DOGU ANADOLU SARIÇAM ORMANLARIN[)A

ZARAR YAPAN BÖCEKLER

LES INSECTS NUISIBLES DANS LES FORETS DE PIN

SILVESTRIS DE LA REGION DE L'ANATOLIE EST

Dr. Mehmet YÜCEL

Orman Yüksek Mühendisi

ÖNSÖZ

Bu çalışma 1979 yılında Ormancılık Araştırma

Enstitüsünce, Doğu Anadolu Ormancılık Araştırma

Müdürlüğü ile müştereken yürütülmek üzere bize görev olarak verilmişti. .Daha sonra ise Enstitü Merkezinde tarafımızdan yapılması istenmiş ve bu şekilde sürdürülerek sonuçlandırılmıştır.

Doğu Anadolu sarıçam zararlı . böceklerinin in­celenmesine çalışıldı. . Şüphesiz tüm sarıçam

zararlılarına ayrıntılarıyla bu bültende değinilmemesine rağmen sarıçam ormanları için tehlikeli olabilecek bazı böcekler üzerinde duruldu.

Arazi çalışmalarında yardımlarını gördü~üm Doğu Anadolu Araştırma ilgililerine, araştırmanın düzenlen­mesinde ve teşhislerde yardımlarını gördüğüm Enstitü Müdürü Dr. Mahir EKiCi ve Orman Koruma Bölüm Başkanı Dr. Oktay ÖZKAZANÇ'a burada teşekkür ederim.

Dr. Mehmet YÜCEL

iÇiNDEKilER

Sayfa

1. ÖNSÖZ .............................................................................................. 3

1. GiRiŞ ........ ~ ........................................................................................ 7

2. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMi ........................................................ :.· ... 8

3. BULGULAR VE T ARTIŞMA ............................................................... 9

Chalcophora mariana L. .................................................................. 9

Pissodes sp. Hylobius abietis L. ..................................................... 9

lps acuminatus Gyll ........................................................................ 10

lps sexdentatus Boerner ............................................................... .11

Myelophilus piniperda L. ................................................................ 12

Myelophilus minor Htg ................................................................... 13

Orthotomicus erosus Woll ............................................................. 14

Hylastes ates Pa yk Evetria resineila L. ......................................... 15

Diprion pini ...................................................................................... 16

3. ÖZET .............................................................................................. 20

RESUME ......................................................................................... 21

4. KA YNAKÇA .................................................................................... 22

1. GiRiŞ Kışların uzun ve soğuk geçtiği Doğu Anadolu Bölgesinin kereste ihtiyacı

yanında özellikle yakacak odunu problemi önemli bir konuyu teşkil etmektedir. ısınmada elbette sadece odun kullanılmamaktadır. Ancak uzun ve soğuk

kışiann atlatılmasında diğer yakacaklann yanında odunun da belli bir yer tuttuğu gözden uzak tutulamaz. ormanların sert iklimleri yumuşatma etkisi, yaban hayvaniarına barınak görevi görmesi, vatan savunmasında çok önemli bir yeri bulunması gibi nedenlerle mevcut ormanların korunması yanında yeni ağaçlamalar yaparak çoğaltılmasının sağlanmasını gerekli kılmaktadır.

Erzurum, Kars, Erzincan illerini kapsayan yöredeki sarıçam ormanlannın deniz seviyesinden yüksekliği 1500 - 2700 m arasındadır. Açmalar, kaçak kesim­ler, hayvan otlatmaları ve diğer sebeplerden ormanlar tahrip olmuş ve olmak­tadır. Uzaktan bakıldığında dağ yamaçlarında ormanlar adalar şeklinde bulun­maktadır.

Bu tip ormanlarda zararlı böcekler kolayca üremektedir. Orman zararlılarından birinin salgın yapması durumunda saf sarıçam (Pinus silvestris) ormanlannın önemli zararlar göreceği kaçınılmazdır. Kısıtlı imkaniarta sözkonusu bölgenin çeşitli yerlerinde ve özellikle Sankamış ormanlannda araştırma

yoğunlaştırılarak sürdürülmüştür. Çeşitli sançam zararlıları ve bunların biyo­lojilerine kısaca değinilmiştir.

Özellikle küçük ve büyük orman bahçıvanlarının hem gövdede ve hemde sürgünlerdeki zararin önemli ölçülere varmaktadır. /ps sexdentatus ve /. erosus gibi böceklerin yanında Diprion pini gibi çarnların iğne yapraklarını

yiyerek çıplak hale gelmelerine sebep olanlarda bulunmaktadır.

7

2. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMi:

Bu çalışma, Doğu Anadolu Sarıçam ormanlarında mevcut zararlı böcek­lerin tesbiti ve biyolojilerini ortaya koymak amacı ile ele alınmıştır. Bu amaçla, önce literatür taraması yapılmıştır. Böceklerin biyolojik dönemlerini ortaya koyabilmek amacı ile üç ayrı deneme sahasından tuzak ağaçları hazırlanmış ve bunlar 45 gün içinde kontrol edilmiştir. Kontrol sonunda bu ağaçlar üzerindeki tüm böceklerin kaydedilmesi amacı ile böcek kayıt cetvelleri hazırlanmıştır. Bu cetveller üzerinde böceğin bulunduğu tarih, böceğin biyolojik dönemleri (yumur­ta, kurt, krizalit ve ergin) böceğin bulunduğu yer, rakımı gibi kayıtlar bulunmak­tadır. Her deneme sahasında üç adet tuzak ağacı hazırlanmıştır. Kontrollerden sonra yerlerine yenileri hazırlanarak bunlar da yine 45 gün sonra kontrol edil­miştir. Bu şekilde yılda 4 kere tuzak ağaçları hazırlanıp kontrol edilmiştir.

Çalışma alanı olarak Göle, Ardahan, Şenkaya, Erzincan Orman işletmeleri seçilmiş, Sarıkamış Orman işletmesi Karanlıkdere Araştırma Ormanında yaygınlaştırılarak sürdürülmüştür.

Sarıkamış Karanlıkdere Araştırma ormanında öngörülen istatistik meto­duna göre, üç blokta hazırlanan tuzak ağaçları üzerinde çalışılmıştır. 45 günlük sürelerle bu tuzak ağaçları kontrol edilmiştir. Her tuzak ağacı üzerinde kontrol sırasında bulunan böcekler, tarihlere göre ve böceklerin biyolojik dönemleri (yumurta, kurt, krizalit ve ergin) daha önceden hazırlanmış olan cetvE:ııere

geçirilmiştir. Böylece böceklerin, hangi mevsimde ve ayda hangi biyolojik dönemde olduğunun tesbitine çalışılmıştır. Böylece, böceklerin biyolojisi ve generasyon sayıları hakkında hükme varmaya çalışılmıştır.

Ayrıca devrik ağaçlarda dikili ağaçların dallarında kaçak olarak kesilmiş kabuklu tomruklar üzerinde ve sürgünlerde çeşitli tarihlerde bulunan böcekler biyolojik dönemlerine göre, hazırlanmış cetvellere işlenmiştir. Daha sonra bu

cetveller üzerindeki kayıtlardan yararlanılarak değerlendirmeler yapılmıştır.

8

3. BULGULAR VETARTlŞMA

Bu çalışma Doğu Anadolu Bölgesi Sarıçam (P. silvestris) ormanlannda zarar yapan böceklerin belirlenmesi ve biyolojilerinin ortaya konması amacı ile ele alınmıştır.

Araştırma sonunda bulunan 12 adet zararlı böceğe ait elde edilen bilgiler çıkarılan sonuçlar değerlendirilerek böceklerin biyolojileri hakkında hükümlere varılmıştır.

3.1. Chalcophora mariana L. (Coleoptera, Buprestidae)

Orta Avrupa'da Pinus silvestris ve Pinus nigra'da gelişen C. Mariana

Peyerimhoff Kuzey Afrika'da Pinus halepensis ve Pinus nigra mauretanica'dan elde edilmiştir. Bu güzel ve süslü böcek Türkiye'de Ayancık Orman Bölgesinde bulunmaktadır. Kurtlan Pinus si/vestris'in ölmüş odun kütüklerinde gelişmek­tedir. Ağustos ayında uçar (12, s: 108).

Bu süslü böceğin ergini araştırma gezilerimiz sırasında Sarıkamış

Karanlıkdere Araştırma Ormanında 15.7.1981 tarihinde otlar üzerinde tesbit edil­miştir.

3.2. Pissodes S pp. (Coleoptera, curculionidae)

Bu cinse dahil bulunan böcekler sekunder zararlıdır. Kurtları diri oduna dokunmaksızın kambium tabakasında yılankavi yollar açmak suretiyle tahribat yaparlar. Erginleri ilkbahardan sonbahara kadar yumurta bırakırlar. Generasyon­lan basittir.

Sarıkamış ormanlarında sarıçarnlara zarar vermekte olan Pissodes

notatus F. ve Pissodes pini L. türleri bulunmuştur (11, s: 20-22).

Bu cinse ait böcekler 1977- 1978 yıllarında Göle ve Şenkaya Orman işlet­melerindeki ağaçlama alanları ve doğal gençliklerde zarar yaparak pekçok fidanın ölümüne neden olmuşlardır. Sankamış Karanlıkdere Araştırma

Ormanında ve Merkez Bölgesi ormanlarında 8.6.1982 tarihinde otlar arasında ve çam fidanianna zarar veririerken çok sayıda Pissodes erginleri elde edildL Ytır

yer ve çok miktarda sarıçam gençlikleri bu böcek tarafından tahrip ediliyordu.

9

3.3 Hylobius abietis l. (Coleoptera, Curculionidae)

Hortumlu böceklerin en irilerinden biri olan mat koyu kahverengindeki bu böcek 8 - 14 mm büyüklüğündedir. Kanat örtüleri üzerinde birkaç noktacığın meydana getirdiği birbirine paralel uzunlamasına çizgiler ile enine olarak gayriıiıuntazam bir şekilde 2-3 sıra halinde diziimiş sarımsı renkte lekeler vardır. Başta çam olmak üzere, ladin ve bazan da göknara anz olan bu hortum­lu böcek Uludağ ve Sankamış ormanlarında tesbit edilmiştir. Asıl uçma zamanı nisan sonundan temmuz ayına kadar devam ederse de çiftleşme ve üremesi eylüle kadar uzar. Ergin döneminde zararlı olan bir böcektir. Erginleri genç fidanların ve sürgünlerin kabuklarını kemirmek suretiyle tahrip ederler (10, s: 72-74).

Hylobius abietis, 1977 yılında Erzurum'a bağlı Şenkaya Orman işletmesi ağaçlama ve doğal gençlik alanlarında fidanların köklerini kemirmek suretiyle büyük çapta fidanların kurumasına neden olmuştur. Sarıkamış Orman işletmesi Merkez Bölgesi ormanlarında 8.6.1982 tarihinde bu böceğin erginlerine otlar üzerinde rastlanıldı. Çok yoğun bir miktarda meşcere altındaki genç çam fidan­larının köke yakın kısmını kemirmek suretiyle zarar yaparlarken yakalanmıştır. Bu böcek, ağaçlama alanlarında ve doğal gençliklerde zaman zaman tehlikeli olabilir.

3.4 /ps acuminatus Gyll. (Coleoptera, Scolytidae) (Altı Dişli Çam Kabuk Böceği)

Ergini 3-4 mm büyüklüğündedir. Sağrısı meyilli ve çökmüş olup kenarlarında 3'ü sağ kanat örtüsü ve diğer 3'ü sol kanat örtüsünde olmak üzere 6 diş bulunur (1, s: 111-112).

Anayolları geniş bir çiftleşme odasından çıkan 3-5 kollu yıldızımsı yoldur. Kurt yolları seyrek ve krizalitleşme diri odunda olur (10, s: 102-103).

Sarıkamış Orman işletmesi önüne getirilmiş olan kabuklu tomruk ve odun­ların 21.5.1981 tarihindeki kontrollerinde kabuk altında yoğun bir şekilde /ps acuminatus krizalit ve genç erginlerine rastlanıldı. 16.7.1981 tarihinde Şenkaya Orman işletmesine bağlı Karıncadüzü orman deposundaki kabuklu tomruklar üzerinde bu böcek kurt, krizalit ve genç ergin durumunda bulunmaktaydı.

Sarıkamış Merkez deposu yakınında 8.6.1982 tarihinde genç erginleri elde edil­di. Birinci generasyonunu mayıs sonunda, ikinci generasyonunu temmuz sonu

veya ağustos başında vermektedir.

lps acuminatus önemli bir çam zararlısıdır. Bir salgın yapması halinde Doğu

10

Anadolu saf sarıçam (P. silvestris) ormanları için tehlikeli olabilir.

Mücadelesi: Tuzak ağaçları ile yapmak mümkün olduğundan nisan sonu veya mayıs başında hazırlancak tuzak ağaçları ile mücadele yapmak en uygun olacaktır.

3.5. /ps sexdentatus Boerner (Coleoptera, Scolytidae) (12 Dişli Çam Kabuk Böceği)

lps cinsinin en büyüklerindenden olan bu böcek 5,5 - 8 mm boyundadır. Meyilli olan sağnsında parlak kaba noktalı bir çöküntü vardır. Bu çöküntünOn etrafında altısı sağ, altısı sol kanat örtüsü üstünde olmak üzere 12 diş bulunur. Gençken açık kahverengi, sonralan koyu kahverengi veya siyah renk alır (1, s: 108-109).

Başta çam ve ladin olmak üzere, göknar ve porsuk ağaçlarına anz olan bu böceğe, Sankamış Karanlıkdere Araştırma Ormanında 21.5.1981 tarihinde hazırlanmış tuzak ağaçlannın 14.7.1981 tarihindeki kontrollerinde ana yollan yaparken ve yumurta bırakırken elde edildi. 15.7.1981 tarihinde Sankamış orman deposu yanındaki kabuklu tomruklar üzerinde erginler ana yolu yapıyor ve yumurta bırakıyorlardı. Aynı yerde daha eski kabuklu tomruklann kontrol­lerinde · yaşlıkurt, krizalit ve genç ergin durumunda bulunmaktaydı.

Kanncadüzü orman deposundaki kabuklu tomruklar üzerinde 17.7.1981 tarihinde ve Sankamış depo yakınlarındaki kabuklu tomruklar üzerinde 23.7.1983 tarihinde kurt krizalit ve genç ergin durumundaydı (Şekil 1 ).

Şekil1. Bir Sarıçam (P. silvestris) Tomruğu Üzerinde Çeşitli Kabuk Böcek­

leri Kurt ve Krizalitleri.

Vue de Sclytidae sur un grune de Pin silvestris.

11

Doğu Anadolu yöresinde fps sexdentatus yıllara ve hava hallerine bağlı olarak 1-2 generasyon vermektedir. Mayıs ayında hazırlanacak tuzak ağaçları

vasıtasıyla mücadele yapmak uygun olacaktır.

3.6 Myelophilus piniperda L (Coleoptera,Scofytidae)

Ergini 4-5 mm büyüklüğündedir. Gençkan kahverenginde sonraları parlak siyah renktedir.

Sarıkamış ormanlarının hemen 'her tarafında bulunmaktadır. Çıplaktepede küçük orman bahçıvanı ve /ps acuminatus .ile aynı ağaç üzerinde bulundu (11, s: 23).

M. piniperda sıcak bölgelerde şubat sonu veya martta uçar. Generasyon süresi bir yıldır (1, s: 99-101).

Sarıkamış içindeki parklarda orrnan kenarlarında büyük orman bahçivanının M. minor ile birlikte yaptığı regenarasyon yiyimi nedeniyle çarnlar üzerindeki kızarıklık hemen dikkati çekmektedir (Şekil 2).

Şekil 2. Sançam Sürgünleri Üzerindeki Orman Bahçıvanı Zararları.

Les degats de Myelophilus Sur les bourgeons de Pinus silvestris

Karanlıkdere Araştırma Ormanında 2250 m rakımda mayıs 1981 tarihinde hazırlanmış tuzak ağaçlarının 14.7.1981 tarihindeki kontrollerde anayol açmakta

12

olan erginlerine rastlanıldı. Aynı tarihte 2300 ve 2400 m rakımda hazırlanmış bulunan tuzak a{jaçlarının yine 14.7.1981 tarihindeki kontrollerinde ise böceğe rastlanılamamıştır. 15.7.1981 tarihinde Sarıkamış merkez deposu yakınındaki

kabuklu tomruklar üzerine M. piniperda yumurtalarını bırakıyordu. 16.7.1981 tarihinde Karıncadüzü orman deposundaki kabuklu tomruklar üzerinde krizalit, genç ve yaşlı erginleri elde edildi. 17.7.1981 tarihinde Şenkaya Omıan işletmesi Kürsine orman deposu yakınlarında tomruklar üzerine yumurta koyarken, Köşk orman deposu yakıntarinda sararmaya başlamış dikili ağaçlar üzerinde yine yumurta koyan erginlere, yumurtalara iki ve üçüncü staddaki kurtlarına

rastlanıldı. Aynı ağaç üzerinde M. minor yumurta ve kurtları da bulunmaktaydı.

18.7.1983 tarihinde 1860 m rakımdaki Erzincan Orman işletmesi Refahiye Fidaniiğı yakınındaki sararmış ve kurumuş durumundaki dikili çarnlar üzerinde M. piniperda kurt, krizalit ve genç ergin durumunda bulunuyordu. 23.7.1983 tarihinde Sarıkamış civarındaki parklarda çam sürgünlerinde regenerasyon

yiyimi yapıyordu. Mart ayında hazırlanacak tuzak ağaçları ile mücadele yapılması uygundur.

3.7 Myelophi/us minor Hgt. (Coleoptera,Scolytidae) (Küçük Orman Bahçıvanı)

Baş ve boyun kalkanı siyah, kanat örtüleri kırmızımtrak kahverengi olan bu kabuk böceği 3.4 - 4 mm büyüklüğündedir. Anten ve bacakları kırmızı sarı renktedir. U çma zamanı mart ve nisana rastlar, büyük orman bahçıvanından 10-20 gün sonra uçar. Ana yolu diri oduna kuvvetli olarak gömülmüş iki kollu yatay yoldur (13, s: 332-333).

Myelophilus minor'un yaşama şekli bazı farklana büyük orman bahçıvanınkine benzemektedir. Üreme yiyimi bakımından bu böcek daha primer durumundadır. Ana yolunun yatay olması nedeniyle ağacın daha çabuk

ölmesine sebep olmaktadır.

Bu böceğin çam sürgünlerinde yaptığı regenarasyon yiyimi (primer zararı) nedeniyle Sarıkamış Karanlıkdere Araştırma Ormanı ve Merkez Bölgesi orman­

lannın kenar kısımlarında, orman açıklarında ve parklardaki sarıçarnlar buda­

mış görünümündeydi. Bu manzara Doğu Anadolunun diğer sarıçam (P. sil­

vestris) ormanlarında da görülebilir. 15.7.1981 tarihinde Sarıkamış orman deposunda kabuklu tomruklar üzerinde büyük orman bahçıvanı ile birlikte ana

13

yolları açmış ve yumurta bırakmaktaydı. Ayrıca daha ewel kesilmiş kabuklu tomruklarda erginleşmişlerdi. 16.7.1981 tarihinde Şenkaya işletmesi Karın­cadüzü orman deposunda genç erginler diğer kabuklu böcekleri ile birlikte bulunmaktaydılar. 1977-1978 yıllarında depo yakınlarında bulunan 8-10 hek­tarlık sarıçam ormanı bu böcek tarafından tamamen kurutulmuştu. 17.7.1981 tarihinde aynı işletmenin Kürsine orman deposundaki kabuklu tomruklarda yumurta koyuyordu. Aynı tarihte yine bu işletmeye ait Köşk orman deposu yakınlarında sararmış dururndaki sarıçamlarda büyük orman bahçıvanı ile bir­likte yumurta, bir ve ikinci stad'da kurt döneminde bulundu. Aynı tarihte dallar­daki sürgünlerde büyük orman bahçıvanı ile birlikte 23.7.1983 tarihinde de Sankamış'da sançam sürgünlerinde regenarasyon yiyimi yaparken elde edildi. Mücadelesi mart ayında hazırlanacak tuzak ağaçları ile yapılmalıdır.

3.8. _Orthotomicus erosus Woll. (Coleoptera,Scolytidae)

Parlak siyah veya kestane renginde 3 - 3,5 mm büyüklüğündedir. Yan taraflan oldukça dik olarak inen sağrı, erkekte iki taraflı alt alta sıralanmış

dörder dişli olup bunlardan ikincisi üçgenimsi ve sivri köşelidir. Dişinin sağnsının her iki yanında ise üçer diş vardır. Generasyonu 2-3 katlıdır. Birinci uçma zamanı nisan, ikincisi haziran ve temmuz, üçüncüsü de sonbahara rastlar (10, s: 105-106).

Orthotomicus erosus 15.7.1981 tarihinde Sankamış orman deposu yakınlannda odunlar üzerinde krizalit dönemindeydi. Ayrıca yeni kesilmiş olan tomruklar üzerine yumurta bırakmakta idi. 16.7.1981 tarihinde Karıncadüzünde eski torhruklar üzerinde kurt, krizalit ve genç ergin döneminde bulundu. 25.8.1982 tarihinde Şenkaya işletmesine bağlı Aşit orman deposu yakınlarında (2300 m) kurt krizalit ve genç erginlerine rastlanıldı.

Orthotomicus erosus Woll. çoğu 2000 m'nin üzerinde bulunan Doğu Anadolu ormanlannda azda olsa zararlı olmaktadır. Daha çok devriimiş ağaçlar üzerinde rastlanıldı. Fakat dikili ağaçlara da gitmektedir. Bu yörede yılda iki generasyon vermektedir.

3.9 Carphoborus minimus Eichh (Coleoptera,Scolytidae)

Boyu 1.3 - 1.5 mm dir. Çamlıklarda rastlanan orada özellikle alt dallara zarar yapan, çok yaygın olan bu böceğe burada işaret ediyoruz. Bu böcek, genişliği kadar olan, ortasında az kabarcık bir çizgi ile koyu noktalı ve önden

14

daralmış bir "korsele" taşır. Erkeği, alnının ortasında iki küçük leke dişisi aynı yerde paı1ak bir nokta taşır. Bu böceğin ana yolu iki ile dört kollu yıldızımsıdır. Yol sistemi, küçük boyuttaki dalları uzun veya az uzun bir yapı ile kuşatır. Car­

phoborus minimus, bütün boyutlardaki dallara saldırır ve zaman zaman yeşil

kısımların birazını kurutur. Genç çarnların dallarını ve gövdelerini ayırtetmek­sizin saldırır (3, s: 247-248).

Sarıkamış ormanlarında çarnların bir dalının tamamen kuruması şeklinde zarar yapmaktadır. Dallar, küçükten büyüğe kadar her boyuttadır. Dallar üzerin­deki ibreler kiremit kırmızısı bir renk almış durumda uzaktan hemen farkedilmek­tediı1er. Ana yolu yıldızımsıdır. ince çaplı dalların odunları içerisine girmektedir.

Böceğin kırmızılaştırdığı dalların alt kısımlarının kontrolünde "Cronartium" mantarının varlığı dikkati çekiyordu. Sözkonusu mantar ile müşterek hareket ederek dalların kurumasına neden olmaktaydı, ya da mantarın kuruttuğu dallar üzerine bulunuyordu. Ancak yerde yatan taze ve kuru dallara gelmiyordu.

Bölgede yaptığımız dört yıllık (1980 - 1983) incelemelerimiz sırasında ilk defa gidebildiğimiz mayıs ayında böceğe kurt ve erginlerine, yaz aylarında

(Haziran - Eylül) ise bütün dönemlerinde (Yumurta, kurt, krizalit ve ergin) bulunuyordu.

3.10 Hylastes ater Payk (Coleoptera, Scolytidae)

Uzunluğu . 4-5 mm dir. Koyu kahverengi ve bütün vücudunun paı1ak

görünümü ile beliı1enir. Anten topuzu yumurta biçimindedir. Anten ve ayakları kırmızımtrak renktedir. Yılda iki nesil verebilir ve kışı ergin durumunda geçirir. Bu kabuk böceği bütün ince çaplı gövdelere saldırır. Kurt yolları ana yolla karışır. Ve bütün yollar kahverengi talaşla dolar. Ladin ve çarnlara zarar verir (3, s: 203).

Sarıkamış Karanlıkdere Araştırma Ormanında istihsal yapılmakta olan bir

bölmede 8.6.1982 tarihinde bu böceğe ait erginlere soyulmuş tomruklar üzerinde uçuşurken rastlanıldı. Böcek yoğunluğu çok fazlaydı ve yeni bir generasyon vermekteydi.

3.11 Evetria resineila L. ( Lepidoptera, Totricidae) ( Retina resinel/a)

Erginlerin uzunluğu 16-20 mm tırtınarı 15-20 mm. dir. Ön kanatlar koyu kah­verengi enine grimtrak lekeler taşıı1ar. Arka kanatlar baş ve gövde ile aynı

15

renkte koyu gridirler. Bu kelebek bütün çam mescerelerinde yaygındır. Yumur­

talarını mayıs ayında uç tomurcuklara bırakır. Yumurtadan çıkan tırtıllar kabuğa

girer, sonra oduna, genellikle öze kadar giderek reçine sızmasına neden olur ve

burada kışlarlar. Ertesi bahar yeniden zarar verir ve yeni reçine sızıntısı oluşur.

Böylece gelişme iki yıl sürer (3, s: 282).

Sarıkamış Merkez Bölgesi ormanlannda i 5.6.1982 tarihinde rüzgar devriği

sarıçarnların yan dalları üzerinde tipik yaralarına ve Evetria resineila tırtınarına rastlanıldL Yaygın bir durum sözkonusu olmamakla birlikte sözkonusu böceğin

bu yöredeki sarıçam (P. silvestris) ormanlarında varlığı ve bir salgın yapması du­

rumunda zararlı olabileceği gözden uzak tutulmalıdır.

3.12 Diprion pini L (Hymenoptera,Diprionidae)

Siyah renkte olan erkeğinde karın kısmının sonu kırmızımtrak renkte, anten­

ler iki katlı tarağımsıdır. Genişliği kanatlar gerildiğinde 15 mm kadardır. Yalancı

tırtınarı 22 ayaklı, başı esmer, vücudu sarı yahut gri yeşil, yanlannda siyah

renkte yatık vaziyette noktalı virgüllü ve büyüklüğü 25 mm kadardır. Esmer

renkte olan krizaliti 1 O mm büyüklüğündeki bir koza içerisinde bulunur. Dışarı

çıkmak isteyen ergin kozayı bir ucundan kapak şeklinde açarak dışarı çıkar.

Yılda iki generasyonu vardır (1, s: 138-139).

Bu yaprak arısı batıdan doğuya Anadolu'nun hemen her yerindeki çam or­manlarında zarar yapmaktadır. Denizli, Afyon, Ankara, Yozgat civarındaki or­

manlarda ve ağaçlama alanlarında zararlı olduğu hem bize yapılan başvurulana

hemde bizzat tesbit etmiş bulunuyoruz. Tipik zararları uzaktan dikkatli bir

gözle farkedilir. Çam dallannın bir kısmı üzerindeki iğne yapraklar elle kopanlmış

gibi boşluklu ve kısım kırmızı bir renk almıştır. Yaklaşıldığında dallar üzerinde

iğne yaprakların dip kısımlarına kadar yenmiş olduğu farkedilir. Ağaçların altında

toprak üzerinde ve toprakla karışmış durumda krizalit kapsüllerine rastlanır ..

Bazen bu kapsüller dallar üzerinde de bulunur.

Erzincan Orman işletmesi, Tercan Bölgesi Büyükçay serisi lokal sançam

(P. silvestris) ormanlarının bölge şefliğince mayıs 1983 de yapılan kontrollerde

ağaçların iğneyapraklarını döktüğü ve tamamen kuruduğu kanaatine varılmıştır.

25.7.1983 tarihinde 2000 m rakımında bulunan bu yere gidildi. Çarnlar yeni

iğneyapraklarını sürmekteydi. Ağaçlar altında ve toprak içerisinde krizalit koza­

lanna rastlanı!dı. Yeni sürmekte olan iğneyaprakların üzerinde birinci ve ikinci

stad'da Diprion pini yalancı tırtınarı vardı. Mayıs ayında birim generasyonunu

vermiş olan bu zararlı bu yörede kesin olarak iki generasyon vermektedir.

16

Çizelge : 1 - Böceklerin Elde Edildikleri Zamandaki Durumları Tablosu : 1 - Cycle evolutif des insectes de la region de 1' Anatolie E st.

BÖCEK TURU

Espece d'insects

Chalcophora mariana L.

Pissodes abietis L.

Hylobius abietis L.

Ips acuminatus Gyll.

Ips Sexdentatus Boerner

BULUNDUCU YER

Lieu d'observation

Sarıkamış Karanlıkdere

Araştırma Ormanı otlar üzerinde

Sarıkamış Herkez Böl­gesi ormanlarında fi­danları kemirirken

Sarıkamış Merkez Böl­gesi ormanlarında fi­danları kemirirken

Sarıkamış Herkez Böl. kabuklu tomruklarda

Sarıkamış merkez Böl, ormanlarında

Karınca düzü orman Dep.kabuklu tomruklar üzerinde

Sarıkamış Karanlıkde­

re Aras.Ormanında Sarıkamış orman depo­s'unda kabuklu tomruk­lar üzerinde Kar,ıncadüzü orman de posunda kabuklu tom­ruklar üzerinde Sarıkamış orman depo­su kabuklu toınruklar

BULUNDUCU TARİH

Date d'observation

15,7.1981

8.6.1982

8.6.1982

21.5.1981

8.6.1982

16.7.1981

14.7.1981

15.7.1981

17.7.1981

23.7.1983

Yumurta oeuf

X

X

BULUNDUCU ANDAKi DURUMU Cycle evolutif

Kurt Krizalit larve Chrysalidae

X

X

X X

X X

Ergin Adult

X

X

X

X

-00

Çizelge l'in Devamı ;,u ı te de tableau ı.

Myelophilus minor Sarıkamış ta sürgün içe- 23.7.1983 X risinde

Sarıkamış orman deposu yanı kabuklu tornruklarda 15.7 .H18l· X X X X

kabuk altında Orthotomicus e ro sus Woll. Karıncadüzü orman deposu

yanı kabuklu tomruklarda X X X

kabuk altında

Sarıkamış, Ardahan, Göle 1980 eylül

Carphoborus minirnus Şenkaya Or.1şletmelerine 1981 mayıs-ekim ait birçok yerde dalların arası X X X X

Eichh. kabukları altında 1982 mayıs ekim 1983 teıınııuz

Sarıkamış karanlıkdere

Hylastes ater Payk Araştırma ormanı ergin- 8.6.1982 X

ler uçuşuyorrlu

Sarıkamış Herkez Böl- X

Evetria resinella L. gesi ormanlarında 15.6.1982 Tırtıl

sürgün içerisinde Chenille

Erzincan Orman !şletme-

Diprion pini L. si Tercan Bölgesi Büyük- X

Serisi ibreleri X

Yalancı X X

çay yer-k en Tırtıl

Çizelge l'in Devaını Suite de tableau ı.

Sarıkamış Karanlıkdere 14.7.1981

Araştırma Ormanı X

Sarıkamış Merkez orman 15.7.1981 X X deposu yanı

Şenkaya Karıncadüzli 16.7.1981 X X orman deposu yanı

~1yelophilus piniperda Şenkaya KUrsine orman 17.7.1981 X• X

L. deposu yanı tomruklarda

Köşk orman deposu yanı dikili sararmış agaç- 17.7.1981 X X X

lar üzerinde

Erzincan Refahiye fi-danlıgı sararmış agaç- 18. 7·.1983 X X X

lar üzerinde

Sarıkamış civarında 23.7.1983 X sürgün içerisinde

Sarıkamış orman deposu yanında kabuklu tomruk- 15.7.1981 X X

lar üzerinde

Şenkaya Karıncadüzü

orman deposu yakınında 16.7.1981 X X

Mylophilus min or Htg. kabuklu teroruklar üze.

Şenkaya, KUrsine orman deposu yanında kabuklu 17.7.1981 X X X

to~ruklar üzerinde

Şenkaya Köşk orman de-posu yanında sararmış a~açların kabuk altında

.... \0

ÖZET

Doğu Anadolu sarıçam ormanlarında bulunan zararlı böcekler zaman zaman bölgesel kurumalara sebep olmuşlardır. Ancak buna rağmen şimdiye kadar büyük çapta zararlar sözkonusu değildir.

20

Bu yörede tesbit edilen böcekler şunlardır :

Chalcophora mariana L.

Pissodes spp. Hylobius abieti s L.

lpsacuminatus Gyll.

/pssexdentatus Boerner. Myelophi/us piniperda L.

Myelophiluscorcicus Eggers Orthotomicus erosus Woll.

Carphoborus minimus Eichh Hylastes at er Payk. Evertria resineila L:

Diprion pini L.

RESUME

Les forets de pin silvestres de la region de I'Anatolie Est sont subis de

temps en temps de dessechements repandus par des insects nuisibles.

Cepandant, il ne sagıt pas des degats importants.

Les insectes nuisibles mentionnees ci-dessus ce sont :

Chalcophora mariana L.

Pissodes spp.

Hylobius abiestis L.

lpsacuminatus Gyll.

Ip s sexdentatus Boerner

Myelophiluspiniperda L.

Myelophilus corcicus Eggers

Orthotomicus erosus Woll.

Carphoborus minimus Eichh.

Hylastesater Payk

Evetria resinelfa L.

Diprion pini L.

21

KAYNAKÇA

1. ACATAY, A. 1969: Tatbiki Orman Entomolojisi. i. ü. Yayınlarından No:

1359, Or. Fak. Yayın No: 133.

2. BALACHOWSKY, A. 1949: Faune de France, Paul Lechevalier 12. Rue

de Tournon PARiS.

3. BARBEY, A. 1925: Traite d'Ento ologie Forestiere. Belger - Levrault

Editeur 136. Boulvard Saint -Germain PARiS.

4. BAŞ, R. 1973: Türkiye Orman Ağaçlarmda Zarar Yapan Zar Kanatillar (Hymenoptera) Üzerine Araştirmalar. Orman Bakanlığı, O. G. M. Yayınları S.

No: 570, Seri No: 23.

5. BESÇELi, Ö. 1969: Büyükdüz Araştirma Ormanmm Zararli Böceklerinin Biyolojisi, Koruyucu Tedbirleri ve Mücadelesi. Ormancılık Araştırma Enstitüsü

Teknik Bülten No: 33.

6. BiKER, N. 1962: SankamlŞ ve Göle işletmesi brmanlarmm Zarar/1 Böcek durumu. O. G. M. Teknik Haberler Bülteni Yıl: 1, Sayı: 4.

7. CHARARAS, C. 1962: Scolytides des Coniferes editions Paul

Lechevalier PARiS.

8. ÇANAKÇIOGLU, H. 1967: Türkiye'de Orman Ağaç/anna Ar1z Olan Bitki Bitleri ( Aphioidae) Üzerine Araşttrmalar. Tarım Bakanlığı O. G. M. Yayını, S: 466,

Seri No: 22.

9. ÇANAKÇIOGLU, H. 1983: Orman Entomo/ojisi (Özel Bölüm). i. Ü. Orman

Fakültesi Yayınlarından i. Ü. Yayın No: 3152. Orman Fakültesi Yayın No: 349.

1 O. ERDEM, R. 1968: Ormamn Faydalt ve Zarari! Böcekleri. i. Ü. Yayını No:

1265, Or. Fak. Yayıiı No: 118.

11. ERDEM, R. 1947 Sankamtş Ormanfarmda Entomolojik Müşahadeler. Tarım Bakanlığı O. G. M. Özel Sayı No: 52.

12. SCHIMITSCHEK, E. 1953: Türkiye Orman Böcekleri ve Muhiti. i. U. Yayınları No: 556, or. Fak. Yayın No: 24.

22