Doc. dr Miodrag Vuković

UVOD U PRAVOS k r i p t a

-Izabrana poglavlja-

B a r, 2012.

1

GLAVA I

PREDMET I METODI

„UVODA U PRAVO”

2

1. Predmet

„Uvod u pravo” je jedna enciklopedijska i osnovna disciplina koja u

sebi sadrži uvodna, tj. početna objašnjenja i učenje o državi i pravu.

Objašnjenja su elementarna jer se u okviru ove discipline izučavaju osnovni

pojmovi prava, kao što su pravna norma i pravni akt, stvaranje i primjena

prava i tsl1. Zatim izučavaju se opšti pravni pojmovi, kao i osnovne

kategorije koje oni sadrže.

Konačno, u okviru ove discipline izučavaju se i pravni i društveni

procesi npr. ostvarivanja prava i raskorak između normativnog i stvarnog, te

proces stvaranja, tumačenja i primjene prava, kao i neke filozofske postavke

o tome šta pravo štiti, tj. koje osnovne vrijednosti čine pravnu aksiologiju

kao nauku o pravnim vrijednostima i ciljevima i koje pravo štiti i/ili mu teži.

2. Metodi

Metod je po svojoj definiciji put kako nauka upoznaje svoj predmet,

to jest kako dolazi do naučnih istina. Metod u sebi podrazumijeva određene

postulate, tj.principe koji se odnose na kompletno istraživanje, kao i pravila

kojima se regulišu pojedine faze istraživanja. Konačno i samu tehniku

istraživanja. To su nivoi metoda.

Metodi koji se primjenjuju u pravu se dijele na saznajne i tehničke

metode. Što se saznanja tiče, oni mogu biti filozofski ili naučni. Naučni se

1 O tome: R.Lukić, Uvod u pravo, SA, Beograd 2000, str. 14-18.

3

dijele na opšte i posebne. Opštim metodima se izražavaju opšti pogledi na

svijet i njegove djelove. Tu spadaju dijalektički, sociološki metod,

metafizika i idealistički metod. Posebnim metodima se otkrivaju i analiziraju

pojedini vidovi pojava.

Pravo se izučava kombinacijom ovih metoda i to više posebnih

metoda: pravnog ili dogmatskog metoda, sociološkog, politikološkog,

pravno- psihološkog, komparativnog, istorijskog i slično.

4

GLAVA II

O DRŽAVI

1. Pojam i obilježja države

5

Država se različito shvata i definiše u teoriji. Može reći da je

zajedničko svim stavovima sljedeće: da je država jedna društvena pojava

nastala iz realnih društvenih potreba da bi rješavala društvene sukobe, da je

ona organizacija koja raspolaže monopolom fizičke prinude, tj. sa najvećom

silom u društvu, te da ona stvara pravo u skladu, kako sa svojim potrebama,

tako, prvenstveno i radi širih društvenih interesa.

Njena su tri osnovna obilježja ili pretpostavke: teritorija, vlast i

stanovništvo.

Država je dakle teritorijalna organizacija. Ona se proteže do svojih

granica, sprovodi vlast, tj.imperij na svojoj teritoriji i tu vlast sprovodi

prema stanovništvu, odnosno prema gradjanima, tj.državljanima2.

Što se državne vlasti tiče to je vlast koja ima subjekte i objekte, gdje

jedna strana odlučuje i naređuje a druga „sluša” i „izvršava“.

Osnovno obilježje državne vlasti je njena suverenost, tj.da je ona na

svojoj teritoriji jača od bilo koje druge organizacije. Suverenost nije isto što

i suverenitet, jer suverenost znači obilježje državne vlasti, a suverenitet

kome ta vlast pripada narodu, gradjanima, klasi, itd.

Što se tiče državne suverenosti, njena su osnovna obilježja da je ona

neograničena vlast na svojoj teritoriji, da je jača u odnosu na neku drugu

vlast od svih drugih subjekata u državi i da je ona nezavisna i samostalna, da

je tj. država je autonomna u vršenju svoje vlasti.

Naravno, ovi atributi nijesu sasvim bez ograničenja i nijesu apsolutni, jer

ipak je ona ograničena faktorima, pravilima i interesima gradjana koji

okružuju državu. Takođe, ona počiva na pravu i na pravnim normama, što

2 O tome: R. Lukić, op.cit. str. 16, J.Vukadinović, Učenje o pravu, SA, Beograd, str. 23.

Z. Kulić, Uvod u pravo, Beograd, 2004, str. 22.

6

znači da je vlast u granicama prava, tj. da je ona pravna država i kao takva

ograničena. Pravna država je germanska koncepcija, rule of law ili vladavina

prava je anglosaksonska, konstitucionalizam i konstitucionalitet američka.

Ustavnost i zakonitost više odnose na pitanje ograničenja vlasti u

postkomunističkim zemljama, pa su u njima ovi principi i nastajali.

Konačno, suverenost3 je u uslovima integracija, naročito evropskih

integracija, prilično ograničena, jer se ne svodi na pitanja apsolutne vlasti.

Jer više nema granica, nema ni klasične policije i vojske, pa se ni ustav, kao

najviši zakon ne može više smatrati najvišim pravnim aktom, ako je jedan

dobar dio međunarodnih ugovora iz oblasti ljudskih prava sastavni dio

ustava. U svakom slučaju imamo suprematiju medjunarodnih ugovora iz

oblasti ljudskih prava u odnosu na ustav kao vrhovni akt. Takodje, konačna

sudska funkcija se završava ne u državi nego van države, u Evropskoj uniji,

odnosno pred Sudom za ljudska prava u Strazburu.

Što se stanovništva tiče, to su gradjani nad kojima se vrši imperium,

odnosno to su državljani ali i stranci koji se nalaze na njenoj teritoriji.

Državljanstvo je odnos izmedju građanina i pravna veza izmedju države i

državljanina. Ono se stiče na različite načine: na osnovu krvne veze ili

porijekla, zatim na osnovu rođenja na određenoj teritoriji, ili po osnovu

prebivališta. Mnogo je manja vlast građana jedne države u odnosu na

strance, i njihova prava su manja.

Mada, danas ima orjentacija da se daje pravo u mnogim zemljama da stranci

učestvuju na lokalnim izborima, uz prava koja im se, inače, na osnovu

reciprociteta priznaju medjunarodnim konvencijama.

3 R. Lukić, op.cit., str. 23. Vukadinović, str. 23.

7

Što se tiče državne organizacije ona je jedna cjelina. Državni organ je

atom te organizacije. On je dio državne organizacije koji ima pravom

utvrdjenu nadležnost za vršenje odredjenih državnih poslova. Svaki organ

ima svoju stvarnu i mjesnu nadležnost. Najznačajnija obilježja državnog

organa su personal, tj.ljudi koji rade u njemu, zatim poslovi za koje je

nadležan, sredstva kojima raspolaže, te njegova samostalnost, koja ne mora

biti apsolutna. Zatim i vršenje funkcije, ali i povezanost sa drugim državnim

organima, što čini sastavni dio državne organizacije.

Različite su vrste ovih organa. Oni najprije mogu biti civilni organi, tj.

građanski, zatim oružani organi, potom demokratski i birokratski organi,

odlučujući i izvršni, politički i stručni organi. Najzad, individalni ili

kolektivni organi, po svom sastavu.

Što se tiče samih organa važan je njihov legitimitet i legalitet. Da bi

radili oni moraju imati kvorum za rad, a da bi odlučivali moraju imati

kvorum za odlučivanje, kao običnu većinu, zatim većinu prisutnih, većinu

ukupnog broja, a i strože većine od ovih običnih ili kvalifikovanih većina.

2. Pravna država

Pravni poredak se sastoji iz svog normativnog, stvarnosnog i

vrjednosnog elementa. Normativni dio čine pravne norme, grupisane u

pravne ustanove, a ove u pravne grane. Sve grane prava čine pravni sistem.

Faktički, pravni poredak je pravni sistem koji se ostvaruje u realnim

društvenim odnosima, a njegov vrjednosni elemenat je ostvarivanje ciljeva

kao što su: istina, pravda, jednakost, sloboda i tome slično.

Pravni poredak se temelji na hijerarhiji pravnih normi. One sve

moraju biti usklađene, tj.niže moraju biti u skladu sa višim normama.

8

Sve norme, usklađene sa ustavom, označavaju princip ustavnosti, dok

sve niže norme od zakona označavaju pojam zakonitosti.

Ona može biti formalno, a može biti i materijalno. Materijalno znači

usklađenost njihove sadržine, a formalni znači poštovanje nadležnosti

organa i donošenje akata u skladu sa pravilima postupka kao i donošenje u

određenoj formi.

Šta je pravna snaga akta? To je dejstvo koje pravni akt ima u odnosu

na druge pravne akte, a ona zavisi od toga kakvo je njegovo mjesto u toj

hijerarhiji u odnosu na pravnu ljestvicu. Prema pravnoj snazi imamo više i

niže akte, viši od viših, a niži od nižih organa.

Hans Kelsen4, poznat kao autor „čiste teorije prava”, isticao je da u

analizi pojma prava valja odgovoriti na pitanje: „Šta je i kakvo je pravo?”.

On smatra da ne postoji generalna definicija prava, ali da dva različita

odgovora na ovo pitanje postoje. Po prvom pravo je činjenica, a prema

drugom stanovištu pravo nije činjenica, nego norma. Kelsen zastupa ovo

drugo shvatanje, a da je norma nešto što tek treba da bude, tj. da ona ima

obilježje zapovijesti ili preskripcije.

Nok Fuller, američki profesor filozofije prava ,odgovor na pitanje šta

je pravo traži u okviru stanovišta o unutrašnjoj moralnosti prava i

svojevrsnog proceduralnog ius naturalizma. On misli da je pravo „poduhvat

potčinjavanja ljudskog ponašanja vladavini pravila”.

Njemački pravnik Nikolas Luman kaže da je pravo sistem bez obzira

na to koju varijantu tj. definiciju pojma prava brani. Ono je cjelina sa sedam

elemenata propisa povezanih međusobnom neprotivurječnosti.

4 H. Kelsen, Opšta teorija prava, pp 22.-42. G.Radbruch, Rechstaat, Jeden, 2001.

9

U Francuskoj su to: Vilei, Amselek i drugi, a u Italiji Norberto Bobio5,

Rudolf Sako, u Njemačkoj Haufman, Špenger, Valcer, a u anglo-američkoj

teoriji Džon Rols, Dworkin, Ras, Nikol i neki drugi.

Pravo u domaćoj teoriji čini jedno dinamično jedinstvo normi

određenih konfliktnih društvenih odnosa, vrijednosti, stavova i ciljeva. Ono

obezbjeđuje strukturu prava: normativnu, sociološku i vrjednosno-

aksiološku. Ono je doprinos integralnom pojmu prava, ali u užem smislu

pravo je ipak skup normi i odnosa koji se na osnovu normi ustanovljavaju.

5 Uporedi, N. Bobbio, Eseji o pravu, Padova 1999.

10

GLAVA III

PRAVNA NORMA

1. Društvena norma, pojam i vrste

11

Izraz norma znači pravilo ili propis (kanon, nomos). U latinskom

jeziku norma se pojavljuje kao regula, za razliku od zakona koji postoje u

prirodi, nezavisno od ljudi i njihove volje.

Društvene norme su pravila, to jest zahtjevi ili iskazi o nekoj potrebi

pomoću kojih se usmjerava ljudska djelatnost, a kojoj se ujedno prijeti i

sankcijom ukoliko se ne postupi prema tom zahtjevu.

Kod društvenih normi razlikujemo subjekte koji stvaraju norme, tj.

adresanti i one kojima su oni namijenjeni: adresate. Društvenim normama se

žele postići odredjeni ciljevi i vrijednosti, a one se, kad ih primaju adresati

koji se ponašaju u skladu sa njima, ili krše ili ostvaruju.

Normativni poredak je u stvari skup društvenih normi, ali i skup

pravnih pravila ponašanja. Društvene norme su sredstva koja služe čovjeku,

ali su one snabdjevene i odredjenim instrumentima. To su dispozicija i

sankcija. Onaj centralni element norme: dispozicija, koji sadrži zahtjev po

kome se treba ponašati, čini samo biće pravne norme, dok su sankcije

sredstvo društvene i normativne kontrole kojim se utiče da se norme

poštuju. One mogu biti negativne tj. kazne ili sankcije u užem smislu i

pozitivne kao „nagrade” kojima se podstiče određeno poželjno ponašanje.

Društvene norme se razlikuju od prirodnih zakona. Ta razlika počiva

na razlici između onoga što jeste i onoga što treba da bude. Društvene norme

su jedno, a norme u društvu, to jest pravila društva, drugo. Može se reći da

su pravila u društvu šira od društvenih pravila, jer uređuju društvene odnose

među ljudima, kao npr. tehnička pravila koja nastaju u društvu tj. tehničke

norme i takozvani tehnički standardi.

Najvažnije vrste društvenih normi sa stanovišta njihove povezanosti

sa pravom su: običaj, moral i konvencije. Običaj je dio svijesti, jedna vrsta

društvenih normi koja nastaje dugotrajnim ponašanjem i prihvatanjem

12

takvog ponašanja. Tu je i svijest o obaveznosti takvog ponašanja. One

nastaju spontano ili neogranizovano. Nijesu napisane jer ih nose ljudi u

svojoj svijesti i iskazuju u svom ponašanju. Sankcije su po pravilu: osuda ili

prigovor, prezir ili lišavanje života u tradicionalnim zajednicama.

Običaj se razlikuje od konvencije po tome što se običajima popunjava

pravna praznina, tj. onaj dio društvene stvarnosti koji je trebao biti regulisan,

a nije regulisan pisanim pravom, za razliku od konvencije koja je slična

običaju, ali se razlikuje u odnosu na njega, time što se njome ne popunjava

pravna praznina. Dakle, običajem se reguliše nešto što treba da se reguliše, a

nije regulisano pravom, a konvencijom se reguliše nešto što ne treba da se

reguliše, ali se ipak reguliše.

Konvencije su recimo u britanskom parlamentarizmu: konvencija da

obavezno šef države konsultuje političke partije kada obrazuje vladu, da

obično stoji onaj koji govori dok drugi slušaju i sjede, da se postavljaju

pitanja tek nakon rasprave ili nakon referata, itd.

Moral6 je dio svijesti, tj. jedna vrsta društvenih normi, nastala

spontano i neorganizovano. Oni počivaju takođe kao i običaji na konsenzusu

onoga što je po moralu prihvatljivo, tj.dobro, i nepoštovanja onoga što je zlo.

Moral inače propagira ili naređuje da se čini dobro, a da se zabranjuje zlo.

Tako se on odnosi i na suštinska pitanja aksiologije, tj.vrijednosti čovjeka i

njegovog društva kao što su: zdravlje, dostojanstvo, život, čast, jednakost,

sloboda i tako dalje.

Kao sankcija predviđa se griža savjesti pojedinca koja prati prekršaj moralne

norme. No, moral nije isključivo vezan za pojedinca već i za društvo, tj.

jednu zajednicu.

6 R. Lukić, O moralu, SA, Beograd, 2000.

13

2. Pojam i vrste pravnih normi

Šta je pravna norma?

Pravna norma je posebna vrsta društvenih normi što čini njeno

generično obilježje i najbliži rod. Međutim, ona ima i svoju specifičnu

diferenciju, tj. specifičnuu razliku, jer tek u jedinstvu ta dva obilježja

dobijamo relativno upotrebljivu definiciju pravne norme. Ona se najčešće

označava kao atom prava, tj.najsitnija ćelija na kojoj počiva pravni poredak i

pravni sistem.

Prema objektu, pravna norma se javlja kao regulator medju

subjektima i činilac društvenog uticaja. Što se subjekta tiče, najčešće se

obilježje norme izvlači iz tog subjekta.

Pravna norma7 se odredjuje kao norma koju donosi suverena vlast ili

od nje delegirani subjekat. Konačno, u pravnoj teoriji pravni karakter norme

vezuje se za pripadanje određenom pravnom sistemu ili pravnom poretku.

No, jedno od najčešćih mjerila izvedeno je iz činjenice primjene

sankcije odnosno učinjenog prekršaja za koji slijedi sankcija. Ona je jedno

obavezno pravilo, tj.jedna zapovijest ponašanja u društvu garantovana

državnim autoritetom. Ta zapovijest može biti izričita. Tada govorimo o

normama koje imaju urgentnu ili naredbodavnu prirodu za razliku od

dispozitivnih normi koje ovlašćuju subjekte da nešto urade.

Ove prve pripadaju krivičnom pravu, a druge pripadaju građanskom pravu.

No, konačno i jedne i druge izvršava država. Da bi bila djelotvorna pravna

norma, ona mora biti snabdjevena i sankcijom, pa se tako ona definiše kao

sankcionisano pravilo, tj. izvodljiva zapovijest, itd.

7 O tome: R.Lukić, op.cit., str. 130. G.Vukadinović, op.cit., str. 41. Z. Kulić, op.cit., str. 29.

14

Moglo bi se konačno reći da su pravne norme zapovijesti o ponašanju

subjekata koje su garantovane državnim autoritetom, a u krajnjem

sankcionisani fizičkom prinudom. One su vezane za ekonomsku i političku

vlast, obično i prije svega za državu, a povezane su u hijerarhijski sistem

koji ima funkciju ostvarivanja specifičnih društvenih interesa i ciljeva.

Pravne norme koje pripadaju istoj oblasti čine pravne ustanove, a

ustanove i norme čine jednu granu prava. Ta grana prava sa svim drugim

granama prava čini pravni sistem ili poredak jedne zemlje.

3. Struktura pravne norme

Učenje o strukturi norme je nastalo krajem 19. i početkom 20. vijeka.

Smatralo se da norma ima dva elementa, tj. ako se izvrši prekršaj treba

primijeniti sankciju. Ovo je zastupao H.Kelzen. No, ovom elementu se

dodaje i treći.

Tako po jednom novom učenju pravna norma ima tri elementa:

hipotezu, dispoziciju i sankciju.

Nedostatak ovog shvatanja se sastoji u činjenici da se nedovoljno

diferencirano govori o svim bitnim elementima norme. Pošto hipoteza može

biti dvojaka: hipoteza dispozicije i hipoteza sankcije, te nedostatke otklanja

shvatanje o četvornoj strukturi pravne norme. Pravna norma pored

dispozicije i sankcije sadrži i hipotezu dispozicije i hipotezu sankcije.

U okviru ovoga se razvijaju dvije hipotetičke šeme: jedna o značaju

veze između hipoteze i dispozicije kao posljedice, dok druga označava vezu

između prekršaja: tj.neostvarena dispozicija je uslov za sankciju, a sankcija

je posljedica. Pristilace ovog shvatanja smatraju da se samo na taj način

može izraziti stvarni, univerzalni sastav pravne norme. Prema Kosiju u

15

svakoj potpunoj pravnoj normi nalazimo osam elemenata: početni akt,

činjenje, subjekat obaveze, subjekat ovlašćenja, prekršaj, sankciju, obavezni

organ i volju zajednice.

No, ipak može se govoriti o vladajućem shvatanju8 da postoji hipoteza

dispozicije i dispozicija i hipoteza sankcije i sankcije.

Hipoteza ili pretpostavka dispozicije je dio pravne norme koja

odredjuje one činjenice i okolnosti čijim postojanjem je stvoren zahtjev,

odnosno obaveza ponašanja, tj. dispozicija.

Obaveza subjekta na činjenje po dispoziciji ili uzdržanost nastaje tek

pošto se ispune uslovi iz hipoteze dispozicije. Sadržina hipoteze može biti

manje ili više određena, pa se ona razlikuje kao apsolutno ili relativno

određena. U slučaju apsolutno određenih, sasvim su precizno određeni

uslovi za koje se vezuje ponašanje, dok kod relativnih to nije precizno

utvrđeno. Postavlja se pitanje da li postoji neodređena hipoteza dispozicije i

da li se ona može konstruisati po zakonu ove logike. To znači da ona ne

može biti sasvim neodređena. Zaključak je ipak da je hipoteza uslov

ponašanja po dispoziciji, samo manje ili više određena. Neodređena je

nepostojeća hipoteza.

Dispozicija je centralni bitan dio norme. To je primarni nalog ili

zahtjev o ponašanju subjekta. Ona sadrži uslovnu, relativnu i alternativnu

zapovijest. Ako primarnu zapovijest u dispoziciji subjekt ne ispuni, sankciju

on ne može izbjeći, jer će država, u krajnjem, njenu primjenu obezbijediti

silom. Pravna norma je, dakle, strukturno i funkcionalno jedinstvo tj.

garantovana zapovijest, kao što je to pod određenim uslovima i njeni uslovni

8 R.Lukić, Političke i pravne teorije, SA, Beograd, str. 122-145. B.Pulišević, Istorija političkih i pravnih teorija, Zagreb, 2000, str. 22-49.

16

element: dispozicija i sankcija. Zapovijest može biti u vidu naređenja za

činjenje, ili se može sastojati u zabrani aktivnosti, tj.u pasivnom držanju

subjekta. Može biti zahtjev u dispoziciji iskazan u vidu ovlašćenja ili

dozvole. To su takozvane ovlašćujuće dispozicije. No, i ovlašćujuće, sadrže

zapovijest da se ne ometa subjekat ovlašćenja u ostvarivanju svog prava.

Koje su vrste dispozicije? S obzirom na način na koji je izražena

zapovijest imamo naređujuće ili pozitivne, zabranjujuće ili negativne

(prohibitivne), ovlašćujuće ili dopuštujuće (permisivne), te deklarativne ili

imperativne (rekstriktivne).

Naređujuće dispozicije traže neku pozitivnu radnju i akt činjenja.

Zabranjajuće- uzdržavanje od neke radnje ili činjenja, dok ovlašćujuće

predstavljaju ovlašćenje da se nešto čini ili zahtijeva od drugog subjekta.

Deklarativne su one dispozicije koje sadrže objašnjenje, opis ili definiciju.

Međutim, i ove dispozicije sadrže zapovijest o ponašanju. Recimo, za glavni

grad ili grb, obaveza je države da se napiše ili da se istakne zastava ili grb,

određenim pravilima.

S obzirom na stepen slobode ovlašćenih i obaveznih subjekata

razlikuju se apsolutno određene i relativno određene dispozicije.

Apsolutno određene su one dispozicije9 koje se još zovu kategoričnim

ili imperativnim, ius cogens, ius strictum. Kod njih je zahtjev tačno određen,

a zapovijest je onome kome je upućena označena kao takva i nikako

drugačuje. Takve su naređujuće i zabranjujuće dispozicije.

Relativno određene dispozicije mogu biti s obzirom na slobodu

adresata sa neodređenim pojmovima i pravnim standardima: alternativne

dispozicije, zatim dispozicije sa diskrecionom vlašću i dispozitivne,

tj.zamjenljive dispozicije.

9 B.Košutić, Uvod u pravo, Naučna knjiga, Beograd, str. 29-36.

17

Mnogobrojna složenost društvenih odnosa uslovljava da se u pravu

nužno koristi dispozicija sa nedovoljno određenim pojmovima. Čak i kad bi

tvorac norme pokušao da ih stvori sa preciznim pojmom, njihov broj bi bio

veliki da bi bio nepregledan. Primjer ove norme je recimo: da su roditelji

dužni da vaspitavaju i izdržavaju svoju maloljetnu đecu. Upotrebljava se

relativno jer se odnosi na određeno vaspitanje i izdržavanje, jer očigledno je

da svi roditelji niti mogu, niti imaju uslove da vaspitavaju djecu na isti

način.

Stvaralac norme upotrebljava i određene pojmove koji se nazivaju

pravnim standardima. Na primjer: brza vožnja, javni red i mir, savjestan i

dobar domaćin, pravična naknada itd. Ovi standardi su pojmovi koji nemaju

svoju sadržinu u zavisnosti od konkretnih okolnosti. Iako oni obuhvataju

različita ponašanja oni ne podrazumijevaju u konkretnim okolnostima

slobodu izbora za subjekta obaveze. Samo jedno je, po našem stavu, u

skladu sa dispozicijom, a sva ostala predstavljaju prekršaj.

Alternativne dispozicije daju slobodu subjektu adresatu da bira jednu

od određenih alternativa, ali samo u okviru ponuđenih. Subjekat je, dakle,

vezan za broj mogućnosti.

Npr. dužnik je obavezan da vrati stvar koju duguje ili njenu novčanu

vrijednost, supružnici se po svom izboru prilikom sklapanja braka

izjašnjavaju o svom prezimenu, itd.

Dispozicije sa diskrecionim10 ovlašćenjem ili kako se još nazivaju

dispozicije sa slobodnom ocjenom, tj.diskrecionom vlašću ili diskrecionim

pravom su dispozicije koje ovlašćuju organe državne vlasti, upravne i

sudske, da u primjeni dispozicije biraju između više mogućnosti slijedeći

principe ili zakonitosti ili cjelishodnosti.

10 B.Košutić, op.cit., str. 49.

18

Na primjer, državni organ prilikom donošenja odluke bira koja će

dispozicija najbolje odgovarati potrebama konkretnog slučaja rukovodeći se

javnim interesom ili nekim posebnim društvenim interesima kad izdaje

nekom građaninu dozvolu za nošenje oružja, ili izriče okrivljenom kaznu

zatvora u trajanju od godinu dana u okviru predviđenog raspona od jedne do

tri godine. Dakle, diskreciona ocjena je ovlašćenje koje podrazumijeva

alternativu, ili ovlašćenje koje se mora sprovoditi u okviru zakona, tj.javnog

interesa.

Konačno, dispozitivne ili zamjenjive dispozicije su one koje daju

subjektima mogućnost da svoje odnose urede drugačije od predloženih,

odnosno da dispoziciju zamijene nekom drugom stvarajući sami dispoziciju.

Ako se to ne učini primjenjuje se dispozitivna dispozicija. Dakle, tvorac

norme nije htio da društveni odnos bude neregulisan, već je primjenu i

efikasnost dispozitivne dispozicije učinio zavisnim od volje stranaka. Npr.

stvar koju je neko posudio vraća se u roku od tri mjeseca ako se stranke

drugačije ne dogovore. Obično se ovim izrazom: “ako se drugačije ne

dogovore”, naglašava da se radi o dispozitivnoj dispoziciji.

One su predviđene naročito u onim granama prava gdje važi načelo

autonomije volje kao što je građansko pravo.

Sloboda subjekta se izražava i kroz fakultativnu obavezu: kada zbog

ispunjenja obaveze subjekat vrši ili zamjenjuje ispunjenje, kad subjekt ima

ovlašćenje da ispuni obavezu zamjenom za nešto drugo i konačno,

odustajanje, tj.plaćanjem može da se oslobodi obaveze.

4. Hipoteza sankcije

Hipoteza ili pretpostavka sankcije je dio pravne norme koji sadrži opis

bića prekršaja ili delikta koji treba da se desi da bi se primijenila sankcija.

19

Pretpostavka sankcije nije isto što i prekršaj ili krivično djelo kao dio

stvarnosti. One su činjenice koje se nalaze izvan pravne norme, npr.

lišavanje života, neplaćanje duga, oštećenje tuđe stvari.

Delikt se sastoji u ponašanju suprotnom od onog koje zahtijeva

dispoziciju. Pravni prekršaj je protivpravno ponašanje. U strukturi pravne

norme delikt pokazuje način povezivanja primarne i sekundarne zapovijesti

dispozicije i sankcije. Zato je on negacija dispozicije i uslov za primjenu

sankcije. Za pravo je bitno ono što uslovljava pravni poredak kao delikt.

Dakle, zabranjena zla, a ne zla po sebi.

Hans Kelsen je oštro osuđivao prirodno pravni dualizam

protivpravnosti ističući da je za pravni poredak bitno samo ono što je

predviđeno kao prekrašaj tj.delikt. Ne postoji djelo, ako nije propisano tako

(nulla poena sine lege nullum crimen sine lege) ,a i nema sankcije bez

zakona i zakonske norme koja određuje taj delikt.

Ovi principi preovladavaju ne samo u građanskom pravu ukoliko se

tiču građanskog delikta i građanske sankcije.

Ljudsko ponašanje se smatra deliktom ako neka protivpravna norma

vezuje sankciju kao posljedicu za to, a ponašanje kao uslov. Ponašanje se

kvalifikuje kao prekršaj i suprotno je onome koje je označeno u dispoziciji a

sastoji se u činjenju ili nečinjenju. S obzirom na to da se u modernom pravu

prekršaj određuje kao svjesna i voljna reakcija i pitanje odgovornosti se

personalizuje. Na koga će se primijeniti sankcija za prekršaj? Da li je za to

odgovoran jedino subjekt kao prekršilac ili još neke druge osobe? Obično

čovjek odgovara samo za delikt koji je sam izvršio u zavisnosti od svijesti i

odnosa volje prema prekršaju. Odnos volje se definiše kroz umišljaj ili nehat

u krivičnom pravu, a kroz dolus i culpu u građanskom pravu.

20

Odgovornost11 subjekta počiva na krivici, a nezavisna od krivice je

objektivna odgovornost. Danas se sve više govori o „socijalizaciji

odgovornosti“.

5. Sankcija

Sankcija je alternativno i sekundarno pravilo o ponašanju pravnih

subjekata. Ona je usmjerena prema učiniocu prekršaja, ali i prema organu

koji treba da je izvrši.

Imamo dvije grupe shvatanja. Jedno je sankcionističko a drugo

antisankcionističko. Prema prvoj grupi za pravo je bitna njegova vezanost

za sankciju, tj.za fizičku prinudu, dok se u okviru druge dokazuje da prinuda

ni u normativnom i u faktičkom smislu nije obilježje prava.

U okviru sankcionističke teorije shvatanja se ipak razlikuju. Najstariji

i narasprostranjeniji je stav da je bitno obilježje prava stvarna primjena

državne sankcije (Jering u svom djelu: „Cilj u pravu” smatra da pravo

zaslužuju samo te norme). U ovu grupu imamo i Ostina i Šandabena.

Prema drugima, obilježje prava je ustanovljenje sankcije kao elementa

norme, pri čemu stvarna primjena nije bitna. Hans Kelzen smatra da je

efikasna primjena prinude bitno obilježje pravnog poretka, dok je za pravnu

normu bitno da sadrži sankciju kao bitan element, ali ne da je ona

primijenjena u slučaju prekršaja.

Treću grupu čine oni koji zastupaju realističko normativni stav da

bitno obilježje prava nije stvarna primjena ni ustanovljenje sankcije, već

njihova pripadnost jednom poretku pravne norme. Tako, Norberto Bobbio

11 D. Radulović, Krivično pravo,PF, Podgorica, str. 22.

21

govori o organizovanoj sankciji kao bitnom elementu prava, misleći na

cjelinu pravnog poretka, ne na svaku normu ponaosob, nego na dio pravnih

normi. Ona po njemu nije stvar „važenja prava nego efikasnosti koja je

presudna za postojanje pravnog poretka”.

No, i pored ova tri stava ističe se i stav o empirijskoj ili apriornoj

mogućnosti da se primijeni prinuda12. Pravo ipak pripada svijetu vrijednosti.

Tako De Vekio ostvarljivost prinude shvata u apriornom smislu. Žorž

Gurvič prinudu poima u iskustvenom smislu i kaže da ona proističe iz same

strukture pravila. Pravo, po Gurviču, ne zahtijeva kao uslov svog izvršenja

spoljnu prinudu, već mogućnost, ali pravo ne mora da prati prinuda. Takođe,

Ženije smatra da se norme razlikuju po tome što su podvrgnute spoljnoj

sankciji, a ta tedencija prinudljivosti ih odvaja od ostalih društvenih normi.

Za razliku od ovih sankcionističkih shvatanja u okviru socioloških

teorija prava13, razvija se stav da za pravo nije bitna organizovana prinuda,

„nego prinuda kao spontana reakcija ljudi na kršenje pravnih pravila i

društvenih vrijednosti“ (Leon Digi).

U modernoj pravnoj nauci, nasuprot sankcionističkoj teoriji razlikuju

se antisankcionistički stavovi u okviru kojih dominira ideja da prinuda nije

bitno obilježje prava, kao što nije ni državnost. Pored toga u pravnom

sistemu postoje i nesankcionisane norme.

Prinuda je kako kaže N. Bobbio svojstvo velikog broja, ne i svih

pravnih normi. Postavlja se pitanje pravila bez sankcija, da li je ono pravno

ili ne. Konačno, unutar jednog poretka nemaju sve norme državnu sankciju.

To se odnosi naročito na norme koje se odnose na vrhovne ustavotvorne

12 D. Radulović, op.cit., str. 29.13 Uporedi: M. Pečujlić, Sociologija, SA, Beograd, str. 120-125.

R.Lukić, Osnovi sociologije, Beograd, str. 112-118.

22

organe. One nijesu snabdjevene sankcijom. Postavlja se pitanje i u pogledu

normi međunarodnog prava i prava Evropske unije, prirodnih i naturalnih

obligacija: leges inperfectae, i lex mercatoria, koja imaju neka obilježlja

pravnih normi, ali im nedostaje državna sankcija.

Sankcije se prema vrsti dobara mogu podijeliti na tjelesne, materijalne

i moralne, a prema cilju na restributivne i restitutivne. Restributivne radi

odmazde, a restitutivne da se nadoknadi šteta ili da se izvrši povraćaj u

pređašnje stanje. Ako se sankcija smatra kao probna mjera, onda

razlikujemo sankcije prema licima i sankcije prema aktima. Prema licima,

fizičkim i pravnim, one mogu biti krivične, građansko- pravne i disciplinske,

a prema pravnim aktima to su: ništavost ili rušivost akta, s tim što kod

ništavnosti on ne važi od momenta donošenja tj. kao da nije ni donijet, a kad

se ruši: od momenta kad je ukinut.

U slučaju ništavnosti sve pravne posljedice se ne računaju od

donošenja akta (ex tunc), za razliku od rušljivosti gdje ne važe (ex-nunc) od

momenta kada su ukinute.

Sankcije mogu biti apstraktne ili konkretne. Opšte pravne norme

sadrže apstraktnu sankciju. U krivičnom pravu to su npr. vrste i raspon kazni

za pojedina krivična djela u trajanju od tri do pet godina, a da li je učinjeno

krivično djelo u jednom konkretnom slučaju utvrđuje se u postupku.

23

GLAVA IV

PRAVNI ODNOS

24

1. Pojam pravnog odnosa

Pravni odnos je društveni odnos koji je regulisan pravom. Da bi

društveni odnos postao pravni, bitno je da odnos bude regulisan pravnom

normom. Pristalice normativnog shvatanja vide isključivo normativni odnos

koji čini sadržaj pravnog odnosa, dok realisti i sociolozi smatraju da je to

faktički odnos.

U pravnoj nauci se razlikuje konkretni i apstraktni pravni odnos.

Konkretni je onaj pravni odnos koji nastaje kada se primijeni pravna norma

u jednoj individualnoj konkretnoj društvenoj situaciji između pojedinih

pravnih subjekata, dok se stvaranje pravnih odnosa oslanja na apstraktni

pravni odnos, a taj apstraktni odnos je onaj društveni odnos koji je regulisan

pravnom normom. On se odnosi na neodređeni broj slučajeva i na apstrakne

pravne subjekte, a sastoji se iz apstraktne pravne obaveze i apstraktnog

pravnog ovlašćenja.

25

Apstraktni pravni odnosi su npr. odnosi između roditelja i djece,

kupaca i prodavaca, poreskih obaveznika i organa, itd. Konkretan bi bio

odnos između Petra Petrovića i prodavca Jovana Jovanovića u kupoprodaji

neke kuće ili odnos Janka Jankovića prema državi prilikom plaćanja poreza.

Dakle, u stvaranju pravnih odnosa i njihovog nastajanja uspostavlja se

veza između pravne norme i odnosa, tj.pravni odnos ne može nastati ukoliko

nije predviđen pravnom normom. On nastaje kad se ispune odgovarajući

uslovi na osnovu opšte norme ili opšte i pojedinačne, ili samo na osnovu

pojedinačne norme u slučaju tzv. pravne praznine.

Šta je pravna praznina? Pravna praznina je društveni odnos koji nije, a

treba da bude regulisan pravom.

2. Elementi pravnog odnosa

Elementi pravnog odnosa su: pravni subjekat i pravni objekat14.

Postoji više pravno teorijskih shvatanja u pogledu strukture pravnog

odnosa. Dok jedni smatraju da ga čine dva elementa, drugi tri, po trećima

čine ga četiri, pa i više elemenata.

U prvu grupu spadaju oni koji smatraju da postoje dva elementa

pravnog odnosa: subjektivno pravo i pravna obaveza. Unutar te grupe neki

izdvajaju stav po kome su elementi pravnog odnosa: pravno ovlašćenje i

pravna obaveza, tj.dužnost. Pri tome je ovlašćenje samo viši rodni pojam za

subjektivna prava i nadležnosti.

14 Uporedi: R. Lukić, op.cit., str. 22.-40. G. Živadinović, op.cit., str. 112.-115. Z. Kulić, op.cit., str. 79.-812.

26

Po mišljenju pravnih pisaca druge grupe, prava i odnosi sastoje se iz

subjektivnog prava, tj. iz pravnih obaveza i pravnih subjekata.

Treću grupu čine oni koji ističu četiri elementa, smatrajući da pravni

odnos sačinjava: subjektivno pravo, pravna obaveza, pravni subjekat i

objekat prava. Ne ulazeći u opravdanost pojedinih klasifikacija, mi se

možemo osvrnuti na pojedine ove elemente.

2.1. Pravni subjekt- pojam

Šta je pravni subjekat? To je nosilac ili imalac pravne sposobnosti.

Pravna sposobnost je sposobnost biti subjekat prava, tj.imati prava, odnosno

ovlašćenja i obaveze, tj.dužnosti. Dakle, subjekat prava je onaj koji je

nosilac prava i obaveza.

To je subjektivitet u pasivnom smislu, jer se govori o sposobnosti da se za

subjekat vežu određena prava i obaveze, kao vlasnika, povjerioca, dužnika,

nasljednika, bez obzira na njegovu svijest i volju i bez obzira na to da li ih

može sticati sopstvenim djelovanjem.

Današnji stupanj pravnog razvoja pokazuje dvije vrste pravnih

subjekata: fizička lica i pravna lica. Fizička lica su ljudi kao pojedinci, a

pravna organizacije, udruženja, ustanove, koje su snadbjevene sredstvima i

koje imaju pravnu sposobnost tj. sposobnost da budu subjekat prava.

U pravu treba razlikovati i lice koje može da postupa po pravnim

normama, svjesno i voljno i ono se naziva pravni agent. Ono se može

ponašati u svoje ime i za svoju korist, ali i u tuđe ime i u tuđu korist kao

zastupnik.

Ko ima svojstvo pravnog subjekta?15 Najprije su to imali ljudi, ali ne

svi ljudi. U rimskom pravu robovi su bili objekti prava i nijesu imali tu

15 Opširnije: B. Košutić, op.cit., str. 22.-30.

27

sposobnost. Svojstvo subjekta prava imali su u starom Rimu pored ljudi i

udruženja (Princepsova državna blagajna - Fiskus, zatim kolegija, sortus,

univerzitates itd.). Subjekat prava nije neko prirodno svojstvo čovjeka -

pravna sposobnost, nego to svojstvo u određenom razdoblju pravni poredak

priznaje ljudima, ali i tvorevinama i osamostaljenoj imovini.

2.1.1. Fizičko lice

Čovjek u svojstvu pravnog subjekta naziva se fizičko lice. Ono je

dakle imalac pravne sposobnosti, tj.nosilac prava i obaveza.

Ta sposobnost se stiče rođenjem u određenoj mjeri, pod određenim

uslovima i prije rođenja, jer se „začeto dijete smatra subjektom“

(„Nasciturus pro iam nato habetur”).

Potpuna pravna sposobnost znači isto kao i subjekat prava, stiče se

rođenjem pod uslovom da je dijete rođeno živo. Danas postoji veća potreba

da se „čovjeku u nastajanju“ prizna pravna sposobnost zbog mogućnosti

povrede, te da mu se pruži krivično pravna i privatno pravna zaštita. Pravna

sposobnost fizičkog lica prestaje prestankom njegovog postojanja, tj. smrću.

Pravna sposobnost fizičkog lica može da prestane i kada se proglasi nestalo

lice za umrlo, tzv. pretpostavljenom smrću u ratu, elementarnim

nepogodama, saobraćajnoj nesreći itd. U nekim slučajevima npr. postojala je

ustanova tzv. civilne smrti. Naime, tada kada je lice osuđeno na smrt ili

doživotnu robiju, pravo je tangiralo to kao pravnu smrt da bi se gasila

imovinska i porodična prava osuđenog, odnosno regulisala njegova prava i

obaveze.

28

Za razliku od pravne sposobnosti poslovna sposobnost16 je sposobnost

djelanja, tj.aktivna sposobnost pravnog djelovanja, odnosno voljnim

radnjama izazivanja pravnih posljedica. Tako se u poređenju sa pravnom

sposobnošću, kao pasivnom kategorijom, ova sposobnost pokazuje kao

aktivnost, ona je aktivna kategorija. Unutar tih djelatnosti razlikuje se

poslovna, deliktna i procesna sposobnost. Poslovna sposobnost je spoobnost

da se stiču prava i obaveze npr. da se zaključi pravni posao, da se primi

nasljeđe, primi otkaz, itd.

Pored te poslovne postoji i politička sposobnost, tj.sposobnost ili

nesposobnost biračkog prava, aktivno i pasivno biračko pravo.

Zatim, imamo deliktnu sposobnost. To je sposobnost fizičkog lica da

izvrši delikt, tj.protivpravnu radnju i da bude za to odgovoran. Veza između

subjekta i odgovornosti temelji se na pojmu uračunljivosti.

Procesna sposobnost predstavlja sposobnost fizičkog lica da pokrene

postupak i da bude aktivna ili pasivna strana u tom procesu.

Potpuna poslovna to jest djelatna sposobnost stiče se određenim

uzrastom, tj.punoljetstvom. Ona može biti ograničena ili djelimična

poslovna sposobnost, dakle i prije punoljetstva. Za zaključivanje izvjesnih

poslova manje vrijednosti, kao npr. stupanje u radni odnos, raspolaganje

vlastitom zaradom, sposobnost da sačini punovažni testament, eventualno da

sklopi brak, itd.

Sa punoljetstvom se stiče neograničena poslovna sposobnost koja je

opšta i potpuna. Opšta se odnosi na zaključenje svih pravnih poslova koje

poredak poznaje, a potpuna znači da se ti poslovi mogu zaključiti

16 Opširnije: I. Djurić, Pravna i poslovna sposobnost, Beograd (doktorska disertacija),1999.

29

samostalno. Ova sposobnost se izuzetno može steći i prije punoljetstva

stupanjem u brak pod određenim uslovima, npr. uz sudsku dozvolu.

Fizičko lice može biti lišeno poslovne sposobnosti ako postane

nesposobno za rasuđivanje ili svojim postupcima ugrožava prava i interese

drugih lica usljed bolesti, upotreba alkohola, opojnih sredstava, senilnosti ili

drugih sličnih razloga. Taj stepen lišavanja može biti potpun ili djelimičan, u

zavisnosti od toga u kojoj mjeri je ispoljena sposobnost za rasuđivanje.

Sposobnost da se učini delikt i da se za njega odgovora naziva se

deliktna sposobnost. Ona počiva na uračunljivost. Stepen deliktne

sposobnosti zavisi od doba života. Potpuna deliktna sposobnost stiče se

punoljetstvom, a za izvjesne lakše delikte predviđena je djelimična deliktna

sposobnost.

Djelatna sposobnost može biti ograničena različitim kriterijima: doba

života, zdravlje, negativno društveno ponašanje, kao i razni oblici

diskriminacije: pol, rasa, nacija, imovina, vjera, imovinski cenzus. Eto na

primjer, obrazovanje za nepismene je obaveza, itd.

Djelatna, kao i pravna sposobnost, prestaje smrću ili proglašavanjem

nestalog lica za umrlo.

2.1.2. Pravno lice

Pravno lice je subjekat prava. Kao društvena tvorevina kojom se

priznaje svojstvo pravnog lica, ono postoji kao jedna vrsta pravno

personificiranih kolektivnih bića.

Studijski posmatrano, to su udruženja i ustanove (Savinji). Obim

pojma pravnog lica određen je, ali i proširen. Obnovio se pojam pravnog lica

u modernoj teoriji, a tema „pravno lice” je vezana za Gustava Huga,

30

predstavnika istorijsko pravne škole koji time označava udruženje ili

korporaciju. Kasnije Savinji dodaje i ustanove.

Podruzumijeva se da prava i obaveze pripadaju samom pravnom licu i

ne može se poistovjetiti sa članovima ili učesnicima, kao pojedincima.

Istorijski i u okviru Rimskog prava17 personalitet se vezivao za

čovjeka kao ljudsko biće, a tek ga ius naturalis kvalifikuje za imaoca prava i

obaveza (fizičko lice), ne i za samu organizaciju.

Dva velika shvatanja su vezana za pojam pravnog lica. Prvo smatra da

se pravno lice negativno određuje, to jeste, da sve što jeste subjekat prava

nije fizičko lice. Drugi određujući pozitivno pravno lice, smatraju da je ono

društvena tvorevina, nosilac prava i obaveza koje ima svojstvo pravnog

subjekta.

Dva su osnovna elementa pravnog lica: jedan je realni element: skup

lica sa određenom imovinom ili imovinska organizacija sa trajnim ciljem i

personalni element. Treći je pravi pazrimonijalni. Pet, pa i sedam osnovnih

elemenata su cilj, sredstva, članstvo, organi, status, jedinstvenost i identitet.

Svaka organizacija nastaje zbog nekog cilja,a nijedna organizacija ne

može funkcionisati, ako nema određena sredstva, to jest imovinu. Ljudi koji

pripadaju pravnom licu čine članstvo ili kolektiv iz koga se izdvaja posebna

grupa kao organi koji rukovode. Ta organizacija mora biti ustrojena jednim

posebnim aktom koji se zove Statut (opštim aktom). Zatim, pravna lica

nastupaju u društvenim odnosima jedinstveno i sa tog stanovišta su ona

impersonalna. Za razliku od fizičkih lica njima se potvrđuje pravni

17 O tome: I. Danilović, Rimsko pravo, SA, Beograd, str. 22-29, N. Bogojević – Gluščević, Izvori Rimskog prava, Podgorica, str.

20.-22. O. Stanojević, Rimsko pravo, Beograd, str. 120.-123.

31

kontinuitet i identitet, a osobini impersonalnosti dodaje se i

intranspersonalnost, to jest međuljudski odnosi.

Ime, sjedište i država osnovni su elementi identiteta pravnog lica. Za

razliku od pravnog lica individualizacija fizičkih lica se uspostavlja na

osnovu sljedećih elemenata: ličnog imena, prebivališta i državljanstva.

Što se podjele pravnih lica tiče, danas je najčešća podjela na

korporacije ili udruženja (univerzitas personarum) i ustanove (univerzitas

rerum ili bonoum). Članovi koji se udružuju zbog ostvarivanja zajedničkog

cilja, npr. zadruge, političke stranke, vjerske organizacije itd. su ljudi, čim je

ono lice koje ima status i određena prava i obaveze u odnosu na udruženje.

Dakle, član je ono lice koje ima status člana, ali i određena prava:

učešće u upravljanju, dobiti, vođenju poslova itd. Učesnici se služe

imovinom udruženja da bi ostvarivali svoje ciljeve, zbog čega se kaže da

imaju personalni status osnivača, dok lica koja ostvaruju ciljeve ustanove

služe imovini ustanove da bi ostvarili ciljeve kojima je ta imovina

posvećena. Tako se u prvi plan ističe imovina ustanove u korist trećih lica,

tj. trećih osoba koji su njeni destinatori. Svrha ustanove je upravo njena

postojanost.

Pravni subjektivitet priznaje se i zadužbini,

tj.osamostaljenoj ,nominisanoj nekim ciljem u privatnom pravu, a u javnom

pravu zavodima.

Podjela pravnih lica u njemačkoj i francuskoj teoriji je prisutna na

privatno pravna i javno pravna. Javno pravna su: država, zajednička država,

federacija, federalne jedinice, kantoni, pokrajine, opštine, zavodi,

ministarstva. Privatna mogu biti komercijalna i nekomercijalna.

Komercijalna su ona koja djeluju radi ostvarivanja dobiti iz privredne

djelatnosti, proizvodnje i trgovine, prometa roba i kapitala a neprivredna u:

32

obrazovanju, nauci, zdravstvu, dok su nekomercijalna ona koja djeluju bez

težnje za dobiti: nepreduzetnička i nekomercijalna, tzv. neprofitna.

2.2. Pravni objekat

Objekat prava je sredstvo, spona, koja povezuje pravne subjekte u

pravni odnos. Ona je svrha ili racio pravnog odnosa, tj. razlog iz kojeg

nastaje ljudska volja. Objekat prava jesu sva dobra, tj.vrijednosti, koja se

prema vladajućem shvatanju pravde raspodjeljuju između subjekata prava.

Tako su, na primjer, stvari najčešći objekat prava u slučaju zajma novca,a u

slučaju najma to je stan, radnja ili lokal. Objekti prava mogu biti i

subjektivna prava, npr. prenos potraživanja na treću osobu.

Objekti prava su proizvodi ljudskog duha iz oblasti nauke i kulture,

oni se dijele na autorska djela, na intelektualna ostvarenja, patente i tome

slično. Tim djelom podrazumijeva se originalna duhovna tvorevina, koja je

izražena u određenoj formi, pisanoj, nepisanoj, umjetničkoj i slično.

Autorsko djelo je objekat autorskog prava. U intelektualnoj oblasti to

je ostvarenje, a u oblasti industrijske proizvodnje tu spadaju: promocije,

žigovi, uzorci i modeli.

Pored stvari i proizvoda ljudskog stvaralašta objekti prava mogu biti

dobra ličnosti ili lična dobra kao osnovne ljudske vrijednosti. Dobra ličnosti

se dijele u dvije grupe, to su dobra koja predstavljaju komponente fizičke ili

psihičke strukture ljudskog bića: život, čast, ugled. Druga vrsta dobara su

opredmećeni izrazi, jedne nacije ili ličnosti, fotografije, dnevnici, prepiska,

tonski i video zapisi.

Dobra ličnosti su objekti ličnog prava. Ljudska radnja je ponašanje

koje jedna strana može da zahtijeva od druge u pravnom odnosu, pri čemu je

33

bitnost radnje određena i moguća, a potrebno je da nijesu suprotne pravnom

poretku.

Što se pod čovjekom podrazumijeva? Čovjek u generičkom smislu

nije kao ljudsko biće objekat prava, ali to može da postane njegovo tijelo i

djelovi koji se nakon smrti zavještavaju zbog transplatacije ili naučnog

ispitivanja. Tako se mnoga pitanja postavljaju pred nauku, kao procjena

prekida trudnoće ili abortusa, eutanazija, kupovina organa, transplatiranje,

kloniranje itd. asuprot njima i etičke, a ne samo pravne dileme.

U pravnoj nauci se srijeće i pojam pravnog objekta. Pod pravnim objektom se obično podrazumijeva stvar, dio spoljnjeg materijalnog svijeta koji, po pravilu, nije čovjek i koji stoji u čovjekovoj vlasti, tj. kojim čovjek može gospodariti i upotrebljavati ga. Tako npr. objekt ugovora o kupoprodaji je knjiga, mašina koja se kupuje ili prodaje, a objekt zajma je novac itd.

Stvari ima veoma raznovrsnih i one mogu doći u najrazličitije pravne

situacije i mogu se na razne načine pravno tretirati. Tako se stvari dijele na

pokretne i nepokretne, zamjenljive i nezamjenljive, itd. Ako stvari ovako

definišemo onda može biti pravnih odnosa odnosno prava bez objekta, npr.

odnos roditelja i djece u kome je roditelj dužan da vaspitava dijete i

slično.To je materija porodičnog prava stvarima se uči u drugoj

pozitivnopravnoj grani , stvarnom pravu, a o ovim drugim odnosima se uči

u drugim granama prava, odnosno oni se regulišu u njima.

3. Subjektivno pravo

34

Pojam subjektivno pravo ne nalazimo u rimskom pravu, već u

hrišćanstvu , u teoriji svetog Avgustina18 i skolastici. Tek sa modernom

školom Prirodnog prava ideja subjektivnog prava dobija svoj puni zamah.

Tako Hugo Grocius ističe da je pravo moralni kvalitet kompetentne ličnosti.

Radi se dakle o prirodnim subjektivnim pravima. Od 19. vijeka govori se o

subjektivnim pravima po sebi koja su nastala kao plod Hegelove filozofije

prava.

Od polovine 19. vijeka počinje izučavanje ovih subjektivnih prava sa

stanovišta pozitivnog prava. Ona se najprije klasifikuju na prirodna prava,

zatim se u pogledu osnova prava ističe da je država centralni element prava.

Ona je u pravnom poretku, organizuje državni život i dodjeljuje pojedina

subjektivna prava. Subjektivna prava proističu iz prava koje određuje država

koje nazivamo objektivnim pravom. To Karbonije zove „veliko pravo”

naspram „malog prava”, kao subjektivnog prava.

Što je objektivno pravo? Ono je skup pravnih pravila, a subjektivno

pravo je moć, odnosno sposobnost djelovanja. Subjektivno pravo predstavlja

mogućnost da se pravni subjekat na određeni način ponaša (facultas

agendi)19. Ono je dakle ovlašćenje koje pripada pravnim subjektima zbog

zaštite sopstvenih interesa na osnovu pravnih normi.

3.1. Vrste subjektivnih prava

Subjektivna prava se dijele na apsolutna i relativna. Apsolutna stvarna

prava ili ius in rem. Na primjer, pravo svojine na neku stvar djeluju prema

svima, tj. erga omnes.

18 Sv. Avgustin, De Civitate Dei, Roma, Publ. II19 R. Lukić, op.cit., str. 22.

35

Kod apsolutnih prava poznat je samo aktivni subjekat, koji raspolaže

pravnim ovlašćenjima. Subjekat obaveze20 je apstraktan sve dok ne povrijedi

nečije apsolutno pravo. Kod apsolutnih prava zahtjev nastaje tek njihovom

povredom. Ona su apsolutna zato što subjekat može da radi sa njima što

hoće i može slobodno da se ponaša i radi kako hoće. Ukoliko odluči da

ovlašćenje ne vrši ,on je slobodan u tome i zbog toga se nad njim ne

primjenjuje sankcija. Takođe i prema drugim licima se taj subjekat

manifestuje budući da djeluje prema svima i da je dužan da se uzdrži od

svake radnje koja bi ugrozila sadržaj ovih prava.

Za razliku od apsolutnih, relativna ili obligaciona prava su usmjerena

ka tačno određenoj ličnosti i broju ljudi koji su određeni kao obavezni. Ona

djeluju samo između ovlašćenog i obaveznog lica, dakle između stranaka,

dakle ,ne erga omnes nego inter partes.

Kod relativnih prava tačno određeni subjekat ovlašćenja je i subjekat

obaveze. Pošto je pravni odnos potpuno presonalizovan, relativna prava se

nazivaju i lična, odnosno obligaciona prava.

Treba imati u vidu da i pravo prema stvarima nije ništa drugo nego

pravo prema licu. Ali za razliku od obligacionih gdje lice prema kome se

ima određeno pravo je subjekat i kao takav određen kod apsolutnih prava je

neodređen, te je to svako lice koje može ometati vršenje tog prava. Pored

stvarnih i obligacionih , razlikuju se i korporativna prava kao složena

subjektivna prava: upravljačka, imovinska i tome slično.

U zavisnosti od toga kome su upućena subjektivna prava se dijele na

privatna i javna subjektivna prava21. Privatna subjektivna prava imaju jedni

prema drugima ,ravnopravni subjekti u odnosu koordinacije. Subjektivna

20 S.Miladinović, Obligaciono pravo, UNIRCA, Podgorica, str. 122.21 O tome: G. Vukadinović, op.cit., str. 140.-144.

36

javna prava su prava između pojedinca i države, pravo na fer suđenje, na

odbranu, pravo glasa, itd. Dakle, radi se o odnosu subordinacije u tim

odnosima, jer je država nosilac najviše vlasti.

U literaturi postoji pored ove podjele i podjela na prenosiva i

neprenosiva prava. Prenosiva su ona koja se mogu prenijeti, a ona koja su

neodvojiva od ličnosti zovu se nepronosiva prava: pravo glasa, roditeljsko

pravo itd.

Pored ovih javljaju se i mnoge druge raznovrsne podjele, kao na

pozitivna i negativna, diskreciona (oportunitetna) i oficijalna (legalitetna),

subjektivna prava državnih organa, samostalna i nesamostalna prava itd.

Kako se ona ostvaruju?

Ostvaruju se kroz takozvano pravo na pristup sudu koje ćini skup

različitih proceduralnih zahtjeva kojima se ostvaruje samo to pravo.

Naročito, prihvatanje i ispitivanje zahtjeva od stane nezavisnog suda, pravo

na primjenu hitnih i prirodnih mjera da bi se čuvali interesi i prava u slučaju

opasnosti i opasne prijetnje, pravo na izuzeće sudije, pravo da se dobije

sudska odluka u razumnom roku, pravo na korektno i fer suđenje, itd. Ono

označava i pojedine formalno pravne mogućnosti, kao i efektivne i

materijalne sadržine tih mogućnosti.

Aristotel je upozoravao da „ići sudiji znači ići pravdi”. Osim pitanja

da li i kako do suda, podrazumijeva se i pitanje do kakvog suda, pošto je

pristup sudu izabran, u nekim nužan, a u nekim prisilan, pravo na pristup

sudu ulazi u temelj pravne države i ono se svrstava u osnovna ljudska prava.

Kroz pravo na pristup sudu ispoljava se skoro čitava jedna skala pravosudnih

prava i pravde, a ujedno se određuje i položaj suda u određivanju svrhe

prava.

37

Sva subjektivna prava ne čine samo ovlašćenje, već i zahtjev za

ostvarivanje subjektivnog prava. Vodi se spor u nauci o značaju i prirodi

zahtjeva. Zahtjev sadrži mogućnost prirodnog ostvarivanja subjektivnog

prava posredstvom države, on se upućuje se nadležnom organu, a tu se

uklapa i mogućnost da se subjektivno pravo prirodno ostvari.

Pored ovog postoji i subjektivno pravo i pravo na tužbu. Dakle, ona

predstavljaju pravno sredstvo za obraćanje nadležnom organu da riješi neki

spor. Tim sredstvom se rješava i pitanje da li postoje obaveze i da li je došlo

do delikta. Sve je to u cilju toga da ne bi došlo do samovlašća koje je još od

rimskog prava zabranjeno.

Postavlja se pitanje da li pravo na tužbu predstavlja elemenat

subjektivnog prava ili posebno subjektivno pravo u vezi sa pravom koje

treba da se zaštiti. Ovo pitanje nudi dva odgovora. Pravo na tužbu nije

samostalna pojava, nego samo elemenat subjektivnog prava, dok je po

drugom, ono individualno, javno, procesno, subjektivno pravo, koje i štiti

subjektivno pravo.

Procesno pravo je instrumentalnog karaktera u odnosu na materijalno.

Pravo na tužbu sintetizuje,jer ono je sredstvo kojim se štiti i primjenjuje

materijalno pravo, a i sama tužba ima dva aspekta: materijalni, dakle,

zahtjev ili tužba u materijalnom smislu i procesni: oblik u kome se iznosi

zahtjev.

Funkcija prava na tužbu je dakle, zaštita povrijeđenog subjektivnog

prava. Svaki subjekt kome je pravo ugroženo ili povrijeđeno može da se

obrati i da traži zaštitu kako bi pravno obaveznog subjekta natjerao na njeno

ispunjenje.

Pravno ovlašćenje je dakle , mogućnost određenog ponašanja jednog

subjekta koje on može vršiti. Njegovo ponašanje štiti pravni poredak.

38

Drugim riječima , njegovo ponašanje niko ne može sprečavati, jer bi tada

neko vršio prekršaj. U određenim slučajevima to znači da je neki drugi

subjekt dužan da se ponaša na način koji određuje subjekt ovlašćenja.

U prvom slučaju subjekt obaveze je dakle obavezan na pasivno

ponašanje, tj. na nečinjenje. Dužan je da trpi ponašanje na koje je subjekt

ovlašćenja ovlašćen. U drugom slučaju subjekt obaveze je dužan na aktivno

ponašanje, tj. činjenje.

Tako, ako je neko kao subjekt ovlašćenja ,ovlašćen da stanuje u svojoj kući

svi su drugi subjekti obavezni da to trpe, tj. da ga u tome ga ničim ne

ometaju. Međutim, ako je neko ovlašćen da zahtijeva da stanuje u tuđoj

kući, onda je subjekt obaveze dužan da mu svoju kuću stavi na raspolaganje

za stanovanje po njegovom zahtjevu.

Ovlašćenje se daje subjektu da bi mogao da ostvari neki interes za koji

društvo nalazi da ga treba pravno obezbijediti. Ali, obzirom na odnos

subjekta ovlašćenja prema interesu koji tim svojim ovlašćenjem stvori,

postoje dvije različite vrste pravnog ovlašćenja, a to su subjektivno pravo i

nadležnost.

Subjektivno pravo je pravno ovlašćenje subjekta prava radi zaštite

njegovog sopstvenog interesa. Takvo ovlašćenje je npr. pravo svojine,

sloboda kretanja itd. Subjektivna prava se mogu razlikovati prema raznim

mjerilima, ali je najvažnija podjela tih prava na tzv. apsolutna ili stvarna

prava i relativna ili obligaciona prava. Pravo svojine je apsolutno pravo, dok

je obligaciono pravo relativno pravo.

Pored ovih, subjektivna prava se razlikuju na prenosiva i neprenosiva

prava, kao i odgovarajuća podjela obaveza. Prenosiva na druge subjekte su u

principu imovinska prava, recimo pravo svojine, hipoteke itd. Prava vezana

39

za ličnost svog subjekta samo on može vršiti – neprenosiva su, npr. pravo

roditelja, pravo djece, pravo glasa.

Nadležnost je pravno ovlašćenje subjekta prava kojim on treba da štiti

nečiji tuđi, a ne svoj interes, tj. interes drugog subjekta u čije ime djeluje.

Bitna razlika između subjektivnog prava i nadležnosti je što je subjekt u

subjektivnom pravu mnogo slobodniji u vršenju svog ovlašćenja od subjekta

nadležnosti. Prema tome, nadležnost nije čisto ovlašćenje kao što je to

subjektivno pravo nego istovremeno i jedna pravna obaveza.

Naime, prema subjektu nadležnosti stoje drugi subjekti – subjekt

subjektivnog prava koji ovlašćuje i zahtijevaju da subjekt nadležnosti tu

nadležnost vrši onako kako bi je vršio on sam kad bi je mogao vršiti. Tako

se prema ovom drugom subjektu subjekt nadležnosti pojavljuje kao subjekt

obaveze.

Pored subjektivnog prava i pravne nadležnosti u pravno ovlašćenje

spada još i pravo na tužbu. Pojam pravnog ovlašćenja podrazumijeva da je

ono zaštićeno državnim aparatom. Stoga je za pojam ovlašćenja vezan još

jedan pojam koji je njegov sastavni element, a to je pravo na njegovu pravnu

zaštitu, tj. praktično pravo na tužbu. Pravo na zaštitu sastoji se u ovlašćenju

subjekta prava da zahtijeva da državni organ interveniše svojom silom za

zaštitu njegovih prava.

Zloupotreba subjektivnih prava

Kolektivno pravo utvrđuje principe subjektivnih prava samim

njegovim određivanjem. Ranija prava su smatrala da subjekt može svoje

pravo neograničeno da vrši, po načelu – ko svoje pravo vrši nikome ne

nanosi štetu. Međutim, u toku pravnog razvitka se sve više uviđa da se

40

subjektivna prava moraju ograničavatii ne samo da se normom ogrančenja

utvrđuju nego i konkretno u situacijama koja pravo određuje ako ne može

ostvariti. Tako se stvara opšta ograničavajuća norma kojom se zabranjuje

tzv. zloupotreba prava. Nadležni organ, najčešće sud, koji ima da primijeni

opštu normu ima u tom konkretnom slučaju da ocjenjuje da li zloupotreba

postoji ili ne.

Opšta zloupotreba prava sastoji se u upotrebi svoga prava tako da se

potpuno ili djelimično onemogućava korišćenje drugom subjektu njegovog

prava. Bitno je za pojam zloupotrebe da se njome ne vrši prekršaj nego

punovažno pravo – ne nešto zabranjeno (prekršaj) nego nešto dopušteno

(subjektivno pravo).

No, ima različitih shvatanja u određivanju drugih elemenata

zloupotrebe. Pod tzv. subjektivnom shvatanju potrebno da je postoji namjera

vršioca da drugome nanese štetu, dok je u objektivnom potrebno da postoji

nepravilno vršenje svog prava, bez obzira na subjektivan odnos prema

njemu.

Zloupotreba nadležnosti

Ukoliko se ovlašćenje odnosno nadležnost obavlja kao dužnost može

se zloupotrijebiti kao i subjektivno pravo. Ukoliko se u tom slučaju prihvata

ustanova zloupotrebe subjektivnog prava treba prihvatiti i ustanovu

zloupotrebe nadležnosti. Moguće je još jedan način se zloupotrijebi

nadležnost. Taj način nije moguć u slučaju subjektivnog prava. Naime,

subjekt nadležnosti svojom nadležnošću ne štiti svoj interes već interes

nekog drugog subjekta. Čim on svoju nadležnost ne vrši u interesu drugog

41

subjekta, tj. čim ne postupa onako kako mu on kaže ,on vrši zloupotrebu

nadležnosti.

Zloupotreba nadležnosti se naročito proučava u slučaju kad nadležni

državni organ zloupotrebljava nadležnost. Takva zloupotreba se uobičajeno

naziva zloupotreba vlasti. Ona može biti aktivna ili pasivna,a može biti

pozitivna ili negativna. Kad organ neće da donese propis odugovlačeći, tj.

kada neće da riješi neku situaciju – to je pasivna, a kada krši ustav odnosno

prava građana onda je to aktivna zloupotreba.

3.2. Zloupotreba subjektivnih prava

Zloupotreba prava postoji, ako se ona vrši nedopušteno, tj.ako se vrše

suprotno pravu i ako se obavlja zabranjeno vršenje prava. Rimsko pravo nije

poznavalo zloupotrebu prava, niti je ideja bila formulisana na opšti način.

Međutim, neka ranija prava su priznavala princip neograničenog vršenja

subjektivnog prava, kao iz Justinijanove kodifikacije: "Ko sve pravo koristi

ne može drugom škoditi, ne može činiti nepravdu". Nasuprot tome su

stvaranje i primjena objektivnog prava, formiranje shvatanja o zabrani

zloupotrebe subjektivnih prava i ideje o relativnosti prava.

Pored ovog pravila da niko ko koristi pravo ne može drugom škoditi,

ne može činiti nepravdu, navodi se i princip Justinijana: "Pošteno živjeti,

drugog ne vrijeđati, svakom dati ono što mu pripada", Paulusa: "Sve što je

prema pravu dozvoljeno nije uvijek i pošteno" i Ciceron: "Najveće pravo je

najveća nepravda".

42

Ovi pojedinačni principi su neka vrsta korekcije i dopuna ustavnog

pravila o neograničenom vršenju subjektivnog prava. Međutim, u kasnijem

razvoju, a ni u srednjem vijeku ne nailazimo na izraz „zloupotrebe prava”.

U Francuskoj u 19. vijeku sudovi su počeli prvo da ograničavaju

individualističko shvaćeno pravo svojine, da bi proširili kontrolu nad

vršenjem svih subjektivnih prava. Tako su u Francuskoj postepeno

izgrađivala teorija zloupotrebe prava, a u zakonodavstvu prodirala zabrana

zloupotrebe subjektivnih prava.

U 20. vijeku se u teoriji i praksi razvija tako institut koji se zove

„zabrana zloupotrebe subjektivnih prava”. Tu su se ugrađivali za utvrđivanje

postojanja ove zabrane različiti kriterijumi: subjektivni i objektivni

kriterijumi vrednovanja.

Prema subjektivnoj teoriji potreban je psihički momenat tj.namjera da

se nanese šteta (animus nocendi). Po objektivnoj, uslov za zloupotrebu leži u

nastupanju štete, tj. objektivne posljedice, ali ne i subjektivne namjere. I

treći kriterijum vrednuje ostvarene i onemogućene interese subjekta.

Zloupotreba postoji kada se vršenjem subjektivnih prava nanosi veća šteta

od koristi. Tako se izgradila opšta ograničavajuća norma koja sankcioniše

zloupotrebu subjektivnog prava. Ona se neće tolerisati nego će u slučaju

zloupotrebe nadležan organ, najčešće sud, izreći sankciju.

Ona se dugo vezivala za zloupotrebu privatnog prava, posebno prava

svojine. Međutim, ona nastaje i u drugim granama prava: radnom,

porodičnom, međunarodnom, krivičnom itd. Posebna je vrsta zloupotrebe

prava koju vrši država i njeni organi, a koja se zove zloupotreba nadležnosti,

zloupotreba službenog položaja, vlasti itd.

43

Zloupotreba se razlikuje od prekršaja subjektivnog prava22. Tako

zloupotrijebiti pravo ne znači raditi protivpravno. Za pojam zloupotrebe

bitno je da se ne vrši prekršaj nego da se ostvaruje punovažno pravo. Dakle,

ne nešto zabranjeno, prekršaj, nego nešto dopušteno: subjektivno pravo.

Pošto je zloupotreba proizvod vršenja ovlašćenja, ali nedozvoljena, protiv

nje se preduzimaju određene mjere: naknada štete.

Konačno, treba razlikovati ne samo zloupotrebu subjektivnog prava

od prekršaja, nego i od takozvane odgovornosti za rizik, zato što se

pravilnim vršenjem vlasti upravo nanosi šteta drugome, ali se može

nadoknaditi. Vršenje prava u tom slučaju se ne može ograničiti, dok se kod

zloupotrebe mora ograničiti.

4. Pravna obaveza

Pravna obaveza23 stoji u odnosu korelacije sa ovlašćenjem, što znači

jedno bez drugog ne može postojati. Nema pravnog ovlašćenja bez obaveze,

niti obaveze bez ovlašćenja. Kupcu pripada pravo da mu se preda kupljena

stvar. Tom pravu odgovara obaveza prodavca da to uradi, a obaveza kupca

je da plati ugovorenu cijenu. Obavezi kupca da plati ugovorenu cijenu

odgovara pravo prodavca da proda stvar po ugovorenoj cijeni.

Pravna obaveza ili dužnost je ustvari ponašanje subjekta obaveze

regulisano pravnom normom. Ako ne postupi u skladu sa normom na njega

22 G. Vukadinović, op.cit., str. 145. Z. Kulić, op.cit., str. 101.23 Uporedi: R. Lukić, op.cit., str. 22.

G. Vukadinović, op.cit., str. 120. Z.Kulić, op.cit., str. 111.

44

će biti primijenjena sankcija. Dakle, ona se određuje na osnovu samog

određena pojma subjektivnog prava kao korelativnog pojma. Prvo, kako

subjektivno pravo sadrži ovlašćenje za rad, tako i pravna dužnost sadrži

obaveznost da se radi. Drugo, pravna obaveza ima elemente iznude, pa se

ona razlikuje od moralne dužnosti. Treće, subjekat pravne dužnosti,

tj.pasivni subjekat je fizičko ili pravno lice i konačno, dužnost subjekta

javlja se u odnosu na aktivni subjekat ovog prava, nosioca subjektivnog

prava.

Pravna obaveza i pravno ovlašćenje su dva suprotna ili međuzavisna

stanja subjekta u pravnim odnosima. Suprotna znači da jedan subjekat dobija

nešto, dok drugi subjekat ostaje bez nečega što je važno za njegovu

egistenciju. Naravno, moguće je da i jedan i drugi nešto gube i nešto dobija,

npr. kod kupoprodaje. Oni mogu biti ekvivalentni gubici i dobici ili

nejednaki.

Međuzavisnost, to jest korelativnost, je izraz koji podrazumijeva da u

tom odnosu ne može postojati obaveza bez ovlašćenja ili ovlašćenje bez

obaveze. Pravna obaveza i dužnost se definiše kao pravnom normom

postavljena obaveza na određeno djelovanje koje može biti davanje,

činjenje, nečinjenje ili trpljenje, npr. obaveza vozača da vozi desnom

stranom, zajmoprimaoca da vrati dug itd.

Pravne obaveze razlikujemo od moralnih jer su ona izraz normativnog

pravnog propisivanja, dok su ove autonomne i potiču iz svijesti o dobru i

zlu.

Pravna obaveza znači da je subjekt prava u takvoj situaciji da njegovo

ponašanje obavezno reguliše pravna norma po kojoj treba da postupi, jer će

inače na njega biti primijenjena sankcija. Pri tom subjekt odgovarajućeg

45

ovlašćenja ima ovlašćenje da zahtijeva od subjekta dužnosti da svoju

dužnost nosi i izvršava.

Odnos između obaveze i ovlašćenja može biti različit. Može se desiti

da u jednom istom odnosu jedan subjekt prema drugom ima samo

ovlašćenje, a drugi samo obavezu. Npr. zajmodavac ima ovlašćenje da traži

da mu se zajam vrati od zajmoprimca, a zajmoprimac ima obavezu da to

učini. No, svaki subjekt prema drugome može imati ovlašćenje i obaveze.

Npr. kupac ima ovlašćenje da zahtijeva prodaju robe, a dužnost da plati

cijenu, dok je prodavac ovlašćen da zahtijeva cijenu, a dužan da preda robu.

Kao i subjektivno pravo i dužnost je na nasljednike ili druge poslenike

prenosiva uglavnom ako je vezana za imovinu, dok je neprenosiva ako je

vezana za ličnost subjekta, da je niko ne može izvršiti do on. Obaveza

jednog vajara da izvrši jedno djelo neprenosiva je, a obaveza njegova da

plati dug, a prenosiva je.

4.1. Vrste pravnih obaveza

Pravne obaveze mogu biti apstrakne i konkretne. Apstrakne su dio

apstraktnog pravnog odnosa na čijim temeljima nastaje jedna konkretna

obaveza u konkretnom pravnom odnosu.

Zatim se razlikuju na jednostrane i dvostrane. Jednostrane su one koje

postoje u pravnom odnosu u kom pravu jednog lica odgovora obaveza

drugog lica, a pravna obaveza postoji samo na jednoj strani, npr. poklon.

Dvostrane su one kod kojih uzajamne obaveze postoje između subjekata,

kao npr. kupoprodaja.

Neprenosive pravne obaveze su one koje počivaju na razlici između

obaveza koje su neprenosive, jer su vezane za ličnost (intuiti personae).

Ispunjenje se ne može prenijeti na druga lica: bračna, vojna, roditeljska itd.

46

Prenosive su one koje se mogu prenijeti na druge, pa se mogu zahtijevati od

drugog lica.

Zatim se razlikuju javno pravne i privatno pravne. Javno pravne su

obaveze plaćanja poreza, vojne obaveze i druge prema državi. Dok su

privatno pravne one koje subjekti sami dogovaraju, stupajući u pravne

odnose kao npr. kupoprodaja, najam, poklon, itd.

Šta je pravni status?24

Pravni status je ukupnost pravnih obaveza i ovlašćenja jednog

subjekta u društvu ili u jednoj oblasti osnovnog života u svakom trenutku i u

bilo kojim odnosima. Dinamika i razlika u pravnom statusu ukazuju da su u

određenom vremenu subjekti imali podređen položaj kao konkretan skup

pravnih ovlašćenja i obaveza, pri čemu je pravo nastojalo da ih ujednači.

5. Pravne činjenice: dinamika pravnih odnosa

Pravne činjenice su one okolnosti za koje pravna norma vezuje

nastanak, promjenu i prestanak pravnog odnosa. Pravni odnos nastaje kad

neka norma počne da obavezuje subjekte (zaključenje braka, ugovor o

kupoprodaji), a nestaje kad je obaveza ponašanja po pravnoj normi prestala:

prilikom isplate duga, razvoda braka itd. Odnosi se mogu i mijenjati: kada

jedan subjekat koristi besplatnu kartu, a može da je koristi i uz naplatu, itd.

Pravni odnos može nastati samo na osnovu opšte norme. Najčešće

pravni odnosi nastaju na osnovu opšte i pojedinačne norme koja

konkretizuje opštu. Ona može da nastane i samo na osnovu pojedinačne

norme. Pošto one mogu biti uslovne i bezuslovne ta se razlika reflektuje i na

24 Opširnije: Z. Kulić, op.cit., str. 110. G.Vukadinović, op.cit., str. 90.

47

pravne odnose. Ako ona nastaje na osnovu bezuslovne norme onda pravni

odnos nastaje neposredno (sloboda kretanja, obaveza subjekta da plati

određeni iznos poreza). Na osnovu uslovne norme ona nastaje tek

nastupanjem uslova. Taj uslov može biti vezan za rok, događaj ili ljudsku

radnju.

U slučaju bezuslovnih pravnih normi odnos nastaje i prestaje

neposredno, čim one počnu da obavezuju, dok kod uslovnih pravnih normi

pravni odnos prestaje ispunjenjem raskidnog uslova. Kod odložnog uslova

pravni odnos prestaje kad uslov nastupi.

5.1. Vrste pravnih činjenica

Pravne činjenice se dijele na obične činjenice, kao npr.rođenje, smrt,

požar i pravno kvalifikovane činjenice: nehat, zabluda, umišljaj itd.

Pravne činjenice su prediviđene u pretpostavci, tj.hipotezi uslovnih

pravnih normi. One su u najvećem broju slučajeva uslov za nastanak

pravnog odnosa.

Potrebno je da se stekne više činjenica i to zovemo činjenički skup.

Pravni osnov nastaje kad se sve činjenice ostvare. One mogu da nastanu

istovremeno, sukcesivno jedna za drugomili u izvjesnom vremenskom

razmaku.

Pored ovih činjenice se dijele na ljudske radnje i na događaje25.

Ljudske radnje su one tjelesne i psihičke radnje koje se vrše svjesno i voljno

(izgradnja puta, donošenje pravnog akta), dok su događaji one okolnosti ili

25 Opširnije: R. Lukić, str. 109.-112.

48

promjene u prirodi i društvu koje nastaju bez učešća ljudske svijesti i volje

(rođenje, smrt, požar itd).

Ljudske radnje se dalje dijele na pravne akte i ostale radnje, a ostale

radnje se mogu podijeliti na fizičke: tjelesni pokret, hodanje, tjelesno držanje

i psihičke: mišljenje, osjećanje, raspravljanje.

Najzad, razlikuju se ljudske radnje saglasno pravu i protivpravne

radnje, kao prekršaji, delikti i tome slično.

Koje su to važne pravne činjenice?

Prvo, to je vrijeme. Ono je vrlo važna činjenica za pravo, pa se govori

o pravnoj temporalnosti, kao posebnoj formi. Razlikujemo dva aspekta u

odnosu između prava i vremena: pravo u vremenu i vrijeme u pravu26.

Pravo u vremenu izražava se kroz njegovu evoluciju, dakle i kroz njegovu

primjenu. Tako nastaju pravni odnosi. Oni se mijenjaju, nestaju itd.

O pojmu vremena može se pristupiti sa stanovišta hronometrije ili

pak, hronologije. Određeno vrijeme, momenat, trenutak vremena čini ključni

znak u pravnom životu, kao što je vrijeme rođenja, smrti, zaključenja

ugovora itd. Trenutak materijalizacije je protok vremena kao pravna

činjenica. Rok je, u stvari protok vremena, nakon koga izvjesni odnosi

nastaju, mijenjaju se ili prestaju.

Oni se dijele na raskidne, čijim protekom prestaje pravni odnos,

odložne ili suspenzivne, čijim protekom nastaje pravni odnos i prekluzivne

kod kojih se protekom vremena gasi, odnosno prestaje da postoji pravni

odnos, ako ga titular ne izvrši u tom roku. Oni su uvijek strogo određeni

zakonom, pa se zbog toga i nazivaju zakonskim rokovima. Pored materijalno

26 Z. Kulić, op.cit., str. 90.

49

pravnih rokova razlikuju se i procesno pravni rokovi u postupcima:

sudskom, krivičnom i upravnom, u kojima stranke mogu preduzimati radnje.

Protek vremena je važna činjenica za pravo jer zbog nje nastaju i

prestaju pravni odnosi. U prvom slučaju se radi o sticanju prava protekom

vremena koje se zove održaj.

Tako se stiče svojina na stvarima na kojima nema svojine putem održaja. U

drugom, protok vremena znači gubitak prava, tj.zastarjelost.

Ako subjekat u određenom vremenu ne upotrebljava ovlašćenja

nastaje nesaglasnost između tog poretka i društvene stvarnosti i to je

situacija kada on gubi pravo. Tako, ako se ovlašćenje ne vrši u određeno

vrijeme ono zastarijeva, gubi se ovlašćenje primjene ili zaštite nekog prava -

gubitak prava na gonjenje učinioca krivičnog djela ili gubitak prava na

naplatu potraživanja itd. Ako subjekat prava svojine ne vrši svoja

ovlašćenja, on može ovlašćenja da izgubi, tj.može u određenom periodu da

nastupi zastarjelost utuživosti prava. Ako neko to isto pravo pak vrši

istovremeno misleći da je svojina njegova, onda on održajem stiče tu

svojinu.

Postoje međutim, izvjesna prava koja ne mogu zastarati kao bračna,

roditeljska, niti se mogu održajem steći, bez obzira da li se vrše ili ne.

6. Pravo i prostor

Pravo postoji, naravno, na određenoj teritoriji, u jednom prostoru koji

je trodimenzionalan, a odnosi se na površinu zemlje, na vazdušni prostor

iznad, kao i na zemljišni sloj ispod te površine.

50

Pravni odnosi se mogu odvijati kako u unutrašnjosti države, tako i

izmedju dvije države ili između više država, kao odnosi između članica

Evropske unije i na opštem makro planu.

Pitanje prostora podrazumijeva i pitanje odnosa između različitih

pravnih sistema, tako da su moguće i kolizione norme, sukobi zakona,

odnosi između unutrašnjeg i međunarodnog prava.

U svakom pravnom poretku postoje različite manifestacije u pravnim

odnosima između prava i prostora. Oni se manifestuju u dva vida: pravo u

prostoru i prostor u pravu. Pravo u prostoru ukazuje na relativnost prava27,

na princip teritorijalnog važenja pravnih normi i egzistenciju velih pravnih

sistema, te nužnost izgrađivanja komparativne metodologije prava.

Sa druge strane prostor u pravu manifestuje se u činjenici da svi

pravni odnosi mijenjaju prostornu dimenziju, lokalizaciju fizičkih, pravnih

lica i dobara i njihovu individualizaciju. Pored toga postoje pravni odnosi

koji imaju kao objekat jedan dio prostora. Svojina, nepokretnost zauzima

izvjesnu površinu, za pravnu identifikaciju i individualizaciju fizičkih lica

pored državljanstva i ličnog imena bitno je i prebivalište, a za pravno lice

bitno je sjedište i naziv. Prebivalište je bitno kod fizičkih lica za ostvarivanje

mnogih prava, kao npr. biračkog prava. U međunarodnom privatnom pravu:

u određivanju mjerodavnog prava u slučaju sukoba zakona, konstituisanih

odnosa pored državljanstva odlučujuće je lično prebivalište, odnosno

boravište. Mjesto sjedišta nije samo vezano za primjenu materijalnog prava,

nego i za određivanje mjesne i teritorijalne nadležnosti organa.

7. Pravne pretpostavke i fikcije

27 G. Vukadinović, op.cit., str. 112.-116.

51

Pravna pretpostavka ili prezumpcija28 je pravno relevantna činjenica

koju pravo uzima kao dokazanu sve dok se ne dokaže suprotno.

Pretpostavka je dakle tehničko sredstvo kojim se izbjegava dokazivanje

nekih stvari i činjenica koje su pod pretpostavkom tačne ili bi njihovo

dokazivanje bilo dugotrajno i naporno.

Postoje dvije vrste pravnih pretpostavki: oborive (presumptio iuris) i

neoborive (presumptio iuris et de iure). Oborive su one koje se mogu

vršiti,tj. protiv kojih se može dokazati suprotno. Pri tome u pretpostavci se

odredjuje onaj na koga pada teret dokazivanja.

Teret dokazivanja snosi subjekat koji se opire određenoj pretpostavci.

Pretpostavka je u pravu da je npr. muž majke ujedno i otac djeteta rođenog

za vrijeme braka; pretpostavlja se da je punoljetno lice poslovno sposobno,

još od rimskog prava; optuženi se smatra nevinim ,dok se pravosnažnom

presudom ne dokaže da je kriv. Neoboriva je pretpostavka ona protiv kojih

je zabranjen protivdokaz.

Šta je fikcija?29

Od rimskog doba do danas radi se o relevantnim činjenicama, pravno

relevantnim, koje uzimaju da je nešto tačno, istinito, postojeće, što u stvari

nije tačno i nije istinito. Uzima se takođe da ono što nije tačno, nije ni

istinito, a što ne postoji da je tačno, tj.istinito i da postoji.

28 G. Vukadinović, op.cit., str. 117.29 Uporedi: G. Vukadinović, op.cit., str. 29.-31.

R. Lukić, op.cit., str. 42.-44.

52

Termin fikcija razvio se i raširio rano, ali se tokom 20. vijeka u anglo-

američkoj literaturi dosta raspravljalo, pa se fikcija upotrebljava sa

kvalifikativima istorijske fikcije, pravne fikcije, sudske, proceduralne itd.

To su: Nasciturus pro iam nato habetur, tj. da se začeto dijeto smatra

kao da je već rođeno ako je to u njegovom interesu. Ignorantia iuris nocet -

nepoznavanje prava škodi. Znači da se niko ne može pozvati na to da ne

poznaje pravo. Ona počiva na fikciji da svi adresati poznaju pravo, pa se

niko ne može pozvati da ga nije poznavao da bi izbjegao njegovu primjenu.

Takođe se mjesta na kojima se nalazi ambasada smatraju fiktivno teritorija

države čija ja ambasada.

One se razlikuju od pretpostavki po tome što se kod pretpostavki

smatra da je tačno nešto što je vjerovatno i tačno, dok se kod fikcija kao

tačno uzima ono što izvjesno nije tačno.

Ono je u suštini pravno sredstvo kojim se najlakše može primijeniti

pravo i zaštititi određeni interesi, kao: nerođenog djeteta ili efikasno

primijeniti pravo kao kod nesmetanog odvijanja diplomatske misije i tome

slično.

8. Pravno stanje

Subjekt prava u svakom datom trenutku ima određen broj ovlašćenja i

obaveza .Skup istih sačinjava njegovu pravnu situaciju ili ststus, npr.udata

žena ,nasljednik ,narodni poslanik,itd.Sve te situacije obuhvataju jedan

veliki broj pojedinačnih situacija i stvaraju jedan poseban pravni pojam i

institut.

9. Nastanak, mijenjanje i prestanak pravnih odnosa

53

Pravni odnosi su dinamični. Oni nastaju, mogu se mijenjati,tj.

transformisati, a mogu i prestati. Pravni odnos ne znači ništa drugo već da su

određeni subjekti prava dužni da se ponašaju po određenoj normi. To znači

da pravni odnos nastaje onog trenutka kad jedna pravna norma počne

obavezivati dva odgovarajuća subjekta prava, tj. onog trenutka kad jedan od

njih postane obavezan da se ponaša po njoj.

Pravni odnos prestaje kad prestanu ove obaveze odnosno on se

mijenja kad obaveza postane drugačija, što, dublje gledano, znači da se

promjena sastoji u tome što jedan odnos prestaje a jedan novi nastaje.

Što se nastanka tiče, pravni odnos nastaje drugačije ako nastaje na

osnovu uslovne a drugačije na osnovu bezuslovne norme. Na osnovu

bezuslovne norme on nastaje neposredno na osnovu nje, čim ona stupi na

snagu. Za nastanak pravnih odnosa nije potrebno ništa drugo do postojanje I

važenje norme. Npr. ova norma glasi: ako je Janko dužan da plati Petru

5.00€ onda pravni odnos između njih nastaje samim stupanjem norme na

snagu.

Međutim, ako je u pitanju nastanak pravnog odnosa na osnovu

uslovne norme, onda se prethodno moraju, da bi taj odnos nastao, pored

stupanja na snagu norme, stvoriti uslovi koji su u normi predviđeni da bi

mogao nastati taj pravni odnos. Ako norma glasi: svaki građanin koji napuni

18 godina ima pravo glasa, on to pravo može koristiti tek onda kada se

ispuni taj uslov,tj.taj steepen starosti.

Što se tiče prestanka pravnog odnosa važi ono što važi i za njegov

nastanak.

54

10. Zastarjelost i održaj

Protek vremena usljed koga se gubi neko pravo zove se zastarjelost, a

protek vremena kojim se stiče neko pravo naziva se održaj. Održajem se,

tako, stiče svojina, a zastarjelošću se mogu gubiti neka prava, kao pravo

potraživanja protekom određenog roka. Razumije se da zastarjelost teče

samo onda ako je subjekt prava u nemogućnosti da svoje ovlašćenje vrši, pa

ga ne vrši u mogućnosti, ali ga ne vrši, a ne i onda ako nije u mogućnosti.

Isto tako, imamo ovlašćenja koja ne zastarijevaju odnosno ima prava koja se

ne mogu se steći održajem.

55

GLAVA V

IZVORI PRAVA I PRAVNI AKT

56

1. Pojam, forma i sadržina pravnog akta

Pravni akt je sastavni dio pravnog poretka, tj.njegov drugi

konstitutivni, normativni element. Sve pravne norme se moraju oblikovati u

jednom pravnom aktu. Riječ dolazi od latinskog jezika što znači aktus - čin

ili djelo.

On je, u stvari, psihički akt kojem se dodaje akt volje kojim se

ostvaruju pravne norme, ili se stvaraju uslovi za primjenu pravne norme.

Međutim, u savremenim pravnim sistemima on je pisan. Pisanost ima

prednost jer se omogućava jasno, trajno i objektivno iskazivanje i

omogućava da se zajedno iskaže veći broj pravnih normi, koje regulišu jedan

ili više srodnih odnosa, kao kod pravnih ustanova. Pisani akt omogućava da

se pravo izrazi preciznije i ako treba opširnije. Konačno, pisani tekst

olakšava objavljivanje i upoznavanje pravnih normi, kao i primjenu od

strane adresata.

Forma pravnog akta je skup materijalnih sredstava kojima se on stvara

i izražava. Tri su osnovna elementa koja čine formu pravnog akta30:

subjekat, nadležan organ za donošenje pravnog akta, zatim postupak, tj.

procedura potrebna za njegovo donošenje i materijalizacija forme akta što je

"podesno za čulno opažanje i izražavanje pravnog akta".

Što se sadržine tiče, sadržina je ono što čini materiju pravnog akta.

Ima dva dijela: glavni i sporedni. Glavni dio predstavlja odluku razuma i

30 Op.cit., str. 29.-31.

57

volje, tj. izjavu volje, koja izaziva određene pravne posljedice ili donosi

promjene. Na osnovu glavnog elementa sadržine, akti se dijele na dvije

osnovne grupe: akti kojima se stvaraju pravne norme i akti kojima se

postavlja uslov za primjenu pravne norme (zahtjevi, molbe, prigovori itd.).

Sporedni element sadržine pravnog akta čini označavanje samog akta kako

bi se što tačnije odredilo njegovo mjesto u pravnom poretku, pa se označava

vrsta akta koji subjekat donosi, pravni osnov donošenja, mjesto i vrijeme,

postupak po kome se donosi, cilj, zašto se donosi itd.

Što se tiče formalnih elemenata pravnog akta tri su: nadležnost,

postupak i materijalizacija. Nadležnost za donošenje pravnog akta

predstavlja ovlašćenje i obavezu određenog subjekta da donese pravni akt.

Tu se razlikuju dvije vrste subjekata. Jednu vrstu čine državni, a drugu

nedržavni subjekti. Postupak po kome se pravni akt donosi obuhvata

konkretne radnje koje donosi onaj koji stvara pravni akt. Može biti složeniji,

jednostavniji, redovan, skraćen, dugotrajan, svečan ili redovan, sve zavisi od

subjekta, cilja i značaja pravnog akta. Materijalizacija se sastoji u

preduzimanju radnji ili upotrebi drugih sredstava kojima se akt izražava i

materijalizuje. Tako se akti ispoljavaju jezikom, materijalnim znacima, te

čulnim opažanjem, razumijevanjem njegove sadržine.

Svaki akt, s obzirom na formu, dakle, nadležnost, postupak i oblik

pripada izvjesnoj vrsti akta. Isto važi i za sadržinu pravnih akata. S obzirom

na formu moguće je izgraditi formalni pojam pravnog akta, a s obzirom na

sadržinu materijalni pojam pravnog akta. Tako možemo, za primjer uzeti

pojam zakona u formalnom smislu. To je akt zakonodavnog organa donijet u

zakonodavnom postupku u obliku zakona, a u materijalnom smislu zakon je

jedan opšti pravni akt koji reguliše na opšti način za neodređen broj

slučajeva određene društvene odnose.

58

2. Hijerarhija pravnih akata

Svaki pravni akt ima svoju pravnu snagu31. Pravna snaga zavisi od

mjesta koje zauzima taj akt u pravnom sistemu. Razlika između višeg i nižeg

akta proizilazi iz pravne snage tog pravnog akta. Dakle, pravna snaga je

njegov položaj u pravnom sistemu u odnosu na druge akte, njegova

nadredjenost ili podređenost. On označava mjeru uticaja koji jedan akt vrši

na druge od njega niže akte kao i mjeru uticaja koji trpi od drugih ,u odnosu

na njega viših, akata.

Svaki pravni akt ima onoliku snagu kolika je vlast organa koji ga

donosi. Drugim riječima, ona zavisi od njegove forme, odnosno organa koji

ga donosi. Ako je organ viši u odnosu na drugi organ, onda on donosi i akt

više pravne snage. Ukoliko je jedan organ nadležan za donošenje više akata,

kao parlament, onda se pravna snaga određuje prema postupku donošenja

31 Uporedi: R. Lukić, op.cit., str. 29.-33. G. Vukadinović, str. 31. S. Blagojević, Uvod u pravo, Podgorica, str. 11.-14.

59

tog akta. Sadržina ne utiče na snagu pravnog akta, mada je sasvim očigledno

da forma uslovljava sadržinu, te značaj predmeta regulisanja.

Koja je razlika između pravne snage i pravne obaveznosti?

Svi pravni propisi su jednako pravno obavezni. Oni su jednostavno

dio jednog pravnog sistema, ali neki od njih obavezuje sve subjekte, dok

neki od njih obavezuje subjekte čije ponašanje reguliše.

Činjenica je da je pravo oblik regulisanja društvenih odnosa, s tim da

ono treba da je djelotvorno, jedinstveno i koherentno. Pravo se izgrađuje na

osnovu pravila koje samo propisuje u vezi izvršenja akta. Pravo određuje

formu, a samo okvirno sadržinu nižeg akta. Samo jedinstveno i usklađeno

pravo može postići svoju socijalnu svrhu. Svaki pravni akt ima određenu

pravnu snagu i svoj položaj u pravnom sistemu. Od čega ona zavisi: od

hijerarhije, a od čega zavisi hijerarhija? Pri davanju odgovora na to mora se

imati u vidu da hijerarhija pravnih akata zavisi od nivoa, tj. „količine” vlasti

državnih organa. Ona je adekvatna vlasti i moći subjekta. Postoji

paralelizam između hijerarhije akata i hijerarhije državnih organa. Drugim

riječima, ova komplementarnost pravne snage pravnih akata i količine tj.

stepena vlasti subjekata vidi se u državnom pravnom sistemu na taj način što

ljestvica državnih pravnih akata odgovara ljestvici državnih organa.

Međutim, Parlament može da donosi akte različite pravne snage kao što su

ustavi i zakoni.

Pravna snaga svakog akta, isto kao i vlast, je “relativna i relaciona”32.

Ako se istovremeno posmatra odnos nižih slabijih pravnih akata prema

višim, jasno je da su niži manje pravne snage u odnosu na više. Opšti pravni

akti su viši akti, dok su individualni niži u pravnom sistemu. To je zato što

ove pojedinačne akte često ostvaruju organi i drugi subjekti niže društvene

32 S. Blagojević, op.cit., str. 29.

60

moći jer su i oni izvršni u odnosu na opšte akte. Naravno da tu ima izuzetaka

pošto i zakonodavac i šef države mogu da donose pojedinačne akte, kao što

su ukazi o postavljanju ministara, ukazi o imenovanju ambasadora itd, kao

što ima i opštih pravnih akata sa nižom pravnom snagom: uredbe, uputstva i

tome slično.

Akti nedržavnih organizacija i građana su niže pravne snage što je

posljedica odnosa vlasti i stepena vlasti između države i drugih subjekata, ali

ima izuzetaka. Kolektivni ugovori između poslodavca i sindikata su pravni

akti velike pravne snage i obavezujući kako za sudove, tako i za upravu.

Pravni akt niže pravne snage mora biti saglasan sa propisom veće

pravne snage i o tome po pravilu u mnogim zemljama odlučuje ustavni sud,

ukidajući takav propis ili poništavajući ga. Ako ga ukida ne važi od

momenta ukidanja, a ako ga poništava kao da nije ni postojao.

Hijerarhija je, dakle, preduslov za upostavljanje pravnog poretka i za

ostvarivanje ustavnosti i zakonitosti, kao usklađivanje nižih sa višim

pravnim aktima.

3. Pojam izvora prava

Najznačajnija je klasifikacija na opšte i pojedinačne pravne akte.

Opšti se smatraju izvorima pojedinačnih, jer oni nastaju na osnovu njih ili

kao njihova konkretizacija.

Za izvore prava nalazimo kod Ulpijana prvu ideju, koji pravo dijeli na

pisano i nepisano. U istoriji pravo ima različita značenja.

Izraz izvor prava najprije je tumačen kao izvor koji inspiriše. Tako su

za Code civile to bili racionalistička filozofija prirodnog prava, rimsko i

običajno pravo. Dakle, izvor prava kao izvor i inspiracija. Drugo, po

61

sociologiji prava izvor prava upućuje na društvene, tj. ekonomske činioce.

Izvor prava ima značenje i za opštu pravnu nauku, pa se za izvore smatraju:

zakoni, običaji, pravna nauka i slično.

Anglosaksonski i kontinentalni tip pravnog sistema razlikuju se po

izvorima prava a manifestuju se po vrstama i u samom izrazu. U

angloameričkoj literaturi pod izvorima se podrazumijeva saznanje o pravu.

Izvori su zapravo knjige i drugi spisi, ljudski izvještaji, zbirke zakona,

skraćene verzije, case law, administrativni izvještaji, ugovori, studije itd.

U našoj teoriji33 dosta je pisaca ukazalo na različita značenja izraza

izvora prava. Taranovski smatra da prilikom ove sintagme treba razlikovati

izvore za saznanje prava, izvore prava u materijalnom smislu i izvore prava

u formalnom smislu. Pod izvorima saznanja Taranovski podrazumijeva

izvore u kojima govori istorijska nauka. Izvor prava u materijalnom smislu

se pojavljuje kao subjektivna pravna svijest po Taranovskom, a izvori u

formalnom smislu su pravnički termini za označavanje „spoljnih fakata koje

izaziva pozitivizacija prava”, tj. njegova obaveznost.

U savremenoj pravnoj teoriji izvoru prava se pridaju najčešće dva

značenja. Samo u jednom od njih označava se opšti pravni akt. Prvo je

značenje materijalni izvor prava. Izvor prava predstavlja činjenicu iz koje

nastaje pravo. Formalni izvor prava znači u kom svojstvu se izražava opšti

pravni akt pomoću koga se izražava materijalni izvor prava.

Šta je materijalni izvor prava?

Mnogobrojna teorijska stanovišta oko toga postoje. Jedni smatraju da

je to uzrok koji izaziva stvaranje prava. Drugi da je to kompleksnije od

33 Opširnije: R. Lukić, op.cit., str. 22.-29.G. Vukadinović, op.cit., str. 118.-119.S. Blagojević, op.cit., str. 94.-95.

62

prvog: materijalni izvor čine snažna socijalna i društvena komponenta čije

dejstvo prouzrokuje stvaranje prava. Prije svega narodna volja, ljudska

priroda, međunarodni faktor, nacionalni faktor, snažni zahtjevi, revolucije

itd.

Materijalni izvor prava je neki presudan faktor na temelju koga je

jedno pravo takvo kakvo jeste. Među najvažnijim faktorima su društveni

odnosi u kojima nastaju snažni sukobi interesa. Pravo je, ustvari, jedan

instrument prevazilaženja i rješavanja sukoba. To su i ekonomski odnosi, ali

i drugi društveni odnosi koje potom pravo uobličuje i pretvara u pravne

odnose.

4. Opšti pravni akt

Formalni izvor prava čine oblici formiranja pravnih normi i odnosa.

On se shvata kao izdvojena djelatnost realizovanja prava kao pravna norma

koja je u većini slučajeva uobličena i materijalizovana pravnim aktom.

Formalno se razlikuju anglasaksonski i evropskokontinentalni tip

prava. Anglosaksonski tip prava potiče iz Engleske i prenio se u zemlje

engleskog govornog područja. Nasuprot urođenosti prava i deduktivnom

zaključivanju, dominantan je položaj pisanih izvora u anglosaksonskom

sistemu. Izvori prava imaju uporednu vrijednost, a konkretna rješenja donose

se na osnovu sudskih precedenata. U izvore prava spada sudska presuda,

zakon, tj.zakonsko pravo i običaj. Common law34 ili opšte običajno pravo

često se identifikuje sa sistemom evropskog prava u cjelini iako je samo

jedan njegov najstariji dio. I pored tog opšteg prava englesko pravo sadrži

34 M. Ivović, Common Law, Zbornik PF u Podgorici, br. 2-3/2000.

63

još pisano i zakonsko pravo (statute law), sistem pravičnog prava (ecquity

law) i, prema nekim mišljenjima, kanonsko pravo.

U kontinentalnom tipu35 prava formalne izvore čine opšti pravni akti,

a opšti pravni akt je onaj koji sadrži jednu opštu pravnu normu i uslove za

primjenu opšte norme na osnovu koje se stvaraju ili iz koje proizilaze

pojedinačni pravni akti odnosno pojedinačne pravne norme. Pod izvorom

prava se smatra opšti pravni akt u formalnom smislu. On obezbjeđuje

pravnom subjektu izvjesnost kako treba da se ponaša. On se odnosi na

neodređen broj slučajeva, odnosno na sve slučajeve u odnosu na subjekte i

reguliše ih na isti način stavljajući ih tako u jednak položaj.

4.1. Hirarhija opštih pravnih akata

Svi opšti pravni akti poređani su na hijerarhijskoj ljestici. Na vrhu je

Ustav kao najviši pravni akt države. Zatim slijede zakoni, opšti podzakonski

akti, a u nižim hirarhijskim redovima su akti društvenih organizacija i

običajno pravo.

4.1.1. Ustav

Riječ ustav je prvi upotrijebio Ciceron. Potiče od latinske riječi

constitutio što znači uredba ili ustav. U rimskom pravu su se nazivali

constitucijom edikti koje su donosili rimski imperatori. Uređivali su niz

pitanja koja se odnose na državnu organizaciju i na njeno funkcionisanje.

Razlikovala su se u rimskom pravu pravila kojima se uređuje ustrojstvo

35 M. Ivović, op.cit., str. 20.-29.

64

države (rem publicam constituere) i ostala pravila kojima se uređuju odnosi

između pojedinaca (legis scribere).

U antičkoj filozofskoj misli, kod Platona i Aristotela srijeću se

definicije ustava grčkih državica, tj. polisa kojima se označava pravni akt,

odnosno konkretan sistem državnog i društvenog uređenja polisa tj. grada

države. Po jednom gledištu katolička crkva preuzima ovaj izraz iz rimskog

prava i koristi ga za svoje propise kojima se uređuje sistem organizacije

crkve.

Termin ustav se isto koristi za propise koje donosi monarh i uređuje

njima unutrašnju organizaciju, način rada i organe državne vlasti dok kod

buržoaskih revolucija ovaj termin poprima savremeno, tj. današnje značenje.

Pisani svečano proglašavani tekstovi ustava objavljuju se najprije u

Engleskoj, SAD, Sjevernoj Americi i Francuskoj, kojima se uređuju lične

slobode i prava pojedinaca, ograničava vlast i uređuju odnosi između javnih

vlasti.

Pored ovih izraza koriste se još izrazi: organski zakon, ustavni zakon,

osnovni zakon, kao u Njemačkoj, osnovna norma, a izuzetno u savremeno

doba mogu se sresti drugi nazivi, kao što su: Ustavna povelja Državna

zajednica SCG, Dejtonski sporazum (BiH), deklaracije kojima se proglašava

nezavisnost ili uređuju ljudska prava i tome slično.

Ustav u formalnom smislu36 je dakle najviši pravni akt koji donosi

poseban organ po posebnom postupku, dok se u materijalnom smislu

označava kao akt kojim se reguliše ustavna materija, koja se u prvom redu

odnosi na ekonomsko uređenje, organizaciju vlasti i međusobne odnose

36 Uporedi: I.Djordjević, Ustavno pravo, SA Beograd, 2000.S.Sokol, Ustavno pravo, Zagreb, 1969.G.Mijanović, Osnovi ustavnog prava, Sarajevo, 1990.M.Jovičić, O ustavu, SA, Beograd, 2000.

65

između vlasti, kao i na ljudska prava. Ovo shvatanje ima veliki broj

pristalica i naziva se još i državno-organizaciono, jer neko ko drži da je to

osnovni akt države on obuhvata ona pravila kojima se uređuje stvaranje

prava i izgradnja pravnog sistema (Kelzen). Dok Levenštajn zastupa

shvatanje o ustavnosti kojom se uspostavljaju odnosi političke vlasti. Prema

četvrtom društveno- ekonomskom poimanju ustav u materijalnom smislu

čine pravila o ekonomskom uređenju, prije svega u svojinskim odnosima u

društvu. Doduše ovo su socijalističke zemlje koristile iako ima gledišta

daUstav ne treba da reguliše ekonomske odnose, posebno ne da ustav

liberalnog kapitalizma reguliše svojinu, već samo da je garantuje kao i

preduzetništvo, odnosno slobodno tržište.

Dakle, ustav je u formalnom smislu akt najviše pravne snage kojeg

donosi ustavotvorni organ u ustavotvornom postupku u obliku Ustava ili

zakonodavni organ u posebnom postupku složenijem od zakona, takođe u

obliku Ustava. Ustavotvorna vlast je vlast donošenja prvog ustava dok je

reviziona vlast vlast izmjene postojećeg ustava koji se obično donosi kao

novi Ustav stare države u uslovima tzv. kontinuiteta.

Ovom formalnom smislu treba dodati pojam ustava u materijalnom

smislu tj. da on uređuje organizaciju najviših organa, načela pravnog poretka

i državnu organizaciju, ali garantuje i ljudska prava i sredstvo je ograničenja

(nosilaca) političke vlasti.

Svaka država ima ustav. Doduše pojedine zemlje su imale ustav u

formalnom smislu, dok su ga neke imale samo u materijalnom, kao što je

slučaj Velike Britanije Magna Carta Libertatum 1215, Habaas corpus ct

1679, Zakon o pravima (Bill of rights)37 1698. Za savremenu

37 Opširnije: Lidija Basta – Flliner, Političkopravni dokument u Engleskoj, SA, Beograd,2000.

66

ustavnost ,nešto više od dva vijeka ,ustav je postao jedna univerzalna pojava,

tako da se ustavi razlikuju na čvrste i meke, zavisno od promjene,

kodifikovane i nekodifikovane, zavisno od toga da li su u jednom aktu ili ne,

po tome ko ga donosi na oktroisane (podarene), ustavne paktove koje

donosi narod sa vladarem, narodne koje donosi narod neposredno ili preko

parlamenta. Takođe se ustavi razlikuju prema savremenim podjelama i na

Ustave kontinuiteta i diskontinuiteta, zavisno od toga da li se donose kao

novi ustavi nove države ili novi ustavi stare države.

4.1.2. Zakon

Zakon ima šire značenje38. U engleskom jeziku ostalo je da se pravo

uopšte i zakon nazivaju law, a u drugim evropskim jezicima se pravo i zakon

terminološki razlikuju. U Francuskoj: droit, u Njemačkoj rechte, Italiji

diritto i legge.

Zakon je poslije ustava najviši pravni akt koji donosi zakonodavni

organ u zakonodavnom postupku i u formi zakona. To je zakon u formalnom

smislu. U materijalnom smislu, to je opšti pravni akt kojim se na jedan opšti

pravni način reguliše jedna društvena situacija i odnos. Međutim, mora se

uzeti i materijalni i formalni pojam u cjelini.

Pojam zakona se srijeće još i kod sofista. Nastale su antiteze nomos –

fizis, zakon prirode – pozitivni zakon. Stoičari su poistovjećivali nomos sa

kosmičkim, univerzalnim, prirodnim zakonima. Ciceron izlaže

racionalističko učenje zakona. Tako je zakon trebalo da bude najviši izraz

razuma. Ulpijan iznosi voluntaristički stav koji glasi: „Što se vladaru

38 M. Jovičić, Zakoni i zakonitost, SA, Beograd,2002.

67

dopadne ima snagu zakona.”Ideja opštosti zakona se suprotstavlja još u

rimsko doba ideji privilegije i pojedinačnosti.

Srednji vijek, pitanje sukoba božanskih i zemaljskih zakona,

pravednih i nemoralnih zakona, takođe obnavlja, nalazeći kompromise i

rješenja u učenju T.Akvinskog. Konstatacije da zemaljski ne obavezuju

moralno, ali obavezuju pravno, moraju se poštovati da bi se izbjeglo zlo.

Ideja narodne suverenosti izražena u vladavini pravi, kao o optšim i prema

svima jednakim normama, a u pravnoj državi vlasti koja je podređena

Ustavu i Zakonu. Aristotel navodi da u državi treba da bude suveren zakon.

Prema Aristotelu drugi uslov dobre države je da zakon bude pravedan.

Savremeni pojam zakona39 je proizišao iz rimske pravne tradicije i

sadrži više elemenata. To je, poslije ustava, najviši pravni akt, koji mora biti

u skladu sa njim, mora biti objavljen da bi bio dio pozitivnog prava, donosi

ga najviši predstavnički organ i najčešće sadrži više pravnih normi kojima se

reguliše jedno područje važnih društvenih odnosa.

On se razlikuje od ustava ne samo po nižoj pravnoj snagi nego i po

užem predmetu regulisanja. Ustav reguliše načelno sve vrste odnosa, tako da

su ustavne norme apstrakne, a zakon ih rezrađuje konkretno. A u odnosu na

podzakonske akte zakon utvrđuje prava i obaveze dok podzakonski akti, kao

uredbe i pravilnici, uglavnom konkretizuju prava i obaveze predviđene

zakonom.

Svi zakoni treba da budu formalno i materijalno u skladu sa ustavom,

čime se poštuje načelo ustavnosti, a niži akti od zakona da budu u skladu sa

zakonom, čime se poštuje načelo zakonitosti.

Zakonodavni postupak ima više faza. On je spor i dugotrajan. Prvo ide

inicijativa, pa predlaganje zakona, zatim treba da se zakon donese i to

39 Th. Fleiner, Recht Constitutiont und Recht Staat, Zurich – Loggana 2002.

68

najprije izradi nacrt akta koji radi po pravilu Vlada ili odbor u Parlamentu

zadužen za određenu djelatnost za koju se zakon predlaže. Zatim, nacrt ide

na javnu raspravu, pa postaje prijedlog i o prijedlogu se izjašavanja

Parlament, a zakon usvaja tj. izglasava kvorumom: potrebnim brojem

prisutnih i potrebnom većinom za donošenje odluke koja obično nije prosta

(naročito kod ustava). Konačno, izglasani zakon se objavljuje, a nakon

objavljivanja stupa na snagu tj. nakon perioda tzv. promulgacije (tj. vacatio

legis).

Zakoni po sadržini mogu biti uži i širi,tj. oni mogu obuhvatiti jedno

područje društvenih odnosa. Razlikuju se i zakonici i kodeksi, kao

Hamurabijev Zakonik, Cod Civile i Građanski Napoleonov zakonik, koji se

nazivaju i kodifikacijama. Kodifikacija je dakle, kada se sve norme jedne

oblasti prava sistematizuju u jedan pravni akt. U Crnoj Gori to je bio

Bogišićev Opšti imovinski zakonik iz 1888. godine.

4.1.3. Opšti podzakonski pravni akti

To su državni opšti akti koji su niži od zakona, a donose ih izvršni

organi, upravni organi ili organi lokalne samouprave. To su: uredbe,

pravilnici, odluke i naredbe. Oni imaju zajedničke karakteristike: manju

snagu od zakona, proističu iz zakona i donose se najčešće radi primjene

zakona.

Aristotel je u djelu „Politika” razmišljajući o suverenosti za zakon

rekao da vrhovna vlast treba da pripada ustavnim zakonima, a nosioci te

vlasti treba da raspolažu tom vlašću samo toliko koliko zakonom jesu

ovlaščeni jer nije lako opštim odredbama obuhvati pojedine slučajeve.

69

Zakonske norme često su odviše apstraktne tako da je potrebno da se

one razrade. Zakonodavac ovlašćuje vladu i ministarstva, a to ovlašćenje

može biti generalno ili može biti specijalno. Generalno, kada su ovlašćeni da

donose te akte uopšte, a specijalno, ako se naglašava kada i pod kojim

uslovima je za pojedini zakon potrebno da se donese sprovedbeni propis.

Ima i onih ustava koji daju vladi, odnosno šefu države ili ministarstvima

pravo da donose takve podzakonske akte čija je pravna snaga ravna

zakonskoj, ali se naknadno podnose na potvrdu odnosno verifikaciju

zakonodavnog tijela.

Treća i osnovna kategorija izvora prava su uredbe40. Kao najviši

podzokonski pravni akti, oni su u materijalnom smislu opšti pravni akti, a u

formalnom to su akti koje donosi uredbodnovni organ: vlada, po

uredbodavnom postupku u obliku uredaba. Imjući u vidu sadržinu imamo

više uredbi. Po načinu utvrđivanja ovlašćenja za donošenje moguće je

razlikovati uredbe za izvršenje zakona i uredbe za slučaj nužde. Uredbe za

izvršenje zakona su propisi koje donosi uredbodavni organ na osnovu

generalnog ovlašćenja sadržanog u ustavu ili posebnog ovlašćenja koje se

utvrđuje zakonom. Uredbu za slučaj nužde donosi izvršni organ, vlada ili

država u slučaju vanrednog stanja, neposredne opasnosti ili rata. Kad

protekne to stanje, ona je dužna da ih podnese na potvrdu, tj. verifikaciju

zakonodavnog tijela. Nije rijetka praksa danas da se često normiraju

društveni odnosi, naročito u uslovima krize parlamentarizma i jačanja uloge

Vlade i ministarstava ,ovim uredbama i to oni odnosi koji spadaju u

materiju zakona. Odluka je naziv za opštepravne akte koje donose razni

organi, među kojima su Parlament, Vlada i ministarstva te organi lokalne

40 O tome: M. Marković, Upravno pravo, Podgorica, 2000. E.Pusić, Upravno pravo, Zagreb, 1999.

70

samouprave. Takođe, njima se regulišu glavni predmeti iz nadležnosti tih

tijela, najčešće tijela lokalne vlasti.

Najviši normativni akt opštine je Statut opštine. Pravilnik je

zajednički naziv za mnogobrojne akte državnih i nedržavnih organa. On

označava izvor prava. Po svom karakteru je to npr. Pravilnik o radu matičara

u postupku zaključenja braka. Zatim imamo naredbe koje su izvor prava.

Njima organ uprave reguliše pojedine situacije na opšti način: npr. Naredba

o ograničavanju saobraćaja na opšti način za pojedine vrste vozila na

putevima.

Opšti podzakonski akti moraju formalno biti usklađeni prvo sa

zakonima, zatim sa Ustavom, ali i međusobno prema njihovoj hijerarhiji.

4.1.4. Opšti pravni akti društvenih organizacija

Opšti pravni akti društvenih organizacija čine nedržavno ili tzv.

autonomno pravo. To su uglavnom statuti, pravila. Zatim, značajni izvori

autonomnog prava, mogu da budu običajno, crkveno, esnafsko,

međunarodno trgovinsko pravo itd. Statut je osnovni opšti akt, neka vrsta

ustava pravnog lica. Pored Statuta mogu biti i drugi konstitutivni akti, kao

što su pravila, pravilnici, poslovnici o radu pojedinih organa, a pojavljaju se

i opšti kolektivni ugovori u samom društvu u koje spadaju oni koji regulišu

rad sindikata i udruženja poslodavaca uz eventualno učešće ili posredovanje

države.

5. Običajno pravo

71

Običaj je jedan specifičan skup pravnih normi41 koji predstavljaju

izvor prava i nastaju spontano. Dva su uslova: da se ponašanje ponavlja i da

se prihvati od strane društva. Drugotrajno istovrsno ponašanje i ustaljena

svijest o obaveznosti takvog ponašanja su ta dva elementa. To ponašanje se

izražava faktičkim ponašanjem i usmeno (iuse no scripta). Ponekad se i

zapisuju u zbornicima običajnog prava da bi država dala svoju sudsku i

upravnu zaštitu. Samo opšti pravni običaji podržavljanjem postaju izvor

prava. Oni su se ranije javljali, ali ima zemalja gdje se i danas javljaju i u

kojima postoji pisano pravo. Naročito su uvaženi trgovinski, esnafski i drugi

običaji. Norme se nalaze u trgovačkim gildama i recepciji rimskog prava, ali

i nekim slovenskim zakonicima, varvarskim zakonima ,koji se primjenjuju

na teritoriji nekih zemalja, u Dušanovom zakoniku 1349/1354 godine. One

se vremenom odnose na odnose između feudalaca, na odnose između njih i

monarha, na odnose i odnose između trgovaca i zanatlija, a u osvit

modernog doba zamjenjuju se pisanim pravnim aktima: zakonima i

statutima.

Ipak se zadržavaju u dvjema većim granama modernog prava. Jedna

je međunarodno javno pravno koje se sporo kodifikovalo i počiva na

dogovoru suverenih država, naročio pravo mora, rata, diplomatskih

postupaka. S druge strane, u samom trgovačkom pravu i u unutrašnjem

međunarodnom pravu takođe. Država nije jedini stvaralac opštih pravnih

normi. Takođe, ona se ne protivi tako svorenom pravu ili načelima, odnosno

kogentnim normama. U međunarodnom trgovačkom pravu norme se

stvaraju preko običaja u određenim odnosima koje se nazivaju uzanse, kao

na primjer: lučke uzanse, uzanse za promet žitaracima, za ugostiteljstvo itd.

41 R. Lukić, Sociologija, Beograd, 2000.

72

6. Pojedinačni pravni akt: pojam i vrste

Pojedinačni pravni akt je onaj psihički akt kojim se dodaje akt volje

koji stvara pojedinačnu normu, bilo u cjelini ili djelimično ili stvara uslove

za primjenu pojedinačnih pravnih normi42. To su tekstovi ili usmeni iskazi

koji sadrže individualne pojedinačne pravne norme ili dio norme za

konkretne odnose imenom i prezimenom određenih subjekata.

Oni se razlikuju na potpune i nepotpune pojedinačne pravne norme.

Potpuni pojedinačni akti stvaraju oba glavna elementa pravne norme:

pojedinačnu dispoziciju i pojedinačnu sankciju. Nepotpuni pojedinačni akti

stvaraju ili samo pojedinačnu dispoziciju ili samo pojedinačnu sankciju.

Potpuni se javljaju rjeđe u odnosu na nepotpune jer se pojedinačna

dispozicija i pojedinačna sankcija razlikuju toliko da se zato ovlašćenje za

njihovo donošenje i primjenu daje različitim subjektima, npr.sudu za

sankciju, ali je ne sprovodi.

6.1. Vrste pojedinačnih pravnih akata

Pojedinačni pravni akti se u teoriji najčešće dijele na četiri glavna

tipa: ukaz, sudska presuda, upravno rješenje i pravni posao.

Prva tri tipa su državni akti, a pravni posao je privatni akt fizičkih lica,

društvenih pravnih lica i države kada ona ne nastupa kao vlast, već kao

ugovorna strana ravnopravno sa privatnim licima.

42 M. Marković, op.cit., str. 22.-24. R. Lukić, op.cit., str. 112.-114.

73

1. Ukaz43 je pravni akt koji donosi šef države i odlučuje o poslovima

iz svoje nadležnosti – vrši promulgaciju zakona. Veliko je pitanje da li je

ovaj ukaz o promulgaciji pojedinačni akt ili se proglašava zakon koji ima

opštu obaveznost. Ali zato ukaz kojim se daje pomilovanje i dodjeljuje

odlikovanje odnosi se na pojedinačna lica i to je pojedinačni pravni akt. Iako

ima veliku pravnu snagu, on nije opšti jer sadrži pravnu normu za konkretan

odnos. Ukaz o pomilovanju sadrži ime i prezime određenog zatvorenika.

2.Sudska presuda je glavna. Presuda je sudski akt. Sudski akt u

formalnom smislu je akt koji donosi sud u sudskom postupku u obliku

sudskog akta, a u materijalnom smislu konkretizuje po pravilu sankciju ili

rješava spor. Uvijek se sudskim aktom na temelju zakona rješava neki spor

ili određuje sankcija u krivičnom, građanskom, trgovačkom, upravnom,

sudskom ili drugom postupku. Ona sadrži pojedinačnu normu kojom

uspostavlja pravne obaveze i ovlašćenja strankama, te se njome ili usvaja ili

odbija tužba koja je u postupku pokrenuta.Sudskim aktom se izvršava pravo.

Logičko gledište je da kako pojedinačna norma presuda ima oblik

silogističkog zaključivanja. Ako se tužba usvaja presuda je osuđujuća ,a

tuženi se obavezuje na neku radnju u korist tužitelja ili mu se određuje

kazna. Ako se tužba odbija presudom se utvrđuje da tužitelju ne pripada

ovlašćenje. Presuda se donosi na kraju složenog sudskog postupka. Greške u

primjeni normi i greške u sprovođenju sudskog postupka stvaraju nezakonitu

formalnu ili materijalnu presudu i osnove su za drugostepeni postupak,

43 Uporedi: P.Dimitrijević, Upravno pravo, Beograd, str. 122.-129. R. Marković, Upravno prvo, Beograd, str. 98.-112.

74

tj.postupak po žalbi i za ukidanje presude. Ona se proglašava usmeno, a

strankama dostavlja u pismenom obliku. Ima četiri obavezna dijela: uvod,

izreku, obrazloženje i pouku o pravnom lijeku.

Početkom 20. vijeka napuštena su gledišta o sudiji44 kao o ustima koja

izgovaraju zakon. U kontinentalnom evropskom pravu presuda je

pojedinačni pravni akt koji se odnosi samo na imenovane stranke, a u anglo-

američkom presude viših sudova postaju izvori prava. Vežeći su za

konkretne strane stičući svojstvo opštih pravnih akata, jer postaju obavezan

uzor za donošenje budućih presuda. One se zovu sudski precedenti, a njih

stvaraju viši sudovi u Engleskoj, SAD, Kanadi i drugim bišvim engleskim

kolonijama. To su takozvane prve presude (precedere – prethoditi u jednom

konkretnoj vrsti odnosa).

Ponekad precedentno pravo je tvrdo i konzervativno, no nije sasvim

tako. Zastarjele precedente sudije dosta lako napuštaju odlučujući da spor o

kojem presuđuju ne potpada pod slučaj. Precedenti stvaraju nove životu

primjerene precedente. Oni nastaju unutar zakonskih regulisanih odnosa, pa

se sudskim tumačenjem moraju odrediti zakonski neodređeni pojmovi. Neka

sudska tumačenja zakona rađaju nove precedente.

U kontinentalnom evropskom pravu koje nema precedenta postoji

nešto slično. Presude vrhovnih sudova predstavljaju izvor prava kao

takozvanu sudsku praksu. Te sudske odluke nijesu formalno obavezujuće, ali

obavezuju autoritetom i one će se ipak poštovati u budućim sličnim

slučajevima. Kao što se sudski precedenti angloamerički objavljuju u

posebnim zbornicima, tako se u državama kontinentalnog prava objavljuju

44 M. Jovičić, Uporedni ustavni sistem, Naučna knjiga, Beograd, str. 120.-140.

75

specifikacije sa izborom sudske prakse koje pravnici prate sa velikom

pažnjom.

6.2. Rješenje organa uprave

Rješenje je vrsta upravnog akta kojim državni organi odlučuju (i

nedržavni), na osnovu zakona i drugih opštih akata o individualnim stvarima

iz njihovog djelokruga45.

U takvim odlučivanjima primjenjuju se opšti pravni akti tj. stvara se

pravo u konkretnim slučajevima, upravnim rješenjem. Tako se neko

rješenjem poziva na vojnu službu, određuje mu se razrez poreza, odlazak u

penziju itd.

Ona su takođe pojedinačne odluke nedržavnih i javnopravnih

organizacija, preduzeća i ustanova kojima se na primjer raspoređuju radnici

na radna mjesta.

Upravni akt u formalnom smislu predstavlja akt organa uprave koji se

donosi po posebnom pravnom postupku. U materijalnom smislu upravnim

aktom se po pravilu konkretizuje dispozicija. Za razliku od pravnog posla

kojim se takođe konkretizuje dispozicija, upravni akt je autoritativni pravni

akt, što znači da se subjektima nameće određeno ponašanje koje sam on

inače ne bi izabrao.

On načelno ima istu strukturu kao presuda i može se osporavati zbog

formalne i materijalne zakonitosti i to prvo žalbom višem upravnom organu,

a zatim tužbom sudu pokretanjem upravnog spora kao spora o zakonitosti

konačnog upravnog akta. Takođe tužbom se može pokrenuti i spor zbog

45 P.Dimitrijević, op.cit., str. 22.-29. M.Marković, op.cit., str. 111.-116.

76

„ćutanja administracije”, kada organ uprave neće da donese akt, a nadležan

je i dužan da ga donese.

7. Pravni posao

Pravni posao je izraz volje jedne, dvije ili više osoba kojom one ,u

granicama koje dozvoljava pravni sistem, zasnivaju, mijenjaju ili ukidaju

neke pravne odnose. Pravni posao je zasnovan na principu autonomije volje,

u građanskim, obligacionim, radnim i drugim odnosima, ali za razliku od

ustava,zakona i podzakonskog akta privatni subjekat slobodno odlučuje hoće

li ili neće sklopiti pravni posao.

Ta sloboda stranaka nastaje kao posljedica načela autonomije volje

koja vlada u privatnom pravu. Pravni poslove se dijele na jednostrane i

dvostrane, neformalne i formalne, teretne i dopuštene.

Jednostrane i dvostrane zavisno od toga koliko treba izjava volje da bi

pravni posao nastao. Jednostrani pravni poslovi su oni za čiji nastanak je

dovoljna izjava samo jedne osobe, npr.testament. Dvostrani pravni poslovi i

ugovori su oni za koje je potrebna saglasnost dva ili više subjekta (ugovor o

radu, kupoprodaji, zajmu itd.). Ovi dvostrani se dalje mogu klasifikovati na

jednostrano obavezne i dvostrano obavezne. Kod jednostrano obaveznih

pravna obaveza proizilazi samo za jednu stranu, dok druga ima samo pravno

ovlašćenje (ugovor o poklonu), a dvostrani, npr.ugovor o kupoprodaji

podrazumijevaju pravne obaveze i pravna ovlašćenja za svaku stranu.

Dvostrani pravni poslovi se još dijele na konsensualne i realne.

Konsensualni su oni koji nastaju saglasnim izjavama volje, konsensuzom

stranaka, a za realne potrebna je pored saglasnih volja još i predaja stvari, da

77

bi se realizovao npr. ugovor o čuvanju robe, koji nastaje predajom robe i

dogovorom o čuvanju.

Većina ugovora se valjano sklapa tj.postaje obavezujuća bilo usmeno

ili neformalno. Danas se izuzetno traži određena forma za sklapanje nekih

važnih ugovora, npr.o prodaji nekretnina. To je pisana forma koja nije nikad

strogo određena, već se ugovor može sastaviti slobodno. Međutim, postoje

tipski ugovori gdje jedna strana ponudi drugoj strani gotov tekst, a ona ga

samo potpiše ili ne potpiše.

Uprkos širini autonomije oni ipak moraju biti saglasni, materijalno i

formalno, sa zakonima i drugim opštim aktima. U slučaju zakonitosti, sud

može izreći sankcije ništavosti ili rušljivosti pravnih poslova zbog

suprotnosti sa (strogim) pravnim normama, zatim, protivljenja moralu, te

pravne zablude ili prinude.

8. Važenje pravnih akata

Važenje pravnih akata je njihovo svojstvo da obavezuju46. To znači da

je akt stupio na snagu i da se subjekti moraju ponašati u skladu sa njim.

Upotrebljava se samo za obaveznost opštih pravnih akata, dok se za

obaveznost presuda i upravnih rješenja upotrebljava izraz pravosnažnost.

Bez obzira na te dileme i probleme, važno je da se obaveznost pravnih akata

odvija nužno u određenim vremenskim i prostornim okvirima.

46 Uporedi: R. Lukić, op.cit., str. 29. G. Vukadinović, op.cit., str. 110.

78

Norma važi u određenom vremenu, za određenu osobu i na određenoj

teritoriji. Ključni momenti za vremenesko važenje su kad je pravni akt počeo

da važi i kad on prestaje da važi.

Pojedinačni pravni akt je važeći ako je stvoren od subjekta koji je za

to ovlašćen i ako nije ukinut od ovlašćenog subjekta.

Može da počne da važi nakon isteka određenog roka, nakon

određjivanja ili uručenja adresatu, zaključenjem ugovora, itd. On prestaje da

važi na mnogo načina. Najčešće, nakon ispunjenja svrhe, plaćanjem poreza

na primjer ili drugim načinima: propašću stvari, smrću subjekta, itd.

Što se opštih pravnih akata tiče oni počinju da važe, da obavezuju na

dva načina. Zakon stupa na snagu kad sam odredi: odmah nakon isteka

nekog roka ili primjenom generalne odredbe da Zakon stupa na snagu nakon

osam dana od dana objavljivanja.

Dakle, u ovom drugom slučaju radi se o pozitivno pravnom pitanju i

rješenje se nalazi u ustavima konkretnih država.

On prestaje na više načina: npr.izričitim ukidanjem ili abrogacijom,

kada se donese novi zakon, odnosno kada ga Ustavni sud poništi ili ukine ili

derogacijom, prećutnim ukidanjem, tako što novi zakon ukida stari,

naknadni ukida prethodni i specijalni ukida opšti (lex posteriori, lex

specijalis i lex superior). Dalje, dotrajalošću ili ispunjenjem svrhe ili istekom

roka koji je određen u samom Zakonu. Za pravni akt je bitno da je stupio na

snagu, a za pravni poredak je bitno da je efikasan, dakle da se primjenjuje.

On nastaje i opstaje efikasnošću. To znači da prema adresatu sopstvenih i

dispozicionih sankcija, razlikujemo primarnu i sekundarnu efikasnost

pravnih normi.

One su primarno efikasne ako se većina ponaša u skladu sa njima,

npr.ako poreski obaveznici plaćaju porez. Sekundarno su efikasne ako se

79

primjenjuje sankcija protiv prekršilaca pravne norme, npr.protiv poreskih

obaveznika koji nijesu platili porez. Pravna norma je važeća ako su je

stvorili nadležni organi u odgovarajućem postupku, nezavisno od toga

koliko jeste ili nije efikasna. Ukoliko je ta neefikasnost i nepouzdanost prava

globalnih razmjera, tada postoji stanje tzv. anarhije bespravlja ili autoritas

iuris, kada se grubo narušava pravo i autoritet, kao i pravna država.

Pravna obaveznost ponekad se naziva formalno važenje.

Djelotvornost pravne norme se naziva materijalno važenje, a pravednost

pravne norme etičko važenje.

Kad je u pitanju važenje pravnih akata u prostoru, tu važi teritorijalni i

personalni princip.

Teritorijalno, pravne norme važe na široj i užoj teritoriji i teritoriji

svih država ili nekoliko država. Npr.na brodovima i avionima važe pravne

norme one države čije oznake brodovi i avioni nose. To zovemo

exteritorijalnost.

Pesonalno pravne norme važe na širi i uži krug adresata. Najšire

važenje imaju međunarodne norme koje su upućene svjetskom stanovništu,

svim ili samo nekim državama svijeta. Takođe to imaju opšte pravne norme

upućene cjelokupnom stanovništvu jedne države, kao što su norme

krivičnih, imovinskih, porodičnih i drugih zakona. Uže važenje imaju one

koje su upućene grupacijama stanovništva: penzionerima, studentima,

vojnim licima, a najuže imaju individualni domen: ukaz, presuda, rješenje i

pravni posao.

Strano diplomatsko osoblje i druga službena strana lica ne podliježu

primjeni pravnih normi države. Oni posjeduju diplomatski imunitet i oni se

nazivaju ex teritorijalnim licima.

80

9. Zakonitost pravnih akata47

Načelo legaliteta znači saglasnost u punom smislu svih pravnih akata i

materijalnih radnji sa Zakonom kao višim pravnim aktom. Formalno to

znači da se pravnim aktima zadovolji i poštuje forma.

Sve pravne akte donose subjekti na osnovu ovlašćenja utvrđenih u

zakonu ,koji su nadležni i po postupku koji je propisan te u formi koja se

zahtijeva. Ona se obično predviđa višim pravnim aktima.

Tako presudu u određenoj vrsti pravnog spora treba da donese sud,

koji je određen Zakonom o sudovima, stvarno i mjesno nadležan, te u

postupku i formi koji su propisani npr. zakonom o krivičnom ili parničnom

postupku.

Materijalna zakonitost je zahtjev da sadržaji nižih akata, dakle,

hipoteze, dispozicije, sankcije, budu saglasne sa sadržinom viših pravnih

akata koji regulišu istu vrstu društvenih odnosa. Niži pravni akti predstavlju

konkretizaciju. Ako krivični zakon propiše da se za klevetu kažnjava

zatvorom od godine do pet, presuda da bi bila materijalno zakonita mora

odrediti kaznu unutar te granice.

Pored formalne i materijalne zakonitosti postoji subjektivna i

objektivna zakonitost. Objektivna je ona koju utvrdi odgovarajući nadležni

organ u propisanom postupku. Postoji prije izricanja odluke o nezakonitosti.

To je jedna činjenica, koja je prije izricanja samo nečije mišljenje.Ona je i

47 M. Jovičić, Zakoni i zakonitost, SA, Beograd Montesqie, Le Spirite De Droit, Publ. Paris, 1990.

81

osnova za podizanje tužbe ili žalbe, sve do nastupanja pravosnažnosti akta

kojim se,zbog nezakonosti sporni akt ukida. Subjektivnom zakonitosti se

iskazuje osjećanje građana o zakonitosti i nezakonitosti pravnog akta ili

materijalne radnje.

Razlikuju se sankcije koje se izriču prema licima ili prema aktima s

obzirom na različit stepen povrede zakonitosti. Ako se utvrdi da je jedan

pravni akt nezakonit ,on se ukida, prestaje da važi ili se poništava. Ako se

radi o težoj nezakonitosti akt se ukida po službenoj dužnosti (ex officio)

povratinim dejstvom tj.poništava se od samog trenutka njegovog donošenja

(ex nunc) i brišu se sve njegove pravne posljedice. Takav akt je dakle

ništavan.

Akt se ukida jer je rušljiv kod blažih oblika nezakonitosti gdje se ne

može na drugi način ispraviti nepravda i zavesti stanje koje je postojalo prije

donošenja tog akta. Tada govorimo o ukidanju (ex tunc), znači ne važi od

tada kad je ukinut. Što se naziva rušljivost pravnog akta. Na taj način se

obara pravni posao sklopljen npr. u zabludi u pogledu kvaliteta robe ili ako

je zaključen pod prijetnjom, prinudom ili kad je u pitanju prevara. Pravni akt

se smatra nezakonitim tek kada to utvrdi u propisanom postupku jedan viši

organ koji je za takvo utvrđivanje nadležan. To je za opšte akte: ustavni sud,

a u upravnom sporu za upravni akt to je upravni sud.

82

GLAVA VI

PRAVNI SISTEM

83

1. Pojam i principi pravnog sistema

Riječ sistem je grčkog porijekla i označava organizaciju, mnoštvo,

sastav, cjelinu, misiju, akciju, rezultat akata. Tako je sistem označavao

jedinstvenu, neprotivurječnu cjelinu sastavljenu iz djelova koji su povezani

nekim bitnim svojstvima ili funkcijom. Pravni sistem čine grane prava a

grane prave su sastavljene iz pravnih normi koje se opet grupišu u pravne

ustanove ili institute. U Engleskoj se pravni sistem nazivase legal sistem

sistem of law, u Francuskoj sistem ili dicue, u Italiji sistema di giuridico, u

Španiji sistema juridico, sistem el dereco, u Njemačkoj rex sistem, reflike

sistem.

Kroz istoriju ,sistematizacije prava nalazimo najprije u starom Rimu

kod Gaja u njegovoj “Tripartiraci”: lica stvari i tužbe. U XIII vijeku u

Aristotelovim Komentarima postepeno se javila ideja prava kao jednog

sistematskog izdanja. U 16. i 17. vijeku se teorijski i praktično javljaju izrazi

koje koriste različiti teoretičari: ars, umijeće, podjela, zakoni, građanski

zakoni,i to u djelima Altuzijusa i Bodena. U XVIII vijeku pravni sistem sve

više dobija savremeno značenje, pa ga tako Benton naziva sistem of law, Žan

Žak Ruso48 u djelu “Contract socijal” (“Društveni ugovor”) pominje različite

zakonodavne sisteme. Unutar teorije prava Hans Kelzena pravo nije kako se

“ponekad kaže pravilo, nego je skup pravila koji imaju onu vrstu jedinstva 48 Ž.Ž. Ruso, Društveni ugovor, PP, Beograd, 2004.

84

koju mi shvatamo kao sistem”. Slično stanovište se javlja u okviru gledišta

Norberta Bobija, Rosa i Harta. Srijeće se takođe “faktički ili vertikalni

pravni sistem”.

Drugo značenje izraza naučni sistem odnosi se na sistematizovanje

svih pravnih normi prema njihovom sadržaju. Misli se da je pravni sistem

jedna dinamična, logična, sređena i neprotivurječna cjelina mnogobrojnih

opštih pravnih normi jednog pravnog poretka, znači jedne zemlje.

No, naučni pravni sistem je ukupnost opštih pravnih normi koje

pravna nauka sređuje u jednu koherentnu cjelinu prema svojim obilježjima.

Sistematizacija služi da se pravo sazna, da se shvati i da se protumači. Ona

omogućava otklanjanje protivurječnosti između normi i pravnih praznina.

Sve opšte pravne norme kao izvori prava se kvalifikuju i razvrstavaju u

pravne ustanove, zatim pravne ustanove u pravne grane, a pravne grane u

ukupnosti čine pravni sistem i to jedne države ili pravni sistem jedne regije

ili univerzalni sistem.

Više srodnih ustanova se dakle,svrstava u pravne grane, a sve pravne

grane čine pravni sistem i to jedne zemlje ili univerzalni pravni sistem ili

regionalni npr. evropski pravni sistem. Pravni sistem se tako zove naučni

pravni sistem s obzirom na to ko ga sistematizuje. Horinzontalni, s obzirom

na predmet i način, ili formalni kad se ima u vidu planski pristup u

normiranju odnosa.

Faktički naučni pravni sistemi nazivaju se istim izrazom: pravni

sistemi. Zajedničko im je što se oba sastoje od pravnih normi. Izraz

nacionalni pravnih sistema znači jedno mnoštvo pravnih normi koje važe u

određenom društvu: istorijskom ili savremenom. Pravne nauke izgrađuje i

85

izučava nacionalne naučne sisteme prava, ali i univerzalne opšte teorijske

naučne sisteme prava.

2. Pravni sistem i pravni poredak

U pravnoj literaturi se često upotrebljavaju sinonimi za pravni sistem.

Međutim, pravni sistem nije isto što i pravni poredak, jer on čini njegov dio.

S druge strane, pravni poredak je širi pojam, jer obuhvata normativne i

faktičke elemente: ono što pravne norme i pravni akti sadrže ali i ono što se

u praksi dešava, kao konkretni pravni odnos. Dakle, pravni poredak je jedan

vid društvenog poretka, dok je pravni sistem samo sistem pravnih normi

sastavljen iz srodnih grana.

Što se principa pravnog sistema tiče, ti principi su: koherentnost,

potpunost i određenost49. To su stvarna svojstva pravnog sistema ali i

ideali, tj.željeni ciljevi i vrijednosti pravnog sistema. To znači da niže pravne

norme moraju da budu skladno povezane, formalno i materijalno ,sa višim

pravnim normama, a da sadržaj normi istog ranga ne bude protivurječan.

Taj odnos koherentnosti nižih i viših pravnih normi potpada pod

pojam zakonitosti. Koherentnost pravnog sistema je, dakle, jedinstvo između

statike i dinamike pravnog sistema, između opštih i pojedinačnih normi,

između nižih i viših normi. Međutim, radi se o jednom relativnom jedinstvu,

jer uvijek postoje antinomi ili sukobi unutar prava, pravne praznine, ali i

49 G.Vukadinović, op.cit., str. 31.-33. Z.Kulić, op.cit., str. 39.

86

pravne neodređenosti.Niže pravne norme nijesu u potpunosti određene višim

pravnim normama. Antinomija znači suprotnost između dvije norme ,pa

svaki pravni sistem postavlja kriterijume za eliminisanje antinomije. Oni se

svode na hronološke, hirarhijske i kriterijume specijalnosti. Hronološki su na

primjer lex posterior derogat legi priori (kasnije pravo ukida prethodno).

Zatim, lex specialis derogat legi generali – specijalno pravo ukida generalno

i hijerarhijski, lex superior derogat legi inferiori – više pravilo ukida niže.

Što se tiče principa potpunosti50, on je jedan od osnovnih principa

evrokontinentalnog prava koji u stvari sprječava stvaranje pravnih praznina.

Nalazi se u težnjama za kodifikacijom i shvatanju da je zakon fetiš, a

naročito se to razvilo u okviru škole egzegeze, koja je postojala ne tamo gdje

je nastala ne samo u Francuskoj, nego i u Italiji i Njemačkoj.

Ovu ideju o svemoći države kritikovao je Eugen Erlih u “Pravnoj

logici”, kao i drugi pisci pluralističkog shvatanja: Gurvič, Veber, Petražiski,

Karbonije i drugi. Akt stvaranja prava pripada državi: vođi, monarhu,

zakonodavcu, vrhovnom sudu itd. Ta država bi bila narušena ako bi se uvelo

neko drugo konkurentno tijelo.

U relativno stabilnijim pravnim sistemima činjenica je da nije moguće

sve odnose regulisati državnim pravom, pa postoje stanja koja zahtijevaju da

se pravni odnosi na genaralan način i unaprijed normiraju. Ipak, u pravnim

sistemima postoje manji ili veći obim pravnih odnosa koji nijesu regulisani

osnovnim pravilima, a to su pravne praznine, koje znači da je narušen

princip potpunosti, te da je pravni sistem nekompletan. Ističe se da je pravo

vrlo kompleksno i mobilno. Pravno su relevantni samo oni odnosi koje je

zakonodavac normirao, te praznine ne postoje: ili zato što je zakonodavac

50 Op.cit., str. 32. Op.cit., str. 39.

87

ravnodušan na sve ostale odnose ili zato što prećutno kvalifikuje sve ostale

odnose kao dozvoljene, tj. kao slobodne društvene odnose.

No, pravne praznine su ipak predmet naučnog interesovanja. One se

mogu klasifikovati kao početne i naknadne. Početne se javljaju prije

donošenja opšte pravne norme, jer je donosilac previdio društvene odnose a

naknadne nastaju kada tvorac nije predvidio nove društvene odnose.

Dalje se razlikuju na istinske pravne i tehničke pravnepraznine .

Istinske kada stvarno nijesu regulisani odnosi opštim pravnim normama, a

tehničke, kada su pravni odnosi regulisani normama, ali je to tehnički

nedovoljno.

Takodje, postoji podjela na prave i neprave. Prave praznine su one

kod kojih je jedan složeni odnos regulisan opštom pravnom normom, ali nije

njegov sastavni dio. Primjera radi, opštom pravnom normom regulisana je

posluga, ali nije regulisan rok vraćanja stvari date na poslugu. Neprave su

one kod kojih cio složeni odnos nije regulisan opštom pravnom normom.

U slučajevima kada ne postoji pravni propis o popunavanju pravnih

praznina mora se uzeti u obzir da on postoji prećutno i posredno. U

različitim pravnim sistemima navode se sredstva za popunjavanje pravnih

praznina. Ponegdje je to načelo prirodnog prava i običajno pravo, a negdje

sudsko uvjerenje, analogija i pravna nauka.

U pojedinim granama prava do kraja i bez izuzetka važi princip

potpunosti, tj.načelo zakonitosti. To je kod krivičnog prava u kome ne može

biti pravnih praznina i u kome važi princip nulium crimen sine lege, nula

poena sine lege – nema krivičnog djela bez zakona, nema kazne bez zakona.

Nikome se ne može ni suditi zbog djela niti odrediti krivična sankcija ako to

djelo i kazna nijesu određeni krivičnim zakonom.

88

Princip određenosti51 koji je treće obilježje pravnog sistema sastoji se

u tome da više pravne norme treba da preciznije i potpunije odrede sadržinu

nižih pravnih normi. Niži subjekti treba da budu manje slobodni od tvoraca a

da budu izvršioci viših pravnih normi.

Princip određenosti izražava se različito u određenim pravnim

granama. Više i strože u krivičnom pravu, radnom i finansijskom, a blaže

gdje je osnovni princip autonomija volje, kao što su građansko, privredno i

obligaciono pravo. Ideja apsolutne neodređenosti u pravnom sistemu,

odnosno nepostojanja više norme, koja praktično označava opštost pravne

norme, netačna je. Istovremeno je neprihvatljiv i drugi argument,

tj.legilistički, po kome je pravni sistem do kraja koherentan i potpun. Niže

pravne norme su strogo određene i one nastaju prostim izvođenjem. Tako je

car Justinijan zabranjivao komentarisanje Digestija, zadržavajući pravo da

samo zakonodavac ima pravo tumačenja spornih mjesta. Neodređenost je

bila kritikovana i u socijološkom i u kulturološkom shvatanju. Ali i u

normativističkoj pravnoj misli su se vidjeli njeni nedostaci. Da bi se postigla

veća mjera određenosti i veća pravna sigurnost predviđena su brojna

sredstva. Izgrađenost i preciznost pravnih pojmova, savršeno zakonodavna

tehnika, naučno i kritičko ispitivanje normi, odnosa i vrijednosti, autoritet

viših organa, sudska praksa, stručno i opšte obrazovanje pravnika, pravna

svijest te viši kvalitet jezika prava i tako dalje.

3. Elementi pravnog sistema: pravne ustanove, pravne grane i

oblasti

51 Op.cit., str. 33.

89

Postoje razlike u shvatanjima šta čini pravni sistem52. Po jednima ga

čine pravne ustanove i institucije i pravne grane. Po drugima, čine ga tri

elementa i ovo pravno shvatanje je najčešće, a to su: opšte pravne norme ili

izvori prava, pravne ustanove ili institucije i pravne grane.

Ima shvatanja da postoji i četvrti element, tj.kardinalne grupe prave,

to jest pravna područja ili oblasti. Mišljenja smo da ta podjela postoji, tj. ta

klasifikacija, ali ne radi se o podjeli unutar sistema, niti o elementima

sistema prava, već se pojedine grane i pojedine oblasti grupišu metodološki i

teorijski na javno i privatno pravo, međunarodno i unutašnje pravo, itd53.

Ta klasifikacija dakle ne postoji unutar sistema, nego je više naučna.

Pravne norme se povezuju u pravni sistem po svojoj važnosti, to jest one

koje važe čine pozitivno, tj.važeće pravo. U toku povezivanja pravnih normi

u pravni sistem utvrđuje se da li one važe ili ne. Prije toga se utvrđuje

njihova pravna snaga, tj.hijerarhija. Nakon važenja , ispituje se njihova

konačna saglasnost sa gledišta pravne snage.

Početni element čini opšta pravna norma, odnosno izvori prava.

Njihovim povezivanjem dobija se pravna ustanova. Tako na primjer, postoji

ustanova braka, svojine, ugovora, naknade štete, državljanstva, krivičnog

djela itd. Pravna ustanova54 je dakle skup pravnih normi kojima se reguliše

jedan istovjetni složeni društveni odnos. Pravne ustanove mogu biti

različitog obima, pa razlikujemo šire i uže, niže i više. Tako je kupoprodaja

uža i niža u odnosu na ustanovu ugovora, a ugovor je niži i uži u odnosu na

ustanovu pravnih akata, kao pojedinačni pravni akt. Povezivanje više

srodnih pravnih ustanova i institucija čini pravnu granu.

52 R.Lukić, op.cit., str. 112.53 G.Vukadinović, op.cit., str. 115.54 B.Košutić, op.cit., str. 110.

90

3.1. Pravne grane

3.1.1. Pojam pravne grane

Pravna grana je šira jedinica klasifikacije pravnog sistema55. Više

srodnih pravnih ustanova se grupišu u jednu cjelinu prema istim pravnim

načelima i sačinjavaju pravnu granu.

Te pravne ustanove, kako smo rekli, regulišu srodne odnose koji

spadaju u jednu oblast društvenog života. Tako na primjer, granu porodičnog

prava sačinjavaju srodne pravne ustanove: braka, starateljstva, porodice,

usvojenja itd., koje su svrstane prema istim osnovnim načelima. Ako se iste

ili slične pravne ustanove grupišu prema različitim načelima, onda one

sačinjavaju istu pravnu granu. Tako, ako su imovinski odnosi regulisani na

principu autonomije volje kao slobodni odnosi ugovaranja, radi se o

građanskom pravu, ali ako se na te iste odnose primijeni princip prinude,tj.

ako nema autonomije volje ,onda se oni svrstavaju u drugu granu prava, bilo

upravnog ili krivičnog prava.

Najznačajnije grane prava su ustavno pravo, građansko, porodično,

krivično, upravno, privredno (trgovačko, radno, sudsko, socijalno,

finansijsko, medjunarodno privatno) itd.

Za razliku od grane prava postoje i oblikuju se naučne discipline koje

izučavaju te grane prava. One se pišu sa velikim slovom. Tako postoje:

Ustavno, Građansko, Sudsko, Socijalno, Porodično pravo kao nastavno

55 R.Lukić, op.cit., str. 120. G.Vukadinović, op.cit., str. 110.

91

naučne discipline, koje se izučavaju na fakultetima, akademijama i sličnim

institucijama.

Pozitivno pravne nauke su one koje imaju za podlogu važeću granu

prava, tj.sistem normi koji regulišu jednu srodnu oblast, dok su istorijsko

pravne nauke one koje izučavaju pravo koje ne važi.

U pravnoj nauci postoji podjela na grupe prava koje neki zovu

osnovnim ili kardinalnim grupama, pravnim oblastima ili područjima. Tako

se čitav sistem dijeli na javno i privatno, materijalno i formalno,

međunarodno i unutrašnje i državno i autonomno pravo. Od zemlje do

zemlje ima razlika u izučavanju ovih disciplina i u njihovom grupisanju.

3.1.2. Vrste pravnih grana

Vrste i broj pravnih grana zavise od tradicije i taj broj nije definitivan.

Zavise i od okolnosti: od pravne kulture, političkih institucija, razvijenosti,

uključuje li se država ili ne i tsl.. Ali, obično se smatra da su to moderni

pravni sistemi: Ustavno, Građansko, Stvarno, Krivično, Upravno, Sudsko

pravo.

Ustavno pravo56 čini jednu od najstarijih grana prava. Ono čini skup

pravnih normi kojima se regulišu organizacija države, ekonomsko uređenje

ili svojinski odnosi i položaj pojedinca odnosno njegova ljudska prava.

Korijen ustavnog prava potiče iz antičkog perioda i iz Aristotelovih Antičkih

ustava, ali je naziv novijeg porijekla i nastao je u 18 vijeku kada su donijeti

moderni ustavi u velikom broju zemalja Evrope i Amerike. On obuhvata

pravna pravila, konvencije i običaje koji su nastajali i prije formalnog

donošenja ustava. Ovom granom prava se regulišu osnovni politički odnosi,

56 Op.cit., str. 121.

92

najvećim dijelom izraženi u političkoj vlasti a formulisan je u dokumentu

koji se zove Ustav.

Ustavno pravo se takođe razlikuje od srodnih disciplina, tj.materija

koja čini predmet Ustavnog prava, (materija constitucionis), nije ista što i

Ustavna politika, Ustavna sociologija, Ustavna istorija, gdje se ustavnoj

tematici prilazi sa drugih stanovišta. Ustavna istorija proučava evoluciju

politika ,ciljeve koji se žele postići u ustavnim institucijama, sociologija

pojava i procesa koji se obavljaju preko ustavnih institucija.

Ono se može pojaviti kao opšte ustavno pravo, kao Uporedno ustavno

pravo i kao ustavno pravo, tj.važeće pozitivno ustavno pravo. Opšte ustavno

pravo ima za cilj proučavanje ustavnih institituta na opšti i apstraktan način,

Pozitivno proučava ustavni poredak jedne zamlje, a Uporedno ustavno

pravo upoređuje norme i ustavne institute različitih poredaka kako bi se

vidjele sličnosti i razlike.

Savremeni ustav obuhvata tri grupe odredbi. Odredbe koje sadrže

uopštenu suštinu konstitucionalizma, zatim efektivnu vladavinu u određenoj

državi i specifične karakteristike zajednice za koju se ustav donosi. Tako on

utvrđuje osnovna načela i principe ljudskih sloboda i prava, ekonomskog

uređenja, organizacije vlasti, državne i teritorijalne organizacije, ustavnosti i

zakonitosti i postupak promjene ustava.

Građansko pravo57 je jedno od najstarijih i najizgradjenijih pravnih

grana. Ona vodi porijeklo iz Rimskog prava. U Rimskom pravu ono je

pokriveno privatnim pravom i podjelom prava na javno i privatno. Ono je

grana pravnog sistema koja reguliše robne, imovinske i odnose između

pravnih subjekata. Njime se uređuju prava i ovlašćenja pravnih subjekata u

57 Op.cit., str. 122.

93

odnosu na stvari, činjenje, imovinu živih i umrlih lica. Građansko pravo čine

norme opšteg dijela koje se tiče stvarnog, obligacionog, nasljednog i

autorskog prava. U okviru Pandektne podjele građansko pravo obuhvata sve

ove četiri grane.

Primjena normi u opštem grđanskom pravu sadrži više karakteristika.

One se primjenjuju na sve građansko pravne odnose, stvarnopravne,

obligacione i druge. Ovim normama se određuju svojstva i sposobnosti

potrebne subjektu da bi učestovao u pravnim odnosima. Treće, ove opšte

norme određuju šta je potrebno ispuniti da bi izjava volje pravnog subjekta

stvorila željene posljedice, da bi nastalo pravo, nastala pravna obaveza,

prenos, promjena ili prestanak. Četvrto, ove opšte norme određuju šta će biti

ako tih uslova za ostvarivanje volja nema, na koji način subjekat smije da

vrši ili štiti svoja prava (samopomoć, sudska zaštita) i kojim ograničenjima

(zabrana zloupotrebe prava, zastarelost, rok, uslovi i drugo) podliježe

subjekat prava: pravo na vršenje i zaštitu prava. U Rimskom pravu vlada

načelo ravnopravnosti i načelo autonomije volje pravnih subjekata.

Autonomija volje omogućava dispozitivne pravne norme, dakle, one koje

adresat može, ali ne mora da primjenjuje. Osnovne podgrane Građanskog

prava su: Stvarno, Obligaciono pravo, Nasljedno pravo i Autorsko pravo.

Stvarno pravo je jedan odsjek, odnosno grupa Građanskog prava

kojim se uređuju odnosi između pravnih subjekata s obzirom na stvari. Ovo

pravo reguliše čovjekovu vlast nad predmetima, dakle, svojinu, određuje šta

on smije da čini,a šta ne, zatim državnu ustanovu, službenost, pravo

zaloga , hipoteku, realne terete, pravo građana i stambeno pravo.

Obligaciono pravo58 je jedna podgrana Građanskog prava koja uređuje

odnose između subjekata s obzirom na neka činjenja koja oni slobodnom

58 Op.cit., str. 124.

94

voljom, odnosno pravnim poslovima sprovode ili koji proizlaze iz pričinjene

štete. Ono ima u vidu čovjeka kao učesnika ekonomskih odnosa koji sklapa

ugovor, dakle ugovorno pravo, ali uređuje i druge odnose povodom činjenja

(koje je dužnik obavezan da izrši povjeriocu zbog naknade štete,

neosnovanog bogaćenja, itd.).

Obligaciono pravo59 je regulativni sistem koji uređuje privredne

odnose. On omogućava pravno prenošenje imovinskih dobara sa jednog

subjekta na drugog, radi zadovoljenja ličnih i društvenih zahtjeva.

Obligaciono pravo omogućava pravno organizovani promet imovinskih

prava. Norme obligacionog prava stvaraju relativna prava i obaveze koje

djeluju samo inter partes, a ne prema svima – među dužnicima i

povjeriocima. Obligaciono pravne ustanove su brojni ugovori i odnosi

naknade štete. Većina ugovora je određena zakonom. To su kupoprodaja,

zajam, zakup, ugovor o djelu itd. ali se mogu stvarati i novi ugovorni oblici

pod uslovom da nijesu nemoralni ili da nijesu protivpravni. Odgovornost za

štetu koja je prouzrokovana na stvarima i pravima drugih lica ima za

posljedicu sankciju: naknada štete, povraćaj u pređašnje stanje ili plaćanje

naknade, tj. odštete.

Nasljedno pravo60 je jedna podgrana koja se bavi testamentalnim ili

zakonskim nasljeđivanjem, tj.ona uređuje odnose između subjekata nakon

smrti. Dakle, ovo pravo uređuje odnose nasljeđivanja između nasljednika,

zakonskih, nužnih, testamentalnih s obzirom na imovinu ostavitelja. Ono

određuje kakva su ovlašćenja onoga koji ostavlja da rasporedi imovinu za

slučaj svoje smrti i uređuje odnose među nasljednicima. Koje su osnovne

ustanove Nasljednog prava? To su zakonsko nasljeđivanje i testament kao

59 S.Miladinović, Obligaciono pravo, Podgorica, 2000.60 Lj. Kadić, Nasljedno pravo, Podgorica, 1999.

95

jednostrani pravni posao iz kojeg proizlazi testamentalno nasljeđivanje dok

iz zakona proizilazi zakonsko i nužno nasljeđivanje.

Autorsko pravo61 je podgrana Gradjanaskog prava kojim se uređuje

odnos između autora, tj.stvaraoca duhovnih tvorevina, izjava, likvnih,

muzičkih i drugih djela i njihovih korisnika. Ova zaštita intelektualnog

stvaralaštva stoji u tijesnoj vezi sa razvojem ljudske kulture i društvenim

progresom. Ovdje se štiti lični, ali i društveni interes. Nastanak Autorskog

prava vezuje se za pronalazak štamparije, a ona datira još iz 15. vijeka. Prvi

zakon o Autorskom pravu donijet je još u Engleskoj 1709. godine Copy

right act. U svijetu su poznata dva velika sistema autorsko pravne

zaštite.Jedan je tzv.kontinentalni sistem, za stanje subjektivnog autorskog

prava ne zahtijeva se ispunjenje nekih posebnih formalnosti. Drugi sistem,

tzv. Copy right sistem za sticanje zaštite autorskih prava predviđen je niz

formalnosti.

Krivično pravo62 je grana pravnog sistema kojeg čine pravne norme,

kojima se štite najznajčanije društvene vrijednosti. Ona određuju krivična

djela, krivičnu odgovornost i krivično pravne sankcije, tj.kazne kao i druge

mjere koje se primjenjuju prema učiniocu krivičnog djela.

U nauci postoje brojni pokušaji da se definiše Krivično pravo. Ono je

definisano kao skup državnih propisa na osnovu kojih se na biće krivičnog

djela nadovezuje kazna kao pravna posljedica. Ili, krivično pravo u

objektivnom smislu je skup pravnih propisa na osnovu kojih država izriče

kaznu.

61 D.Radonjić, Autorsko pravo, Podgorica, 2005.62 D.Radulović, Krivično pravo, Podgorica, 2005.

96

Ono se dijeli na opšti i posebni dio. Opšti dio ima za predmet

proučavanje opštih odredbi, zajedničkih za sva krivična djela, izvršioce i

sankcije. Posebni dio ima za predmet proučavanje posebnih krivičnih djela.

Može se reći da ni u jednoj ni u drugoj oblasti prava ne postoji takva razlika

između jednog i drugog dijela. Opšti dio obuhvata pojam krivičnog djela,

društvenu opasnost djela, radnju, posljedicu, uzročnost i protivpravnost kao

elemente djela, određenost krivičnog djela u zakonu, kao biće krivičnog

djela, objekat, subjekat, neznatnu društvu opasnost, zatim, elemente za

isključenje odgovornosti, kao što su: nužna odbrana, krajnja nužda, sila i

prijetnja. Zatim, pokušaj i sticaj krivičnih djela, krivičnu odgovornost

uopšte, saučesništvo, vrste kazni, odmjeravanje kazni, posebne mjere

bezbjednosti, itd.

Posebni dio sadrži registar krivičnih djela i predviđenih sankcija za ta

djela. Tako se sistem posebnog dijela krivičnog prava svodi na klasifikaciju

krivičnih djela u određene grupe i kategorije, a zatim na određivanje

unutrašnje sistematike u okviru već utvrđenih grupa i kategorija krivičnih

djela.

Za krivični delikt i krivične sankcije važi načelo zakonitosti: nulum

crimen sine lege, nula poena sine lege. Znači, niko ne može biti osuđen za

djelo koje nije predviđeno zakonom kao takvo, niti mu biti odredjena

krivična sankcija ako to nije predviđeno zakonom. Jedini formalni izvor je

zakon ,za norme krivičnog prava. One ne djeluju retroaktivno. Nije

dopušteno šire tumačenje krivičnog djela putem argumenta a contrario i/ili

analogije. Krivično pravne odredbe sve u jednom aktu uobičajeno se

nazivaju krivičnim zakonikom.

97

Upravno pravo63 je skup normi koji određuju organizaciju, područje

djelovanja postupak rada i način nadzora i odgovornosti subjekata koji

obavljaju upravne poslove.

Upravna područja su vrlo široka. Od vođenja matičnih knjiga i

evidencije, preko policijskih i inspektorskih poslova, komunalnih,

vodoprivrednih odluka, do zdravstva, socijalne sigurnosti, školstva i kulture.

Upravno pravo definišu pojedinci kao dio pravnog sistema koji reguliše

organizaciju državne uprave, organizaciju javne uprave, djelatnost javne

uprave, sredstva kojim javna uprava raspolaže i kontrolu nad zakonitošću

rada javne uprave.

Pored upravnog prava postoje i norme koje se odnose na upravni

postupak. To su norme koje određuju način rada nosioca upravne djelatnosti

u donošenju upravnih akata. Upravni postupak sadrži pravna sredstva za

pokretanje i pravne ljekove, kojim adresati mogu pobijati prvostepene

upravne akte. U pravne ljekove spada žalba protiv upravnog akta koja se

upućuje višem drugostepenom organu: upravnom.

Postoji i tužba protiv upravnog akta koji se u upravnom sporu upućuje

sudu. Tužbom se pokreće upravni spor, a upravni spor je ustvari spor o

zakonitosti jednog konačnog upravnog akta. U Upravno pravo spada i

Prekršajno pravo koje čini skup normi koji određuju delikte manje opasnosti

kojima se određuju blaže kazne. Za Prekršajno pravo nadležan je područni

organ, a posebni organ uprave: prekšajni sud i sudija za prekršaje.

Upravnu djelatnost javnog karaktera obavljaju državni organi.

Međutim neke poslove obavljaju i nedržavna pravna lica, kao što su školske,

univerzitetske, zdravstvene, privredne i druge ustanove.

63 M.Marković, Ugovorno pravo, Podgorica, 2009.

98

U podgrane Upravnog prava spada: Organizacije državne uprave,

Pravo državnih službenika, Upravni postupak, Prekršajno pravo, Pravo

ličnog statusa (državljanstvo, matične knjige, lične isprave), Upravno pravo

s obzirom na stvari (nacionalizacija, ekstproprijacija, komasacija),

Inspekcijsko pravo, pravo organa unutrašnjih poslova, Vojno pravo itd.

Sudsko pravo je zajednički naziv za sve pravne norme kojima se

uređuje organizacija pravosuđa, to jest: sudova, javnog tužilaštva,

specijalnog tužioca i advokature.

Pod ovim pravom se označava i način postupanja u sudu prilikom

rješavanja građanskih, krivičnih i upravnih sporova i drugih predmeta.

Ove norme postupka su uglavnom kogentne prirode, detaljne i veoma

su često kodifikovane u jedinstvenim zakonicima za svaku vrstu sudskih

postupaka. Prema vrsti sudskih sporova postoje pravne norme za Građanski

postupak, Krivični postupak, Upravno sudski postupak ali i za izvršne

postupke u okviru ovih postupaka.

Norme građanskog sudskog postupka čine pravna pravila koja

regulišu zaštitu imovinskih i statusnih (bračnih, radno pravnih, imovinskih i

drugih) ovlašćenja građana pred sudskim organima. One se dijele na norme

parničnog postupka, norme vanparničnog postupka, parničnog gdje ima

spora, parničnog gdje nema spora i norme Izvršnog postupka.

Parnični postupak je onaj postupak kada postoji spor između građana

ili građana i nekih drugih subjekata (pravnih) u pogledu prava i obaveza.

Vanparnični se koriste u postupku pred sudom u nespornim stvarima (osnov

nasljeđivanja, proglašenje nestale osobe za umrlu, utvrđivanje razloga za

davanje dozvole za sklapanje braka maloljetnim licima i tome slično).

Norme , Izvršnog postupka odnose se na prisilno izvršenje presuda i

upravnih odluka.

99

Norme Krivičnog postupka64 su ona pravna pravila koja uredjuju

postupanje pred sudovima kada se rješava o određenoj krivičnoj stvari, to

jest kada postoji osnovana sumnja da je neka osoba počinila krivično djelo.

Dakle, postupak izricanja sankcije koji ima više faza: predistražni,

istražni postupak, raspravu, odlučivanje i donošenje odluke.

Upravno sudski postupak65 čini skup pravnih normi koje uređuju

postupak pred sudovima u slučaju upravnog spora – upravno sudski

postupak, a upravni spor je spor o zakonitosti jednog konačnog upravnog

akta koji je povjeren jednom posebnom organu koji se zove upravni sud ili

ga vrše posebna odjeljenja u okviru redovnih sudova.

U svim ovim sudskim postupcima formiralo se nekoliko značajnih

načela. Procesnih, koji su inače maksimum zaštite prava. To je: načelo

oficijelnosti kojim se određuje da tužilac po službenoj dužnosti preduzima

krivično gonjenje; načelo akuzatornosti, ili optužno načelo, po kome se

krivični postupak pokreće samo na zahtjev ovlašćenog tužioca, javnog,

državnog ili privatnog. Zatim, načelo slobodne ocjene dokaza, gdje sudija

slobodno ocjenjuje vrijednost izvedenih dokaza. Sudija, dakle, nije vezan

formalnom istinom, nego utvrđuje materijalnu istinu.

On cijeni dokaze, za razliku od anglosaksonskog prava u kojem

postoji formalna istina, gdje priznanje praktično znači presudu.

Dalje, pretpostavka nevinosti, znači da se okrivljeni smatra nevinim

sve dok se pravosnažno ne dokaže njegova krivica – in dubio pro reo: u

sumnji slobodan.

64 D.Radulović, op.cit.65 M.Marković, op.cit.

100

Načelo kontradiktornosti određuje da okrivljenom treba omogućiti da

se izjasni o svakom navodu optužnice, čime se osigurava njegovo pravo na

odbranu.

Po načelu neposrednosti i usmenosti, sud svoju presudu zasniva samo

na onim činjenicama koje su pred sudom neposredno dokazane i usmeno

iznijete u javnosti. Takođe, glavna rasprava pred sudom je javna.Izuzetno se

javnost može isključiti radi : odavanje tajne, javnog reda, zaštite morala i

interesa maloljetnika kao i zaštite interesa društvene zajednice.

Radno pravo66 čini skup pravnih normi koje uređuju zasnivanje

radnog odnosa, uzajamna prava i obaveze subjekata u radnom odnosu,

disciplinsku odgovornost na radu, prestanak radnog odnosa i radna prava

koja su posljedica radnog odnosa.

Ovo je grana pravnog sistema koji sadrži norme: o načelima

organizacije rada, o uređenju radnih odnosa, zasnivanja i prestanka prava po

osnovu rada i u vezi sa radom, odgovornosti radnika i ostvarivanju njihovih

prava.

U samom početku razvoja Radno pravno je pripadalo Građanskom

pravu. Iz njega se posebno izdvaja socijalno pravo koje reguliše ne samo

pravo lične i zdravstvene zaštite, invalidsko i penzijsko osiguranje radnika,

već i pravo naknade radnika za vrijeme nezaposlenosti, pravo

prekvalifikacije i doškolovavanja radnika, pravo na dječji dodatak, pravo na

štrajk i druga prava iz radnog odnosa.

Norme Radnog prava u savremenom društvu potiču iz tri vrste izvora:

iz državnih akata: ustava i zakona i iz autonomnih akata koje stvaraju

dogovorom radnici i poslodavci, kao na primjer kolektivni ugovor o radu ali

66 V.Brajić, Radno pravo, Beograd, 2000.

101

i iz međunarodnih pravnih akta, tj. međunarodnih konvencija koje donosi

Medjunarodna organizacija rada ili Evropska unija.

Porodično pravo67 je grana prava koja uređuje porodicu i porodične

odnose. Nju čine norme koje uređuju odnose između članova porodice,

između bračnih drugova, između njih i djece, između usvojioca i usvojitelja,

kao i odnose starateljstva. Čine ga četiri podgrane: bračno, roditeljsko, pravo

usvojenja ili adopcije i pravo starateljstva.

Bračno pravo čine pravne norme koje regulišu uslove i način

sklapanja braka, uzajamna prava i dužnosti bračnih drugova, njihove

imovinske odnose, vanbračnu zajednicu (konkubinat), poništaj ili razvod

brak.

Roditeljsko pravo čine pravne norme koje regulišu ovlašćenja i

obaveze između roditelja i djece, lišavanje roditeljskih prava, utvrđivanje i

osporavanje očinstva i položaj vanbračne djece.

Pravo usvojenja čine pravne norme koje regulišu uslove i način

usvojenja djece, ovlašćenje i obaveze između usvojitelja i usvojioca i

prestanak usvojenja.

Pravo starateljstva čine pravne norme koje regulišu zasnivanje

starateljstva, ovlašćenja i obaveze staratelja prema osobi pod starateljstvom i

prestanak starateljstva.

Medjunarodno privatno pravo68 čini skup pravnih normi koje uređuju

privatno pravne norme sa elementima inostranosti u kojima se prvenstveno

rješavaju sukobi zakona ili kolizione norme i nadležnosti dva ili više pravnih

sistema.

67 R.Korać, Porodično pravo, Podgorica, 2010.68 Maja Kostić Mandić, Medjunarodno privatno pravo, Podgorica, 2009.

102

Prvi je upotrijebio taj izraz 1834., predsjednik Vrhovnog suda SAD,

poslije čega je taj izraz prihvaćen kako u praksi, tako i u radovima drugih

pravnika.

One se nazivaju međunarodnim zbog njihovog specifičnog svojstva u

kojem postoji elemenat inostranosti, a privatne su zbog toga što regulišu

gradjansko pravne odnose, stvarno pravne, nasljedne, statusne ili obligacione

odnose između pravnih subjekata koji mogu biti domaći ili strani državljani,

odnosno domaća ili strana pravna lica, a povod spora nalazi se na stranoj

državnoj teritoriji.

Najvažniji elementi odnosa od kojih zavisi nastanak sukoba, prava tj.

kolizije i njegovo rješavanje jesu državljanstvo, mjesto gdje se stvar nalazi,

mjesto zaključenja pravnog posla, mjesto izvršenja pravnih i protivpravnih

radnji itd.

Pored ovih, postoje i Trgovačko pravo, Saobraćajno i Finansijsko

pravo69. Trgovačko pravo čini skup pravila organizacije i djelatnosti

trgovaca. Trgovačko ili privredno pravo je grana prava koja uređuje pravni

položaj i pravne poslove i odgovornost subjekata koji se bave trgovačkim i

širom prirodno pravnom djelatnošću. Najprije se pojavljuje u

srednjovjekovnim italijanskim gradovima i kao staleško pravo, ali se izdvaja

u ranoj renesansi.

U trgovačkom pravu ostali su mnogi pravni pojmovi i pravne

ustanove građanskog prava, ali među njima postoje i značajne razlike.

Trgovačko pravo pored dispozitivnih normi sadrži i kogentne tj.imperativne

norme o posebnim statusima trgovačkih pravnih subjekata, kao i neke

specifičnosti pravnih subjekata koji se profesionalno bave trgovačkom i

širom privrednom djelatnošću.

69 G.Pavić – Jeknić, Finansijsko pravo, Podgorica, 2010.

103

Subjekti trgovačkog prava su trgovačka društva: donička društva sa

ograničenom odgovornošću, javna društva itd., zatim preduzeća, zadruge,

razni oblici privrednog udruživanja i trgovci kao fizički subjekti prava.

Jedan dio tog prava čine norme državnog porijekla kogentne prirode, a drugi

dio čini slobodna normativna tvorevina samih subjekata.

Ovo autonomno Trgovačko pravo može biti unutrašnje ili

međunarodno, a čine ga: uzanse ili trgovački običaji i brojne trgovačke

klauzule stvarane od učesnika u trgovačkom prometu. Sporove i prekršaje

koji nastaju povodom Trgovačkog prava rješavaju posebni sudovi koji se

zovu trgovački ili privredni sudovi. Ono pokriva široko područje

ekonomskih odnosa i ima više podgrana kao: Međunarodno trgovačko

pravo, Pravo trgovačkih i drugih društva, Pravo vrednosnih papira (mjenica,

ček, dionica itd.), Pravo industrijskog vlasništva (patent, licenca, uzorak, žig,

model itd.), Pravo nelojalne konkurencije, Turističko pravo itd.

Saobraćajno pravo čini skup pravnih normi koji odredjuju način,

organizovanje i odvijanje drumskog, željezničkog, pomorskog i vazdušnog

prevoza ljudi i roba. Ono se izdvojilo iz Trgovačkog, tj. Privrednog prava, a

sadrži statusne i ugovorne norme. Statusnim se regulišu ovlašćenja, obaveze

i prestanak subjekata koji se bave privrednom djelatnošću, a ugovorne

norme regulišu pravne poslove između subjekata kao davalaca i korisnika

usluga u saobraćaju.

Finansijsko pravo čini skup pravnih normi koje uređuju odnose

prikupljanja, raspodjele i trošenja sredstava radi finasiranja javnih djelatnosti

i finansiskog poslovanja pravnih osoba, naročito radi javnog nadzora nad

pribavljanjem i trošenjem njihove imovine.

Finansijsko pravo se dijeli na dvije osnovne podgrane: Monetarno

bankarsko pravo i Pravo javnih finansija. Monetarno bankarsko pravo čine

104

norme o nastanku, vršenju ili prestanku bankarskih aktivnosti sa novcem.

Pravo javnih finansija čine norme o sastavljanju, izglasavanju i ostvarivanju

budžeta, te norme o javnim zajmovima ili o razrezivanju i naplati poreza.

Nova grana prava je Ekološko pravo,tj. environmental law, koje čini

skup pravnih normi koje štite vrijednosti prirode i prirodnog ambijenta,

urbanog i ruralnog, neophodnog za čovjekov opstanak. Ona je nastala u 20

vijeku kao pravni odgovor zaštite životne sredine od tehničke i tehnološke

civilizacije. Ovu granu prava čine norme koje se odnose i regulišu zaštitu tla,

mora, rijeka, obradivog zemljišta, pašnjaka, biljnih i životinjskih vrsta i

urbanih uslova života.

Takođe postoji i Izborno pravo70 kao skup pravnih normi kojim se

regulišu prava i dužnosti učesnika o izborima koji mogu biti parlamentarni,

predsjednički, lokalni. Pored toga, Izborno pravo čini skup pravila koja

uredjuju postupak izbora i njihov tok. U Izborno pravo spadaju i pravila koja

uređuju izbornu geometriju i koja se odnose na principe i pravna pravila po

kojima se obrazuju izborne jedinice. Dakle, na izbornu tehniku i izborni

sistem u cjelini. Najzad, izborna pravila čine i pravila koja regulišu sam

način glasanja.

3.2.Oblasti (ili grupe) prava

3.2.1. Javno i privatno pravo

Podjelu prvi put na javno i privatno pravo pominje Domicije Ulpijan,

razlikujući prema interesu dvije velike različite katerogije. Privatno koje štiti

70 V.Pavićević, Izbori i izborno pravo, Podgorica, 2006.

105

privatne interese (ius privatum) i Javno koje štiti javne interese (ius

publica). Ovu podjelu usvaja kasnije Monteskije nazivajući javno pravo

političkim pravom, tj.pravo koje reguliše odnose koji vladaju i nad kojima se

vlada, dok je Privatno pravo po njemu civilno pravo, pravo između gradjana.

Ovo njegovo razlikovanje počiva na subjektima. Kod javnog prava

subjekt je država, a kod privatnog prava to su pojedinci i njihovi međusobni

odnosi. No, ova podjela ne može biti sasvim prihvatljiva jer i država može

biti subjekt u privatno pravnim odnosima, na primjer kod kupoprodaje, a ta

granica javnog i privatnog nije ni dovoljno čvrsta.

Leon Digi i Hans Nelzen, kao i marsistička teorija prava negiraju ovu

podjelu na javno i privatno. Kao najprihvatljivije mjerilo za podjelu prava na

javno i privatno najčešće se usvaja kriterijum vlasti. U javno spada sve ono

što je imperativnog i autoritativnog karaktera kojim država nameće svoju

volju drugim subjektima (plaćanje poreza, služenje vojnog roka, izdržavanje

kazne zatvora).

To gdje su učesnici ravnopravni, a u odnose se ulazi dobrovoljno, sa

obavezama koje samostalno i slobodno određuju zajedno sa drugim

subjektima, spada privatno pravo. Javno pravo čine sljedeće grane: Ustavno,

Upravno, Finansijsko, Sudsko, Krivično, a privatno: Građansko i Privredno,

Trgovačko pravo zasnovano na principu autonomije volje.

Međutim, za pojedine grane prava : Građansko procesno i

Medjunarodno privatno, može se reći imaju mješovite subjekte i karakter.

Organizacija i funkcija sudova okviru Građanskog procesnog prava je javno

pravo, a pitanje prava parničara je privatno pravo.

Medjunarodno privatno pravo dijelom spada u privatno sa elementima

autonomnog prava, a dijelom u javno pravo. U javno pravo spada pitanje

državljanstva i položaj stranaca. Sukob zakona se odnosi na privatno pravo

106

bez obzira što često nije moguće konsekventno izvršiti podjelu na javno i

privatno, kao i zbog toga što se za razgraničenje ove dvije grane

upotrebljavaju najrazlačijitija mjerila. No, ova podjela ima pozitivne

saznajne aspekte.

3.2.2. Materijalno i formalno pravo

Materijalno pravo određuje pravo i dužnosti subjekata, ali i sankcije

za slučaj prekršaja dispozicije gradjanina, supružnika, roditelja i djece,

vlasnika kao i državnog organa.

Ova podjela je prema načinu na koji su ,u pravnim normama,

sadržinski regulisani prava i obaveze. Norme koje određuju oblike, načine i

sredstvo realizacije materijalnog prava u slučaju prekršaja, čine formalno ili

procesno pravo. Formalno pravo se naziva procesnim pošto sadrži postupak

realizacije materijalnog prava.

Tipično materijalno pravo su Građansko i Krivično, a procesno:

Gradjansko procesno pravo, Krivično procesno pravo, itd. Materijalno i

građansko procesno pravo su medjusobno povezani i zavise jedano od

drugog, to posebno važi za procesno pravo jer ono samostalno ne može

postojati bez materijalnog prava.

Neki smatraju da je ova pođela vještačka. Ipak ona ima svoje utemeljenje

iako često formalno pravo sadrži odredbe materijalnog prava i obrnuto.

3.2.3. Unutrašnje i medjunarodno pravo

107

Podjela na Unutrašnje i Međunarodno pravo71 potiče iz podjele

svijeta na države. Kako sam naziv kaže, Unutrašnje pravo je u stvari pravo

jedne države. Dok je Međunarodno pravo Međunarodno javno i

Međunarodno privatno pravo.

Pod Međunarodnim javnim pravom se podrazumijeva skup normi

koje regulišu odnose između međunarodnih subjekata, tj.između država i

drugih međunarodnih organizacija, kao što su Organizacija ujedinjenih

nacija, Međunarodna organizacija rada, UNICEF itd.

Međunarodno privatno pravo, vidjeli smo, reguliše privatno pravne

odnose sa elementom inostranosti pred kojim se prvenstveno postavlja

pitanje rješavanja sukoba zakona i nadležnosti dva ili više pravna sistema.

To su građansko pravni, porodični, prirodno pravni, radno pravni odnosi sa

elementom inostranosti. Međunarodno privatno pravo je u stvari unutrašnje

pravo jedne države kojim se rješava kolizija koja nastaje između unutašnjeg

prava pojedinih država. Npr. u slučaju zaključenja braka izmedju

Francuskinje i Njemca u Njemačkoj, koji je sud nadležan kada se oni

razvode na brodu sa zastavom konije tzv,jeftine zastave u vodama

Malajskog arhipelaga ili nasleđivanje Italijana u Belgiji itd.

Svaka država donosi kolizione norme za rješavanje sukoba zakona u

privatno pravnim odnosima sa elementom inostranosti, a one se nalaze u

njenim mnogobrojnim zakonima, građansko procesnog ili radnog prava.

Podjela na međunarodno i unutrašnje javno pravo izaziva u teoriji

mnogobrojne sporove. Sporno je pitanje njihovog medjusobnog odnosa.

71 G.Vukadinović, op.cit, dio oslonjen na kategorizaciju i klasifikaciju prof.G.Vukadinović

108

Nesuglasice postoje oko pravne prirode međunarodnog prava72. Da li je ono

pravo uopšte ili nije.

Monisti ističu jedinstvo unutrašnje i medjunarodne dimenzije prava, a

dualisti smatraju da postoje dva pravna sistema, jedan pored drugog.

U pogledu odnosa međunarodnog i unutrašnjeg prava, dakle

razlikuju se monistička i dualistička shvatanja. Monističko se dijeli na dvije

velike teorijske pozicije: primat unutrašnjeg prava ili primat međunarodnog

prava. Po primatu unutrašnjeg prava (etatistički monizam Georga Jelenika)

međunarodno pravo postoji ako ga država priznaje. Drugi stav o primatu

medjunarodnog prava, npr. međunarodni monizam Leona Digija73,

Kelzena74, zastupa stanovište da je međunarodno pravo superiorno u odnosu

na unutrašnje pravo. Moramo reći da danas u uslovima evropskih integracija

ovaj stav dolazi do izražaja.

Dualizam, naročito zastupaju njemački i italijanski pisci pozivističke

orjentacije (Laband, Anceloti). Prema njima, akti unutaršnjeg prava važe na

teritoriji dotične države, dok akti međunarodnog prava važe na teritoriji neke

države tek pošto ih ona ratifikuje, tj. potvrdi ili pozakoni, kada oni postanu

dio unutrašnjeg zakonodavstva.

U savremenoj opštoj teoriji prava i teoriji međunarodnog prava

razlikuju se tri dominanta stava o ovom odnosu: 1. primat međunarodnog

prava, 2. primat unutrašnjeg prava i 3. radikalna odvojenost međunarodnog i

unutrašnjeg prava koja se razlikuju kao dva posebna sistema prema

predmetu, subjektima i izvorima.

72 G.Vukadinović, op.cit.73 L.Digi, op.cit., str. 90.74 H. Kelsen, op.cit., str. 10.-12. G.Vukadinović.po.cit.

109

Međutim, sobzirom na vrijeme u kome živimo, vrijeme evropskih

integracija i globalizacije, te stalnih potresa na finansijskom tržištu,

anarhičnog razvoja telekomunikacija, povećane uloge ratova koji u

posljednjih 50 godina nijesu prestajali osujećuje, svaki isključivi odgovor na

ovo pitanje. Postoji jedna snažna tendencija, da međunarodno pravo daje

sigurniju zaštitu pojedinca u odnosu na državnu vlast i od same države. Tako

se može reći da ovo pravo ima prioritet i suprematiju tj. iznad je unutrašnjeg

prava.

3.2.4. Državno i autonomno pravo

Državno pravo čine norme koje stvara i nameće državni organ75, a

autonomno je jedan ili više sistema normi koji ne stvaraju isključivo državni

organi, nego drugi društveni subjekti.

Ono može biti u većoj ili manjoj mjeri zavisno ili nezavisno od

države. Ono koje ja zavisno, autonomno pravo , postoji samo ako se

nedržavne pravne norme donose po ovlašćenju ili u prirodnim okvirima

državnih normi i ako su zahtjevi iz nedržavnih normi zaštićeni državnom

sankcijom.

Nezavisno autonomno pravo ili apsolutno autonomno pravo postoji

ako su zahtjevi i sankcije iz autonomnih normi slobodne tvorevine različitih

društvenih subjekata. Autonomno pravo je imalo dominantnu ulogu u

srednjovjekovnoj Evropi koja je za to jedini primjer i to kroz običajno pravo,

srkveno pravo, pravo feudalne gospode, korporativno pravo, statutarno

pravo. Međunarodno trgovinsko pravo je danas očigledan primjer

autonomnog prava.

75 R.Lukić, op.cit., str. 22.-29.

110

Običajno pravo76 ima veliki broj značenja. Najčešće taj pojam

obuhvata mnoštvo pravila u određenoj društvenoj sredini, nastalih

spontanim ponavljanjem i u kojima se ustalila svijest o obaveznosti takvog

ponašanja. Njima se regulišu mnogi odnosi, imovinski, organizacije i odnosi

vlasti. Kako postoji oštar sukob interesa, često dolazi do sporova u ovoj

oblasti. Zainteresovani pojedinci se obraćaju posebnoj vrsti sudova koji

izriču sankcije za prekršaj. Sankcije se izvršavaju dobrovoljno i uz pomoć

prinude.

Crkveno pravo predstavlja skup pravila ponašanja, onih kojima se

regulišu spoljni i unutrašnji odnosi vjerskih zajednica. Ono je bilo istovjetno

sa državnim pravom. I danas postoje društva sa odgovarajućim sistemima u

kojima su mnogi društveni odnosi regulisani svetim knjigama i religijskim

normama. Postoji princip odvojenosti crkve od države, odnosno države od

vjerskih zajednica. U svim tim slučajevima ispravno je govoriti o Crkvenom

pravu, kao pravu jer je ono obezbijeđeno državnom sankcijom. Crkveno

pravo je čisto organizaciono pravo pošto reguliše odnose jedne složene

društvene organizacije. U ovom slučaju se radi o neadekvatnoj podjeli

termina jer je ovo pravo preuzeto iz vremena jedinstva crkve i države.

Pravo feudalaca predstavlja ukupnost prava koje je važilo na

pojedinim feudima i koje je proisticalo iz pravno priznatih ovlašćenja,

pravosudnih, radnih, finansijskih i drugih. Ono se zasniva na običajnom

pravu, ali i na carskom, kraljevskom, kao i na crkvenom pravu.

Korporativna prava predstavljaju uže pravne podsisteme, kojima su

se pojedine profesionalne zajednice npr. u zanatstvu, trgovini, univerzitetu,

samoorganizovale u korporacije, cehove, gilde i druga udruženja, regulišući

76 R.Lukić, op.cit., str. 110.-121. G.Vukadinović.po.cit.

111

samostalno u okviru državnog, crkvenog i komunalnog prava svoje radne,

disciplinske i tržišne odnose. U ovom slučaju sama udruženja izgrađuju

autonomna pravila ponašanja, uređuju ne samo svoje unutrašnje odnose,

nego i odnose koji se javljaju na tržištu predviđajući sankcije, sudove i

organizovana izvršenja u slučaju njihovog kršenja.

Statutarno pravo vodi porijeklo iz feudalizma kao teritorijalno

upravno pravo, označava se i lokalnom upravom pojedinog roda ili oblasti

kojom se samostalno regulišu pitanja vlasti, organizacije i odnosa između

građana. Ako je dolazilo do spora i sukoba predvidjeni su sudovi i sankcije

kao i postupak za izvršenje.

U savremenim društvima ponovo jača pravni pluralizam. Na primjer u

međunarodnoj trgovini, u međunarodnom trgovinskom pravu. U

međunarodnom trgovinskom pravu se norme stvaraju autonomno, tj.preko

običaja u određenim odnosima, ali i organizovano kroz sistematizovanje i

objavljivanje, kao uzansi (tihih ugovora, formularnih ugovora, opštih uslova

postojanja).

U slučaju kršenja i spora za autonomne norme međunarodnog

trgovinskog prava postoje sankcije i organi za rješavanje novonastale

situacije, arbitraže i tome slično. Efikasnost se najčešće obezbjeđuje raznim

vrstama sankcija koje sami subjekti uspostavljaju.

Pored ovih unutrašnjih autonomnih prava postoje međunarodna

autonomna prava, prava međunarodnih organizacija, teritorijalnih i

neteritorijalnih. Neteritorijalne su pored OUN: Međunarodna organizacija

rada, Međunarodna poštanska unija, Međunarodni crveni krst i tako dalje.

Među teritorijalne izdvajamo Evropsku uniju koja danas donosi vrlo

značajne prinudne pravne akte i koja sve više liči na savez država,a čak je i

112

pokušala da donese Ustav Evrope. Dok su u prošlosti autonomni pravni

poreci sa izuzetkom crkve i međunarodnog trgovačkog prava djelovali u

okviru ili podređeni manjim pritiskom države, danas ulazimo u fazu kada

država sve više djeluje u okvirima nedržavnih pravnih poredaka. Naravno, to

znači ne samo promjenu koncepcije prava, već i promjenu koncepcije

države, kao isključive suverene organizacije. Suverenost se sve više napušta

u uslovima evropske integracije i to dobrovoljno u korist dobrobiti koje

integracija donosi.

Pravni pluralizam međunarodnog tipa nagriza etatističko pravo

jednako kao i suverena vlast. Pravnim poretkom smatra se koegzistencija u

istom političkom polju različitih pravnih sistema koji se kombinuju i koji se

često međusobno suprotstavljaju. Pravni splet koji nastane ovakvim

ukrštanjem predstavlja fenomen integraliteta za koji je naročit primjer

Evropska unija.

4. Savremeni pravni sistemi77

Brojne su klasifikacije savremenih pravnih sistemima. Po jednima

razlikuju se zapadni, kolektivistički i religiozni sistemi. Drugi grupištu

pravne sisteme u osam familija: romansko, nordijsko, socijalističko,

njemačko, common law, islamsko, hindu i pravo Dalekog istoka.

Čuveni komparativista Rene David dijeli sve pravne sisteme na četiri

velike grupe: romansko-germanski tip, common law, religijsko-tradicionalni

tip i kategorije socijalističkog prava.

77 M.Jovičić, Veliki pravni sistemi, Beograd, 2001.

113

Kategorija socijalističkog prava ima mali značaj nakon raspada

SSSR-a i komunističkih režima u Istočnoj Evropi78. Danas postoji velika

heterogenost između država unutar te grupe, pa je teško identifikovati jedan

zajednički model. No, na osnovu sličnosti i istovjetnosti najčešće se danas

razlikuju sledeći sistemi: evropsko kontinentalni, anglosaksonski, islamski,

hindu, kineski i japanski pravni sistem. Oni se dalje mogu dijeliti u

podgrupe. Evrokontinentalni na romanski i germanski,a anglosaksonskom

treba dodati pravni sistem SAD, pa se može osnovano govori o

angloameričkom pravnom sistemu.

Evropsko-kontinentalni pravni sistem je nastao recepcijom rimskog

prava. U njemu dominira pisano i kodifikovano pravo. Dakle, sve norme su

grupisane u zakonicima koji su rezultat stvaralačke uloge zakonodavstva.

No, u vrhu piramide stoji ustav, zatim zakoni, pa podzakonski akti tj.

uredbe, dok je uloga pravnih običaja i sudske prakse veoma mala. Sudska

praksa ne predstavlja izvor prava, ali faktički sve više utiče na ponašanje

sudova, dok su običaji pomoćni izvori prava i nalaze se na dnu hirarhijske

ljestvice u odnosu na pisane izvore. Ono važi u kontinentalnoj Evropi i u

Latinskoj Americi.

Anglosaksonski pravni sistem se razvijao postupno i potpuno

samostalno, skoro bez uticaja rimskog prava. To je pravni sistem Engleske,

Škotske, Velsa, a izvan Evrope Sjedinjenih Američkih Država i ranijih

engleskih kolonija.

Ono nije kodifikovano, ono nastaje djelovanjem sudova uz pomoć

precedenata, tj.sudskih odluka. Rješenja najviših sudova zasnivaju se na

običajima i pravičnosti (ecquity law) ili na zakonima i predstavljaju sudske

78 S.Darmanović, Zemlje u tranziciji, Podgorica, 2002.

114

precedente po kojima se donose odluke u sličnim budućim slučajevima. Te

presude najviših sudova u svojoj ukupnosti čine precedentno pravo koje je

izvor prava u anglosaksonskom pravu.

Za anglosaksonsko pravo se kaže da u njemu dominira common law79

u vidu zajedničkih običaja. To je nepisano ili opšte pravo. Ovaj termin je

suprotan terminu statute law koji označava pravo proisteklo iz zakonodavne

aktivnosti.

Razlike koje suprotstavljaju evropsko-kontinentalni i anglosaksonski

sistem na određeni način, postepeno nestaju s obzirom da i u

anglosaksonskom pravu zakon dobija na značaju, posebno u onim oblastima

koje nijesu uređene normama common law, na primjer akcionarska društva

itd.

Oni se približavaju i time što sudska praksa ima značajnu, faktičku

ulogu ujednačavanja načina na koji postupaju sudovi u evropsko

kontinentalnom pravnom sistemu. Danas ovo približavanje dobija još jedan

vid. Naime, Velika Britanija kao članica Evropske unije podvrgava se sve

više direktnoj primjeni pisanog prava kontinentalnog tipa.

U praksi postoje značajne razlike između pojedinih pravnih sistema

koji pripadaju anglosaksonskom tipu. Na primjer između sistema SAD80 u

kome postoji pisani ustav kao najznačajniji izvor prava i u kojem zakoni

imaju značajnu ulogu s obzirom na federativni oblik državnog uređenja, i

Engleska koja nema ustav i gdje su obicaji glavni izvor prava.

Islamski pravni sistemi81. Za muslimane u Africi, Indiji i Dalekom

istoku postoji tijesna veza između vjere i prava. Pravilan društveni poredak

79 M.Ivović, op.cit,str.29.80 M.Ivović, op.cit.str.30.81 G.Vukadinović, op.cit.str.132.

115

može biti samo onaj koji je zasnovan na religiji i tradiciji koja vremenom

postavlja zadatke i obaveze, a ne daju subjektivna prava. Glavni izvori ovog

prava su "Kuran"," sunet" (ili tradicija), "ishma ul umet" (saglasnost

islamskih naučnika po izvjesnom pitanju) i "kijas" (propisi izvedeni na

osnovu analogije). Izvor je religijsko pravo, to je njegovo osnovno obilježje.

Ono se naziva i šerijatsko pravo. Dolazi od turske riječi šerijat, što znači

pravac, put koji Alah ukazuje ljudima uživo. Poslije vjerskih, šerijatsko

pravo obuhvata i krivične i građanske zakone i razlikuje se od adeta

zasnovanog na običajnom pravuznači sunet.

Hindu pravni sistem82. Hindu pravo ,kao islamsko, zasniva se na

običajima i religiji. U Indiji pored hindu prava postoji i nacionalno pravo

inspirisano engleskim common law sistemom. Hindu pravo je pravo hindu

zajednice koje važi prevashodno u ličnim i porodičnim pravima u Indiji i

drugim zemljama Azije i Afrike. Hindu razlikuje nauku o pravednom i

nauku o korisnom (kao nauku o ugodnom). Pojmovi o subjektivnim pravima

su kao i u islamskom pravu. Pošto pravila Hindu prava regulišu prevashodno

lične i porodične odnose, najveći dio drugih društvenih odnosa se reguliše

nacionalnim indijskim pravom.

Kineski pravni sistem83 se razvijao bez stranog uticaja. Kina je dugo

živjela u izolaciji. Osnovna ideja poretka je zasnovana na učenju Konfučija,

kosmičkom redu događanja prema kojem na Zemlji može da postoji

harmonija ako ponašanje ljudi odgovara prirodnom poretku. Osnovna ideja

poretka je dakle Konfučijevo učenje.

82 G.Vukadinović, op.cit.str.133.83 G.Vukadinović, op.cit.str.133.

116

Nagli društveni razvoj u posljednjih nekoliko decenija doveo je do

donošenja niza zakona u oblastima koje uopšte nijesu bile regulisane pravom

ili su bile regulisane podzakonskim aktima internog karaktera: krivični

zakon, zakon o krivičnom postupku, zakon o državljanstu, zakon o

građanskom postupku. Na taj način Kina je otvorila put izgradnji pravnog

sistema sa značajnom ulogom pisanog prava.

Japanski pravni sistem84 predstavlja mješavinu različitih pravnih

sistema. Oblast privatnog prava pripada grupi romansko-germanskog tipa

pravnog sistema,s obzirom da je Japanski građanski zakon iz 1898. donijet

po ugledu na Njemački građanski zakon, ali sa izvjesnim elementima iz

Francuskog Code civile.

U oblasti javnog prava do druge polovine 20. vijeka vidan je uticaj

prava SAD-a. Recimo recepcija sudske kontrole ustavnosti Zakona (Judicial

Review), po kojoj sudovi ocjenjuju da li su zakoni u skladu sa Ustavom.

Međutim i pored vidnog stranog uticaja Japan je zadržao niz ustanova,

čuvajući svoj nacionalni identitet, ostajući vjeran toj tradiciji, naročito u

porodičnom i nasljednom pravu rješavanjem spornih situacija van suda ili

mirenjem u takozvanim vansudskim poravnanjima koja se praktikuju i u

savremenim trgovačkim i drugim komercijalnim sporovima.

Dinamika pravnog sistema se ogleda u njegovim promjenama

evolutivnim i revolucionarnim. Revolucionarnim sa nasiljem, a evolutivnim

postepenim promjenama koje mogu biti destruktivne ili konstruktivne,

kojima se nešto razgrađuje ili se nešto stvara. Te promjene mogu biti u

kontinuitetu ili u diskontinuitetu. Mogu se obavljati legalno ili legitimno.

Legalno po slovu ustava i zakona ili legitimno po volji određenih subjekata

iako se ne mora poštovati ustav i zakon.

84 G.Vukadinović, op.cit.str.135.

117

No, i novi sistemi nijesu oslobođeni tradicije. U novom pravnom

sistemu ostaju neukinuta i neka subjektivna prava koja i dalje važe, tzv.

stečena subjektivna prava. Zagarantovana stečena subjektivna prava nije ni

moguće svrsishodno ukinuti. Dakle, tradicija i novi izazovi okvir su za

pravo.

118

GLAVA VII

STVARANJE I PRIMJENA PRAVA

1. Stvaranje prava

1.1. Pojam metoda stvaranja prav

119

Stvaranje prava je prvi stupanj jedinstvenog procesa .Prvo se stvara

pravo, zatim se tumači i na kraju primjenjuje.

Metodi stvaranja prava su pravno tehnički postupci pomoću kojih se

društvenim odnosima daje pravna forma. Pravna forma ili oblik je sve ono

što pravo dodaje običnoj, nepravnoj stvarnosti kako bi je pretvorila u pravnu.

Glavni zadaci i svojstva pravno tehničkih metoda su jasnoća,

preciznost i gipkost pravnih normi. Jasnoća znači neposrednu razumljivost.

Preciznost je u tijesnoj vezi sa jasnoćom. One moraju biti precizne kako bi

se tačno moglo odrediti ponašanje subjekata. Gipkost znači njihovu

svojevrsnu fleksibilnost, prilagođenost konkretnim životnim slučajevima i

njihovu promjenljivost85.

1.2. Vrste metoda stvaranja prava

Ralikujemo dva osnovna metoda: spontano i tzv. svjesno plansko

stvaranje prava s obzirom na učešće svijesti ili svjesne aktivnosti čovjeka.

Obično se smatra za nesvjesno da je to stvaranje prava iz običaja, običajno

pravo. Subjekt koji stvara pravo nije svjestan da ga stvara, ali ga ipak stvara,

kao što nema nikakav unaprijed stvoren plan da ga stvara86.

U toj koncepciji običajno pravo mora imati neke socijalne

pretpostavke. Ono mora imati opštu primjenu, ono mora imati dugo trajanje,

mora postojati svijest ili uvjerenje o ispravnosti običaja i o njihovoj

prihvatljivosti (opinio juris sine necetitatis).

Razlikuju se dvije faze u procesu stvaranja običajnog prava. Prva faza

je stvaranje običaja od strane društva, a druga je sankcionisanje tog običaja

od strane države.

85 M.Popović, Pravno normiranje,op.cit.str.29.86 M.Popović, Pravno normiranje,op.cit.str.33.

120

Postoje tri načina koja ukazuju kako običaj postaje izvor prava. Prvi

način je sankcionisanje običaja, kad država pozitivno pravnom normom

propiše da će državni organ za pojedine slučajeve da primijeni običaje.

Drugi, sankcionisanje običaja vidljivo je u načinu na koji državni organi, u

prvom redu sud, postupaju prilikom primjene prava. On počinje da

primjenjuje sankcije zbog nepoštovanja običaja. I treći način, sankcionisanja

običaja se sastoji u prenošenje sadržaja običajnog u pisani izvor, što se

naziva kodifikacijom običaja.

Običaj stvara zakon, tj.pravo. Zbog toga je vrijedno shvatanje da

običaj predstavlja zajednički prethodni oblik u kome se pravo i moral sadrže

još nerazvijeni i razdijeljeni.

Svjesno stvaranje prava ima dva dijela87: pripremni i glavni dio.

Pripremni obuhvata sve postupke da bi se došlo do formiranja pravnih

normi, a glavni dio čini nomotehnika, tj. formulisanje pravnih normi, bilo na

opšteapstraktnom, bilo na pojedinačno konkretnom nivou.

Najzad, tri su osnovne metodološke napomene u vezi postupka

svjesnog stvaranja prava. Prvo, u zavisnosti od toga kako se shvata pravo,

tako se pristupa i postupku njegovog nastajanja. Ako se pravo posmatra

normativistički, onda je to složen proces, a ako se govori o stvaranju prava u

sociološkom smislu tada se ispituju socijalni činioci. Postoji efektivna veza

između njih i pravnih normi u pogledu: sadržaja, pravne snage, oštrine

sankcije i forme.

Socijalni činioci koji djeluju na stvaranje prava se dijele na:

subjektivne i objektivne. Subjektini činioci su sve svjesne akcije koje

pojedinci ili socijalne grupe u okviru procedure ili van nje preduzimaju, da

87 O tome: S.Blagojević, op.cit., str. 22. G.Vukadinović, op.cit., str. 120.

121

bi uticali na konačno uobličavanje pravne norme. Pod objektivnim činiocima

se podrazumijevaju svi drugi činioci koji nijesu neposredno svjesna

socijalna akcija, već prirodni činioci: društveno stanje, društvena podjela

rada, vrijednosni sistem, itd. Konačno, u postupku stvaranja spada u velikoj,

a možda, i u presudnoj mjeri aktivnost i vrsta tvorca prava. Tvorac prava

može biti država ili autonomni subjekt stvaranja prava, tako da se u ulozi

stvaraoci prava dijele ne državne organe i „druge subjekte”.

2. Pravni monizam i pluralizam

Po monističkom shvatanju88 prava pravo je u cjelosti proizvod

države, dok po pluralističkom ima više stvaraoca prava, a to nije jedino

država.

Između ovih krajnosti, monizma i pluralizma javlja se i kompromisna

teorija, tzv. etatistička koncepcija pravnog pluralizma (Del Vecio) koja

priznaje izvandržavne stvaraoce prava, ali se država izričito ili prećutno

mora saglasiti na to stvaranje prava.

2.1. Ideja i pojam pravnog pluralizma89

Ona se najprije javlja u prirodno pravnim učenjima gdje pored

državnog prava postoji i prirodno pravo koje je nezavisno i stoji izvan

države i državnog prava. Ono nije vezano za državu.

88 G.Vukadinović,op.cit. str. 122.ovaj dio oslanja se na kategoriju:kvalifikacije prof.G.Vukadinović date u uđžbeniku (cijela glava sedam)89 G.Vukadinović, op.cit., str. 99.

122

S druge strane, sociološka shvatanja prava smatraju da pravo nije

idealno, već samo jedan sistem, koji postoji u stvarnosti. Nema država svoje

pravo i kao ni svaka društvena grupa i zajednica, po tom shvatanju. Znači, u

pluralističkom i sociološkom pluralizmu se nalazi osnov za pluralističko

shvatanje prava, kao i u kritici pozitivističke teorije prava. Naročito su u

Francuskoj Oriju i Leon Digi bili inspiratori i animatori ideje pravnog

pluralizma, posebno doktrine socijalnog prava.

2.2. Pravni pluralizam u evropskoj teoriji i sociologiji prava90

Naročito je ovaj pravni pluralizam prisutan kod tri velikana

sociologije prava Eugena Erliha, Žorža Gurviča i Maksa Vebera. Po

mišljenju Erliha i pristalica Škole slobodnog prava, pravo ne stvara država

već se ono stvara normativnim aktima koji se nalaze u ubjeđenju udruženja

pojedinaca „u srcu društvenog života”. On naziva pravom različite norme

raznovrsnih društvenih asocijacija: crkve, porodice, staleža itd.

To pravo Erlih naziva "živo pravo". Oslobađaju se, kako kaže,

subjektivistički pipci holističkih predrasuda, a Žorž Gurvič razvija veoma

kompleksnu teoriju pravnog pluralizma. Gurvič indivualističkoj i etatističkoj

koncepciji suprotstavlja učenje u društvenom pravu kao pravu integracije.

To je pravo svakog društva, grupe, klase i organizacije na saradnju i

korporaciju. Gurvičeva pluralistička filozifija zasnovana je na ideji o

mnogobrojnom društvenom, širokom, spontanom pravu, kolaboracije i

kooperacije. „Društveno pravo postoji kao čisto i nezavisno društveno pravo

u odnosu na državu. Ono ostvaruje integrativnu funkciju”. Ove vrste

90 G.Vukadinović, op.cit., str. 22.

123

društvenog prava postaju svakog dana sve brojnije i one ograničavaju

državnu vlast i manifestacije su državnog pluralizma.

Zatim, Gurvič navodi čisto društveno pravo koje je podvrgnuto

društvenom tutorstvu i pridruženo društveno pravo kao decentralizovano u

sferi javne uprave, na primjer pravo lokalnih kolektiviteta, decentralizovanih

javnih službi itd.

Na kraju, četvri tip po njemu je društveno pravo kondezovano u

poretku prava demokratske države. Jedinstvo i pluralizam po Gurviču91

nijesu kontradiktorni. Jedinstvo je svojstveno toj razlici, to je posljednja riječ

teorije pluralističkih izvora prava.

Maks Veber smatra da postoje mnogobrojni pravni poreci zasnovani

na autoritetu drugačijem od političkog autoriteta države. Na primjer, pravila

Udruženja njemačkih studenata, Norme slovenske zadruge itd. Isto tako nije

rijetkost pravnog sistema na evropskom kontinentu da moderno državno

pravo prihvata kao izričito važeće i norme drugih organizovanih grupa i da

se preispitaju njegove konkretne odluke.

Sve te mnogobrojne pravne norme su pravne norme u mjeri u kojoj su

zagarantovane primjenom socijalnog aparata prinude. Dakle, mnogobrojni

kolektiviteti mogu stvarati pravne norme. Postojanje prava na prinudu

presudno je za pojam prava. Za Vebera je irelevantno, tj. nevažno da li je u

pitanju ekonomska, fizička ili neka druga prinuda. I konzulska kazna i

bratska opomena spadaju u prinudu, kako on kaže. Primjena fizičike prinude

karakteriše i državno pravo. O državnom pravu, to jest onom koje jemči

država govori se samo u slučaju kad se ono jemči, tj.kada se primjenjuje

pravna prinuda specifičnim, u normalnom slučaju direktno fizičkim

sredstvima prinude.

91 Ž.Gurvič, Sociologija, Pariz, 1968.

124

2.3. Pravni pluralizam u američkoj sociologiji i antropologiji prava

Posebno značajno mjesto pripada američkim autorima (Evan i dr.).

Najneposredniju ulogu u obnavljanju ideje pravnog pluralizma dala je

sociologija, organizacija i antropologija prava.

Sociologija i organizacija (Vilijem Evan)92 otkriva i ispituje složenost

različitih organizacionih mehanizama i njihove osobene manifestacije prava.

Evan smatra da pravo ne treba vezivati za državu i njenu prinudu. Strukturu

pravnog sistema čine dva nužna i dovoljna elementa, mnoštvo pravnih normi

i njima odgovarajuće normativne uloge: zakonodavna, upravna i sudska.

On razlikuje pravne sisteme po dva kriterijuma. Prvi je relativan i

odnosi se na jurisdikciju pravnog sistema, a može biti javan ili privatan, a

drugi počiva na razlici između demokratskog i nedemokratskog pravnog

sistema. Tako on razlikuje četiri stupnja: javni demokratski sistem, javni

nedemokratski, privatni sistem demokratskog i privatni sistem

nedemokratskog tipa.

Novi pravac u proučavanju pravnog pluralizma dala je savremena

antropologija prava, posebno proučavanje vlasti u društvu bez države.

Naročito se u vezi sa tim izučavaju sukobi inspirisani djelima, naročito,

Karla Evelina i E.Adamsona Hebela93. Proučavajući primitivno društvo

metodom slučaja, oni su analizarali konfliktne situacije i društvene

mehanizme. Konfliktna situacija i elementi koji je prate otkrivaju pravni

92 V.Evan, Sociology and Antropology, New York, Publ. II, 2010.93 E.Adamson Hebel, „Administrative Law and Primitive Sociaty“, Alabama III, pp 22.-40.

125

život. Ovakav metodološki zahvat nije rezervisan za proučavanje samo

primitivnog društva, jer sukobi postoje i u modernim uslovima.

2.4. Savremena shvatanja o pravnom pluralizmu

Danas preovladava shvatanje pluralizma kao koegzistencije različitih

normi ili pravnih sistema u istim ili u komplementarnim političkim pravnim

poljima. Tako se može razumjeti pravni pluralizam u političkom prostoru

Evropske unije, ali se upotrebljava i u drugim značenjima.

Vander Linden94 smatra da pravni pluralizam postoji kad se u okviru

istog pravnog poretka u identičnim situacijama primjenjuju različiti pravni

mehanizmi. Ovim značenjima izrazu pravni pluralizam dodaje se i novo,

koje govori o tome da postoje unutar pravnog sistema više pravnih

podsistema. Slično Gurviču on razlikuje pluralizam na paralelan i integrisan,

kumulativan ili izolovan, željen ili obavezujući, nezavisan ili kontrolisan,

djelotvoran ili anticipativni, antagonistički ili komplementarni, nametnuti ili

saglasan.

Karbonije razlikuje državno pravo koje odgovara društvu ili naciji i

infra pravo, tj. vjerovanje i ponašanje efektivno za različite djelove

populacije. Tako on razlikuje: folklorno pravo za važeće unutar jednog dijela

populacije, ali i u narodnoj pravnoj svijesti i u samom državnom pravu.

Antropologija je u pogledu pravnog pluralizma prešla nešto drugačiji

razvojni put u odnosu na teoriju i sociologiju prava. Prvo važno djelo navodi

Norbert Rulan iz Francuske, iz oblasti pravnog pluralizma, jeste djelo

njemačkog romaniste Mitesija iz 1896. koji je proučavao odnose između

rimskog prava i autohtonih prava u orijentalnim provincijama rimske

94 V.Linden, Pluralism ana Monism, New.York, 2000.

126

imperije. Gaj koristi koncept ius gentium da bi razriješio problem mnoštva

pravnih sistema koji su funkcionisali među onim narodima koje su oni

porobili. Glavni osnivači, nakon njega, su autori Holandske škole običajnog

prava (Adat Law School).

3. Pojam i proces primjene prava

3.1. Pojam primjene prava

Primjena prava je pretvaranje prava u društvene odnose i praksu i

ponašanje pravnog subjekta po pravnim normama. Kako postoje dva

alternativna pravila, dispozicija i sankcija, razlikujemo ponašanje pravnog

subjekta u skladu sa dispozicijom i ponašanje u skladu sa sankcijom.

Autonomna primjena prava nastaje kada se pravni subjekt ponaša

dobrovoljno po dispoziciji uz uvjerenje da je ono što se od njega traži u

njegovom interesu.

Pod heteronomnom primjenom prava podrazumijeva se ponašanje

subjekta po dispoziciji zbog straha od sankcije, npr.plaćanje poreza.

Prinudnom primjenom prava označa se ponašanje pravnih subjekata po

sankciji, a do nje dolazi ukoliko se ne poštuje dispozicija pravne norme.

Posebna u užem smislu značenja, primjena prava označava samo

primjenu opšte pravne norme u konkretnom slučaju. Primjena prava u ovom

značenju odnosi se na misone radnje i psihičke procese, a ne na praktično

ponašanje pravnih subjekata po pravnim normama.

Konačno, najuže značenje primjene prava označava samo izvršenje

sankcije koja može da bude uperena prema ljudima, licima, restitutivne i

retributivne, ili prema pravnim aktima: ništavost i rušljivost.

127

Pored dobrovoljne, tj. autonomne i heterogene i prinudne primjene

prava postoje različite klisifikacije i analiziraju se i sami metodi primjene

prava.

Metod primjene prava u širem smislu podrazumijeva sve radnje, kako

umne tako i tjelesne, koje se vrše u procesu primjene. U užem smislu,

metodi primjene su samo način i vršenje dotičnih radnji. Oni treba samo da

obezbijede sigurnost, efikasnost i ekonomičnost. Sigurnost primjene znači

da pravo mora biti podesno za primjenu da do nje uvijek dođe i to tačno

kako je propisano. Efikasnost je srodna sigurnosti i sastoji se u podobnosti

metoda da pravo izazove ono dejstvo koje mu je postavljeno kao cilj i

ekonomičnost tj. da do primjene dođe najkraćim putem, u što kraćem

vremenu sa manje ljudskih radnji i materijalnih sredstava95.

3.2. Proces primjene prava

To je jedan složeni odgovor na postupak koji čine niz logički

povezanih radnji, misaonih i materijalnih sa ponašanjem subjekta po

pravnim normama. Sve te radnje za cilj imaju da se odredi ponašanje koje

pravna norma zahtijeva. Implementacija tj. primjena normi se sastoji od

četiri vremenske faze i radnje: 1. utvrđivanje važećih pravnih normi; 2.

tumačenje pravnih normi, 3. popunjavanje pravnih praznina; 4. izvršenje

pravne norme ili sankcije.

Ako se traže faze koje su nužne, onda se izvode tri faze zato što

postojanje i popunjavanje pravnih praznina u pravnom sistemu treba da je

izuzetak, a ne pravilo:

1. saznanje pravne norme, tj.utvrđivanje njenog smisla i teksta,

95 G.Vukadinović, op.cit.str.29.

128

2. njeno tumačenje,kome prethodi razumijevanje pravne norme

3. izvršenje pravne norme kao krajnje svrhe96.

Prva faza je tzv. ”niža kritika norme”, tj. utvrđuje se njen autentičan

tekst koji je sadržan u pravnim aktima objavljenim u ”Službenom listu”.

Nakon utvrdjivanja tog teksta čini se ”viša kritika” norme, tj.utvrđuje se

pozitivnost pravne norme, da li norma važi, da li je obavezna. Sljedeći korak

je utvrđivanje smisla pravne norme, tj. razumijevanje tumačenje pravne

norme.

GLAVA VIII

TUMAČENJE PRAVA

96 Ž.Kulić, op.cit.str.124.

129

1. Pojam, predmet i subjekti tumačenja prava

1.1. Pojam tumačenja prava

Tumačenje ili hermeneutika je jedan proces kojim se nešto čini

jasnim, razumljivim i shvatljivim. Tumačenje prava je utvrđivanje pravog

smisla pravne norme97. Drugim riječima, šta je zakonodavac htio da kaže u

toj pravnoj normi.

Potreba za tumačenjem prava se javila sa pojavom prvih pravnih

tekstova. Preovlađuju dva osnovna stanovišta kada je riječ o pitanjima koja

se odnose na vrstu tumačenja. Predmet tumačenja mogu biti različiti

97 R.Lukić, op.cit., str. 122.-140.

130

tekstovi. Postoje mišljenja da su različite vrste tumačenja primjerene

različitim vrstama tekstova. Ovakvo stanovište potvrđuje jedno od najstarijih

tumačenja koje pravi razliku između hermeneutica sacra i hermeneutica

profana.

Prema suprotnom stanovištu ne mogu se praviti razlike prema

predmetu tumačenja98. Tako Gadames smatra da je krajnja svrha praktična

primjena.

Druga grupa pitanja oko kojih se vode brojne rasprave odnose se na

izgradnju hermeneutičke pravne antologije. Najznačajniji pobornik je Artur

Kaufman. Prema njegovom mišljenju u stanju je da pravna antologija otvori

put ka onome što je vječna težnja i ideal velike pravnosti Ipsa Resista, sama

pravedna stvar.

Postavlja se pitanje zašto je pravu potrebno tumačenje i koji su razlozi

koji ga zahtijevaju. Postoji mnogo razloga. Prvo, to je izuzetna složenost

društvene stvarnosti i slojevitosti društvenih odnosa. Normotvorac mora

poruku, odnosno pravnu normu da iskaže sažetom rečenicom, apstraktno uz

nužno zanemarivanje beskrajnog mnoštva osobina društvenih odnosa koje

reguliše99. Sa druge strane društveni odnosi se mijenjaju, a pravne norme su

statične, one su onakve kakve jesu, tako da dobijaju novo značenje. Zatim,

razlozi koji dovode do tumačenja mogu postojati na strani jezika. Čovjekov

psihički život je bogatiji od jezika, pa je shodno tome i pravi jezik samo

relativno sredstvo za sporazumijevanje ljudi. Najzad, ponekad se vrlo brzo

mijenjaju vrijednosni stavovi i ideologije koje uslovljavaju sadržaj pravne

98 G.Vukadinović, op.cit.str.39.Ovaj dio dobrim dijelom seoslanja i interpretira stavove iz uđžbenika prof.G.Vukadinović,skladno Bolonjskim standardimada uđžbenik ne bude jednoumlje već individualan i kreativan rad autora temama „kojima je trag poštovanje dometa individualnosti“99 Ž.Kulić, op.cit.str.120.

131

norme, tako da jedna norma ima različito značenje u pojedinim vremenskim

periodima. Počev od nadležnosti za proglašenje vanrednog stanja, do

jednakosti građana pred zakonima, zavisno od toga kakva je ideologija

vladajuća: liberalna, konzervativna, socijal-demokratska i tome slično.

1.2. Predmet tumačenja prava100

Glavni predmet tumačenja su postojeće pravne norme, odnosno

njihovi skupovi. Taj vid tumačenja se naziva tumačenje u užem smislu.

Tumačenje u širem smislu je tumačenje koje nastaje iz potrebe da

nešto što nije regulisano, a trebalo je biti regulisano reguliše iz potrebe

popunjavanja pravnih praznina. Kada se kaže tumačenje prava misli se na

tumačenje u užem smislu, na tumačenje norme ili grupe pravnih normi koje

su međusobno povezane.

Predmet tumačenja može biti svaka norma, uslovna, bezuslovna,

opšta, pojedinačna, državna ili autonomna.

Kod tumačenja u užem smislu predmet tumačenja je postojeća norma,

dok u širem smislu, u slučaju popunjavanja praznina, predmet tumačenja je

pravni sistem kao cjelina. Rijetki su slučajevi kada je predmet tumačenja cio

pravni sistem, tj.utvrđuje se šta čini njegov duh, njegova najopštija nečela da

bi se iz njih izvukla pojedinačna pravna norma. Postavlja se pitanje da li se

radi o tumačenju ili primjeni prava, ili pak o stvaranju prava popunjavanjem

praznina.

1.3. Subjekti tumačenja prava101

100 Ž.Kulić Op.cit.str,121.101 Ž.Kulić Op.cit.str.122.

132

Pošto postoje dvije grupe stvaralaca prava: državni organi i nedržavni

subjekti, razlikujemo državne organe i nedržavne subjekte, kao dvije grupe

subjekata tumačenja.

Tumačenje prava koje vrše državni organi je obavezno i ima veću ili

manju pravno obaveznu snagu. Zakonodavni organ se rijetko pojavljuje u

ulozi tumača, a to zovemo autentično tumačenje. Međutim, događa se da

nekad to on radi. Akt kojim se vrši autentično tumačenje naziva se

interpretativni zakon. Njegovo važenje u vremenu proteže se unazad. Dakle,

to je zakon koji ima retroaktivnu snagu, važi povratno zato što intepretativni

zakon nije akt za sebe, nego čini sastavni dio zakona koji tumači. Tumačenje

koje vrše organi koji primjenjuju pravo (upravni, sudski) zovemo

kazuističko tumačenje, tj.tumačenje radi njihove primjene u konkretnom

slučaju. Tu naročito ulogu imaju sudovi. Dalje tumačenje pravnih normi

konkretizuje dispoziciju ili sankciju stvarajući tako sudsko tumačenje.

Nedržavni subjekti tumače pravne norme koje su donijeli drugi

subjekti radi njihove primjene ili tumače sopstvene norme koje su sami

donijeli u formi autentičnih tumačenja. Ona ne mogu biti autoritativna kao

što ih daju državni organi specijalizovani za to.

U teoriji se ukazuje na još jedan moguć aspekt tumačenja kao

obavezujuće i neobavezujuće. Pored toga, razlikuje se apstraktno tumačenje

normativnih odredbi, tj.traženje opšteg značenja norme koja nije vezana za

njegovu primjenu i konkretno tumačenje potrebno radi njene konkretne

primjene na pravni odnos.

2. Oblici tumačenja prava

133

Različiti su oblici, postupci, metodi i sredstva kojima se pravne norme

tumače. To su: jezik, sistem prava, istorija, logika i cilj pravne norme.

Tumačenje norme upotrebom različitih sredstva, tumač povezuje rezultate

značenja do kojih je došao u jednu logičku cjelinu. U tom postupku je

najznačajniji odnos jezika i drugih sredstava, a ono je prvo osnovno sredstvo

tumačenja.

2.1. Jezičko tumačenje

Najsavršeniji sistem znakova je jezik. Pravo može biti iskazano

jezikom i vanjezičkim znacima gestovima, mimikom, konludentnim ili

preciznim radnjama itd.

Jezičko tumačenje predstavlja tumačenje prava na osnovu jezika da bi

se došlo do jezičkog značenja normi koje se utvrđuju pomoću elemenata

jezika i njegovih pravila. Primjenom tih metoda dobija se jedno ili više

jezičkih značenja koja mogu da budu jasna ili nejasna. Kada postoje više

jezičkih ili kada je jezičko značenje nejasno, ovaj postupak dalje mora da

utvrdi uzroke nejasnog značenja upotrebom drugih vanjezičkih sredstava

tumačenja.

Razlikujemo dva glavna uzroka nejasnog značenja pravne norme. One

su nejasne ili kad ništa ne kažu ili kad su besmislene i protivurječne. Kada

norma ništa ne kaže, kad ne reguliše neki društveni odnos, a treba da ga

reguliše, radi se o pravnoj praznini, koja se popunjava odgovarajućim

logičkim sredstvima. U drugom slučaju norma je besmislena ili

protivurječna ili unatar sebe ili u odnosu prema drugim normama. Ipak je

češći slučaj da norma ima jasno jezičko značenje, ali su međusobno

besmislene ili protivurječne (to je slučaj antinomije u pravu).

134

U slučaju kad norma ima više značenja ona je neodređena.

Neodređenost potiče ili zbog nesavršenog jezika ili zbog neodređenosti

pojmova. Bez obzira na činjenicu da je zapravo gotovo savršeno sredstvo

sporazumijeva, jezik ipak ne može da iskaže sve. Postoji jedan problem

jezika kojim se izražavaju pravne norme. Ako je on određeniji, utoliko se

misli siromašnije, sirovije i oštrije. Postoji veoma važna razlika između

značenja stručnih riječi ili termina, pravničkih, ekonomskih, medicinskih i

drugih. Druge navodne riječi, npr. roditelji, stvari, dijete i slično, izrazite su i

kompleksne i ostvaruju različite teškoće u razumijevanju pravnih normi.

Svaka riječ iz običnog jezika ima više značenja. Da je razumijevanje gotovo

uopšte, pa i pravu, uvijek kontekstualno, tj.različito prema prilikama,

vidljivo je kod tzv.pravnih standarda, koji su neodređeni, apstraktni pravni

izrazi, kao što su na primjer savjesno poslovanje, dobar privrednik, javni

moral, brza vožnja i tome slično.

Ponekad arhaizmi, tj.stare, zastarjele riječi ili neologizmi, za nove

nepoznate riječi, stvaraju poteškoće. Menje teškoća stvaraju strane riječi:

kompetencija ili lizing, jer one su manje više dobro definisane. Kako smo

rekli, nijedna riječ iz narodnog jezika gotovo nije jednoznačna. Riječi

svakodnevnog govora izvori su za višeznačnost pravnih normi, a leksičko

tumačenje ima zadatak da ta značenja utvrdi. Leksička pravila i leksičko

tumačenje daju tek jednu lepezu mogućih značenja pojedinim riječima, a iz

njih se utvrđuje koja se značenja najčešće upotrebljavaju, tj.koja su značenja

uobičajena u toj jezičkoj zajednici (npr. riječ izdržavanje‘ roditelji su dužni

izdržavati svoju maloljetnu djecu, jezičko tumačenje je bitno, ali nije

dovoljno za razumijevanje pravne norme).

Što se tiče pravila sintakse, gramatike i interpunkcije, za pravne

norme važi isto što i za jezik uopšte. Ako jezik pravnih normi nije jasan i

135

gramatički ispravan, on može u manjoj ili većoj mjeri zauzeti različita

tumačenja i tumačenja pravnih značenja i pravnih normi. Teškoće u

tumačenju pravnih normi stvaraju sažetost i rascjepkanost pravnih tekstova.

Zato treba imati u vidu da se u pravnim odredbama veoma često nalaze tek

elementi jedne pravne norme. Jezičko tumačenje podrazumijeva ne samo

korišćenje elemenata jezika, nego i jezičkih pravila. Prvo pravilo se odnosi

na jezičke znakove. Svaki jezički znak ima svoje značenje. Drugo pravilo se

odnosi na sadržinu. Svakom jezičkom znaku treba dati ono značenje koje

sadrži osnovno značenje.

2.2. Ciljno tumačenje

Ciljno tumačenje102, teleološko tumačenje predstavlja glavni način

razumijevanja pravnih normi. Drugim riječima, ciljno tumačenje je to koje

treba da utvrdi jedno jedino pravo značenje pravne norme u okviru jezičkih

mogućih značenja. Pravna norma je sredstvo za postizanje nekih i nečijih

ciljeva, vrijednosti i interesa.

Od svih mogućih jezičkih značenja najbolje znači ono koje ostvaruje

njen cilj, tj.razlog njenog postojanja (ratio legis). Sa jedne strane pozitivisti,

dosljedno svojoj orijentaciji, smatraju da je pravo jednako volji

zakonodavca. Zato oni smatraju da su istinsko značenje norme ciljevi na

koje je mislio normotvorac, u ovom slučaju zakonodavac, prilikom stvaranja

ove norme. Takvo tumačenje u teoriji prava naziva se još i subjektivno ciljno

tumačenje. Međutim, moglo bi se dodati da subjektivno tumačenje ukazuje

na značenje upotrijebljenih riječi.

102 G.Vukadinović, op.cit., str. 110. R.Lukić, op.cit., str. 100.

136

Ciljnim tumačenjem treba da se prepoznaju oni ciljevi koje postavlja

društvo u vremenu primjene pravne norme, a ne samo oni ciljevi koje je

pretpostavio zakonodavac. To je takozvano objektivno ciljno tumačenje gdje

se ciljevi pravne norme osamostaljuju od volje njenih tvoraca i usklađuju sa

zahtjevima vremena103.

2.3. Sistematsko tumačenje

Sistematsko tumačenje104 je postupak kojim se otkriva značenje jedne

norme tako što se ona povezuje i dopunjuje elementima te norme koje se

nalaze u različitim odredbama ili tako što se ta norma povezuje sa drugim

normama u okviru pravnog sistema. Ono, dakle, treba da poveže normu sa

drugim normama i da na taj način otkrije duh zakonodavca, odnosno

normotvorca. Ono je u stvari jedna posebna vrsta logičkog tumačenja samo

primijenjeno na sistem prava kao posebnu cjelinu. Nema pravne odredbe

koja je sama za sebe toliko jasna i razumljiva ili da nema nikakvu vezu sa

drugim djelovima pravnog sistema. Ona ima izvjesno mjesto, izvjestan

sadržaj i izvjestan smisao.

Pošto su sistemi međuzavisni ,razlikuju se dvije osnovne vrste

sistematskog tumačenja. Jedno koje se vrši pomoću mjesta koje norma

zauzima u sistemu prava i drugo koje se izražava pomoću misaonog

povezivanja normi.

Određivanjem mjesta u sistemu uglavnom se izbjegava

protivurječnost između norme iz ranijih akata, ali se smisaonom

povezanošću bliže određuje pravo značenje normi na osnovu njihovih veza.

103 B.Košutić, op.cit., str. 22.104 B.Košutić, op.cit.str. 90.

137

Ova sredstva tumačenja, obično pomoćna sredstva ciljnog tumačenja,

imaju različite vidove. Jedan oblik je sastavljanje pravne norme iz više

odredaba koja sadrži njene elemente i hipoteze, dispozicije i sankcije, a

nalaze se u različitim aktima. Drugi vid sistematskog tumačenja je primjena

načela zakonitosti i drugih pravnih načela kojima se značenje nižih normi

traži u višim pravnim normama. Značenju pravnih normi koje sadrži uredba

koja se donosi da bi se zakon izvršio, uključuje i značenje jedne zakonske

norme.

Treći način tumačenja ove vrste jeste popunjavanje i razjašnjavanje

značenja jedne norme značenjem drugih normi iz iste pravne ustanove,

tj.norme koja reguliše isti društveni odnos. Tako na primjer opšta norma o

dužnosti studenata da polože određeni broj ispita da bi upisali narednu

godinu, dobija svoje potpuno značenje kad se poveže sa normom o

nastavnom progranu i ispitnim rokovima.

Prema četvrtom obliku sistematskog tumačenja105 leksička i ciljna

tumačenja nekih pravnih normi često se mogu objasniti njihovim

povezivanjem sa normama i definicijama kojima sam normotvorac određuje

značenja nekih izraza, npr. brak, službeno lice, zastava itd. Ako jedna norma

propisuje isticanje državne zastave na objektima u vrijeme praznika,

značenje i mogućnost primjene te norme bitno zavisi od druge norme koja

propisuje kakva državna zastava mora da bude.

2.4. Istorijsko tumačenje106

105B.Košutić Op.cit.str.98.106 Savigny, Teorija prava, Rijeka, 2000.

138

Svaka pravna norma ima svoju istoriju, nastanak, razvoj i promjene.

Istorijski karakter norme uslovljava i njeno istorijsko tumačenje. U pitanju je

jedna vrsta sociološkog tumačenja, gdje se pravo značenje pravne norme

utvrđuje pomoću okolnosti koje su uticale na normu da bude takva.

Ono se razlikuje od ciljnog po tome što ne uzima u obzir samo cilj,

već normu tumači pomoću svih drugih okolnosti. Ono doživljava afirmaciju

tek od vremena francuske škole elegante jurisprudencije, a naročito od

pojave istorijsko-pravne škole u Njemačkoj početkom 20. vijeka.

Istorijsko tumačenje je postupak kojim se traži značenje pravne norme

ispitivanjem promjena u njoj, ispitivanjem okolnosti koje su prethodile

njenom donošenju ili su bile neposredan razlog - voccatio legis za njeno

donošenje. Ono podrazumijeva korišćenje određene pravne tehnike i pravnih

sredstava.

Prvo sredstvo tumačenja su promjene u samoj pravnoj normi. Zato se

ovo tumačenje može sastojati u poređivanju tumačenja pravne norme sa

normama koje su joj prethodile i regulisale iste društvene odnose.

Drugo, istorijsko tumačenje ima u vidu tzv.neposredne povode za

donošenje tumačene odredbe. Naime, često neposredni povodi su

ekonomski, politički, psihološki i drugi koji su razlog za donošenje

određenih normi. Treće, istorijsko tumačenje se služi tzv. pripremnim ili

prethodnim materijalom koje doprinosi tumačenju pravnog pravila, kada je u

pitanju zakon. Te norme čine projekti zakona, prednacrti, nacrti, zapisnici

Parlamenta, stručna i naučna literatura itd. U toj građi je sadržana podloga za

donošenje zakona.

Za razumijevanje pravne norme neophodno je istorijsko tumačenje107,

ostala sredstva, jezik, logika i cilj ne mogu da pruže cjelovito tumačenje kao

107 Puhta, Istorijsko tumačenje prava, Zagreb, 1999.

139

što to može istorijsko. Ono je posebno pogodno za utvrđivanje tzv.volje i

cilja tvorca kod subjektivnog tumačenja.

2.5. Logičko tumačenje prava

Logičko tumačenje108 prava predstavlja postupak utvrđivanja logičkog

značenja normi, to jest značenja dobijenog drugim sredstvima, primjenom

zakona logike.

Kod logičkog tumačenja utvrđuje se logička povezanost riječi iz koje

se pravna norma sastoji, tj.utvrđuje se logički smisao onoga što nam jezički

tekst kaže. Najkraće rečeno, ono označava primjenu logičkih zakona na

pravnu normu koja je logička kategorija.

Logičkim tumačenjem se postavljaju dva osnovna rezultata. Njime se

utvrđuje da li je značenje koje se dobija drugim vrstama tumačenja logički

moguće, zatim logičkim funkcijama se iz norme izvlači ono značenje koje se

nije moglo izvući jezičkim ili drugim tumačenjem.

Postoje dvije vrste logičkog tumačenja. Jedno tumačenje za cilj

određuje provjeru značenja dobijenih drugim tumačenjem, a drugo je

samostalno jer izvodi nova značenja do kojih se nije moglo doći drugim

sredstvima. Ono se vrši uz pomoć osnovnih zakona logičkog mišljenja i to

Zakona o neprotivurečnosti, Zakona istovjetnosti i Zakona isključenja

trećeg.

108 B.Košutić, op.cit.str.99.

140

Što se Zakona o neprotivurečnosti109 tiče izražava se u stavu da

protivurječni pojmovi u pravnoj normi ne mogu stajati zajedno, jer time

jedan drugog ograničavaju ili isključuju, na primjer u jednom istom

postupku tužilac i tuženi ne mogu biti jedno isto lice. Treba razlikovati

spoljnu protivurječnost između normi dva ili više pravnih akata od

unutrašnje protivurječnosti koja se javlja unutar same norme ili unutar istog

akta. Protivurječnosti u normi su vrlo rijetke i najčešće su protivurječnosti

normi više akata.

Prema zakonu o istovjetnosti ili identitetu uzima se da su istovjetni

oni pojmovi koji su istog obima, istog sadržaja i da jedan znači ponavljanje

drugog, na primjer počinalac krivičnog djela je krivac. Značenja koja se

dobiju primjenom zakona identiteta, potpuno su pouzdana, kao i ona što se

zasnivaju na načelu neprotivurječnosti.

Zakon isključenja trećeg govori110 nam da u određenoj situaciji nema

trećeg pojma između dva pojma koja se isključuju, na primjer pravo na

zaključenje braka između dva lica suprotnog pola.

Dakle, ako dva lica suprotnog pola zaključe brak pravni akt može biti

samo zakonit ili nezakonit. Logično tumačenje vrši se i primjenom

tzv.argumenata ili pravila pravničke logike.

2.5.1. Oblici logičkog tumačenja

Logičko tumačenje u pravu ispoljava se u zaključivanju kojim se

sužava pravna norma na tačno određeni broj slučajaili je proširujemo na

određene slučajeve. Najvažniji su prvo, argumentum a contrario, tj. razlog

109 G.Vukadinović, op.cit.str.40.110 Ž. Kulić, op.cit.str.121.

141

suprotnosti, drugo argumentum analogije i sličnosti, asimili ad simile i treće

argumentum afortiori razlog tim prije.

a) razlog suprotnosti ili argumentum a contrario je logičko sredstvo

koje služi da se pravne praznine popunjavaju na način koji je suprotan

analogiji, to znači da se u svim odnosima koje neka norma reguliše, a koje se

slične regulisanim odnosima primjenjuje njoj suprotna norma, tj.norma

suprotne sadržine.

Tako dolazimo do zaključka koji je suprotan pojmu iz koga se izvodi.

U pravu se može naći puno primjera za argumentima a contrario: ako pravna

norma glasi da sudsku istragu vodi jedan istražni sudija logično se

zaključuje da tu istragu ne može da vodi neki drugi sudija, niti bilo koja

druga osoba; ako na jednoj zgradi stoji natpis: "Zabranjen ulaz na glavna

vrata", onda se primjenom argumentim a contrario izvodi zaključak da je

ulaz dozvoljen na sporedna vrata.

Argumentima a contrario ili razlog suprotnosti upotrebljava se uvijek

prilikom tumačenja specijalnih pravnih normi kako bi se spriječilo širenje

izuzetaka na druge slučajeve.

Tako, na primjer, iz Zakona o pravu pravnih lica sa područja

Evropske unije u kome se kaže da mogu da investiraju u privredna

preduzeća može se zaključiti da pravna lica koja ne pripadaju njima nemaju

to pravo. Ovdje sa jasno vidi kako argumentum a contrario služi ciljnom

tumačenju, zapravo zaštiti ratio legisa specijalne norme. Istina, argumentum

a contrario valja pažljivo primjenjivati. Njegova se tačnost mora

provjeravati uz pomoć cilja samog prava.

b) analogija ili agrument sličnosti, asimili ad simile. Njime se iz jedne

izričite normativne kvalifikacije, ovlašćenja i obaveze zaključuje da ista

142

kvalifikacija pripada i drugom odnosu koji je bitno sličan ovom izričito

kvalifikovanom.

Analogija znači da se na jedan slučaj koji nije regulisan pravnom

normom, koji dakle predstavlja pravnu prazninu, primjenjuje norma koja je

predviđena za neki drugi sličan slučaj i to upravo na osnovu te sličnosti.

Dosta je primjera te pravne norme. Ako pravna norma zabranjuje vožnju

biciklom stazama javnog parka, polazeći od ciljnog tumačenja koje brine o

sigurnosti posjetilaca parka, da se takva zabrana nesumnjivo ne odnosi samo

na bicikliste, nego i na motorne bicikle i na druga motorna vozila.

Argument analogije je zapravo još jedno sredstvo ciljnog tumačenja,

jer se cilj prava da se bitno slični odnosi regulišu na isti način, a bitna

sličnost je sličnost relativnih ciljeva (ratio legis).

Analogija je sve više opravdana i to sa stanovišta pravne prakse.

Zaključak analogije je jedan logički zaključak i on se ispoljava u tome što se

ovaj zaključak smatra djelimično kao deduktivan, a djelimično kao

induktivan.

Deduktivan zato što zaključak izvodimo od opšteg ka posebnom i on

se u svakom slučaju smatra nesumnjivim. Ljudi su smrtni, Sokrat je čovjek,

Sokrat je smrtan.

Induktivan je zaključak zaključak : od posebnog ka opštem, Petar je

smrtan, Jovan je smrtan. Dakle, svi ljudi su smrtni. On nikada nije potpuno

pouzdan jer je teško posmatranjem obuhvatiti sve vrste i primjere.

Procedura po analogiji zaključivanja je sljedeća: prvo se indukcijom

dolazi do zaključka da su dva odnosa slična, jer posjeduju obilježja koja su

im ista. Nakon toga utvrđuje se da jedan odnos ima izvjesna obilježja za koja

nije utvrđeno da ih ima i drugi odnos slučaja, a zatim se utvrđuje da ta

obilježja potiču iz onih koja su im zajednička iz oba odnosa.

143

Utvrđena povezanost ova dva slučaja ili odnosa, nakon toga se

indukcijom proširuje na sve odnose i tako se stvara opšte pravilo o toj

obavezi. Tada imamo induktivni dio zaključka. Na osnovu toga se donosi

zaključak da i drugi odnos ima ista obilježja, jer ona proističu iz zajedničkih

obilježja i tada imamo deduktivni dio zaključka.

Obično se razlikuju dvije vrste analogije: zakonska i pravna.

Zakonska je analogija legis i označava primjenu jedne norme, kojom se

reguliše jedan slučaj na drugi slučaj koji predstavlja pravnu prazninu.

Pravna analogija je analogia iuris, a iuris je ostvarivanje jednog opšteg

pravnog načela izvedenog iz više jednoobraznih pravnih sistema u

slučajevima koji predstavljaju pravnu prazninu.

Naime, ako se pravna praznina ne može popuniti zakonskom

analogijom primjenjuje se pravna analogija, tj.stvaranje i izvođenje normi iz

nekih opštih načela i cjelokupnog prava, da bi se riješio neki neuređen

slučaj.

Kod zakonske analogije se rješenje izvodi iz pravnog osnova, odnosno

duha pojedinog zakona, a pravnom analogijom se popunjava praznina iz

pravnog poretka kao cjeline.

Neki autori prave razliku između djelimične analogije i potpune.

Djelimična analogija je analogija partialis i nastaje kada se opšta norma

izvodi iz nekoliko posebnih, dok se potpuna ili analogija totalis izvodi iz

duha cjelokupnog prava i predstavlja opšte pravno načelo.

Analogija je u modernim državama zabranjena u krivičnom pravu.

Zabrana u toj sferi se smatra nužnom zbog zaštite ljudskih prava od sudskog

proširivanja krivičnih djela i kazne. Zakonodavac sebi rezerviše pravo da

određuje generalno i unaprijed društveno vrlo osjetljivo područje krivičnih

djela i sankcija primjenom principa nullum crimen nulla poena sine lege.

144

c) Argumentum apriori ili razlog „tim prije”, predstavlja argument

kojim se iz jedne izričite normativne kvalifikacije zaključuje da ista

kvalifikacija pripada i nekom drugom odnosu zato što on ima važniji, jači

razlog.

Ovaj argument je inače sličan argumentima analogije, ali se od njega

razlikuje po tome što za argument apriori razlog proširenja nije bitna

sličnost, nego da li je taj razlog u jednom pravu jači i intenziviji u poređenju

sa drugim.

Ovaj se argument dijeli na dvije podvrste argument „aminori ad

maius“,tj. zaključivanje od manjeg ka većem i argument„amajorio ad

minus”, tj. zaključivanje od većeg prema manjem.

Argumentum” aminori ad majus” ili zaključivanje od manjeg ka

većem, predstavlja argument koji zaključuje da se posljedica koju pravna

norma vezuje za nešto što je manjeg intenziteta odnosi na istovrsnu pojavu

većeg intenziteta.

Ovaj oblik ide od zahtjeva manjeg obima ka zahtjevu većeg obima, a

u pravnom životu ima dosta primjera za ovo. Ako je neko zato što nije

ispunio svoju obavezu odgovoran zbog nehata iz toga slijedi odgovornost

zbog umišljaja, ili na primjer u izbornom pravu u kojem se donošenje

odluke, pokriva apsolutnom većinom, dakle 50% + 1, jasno je da se može

govoriti kad je za nju glasala dvotrećinska većina.

„Argumentum amajori ad minus” ili zaključivanje od većeg ka

manjem, je argument kojim se zaključuje da subjekat kojem pravna norma

daje veća ovlašćenja ima i ona uža ovlašćenja i obaveze koje su uključene u

većim.

Drugim riječima, ovaj oblik tumačenja polazi od zahtjeva većeg, šireg

obima ka zahtjevu manjeg. Ovoj logici pripada i logika iz vremena Ulpijana

145

koja glasi „quijus majus conceditiru, et minus condeti videtor”kome je

dopušteno više smatra da mu je dopušteno i manje. Time se sa argumentom

ad major i ad minus isto ako norma ovlašćuje državni organ da objavi ratno

stanje, onda se u nedostatku norme nadležnosti za proglašavanje

mobilizacije, može uvijek zaključiti da isti organi imaju pravo proglašenja

mobilizacije ili ako je stranka dala advokatu punomoć za vođenje određene

parnice i nije označila posebno ovlašćenje zaključuje se da on može

podnijeti i povući tužbu, uložiti žalbu itd.

Logičkim tumačenjem provjerava se jezički izraz pravne norme, da li

je jezički smisao norme moguć i održiv, a to se postiže primjenom opštih

pravnih načela, tzv.pravnih konstrukcija.

Šta su pravne konstrukcije? Pravne konstrukcije se smatraju

najopštenijim pravnim pojmovima, npr.opšti pojam ugovora i sadrže

zajedničke opšte elemente za sve ugovore. Pravna načela su najopštije

pravne norme do kojih se dolazi apstrahovanjem, odnosno uopštavanjem

onoga što je zajedničko i bitno u pravnim normama objedinjenih

zajedničkim ciljem.

Opšta pravna načela predstavljaju najopštije pravne norme u različitim

granama prava, npr.načelo zakonitosti, naknada štete, načelo saslušanja obije

strane (audiotur et altera pars). U pravnoj teoriji se često ističe njihov

suštinski značaj za stvaranje, tumačenje i primjenu prava u smislu da ona

čine osnovu cjelokupnog prava.

2.6. Doslovno, prošireno i suženo tumačenje

146

Zajedničko za doslovno, prošireno i suženo je da ova tumačenja

odlučuju o odnosu između najboljeg značenja pravne norme koje se utvrđuje

ciljnim i drugim tumačenjima i značenja riječi iskazanih normom.

Za ova tri postupka je karakteristično sljedeće: značenje odredbi može

biti izraženo adekvatnom upotrebom riječi, može biti neadekvatno ili jedno

od mogućih i uobičajenih značenja, preusko ili pak preširoko. Doslovnim

tumačenjem konstatuje se da je značenje riječi kojom je pravna norma

iskazana adekvatno ili izražava najbolje cilj te norme. Dakle, normotvorac

koristi najpogodnije izraze, npr.brojne norme u krivičnom zakonu.

Prošireno ili ekstenzivno tumačenje sastoji se u tome da se moguće

jednoj ili višeznačnoj riječi pravne norme daje njeno šire značenje, npr.ako

se kaže da sud sudi na osnovu ustava i zakona, tada se u pogledu izraza

zakon pribjegava ekstenzivnom tumačenju.

Suženo ili restriktivno tumačenje je uže tumačenje načela pravne

logike kojim se jednoj višeznačnoj riječi daje njeno uže značenje, zato što je

ono najadekvatnije njenom ciljnom značenju.

Ako je propisano da testament mora biti u pisanoj formi izuzev u

slučaju rata kada može biti u usmenom obliku, izuzetak se ne može široko

tumačiti i na taj način izvlačiti zaključak da je punovažan i usmen testament

sačinjen za vrijeme redovne mobilizacije u vrijeme mira.

2.7. Subjektivno i objektivno tumačenje111

111 R.Lukić, op.cit.str.128.

147

Subjektivno tumačenje je ono tumačenje kojim se utvrđuje volja

donosioca norme, polazeći od tog subjektivnog momenta. Zagovornici ovog

tumačenja ističu da ovakav pristup polazi od nečeg fiksnog što obezbjeđuje

pravnu sigurnost.

Objektivno tumačenje polazi od nečeg objektivnog, što je izvan voljne

sfere, od onih okolnosti što su uticale na pravnu normu. Značenje pravne

norme po objektivnom tumačenju je ono koje joj daje društvo na osnovu

zakona, a ne onaj ko je stvara i ono što je on htio da kaže112. Ovo pravilo

važi za norme o ljudskim pravima ili njihovo donošenje, postojanje, dejstvo

u sklopu opštih tokova i proglasa u zaštiti ljudskih prava i stalno se mijenja.

Kod subjektivnog tumačenja113 javljaju se problemi sa određivanjem

volje tvorca. Volju je teško utvrditi, čak i kad je fizičko lice živo, kad je u

stanju da rekonstruiše volju, npr.volja u kupoprodajnom ugovoru. Posebne

teškoće postoje kad normu donosi kolektivni organ, a zna se da je kolektivna

volja vrlo neodređen pojam.

Sve su pravne norme gotovo uvijek iznad onoga što je čovjek svjestan

da čini, budući da nije u stanju da zaista obrati pažnju na sve vidove

značenja. Te teškoće se povećavaju sa umnožavanjem broja lica, što naročito

važi za zakonodavca koji je kolegijalni organ. Ponekad je to pitanje, naročito

prilikom izglasavanja relativno dugih i osobenih zakonskih tekstova da li su

uopšte imali bilo kakvu volju. Tumačenje ne predstavlja ništa drugo nego da

pravo značenje zakonske norme prihvati uobičajeno značenje riječi od kojih

je norma sastavljena. To je i razlog zbog kojeg se često pravi razlika između

subjektivnog i objektivnog tumačenja. Prvo bi težilo značenju zakona koje je

112 B.Košutić, op.cit.str.140.113 G.Vukadinović, op.cit.str.51.

148

bilo namjeravano, a drugo značenju koje je sadržano u upotrijebljenim

riječima kao takvim.

2.8. Statičko i evolucionističko tumačenje

Statičko tumačenje nastoji da utvrdi smisao normi tako da bi otkrilo

kako su one poimane u doba njihovog donošenja. Najpoznatiji primjer

statičkog tumačenja je slučaj u presudi američkog Vrhovnog suda u slučaju

Dred Skott iz 1857. godine. Postavilo se pitanje da li crnci koje američki

Ustav iz 1777. godine nije uvrstio u građane, a time ni subjekte prava, mogu

da pokreću parnice ili ne mogu u federalnim sudovima na osnovu ustavne

odredbe koja predviđa nadležnost federalnih sudova.

Većina sudova je prihvatila usko, statičko tumačenje norme da crnci

ne mogu da pokreću parnice. Ovakav stav sudija počiva na uvjerenju da su

ustavni amandmani „svjesni” ustavnih granica. To je najbolje izrazio

predsjednik Vrhovnog suda Rodžert Anej da se tu ne govori samo o riječima

nego i sistemu značenja.Svako drugo pravno tumačenje ukinulo bi sudski

karakter ovog suda kako on smatra.

Primjer statičkog tumačenja predstavlja mišljenje sudije Džordža

Saterlenda u slučaju Home Building and Loan Asenhu V.Blaid Delis iz

1937. godine. Predmet spora je bilo ustavnost zakona države Minesota koje

je pružao izvjesne olakšice hipotekarnim dužnicima na štetu povjerilaca, da

država članica u vrijeme krize može da donosi zakone koji smanjuju

ugovorne obaveze. Međutim, ovakvu olakšicu Ustav SAD-a zabranjuje.

Većina sudova sa svojim glasom je podržala ustavnost ovog člana, a sudija

Saterlend je pokazao i odredio nepovjerljivosti. Svoj stav sudija je

149

potkrijepio tako što je rekao da je značenje ustavne norme mijenja s plimom

i osjekom ekonomskih zbivanja.

Suprotno statičkom evolucionističko tumačenje predstavlja

fleksibilno, gipko tumačenje pravne norme ili ustava. Za to dobru ilustraciju

daje Džon Maršall iz 1819. godine kad kaže: „Nikad ne smijemo da

zaboravimo da je ono što mi tumačimo Ustav, zamišljeno da istraje u

godinama koje dolaze i da shodno tome bude prilagođeno različitim krizama

ljudskih stvari”.

Najdalje je otišao sudija Oliver Vendel Homs koji je rekao da odredbe

ustava nijesu matematičke formule koje imaju suštinu i svoje forme, one su

žive organske ustanove. No, ove norme se mogu preobraćati u svojevrsna

opšta pravna načela, zato je Bendžamin Kardo američki sudija rekao :„Ustav

ne izražava i ne treba da izražava pravila za vrijeme koje prolazi nego za

vrijeme u budućnosti”.

Statičko tumačenje se ne mora nužno vezivati za subjektivno

tumačenje. Prilikom istraživanja subjektivnog smisla pravne norme, tj.volje

njenog tvorca izražena je volja koju tvorac norme stvarno ima u trenutku

tumačenja. U evolucionističkom tumačenju moguće je samo da se mijenja

značenje, odnosno smisao norme shodno zakoniku značenja. Ono je samo

tumačenje, a ne stvaranje novog prava.

2.9. Vezano i slobodno tumačenje114

Vezano tumačenje je ono koje kao osnov tumačenja uzima samo

jedno od mogućih značenja, odnosno jedino moguće jezičko značenje, ako je

moguće samo jedno takvo značenje.

114 R.Lukić, op.cit., str. 110.-112.

150

Slobodnim tumačenjem se naziva ono tumačenje gdje tumačenje nije

vezano nikakvim jezičkim značenjem norme, već joj daje ono značenje kako

ono nalazi za potrebno, bez obzira što ono nije jezički moguće. Jasno je da u

slučaju davanja normi značenje koje jezički nije moguće u stvari nema više

tumačenja norme, već se na mjesto norme koja se tumači stvara jedna nova

norma.

Zagovornici slobodnog tumačenja smatraju da tumačima treba dati

mogućnost da svojim pojedinačnim odlukama prilagođavaju pravo životu.

Postoji stupanj slobode koji može biti dvojak: jedan način tumačenja je kad

tumač, ako je neophodno, može da ide pored Zakona preter legem, a drugi

je, tumač kad ide suprotno Zakonu contra legem, ako nalazi da to odgovara

zahtjevima društvenih potreba.

Pobornici vezanog tumačenja prava smatraju da i pored moguće

“pobune činjenica protiv zakona nikom ne može biti dozvoljeno da

popravlja zakonodavce ma koliko bila velika šteta od rđavih i zastarjelih

zakona veća je šteta od njihovog popravljanja putem gaženja od strane

tumača jer dura lex sed lex, rđav zakon je zakon. Rđav zakon predstavlja

bolest samo jednog dijela pravnog poretka. Sistemsko kršenje zakona od

strane tumača izraz je bolesti cijelog pravnog poretka. Slobodno tumačenje

predstavlja kontradikcio in adiecto i o njemu ne treba govoriti kao o

tumačenju, nego kao stvaranju prava, smatraju protivnici ovog tumačenja.

151

152