1

T.C. SLEYMAN DEMREL NVERSTES

MHENDSLK MMARLIK FAKLTES MAKNE MHENDSL BLM

BTRME DEV KONUSU

DL ARKLARIN MALZEMELER DL ARKLARIN MUKAVEMET HESABI

DL ARKLARIN YK TAIMA KABLYET YALAMA LEMLERNN UYGULANMASI

DL ARKLARDA KALTE KONTROL

Danman Prof.Dr.C. KURBANOLU

Hazrlayanlar S. BAYSAL ( 9811002008 )

T. ZER ( 9811002024 ) Z. KIRMIZIGL ( 9811002045 )

ISPARTA - 2002

2

NSZ

Yapm olduumuz bu almada; dili ark malzemeleri,dili arklarn mukavemet hesab, dili arklarn yk tama kabiliyeti, yalama ilemlerinin uygulanmas, dili arklarda kalite kontrol konular yer almaktadr. Ayrca ilave olarak helisel dili arkn boyutlandrmasn ve mukavemet kontroln yapan bir program hazrlanmtr.

Uzun emeklerimizin sonunda meydana gelen bu almann, bize bilgi ve tecrbeler kazandrd kansndayz. Bu almada bize gstermi olduu yakn ilgi ve alakadan dolay sayn hocamz Prof.Dr.C. KURBANOLU na teekkr bir bor bilmekteyiz. Ayrca Hema Dili Fabrikas A.. , Mercedes-Benz A.. , Bossa T.A.. alanlarna teekkr ediyoruz.

ISPARTA-2002 Z. KIRMIZIGL T. ZER S. BAYSAL

3

NDEKLER

1.DL ARKLARIN MALZEMELER 1 2.DL ARKLARIN MUKAVEMET HESABI 2 2.1.Di Kuvveti 2 2.2.Di Dibi Gerilmeleri 3 2.2.1.Form Faktr ( Kf ) 5 2.2.2.Dinamik ve Hz Faktr ( Kv ) 5 2.2.3.evrim Oran Faktr ( Ki ) 5 2.2.4.Yuvarlanma Noktas Faktr ( K ) 5 2.2.5.Genilik Faktr ( ) 6 2.2.6.Emniyet Katsays ( s ) 6 3.DL ARKLARIN YK TAIMA KABLYET 6 3.1.Krlma 6 3.1.1.Eilme Yorulma Krlmas 6 3.2.Yzey Yorulmas 8 3.2.1.Pitting ( Karncalanma ) 8 3.2.1.1.lk Pitting ( lk Karncalanma ) 8 3.2.1.2.Hasar verici Pitting ( Karncalanma ) 9 4.YALAMA LEMLERNN UYGULANMASI 9 4.1.Yalama 9 4.2.Yan Kirlenmesi 11 4.3.Scaklk 11 4.4.Dili Mekanizmalarnn Yalanmas 12 4.5.Yalama Yntemleri 14 4.5.1.Daldrmal veya Sratmal Yalama Yntemi 14 4.5.2.Pskrtmeli Yntem 14 4.6.Ya Tiplerinin Seimi 15 5.DL ARKLARDA KALTE KONTROL 16 5.1.Dililerin Kontrol 16 5.1.1.Dililerin imalat srasnda dili lme mikrometresiyle di kalnlklarnn llmesi 16 5.1.1.1.Standart evolvent dililerinde llen W aral 18 5.1.1.2.Profil kaydrmal (tashihli) V-dililerinde llen W aral 19 5.1.1.3.Tezgahta di almas srasnda dili lme mikrometresi ile kontrol 20 5.1.1.4.Helis dililerinde Wn aralnn llmesi 21 5.1.1.5.malat srasnda di kalnlklarnn baka metotlarla kontrol 22 5.1.2.malattan sonra dililerin kontrol 22 5.1.2.1.Grev Kontrol 23 5.1.2.2.Di hatalarnn toplu olarak llmesi 23 5.1.2.3.Toplam di hatalarndaki tolerans snrlar 25 5.1.2.4.Di hatalarnn teker teker llmesi 31 EKLER KAYNAKLAR

1.DL ARKLARIN MALZEMELER

4

Dili arklarn mukavemet ve yzey basnc bakmndan yk tama kabiliyetlerinin geni lde etkileyen nemli bir faktr malzemedir. Genellikle g ileten dililer elikten; hassas cihaz alannda olduu gibi yalnz devir ileten dili arklar bronz, naylon, teflon ve sinterlenmi malzemelerden yaplr. nemsiz ve ok dk hzlarda alan dili arklar dkme demirden de imal edilebilir.

elikler, birim hacime gre byk yk tama kabiliyetine ve birim arla gre maliyete sahip olduklarndan, dili arklarn imalinde en ok kullanlan malzemelerdir. Pratikte karbonlu ve alaml elikler olmak zere birok elik eitleri kullanlmaktadr. Bunlarn bazlar DIN standardna gre cetvel-1 de verilmitir. eliklerin seilmesi kopma ve bilhassa buna bal olan yorulma mukavemeti ve uygulanacak sl ileme gre yaplr. Son zamanlarda dili arklarn imalatnda naylon ( polyamid 6 ) ve teflon gibi plastik malzemeler kullanlmaktadr. Byk bir snmleme kabiliyetine sahip olan bu malzemeler sessiz alma istenilen yerlerde kullanlmaktadr. Yk tama kabiliyeti olduka az olan elik veya dkme demir olduu durumda olduka yksek bir tama kabiliyeti elde edilir.

Cetvel 1 : DL ARK MALZEMELERN MEKANK ZELLKLER

Malzeme K [ N/mm2 ]

Sertlik HB [ N/mm2 ] GD [ N/mm2 ]

PGD [ N/mm2 ] Grubu Simgesi ekirdek Yanak

Genel malat elikleri

St 50 500... 600 1500 190 340 St 60 600...700 1800 210 ( 200 ) 400 St 70 700...850 2100 240 ( 220 ) 460

Islah elikleri

C 22 500...600 1400 170 440 C 45 650...800 1850 1850 200 540 C 60 750...900 2100 2100 220 620

34Cr4 750...900 2600 2600 260 650 37MnSi5 700...800 2300 300 640 42CrMo4 950...1100 3000 3000 290 670 34CrMo6 1000...1300 3100 3100 320 770

Sementasyon elikleri

C 15 500...650 1900 6360 230 1600 16MnCr5 800...1100 2700 6500 440 1630 20MnCr5 1000...1300 3600 6500 480 1630 15CrNi6 900...1200 3100 6500 500 1630 18CrNi8 1200...1450 4000 6500 500 1630

Endksiyon veya Alevle

sertletirilmi Islah elikleri

Ck 45 650...800 1900 5600 270 1100 34CrMo4 - 2700 5900 480 1070 42CrMo4 950...1100 2800 6100 430 1360

34CrNiMo6 1000...1300 2500 5900 450 1270 Nitrrleme ( Banyo )

Ck 45 650...800 1900 - 350 1100 42CrMo4 950...1100 2750 - 430 1220

Gaznitrleme 31CrMoV9 - 3200 7000 500 - Dkme elikler

GS 52 520 1500 1500 150 340 GS 60 600 1750 1750 170 420

Dkme Demir

GG 20 200 1700 1700 50 270 GG 25 250 2000 2000 60 310 GG 35 350 2300 2300 80 360

Sfero Dkm

GGG 42 420 1800 1800 200 360 GGG 60 600 2500 2500 220 490 GGG 100 1000 3500 3500 240 700

Temper Dkm

GTS 35 350...400 1400 1400 190 320 GTS 65 650...700 2350 2350 230 460

Gnmzde sertlikler HV10 ve HV1 olarak ifade edilen Vickers leine gre verilmektedir.

5

2.DL ARKLARIN MUKAVEMET HESABI

2.1.Di Kuvveti : Kavrama srasnda di zerine gelen ve di kuvveti veya normal kuvvet adn tayan kuvvet kavrama dorusu boyunca etkimektedir.( ekil-1 ) E alan dililerin temas yeri yuvarlanma dairesi zerinde bulunduu durumda bu kuvvetin teetsel ve radyal bileeni;

ekil-1 : Dilerin ykleme durumu

Teetsel kuvvet : Ft = Fn.coso Radyal kuvvet : Fr = Fn.sino veya Fr = Ft.tano

eklinde ifade edilir. Dier taraftan iletilen burulma momenti Mbc gz nne alnrsa, teetsel kuvvet;

o

bct

dMF .2= [ N ]

eklinde ifade edilir. Burada burulma momentini ( Mbc ) aadaki ekilde hesaplayabiliriz.

Mbc = Ko.Mb = Ko.9550.n

P [ N.m ]

Burada; P G [ Watt ] N devir says [ d/d ] Ko alma faktr

6

E alan dililerin temas yeri baka daireler, rnein yuvarlanma daireleri zerinde olduu taktirde, Fn kuvveti ayn kalr fakat kavrama as deitii iin teetsel ve radyal bileenler deiir.

Kavrama oran >1 olan bir dili ark mekanizmas gz nnde tutulursa, e alan z2 z2 di ifti kavramaya girdii anda ( A noktas ), z1 z1 di hala kavrama durumunda olduundan z2 z2 di ifti zerine ancak Fn/2 kuvveti gelir. z1 z1 dileri kavramay terkettii anda, belirli birB noktasnda, kavramada sadece z2 z2 di ifti kalacak ve tm Fn kuvveti bu di ifti zerine gelecektir. Hareketin devamll nedeniyle z2 z2 di ifti D noktasna geldii anda, takip eden z3 z3 e dili ifti kavrama durumuna girecek ve z2 z2 di iftine gelen kuvvet Fn/2 deerine decektir. z2 z2 e dili ifti kavramay terkettii anda ( E noktas ) di iftini zorlayan kuvvet sfr olacaktr; yle ki, dili arkn bir devir yapmasyla herhangi bir di sfr ile Fn deerleri arasnda deiken bir kuvvete ve dolaysyla yorulmaya maruz kalacaktr. Ancak tek ynl alan dililerde zorlama ekli genel deiken, sk sk yn deitiren dililerde ise tam deiken olur. Kavrama srasnda e di iftinin kavramada yalnz kaldn gsteren B ve D noktalarna st ve alt tekil ykleme noktalar denir. ekil 14.35d de dndren dilinin di profili zerinde, kavramaya giri ( A ), st tekil noktas ( B ), yuvarlanma noktas ( C ), alt tekil noktas ( D ) ve kavramadan k noktas ( E ) gsterilmitir. Tm Fn kuvveti dii sadece BD arasnda etkilemektedir.

Ancak, dili arklarn hesabnda dileri zorlayan kuvveti belirlerken u hususlarn gz nnde tutulmas gerekir.

ekil-1c de gsterilen ykleme tarzna gre di bana karlk gelen A noktasndaki kuvvet, kavrama oran a bal olarak nominal deerlerden daha kktr. Hesapta bu olay kavrama faktr denilen K deeri ile gz nne alnr.

Genellikle K , un deerinin yansra dilerin kalitesine, Ft/b ile ifade edilen ykleme durumu gibi olaylara baldr. Bu nedenle K faktrn tam olarak tayin etmek olduka zor bir ilemdir. Dier taraftan hayli kark olan DIN standardnda verilen ynteme gre, K un deeri ortalama olarak 0,9 ile 1 arasnda deimektedir. yle ki, emniyet unsuru da gz nne alnrsa kavrama faktrnn deeri K 1olarak alnmas tavsiye edilir.

2.2.Di Dibi Gerilmeleri :Fotoelastisite yntemiyle elde edilen sonulara gre e alan dilerde en byk gerilmeler di tabannda meydana gelir ve krlmalar bu blgede olur.( ekil-2 ) Yorulma zelliini tayan bu krlmalar, ekme gerilmelerinin bulunduu yerde bir atlak ile balar ( a ); zamanla bu atlak yava yava ilerler ( b ) ve alan yk tayamayacak hale geldii anda birdenbire ( c ) kopma meydana gelir.

ekil-2 : Di dibi krlmas

ekil-3A ve ekil-3B de gsterildii gibi, di dibinde gerilme ylmalar meydana gelir. Bunlarn deeri di dibinin kavis yarapna baldr.

Di dibi gerilmelerini hesaplamak iin, di tabanndaki krlma kesitinin ve bu kesite kadar olan eilme kolu belirlenmelidir. DIN standardna gre, kuvvetin uygulanma noktas kavramann balangcn belirten A noktasdr.( ekil 14.37a ) Bu ynteme gre di tabanndaki her iki kavisten di simetri ekseni ile 30o lik a yapan bir doru izilirse krlma kesiti ( sq ) belirlenmi olur.

7

ekil-3A : Di kuvveti ( a ) ve bu kuvvetin di zerindeki etkisi ( b,c )

ekil-3B : Dilerine ykleme durumu

Dili arklar mukavemet ve yzey basnc hesap tarzna gre hesaplanmaktadr. Ancak bu hususta u yntem tavsiye edilir.

Her iki dilinin elikten yapld mekanizmalarda; - Dilerin yzey sertlii HB 3500 [ N/mm2 ] olan dili arklarda ise krlma olay n plana geer. Dolaysyla bu dilerin boyutlandrlmas mukavemet ve kontrol hesab ise yzey basnc hesabna gre yaplr.

Boyutlandrmada; 3em1

v1fbc

..z

K.K.M.2m

=

Kontrol iin ; P = KE.K.Ki. 201d.bK.F vt

Pem = s

PGD [ N/mm2 ] veya

8

P = KE.K.Ki. 201d.bK.M.2 vbc

Pem = s

PGD [ N/mm2 ]

- Dilerin yzey sertlii HB 3500 [ N/mm2 ] olan dili arklarda genellikle yorulma anmas meydana gelir. Bundan dolay bu dili arklar yzey basncna gre boyutlandrlr ve mukavemet bakmndan kontrol edilir.

Boyutlandrmada; m = 3em

v2

i.Ebc

1

12

22

P.K.K.KK.M.2

z

Kontrol iin; 1 = m.b

K.K.F v1ft em = s

GD [ N/mm2 ]

1 = m.b

K.K.F v1ft em = s

GD [ N/mm2 ] 2.2.1.Form Faktr ( Kf ) : Diin geometrik boyutlarn kapsayan bir faktrdr.

Pratikte form faktr, dili arkn di says ve x profil kaydrma faktrne bal olarak verilmektedir. Sfr dililerde form faktr iin verilmi tablolardan alnabilir.

2.2.2.Dinamik ve Hz Faktr ( Kv ) : Genellikle taksimat ve profil hatalarna, evre hzna, dnen sistemlerin rijitliine, birim geniliine gelen kuvvet Ft/b ye ve dilerin rijitliine baldr. Dinamik faktrn deerinin btn bu etkenlere bal olarak verilmesine olanak olanak olmamakla beraber pratikte dili arkn kalitesine ( ileme doruluuna ) ve evre hzlarna gre verilmektedir. ( Cetvel 2 )

Cetvel 2 : Kv DNAMK ve HIZ FAKTR

Kalite Yzey Sertlii

HB

evre Hz ( V ) [ m/s ]

3500

7 3500 1 1

1 1

1.2 1.1

1.3 1.2

1.5 1.3 > 3500

8 3500 1.1 1.1

1.3 1.2

1.4 1.3

-

-

-

- > 3500 9 3500 1.2

1.2 1.4 1.3

-

-

-

-

-

- > 3500

2.2.3.evrim Oran Faktr ( Ki ) :Ki = 12

12

i1i +

bants ile hesaplanr. 2.2.4.Yuvarlanma Noktas Faktr ( K ) : K =

tan.cos1

02 bants ile

hesaplanan bu faktrn deerleri eitli deerleri iin cetvel-3 de verilmitir. Sfr ve sfr kaydrmal (K-0) dz dili ark mekanizmalarnda = 0 = 20o iin K =

00 cos.sin1

K =1,76 olur.Cetvelden de grld gibi kk profil kaydrma faktrlerine kar gelen 180 ile 200 iin K deerlerinde byk bir fark yoktur. Dolaysyla yaklak hesap tarznda bu durumlarda da K = 1,76 alnabilir.

9

Cetvel 3 : K YUVARLANMA FAKTR

15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 K 2 1,94 1,89 1,84 1,80 1,76 1,73 1,70 1,67 1,64 1,62 1,60 1,57

2.2.5.Genilik Faktr ( ) : Dili arkn yk tama kabiliyetini, yk dalmn ve ileme kabiliyetini etkiler. Teorik olarak b genilii arttka dili arkn yk tama kabiliyeti byr. Ancak b genilii byk olduu durumda, gerek millerin deformasyonlar ve gerekse ileme hatalarndan dolay ykn bir tarafa ylmasna ve buna bal olarak ke krlmalarna yol aar. Bu faktrler gz nne alnarak genel maksatlar iin kullanlan dili arklarda genilik faktr;

= 0,8...1,2 = 0,25...0,8 ( hacmin snrl olduu sistemlerde, rnein; vites kutusunda )

Cetvel 4 : d GENLK FAKTR

Yataklama Durumu d Her iki taraftan yataklanm normal dili ark 0,5

Rijit ve doru olarak yataklanm , iyi ilenmi dili ark 1,0

Trbin mekanizmalarnda kullanlan , kalitesi yksek olan dili ark 2

yi yataklanm veya kalitesi dk olan dili ark 0,4

2.2.6.Emniyet Katsays ( s ) : Emniyet katsays normal koullar iin s : 1,5...2; darbeli almalarda s : 1,8...3 deerleri nerilmektedir.

3.DL ARKLARIN YK TAIMA KABLYET

Dili arklarn yk tama kabiliyetini snrlayan ve ie yaramamasna neden olan olaylar u ekilde sralayabiliriz. - Dilerin tabandan krlmas - Di yan yzeylerinin yorulma anmas ( pitting ) - Di yan yzeylerinin adhezyon anmas veya bunun iddetlisi olan yenme sonucu

bozulmas

3.1.Krlma : Krlma bir diin veya dilinin bir ksmnn krlmas neticesinde ortaya kan dili kusurudur. Bu durum ar ykleme veya ok genel olarak dili malzemesinin dayanma limitinin ok zerinde periyodik gerilmelere ( streslere ) maruz kalmas ile ortaya kabilir.

3.1.1.Eilme Yorulma Krlmas : Bu ekildeki kusur genellikle dilinin kk blgesindeki atlak balangc ile sonulanr. ( ekil-4 ) Diin tamam veya bir ksm krlr. ( ekil-5 )

10

ekil-4 : Di Dibi atla ekil-4 de eilme yorulma krlmas AIS19310 malzemeden imal edilen karbrleme ilemi grm ve talanm dz g dilisinin kknde gerilmelerin ( streslerin ) neden olduu atlak gzlenmektedir.

ekil-5 ekil-6 Genellikle ekil-6 de grld gibi eilme yorulmasnn neden olduu krlma

blgesinde odak noktas vardr. Bu ekilde krlma birbirine paralel gittike alar radyal izgiler halinde gzlenir.

Genellikle bu tr krlmalarda kaba grnml ve kesintili yrtlma izleri tayan kk bir alan, son krlmann olduu blgeyi belirler.

Sebep : Eilme yorulma krlmasnn birok sebebi vardr. Bu kusurlar dilerin ar yklere maruz kalarak malzemenin dayanma limitinin zerinde, di kklerinde gerilmelerin hasl olmas ile ortaya kar. Eer dililer bu ekilde yklenir ve yeterli bir sre periyodik gerilmelere maruz kalrsa di krlr.

Bazen tahmin edilenden daha fazla kk gerilmelerine maruz kalan dililerde, gerilme younlama blgeleri bu durumun ortaya kmasnda yardmc olurlar. Bu tr gerilme younlama blgeleri kk dibindeki entikler, kalntlar, mikro dzeyde sl ilem atlaklar, talama yanklar ve para zerindeki kalc gerilmelerdir.

nlem : Yorulma kopmasndan kurtulmann en iyi yolu, dili di eleman yle dizayn edilmelidir ki ykn aktarlmas neticesinde doacak gerilmeler malzemenin dayanma limiti ierisinde olur. Alternatif olarak yksek dayanml malzeme belirlenmelidir. Di kkleri talanp shot peening yaplabilir. Di kkndeki radius llerine ayarlama yaplabilir. Uygun bir kk radiusuna sahip bir dili, keskin bir kk radiusuna sahip diliden daha ok kapasitelidir. lem sonrasnda malzemede zararl, kalc gerilmeleri minimuma indirmek ve en iyi yapy elde etmeye dikkat edilmelidir.

Eer yeniden dizayn yaplacaksa deiiklie urayan di geometrisinin faydas gz nne alnmaldr.

11

3.2.Yzey Yorulmas : Yzey yorulmas malzemenin dayanm limitinin, yzey ve yzey alt gerilmelerinin periyodik olarak tekrarlanmas ile oluan malzeme hatasdr. Tipik zellii yzeyden malzeme kalkmas ve ukurlarn olumas eklindedir. Bu ukurcuklar balang itibariyle kk ve bu ekilde kalabilir. Yorulmann devam ile ilgili olarak balayan ukurcuklar birlemek sureti ile byyebilir veya balangtaki byklkte kalabilir.

3.2.1.Pitting ( Karncalanma ) : Bu yzey yorulma kusuru, malzemenin dayanm limiti (maruz kald gerilmelerle) ald zaman oluur. Bu ekildeki hatalar yzey temas gerilmeleri ve periyodik olarak maruz kald gerilme saysna ve devamllna baldr.

3.2.1.1.lk Pitting ( lk Karncalanma ) : 0,015 ile 0,030 inch apndaki kk ukurcuklarn oluumu ile tanmlanr. ekil-7 te gerilmelere maruz kalan alanlarda blgesel olumutur. Yksek temas noktalarn andrmak sureti ile tedrici olarak yk yzeye datma meyli gsterir. Devaml alma, temas yzeylerinin parlamasna, yzey grnmnn tamamen dzgn hale gelmesine neden olur. Eer ilk pitting etkin yzey geniliinin byk bir blmn iine alyorsa, tahrip edici pitting (karncalanma) ilerlemesine meyillidir.

ekil-7 : lk Pitting

ekil-7 de pitting helis diin son ucunda ufak bir dzlemsellik hatasndan kaynaklanmaktadr. Burada oluan ukurcuklarn ap ufaktr. Pitting in gerilme dalm di sonundan di dorusuna doru tedrici olarak almtr. Bir mddet sonra ufak Pitting ler (karncalanmaklar) snmlenmitir. Devam eden ilemle Pitting tamamen durmu, yzey parlamaya balamtr. Bu durum yeni ukurcuklarn olumadn ve dilere gelen yklerin daha dzgn dalmakta olduunu gstermektedir. Bu tr pitting ler genellikle dzeltici Pitting olarak nitelendirilirler.

Sebep : lk pitting ler ( karncalanmalar ) genellikle birbirlerine tam uygun olmayan dili yzeylerinden kaynaklanr. Bu ufak profil hatalarndan ksmi yzey dzensizliklerinden veya e dilinin tam yzey genilii boyunca uygun dorusallktaki eksiklikten kaynaklanmaktadr.

nlem : Bu tip karncalanmadan di yzeyinin dzgn olarak salanmas ve ilemin balangcnda dili temas blgesinin e dili boyunca ykn uygun bir ekilde datlmas ile kurtulmak mmkn olabilir. Daha da te, pitting ( karncalanma) dilinin involute profilinin doruluunu artrmakla ve eletirme srasnda dinamik yk azaltacak ekilde profil modifikasyonu yaplmas ile kontrol edilebilir. Dk yklerde ve hzlarda frenlemeler minimum balang pitting leri dilerin birbirlerine almas ile yardmc olacaktr.

12

3.2.1.2.Hasar verici Pitting ( Karncalanma ) : Bu tip pittinglerde, yzey ukurcuklar balang pittingleri ile mukayese edildiklerinde daha byk ukurcuklardr.

ekil-8 : Hasar verici pitting

Ar karcalanma dedendum blgesinde belirgin bir ekilde meydana gelmitir. Dzeltici pitting belirtilenden krater ukurlarnn ap daha byktr. Baz pittingler adendum blgesi genellikle ciddi pitting hatalarnn meydana geldii ilk blgedir. Bununla beraber dili yzeyinin dikkate deer bir blgesinde oluur, ilerleyerek deiik ekilde ve byklklerde krater ukurlarn olutururlar. Sebep : Hasar verici pittingler (karncalanmalar) yzeydeki ar yk durumunda meydana gelir ki ilk ( balang ) pittingi ile kartrlmamaldr. Yeterli gerilme sreklilii salandktan sonra pitting dili profiline tamamen hasar verinceye kadar devam eder ve dilerin kaba ve grltl almasna neden olur. Genellikle eilme yorulma atlaklar balangcn di yzeyindeki krater ukurlarndan alr ve dilinin krlmas ile sonulanr. nlem : Hasar verici pittingden, yzey yklerinin malzeme dayanma yknn atnda tutulmas sureti ile kanlabilir. Bununla birlikte malzemenin sertliini arttrarak malzemenin dayanm gcnn artmas neticesinde de pitting nlenebilir. Bazen de pitting src elemanlarn sertlik deerlerinin arttrlmas suretiyle ilerlemesi durdurulabilir.

4.YALAMA LEMLERNN UYGULANMASI

4.1.Yalama

Profesyonel ve profesyonel olmayan birok kii dili hasarlarndan yalamay sorumla tutar. Fakat bu sadece yalaycnn hatas olmayp, yalamann tatbik ekline veya d kuvvetler ve yalaycnn maruz kald artlara baldr. Yalayclar alan yzeylerde iki tip ya filmi oluturur. Birincisi reaktif ya filmidir ki bu tabaka fiziksel absorpsiyon ve kimyasal reaksiyonla oluur. Olduka yumuak olup, kesme direnci olduka azdr. Fakat yzeyden alnmas veya penatrasyonu ok zordur. kinci tip ya filmi dili hzna bamldr ve hidrostatik olarak teekkl eder. Bu ikinci ya filmi olduka incedir. Yksek kesme mukavemetine sahiptir ve sabit scaklk elde edildii srece bask kuvvetlerinin etkisi olmaz.

13

Hi phesiz dili dizayn ve kusurlar gz nne alnd zaman yalayclarn belirgin rolleri vardr.

A) Bir dilinin diinden e dilisine yk, basnl ya filmi boyunca aktarlr. Eer bu salanamazsa metalin metale temas kanlmazdr.

B) Viskozite arttrlmak suretiyle kaln bir ya filmi elde edilecektir. (Yk, hz ve sakl sabit tutularak.)

C) Is aa kmas belirli maksimum viskozitede kontrol edilemeyebilir. (Verilen bir ya iin)

D) Eer dili yzey dengeleme scakl belirli bir deere ularsa ya filminde kopma olacaktr.

E) E dili yzeylerindeki srtnme kuvveti limit hza bamldr. F) Sabit hzda, yzey denge scakl yk arttka artar. Srtnme yk limitini azaltr.

Yzey denge scakl, ya tarafndan snn alnmas datlmasna eit olduu zaman salanr.

Yalayc ile direkt veya indirekt dililerde hasar meydana gelebilir. Bunlar; yanl yalama uygulanmas iin yanl zellikler verilmise veya doru zellikler kullanc tarafndan tatbik edilmedii anlamna gelir. Tipi, kalitesi veya uygun olmay nedeniyle ksa zamanda dililer hasara urar.

Yalayc sistem, bir kenara atlp gz ard edilmemelidir. Pskrtme yalamas belirli bir sistem iin uygun olmayabilir. Uygun bir yalaycnn en nemli fonksiyonlarndan biride sy datmasdr. Herhangi bir yalama sistemi, dili dilerine alma srasnda uygun yalamay salad gibi, srtnmeden dolay ortaya kan sy kaldracak ekilde dnlmelidir. Eer bu gereklemezse devaml ykselen s ile ya filmi koparak dililerin hasara uramasna neden olur.

Yan azl hi phesiz alan dili nitesi ierisinde tahrip edici en kt durumdur. Ya, alan dililerin arasnda uygun ya filmi ve sy datacak ekilde uygun miktarda olmaldr. Ya kaa sistemdeki ya miktarnn azalmasnda ok nemlidir. Fakat sklkla servise alnmadan nce ya ilavesi yaplmaz. Ya yksek scaklk ve basn altnda buharlamak ve katlamak suretiyle azalabilir. Ya miktarnn azlnn etkileri ekil-9 de gsterilmitir.

Fazla yalama, bir dili nitesinde allmn dnda problemler sunar. Fazla miktarda yan alkalanma etkisi ile daha fazla s, yan kesme dzlemi ierisinde kesme srasndaki enerji s olarak absorbe edildiinden, aa kar. Artan scaklk altnda alkalanma etkisi ile ya katlamaya ynelir. Baz durumlarda yksek buhar basnc szdrmazlk contasn kopararak ya kaak problemlerine neden olurlar.

ekil-9 de dili setlerinin karlatrlmasnda yalaycnn az olmas halinde dilerin ksa zamanda ok fazla tahrip olabileceini gstermektedir.

ekil-9

14

4.2.Yan Kirlenmesi

Ya kirlenmesi, yalayc ile ilgili problemlerin banda gelir, olduka komplekstir. Oksitleyici buhar ieren atmosferden kaynaklanan ve su buhar ile kirlenmeler yeni anm dili yzeyini oksitler, yan bozulmasna neden olur veya metal zerinde korozyon hcreleri olutururlar. Sv kirlenmesi, sudan (gazlar, asitler, tuzlar veya amur ile kirlenmi olabilir.) donmay nleyici katk maddesinden sv soutma maddesinden veya rasgele kullanlan gres veya ya ilavesinden kaynaklanabilir. Bu kirlenme korozyona ve genellikle metalik yzey ile yalaycnn bozulmasna neden olur.

Dier nemli yalarn kat madde ile kirlenmesi, dili sisteminin kendi iinde ve kendi almasndan kaynaklanr. Yeni monte edilmi dililerin birbirlerine almas srasnda dilerden anan ok kk metal paracklar ya ierisine geer.

Dilerin temas yzeyleri birbirine alt zaman metal anmas hemen hemen hi olmaz. Bu nedenle yeni devreye alnan dili kutularnda 50 saatlik alma sonucunda yan tamamen deitirilmesi nerilir. Bunun dnda kat kirleticiler olarak, dili kutusu ierisindeki dkm kumlarn, dili kutusunun onarm srasnda kaynak artklarn, delik delme ve tornalama ilemi srasnda temizlenmeyen apaklar, montaj srasnda darbe nedeni ile den krk paralar, yanan yadan dolay karbon ylmasn, sl ilem sonras kumlama srasnda tanan kumlama paralarn, lebleme maddesini, talama ta krklarn sayabiliriz.

4.3.Scaklk

Btn yalayclarn %90 nn genel bir zellii, snan paralar zerindeki sy almalardr. Scaklk ykselmesinin sebep ve etkileri olarak iki kategori altnda muteala etmek ok zordur. Kesme noktasnda ( shear point ) yani yan parlama noktasnn ve keza kritik elik transformasyon scaklnn zerinde kesme enerjisi ok yksek sya dnr. Bu snn etkisi ile yan yanarak az miktarda karbona ve diler zerindeki baz noktalarn su verme etkisi ile temperlenmemi martensite dnmesine neden olur. Devaml servis srasnda bu blgeler atlamaya meyilli ve anmaya maruz blgelerdir.

Yalayclar, kesmeye belirli bir diren gsterirler, yksek viskozite yksek kesme dayanmn ifade eder. Dili veya hareketli paralar ya keserken yan kesme direncinden dolay aa kan enerji sya dnr, scaklk artar. Bu durum yan viskozitesinin artmasna, kesme dayanmnn azalmasna neden olur ve yzey dengeleme scaklna ular. Yzey dengeleme scaklna ulamas yan s datm tam saland zaman olur. Hzdaki veya ykteki herhangi art yzey dengeleme scakln deitirir.

Atmosfer scakl direkt olarak ya scakln ve viskozitesini etkiler. ok dk scaklklarda yalaycnn viskozitesi o kadar artar ki yalama grevi gremez. Bu durumda yan iten stlarak viskozitesinin azaltlmas gerekebilir. Bununla birlikte atmosfer scaklnda ar artma yan viskozitesini azaltmas neticesinde diler arasndaki ya film tabakas incelenir, srtnme kuvveti artarak yzeyin bozulmasna neden olur.

Scaklk ykselmesi yalaycnn ve kapal nitedeki hapis olan buharn hacminin artmasna neden olur. Hacim artarken basn artar ve szdrmazlk contalarnn gevemesine veya yrtlmalarna neden olabilir. Dilinin almas srasnda aa kan s nemli bir s kaynadr. Yzey anmasna ve deformasyonuna neden olan ykler mekanik enerjiyi s enerjisine dntrr. rnein normal yklemede 3300 lb/inch lik bir yk altnda ve hz 7500 d/d da dz bir dilinin yzey dengeleme scaklnn maksimum bask ve kayma gerilimlerini meydana geldii noktada 15 oC artt hesaplanmtr.

15

Bir dili nitesindeki elemanlar; dililer, rulmanlar, frenler, rot ve atallar gibi paralarn hepsi ovalama temasna ve anmaya ynelirler. Srtnme enerjisi sya dnr ve yalayc tarafndan absorbe edilir. Ya filmi iki metalik yzey arasnda kald mddete srtnme minimum seviyededir veya anma olmaz. Yzey dengeleme scakl artarken diler zerindeki koruyucu ya film tabakas azalr. Baz noktalarda ilk tehlikeli noktaya ular. Yani ya film tabakas yke daha fazla dayanamayabilir ve metal metale temas olur. Ovalama, anma ve galling etkisi ile s miktarnda art olur. Di yzeylerinde meydana gelen s yan absorbe ettiinden fazladr. Bu durumda dili kendi kendine sy absorbe eder, scakl ykselir. Bunun neticesinde ikinci tehlikeli olay temperleme olur.

Temperlenen dililerde, belli bir scaklk ald zaman, malzemenin sertlii azalr ve srtnme anmasnn daha hzl gelimesine yol aar. retim aamasnda kullanlan temperleme scakl 325 oF ( 180 oC ) dr. Servis artlarnda bu scakla kadar klmas parann orijinal sertlii zerine etki yapmaz. Bunun zerindeki scaklklarn etkisi vardr. Temperlenen parann rengi scaklkla deiir. Buna temperleme rengi denilir.

SICAKLIK Beklenilen sertlik Temper rengi oF ( oC ) Deeri ( HRC )

350 ( 177 ) 60 62 Etkilenmez 400 ( 204 ) 57 59 Ak Buday sars 450 ( 232 ) 55 57 Koyu Buday sars 500 ( 260 ) 52 55 Koyu mor 600 ( 316 ) 47 52 Orta mavi 700 ( 371 ) 35 47 Ak mavi

Bunun peinden nc tehlikeli nokta ortaya kar.Yan, yalayc zelliini ortadan kaldrd gibi aa kan s ile dilerin erimesine ve kaybolmasna neden olur. (ekil-10)

ekil-10 de alan dilerde scakln devaml ykselmesi ile malzeme scakl erime noktasna ykselmitir.

ekil-10

4.4.Dili Mekanizmalarnn Yalanmas

Dili mekanizmalarnn mrlerini birinci derecede etkileyen, bunlarn yalama durumudur. Yerinde yaplan uygun ve bol yal bir yalama ile dili mekanizmalarnn mrleri ok uzatlabilir.

16

ok dk devir saylarnda alan dili arklar tam sv olarak yalanmazlar, temas eden di yzeylerinin arasna bol ya giremediinden yar sv srtnme ile alrlar ve bu nedenle mrleri orta hzda dnen dili arklarn ancak yars kadardr.

Orta hzlarda dnen dili arklarda ise diler ya bolca aralarna alrlar ve di yzeyleri arasnda bir ya filmini meydana getirirler.

ok yksek devirlerde ise arklar yalar etrafa savururlar ve yine yarm sv bir srtnme meydana gelir. Dili arklar fazlaca snrlar.

Daldrmal Yalama

ekil-11:Dili arklar hareketsiz halde ekil-12:Dili arklar hareketli halde

Dili arklarn yalanmas drt ayr sisteme gre yaplr. Bunlar cetvel-5 de belirtilmitir. Bu sistemde dili bolca ya iinde dnmekte, yeteri kadar ya yukarya karmaktadr. (ekil-12 da) Bu yetmedii yerlerde basnl ya dilerin arasna pskrtlr. Dn hz ok yksekse yada o nispette ince memelerden bir sis buusu meydana getirecek ekilde pskrtmelidir. Daldrmal yalamada redktr kutusunun n gemeyecek ekilde ya ile doldurulmaldr. Redktr yalanmasnda, yataklarn da yalanmas nemli bir konudur. Rulmanl yataklar, makine ya ile yalama yapan merkezi bir yalama sisteminin bulunduu yerlerde, makine ya ile yalanmann doru olduu bilinir. Ancak dililer yeteri hzda dnerlerse daldrmal yalama ile de rulmanl yataklarn yalanabildii ekil-13 de grlmektedir. arkn yalar nasl pskrttn ve bunlarn rulmanl yataklara ve oradan da tekrar redktr kutusuna nasl attklarn ekilden iyice grebiliriz.

ekil 13 : Daldrmal yalamada yan pskrtlmesi ile rulmanl yataklarn

birlikte yalan

17

Cetvel-5 : ( V ) evre hzna gre dili arklarn yalanlar

evre hz [ m/s ] Yalama ekli V = ...0,8 Gres srmek yeterlidir.

V = 0,8...4 Alak hzlarda gres, yksek hzlarda daldrmal yalama V = 4...12 Daldrmal yalama V = 12... Pskrtmeli yalama

En ok kullanlan yalama sistemi olan daldrmal yalamada seilecek ya viskozitelerini cetvel-5 de gryoruz. Daldrmal yalamada seilecek ya viskoziteleri tablo da verilen Engler dereceleri E50 yani 50 oC scaklktaki viskozite derecesidir.

Cetvel-6 : C = Fu / ( b.to ) olup [ kp/cm2 ] cinsinden ykleme katsaysdr.

evre Hz V [ m/s ]

Dili arklarn yklenileri Hafif

C < 40 Orta

C = 40...100 Ar

C > 100 ...0,5 20 oE 34 oE 60 oE

0,5...2 12 oE 20 oE 30 oE 2...6 8 oE 12 oE 20 oE

6...12 6 oE 8 oE 12 oE

Basl yani pompa ile yaplan yalamada evre hz : V = 10...20 [ m/s ] iin 6o...7o E50 , V >20 [ m/s ] iin 4o...6o E50 viskozitesinde olan bir ya kullanlr.

4.5.Yalama Yntemleri

Genellikle dili arklarn yalanmasnda, nemsiz ve dk hzlarda elle ( ekil-14 ), orta hzlarda daldrmal veya sratmal ( ekil-15 ) ve yksek hzlarda pskrtmeli ve ya sisi ( ekil -16 ) ile yalama yntemleri kullanlmaktadr.

4.5.1.Daldrmal veya Sratmal Yalama Yntemi : Kapal kutu iinde alan dililer iin uygulanr. Burada dilerden biri ( ekil-17 ) ksmen ya iine daldrlr ve hareket srasnda ya etrafa sratacak dier dili arklarn ve yatak gibi elemanlarn yalanmasn salar. Yan alkalanmas ile g kaybn nlemek iin sadece en byk dili, bir di yksekliine karlk gelen derinlikte yaa daldrlr. Bunun olanaksz olduu durumda, ekil-18 da gsterildii gibi, mil zerinde serbeste dnebilen ek bir dili ilave edilir. Kutuda bulunmas gereken ya miktar, iletilen gcn bana 0,35 ile 0,7 [ lt ] olarak tavsiye edilir.

4.5.2.Pskrtmeli Yntem : Dili arkn evre hzlar yaklak olarak V > 12 [ m/s ] olursa uygulanr. Sistem, ya deposu ile birlikte bir ya pompas ve yalama devresine ait soutucu, filtre, manometre, termometre gibi elemanlardan oluan bir basnl kapal devre yalama sistemidir. Bu yntemde ya, zel memeler vastasyla dorudan doruya dililer zerine pskrtlr. Pskrtme ynnn, dililerin dn yn ile ayn olmas gerekir. Bu nedenle yn deitirilen dili sistemlerinde iki meme kullanlr. Dililerin dn ynlerine gre pskrtme st veya alt memelerden yaplr. Pskrtme sistemi, yatrm harcamalar yksek olmakla beraber, alma bakmndan ok elverili bir yntemdir. Yntem ve tesisat bakmndan pskrtme sistemi ile benzerlii olan ya sisi ile yalama yntemi ok yksek hzlarda uygulanmaktadr.

18

ekil-14 ekil-15 ekil-16

ekil-17 ekil-18

4.6.Ya Tiplerinin Seimi

Genellikle dili arklarda yalamann amac dier makine elemanlarnda olduu gibi adhezyon anmasn azaltmak, bunun kuvvetli hali olan yenmeyi nlemek, temas yzeyleri arasndaki srtnmeyi azaltmak ve soutma grevini yerine getirmektedir.

19

Yalama ynnden, dili arklarn temas yzeyleri ok kk olduundan yksek yzey basnlarnn meydana geldii konusunun gz nnde tutulmas gerekir. Bu bakmdan dili arklarn yalanmasnn, temas yzeylerine yapm bir ya tabakas oluturan yani stma kabiliyeti byk olan yalar ile yaplmas tavsiye edilir. nemli yerlerde, yksek basn katklar eklenmi (YB) yalarnn kullanlmas n grlmektedir. cetvel-7 da tatlarn dili sistemlerinde (DIN 51512) ve motorlarda (DIN 51511) kullanlan yalarn SAE ye gre viskoziteleri verilmitir.

Cetvel-7

SAE viskozitele

ri

-17,8 oC , ( 0 oF ) de 98,9 oC , ( 210 oF ) de Minimum maksimum minimum maksimum

cSt oE cSt oE cSt oE cSt oE 75 80 90 140 250

-

3257

-

430

3257 21716

430 2867

4,18 14,24 25,0

42,7

1,33 2,25

3,47 5,71

-

25,0 42,7

-

-

3,47 5,71

-

5W 10W 20W 20 30 40 50

-

1307 2614

-

172 344

869 2614 10458

115 344

1376

3,86

5,73 9,62 12,94 16,77

1,30

1,46 1,80 2,12 2,52

-

9,62 12,94 16,77 22,68

-

1,80 2,12 2,52 3,19

5.DL ARKLARDA KALTE KONTROL

5.1. DLLERN KONTROL Dililerin kontrol imalat srasnda balar. Dili daha di ama tezgahna bal iken

gerekli llere ulap ulamadn kontrol etmek ve llen deerlere gre di aan tezgaha paso vermek gereklidir.

malat bittikten sonrada dili llr; eitli ynlerden ve kaliteleri kontrol edilerek tespit edilir. Daha fazla hatal olanlar kontrol d braklr.

Bu bakmdan dililerin kontrol: 5.1.1.malat srasndaki kontrol 5.1.2.malattan sonraki kontrol

diye ikiye ayrmamz doru olur. 5.1.1.Dililerin imalat srasnda dili lme mikrometresiyle di kalnlklarnn

kontrol: malat srasndaki kontroln amac dililerin yeterli kalnla (so) ulap

ulamadklarnn tespitidir. Bu lme sonucu olarak di aan tezgaha ne kadar paso verilecei de tespit edilir ve tezgah buna gre ayarlanr. Bu lme dili mikrometresi (ekil-20) ile yaplr. Bunlarn lme sahas 1....10 modllk dililer iindir; bunlarla normal mikrometrelerde olduu gibi 0,01 mm hassasiyetle llebilir. Genel olarak yksek kaliteli olmayan dili imalatnda iyi sonular verirler. Grd i nemli ve fiyat ucuz olan dili lme mikrometreleri en ok yaylm di kalnl l aletleridir.

20

Sekil-20 : Dili lme mikrometresi ile dililerin kalnl llr. lme snr : 1.....10 modl

lme hassasiyeti: 0.01 mm Daha yksek hassasiyet istendii zaman bunlarn yksek hassasiyetli l saati ile

donatlm tipleri de vardr. ( ekil-21 )

ekil-21 : Yksek hassasiyetli dili lme mikrometresi lme snr : 0,4...10 modl

lme hassasiyeti: 0,002 mm

Bunlar gerekli w aralna endmas mastaryla ayarlarlandktan ve l saatini sfra getirdikten sonra 0,002 mm hassasiyetle llebilir. l saatli mikrometrelerin lme snr 0,4den 10 modle kadardr

ekil-22 ekil-23 ekil-22 : Dili lme mikrometresinde dilerdeki W aralnn nasl lldn gsteren resim

ekil-23 : Dili lme mikrometresi ile aralnn hesaplanmasna ait yardmc kroki

Dili lme mikrometreleri birka dili birden iine alarak W araln lerler. ekil-22de 9 di ekil-23de ise 3 diin W aralnn lld grlmektedir. Dili arklarn llmesinde W aralnda ka di bulunaca forml 1 ile verilmitir.

ekil-22 de grld gibi W aral birka temel daire admnn (tg) ile temel daire zerindeki bir di kalnlnn (sg) toplamna eittir. Ancak profil kaydrma yaplm V-dililerinde W-aral deiik deer verirler.

Dili lme mikrometreleriyle dili arkn tek bir yerinden llmesi yetmez; lme birka yerinden yaplr ve bunun ortalamas alnr.

21

Dili lme mikrometresi ancak imalat srasndaki kontrol iin kullanlr;imalattan sonraki kontrolde aldatc sonular verebilir. Dili lme mikrometrelerini dili imalatnn sonunda da kontrol iin kullanmak mmkndr; ancak byle bir halde dier dili hatalar da (bilhassa yuvarlaklk hatas) kontrol edilmeli ve bunlarn msaade edilen snrlar iinde olmalarna dikkat etmelidir

.

5.1.1.1.Standart evolvent dililerinde llen W aral:

Standart evolvent dililerde dili lme mikrometresi ile llen aralk:

W=(n-1).tg+sg (forml-1)

olarak hesaplanr. Bu formlde n= mikrometrenin iine ald di saysdr.(ekil-22) Dili lme mikrometresi ile llecek di says (n) u formlle tespit edilmitir:

5,0180

.

+=Z

n (forml-2)

bulunan n deeri en yakn tam sayya yuvarlatlr. Bu formlde Z=dilinin di says, 0=dilinin kavrama asdr; standart dililerde 0=200dir. llecek n di says iin bu gibi mikrometreleri imal eden firmalar,mikrometre ile birlikte zel cetveller verirler.

Forml 1 deki temel daire adm:

tg=t0.cos0 ve t0=2r0

olduunu hesaba katmakla: tg=2r0 cos0 /Z=.m. cos0 (forml-3)

olarak bulunur. Ancak temel daire zerindeki di kalnln(sg) ayrca hesaplamak gerekir.bunun iin ekil-21 deki yardmc krokiden faydalanrz. ekilde

TC=TC=l olduundan;

TT=2l-sg (forml-4)

Yazar ve ayrca;

TT=rg(20 -)=r0cos 0 (2 0-) (forml-5)

Olduundan forml 4 ve forml 5 eitlenerek:

sg=2l-r0 cos 0 (2.0 -) (forml-6) buluruz. ekil-24 den :

22

ekil-24 : Temel daire zerindeki sg di kalnln hesaplamak iin yardmc kroki = .m / 2r0 ve l=r0sin0 karlklarn okur, bunlar forml-6 da yerine koyarsak ;

sg=2ro.sin 0 -2ro. 0 .cos 0 +m. cos 0. /2 (forml-7)

buluruz. Bu forml basitletirmek iin pay ve payday m.cos 0 ile arparsak

sg=2ro/m.[( sin 0 / cos 0)- (0 cos 0 / cos 0)]m. cos 0 + /2.m. cos 0

buluruz. 2ro/m=Z olduundan bu forml sonu olarak u ekli alr:

sg=m. cos 0 [Z.(tan 0 - 0)+ /2] (forml-8)

tan 0 - 0 =eu 0 (forml-9)

olduundan;

sg=m. cos 0 (Z.eu 0 + /2) (forml-10)

olarak yazlr. imdi forml-10 daki sg nin ve forml-3 deki tg nin karlklarn forml1 de yerine konur ve biraz basitletirildiinde, evolvent dililerinde llen W araln:

W=m.cos 0 [(n-0,5) + Z.eu 0] (forml-11)

Bulunur. Bu forml normal,yani profil kaydrma yaplmam aln dilileri iin uygulanr.

Dili ark ama tezgahlar ve dili lme mikrometreleri imal eden fabrikalar eitli modller (m) ve eitli di sayl (z) dililer iin W araln veren tablolar hazrlamlardr;bunlar tezgah ve aletlerle birlikte mterilerine verirler.

5.1.1.2.Profil kaydrmal (tashihli) V-dililerinde llen W- aral:

Profil kaydrma ile elde edilmi V-dililerinde dili lme mikrometresi ile llen W aral 7W kadar deiir. Pozitif profil kaydrmada +W ve negatif profil kaydrmada -W alnr. Profil kaydrma sonucu, di blmleri to ve tg sabit kaldklar halde diler btn profilleri boyunca kalnlarlar.

23

ekil-25 : Di ama esnasnda dili lme mikrometresi ile dilide henz gerekli W aral meydana gelmedii W` aral llmekle tespit edilir. W`-W=2.W/2 dir. bylelikle dileri aacak tezgaha aadaki =W/2.sino pasosunun verimesi gerekir.

Bu kalnlamann yars diin sol,dier yars diin sa profilinde meydana geldii iin ekil6 dan da anlalabilecei gibi llen W aral 2V.sin0 daha byktr. Negatif profil kaydrma yaplm olsayd W ayn oranda kk kacakt .V=x.m olduu da hesaba katlarak V-dilileri iin forml-11 u ekli alr:

W=m. cos 0 [(n-0,5)+Zeu 0]72x.m.sin 0 (forml-12)

Dililerin kalnlk l farklar da hesaba katlrsa W aral As.cos0 kadar daha kk kar.

5.1.1.3.Tezgahta di almas srasnda dili lme mikrometresi ile kontrol :

Dili ark imalat srasnda to dili admnn gerekli lye ulap ulamad,W aralnn kontrol ile anlalr. mal edilen dilinin gerekli W aral elde tablo varsa tablodan okunur,aksi halde forml-11 veya 12 ye gre hesaplanr. Di am srasnda dili lme mikrometresi ile yaplan l kontrolnde llen aralk W > W bulunur. Demek ki diliyi tam ls olan Wye getirmek iin daha

W=W'-W (forml-13)

kadar planyalamal veya frezelemelidir. Bunun iin di aan tezgaha verilecek tala miktar ekil-25 nn yardm ile yle hesaplanr:

=W/2sin 0 (forml-14)

ekil-25 de verilmesi gereken tala miktar kremayer eklindeki kesici bak izilerek canlandrlmtr.

24

5.1.1.4.Helis dililerinde Wn aralnn llmesi :

Helis dililerinde ekil-26 da belirtildii gibi normal profildeki Wn aral llr. Helis dili arklarn anlatrken dilinin gerek di says (Z) ile edeer di says (Zn) arasndaki bant u ekildedir:

30 )cos(

ZZn = (forml-15)

Bu formldeki 0 dilinin eim asdr.

Dili ark imal eden tezgahlar yapan baz fabrikalar :

1/ cos03=k (forml-16)

Yazarlar ve k iin cetveller vererek edeer di saysn

Zn=Z.k (forml-17)

Formlne gre ksa yoldan hesaplarlar.

Sekil-26 : Helis dililerinde dili lme mikrometresi ile normal Wn aralnn llmesini canlandran kroki

Helisel dilinin di lme mikrometresi ile llmesi ancak yeteri kadar geni olmalar ve :

bW.sin0 (forml-18)

artna uymalar halinde mmkndr. llen helis dilisi bu arta uymuyorsa yanyana sk olarak bir malafaya bal olan birka dili zerinde lme yaplr.

Helis dililerinde normal Wn aral u formle gre hesaplanr.

25

Wn=mn.cos n0 [(n-0,5)+Zn.eu. n0] (forml-19)

Zn.eu.en0=Zs.eu.s0 olduundan yukardaki formle Zs.eu.s0 karlnda yazabiliriz. s0 deerini hesaplamak iin tan s0 = tan n0 /cos 0 eitliinden faydalanlr.

Helis dililerindeki llecek di says (n) ise :

n= Zn. n0 /1800+0,5 (forml-20)

forml ile verilmitir.

Dili ark tezgah imalcilerin yaynlarnda genel olarak 0 =20 ,birka 0 helis as ve standart moduller iin W ve Wn aralklar verilir. Bunun dndaki 0 ve 0 deerleri ve standart olmayan modller iin dili lme mikrometrelerinin W llerinin teker teker hesaplanmalar gerekir.

5.1.1.5.malat srasnda di kalnlklarnn baka metotlarla kontrol :

Bir zamanlar dilerin arasna ok hassas ilenmi silindirik ufak makaralar,fazla eimli helis dililerde ise bilyalar konarak,bilya stnden kar bilya stne kadar olan MR araln lmekle di kalnlklar kontrol edilir. ekil-27 de Ada bilya Bde ise mandalla ve l saati yardm ile tezgah zerinde yaplan di kalnl llmesi gsterilmitir. Burada MR/2 llmektedir. Tezgah zerindeki bu di kalnl lm srasnda yuvarlaklk hatalar da aratrlr.

ekil-27 : Bilya (A)veya mandal (B) yardm ile yaplan di kalnl lm

Tezgah zerinde lme saati olmadan da dilinin kar diine de bir makara koyarak MR aral llebilir. MR aralnn ne kadar kmasn,dilinin modln di says ve makara (bilya) apn (dR) kavrama asn hesaba katarak veren formller ve bu formllere gre hazrlanm tablolar vardr.

Dili lme mikrometreleri (ekil-21) gelitikten sonra bu metotlar ikinci planda kalmtr. Ancak bu metot bugn de i dililerde geni apta uygulanmaktadr.

5.1.2.malattan sonra dililerin kontrol :

malattan kan dili arklar hemen kontrole giderler. Kontrol sonucu olarak bulunan hatalarn dzeltilmesine allr. Bu hatalar DIN 3960....3964 alman standartlar snrlamtr.

Dili arklarn tesellm iin dilinin kalitesini msaade ettii en ucuz kontrol metodu seilir. Kontrol metodu tespit edildikten sonra dili kalitesine ait tolerans snrlar resme yazlr ve kontrole balanr.

26

Genel olarak kontrol sistemlerini gruba ayrabiliriz : 5.1.2.1.Grev kontrol 5.1.2.2.Hatalarn toplu olarak kontrol 5.1.2.3.Hatalarn teker teker kontrol

5.1.2.1.Grev kontrol :

Bu metotla dililerin grevlerini kabaca yapp yapmadklar kontrol edilir. Dk kaliteli ve ok yava dnen dililer iin uygulanr. Baz hallerde dili iftini dinlemek yeterlidir bu maksatla dili ifti bir ses kontrol kutusuna monte edilir. Dk yk altnda altrlr ve tecrbeli bir ii fazla ses karp karmadn dinler.

Nispeten yksek randmanl redktrler tam yk altnda belirli bir sre altrlrlar. Bu sre boyunca redktrler fazla ses kartmadan alyorsa,ilerideki srekli alma srasnda da ikayete sebep vermiyecek ekilde alacaklar kabul edlir.

Kumanda mekanizmalar dilileri gibi yerlerde ok kere di yan boluunu (Sy) lmekle yetinilir.

5.1.2.2.Dili hatalarnn toplu olarak llmesi :

Kaliteleri daha yksek olan dililerde genel olarak hatalar toplu olarak llr. Dili iftinin tesellm iin bu metot kullanlr,hem ok kolay hem de az masrafldr.ekil-28 de bu metotla ;

1 : Kontrol edilen ark

2 : Hatas olmayan mastar ark

3 : Hata lme saati

4 : yay

ekil-28 : Dilinin hatalarn toplu olarak len cihaz

llen toplam hatalar eksen aralklar deiiklii olarak belirirler.

27

ekil-29 : Dilinin toplam hatalarn kontrol eden cihaz toplam olarak llen eksen aral deiiklikleri eklinde beliren hatalar x ile iaretli tambura yazlrlar.(ekil11) bu cihazla 0,001 mm hassaslnda lmeler yaplabilir.

ekil-30 : Diin tm hatalarn kontrol eden cihazn ( ekil-29 ) mm kada yazd izgilerin okunuu a : Di biimi hatalar;ilgili temel dairesinden kaklklar gsterir. izgideki her dalga uzunluu btn bir di yzeyine aittir. b : Kavrama as hatalar;di profilinin durumu temel daireye gre hatal ise bu tip ekil gzkr.her tepenin uzunluu bir di

yzeyine aittir.

c : Yuvarlaklk hatalar izgideki byk dalgalarda okunur;kk sivricikler di balarna yaplm bir dzeltmeyi belirtirler. d : Di blmndeki hatalar,diten die geerken bir anda beliren sivrilerle kendini gsterir. e : d deki dili,sertletirmeden sonra talanp dzeltilmitir.

alan bir lme cihaznn emas gsterilmitir. Grld gibi dili ark (1) hatasz bir mastar dili (2) ile almaktadr. Her iki di yzeyinde meydana gelen btn hatalar ileri geri gidebilecek ekilde yataklandrlm olan mastar ark (2) tarafndan aa eksen aral deiiklii olarak l saatine (3) iletilir.ekil-29da bu ekilde alan bir cihazn fotorafn gryoruz. Resimde bir helis dilisi kontrol edildii grlmektedir.

Bu cihazla 0,001 mm hassaslnda lmeler yaplabilir. Her modl iin bir mastar diliye ihtiya olduundan dili ark imal eden fabrikalar imkan dahilinde az sayda modller ile almaya aba sarfederler.

Bu tezgahlara baka spartlar taklmakla i dililer, sonsuz vidalar ve konik dililerde kontrol edilebilir. ekil-29 da X ile iaretli tamburdaki milimetrik kada izilen hata

28

izgilerini ekil-30a.....e de grlmektedir. Dikkat edilirse hatalar gsteren izgiler ok deiik karakterdedir. Bu kontrol cihazn kullananlar zamanla bu izgileri okumay renirler ve izgileri grr grmez llen hatann neden ileri geldii anlalr. ekil-30a..ede karakteristik baz di hatalar gsterilmi ve resmin altnda anlatlmtr.

ekil-31 : Hatalar yuvarlak kada izen toplam hata lme cihaznn diyagram ekildeki karekteristik tepeleri saymakla llen dilinin di says da diyagramdan anlalr.(ekildekinde Z=31 dir.)

Milimetrik kadna hatalar genel olarak 200-500 kere byterek yazlr. Diyagramlar yuvarlak kada da yazan toplam hata lme cihazlar da vardr. Byle bir

diyagram ekil-31 de grlmektedir. Ayn cihaza da mastar diliyi kararak karlkl olarak alacak dili iftini de takarak

kontrol yaplabilir. Bu halde her iki dilinin hatalar st ste binerek birlikte llrler. Ancak baz hatalar bir arkta aksi ynde etki edebileceklerinden iki arkn toplam hatas daha ufak olarak okunabilir. Redktrlerde birlikte alacak ark iftleri bu ekide kontrol edilebilirler.

Seri dili imalatnda dililerin ileride birlikte alacaklar kar dililer belli olmadndan bunlar mastar dilisi yardm ile teker teker kontrol etmelidir.

5.1.2.3.Toplam dili hatalarndaki tolerans snrlar :

Toplam dili hatasn len cihazlarn izdikleri diyagramlar ekil-30 ve 31 de grdk. Ancak bu hatalarn dili kalitesin bal belirli bir tolerans alan iinde kalmas gerekir.

ekil-32 ve ekil-33

29

Toplam dili hatalarnn yazlm olduklar dz ve dairesel diyagramlardan okunuu

Fi=yuvarlanma hatas fi=yuvarlanma atlay

ekildeki p bir tek diteki hata lsnn yolunu belirtmektedir. Sol resimdeki () iin metine baknz.

llen hata ekil-32 ve ekil-33 de grdmz gibi iki ayr ekilde okunur.

Fi=yuvarlanma hatas fi=yuvarlanma atlay

DIN 3963 alman standard bunlar iin dili kalitesi ve modllerine gre snrlar tespit etmitir (tablo1). Grld gibi yuvarlanma hatas (Fi) bir dilinin btn dileri lldkten sora erinin en yksek ve en alak noktalar arasndaki fark,yani btn dili boyunca llen maksimum hatadr. Yuvarlanma atlay (fi) ise tek bir di yzeyi boyunca llen maksimum hatadr.

Genel olarak dilerin iki yzeyindeki toplam hatalar (ekil-28 ve ekil-29daki cihazlarla) kontrol edilir;byle bir halde Fi ve fi (iki stle) Fi" ve fi" seklinde yazlr. Tek di yzeyinin hatalar kontrol edildii taktirde ise bunlar Fi' ve fi' eklinde yazlrlar. Nitekim ekil-32 de ve ekil-31 deki 31 dii olan dili arkn kontrol diyagramnda Fi" ve fi" iaretleri konmutur.

eitli dili kalitelerinde uygulanacak toleranslar alman standartlarnca DIN3963 ve DIN3967 de tespit edilmitir. Cetvel-8 den DIN3963 n zeti verilmitir. Tablodan grld gibi yalnz dilinin kalitesini belirtmek yeterli deildir;dilinin modlnn (m) ve blm dairesi apn (d0) da nemli rolleri vardr.

Cetvel-8in izahn yaparsak; A:Modl(m) B:Kalite C:Di yn hatas (100 mm ark geniliinde mikrometre olarak llmtr) D:Blm dairesi aplar (d0) ....dan fazla .... ye kadar E:Toplam hata (s)

s'=Tek di yzeyindeki yuvarlanma kontrol s"=ift di yzeyindeki yuvarlanma kontrol Fi=Yuvarlanma hatas fi=Atlama hatas

['] tek yzeydeki kontrolde ["] ift yzeydeki kontrolde G: di kalnl l farklar (m=0,001 mm olarak) A0s=yukar l fark Aus=aa l fark

30

Cetvel-8 (DIN3963 den zet) Yuvarlanma hata snrlar ve di kalnl l farklar

Toleranslar verilmi olan iki dilinin iftletirilmesi ve a eksen aralklarnn toleransnn da verilmesi ile dililerin altrlmas tespit edilmi olur. Mil ve delik altrmalarna benzeyen bu sistem dililerin skmadan alabilmeleri iin di boluunu tespit eder. Dililerin skmadan alabilmeleri aralarnda braklacak boluk alman standartlarna (DIN) gre dilerin kalnln deitirmekle elde edilir yoksa eksen aralklarn (a) deitirmekle bu boluu elde etmek mmkn olabilir.

31

ekil-34a : Dilerin tolerans alanlar ekil-34b : Dili mekanizmalarnn alt ve st l farklar

A0s veya As0: Dilerin yukar l fark Aus veya Asu: Dilerin aa l fark A0a veya Aa0: Eksenlerin l fark Aua veya Aau: Eksenlerin aa yukar l fark

Di kalnlnn teorik kalnla gre ki farklar a,b,c,d,e,f,g ve h diye harflerle belirtilir. Tablo1 de bunlardan bir ksmnn yukar (A0s) ve aa (Aus) l farklar verilmitir. Tablodan grld gibi h en ufak di boluunu verir,g,f,e,d,....ya kadar doru di boluu gittike artar.

ekil-34ada dililerin tolerans alanlar h,g,f... harfleri yazlarak canlandrlmtr. ekil-34b de ise gerek a eksen aralnn ve gerekse dililerin alt ve st l farklar gsterilmitir.

Dileri ileme cinsi ile kaliteleri belirlenmektedir. imdi ayn kalitedeki dililerin toleranslarnn deiik olabileceini gryoruz. Bylelikle dilinin tolerans alan harf ile ve kalitesi say ile belirtilmi olur.

Dililerin toleranslarn veren harfi seebilmek iin dililerin yerine monte edildikten sonraki di yan boluunu (sy') ve bunun en byk ve en kk deerlerinin bilinmesi gereklidir.

Yerine monte edilmi dili iftlerinin almalar srasnda dililer arasnda braklacak sy

'

yan boluu hakknda eitli tavsiyeleri cetvel-9 dan bulabiliriz . Cetveldeki deerler iki ayr yazar tarafndan verilmitir ve grld gibi aralarnda byke farklar vardr;bunlar kullanlrken dikkatli hareket edilmelidir. Redktr kutusu baka bir malzemeden yaplmsa s etkisi altnda genlemesi de deiik olur;byle bir halde cetvel-9da verilen deerlerin st snrlar bile skkla yol aabilirler. rnein gemilerde ve uaklarda hzl dnen 2,5 modllk dililerde minimum di yan boluu sy' = 0,15....0,20 mm olarak uygulanr.

Dililerin imali bakmndan meydana gelen l farklarn, akmadaki genlemeleri vb. dikkate almak gerekli olup teorik olarak boluksuz fakat di kalnlna verilmi toleransl ller dahilinde skmadan alabilecek bir yan boluu (sy') gereklidir.

32

Dili imalinde ok kk di kalnl toleranslarnn elde edilmesi ok zordur. (Cetvel-10). Tablodan grld gibi 50m lik bir di kalnl tolerans bile ok dikkatli bir alma gerektirmektedir. Bir dili iftinin hatas bylelikle iki kat olarak 100m olur. Buda di yan boluunun (sy') ok dar seilmemesinin gerektiini belirtir.

Cetvel-9 (Beraber alacak dili iftlerinde braklmas tavsiye edilen sy' yan boluklar)

Braklacak yan boluk sy' Dilinin modl m(mm) Talanm dililerde mm nce tesviyeli dililerde mm

1 0,04....0,05 0,08....0,1 2 0,05...0,07 0,1....0,12

2,5 0,07...0,08 0,11...0,13 3 0,08.....0,1 0,13...0,15

3,5 0,09.....0,1 0,15...0,18 4 0,1....0,13 0,18...0,21 5 0,12...0,15 0,20...0,23 6 0,13...0,18 0,25...0,28 7 0,14...0,23 0,29...0,35 8 0,15...0,24 0,32...0,36 9 0,16....0,26 0,36...0,38

10 0,17...0,28 0,40 13 0,35 0,50 17 0,46 0,68 25 0,64 1,00

Metinde belirtilmi olduu gibi genel olarak cetvelde verilmi olan deerden daha bykleri uygulanr.

Cetvel-10 2,5...5 modll dililerde imalatta elde edilebilen di kalnl toleranslar

leme cinsi Elde edilen dzgnlk (m) Rahat olarak salanabilir Dzgn imalat Elde edilen maksimum

Planyalama ile 100 50 12 Azdrma frezesi ile 100 50 12

Raspalama ile 50 12 9 Talama ile 50 12 9

Ancak sy' yan boluundan baka eksen aralnn st ve alt snrlar hakknda da bilgi sahibi olmamz gerekir. Bunlar iin DIN 3964 alman standart (Cetvel-11) j ve k diye iki tolerans alan tespit edilmitir. ekil-34 de bunlar ark merkezlerindeki taranm dar alanlarda belirtilmitir.

33

Cetvel-11

DIN 3964 e gre dili ark eksen aralklar tolerans alanlar a : Dilinin kalitesi

b : Eksen aral mm (...dan fazla,... ya kadar) c : Eksen aral l farklar (m=0,001mm)

ekil-29 daki lme cihazna benzer ve tek di yzeyini kontrol eden cihazlar vardr. Bunlar srekli tek yzeyi ile yklenen (yani tek tarafa dnen) dililerde uygulanrlar. ltkleri hatalar tek ['] le belirtilir. (ekil-35)

F'=Tek yzeyin toplam yuvarlanma hatas f''=Tek yzeyin yuvarlanma atlay

Dili ark imal eden firmalar imal ettikleri dililerin toleranslarn resimlere yazarlar ve dili mekanizmalarnn almada verdikleri sonulara gre toleranslarda deiiklik yaparak zamanla tecrbe sahibi olurlar.

Yeni olarak imal edilecek bir redktrde ya ima edilmi benzer redktrdeki tecrbelere gre toleranslar verilir veya imkan bulunursa imal edilecek tipte kaliteli redktrler temin edilir ve bunlarn toleranslar llr.

34

ekil-35 : Tek di yzeyinin kontrol diyagram,(p=iki diin aral ) Fi'=Tek yzeyin toplam yuvarlanma hatas (ekilde F' olarak gsterilmitir.)

fi'=Tek yzeyin yuvarlanma atlay

5.1.2.4.Dili hatalarnn teker teker llmesi : Bir dili arkn dileri bir takm tespit edici boyutlarla belirtilmi olurlar. Dililerin

kullan yerlerine gre bu boyutlar belirli tolerans snrlar iinde kalmaldr. Bu boyutlar yle toparlayabiliriz.

*Temel daire ve kavrama as *Di yan biimi ve yzey dzgnszl *Blm (to) ve kavrama blm (tx veya te ) *Di kalnl *Yuvarlaklk *Di yzeyi yn (o eimi ) * Redktr gvdesinin eksen aral

Bu hatalar teker teker lmek dili ark imalcileri iin byk nem tar. Yaplan hatalarn cinsleri bilinirse bunlarn nlenmesi imkan aratrlabilir ve profil dzeltilebilir. Bu maksatla alman standartlar DIN 3962 fylerine teker teker her hata iin uygulanabilecek max toleranslar en kk modlden 10 modle kadar vermitir. Cetvel-12 de bunlarn bir zeti grlmektedir. Cetveldeki hata iaretleri unlar gstermektedir:

ff :Di yan form hatas fu : Blm atlamas Fg:Temel daire hatas fe : Kavrama blm hatas ft : Tek di blm hatas fg :Di kalnl hatas Ft:Toplam blm hatas fr : Yuvarlaklk hatas

Tek olarak llebilen bu hatalar srasyla inceleyelim ;

ekil-36 : malat temel dairesi ( r'g ) tespit edilmi temel daireden ( rg ) kk

35

.

ekil-37 : malat temel dairesi ( r'g ) tespit temel daireden ( rg ) byk ekil-38 : Di yan formu hatas ( ft ) ve profil edilmi hatasnn gsterilii

1 = knty ( fp ) 2 = ukurluu gstermektedir

Resimlerin zerindeki eriler kontrol cihaznn sz konusu olan hataya ait milimetrik kadna izdii diyagramlardr. Bylelikle diyagramlardan hatann nereden geldiini okumasn renebiliriz.

I.Temel daire hatas (Fg)

Bir dilinin imalat temel dairesi (rg') tespit edilmi deerinden kkse (rg'

36

Di balarnda yaplan "yuvarlatmalar" di tabanlarndaki "geri almalar" gibi istenerek dililerde yaplan deiiklikler de kontrol diyagramlarnda profil hatalar eklinde belirirler. Diyagramlar incelerken bu zellikler hesaba katlmaldr.

ekil39:Evolvent kontrol cihaznn almasn canlandran ema. 1: Srtme ark: 4 nolu cetvel tarafndan dndrlmektedir.

(srtme arknn ap tespit edilen dg ye eittir) 2: Kontrol edilen dili: 1 nolu srtme arkn miline sk baldr. 3: Di yzeyini yoklayan mandal 4: Dz cetvel: 1 nolu srtme arknn zerinde yuvarlanr

5: Milimetrik kada hatalar yazan u

Cetvel-12 Tek tek llen hatalarn maksimum deerleri (DIN3962 den zet)

37

Grld gibi bu cihazlarla gerek dz ve gerekse helisel dililerdeki hatalar llebilir. ekil-40deki cihaz nispeten eski bir tiptir;bunun modern bir tipi ekil-41de grlmektedir.

ekil 40 : Evolvent kontrol cihaz ile temel daire hatalar ve kavrama hatalar llebilir.

Evolvent cihazlar (ekil-39...41) ile temel daire ve kavrama as hatalar llebilir. Bu cihazlarla yaplabilecek eitli kontroller hakknda ekil-42 bilgi vermektedir.

38

ekil-41 : Otomatik alan dili kontrol cihaz. alma prensibi ekil-39 de anlatld.

IV.Blm hatalar (ft ve Ft )

Di blm hatalar tek di blm hatas (ft) ve toplam blm hatas (Ft) olarak ayrt edilebilir.

Tek di blm hatas (ft) ekil-43den grld gibi iki ayr metotla llebilir. ekil-43 (solda) ve ekil-44 de kavrama blmnn (te veya tg) lm,ekil-43 (sada) ile ekil-45 de di blmnn (t0) lm gsterilmitir. Her iki sistemin lme hassasl 1:1000mm (1m) dir.

39

ekil-42 : eitli kontrol cihazlar (ekil-39...41) ile yaplabilen kontrol ilemlerine ait rnekler ve bunlarn okunular A: Sertletirilmi ve talanm dili : Eri neredeyse bir doruya benzemesi di yzeyinin dzgnszln gsterir. B: Temel daire (r') esas temel daireden (r) kktr. C: Helis dilisinde o- eim as kontrol cihaz o asna gre ayarldr,eri ordinata paralel olduundan imalat asnn

doru olduu anlalr. D: Di ynleri eri olan bir dilinin 4 diinde yaplan kontrol. E: Bir helis dilisinin 1006 kere bytlm diyagram

ekil -43 : Solda = Kavrama blmnn lm (a=te) Sada = Di blmnn lm (b=to)

K=Temel daire

Kavrama blmnn hatasnn (fe) lmnde (ekil25) " yuvarlaklk hatalar " meydana karlamaz,nk eksantriklik lmeyi etkilemez. Bu nedenle bu metot ancak salgs (yuvarlaklk hatas) olmayan dililerde uygulanr.

40

ekil 44 : Kavrama blm (te) kontrol cihaz ekil-45 : Di blm (to) kontrol cihaz 1: Yoklama mandal 2 : Kar tutucu

3ve7 : Destekler

4: stinat 5: Temel daire

6: Blm dairesi

Kavrama blmnn kontrolnde kavrama asnn bykl hakknda bilgi edinilir. eitli modldeki dililer kontrol edilmeden evvel l cihaz, di biimindeki bir mastar zerinde ayarlanr (ekil-47). lme srasnda te aral (ekil-43 de a ile gsterildi.) en kk aralk olduundan cihaz hafife yukar ve aaya oynatlr ve okunan en kk deer te yi verir.

Tek dilinin kavrama blmn vermemekle beraber bahis 1 de anlatlan dili lme mikrometresi ile de daha az hassas olarak ayn lden yaplabilir.

Helis dililerinde llen hata,kavrama asnn hatas,o eim asnn hatas veya her ikisinin mterek hatas olarak belirir.

Kavrama blmnn kontrol,planyalayarak (MAAG ve FELLOW sistemleri ) ile imal edilmi dililer iin nemlidir. Sonsuz vida frezesi (azdrma ) ile imal edilmi dililerde bu lme sistemi ile btn hatalar gzkmez. Burada di blm kontrol cihazlar kullanlr. (ekil-45)

ekil -46 : Kavrama blm kontrol cihaz ekil-47 : Di blm kontrol cihaz, mastar zerinde ayarlanrken

41

Di blmnn lm ok byk hassasiyet isteyen dililerde uygulanr. Bunlar sabit olarak bir sehpahaya balanrlar ve ark dndrle dndrle diler teker teker kontrol edilir;byk dililer de ise bunlar elle dilere oturtularak kontrol yaplr .Bu lme metodu ile yuvarlaklk hatas da llr ve sin eklindeki bir eri olarak kendisini gsterir.

V.Blm atlamas ( fu ) Blm atlamas (fu)diye arka arkaya okunan iki ft blm hatasnn farkna denir.

VI.Di kalnl hatas (fs) Di kalnlklar eksen aralklar ile birlikte di yan boluunu tespit ederler. Bunlar

ekilde llr. A: Dili mikrometreleri ile B: Di kalnln len cihazlarla C: Makara veya bilyalar zerinden lmekle

VII.Yuvarlaklk hatas (fr) Yuvarlaklk hatalarn lmek nispeten basittir. Bunun iin dili ark iki punta ucu

arasnda dner ekilde merkezlenir ve sbt bir noktadan srasyla di boluklarna makara veya bilyalar oturtularak bunlarn tepeleri bir l saatinin ucuyla llrler (ekil-48).llen max. ve min. deerlerin farklar fr yuvarlaklk hatasn verirler.

ekil-48 : Yuvarlaklk kontrol cihaz

Yuvarlaklk hatalar "kabaca"dili hatalarn toplu olarak kontrol eden cihazlarla da (ekil-39...41) kontrol edilebilir. Bu amala rnein ekil-31deki diyagrama izilmi erinin ortalamasna bir bir daire izilir. izilen bu dairenin diyagram kadnn ortas olan "teorik doru" daireden uzakl yuvarlaklk hatasnn yarsna eittir.

42

ekil -49 : Di yn (eim) hatas kontrol cihaz a: Di eimi (o) kontrol edilen dili b: Di yzeyini yoklayan mandal c: Yuvarlanma silindiri ve cetvel

d: Eim ayar ubuu ve gstergesi e: Kzak

f: Milimetre kadna hatalar yazan u

VIII.Di yn hatas (fb)

Dililere gelen yklerin dililere dzgn olarak dalabilmeleri iin fb di yn (di eim) hatas belirli snrlar amamaldr.fb iin snr deer cetvel-8de verilmitir.

Bu hatalar nlemek iin ekil-49 tipindeki cihazlar kullanlr. Kontrol edilecek o as cihazda ayarlanr ve di yzeyini yoklayan b mandalnn hareketi f ucu ile mili metrik kada yazlr. ekil-42c de byle bir eim asnn kontrolne ait diyagram gryoruz.

IX.Eksen aral kontrol

alma srasndaki di boluu eksen aralnca nemli ekilde etkilendiinden redktr gvdelerindeki yatak aralklarn endmas (johnson) mastarlar ile verilen toleranslara uygunluu kontrol edilmelidir.

Di ba ap hatalar iin pratikte elde edilen sonulara dayanlarak Ritter in vermi olduu snrlarda ilgintir.

Cetvel-13 Dilinin db di ba aplar toleranslar (Ritter e gre )

43

EKLER

44

TAVSYE EDLEN YA TPLER ( HEMA DL FABRKASI A.. )

Herhangi bir aksn uzun yllar, problem karmadan alabilmesi, iyi kaliteli dili yayla, gerektii zamanlarda yalanmasyla, mmkn olabilmektedir.

Eaton 2-hzl aks iin uygun yan seimi, bu aks tayan aralarn, tamas beklenen fazla yk durumu dnldnde daha da nem kazanmaktadr.

Dilinin uzun mrl olmas iin, en iyisi ar basn yann (extrem pressure (EP) Laubricant) kullanlmasdr.

En iyi neticeler, uygun viskoziteli yalar kullanld zaman elde edilmektedir. Aadaki tablo uygun yan seilmesinde yardmc olabilir.

TANIM EVRE SICAKLII BP CASTROL ESSO MOBL SHELL TEXACO

AKSLAR

-23 oC nin altnda Hypogear 80 EP Hypoy B80 W GP80W Mobilube HD 80 Spirax 80

EP

Multigear lubricant EP

80

-23o ile 38o ( srekli ) Hypogear 90 EP

Hypoy B90 or Deuso Gear

GX 85W-140

Mobilube HD 90

Spirax 90 EP

Multigear lubricant EP

90

38o nin st Hypogear 140 EP Hypoy B85W /

140 GX 85W-

140 Mobilube HD 140

Spirax 140 EP

Multigear lubricant EP

140

TEKERLEK YATAKLARI

-23o nin altnda 38o nin stne

kadar Energrease L-2 LM Gease or Spheerol APT 2

Multi-purpose Gease H

Mobilgease MP Retinax A

Marfax a-purpose

NE ZAMAN DETRLMEL

Btn yeni akslarda ilk 5000 mil (8000 km) yoldan sonra, orijinal ya deitirilip, yukarda tavsiye edilen yalardan birisi konmaldr. Ondan sonra her 2000 km de ya kontrol edilmelidir. Asla bulunan ya zerine, deiik ya eklemeyin, ayns yoksa boaltp yeniden mevcut yala doldurun. Her 25000 milde (40000 km) veya ylda iki kez ya tamamen deitirilmelidir.

BOALTMA

Ya, her deitirildiinde, tapalar temizlenmelidir. Boaltmann en uygun zaman aracn bir yolculuktan dnme zamandr. nk bu esnada ya snmtr ve kolayca sratle akar. zellikle souk havalarda bu nemlidir. Boaltmak iin alttaki tapay karn, yan tm aknca tekrar yerine takn.

DOLDURMA

Doldurma aklklarnda, magnetik tapalarn kullanlmas ve ya seviyesinin her kontol ediliinde bu tapalarn temizlenmesi tavsiye edilir. Diferansiyelli arka doldurma delii vastasyla gereken miktarda yala doldurun (ya, doldurma deliinin dip seviyesinde olmal) sonra doldurma tapasn yerine takn.

45

Shell Omala HD Sentetik Dili Yalar

Shell Omala HD yksek kalitedeki sentetik baz yalardan retilmitir. zel seilmi katklarla desteklenen formlasyon sayesinde, mineral yalara kyasla ok stn performans salar. Shell Omala HD Flender AG onayna sahiptir.

Uygulamalar

1. Ar artlar altnda alan kapal dili kutularnda; ar yke maruz kalan, ok geni bir scaklk aralnda almak zorunda olan sistemlerde

2. Uzun sre ya deitirilmeden kullanlacak sistemlerde 3. Dz ve kaymal yataklarda 4. Ya sirklasyon sistemlerinde

Performans zellikleri

Mkemmel yk tama kapasitesi : Ar alma artlarnda yk tama kapasitesine sahiptir.

stn yalama performans : Konvansiyonel mineral yalara kyasla stn performans salar; komponentlerin mrn uzatr.

Mkemmel oksidasyon ve termal stabilite : Yksek scaklklarda oluabilecek oksidasyon rnlerini engeller.

Uzun sreli kullanm : Ya deiim aralklarn uzatr; bakm maliyetini azaltr. Pas ve oksidasyona kar koruma : Tm metal yzeylerde korozyona kar koruma Sistemi temiz tutma zellii : Temiz, etkili ve gvenilir performans

Conta ve Boyalar ile Uyum

Shell Omala HD, mineral yalarla problemsiz alan tm szdrmazlk elemanlar ve boyalarla uyumludur.

Deiim Prosedr

Shell Omala HD tm mineral yalarla uyumlu olup, zel bir deiim prosedr gerektirmez. Ya sisteminin temiz ve kontaminantlardan arndrlm olmas tavsiye edilir. Tavsiye edilen ekilde kullanlmas durumunda Shell Omala HD stn performans salar.

nsan Sal ve Gvenlii

Shell Omala HD genel kabul gren i gvenlii kurallar ve kiisel temizlik kurallar uyguland srece insan sal ve i gvenlii asndan bir problem oluturmaz.

Deri ile temas engellenmelidir. Kullanlm ya ile temas ederken eldiven kullanlmas tavsiye edilir. Deri ile temas halinde ilgili blge vakit geirmeden sabun ve su ile ykanmaldr.

Ambalaj eitleri

16 kg. teneke, 180 kg. f

46

Shell Omala Yalar Endstriyel Dili Yalar

Shell Omala Yalar; kurun iermeyen yksek basn (EP) katkl sanayi tipi dili kutusu yalardr. ok iyi yk tama kapasiteleri vardr. Srtnmeyi azaltc zellii, Shell Omala Yalar nn, elik ve bronz elemanlar ieren dili kutularnn yksek verimle almasn salar. Shell Omala Yalar yksek viskozite indeksi baz yalardan hazrlanmlardr. Yksek basn kat kkrt fosfor esasldr. Oksidasyona kar, paslanmaya kar katklar ile korozyon engelleyici, kprmeyi kesici katklar ierirler. Kurun ieren dili yalarna gre daha yksek performansl olan Shell Omala Yalar ayn zamanda kurunun evreye verdii zarar vermezler.

zellikleri

1. ok iyi yk tama kapasiteleri vardr. Bu sayede dili kutusu elemanlarnn anmasn en aza indirirler.

2. ok iyi termal stabiliteleri vardr. Oksidasyona kar katklarn da yardm ile 100 oC ye kadar kan ya scaklklarnda bile ok uzun sre hizmet edebilirler.

3. Sudan ayrlma zellikleri ok iyidir. Ancak salkl bir operasyon iin dipte toplanan suyun dreyn edilerek alnmas gerekir.

4. Korozyonu ok iyi engelleme zellii vardr. Bu zellik sayesinde suyun varl halinde bile dili kutusu elemanlarn paslanmaya kar korur.

5. ISO viskozite numaras 68 den balayan ve 680 e kadar devam eden ok geni bir viskozite aralnda tketicinin hizmetine sunulmutur.

Oksidasyona Kar Diren ve Termal Stabilite

Ar yk altnda ve yksek scaklklarda dahi okside olmadan hizmet vermek bir dili yandan istenen en nemli zelliklerden biridir. Shell Omala Yalar alma artlarna bal olarak 11.5 kJ/m2.s bir hzla, 100 oC ye kadar snsalar bile bozulmadan hizmet verebilirler.

Yk Tama Kapasiteleri

Ar yk altnda Shell Omala Yalar nn yk tama kapasiteleri test edilmitir. Aadaki sonular Shell Omala yalarnn yk altnda bile dili kutusu elemanlarn anmaya kar koruduunu ispat etmektedir.Shell Omala 220nin tipik deerleri aada verilmitir.

Test Sonu FZG gear test 12den A/8 3 /90 byk Condition fail stage IAE gear test standart 110 Ib Timken O.K. deeri 60 Ib min. 4 ball test weld load 250 kg. Wear scar diameter 0.28 mm.

47

Sudan Ayrlabilme zellikleri

Su ile temas ettikleri zaman su ile karmazlar ve su dipte toplanr. Bu artlar altnda suyun dipten alnarak uzaklatrlmas gerekir. Suyun varlnn olumsuz etkisi vardr.

Yadaki srekli varl yan ok abuk okside olmasna yol aar, dili yzeylerinin abuk yorulmasna neden olur (fatique) ve malzemelerde korozyon oluumunun ba nedenidir. Bu nedenlerden dolay suyun, ya haznesi dibinden sratle uzaklatrlmas gerekir.

Shell Dentax Dili Kutusu Yalar

Katkl yaa ihtiya gstermeyen ve API-GL-1 servis snfnda ya tavsiye edilen dili ve direksiyon kutularnda kullanlmak zere stn kaliteli mineral yalardan hazrlanmlardr. Olduka hafif koullarda alan ve katksz mineral baz ya kullanlmas tavsiye edilen btn dili kutularnda uygulanabilir. EP kat iermedii iin dili kutusu iindeki bronz ve benzeri metal alamlardan yaplm paralara zarar vermez.

zellikler

1. Ar basn kat iermez. Katksz baz ya ile alan dili kutularnda sar metallere zarar vermez.

2. Kprmeyi nleyen katk ierir. Bu sayede ya eksilmeleri engellenir.Kprmeyi kestii iin yan oksitlenmesini en aza indirir.

NOT : Ar artlarda alan dili kutularnda Shell Dentax yerine Spirax EP veya Shell Spirax HD nerilir. Eer dili kutusu alma scakl 100 oC yi geerse Dentax yerine katkl yalar olan Spirax serisinden uygun bir ya seilmelidir.

Tipik Fiziksel zellikler

Dentax 90 140 Viskozite @ 40 oC cSt. 175 465 100 oC cSt. 16.8 32 Younluk kg/I. 0.890 0.900 Parlama noktas oC PMCC 268 296

Salk ve Gvenlii

yi standartlarda uygulanan i gvenlii kurallar ve kiisel temizlie dikkat edildiisrece salk ve gvenlik asndan bir problem oluturmaz. Tavsiye edilen uygulama yeri ve ekline ok dikkatli bir ekilde uymak gerekir.

zellikle kullanlm yalarn deri ile temas engellenmeli ve temas halinde su ve sabunla ykanmaldr.

Ambalaj eitleri

16 kg. teneke, 180 kg. f

48

Shell Spirax EP Dili Kutusu Yalar

Shell Spirax EP Yalar; yksek basn kat ieren ve dili kutularnda ve hipoid difransiyeller direksiyon kutularnda kullanlmak zere formlize edilmi yalardr. Yksek basn kat dnda, yan oksitlenmesini engelleyici ve bulunduu malzemeyi pasa kar koruyan ve anmay engelleyen katklar da ierir.

Otomotiv dili kutusu yalarnn dk hz / yksek tork veya yksek hz / dk tork artlar altnda alrken sahip olmas gereken zellikleri American Petroleum Institute tarafndan API-GL-4 servis snfn karladklar iin dili kutularnn her art altnda sorunsuz almasn salarlar.

zellikleri

1. Yksek bas kat ierirler. 2. Oksidasyona kar katklar erdii iin Spirax EP yalarnn servis mrleri

uzundur. 3. Paslanmaya, anmaya, kprmeye kar ierdii katklar sayesinde altklar

dili kutularn korur ve hizmet mrlerini uzatrlar.

Karlad Servis Snflar ve Standartlar

American Petroleum Institute API-GL-4 U.S.Military MIL-L-2105

Tipik Fiziksel zellikleri

Shell Spirax EP 80 EP 90 EP 140 Viskozite cSt. @ 40 oC 73.4 184 559 100 oC 9.2 16.4 32.7 Akma Noktas oC -3.3 -18 -9 Parlama Noktas oC 171 191 199 Viskozite ndeksi 90 97 89

Salk ve Gvenlii yi standartlarda uygulanan i gvenlii kurallar ve kiisel temizlie dikkat edildii srece salk ve gvenlik asndan bir problem oluturmaz. Tavsiye edilen uygulama yeri ve ekline ok dikkatli bir ekilde uymak gerekir.

zellikle kullanlm yalarn deri ile temas engellenmeli ve temas halinde su ve sabunla ykanmaldr.

Ambalaj eitleri

3 lt. plastik ambalaj, 16 kg. teneke, 180 kg. f

49

GENEL KAVRAM

Dili lm Teknolojisinin imdi ve Gelecekteki htiyalar

P modeli gibi modern planlanm lm merkezleri dili teknolojisinde en iyi lm ve kontrolleri yapar.P 40, 400 mm apn stndeki i paralar iin dizayn edilmitir.

P 40 dili lm makinesi lm, otomatik olarak belirli devir saylarnda ve ok ksa srede yksek dorulukta yapar. Bundan dolay verimi ok yksektir.

Bu makine ok eitli dililerin kontroln yapabilir. Bunun yannda di kesme aletleri (tala kaldrma baklar, freze baklar v.b.), sonsuz vidalar, sonsuz vida dilileri ve hatta kompresr rotorlarn da kontrol edebilir. Ek olarak lme, simetrik dnen i paralarnda da yaplabilmektedir.

Dikkat eken Baz Noktalar

4 Eksen lm teknolojisi : Bu teknoloji dili lm teknolojisindeki dier btn lmler iinde en iyi ve en doru lm salar. CNC kontrol metodu : En son kullanlan 32 bit teknoloji, dililerin d ksmlarndaki lm deerlerinin, yksek dorulukta kaytlarnn yaplmasn salar. LDT lm eksenleri : Bu srm teknoloji ile dorusal motorlar tmyle sessiz ve sarsntsz alrlar. Neredeyse para yokmu yani bota alyormu gibi alr. Ayn zamanda lm hznn artmasna da izin verir. K3D (Klingelnberg 3-dimension Digital) aratrma sistemi : Bu sistemde, dililerin zor elde edilen yzeylerinin llmesi salanr. Bu metotla, llen yerlerdeki hatalar kolayca saptanabilir ve kaydedilen veriler kolayca deitirilebilir. Bu dijital lm sistemi, lm bilgilerini CNC kontrol sistemine aktarr.

50

51

Son derece ksa zamanda llen noktalardan ok iyi sonular alr : Bu yksek lm hzlarnn ve en uygun lm devirlerinin, CNC kontrol yolu ve LDT src teknolojisine imkan tanmas, en az bunlar kadar iyi olan lm verilerinin deerlendirilmesinin paralellikte meydana gelmesi, llen noktalarn yksek younluktaki yerlerinin srekli gz nnde tutulmasnn sonucudur. Hzl orta kontrol iin AMP sistem : Bu ksa rnek lmler, tam otomatik lm programna son derece pratiklik kazandrr. Bu sistem makine ayarlarnn kontrol edilmesini son derece ksa zamanlarda tamamlar. Dililer ve dili kesim aletleri iin kapsaml yazlm paketleri : Bu yazlm paketlerinde ok ynl lm makinesi, i parasnn lm deerleri ve garanti lmleri zende durulmaktadr. Fonksiyonel dizaynla kolay kullanm sitili : Dnyann her tarafndaki becerikli uzman kiilerle sabit temaslar kurmann ve dili lm makinesinin yksek dorulukta ina edilmesinin iinde uzun yllarn deneyiminin sonucu vardr.

52

53

SSTEM ve DZAYN

Dili lm teknolojisindeki daha fazla gelimeler bu makinenin tm dizaynnn iinde aka grlebilir. 400 mm zerindeki i parasnn kullanlmas iin yeni zmler gelitirilmitir. Bilinen tm dili, i paras ve dili kesim aletleri daha iyi denetlenebilir.

Makinenin taban, montaj elemanlarnn titreimini azaltarak sert ve oynamaz bir yatak ile biimlendirilmitir. Yatak iinde salam montajlanan i parasnn srcsne (C), yan ve n tarafndan kolaylkla eriilebilir. Sonu olarak i parasnn taklmasnda problem olmaz.

Elle ayarlanan kuyruk ksm merkezler arasndaki dikey olarak i parasnn montajna izin verir. Destein yksek dorulukta yol gstermesi ayarlama ksmlarnn sabit pozisyonunu salama alr.

lm makinesinin doru lmleri yapma esas X, Y, Z ve C lm ubuklarnn eksenel ve dorusal ok az srtnmeli oynama serbestlii yolu ile hareket ettirmesi ve yksek doruluk vermesine dayanr. lave olarak her bir mil, yksek znrlkteki dorusal lme sistemi veya a lme sistemi ile donatlmtr.

Src, direkt balantl dorusal motorlar ile grltsz ve titreimsiz alr. Yksek lm dinamiklii, belirsiz dk lmleri birletirir ve garanti eder.

Yeni olarak patente edilmi K3D-aratrma sistemi de en uygun ekilde dili lmlerine gre yaplmtr.

llen deerlerin kaytlar dijital lm sistemi ile elde edilir. Mil etrafnda dnen ine X/Z dzlemindeki lm ynnn sonsuz ekilde ayarlanmasna izin verir. Bunun anlam, geni helezon as ile silindirik dili normal ynde aratrlabiliyor demektir.

54

Bu yeni sistem kombinasyonlar aratrmaya izin verir. Bu yzden farkl fonksiyonel yzeyler deitirilmeden, i paras zerinde aratrma yaplabilir. En son teknolojide kullanlan tam otomatik CNC lm kontrol lm dngs iin tm nemli makine fonksiyonlarn gerekletirir. lave olarak klasik kontrol elementleri 4 eksen kontrol metodunu iermektedir. Yksek frekansl mikro ilemci bunun kadar iyi olan lm verilerini elde etmek ve multi eksen interpolasyonlar iin daha yksek seviyede bilgisayar ile donatlmtr. Kontrol bilgisayarlarnn donanm, akll 32 bit mikro ilemci teknolojisi ile standart endstriyel yapya dayandrlmtr.

CNC lm kontrol zel olarak gelitirilen kontrol yazlm tarafndan yaplr. X, Y, Z, C eksenleri birlikte balanabilir. Ta ki dorusal balama ebatl eri olana kadar devam eder.Bilinmeyen d hatlarda K3D aratrma sisteminin saptrma yolu ile lm eksenleri takip edilir. Bylece normal veriler olmakszn l deerlerinin kaydedilmesi salanabilir.Aratrma yolu ile herhangi bir uzay koordinatnda denetim altndaki i parasnn sapmalar kaydedilir.

lave olarak, l deerlerinin ilenmesi sonradan, deerlendirme bilgisayar yani gl bir PC iinde meydana gelir. zgn dili yazlm paketleri PC de, istenen lm dngs, programn dzenlenmesinde ve dier uygun standartlardaki lm sonularnn performans deerlendirilmesinde kullanlr. Dkmantasyonlar iin eitli printer sistemleri mevcuttur.

Bir modem balants iin ve dier lm makineleri ile birbirine balanan makineler iin standart zmler mevcuttur. Bunun anlam; eer gerekli ise, deerlendirme yazlm, kontrol yazlm ve kontrol donanmnn uzak bir yerle balants gerekletirilebilir. Makinenin kullanm zaman minimuma bylece azaltlabilir.

55

56

LM

Hazrlk ve Performans

Hazrlk admlar lmden nce P model serisi iindeki lm merkezleri ile minimuma indirgenir.

lm makinesi altrldnda referans noktas l eksen bireyi iin otomatik olarak uyarlanr. Aratrmann sfr noktas pozisyonu da otomatik tanmlama yolu ile prosedre uydurulur. Deerlendirme bilgisayar, program ve kontrol makinesinin iindeki verileri okuduunda lm merkezi operasyonlar iin hazr olur.

Eer nceden bilinmeyen i paras kontrol ediliyorsa lm program otomatik lm dngsnde belirtilmelidir. lm program deerlendirme bilgisayar ile belirtilir. parasnn tekrarlanan lmleri sonucunda birok lm program meydana gelir. Bu program, i parasnn numarasnn girilmesi ile kolaylkla harekete geirilebilir. Bylece tam otomatik lm dngs balatlm olur.

Eer bir silindirik dilinin lmnn rneini alrsak bunun ierecei takip yolu : Dili lm verileri olarak modl, dilerin numaras, basn as, helis as, protokol

verisi gibi operatrn ismi, tarih dzen numaras, deerlendirme verisi gibi DIN deerlendirilmesi veya ablon deerlendirilmesi, lm yolu bilgisi denetim olunmas iin di numaralar, diyagram byltmenin seimi, v.b....

Direk olarak tm dzlemlere giriin anlam nceki kullanan program ile karlatrma iinde gerekli deiiklikler yeni bilgilerin girilmesi iin gereklidir.

57

Standart K3D aratrma sistemi anlaml yazlm ve kombinasyonlar ile bileim iinde bir i paras, rnek iinde gsterilen gerek dili lmleri ncesi onu mmkn yapar. 2 mm zerindeki kenetlenme hatalar bylece bedelini karlayabilmektedir.

Eer i parasnn referans yzeyi aratrlamazsa eksenel belirleme dili yoluylada gerekletirilebilir.(0.2 mm zerindeki mengene ile sktrlma hatalar) Bu durumda iki dilinin llendirilmesi farkl dzlemde gerekletirilir. Bu metod i dililer iinde kullanlabilir. lm bilgilerinde kullanlan farkl eksenel kombinasyonlarn kaydedilmesi de mmkndr. Eer bu doru llendirme iin avantajl ise.

Dili adm lm iin ine Y ekseni yolu ile di boluklarnn iine srlr ve iki yan yzeyinin lm deerlerinin benimsenmesi incelendikten sonra tekrar geri ekilir. Bu prosedr yolu ile son derece ksa lm zamanlarna ular. Ek olarak i paras dndrlmeksizin di admlarndan dili kontrol edilebilir.

Bilinmeyen bo form yzeylerin spiral konik dilinin yan yzeyleri seilmi yerler iinde aratrlan noktalar ile gerekletirilebilir. nceden ayarlanm nominal bilgiler olmakszn bo form taramann yaplmas ile nerede ise herhangi bir kenar elde edilebilir. Bu yolla lm eksenleri K3D aratrma sisteminin saptrlmas ile izi srlebilir. parasnn aktif keleri sonradan bilgisayar ekrannda gsterilir ve geometrik elementler, dz doru, daire paralar, parabol v.b. gibi ile sonradan karlatrlabilir.

58

KAPALI DNG NDE DL MAL

rn dngleri gittike ksa zamanlarda olduunda, yksek nitelikteki dililerde gittike kullanlabilir olmaktadr. rn iin bunun anlam uzatlan testler ve deneme zamanlar diin iyilii iin kullanlamaz. Dili lm teknolojisi bu ilemde ok hzlanabilir. Direk olarak bilgilerin karmak paralar arasnda deitirilmesi mmkndr. Dili imali iin THE KLIENGELNBERG-OERLKON makine sistemleri bu bak iinde n art salar. Biz silindirik dililerin tlen prosedrleri, kompresr rotorlarnn veya dililerin helisel kesilmi paralarnn tlmesi ile urayoruz. Dili lm makinesi ile nominal geometri ve gerek geometri yolu ile karlatrma yaplarak gerekli dzeltmeler ok abuka belirlenebilir ve gerekletirilebilir. Salanan gerekli bilgiler kullanlr ve dier sistemlerle balantda mmkndr. Mhendislik iin eitli areler kullanlr.

lm program ile uzlama iinde full otomatik lm dngs iin ek olarak P lm merkezleri AMP lm dngsn sunar. Bunu anlam silindirik dililer iin temel dili bilgileri girildikten sonra modl, di numaralar, basn as, helis as gibi bir elle lm kontrol ok hzlca yaplabilir. rnein dzlem iinde kaybolan dili bilgilerini saptamak iin veya dili makinesinin kontroln gerekletirmek iin ... Silindirik dililer iin bilinmeyen dili bilgilerinin saptanmasnda kaybolan bilgiler kolaylkla kullanlabilir. Helisel kesilmi konik dililer KOMET ve KIMOS konik dili dzeltim programlar ile oaltlabilir. rnek dilinin di akl dairesinin ierisindeki erisel d ksm, nceden kaydedilen konik dili lm metodu, nominal belirtme olarak kullanlabilir. Bununla, karlatrma iinde alan dililerin incelenmesi dili sistemi iin bilgilerin dzeltilmesinin belirlenmesi ile birlikte rnek dilide kullanlan KIMOS/KOMET yazlm programnn algoritmasnn dizayn iin hzl ekilde elde edilebilir.

59

YAZILIM PAKETLER

1. Dili lm teknolojisinin u an ve gelecekteki ihtiyalar iin yazlm paketleri 2. Silindirik dililer iin yazlm paketleri 3. Freze takmlar iin yazlm paketleri 4. Vida iin yazlm paketleri 5. Konik dililer iin yazlm paketleri 6. llendirme, ekil ve pozisyon iin yazlm paketleri 7. Kavrama dilileri iin yazlm paketleri 8. Rotor iin yazlm paketleri 9. Kam mili iin yazlm paketleri

60

61

TEKNK BLGLER

Zemin alan gereksinimleri ve kurulu lleri

62

P 40

Modl.................................................................................................................................0.5-15 Dilinin maksimum d ap.............................................................................................400mm Maksimin helezon aklnn helis as...........................................................................0-90 Merkezler aras mengeneyle sktrma mesafesi...........................................35-600 (l000)mm Kaydedilen izim bykl.......................................................... 50,100,200,500,1000,2000x Kaydedilen izim uzunluu bykl...........................................................0,5;l;2;4;5;10;20x Makinann doruluk kaytlan.............................................................................................1.snf zin verilen maksimum dili arl..................................................................................300kg Dili merkezinin toplam kapasitesi..................................................................yaklak 1.5 kVA G temini.................................................................................................ana voltaj 50 ve 60 Hz lm merkezinin lleri (LxWxH)............................................ 1445x1195x2010 (2500)mm Bilgisayar masasnn lleri (LxW)..........................................................700xl 100 (1580)mm Kontrol kabininin net arl.............................................................................yaklak 1900kg

63

64

65

66

67

68

KAYNAKLAR

1-AKKURT M. , Makine Elemanlar Cilt I-II, Birsen Yayn Evi, stanbul, 2000 2-OKDAY efik ( Yksek Makine Mhendisi ) , Makine Elemanlar Cilt III, Birsen Yayn Evi, stanbul, 1987 3-AKKURT M. , Makine Elemanlar ( Dili arklar ve Dier G letim Elemanlar ), Birsen Yayn Evi, stanbul, 1999 4-SCHEBEL A.Dr. ,Dili arklar ( Dz Dili Aln arklar ve Konik arklar ) eviren : LER H.Dr. Birsen Yayn Evi, stanbul, 1974 5-GLR M.etin, HEMA Mamul Mhendislii Mdrl YAYIN 3, Dililerde Meydana Gelen Hatalarn Sebepleri ve nlemleri 6-Shell Ya Kataloglar 7-Gear Measuring Center, Klingelnberg-Hfler P40, (P40 Kalite Kontrol Makinesi Katalogu), Germany 8-http://www.forzamakine.com