disertacion rËndËsia e borxhit publik nË ekonomi …«ndësia-e... · rËndËsia e borxhit...

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI I FINANCËS

_____________________________________________________________________________________

DISERTACION

RËNDËSIA E BORXHIT PUBLIK NË EKONOMI DHE VLERËSIMI I QËNDRUESHMËRISË SË TIJ

RASTI I SHQIPËRISË

(në kërkim të gradës shkencore “Doktor i Shkencave”)

DISERTANT UDHËHEQËS SHKENCOR

MSC. EDLIRA KALAJA PROF. DR. FLUTURA KALEMI

Tiranë, Shkurt 2016

ABSTRAKT

Për vite të tëra shumë kërkime janë ndërmarrë për të analizuar nëse deficitet e larta buxhetore për një

kohë të gjatë përfaqësojnë ose jo kërcënim real për stabilitetin e financave publike, ndërkohë që vihet re

tendenca e akumulimit të tyre në shumë vende çka bën që qëndrueshmëria e borxhit publik të kthehet në

një argument dhe sfidë sa ekonomike dhe politike me përmasa globale. Edhe pse borxhi publik ndikon në

rritjen e eficiencës ekonomike duke ulur normat e taksave për periudha afatgjata, stimulon kursimin e të

ardhurave në nivel makro si dhe mundëson barazinë ndërmjet gjeneratave të caktuara, përdorimi i tij duhet

të bëhet me shumë kujdes dhe fondet shtesë të siguruara duhet të kanalizohen në projekte sa më eficiente

që gjenerojnë të ardhura të mjaftueshme në shërbim të borxhit të marrë. Për këtë arsye, në mënyrë që

objektivi i huamarrjes publike të mund të përmbushet është e nevojshme që politikat fiskale të jenë të

qëndrueshme, një koncept tejet i vështirë për t’u konkretizuar në realitet, por njëkohësisht mjaft i

rëndësishëm për t’u vlerësuar në drejtim të adoptimit të masave fiskale të nevojshme për ecurinë e

ekonomisë që garantojnë zhvillim dhe ruajnë ekuilibrat dinamikë.

Kështu, me anë të këtij kërkimi që kontribuon në thellimin e njohurive mbi rëndësinë e borxhit publik dhe

domosdoshmërinë e analizimit të qëndrueshmërisë së tij krahas shqyrtimit të metodologjive të ndryshme

që aplikohen në varësi të specifikave që ekonomi të ndryshme paraqesin, testohet qëndrueshmëria e

politikave fiskale në Shqipëri për herë të parë me anë të modelit inovativ QAR (quantile autoregression). Ky

model vlerëson sjelljen asimetrike të borxhit publik, lejon ndarjen me saktësi të periudhave stacionare nga

ato jo stacionare si dhe identifikon trajektoren e borxhit publik që shërben për gjetjen e kufirit maksimal të

tij që nuk kërcënon qëndrueshmërinë në afatgjatë, pavarësisht ekzistencës së paqëndrueshmërive lokale,

që nënkuptojnë rastet kur niveli i borxhit publik tejkalon tavanin e sugjeruar nga analiza.

Rezultatet empirike të punimit që analizojnë të dhënat e ekonomisë për një periudhë 18 vjeçare dëshmojnë

se, politikat fiskale të ndërmarra në vite në Shqipëri kanë qënë kufizuese në drejtim të ruajtjes së

qëndrueshmërisë së borxhit publik, në mbështetje të marrëveshjeve me FMN dhe aspiratave për një

integrim të vendit në Bashkimin Europian. Megjithatë, pavarësisht përfundimeve pozitive për

qëndrueshmërinë globale, rastet e shpeshta të paqëndrueshmërisë lokale theksojnë rëndësinë dhe nevojën

e ndërmarrjes së politikave fiskale edhe më diskrete në të ardhmen, të cilat mund të mbështeten në

bandën e evidentuar të niveleve të borxhit që ruajnë qëndrueshmërinë sipas modelit të propozuar.

Fjalët kyçe: deficit buxhetor, borxh publik, qëndrueshmëri, politikë fiskale, modeli QAR

ii

ABSTRACT

Many research studies have been carried out in the past to analyze whether persistent and high budget

deficits represent a threat to public finances’ stability, while there is a growing trend of high budget deficits

in many countries turning the issue of public debt sustainability into an economic and political challenge of

global dimensions.

Even though public debt leads to increased economic efficiency by reducing tax rates in the long term,

stimulates income savings at the macro - level and enables equality between generations its use should be

very prudent through the financing of efficient investments that generate enough revenues that can be

used to service the debt. For this reason, in order to satisfy the public borrowing objective it is necessary to

have sustainable fiscal policies, a concept very difficult to achieve but also extremely important to assess in

terms of fiscal measures adoption required to guarantee both macroeconomic equilibrium and economic

strength.

Therefore, through this research, which contributes to the development of evidence about the importance

of public debt for the economy, and the necessity of analyzing its sustainability via different worldwide

approaches applied according to specific economic features, the sustainability of fiscal policies in Albania

are tested through the innovative QAR (quantile autoregression) econometric model, which evaluates the

asymmetric behavior of public debt over the years. The model allows the accurate identification of periods

of stationary from non-stationary and the trajectory of public debt that enables the determination of the

maximum limit of debt that doesn’t threat stability in the long run, despite the existence of local

unsustainability that occurs when public debt level exceeds the proposed ceiling.

The empirical results of this study analyze economic data over a time span of 18 years indicating that fiscal

policies undertaken over the years in Albania have been restrictive in terms of public debt sustainability, in

compliance with IMF agreements and aligned with the aspirations of Albania to join European Union.

However, despite the positive findings in terms of global sustainability, ongoing and persistent episodes of

local unsustainability emphasize the importance and necessity of undertaking fiscal policies even more

restrictive in the future, which may rely on debt levels that do not pose any risk to public sustainability as

recommended by the model.

Keywords: budget deficit, public debt, sustainability, fiscal policy, QAR model

iii

Për Mamin dhe Babin që më mungon pafund...!

Ju dua shumë.

FALENDERIME

Në përfundim të këtij punimi, kam kënaqësinë të shpreh mirënjohjen dhe të falenderoj personat të cilët më

kanë mbështetur dhe ndihmuar për të përmbyllur me sukses këtë punë disavjeçare, pa të cilët nuk do të

mund t’ja kisha dalë mbanë e vetme.

Së pari, do doja të falenderoja Arjeta Vokshi. Mirënjohje pafund për këshillat, rishikimet e bëra, komentet

dhe kohën e gjatë të shpenzuar duke lexuar këtë punim shumë e shumë herë pa u mërzitur asnjëherë.

Mirënjohje të veçantë për Resmi Hibraj, për durimin e treguar duke dëgjuar shqetësimet dhe dyshimet e

mia, si dhe për këshillat me vlerë që kanë gjetur vend në këtë punim. Nuk do mund të të falenderoj dot

asnjëherë sa duhet.

Falenderoj miken time Blerta Zilja për nxitjen, udhëzimet e vazhdueshme si dhe sugjerimet e bëra me plot

përkujdesje dhe dashuri që gjithçka të ishte si duhej.

Mirënjohje për drejtuesen time Prof. Dr. Flutura Kalemi për mirëkuptimin, pozitivitetin e përçuar dhe

inkurajimin e dhënë gjatë këtyre viteve. Më vjen mirë që pata mundësinë të të njoh.

Gjithashtu kam kënaqësinë të falenderoj për gatishmërinë e treguar një ndër ekspertët më të mirë të

financave publike Endrit Lami, njohuritë dhe profesionalizimi i të cilit kanë kontribuar që ky punim të jetë sa

më i plotë. Faleminderit për ndihmën e pakursyer dhe mirësinë me të cilën bëre gjithçka.

Njëkohësisht falenderoj Gerti Shijaku, Llesh Lleshaj si dhe dy recensueset e mia Dorina Kripa dhe Etleva

Bajrami për ndihmën e dhënë. Rekomandimet, vlerësimet dhe idetë Tuaja e kanë përmirësuar më tej këtë

studim.

Së fundmi, edhe pse e kam të vështirë të gjej fjalët e duhura dua të falenderoj prindërit dhe motrën time

Rezartën, jo vetëm për mbështetjen në mbarimin e këtij punimi, por për dashurinë, qetësinë dhe besimin e

pakufizuar në çdo moment. E kam konsideruar gjithmonë veten me fat që Ju kam.

iv

TABELA E PËRMBAJTJES

ABSTRAKT ............................................................................................................................................ i

FALENDERIME ..................................................................................................................................... iii

TABELA E PËRMBAJTJES ...................................................................................................................... iv

LISTA E FIGURAVE .............................................................................................................................. vii

LISTA E GRAFIKËVE ............................................................................................................................ viii

LISTA E SHKURTIMEVE ........................................................................................................................ ix

HYRJE ............................................................................................................................................................... 1

I. Formulimi i problemit ................................................................................................................................... 3

II. Qëllimi, objektivat dhe pyetjet kërkimore ................................................................................................... 5

III. Rëndësia e studimit .................................................................................................................................... 6

IV. Kufizimet e studimit .................................................................................................................................... 9

V. Struktura e punimit ................................................................................................................................... 10

KAPITULLI 1. RËNDËSIA E BORXHIT PUBLIK DHE NDIKIMI I TIJ NË EKONOMI ........................................ 12

1.1 Borxhi publik dhe deficitet buxhetore ..................................................................................................... 12

1.2 A është i justifikueshëm përdorimi i huamarrjes publike? ...................................................................... 16

1.3 Faktorët përcaktues të nivelit të borxhit publik dhe deficiteve buxhetore ............................................. 20

1.3.1 Variablat ekonomiko-financiarë dhe madhësia e borxhit publik .................................................... 21

1.3.2 Variablat politiko-institucionalë dhe madhësia e borxhit publik ..................................................... 24

1.3.2.1 Kufizimet ligjore dhe rregullat fiskalë ........................................................................................ 26

1.3.2.2 Iluzioni fiskal dhe borxhi i fshehur .............................................................................................. 28

1.3.3 Variablat socialë-demografikë dhe madhësia e borxhit publik ....................................................... 31

1.4 Borxhi publik dhe efektet në ekonomi .................................................................................................... 33

1.4.1 Borxhi publik - Ky mekanizëm pozitiv kundërciklik .......................................................................... 34

1.4.2 Borxhi publik – Ky frenues i zhvillimit të ekonomisë ........................................................................ 36

1.4.2.1 Mekanizmat e transmetimit të ndikimit të borxhit publik në ekonomi ..................................... 41

1.5 Niveli optimal i borxhit publik në ekonomi .............................................................................................. 42

1.6 Përfundime .............................................................................................................................................. 44

KAPITULLI 2. RISHIKIMI I LITERATURËS MBI METODAT E VLERËSIMIT TË QËNDRUESHMËRISË .............. 46

2.1 Nevoja për një borxh publik të qëndrueshëm dhe të mirëadministruar ................................................ 46

2.2 Përkufizimi i qëndrueshmërisë së borxhit publik .................................................................................... 48

2.3 Metodat e vlerësimit dhe matjes së qëndrueshmërisë së borxhit .......................................................... 53

2.3.1 Treguesit paralajmërues të rreziqeve financiarë ............................................................................. 54

v

2.3.2 Qasjet tradicionale empirike dhe testet ekonometrike ................................................................... 58

2.3.3 Analizat e skontimit të flukseve të ardhshme ................................................................................. 63

2.3.4 Analizat e hendekut të financimit ................................................................................................... 64

2.3.5 Analizat e qëndrueshmërisë të trajtuara nga FMN ......................................................................... 66

2.4 Qëndrueshmëria e borxhit sipas kritereve të Bashkimit Europian .......................................................... 72

2.4.1 Metoda e indikatorëve të BE ........................................................................................................... 74

2.4.2 Metoda e DSA të BE ......................................................................................................................... 76

2.5 Përfundime .............................................................................................................................................. 76

KAPITULLI 3. BORXHI PUBLIK NË EKONOMINË SHQIPTARE ........................................................................ 81

3.1 Vështrim i përgjithshëm i zhvillimeve ekonomike në vend ..................................................................... 81

3.2 Dinamikat ndër vite të borxhit publik ...................................................................................................... 87

3.2.1 Tendencat e borxhit publik në Shqipëri ........................................................................................... 88

3.2.2 Struktura dhe përbërësit e borxhit publik ........................................................................................ 94

3.2.3 Borxhi dhe treguesit e tjerë ekonomikë ........................................................................................... 98

3.3 Menaxhimi i borxhit publik në Shqipëri ................................................................................................. 101

3.3.1 Administrimi i borxhit të brendshëm ............................................................................................. 104

3.3.2 Administrimi i borxhit të jashtëm .................................................................................................. 107

3.4 Përfundime ............................................................................................................................................ 111

KAPITULLI 4. METODOLOGJIA E PUNIMIT DHE ANALIZA E TË DHËNAVE .................................................. 114

4.1 Pyetjet kërkimore dhe qasja metodologjike e studimit......................................................................... 114

4.2 Përzgjedhja e modelit ekonometrik....................................................................................................... 117

4.3 Shpjegimi dhe specifikimet e modelit .................................................................................................... 119

4.3.1 Baza teorike e modelit ................................................................................................................... 119

4.3.2 Modeli ekonometrik “Quantile Autoregression – QAR” ................................................................ 122

4.3.2.1 Qëndrueshmëria e përgjithshme dhe paqëndrueshmëria e lokalizuar .................................... 123

4.3.2.2 Vërtetimi i parashikimeve të kryera nga modeli ...................................................................... 125

4.3.3 Niveli i borxhit publik dhe qëndrueshmëria fiskale në modelin “QAR” ......................................... 127

4.4 Mbledhja dhe analiza e të dhënave ....................................................................................................... 129

4.5 Përfundime ............................................................................................................................................ 131

KAPITULLI 5. GJETJET EMPIRIKE DHE ANALIZA E REZULTATEVE ................................................................ 134

5.1 Përcaktimi i gjatësisë së përshtatshme të kohëvonesës ....................................................................... 134

5.2 Testimi i qëndrueshmërisë globale ........................................................................................................ 138

5.3 Testimi i qëndrueshmërisë lokale .......................................................................................................... 142

5.4 Përfundime ............................................................................................................................................ 146

vi

KAPITULLI 6. PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME ...................................................................................... 148

6.1 Përfundime ............................................................................................................................................ 148

6.2 Rekomandime ........................................................................................................................................ 151

6.3 Studime të mëtejshme .......................................................................................................................... 155

REFERENCA .................................................................................................................................................. 157

SHTOJCA ...................................................................................................................................................... 171

Shtojca A: Trajtat përfaqësuese të modelit QAR dhe vërtetimet e pohim/rrjedhimeve ............................ 171

Shtojca B: Simulimi Monte Carlo ................................................................................................................. 174

Shtojca C: Testet statistikore të analizës ekonometrike .............................................................................. 176

vii

LISTA E FIGURAVE

Figura 11.1 Mekanizmat e transmetimit të ndikimit të Borxhit Publik në Ekonomi ....................................... 41

Figura 22.1 Etapat e DSA Standarte – Qasja me Bazë Rrezikun ...................................................................... 68

Figura 34.1 Përshkrimi i punës kërkimore të punimit ................................................................................... 116

Figura 44.2 Përcaktimi i periudhave të paqëndrueshme në modelin QAR ................................................... 124

Figura 54.3 Vërtetimi jashtë kampionit i serisë kohore Yt ............................................................................ 126

Figura 64.4 Trajtat e modelit QAR në funksion të testimit të qëndrueshmërisë fiskale ............................... 132

Figura 75.1 Tavani i borxhit dhe seria kohore e borxh ndaj PBB e skontuar ................................................ 143

LISTA E TABELAVE

Tabela 12.1 Nivelet e treguesve për vlerësimin e nivelit të borxhit të jashtëm........................................... 56

Tabela 22.2 Përmbledhje e literaturës për vlerësimin e qëndrueshmërisë së borxhit ................................ 80

Tabela 33.1 Treguesit kryesorë makroekonomikë gjatë viteve 2006-2017 ................................................. 87

Tabela 43.2 Financimi i deficiteve gjatë viteve 1996-2000 në % ndaj PBB .................................................. 90

Tabela 53.3 Financimi i deficiteve gjatë viteve 2000 -2011 në % ndaj PBB ................................................. 91

Tabela 63.4 Financimi i deficiteve gjatë viteve 2012 -2016 në % ndaj PBB ................................................. 93

Tabela 73.5 Niveli i borxhit publik në përqindje ndaj PBB në vendet e Rajonit ........................................... 94

Tabela 83.6 Niveli i borxhit publik dhe niveli borxhit të garantuar në përqindje ndaj PBB ......................... 98

Tabela 93.7 Barra e borxhit publik për individ gjatë viteve 1996-2016 ..................................................... 101

Tabela 103.8 Mbajtësit e borxhit të brendshëm në vite .............................................................................. 105

Tabela 113.9 Yield-i mesatar i ponderuar në vite i letrave me vlerë sipas instrumentave dhe depozitave 106

Tabela 123.10 Struktura e borxhit të brendshëm shtetëror gjatë viteve 2010-2015 ................................... 107

Tabela 133.11 Përbërja e borxhit të jashtëm sipas monedhave ................................................................... 108

Tabela 143.12 Tregues të aftësisë paguese dhe të likuiditetit të borxhit të jashtëm ................................... 110

Tabela 155.1 Rezultatet e modelit për rendin e tretë autoregresiv ........................................................... 137

Tabela 165.2 Rezultatet e modelit për rendin e dytë autoregresiv ............................................................ 137

Tabela 175.3 Rezultatet e testit të vlerësimit të qëndrueshmërisë globale -kushti I ................................. 141

Tabela 185.4 Rezultatet e testit të vlerësimit të qëndrueshmërisë globale - kushti II ............................... 142

Tabela 195.5 Rezultatet e testit të vlerësimit të qëndrueshmërisë lokale ................................................. 142

Tabela 205.6 Periudhat BP/PBB i skontuar shfaqet mbi parashikimet e kuantilit (0.4) kritik me kusht ..... 144

Tabela 21C.1 Rezultatet e testit për kohëvonesën e rendit të tretë ........................................................... 176

Tabela 22C.2 Rezultatet e testit për kohëvonesën e rendit të dytë ............................................................ 177

viii

Tabela 23C.3 Rezultatet e testit për kohëvonesën e rendit të parë ........................................................... 178

Tabela 24C.4 Rezultatet e testit për qëndrueshmërinë globale ................................................................. 179

LISTA E GRAFIKËVE

Grafiku 13.1 Treguesit kryesorë të ekonomisë gjatë viteve 1980-1992 ....................................................... 82



Grafiku 43.4 Niveli i të ardhurave, shpenzimeve, DB dhe BP në % ndaj PBB dhe ritmi i rritjes së tyre ........ 88

Grafiku 53.5 Rritja ekonomike dhe normat e interesit ndër vite .................................................................. 95

Grafiku 63.6 Efektet e faktorëve ekonomiko-financiarë në borxhin publik .................................................. 96

Grafiku 73.7 Evoluimi i borxhit të brendshëm dhe borxhit të jashtëm dhe kostot e shërbimit ndër vite .... 97

Grafiku 83.8 Analizë e shpenzimeve dhe e borxhit publik ndër vite ............................................................. 99

Grafiku 93.9 Struktura e të ardhurave buxhetore dhe raporte të shërbimi i borxhit ndaj të ardhurave ... 100

Grafiku 103.10 Ecuria e përbërjes së borxhit të brendshëm dhe yield mesatar mesatar i ponderuar ........ 104

Grafiku 113.11 Ecuria e përbërjes së borxhit të jashtëm sipas koncensionalitetit dhe llojit të interesit ..... 109

Grafiku 125.1 Niveli i borxhit të skontuar në Shqipëri (% ndaj PBB) ............................................................ 134

ix

LISTA E SHKURTIMEVE

BB Banka Botërore

BE Bashkimi Europian

BME Bashkimi Monetar Europian

BP Borxhi Publik

BSH Banka e Shqipërisë

CRS Shërbimet Kërkimore të Kongresit / Congressional Research Service

DB Deficiti Buxhetor

DSA Analiza e Qëndrueshmërisë së Borxhit / Debt Sustainability Analysis

EUROSTAT Instituti i Statistikave të vendeve të Bashkimit Europian

FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar

GFOA Shoqata e Ekspertëve të Financave Qeverisëse / Government Finance Officers Association

IHD Investimet e Huaja Direkte

INSTAT Instituti i Statistikave

IVPIV Indeksi i Vlerësimi Politik dhe Institucional i Vendit

KBN Kufizimi Buxhetor Ndërkohor

KE Komisioni Europian

KLSH Kontrolli Lartë i Shtetit

LOB Ligji Organik i Buxhetit

MF Ministria e Financave

NASBO Shoqata Kombëtare e Ekspertëve të Buxhetit të Shtetit / National Association Of State Budget Officers

OECD Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik / Organization for Economic Co-operation and Development)

PBA Programi Buxhetor Afatmesëm

PBB Prodhimi Brendshëm Bruto

PKB Produkti Kombëtar Bruto

PSZH Pakti i Stabilitetit dhe Zhvillimit

PVBC Present Value Borrowing Constrain / Kufizim i Vlerës Aktuale të Huamarrjes

QAR Quantile Autoregression Model

QBP Qëndrueshmëri e Borxhit Publik

SDR Special Drawing Rights

SHBA Shtetet e Bashkuara të Amerikës

TM Traktati i Maastricht

USD Dollari Amerikan

VAN Vlera Aktuale Neto / Net Present Value

1

HYRJE

Borxhi publik është instrumenti kryesor që garanton përdorimin eficient të burimeve ekonomike dhe

siguron shpërndarje optimale të politikave të ndërmarra nga qeveria duke lejuar ofrimin e të mirave dhe

shërbimeve publike në çdo kohë pavarësisht ekzistencës ose jo të fondeve të nevojshme.

Në këtë mënyrë huamarrja publike është një proces i pashmangshëm i një rëndësie të padiskutueshme, që

nxit zhvillimin ekonomik të vendit, prodhon barazi ndërmjet brezave dhe kontribuon në rritjen e mirëqënies

të secilit si pasojë e alokimit të kapitalit në financimin e projekteve publike sa më produktive e të

domosdoshme për të gjithë në sektorë prioritarë si: siguri, drejtësi, infrastrukturë, shëndetësi, arsim etj.

Shfrytëzimi i borxhit publik për financimin e investimeve “prodhon” kapacitete shtesë për të gjithë sistemin

financiar, nëpërmjet kanalizimit të rrjedhës së burimeve drejt projekteve të duhura të cilat pa të nuk do të

kishin qënë të arritshme. Për më tepër, përdorimi i tij si një instrument i mobilizimit të fondeve gëzon

avantazh përkundrejt taksimit për financimin e aktiviteteve gjithnjë e në rritje të qeverisë, pasi niveli i lartë i

tyre ndikon negativisht konsumin, produktivitetin dhe shkakton ndryshime në sjelljet e individëve. Kështu,

nëse qeveritë arrijnë ta menaxhojnë borxhin publik me kujdes mund të zotërojnë një instrument të

fuqishëm të zhvillimit ekonomik (Keynes, 1936; Musgrave, 1969; Feldstain, 1984; Nautet et.al, 2011;

Checetti et.al, 2011). Madje, në teoritë e financave publike borxhi publik konsiderohet jo vetëm si një

amortizator i rëndësishëm i valëve goditëse që sjellin krizat ekonomike, por edhe si stimulues i dinamikave

zhvilluese në çastin kur shoqëria kupton se potencialet ekonomike janë në një nivel më të lartë krahasuar

me mundësitë që shfaqen (KLSH, 2013). Nga ana tjetër, pavarësisht avantazheve që borxhi publik sjell për

ekonominë dhe arsyet për të cilat përdoret, analizat teorike dhe empirike statistikisht vërtetojnë se, nivelet

e tij të larta përtej një kufiri të caktuar çojnë në politika fiskale çorientuese pro-ciklike, ndikojnë në uljen e

ritmit të rritjes ekonomike, apo dhe në përkeqësimin e treguesve të tjerë si inflacion, norma interesi, si dhe

mundësisë për të pësuar krizë ekonomike. (Modigliani, 1961; Pattillo et. al, 2002; Afonso, 2002; Gale dhe

Orszag, 2003; Poirson dhe Ricci, 2004; Baldacci dhe Kumar, 2010; Calderon dhe Fuentes, 2013).

Është kjo arsyeja përse studime të shumta janë ndërmarrë për të gjetur nivelin optimal të borxhit publik në

vend që garanton dhe stimulon vetëm zhvillim ekonomik, por supozimet e shumta mbi sjelljet e individëve,

përsosmërinë e tregjeve, horizontit kohor të investimit dhe modeleve ekonometrike e bëjnë të pamundur

gjetjen e pikës kritike të dëshiruar. Sipas FMN, BB, BE e rëndësishme nuk është vetëm përcaktimi i një

“shifre statike” për madhësinë e tij optimale, por gjetja e nivelit të tij maksimal që lejon hapësira vepruese e

përshtatshmërie me efekte pozitive për të gjithë variablat e tjerë të rëndësishëm financiarë, pasi vende të

ndryshme kanë treguar se mund të përballojnë me sukses nivele të larta të borxhit publik për shkak të

dinamikave, mekanizmave shtrënguese të përdorura, mirëmenaxhimit si dhe kompleksitetit që ai shkakton

2

në ekonomi. Në mbështetje të analizave të kryera limiti jo shtrembërues i efekteve pozitive dhe iniciativave

stimuluese të zhvillimit mundësohet kryesisht për nivelin rreth 60 përqind të borxhit publik ndaj PBB, kufi

ky i adoptuar edhe në Traktatin e Maastricht-it, apo dhe në legjislacionin e mjaft vendeve.

Megjithatë, pavarësisht kufizimeve të vendosura në aktet ligjore për mostejkalimin e një niveli të caktuar të

borxhit publik në ekonomi, natyrshëm lind pyetja se përse niveli i tij është rritur ndjeshëm dhe vazhdon të

rritet në mënyrë edhe më të shpejtë në mbarë botën? A është shkaktuar si pasojë e ndjekjes së politikave

fiskale ekspansioniste, kushteve demografike të ndryshuara apo është thjesht rezultat i vullneteve politike?

Edhe pse faktet tregojnë se, vende të ndryshme kanë përjetuar rritje të mëdha të borxhit publik në vite

lufte, recesioni ekonomik të vazhdueshëm, në periudha zgjedhore apo dhe në rastet e keqqeverisjes së

vendit, identifikimi me saktësi i faktorëve influencues është i rëndësishëm, pasi ato mund të përdoren nga

qeveria si armë në avantazhin e saj, në formën e iluzionit fiskal apo dhe në trajtën e rregullimeve ligjore që

kontribuojnë në ndërmarrjen e suksesshme të politikave fiskale të qëndrueshme duke përmbushur

maksimalisht qëllimet e huamarrjes.

Për këtë arsye, qëndrueshmëria e borxhit publik është një çështje tejet e rëndësishme që prek të gjitha

diskutimet ekonomike në mbarë botën, por edhe pse të vlerësuarit e qëndrueshmërisë së tij përbën një

domosdoshmëri për qeveritë në proceset vendimmarrëse pasi të gjitha politikat duhet të jetë në funksion

të nivelit tashmë të akumuluar të borxhit publik dhe nivelit të huamarrjes që mund të përballohet në të

ardhmen duke garantuar në çdo moment kapacitetin e qeverisë për t’u shërbyer detyrimeve të saj me

qëllim parandalimin e krizave ekonomike, kryerja e analizave dhe vlerësimeve të tilla është një proces mjaft

i ndërlikuar që rezulton i vështirë në realitet. Wysplotz (2005) thekson se qëndrueshmëria e borxhit publik

është tipar thelbësor i politikave makroekonomike të shëndosha, por përkufizimi i saktë e i unifikuar i

konceptit krahas testimit të tij mbetet një sfidë reale për të gjithë.

Literatura përkatëse njeh një sërë metodash që institucione publike dhe studiues të ndryshëm kanë

përdorur ndër vite për të vlerësuar qëndrueshmërinë e borxhit publik, nisur nga përpunimi i indikatorëve të

thjeshtë sinjalizues deri në analiza të komplikuara ekonometrike. Ndërkohë, institucione të tjera si FMN, BB

kanë adoptuar metodologji të caktuara për çmuarjen e strategjive të ndryshme buxhetore në funksion të

ruajtjes së qëndrueshmërisë së borxhit publik në nivel global. Nën të njëjtin linjë edhe BE ka përshtatur

kritere të ngjashme në formën e indikatorëve, indekseve vlerësues apo dhe në trajtën e analizave të

standartizuara për të shqyrtuar nëse vendet pjesë ose që aderojnë për të qënë pjesë e saj gëzojnë stabilitet

financiar, arrijnë të përballojnë sukssesshëm kryerjen e reformave strukturore të nevojshme dhe premtojnë

për një rritje ekonomike të qëndrueshme në afatgjatë.

3

Në këtë kuadër, për shkak të rëndësisë që analizimi i qëndrueshmërisë së borxhit publik mbart si një ndër

kriteret kryesorë të nevojshëm për t’u përmbushur jo vetëm për anëtarësimin e Shqipërisë në BE, por së

pari si obligim moral i qeverive ndaj shoqërisë në përmbushje të rolit thelbësor të shtetit, ky punim

kërkimor do të vlerësojë rrugëtimin e deritanishëm të stabilitetit financiar të politikave të realizuara nga

qeveritë përkundrejt kurorëzimit të aspiratave disavjeçare.

I. Formulimi i problemit

Rreziqet potenciale që lidhen me nivelet e borxhit publik kanë qenë prej kohësh një shqetësim i qeverive.

Në fund të viteve ’70 në shumicën e ekonomive të zhvilluara dhe/ose në zhvillim, nivelet e borxhit filluan të

rriteshin me shpejtësi, çka shkaktuan kriza financiare në pjesën më të madhe të tyre. Por, edhe pas disa

dekadash situata duket e ngjashme madje duke shfaqur tendenca përkeqësuese, pasi nivelet e borxhit

publik veçanërisht në vendet në zhvillim për shkak edhe të ndryshimeve të mëdha demografike kanë arritur

në nivele të tilla sa perfomanca e tyre ekonomike është e rrezikuar në çdo moment.

Për më tepër, në kohët kur diskutojmë për një zgjerim të vazhdueshëm të Bashkimit Europian, trajtimi i

qëndrueshmërisë dhe i disiplinimit të financave publike ka marrë rëndësi jetike dhe shërben si një

mbështetje për zbatimin e politikave të përcaktuara të Bashkimit Monetar Europian. Është kjo arsyeja përse

të gjitha vendet kërkojnë të përmbushin kërkesat e Traktatit të Maastricht-it dhe të Paktit të Rritjes dhe të

Stabilitetit, duke shmangur deficitet e tepërta dhe duke ruajtuar nivele të borxhit publik në limitin rreth 60

përqind ndaj PBB-së, për të mënjanuar efektet dhe korrelacionin negativ ndërmjet tregjeve financiare dhe

politikave fiskale të paqëndrueshme. Megjithatë, edhe vendosja e rregullave dhe kufijve maksimalë për

limitin e borxhit publik nuk kanë rezultuar të përshtatshme dhe nuk kanë arritur të pengojnë

mosrespektimin e nivelit të tij ndër vite nga shtete të fuqishme ekonomikisht si: Franca, Gjermania,

Portugalia, Italia, Belgjika (Eurostat, 2015), ndërkohë që kriza e fundit e borxhit në Greqi ka shkaktuar krizën

e parë serioze të eurozonës duke ngritur njëkohësisht pikëpyetje të mëdha për qëndrueshmërinë e borxhit

publik në të gjitha vendet.

Nga ana tjetër fakti që deri më tani, askush nuk mund të provojë me saktësi që borxhi publik në Greqi

aktualisht është i paqëndrueshëm ose të identifikojë qartësisht periudhën kur filloi të jetë i tillë (Collignon,

2012) reflekton edhe njëherë vështirësinë konceptuale që mbart kjo analizë, krahas rëndësisë së

ndërmarrjes së saj në mënyrë të vazhdueshme. Prandaj, pavarësisht konsolidimeve fiskale

gjithëpërfshirëse, rreziqet që i “imponohen” stabilitetit financiar duhet të monitorohen dhe ndërmarrja e

analizave të vlerësimit dhe përcaktimit të qëndrueshmërisë së borxhit publik duhet të shërbejë si element

bazë i mbikqyrjes me bazë të gjerë që i bëhet ekonomisë së një vendi. Duke qënë se, analiza të tilla janë

4

subjekt i limitimeve për shkak të matjes në terma sasiorë të supozimeve të shumta dhe pasigurisë që lidhet

me të ardhmen përfshirja dhe identifikimi rrënjësor i rreziqeve sistemikë që cënon çdo ekonomi mund të

ndihmojë në gjetjen e arsyeve të zhbalancimeve të sjelljeve të ekonomisë përkundrejt goditjeve të

pafavorshme që mund të hasen në periudha të ndryshme kohore.

Në këtë kontekst, krahas metodave të shumta të zhvilluara për të vlerësuar qëndrueshmërinë e borxhit

publik (ECB, 2012), e rëndësishme është edhe rishikimi dhe forcimi i mëtejshëm i rregullave fiskalë të cilët

përbëjnë aktualisht shtyllën kryesore të politikave ekonomike në mbarë botën (Mierau et.al, 2014). Edhe

pse autorët mbajnë qëndrime të ndryshme mbi efektivitetin apo përdorimin e tyre si ornamentë zbukurues

të akteve ligjore, analizat empirike vërtetojnë efektin pozitiv të rregullave fiskalë në balancat buxhetore në

mjaft shtete (Hagen, 2006), edhe pse faktorë të ndryshëm politiko-institucionalë reduktojnë dukshëm

efikasitetin e vënies në jetë të tyre (De Haan et. al; 2013).

Edhe në Shqipëri borxhi publik po shfaq të njëjtin trend shqetësues, pasi niveli i tij ka arritur në rreth 72.19

përqind ndaj PBB (MF, 2015), duke imponuar realizimin e politikave fiskale tejet shtrënguese me qëllim final

kapërcimin e vështirësive dhe stabilizimin e situatës ekonomike në afatgjatë. Niveli i ulët i të ardhurave

tatimore pavarësisht përpjekjeve për të mbajtur të ulur shpenzimet publike, kanë rezultuar të

pasuksesshme në mosakumulimin e deficiteve buxhetore të vazhdueshme dhe nivelit të lartë të borxhit

publik. Prishja e ngadaltë e ekuilibrave ekonomikë është shkaktuar si rezultat i disa faktorëve nisur që nga

ulja e nivelit të rritjes ekonomike dhe krizës financiare në vendet fqinjë si Greqi dhe Itali që sollën reduktim

të dukshëm të remitancave, ulja e nivelit të investimeve të huaja direkte (BB, 2015), krahas përkeqësimit të

variablave demografikë si: plakja e popullsisë, rritja e papunësisë në rreth 17.5 përqind (INSTAT, 2014), si

dhe nivelit të lartë të borxhit të fshehur prej afro 5 përqind ndaj PBB (MF, 2015) në formën e detyrimeve të

prapambetura si pasojë e vendimeve të ndryshme politike, të ndihmuara edhe nga amendimet e akteve

ligjore për heqjen e kufirit maksimal të lejueshëm të borxhit publik.

Në këto kushte jo premtuese financiare, qeveritë shqiptare janë të detyruara të ndërmarrin analiza të

vlerësimit të politikave fiskale që ato ndjekin për të mbikqyrur dhe siguruar ruajtjen e qëndrueshmërisë së

tyre në çdo moment pavarësisht nivelit të borxhit publik. Vetëm të mbështeturit në strategji me vizione

afatgjata, reforma strukturore të shëndosha si dhe të planifikuarit dhe menaxhimit të borxhit publik në

mënyrë të kujdesshme sipas analizave objektive të thelluara, vendimet e marra mund të garantojnë arritjen

dhe ruajtjen e qëndrueshmërisë së borxhit publik në vend në çdo moment.

5

II. Qëllimi, objektivat dhe pyetjet kërkimore

Realizimi i këtij punimi ka si qëllim testimin dhe vlerësimin e qëndrueshmërisë së politikave fiskale në

Shqipëri të ndërmarra ndër vite, që reflektohen në nivelet e akumuluara të borxhit publik në përshtatje me

plotësimin e kritereve të kërkuara në kuadër të angazhimeve ndërkombëtare si dhe të unifikimit të qasjeve

të përdorura pas trajtimit të detajuar të bazës teorike të metodave që ndërmerren për vlerësimin e

qëndrueshmërisë në mbarë botën. Për këtë arsye ky kërkim me karakter deduktiv e analitik shqyrton

fillimisht bazën teorike ekzistuese të kufizimit buxhetor ndërkohor (KBN) dhe kushtit të transversalitetit dhe

në përshtatje me të dhënat e ekonomisë në Shqipëri, gjeneron rezultatet përkatëse sipas metodologjisë

inovative të “QAR”. Përzgjedhja e modelit është në linjë me strategjinë sasiore kërkimore të punimit dhe në

përputhje të plotë me objektivat që synohen të realizohen nga ky studim si:

Identifikimi teorik i faktorëve përcaktues të madhësisë së deficiteve buxhetore dhe borxhit publik me

qëllim formulimin e rekomandimeve të përshtatshme që mund të ndikojnë në përmirësimin e situatës

financiare në vend;

Paraqitja e aspekteve teorike dhe koncepteve që përdoren në fushën e studimit të qëndrueshmërisë së

borxhit publik përfshirë edhe kufizimet e diktuara në kuadër të integrimit në BE ku nën fokus është

trajtimi dhe analizimi i ekonomisë shqiptare;

Evidentimi dhe analizimi i plotë i sjelljes dhe dinamikave që shfaq borxhi publik në Shqipëri në periudha

të ndryshme kohore përkundrejt analizimit të treguesve dhe indikatorëve të rëndësishëm ekonomikë;

Testimi dhe vlerësimi i qëndrueshmërisë së borxhit publik në Shqipëri ndër vite sipas metodologjisë së

përzgjedhur;

Përcaktimi i një modeli për monitorim të vazhdueshëm të nivelit të borxhit publik për të shmangur

akumulime të paqëndrueshme të tij në të ardhmen; si dhe

Përmbledhje e rreziqeve të mospërfshirjes dhe moskryerjes së analizës së qëndrueshmërisë së borxhit

publik me baza të vazhdueshme përkundrejt dhënies së rekomandimeve respektive.

Sigurisht që qëllimi dhe objektivat mund të përmbushen vetëm në sajë të formulimit të saktë dhe

gjithëpërfshirës të pyetjeve kërkimore dhe hipotezave përkatëse që një punim teston. Në këtë kontekst,

pyetja qëndrore kërkimore e këtij studimi është:

Pyetja kërkimore: A kanë qënë politikat fiskale në Shqipëri shumë të ashpra apo thjesht kufizuese për të

shmangur nivele të larta të borxhit publik që cënojnë qëndrueshmërinë e tij?

Për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetjeje do të trajtojmë tre dimensione të saj, ku për secilën do të testohen

hipotezat përkatëse, sipas modelit ekonometrik të përzgjedhur.

6

(i) Vlerësimi i qëndrueshmërisë globale të borxhit publik në Shqipëri;

(ii) Vlerësimi i qëndrueshmërisë lokale të borxhit publik në Shqipëri; si dhe

(iii) Sa duhet të jetë niveli i borxhit publik në Shqipëri që të mund të sigurohet qëndrueshmëria e tij?

Testimi i hipotezave të ngritura kryhet nëpërmjet analizimit të të dhënave sekondare të raportuara nga

institucionet përgjegjëse për çdo tregues të marrë në shqyrtim, nën një qasje hulumtuese pozitiviste.

III. Rëndësia e studimit

Ky punim sjell për herë të parë përdorimin e metodologjsë së QAR në Shqipëri në funksion të vlerësimit të

qëndrueshmërisë së borxhit publik, duke bërë që rezultatet që përftohen prej tij të përbëjnë kontribut jo

vetëm në aspektin praktik, por edhe në atë teorik. Kontributi teorik realizohet nëpërmjet ballafaqimit të të

gjithë teorive ekonomike ekzistuese për rëndësinë e huamarrjes publike, faktorëve dhe efekteve që

shkakton ky proces në aktivitetin financiar të vendit të trajtuara nën këndvështrimin e ruajtjes dhe

rëndësisë së analizimit të qëndrueshmërisë së borxhit publik.

Më tej, shtjellimi i gjetjeve empirike dhe dhënia e rekomandimeve përkatëse për mënyrën sesi qeveritë

shqiptare duhet të tregohen më të matura në drejtim të (i) vlerësimit të kostove dhe përfitimeve të çdo

borxhi të marrë, (ii) mirëmenaxhimit të tij në aspektin e shfrytëzimit dhe zhvillimit sa më efektiv të

kapaciteteve teknike dhe njerëzore që së bashku me ofrimin e një metodologjie reale mund të lehtësojë

procesin e vendimmarjes lidhur me nivelin e borxhit publik që garanton dhe ruan qëndrueshmërinë e tij në

çdo moment, bën që punimi të jetë vlerë e shtuar për literaturën e financave publike në vend. Gjithashtu,

realizimi i këtij punimi është i rëndësishëm edhe i përgjigjet konteksit të krizave globale dhe financiare që

po kalojnë aktualisht vende të ndryshme në Europë, në drejtim të ndikimeve që këto të fundit shkaktojnë

edhe në ekonominë mjaft të lëkundur të Shqipërisë, të cilat në zbatim të realitetit të dinamikave ekzistuese

të borxhit publik dhe koordinimit të reformave strukturore si rezultat i politikave fiskale e monetare në

zbatim të tyre mund të afektojnë vendimmarrjet e qeverisë për të kapërcyer pengesat që mund të hasen.

Literatura e shfletuar gjatë këtij kërkimi reflekton faktin se të diskutuarit mbi borxhin publik ka pasur

gjithmonë vëmendje maksimale të të gjithë studiuesve në mbarë botën, të cilët kanë ndërmarrë analiza të

panumërta lidhur me të gjithë elementët përbërës të tij, faktorët si dhe efektet që përcjell ai në ekonomi

(Friedman 1948; Keynes, 1936; Modigliani, 1961; Bernheim, 1987; Barro, 1979, Roubini dhe Sachs, 1989;

Elmendorf dhe Mankiw, 1998, Rogoff dhe Reinhart, 2010; Kumar dhe Woo, 2010). Megjithatë, krizat e

shumta që kanë kaluar ekonomi të ndryshme në periudha të caktuara kanë bërë që qëndrueshmëria e

borxhit publik të shndërrohet në argumentin kryesor të punimeve të ekonomistëve dhe institucioneve

7

financiare në mbarë botën (Domar, 1944; Hamilton dhe Flavin, 1985; Buiter, 1985; Blanchard, 1990; Trehan

dhe Walsh, 1991; Uctum dhe Wickens, 1996, FMN, 2002; BE, 2006; Bohn, 2006).

Ndërkohë, në Shqipëri situata paraqitet krejt ndryshe, pasi studime mbi matjen dhe vlerësimin e efekteve,

faktorëve apo dhe mënyrës së financimit të tij janë të pakta në numër (Taci, 2002; Jonas, 2010; Gjebrea.

et.al, 2012; Abazaj, 2013; Baholli et.al, 2014), ndërsa analizat mbi vlerësimin e qëndrueshmërisë së borxhit

publik janë kryer në mënyrë sporadike nga ekonomistë të ndryshëm, por sërish mund të konsiderohen

inekzistente krahasuar me rëndësinë që kryerja e tyre mbart.

Të vlerësuarit të qëndrueshmërisë së politikave fiskale është realizuar kryesisht në funksion të misioneve të

vlerësimit të situatës makroekonomike në vend nga FMN dhe BB, analiza të cilat nuk kryhen në mënyrë të

vazhdueshme, por vetëm në rastet e negocimeve për nënshkrimin e kredive apo vlerësimit të ekonomisë

prej këtyre institucioneve çka e bën të pamundur monitorimin e borxhit publik në baza të vazhdueshme.

Madje, edhe Ministria e Financave si autoriteti përgjegjës për evidentimin, regjistrimin dhe menaxhimin e

të gjitha huave, si dhe garancive shtetërore nuk ndërmerr vlerësime të kësaj natyre për të përcaktuar nëse

borxhi publik i akumuluar garanton ose jo stabilitet financiar. Edhe pse në vitin e fundit strategjia e

menaxhimit të borxhit publik tenton të trajtojë konceptin e qëndrueshmërisë, indikatorët e përfshirë në të

mbeten larg analizave të mirëfillta të ndërmarra nga institucionet përgjegjëse në shtete të tjera. Për më

tepër pavarësisht se, KLSH (2013) për t’i ardhur në ndihmë jo vetëm audituesve, por të gjitha institucioneve

dhe studiuesve ka publikuar një udhëzim mbi standartet ndërkombëtare të auditimit të borxhit publik, ku

përmenden një sërë treguesisht e indikatorësh që mund të përdoren për shqyrtimin e qëndrueshmërisë së

borxhit, sërish analizat e përmendura në këtë dokument ende nuk kanë gjetur zbatim në praktikë.

Vlerësimet e vetme empirike për testimin e qëndrueshmërisë së borxhit publik në Shqipëri mund të

konsiderohen analizat empirike të realizuara nga Banka e Shqipërisë nën këndështrime të ndryshme, nga ku

mund të përmendet studimi i Shijaku (2012), në të cilin me anë të metodës së VAR është shqyrtuar

funksioni i reagimit fiskal të qeverisë për të përballuar dhe për t’ju përshtatur madhësisë së akumuluar të

borxhit publik në mbështetje të vlerësimit të qëndrueshmërisë së tij. Nën të njëjtën linjë janë realizuar edhe

punime të tjera nga Dymleku (2013), Drishti dhe Kruja (2014) ku qëndrueshmëria e borxhit publik në

Shqipëri është trajtuar sërish duke pasur nën fokus funksionin e reagimit fiskal si dhe përcaktimin e nivelit

stabilizues të bilancit primar që garanton qëndrueshmërinë. Të gjitha këto punime janë të vlefshme dhe

shërbejnë si një bazë për krahasim të rezultateve që përftohen nga ky studim. Megjithatë në dallim nga

analizat e kryera deri më tani përdorimi i metodës së QAR shqyrton jo vetëm testimin e qëndrueshmërisë

për periudha të caktuara kohore, por arrin të identifikojë edhe nivelin e borxhit publik që garanton

8

moscënimin e saj në çdo moment, çka nënkupton se ndërmarrja e një studimi të tillë sjell disa kontribute

shtesë si më poshtë:

Së pari, punimi ofron një përmbledhje të gjerë të literaturës ekzistuese për rëndësinë e huamarrjes

publike për zhvillimin ekonomik, efektet që sjell ky proces, faktorët që ndikojnë në të si dhe nivelit optimal

që duhet të ketë borxhi publik në ekonomi, duke nënvizuar domosdoshmërinë e vlerësimit të

qëndrueshmërisë së borxhit publik dhe garantimit të tij në çdo moment. Harmonizimi i avantazheve dhe

disavantazheve të përdorimit të secilës prej metodave në varësi të specifikave që ato kërkojnë për

implementim, bën që shumë institucione të mund të gjejnë në këtë kërkim një “udhëzues” të gjerë për t’ju

referuar gjatë proceseve të planifikimit afatmesëm buxhetor.

Së dyti, punimi sjell një analizë të detajuar të faktorëve influencues apo dhe problemeve të hasura

ndër vite në procesin e huamarrjes publike në Shqipëri, krahas identifikimit të mënyrave sesi qeveritë kanë

ndikuar në përmirësimin apo përkeqësimin e madhësisë së borxhit të akumuluar ndër vite.

Së treti, punimi teston për herë të parë qëndrueshmërinë e borxhit publik në Shqipëri për periudha të

caktuara kohore duke identifikuar edhe nivelin përkatës të borxhit publik jo statik ndaj PBB për çdo

periudhë në vrojtim që garanton njëkohësisht qëndrueshmërinë që reflekton edhe aftësinë reaguese të

politikave të qeverisë përkundrejt situatave të ndryshme ekonomike, çka përbën risí dhe avantazh pasi

përfshin edhe elementë të analizave të ndërmarra deri më tani në këtë fushë.

Së katërti, kërkimi shërben edhe si një analizë/raport që ofron rekomandime mbi mekanizmat fiskalë

të cilat mund të përdoren nga qeveria për të siguruar qëndrueshmërinë e politikave të ndërmarra

përkundrejt gjetjes së ekuilibrit optimal ndërmjet eficiencës dhe barazisë së sistemit tatimor që synon uljen

e evazionit fiskal, mirëmenaxhimin e shpenzimeve buxhetore, gjetjen e strukturës optimale të tyre si dhe

domosdoshmërinë e vendosjes së rregullave fiskalë në përputhje me karakteristikat e ekonomisë;

Së pesti, punimi plotëson literaturën ekzistuese për metodologjinë që përdoret për vlerësimin e

qëndrueshmërisë së borxhit publik duke bërë që edhe në Shqipëri të aplikohet për herë të parë

metodologjia inovative e QAR për vlerësimin e dinamikave të treguesve ekonomikë. Në këtë mënyrë,

punimi mund të renditet si ndër të paktët e realizuar në këtë fushë edhe në vende të tjera për vlerësimin e

qëndrueshmërisë së politikave fiskale duke pasuruar bazën teorike ekzistuese.

Së fundmi, për ta përmbyllur është e rëndësishme të theksohet se të gjitha risitë dhe kontributet e

lartpërmendura duhet të shikohen të pandara nga mundësitë e përdorimit të kësaj metodologjie si një pikë

referimi për institucionet përgjegjëse për një vendimmarrje sa më të drejtë dhe objektive në përmbushje të

9

objektivave për një proces të huamarrjes publike sa më transparent dhe me një kosto sa më të ulët që

garanton rritje dhe zhvillim ekonomik në çdo kohë.

IV. Kufizimet e studimit

Pavarësisht rëndësisë që realizimi i këtij kërkimi ka, ai mbart një sërë kufizimesh të cilat shoqërojnë në

mënyrë të pashmangshme çdo hulumtim apo model ekonometrik.

Së pari, modelet empirike marrin në konsideratë efektet dhe pasojat e ngjarjeve të së kaluarës duke

ndihmuar mjaft mirë në shpjegimin e dukurive tashmë të ndodhura, por e ardhmja mbetet gjithmonë e

paparashikueshme dhe e pasigurtë pasi mund të sjellë zhvillime tejet të ndryshme nga ato të ndodhura më

parë, duke ulur aftësitë parashikuese dhe analizuese të modeleve (ECB, 2001). Si rezultat çdo teori

ekonomike pranon marzhe gabimi dhe për këtë arsye sugjerojnë përfshirjen dhe aplikimin e fondeve

rezervë për të mimizuar të paktën efektet financiare të pasaktësive në ndryshueshmërinë e nivelit të

variablave nën analizë si pasojë e transformimeve ekonomike për shkak të ndryshimeve legjislative,

politike, shoqërore dhe teknologjike. Madje sipas Stock et.al (1996) janë këto rregjime dhe thyerje të

ndryshme strukturore që pëson ekonomia ndër vite që shkaktojnë çoroditje në një seri kohore

makroekonomike që shqyrtohet. Edhe pse modeli i përdorur për vlerësimin e qëndrueshmërisë së borxhit

publik në Shqipëri paraqet një model jo-linear të cilat aplikohen më së shumti për të sheshuar këto efekte

në një seri kohore, sërish edhe këto modele nuk arrijnë t’i shmangin plotësisht ndikime të tilla, duke

zvogëluar në një nivel të caktuar saktësinë e rezultateve të përftuara.

Së dyti, edhe pse modeli QAR nuk specifikon një minimum të madhësisë së vlerave të vrojtuara në

analizë, për një numër më të lartë të observimeve analiza mundëson fuqi vërtetuese dhe përgjithësuese më

të mira, duke konfirmuar teoritë asimptotike (Koenker dhe Xiao 2004; 2006). Kështu, përfshirja në vlerësim

të serive kohore afatgjata përtej 72 observime që mundësojnë të dhënat e mbledhura për realitetin

shqiptar për variablat e nevojshëm dhe të domosdoshëm të kërkuara nga modeli do të bënte që analiza të

ishte më e plotë dhe gjithëpërfshirëse.

Së treti, të dhënat e mbledhura në vite janë gjeneruar nga institucione të ndryshme përgjegjëse dhe

janë përftuar si rezultat i aplikimit të metodologjive të ndryshme, të përshtatura nga tregues të rinj të

konsideruar më të saktë në përputhje me zhvillimet më të fundit të fushës respektive. Në këtë mënyrë

agregimi i të dhënave shkakton mospajtueshmëri sidomos kur ato merren nga burime të ndryshme (BB,

2015). Për më tepër, ndryshimet e shumta për shkak të informacionit disponibël që pasurohet përtej

periudhës së raportimit për tregues të ndryshëm ekonomikë shkaktojnë probleme të tjera në drejtim të

10

paqëndrueshmërisë dhe mospërputhjes së tyre. Në këtë studim të dhënat janë marrë nga INSTAT, BSH, MF

institucione të cilat aplikojnë metodologji të ndryshme dhe bëjnë korrektime të të dhënave më baza të

ndryshme kohore në mënyrë të shpeshtë.

Së katërti, procedura e testimit të hipotezave shërben në vetvete si një kufizim, pasi pavarësisht se të

tilla analiza identifikojnë supozimet e gabuara dhe marzhet e gabimit është e pamundur që vetëm

nëpërmjet tyre të mund të përftohen teori dhe qasje të reja. Pra, në këtë këndvështrim (Weibelzahl et.al;

2002) këto vlerësime nuk mund të shihen të shkëputura nga kuadri teorik i literaturës përkatëse për të

përftuar përfundime të dobishme.

Së fundmi, metodologjia QAR aplikohet për herë të parë në realitetin shqiptar për testimin e një

variabli ekonomik, çfarë i jep një rëndësi të veçantë tematikës së trajtuar dhe rezultateve të marra, por nga

ana tjetër, mungesa e studimeve të ngjashme e kufizon atë në drejtim të bazës së krahasimit.

Ndërkohë supozimet kryesore për këtë punim janë të ngjashme me ato që përdoren për të gjithë modelet

ekonometrike (ECB, 2001) që analizojnë një dukuri të caktuar dhe tentojnë të bëjnë parashikime për të

ardhmen:

(i) Modeli përfaqëson më së miri situatën ekonomike në vend pavarësisht supozimeve; si dhe

(ii) Struktura ekonomike mbetet relativisht e pandryshuar edhe në të ardhmen, pavarësisht avantazheve

që gëzon metodologjia e përzgjedhur në këtë drejtim.

V. Struktura e punimit

Në funksion të qëllimit, objektivave, pyetjeve kërkimore të ngritura dhe metodologjisë së përzgjedhur,

punimi është organizuar në gjashtë kapituj, si më poshtë:

Kapitulli i parë trajton rëndësinë dhe rolin e procesit të huamarrjes publike në funksion të realizimit

të aktiviteteve kryesore që justifikojnë ekzistencën e shtetit. Kështu, kapitulli nis me përkufizimet që

përdoren gjerësisht për borxhin publik dhe deficitet buxhetore si dhe arsyet e përdorimit të tyre në

ekonomi përkundrejt formave të tjera të realizimit të të ardhurave publike. Më tej, analizohen faktorët e

shumtë që ndikojnë në madhësinë e tyre si dhe mënyrat sesi qeveritë arrijnë t’i shfrytëzojnë këto elementë

në drejtim të “zbukurimit” të realitetit e perceptimeve të individëve apo dhe në trajtën e mjeteve

shtrënguese për të ruajtur qëndrueshmërinë e financave publike. Ndikimet pozitive dhe negative që

shkaktojnë nivelet e larta të borxhit publik dhe deficiteve në rritjen ekonomike, inflacionin, normat e

interesit si dhe nevoja e përcaktimit të nivelit optimal të tyre në ekonomi së bashku me përfundimet

përkatëse trajtohen në pjesët në vijim të kapitullit.

11

Kapitulli i dytë fokusohet në rishikimin e literaturës mbi qasjet që përdoren gjerësisht për të vlerësuar

qëndrueshmërinë e borxhit publik. Në këtë mënyrë kapitulli shërben si një përmbledhje e detajuar e të

gjitha metodave duke filluar që nga indikatorët e thjeshtë e deri në analizat më komplekse empirike, ndalur

edhe në analizat e ndërmarra nga FMN, BB për përcaktimin e qëndrueshmërisë së borxhit publik në të

gjitha vendet krahas vlerësimeve që kryhen në mbështetje të kritereve të vendosura në Traktatin e

Maastricht në vendet e Bashkimit Europian. Të gjitha qasjet trajtohen së bashku me argumentat pro dhe

kundra për secilën prej analizave për të derivuar në përzgjedhjen e metodologjisë më efektive në përgjigje

të pyetjes kërkimore dhe hipotezave kryesore të këtij punimi.

Kapitulli i tretë ka si qëllim përshkrimin e plotë të situatës ekonomike në Shqipëri ndër vite, ku theksi

vihet në ecurinë dhe tendencat e borxhit publik, në drejtim të nivelit, dinamikave apo mënyrës së

menaxhimit të tij. Kapitulli është perceptuar në trajtën e një analize të mirëfilltë të të gjithë treguesve

ekonomikë që përmirësojnë apo përkeqësojnë situatën financiare në vend, për të shërbyer jo vetëm si një

parathënie për vlerësimin e qëndrueshmërisë sipas metodologjisë së përzgjedhur, por edhe për të

mbështetur dhe krijuar një perceptim shumëdimensional mbi të gjithë faktorët që kanë ndikuar në gjetjet

dhe përfundimet që arrihen në këtë analizë, në funksion të dhënies së rekomandimeve sa më të sakta,

reale dhe të dobishme për t’u ndjekur në të ardhmen.

Kapitulli i katërt paraqet metodologjinë e studimit dhe nis me parashtrimin e pyetjeve kërkimore,

modelin konceptual të kërkimit si dhe mënyrës sesi janë mbledhur dhe përpunuar të dhënat. Gjithashtu, në

këtë kapitull jepet edhe një përshkrim i detajuar i metodologjisë, lidhjes së tij me teoritë e pranuara në

fushën e financave publike për t’i paraprirë elementëve të tjerë që përmban analiza dhe që shqyrtohen në

kapitullin vijues.

Kapitulli i pestë konsiston në dhënien e përgjigjeve të pyetjeve kërkimore të ngritura, për të vazhduar

me gjetjet kryesore me karakter përshkrues për vlerësimin e qëndrueshmërisë së borxhit publik në

Shqipëri. Ky kapitull përbën një prej kapitujve më të rëndësishëm ku të dhënat e realitetit ekonomik

shqiptar zbërthehen për të hetuar dhe shqyrtuar stabilitetin e politikave fiskale ndër vite.

Kapitulli i gjashtë përfaqëson një përmbledhje të përfundimeve të punës kërkimore dhe gjetjeve

kryesore të studimit në tërësi, duke vënë theksin në rekomandimet përkatëse dhe në mënyrën sesi mund të

përmirësohet procesi i menaxhimit të borxhit publik në Shqipëri në të ardhmen sipas eksperiencave më të

mira botërore dhe studimeve të ndërmarra nga FMN dhe BB krahas dhënies së sugjerimeve për hulumtime

të mëtejshme në funksion të një vendimmarrje sa më eficiente në uljen e kostove dhe ruajtjen e

qëndrueshmërisë së financave publike në vitet në vazhdim.

12

KAPITULLI 1

RËNDËSIA E BORXHIT PUBLIK DHE NDIKIMI I TIJ NË EKONOMI

Në këtë kapitull paraqitet një përmbledhje e literaturës teorike e domosdoshme për të konceptuar

rëndësinë e huamarrjes publike dhe të efekteve të këtij procesi për ekonominë e një vendi. Fillimisht

shpjegohet se çfarë përfaqëson borxhi publik dhe deficitet buxhetore sipas studiuesve të shumtë si dhe

përkufizimit bazë të cilit do t’i referohemi gjatë gjithë punimit në vazhdim. Në vijim të kapitullit analizohen

arsyet e rëndësisë, nevojës apo domosdoshmërisë së huamarrjes përkundrejt mënyrave të tjera të

financimit për një ecuri sa më normale të financave publike që mundësojnë përmbushjen e funksioneve

kryesore të ekzistencës së shtetit. Kapitulli trajton gjithashtu të gjithë faktorët që përcaktojnë madhësinë e

deficiteve buxhetore dhe borxhit publik në ekonomi, për të vijuar me efektet që sjell ai në zhvillimin ose jo

të ekonomisë. Kanali i transmetimit të efekteve dhe ndikimit të borxhit publik në ekonomi, sipas

këndvështrimeve dhe gjykimeve shpesh kontradiktore të shkollave dhe mendimeve kryesore ekonomike

ndjekur nga rëndësia e përcaktimit të nivelit optimal të tij trajtohen në pjesën e fundit të kapitullit i cili

përmbyllet me përfundimet kryesore mbi çështjet e trajtuara.

1.1 Borxhi publik dhe deficitet buxhetore

Për të realizuar edhe standartet më minimale të jetesës, për të ulur papunësinë, për ndërmarrjen e

investimeve publike që na rrethojnë kudo dhe që stimulojnë rritjen ekonomike, qeverive u duhet të kryejnë

shpenzime që tejkalojnë të ardhurat e limituara. Për këtë arsye qeveritë marrin borxh, një proces normal i

aktivitetit ekonomik, që mundëson të gjithë aktorët në treg të përmbushin objektivat e tyre mbi nivelin e

konsumit apo mbi kohën e ndërmarrjes së investimeve duke lejuar realizimin e rritjes së produktivitetit dhe

të ekonomisë. Përdorimi i konceptit të “huamarrjes” dhe të kredisë daton që në shekullin e 14-të në Italinë

Veriore si një mënyrë që mundësonte lehtësimin e tregtisë. Në këtë kuptim borxhi (huamarrja) u shfrytëzua

si mjet promovues dhe nxitës i zhvillimit ekonomik, arsye për të cilat u adoptua si fenomen edhe nga

qeveritë. Por, çfarë është borxhi publik (BP) në një përkufizim formal dhe ekonomik?

Literatura jep përcaktime të shumta mbi përkufizimin e BP, por kryesisht ai njihet si “vlera totale e letrave

me vlerë të qeverisë të papaguara në një moment të caktuar kohe” dhe/ose “si niveli i akumuluar i shumave

të marra borxh nga qeveria për të financuar deficitet vjetore të buxhetit”.

Dabrowski (2014) argumenton se, koncepti i BP është në vetvete mjaft i thjeshtë dhe unik, por të

përkufizuarit e tij varion nga metodologjitë kombëtare, problemet teknike apo mënyrës së agregimit të të

13

dhënave në përpjekje për të paraqitur treguesit ekonomikë të vendit më të “zbukuruar” se sa janë në

realitet. Sipas tij elementët kritikë që njëkohësisht edhe e përkufizojnë BP lidhen me “njësitë ekonomike”

që konsiderohen si pjesë e qeverisjes së përgjithshme si dhe me momentin dhe mënyrën e rregjistrimit të të

ardhurave, shpenzimeve buxhetore si dhe të fondeve të kontigjencës/ detyrimeve potenciale në të ardhmen.

Sistemi Europian i Llogarive të Integruara (ESA), apo Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik

(OECD) e përcaktojnë BP sipas të njëjtit përkufizim dhe trajtim të kryer në kriterin e konvergjencës

vendosur në 1992 në Traktatin e Maastricht (TM). Sipas tyre BP është “shumë e vlerës nominale e

konsoliduar e letrave me vlerë të qeverisë me afate të ndryshme të pagesës si dhe të huave të tjera të të

gjithë sektorit publik të papaguara në një periudhë të caktuar kohore”. Sipas këtij përkufizimi legjitimohen

katër dimensione kryesore që shërbejnë për vlerësimin dhe matjen e BP, tipare mjaft të rëndësishme të

pranuara gjerësisht nga të gjithë ekspertët e financave publike që konsistojnë kryesisht në: (i) Llojin e

mbulimit institucional i cili e ndan BP në borxh të qeverisë qëndrore, të qeverisë vendore apo të entiteve të

sektorit publik shërbimi i të cilit është i garantuar me marrëveshje nga njësitë e sektorit publik qëndror dhe

quhet borxh publik i garantuar, (ii) Llojin e instrumentave që konsiderohen tituj borxhi të tillë si: bono

thesari, hua koncesionale, obligacione etj. Në varësi të veçorive të secilit prej instrumentave financiarë BP

ndahet në borxh të brendshëm kur përftohet nga agjentët ekonomikë rezidentë në vend dhe borxh të

jashtëm kur merret nga shtete të tjera ose organizata dhe institucione financiare ndërkombëtare, ndërkohë

nga pikpamja e afatit kohor të shlyerjes, BP mund të jetë afatshkurtër, afatmesëm dhe afatgjatë; (iii)

Vlerësimit të tij në vlerë emetimi apo tregu; si dhe (iv) Konsolidimit të të dhënave të borxhit shtetëror mbi

detyrimet totale ndërqeveritare me bazë monetare ose sipas parimit të të drejtave të konstatuara.

Një përkufizim të ngjashëm për BP jep edhe Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN) në manualin e tij “Mbi

statistikat buxhetore të sektorit publik (2013)”, i cili përdoret aktualisht në të gjitha institucionet, por duke

shtuar një ndarje të vogël që ka mjaft rëndësi kur trajtohet niveli i “futjes në borxh të një shteti” dhe

pikërisht të borxhit bruto dhe borxhit neto. Sipas përcaktimit të FMN “borxhi bruto përfaqëson të gjitha

detyrimet e qeverisë, pra shumën e të gjithë instrumentave të borxhit. Instrument borxhi në këtë rast

përkufizohet pretendimi financiar që kërkon pagesën e interesit dhe/ose principalit nga ana e debitorit ndaj

kreditorit në një datë ose në një kohë të mirëpërcaktuar në të ardhmen sikurse është rënë dakort ndërmjet

palëve”. Ndërkohë që “borxhi neto trajtohet si diferencë e borxhit bruto dhe aktiveve financiare që i

korrespondojnë çdo instrumenti të borxhit”.

Nën të njëjtën linjë me përkufizimet e përdorura në të gjithë organizmat ndërkombëtarë qëndrojnë edhe

përkufizimet që jep ligji nr. 9936 datë 26.06.2008 “Për Menaxhimin e Sistemit Buxhetor në Republikën e

Shqipërisë” ku “borxh është shuma e huave të marra në tregun bankar, financiar dhe nga palë të treta,

14

persona fizikë, juridikë ose individë, me kusht kthimi, me ose pa interes, për financimin e projekteve të

caktuara të investimeve, mungesës së përkohshme të likuiditeteve dhe të deficitit fiskal buxhetor”. Përgjatë

neneve të këtij ligji (neni 58) jepen gjithashtu përcaktimet mbi atë çfarë sistemi ynë buxhetor përllogarit

dhe vlerëson si BP për Republikën e Shqipërisë.

Edhe ligji nr. 9665 datë 18.12.2006 1 “Për huamarrjen shtetërore, borxhin shtetëror dhe garancitë

shtetërore të huasë në Republikën e Shqipërisë” jep një përcaktim të BP të detajuar dhe më konkretisht të

borxhit shtetëror sipas të cilit “Borxh shtetëror është shuma e përgjithshme e borxhit të shtetit, e emetuar

në monedhën kombëtare dhe/ose në një monedhë zyrtare të ndryshme nga monedha kombëtare, i cili nuk

përfshin detyrimet financiare të bashkive/komunave apo të ndonjë autoriteti tjetër të pushtetit vendor.

Borxhi shtetëror përfshin edhe borxhet e Republikës së Shqipërisë, të krijuara para hyrjes në fuqi të këtij ligji.

Për efekt të përllogaritjes së BP shtetëror, në rastin kur një detyrim i papaguar është emetuar në një

monedhë të ndryshme nga monedha kombëtare, ai vlerësohet në monedhën kombëtare, sipas kursit zyrtar

të këmbimit, të shpallur nga Banka e Shqipërisë, në çastin e vlerësimit”.

Ndërkohë, lidhur me deficitet buxhetore (DB) të gjithë përkufizimet e dhëna nga ESA, FMN, BB, OECD si dhe

TM derivojnë në një trajtim kontabilistik të termit, që gjenerohet si pasojë e diferencës së të ardhurave dhe

shpenzimeve buxhetore përgjatë një viti fiskal.

Përcaktime të përafërta janë dhënë edhe nga Boskin (1987), Buiter (1982, 1984, 1995), Blejer dhe Cheasty

(1991), Bohn (1992) sipas të cilëve “deficitet fiskale masin diferencën ndërmjet aktiveve të sektorit publik

me detyrimet e saj”. Për këta autorë rëndësi kryesore për matjen e DB marrin tre elementë (i) përcaktimi i

sektorit publik për të cilin duhet të vlerësohet DB, (ii) vlerësimi i saktë i mbulimit, pra madhësisë së sektorit

publik dhe llogarive përkatëse si dhe (iii) identifikimi i horizontit kohor për vlerësimin e magnitudës së

ndryshimeve të DB. Përcaktimi i këtyre elementëve bën të mundur krahasueshmërinë ose jo të DB

ndërmjet ekonomive të ndryshme dhe njëkohësisht bën që klasifikimi i çdo zëri që ndikon në bilancin e

sektorit publik të analizohet vetëm nën dritën e efekteve që ai përcjell në madhësinë e tyre. Kështu,

mënyra sesi do të konsiderohen elementë të tillë si “huamarrja neto”, “grantet” dhe “shërbimi i BP” ndikon

në mënyrë të konsiderueshme madhësinë e DB në një vit buxhetor. Edhe standartet e përdorura për

kontabilizimin e pasqyrave fiskale të sektorit publik me bazë monetare ose sipas parimit të të drejtave të

konstatuara kanë shumë rëndësi në përcaktimin e saktë të përkufizimit, të madhësisë si dhe formave të

ndryshme të DB. Sipas këtyre elementëve, literatura njeh disa lloje të DB në varësi të qëllimeve që ato

përmbushin, nisur nga: (i) DB korent i cili gjendet si diferencë ndërmjet kursimeve dhe investimeve të

1 Një përkufizim i ngjashëm jepet edhe në Ligjin nr. Nr.9869, datë 4.2.2008 “Për Huamarrjen e qeverisjes vendore”.

15

qeverisë, (ii) DB që vlerësojnë efektet e transaksioneve të qeverisjes në kërkesën agregate, (iii) DB e

brendshme që përbëjnë një lloj DB të përmendur më lart, por që përdoret në vendet ku sektori i jashtëm ka

një ndikim të rëndësishëm në ekonomi, (iv) DB strukturore dhe të rregulluara nga efektet sezonale, (v) DB

primare të cilat përjashtojnë efektet DB të mëparshme si dhe (vi) DB operacionale të cilat përjashtojnë

efektet e inflacionit dhe shpenzimeve të interesit.

Megjithatë Buiter (1982) argumenton se, të pranuarit tradicionalisht të DB si një pasuri reale neto e sektorit

publik sidomos kur kjo e fundit vlerësohet me çmime konstante mund të sjellë shtrembërime të vlerës reale

të madhësisë së tij. Kjo vjen si rezultat kur në aktivet dhe detyrimet e sektorit publik përfshihen dhe njihen

vetëm aktivet dhe detyrimet financiarisht të tregtueshme. Ndërkohë që, aktivet e tilla si të drejta minerare

apo toka në pronësi të shtetit, vlera e ardhshme e taksave të planifikuara apo detyrimet në formën e vlerës

së tashme të programeve të mbrojtjes sociale dhe të tjera të kësaj natyre nuk përfshihen. Në këtë mënyrë

humbjet dhe fitimet e kapitalit nga aktivet dhe detyrimet e qeverisë të papaguara nuk përllogariten në

fluksin e fondeve, të cilat janë rezultat i një sërë faktorësh si ai i ndryshimeve relative të çmimeve,

ndryshimeve të vlerës reale të BP për shkak të inflacionit apo dhe ndryshimeve të kurseve të këmbimit. Një

tjetër arsye për shtrembërimin e madhësisë së DB lidhet edhe me ndryshimet që nuk reflektohen në

programet tatimore apo të të drejtave të tjera të sektorit publik që mund të ndryshojnë krejtësisht fluksin e

të ardhurave apo të përfitimeve të pritshme. Në këtë mënyrë humbjet/fitimet nga kapitali për aktivet dhe

detyrimet jo të tregtueshme janë pjesë e vlerësimit të të ardhurave të qëndrueshme, por këto flukse

përjashtohen në bilancin e sektorit publik. Kështu, matja në mënyrën tradicionale të DB krahasuar me

madhësinë e tij nëse do të merreshin parasysh të gjitha këto flukse do të sillte ndryshime të mëdha

sidomos në rastet kur normat e inflacionit dhe kurset e këmbimit do të ishin shumë të luhatshme. Në këto

raste madhësia e DB e vlerësuar tradicionalisht duhet të korrigjohet për ndryshimet në vlerën reale të

stoqeve të papaguara të BP mbi të cilat paguhen interesa për të vlerësuar efektet e DB në përthithjen e

fondeve në ekonomi dhe në emetimet e mundshme që vijnë si pasojë e pozicionit fiskal të qeverisë.

Ndërsa sipas studimeve të Auerbach, Gokhale, dhe Kotlikoff (1991), që përmenden edhe në hulumtimet e

Elmendorf et.al (1998), DB përkufizohet “si një parametër që reflekton në mënyrë arbitrare arkëtimet dhe

pagesat e qeverisë. Kësisoj matja e DB, por edhe të BP në tërësi sipas mënyrës tradicionale nuk mbart asnjë

marrëdhënie që presupozon pozicionin fiskal ndërmjet gjeneratave”. Sipas tyre, nëse shifrat e DB nuk

rregullohen në mënyrë që të reflektojnë ndryshimet ndërmjet brezave, nivelit të çmimeve, normave të

interesit dhe cikleve të biznesit nuk përbëjnë vlera të rëndësishme, qoftë dhe nga ana kontabilistike.

Ligji jonë nr. 9936 datë 26.06.2008 jep sërish një përcaktim të detajuar dhe më konkretisht neni 12

specifikon se “Deficiti buxhetor, në një vit buxhetor, është diferenca ndërmjet të ardhurave dhe

16

shpenzimeve, kur shpenzimet janë më të mëdha se të ardhurat. Suficiti buxhetor, në një vit buxhetor, është

diferenca ndërmjet të ardhurave dhe shpenzimeve, kur të ardhurat janë më të mëdha se shpenzimet. Ligji i

buxhetit vjetor përcakton përdorimin e një suficiti buxhetor apo mënyrat e financimit të një deficiti buxhetor.

Deficiti i Buxhetit të Shtetit financohet nga huatë e brendshme ose të huaja dhe, si rregull, masa e tij nuk

mund të tejkalojë masën e shpenzimeve kapitale të parashikuara në ligjin e buxhetit vjetor. Buxheti vendor

është i balancuar. Përjashtimisht, buxheti vendor mund të ketë deficit vetëm për shpenzimet kapitale, të

financuara me hua, sipas dispozitave të përcaktuara në këtë ligj ose në ligj të veçantë. Fondet speciale janë

gjithmonë të balancuara dhe nuk mund të kenë deficit”.

Sikurse shikohet, përkufizimi i këtyre dy koncepteve është i rëndësishëm dhe i ndryshueshëm në varësi të

teorive ekonomike që ndiqen, megjithatë aktet tona ligjore në fuqi kanë dhënë përcaktime mjaft të qarta

dhe të detajuara mbi të dyja nocionet mbështetur jo vetëm në praktikat më të mira ndërkombëtare (FMN,

BB), por gjithashtu të shtrira në një linjë gjykimi dhe trajtimi me përkufizimet që hulumtues të ndryshëm

kanë dhënë mbi këto terma. Është kjo aryeja se përse përgjatë këtij punimi termat e BP dhe të DB trajtohen

pikërisht nën qasjen e përkufizimeve të dhëna sipas ligjeve të sipërpërmendura.

1.2 A është i justifikueshëm përdorimi i huamarrjes publike?

Teori të ndryshme pranojnë se, ekonomitë kombëtare duhet të mbështeten kryesisht në sektorin privat, në

“dorën e padukshme” të kërkesës dhe ofertës në treg dhe vetëm pjesërisht në sektorin publik që duhet të

ndërhyjë vetëm në rastet kur sistemi i tregut të lirë nuk ka sukses në arritjen e objektivave të ndryshme

sociale, megjithatë sipas Tanzit (1997) roli rregullativ i qeverisë është gjithmonë në rritje sidomos në

përafrimin e funksioneve normative me ato pozitive. Përgjegjësitë themelore të qeverisë burojnë kryesisht

nga objektivi për “promovimin” e mirëqënies sociale nëpërmjet prodhimit të të mirave dhe shërbimeve

publike, alokimit të burimeve për siguri kombëtare, shëndetësi, arsim, drejtësi si dhe rregullimit të

papërsosmërisë së tregjeve. Sigurisht që për realizimin e këtyre detyrimeve, shteti ka nevojë për fonde

monetare të cilat mund t’i sigurojë nëpërmjet emetimit të parave, rritjes së taksave, ose huamarrjes, proces

që gëzon avantazhe përkundrejt taksimit, pasi është vërtetuar që përtej një limiti normat e larta të taksave

shtrembërojnë sjelljet e individëve (Hazlitt, 1952, Motley, 1987).

Megjithatë, qeveritë jo gjithmonë janë mbështetur në huamarrjen për realizimin e funksioneve publike apo

për financimin e projekteve të rëndësishme, madje sipas Sokolov et.al (2012)2 qëndrimi i qeverive ndaj

2 Sipas autorëve interesant është mënyra e këndvështrimit të huamarrjes publike në periudha të caktuara, e ndarë në 5 faza: (i)

Huamarrja Publike si mallkim- shek XVII; (ii) Përdorimi i PB vetëm në raste emergjencash – shek XVIII; (iii) Zhvillimi i teorive të

17

përdorimit të huamarrjes publike ka kaluar në disa etapa që nga refuzimi i përdorimit të BP dhe etiketimit

të tij si “mallkim e dënim” deri në justifikimin dhe aprovimin e plotë të këtij fenomeni.

Kjo sjellje reflektohet edhe në këndvështrime të hershme të ekonomistëve ku, Hume në 1777, citoi se

“shteti duhet të zhdukë kredinë publike ose përndryshe kredia publike do të zhdukë shtetin”. Ndërsa Smith

(1776) në librin e tij argumentoi se financimi i qeverisë me anë të taksave vjen me kosto kryesisht në

reduktimin e konsumit aktual, ndërkohë që financimi me anë të BP sjell ndryshime në nivelin e kursimeve

dhe të kapitalit privat. Transferimi i këtyre flukseve nga sektori privat në atë publik perceptohej si diçka

negative pasi në këtë mënyrë fondet jo vetëm mund të keqadministrohen, por edhe mund të përdoren për

për projekte jo produktive ose për qëllime lufte. Me rëndësi në teorinë e tij ishte perceptimi i BP si barrë

rënduese pasi përdorimi i tij redukton kapacitetet e ardhshme prodhuese për të gjithë ekonominë. Kësisoj,

nivelet e larta të BP dëmtojnë zgjedhjet dhe liritë individuale, trashëgimitë familjare, pasurinë e kombit dhe

paqen ndërkombëtare. Ndërkohë që, thuajse vetëm pas 100 vitesh studiuesi Carl Dietzel (1855) do ta

përcaktonte huamarrjen publike si “levën e Arkimedit që lëviz botën për progresion të fuqishëm ekonomik”.

Nisur nga mospëlqimi i përdorimit të BP, në Angli gjatë shekullit të 18-të në përmbushje të shpenzimeve

publike u ndoq një metodë që njihej si “fondi i amortizimit” që synonte uljen e barrës së BP në ekonomi. Ky

fond i cili shpeshherë përdorej nga thesari për kryerjen e shpenzimeve ditore mbushej si rezultat i tepricave

që mundësoheshin në buxhetin kombëtar. Fillimisht, problemi kryesor i kësaj qasjeje ishte mosqënia në

listën e përparësive të qeverisë, ndërkohë që gjatë viteve 1786 krijimi dhe zmadhimi i tij u shndërrua në

prioritet aq sa në legjislacionin përkatës u krijua dhe u miratua një taksë e posaçme që do të akumulonte në

fond teprica parash të mjaftueshme me qëllim uljen e nivelit të BP. Kjo metodë u përdor deri në fillimin e

luftës, e cila shënoi edhe përfundimin e praktikimit të saj. Më vonë ekonomistë të ndryshëm vërtetuan dhe

provuan se një mënyrë e tillë ishte një ide e gabuar pasi realiteti tregoi që niveli i BP dhe barra e tij në vitet

e tjera jo vetëm që nuk u ul, por përkundrazi u rrit edhe më shumë. Vazhdimi i financimit të këtij fondi

përbënte një mënyrë artificiale që nuk mund të arrinte synimet e vendosura, pasi për realizimin e një

projekti për të cilat nuk kishte fonde të mjaftueshme, BP që duhej të merrej ishte më i lartë nëse një pjesë e

të ardhurave publike nuk do të akumuloheshin në fond.

Ndërkohë, shtete të tjera konceptuan metoda të tjera “financimi” të shpenzimeve publike duke reduktuar

barrën e BP në ekonomi. Kështu, një prej mënyrave më të rëndësishme që u përdor efektivisht përkundrejt

huamarrjes publike, ishte metoda “Pay-go” që ndërmerrej vetëm kur ekonomia ishte e fuqishme dhe kishte

flukse monetare të tepërta. Kjo metodë në thelb të së cilës qëndron koncepti i prioritizimit dhe

shumta mbi përcaktimet e avantazheve dhe disavantazheve të BP – shek XIX – XX; (iv) Justifikimi i përdorimit të BP – shek XXI si dhe (v) vendosja e rregullave për menaxhimin e BP në ditët tona.

18

mirëmenaxhimit të fondeve publike gjeti zbatim kryesisht në SHBA, madje përdorimi i saj mbështetej në

akte ligjore gjatë viteve 1969-2002. Megjithëse, edhe vite më vonë metoda “Pay-go” rekomandohet si

mënyrë efektive për uljen e barrës së BP nga hulumtues e institucione të ndryshme të cilët merren me

studimin e praktikave më të mira buxhetore (Wang, Hou dhe Duncombe, 2007; GFOA, 1998; CRS, 2011;

NASBO, 2014), natyra e faktorëve përcaktues të (mos)përdorimit të saj si dhe teorive ekonomike që

mbështesin përdorimin e BP sidomos për financimin e projekteve kapitale të dobishme e të qëndrueshme

ka bërë që popullariteti i fenomenit të huamarrjes publike të rritet aq shumë duke diktuar dhe moszbatimin

më të kësaj metode.

Tashmë pranohet gjerësisht se, qeveria merr borxh për disa arsye nisur nga (i) financimi i projekteve

kapitale ose shërbimeve sociale, (ii) mbështetja dhe subvencionimi i aktiviteteve private të tilla që

promovojnë zhvillimet industriale dhe tregtare si dhe (iii) sigurimi i likuiditete të mjaftueshme jo vetëm për

shpenzime e projekte të veçanta, por edhe për aktivitete normale të përditshme. Ndërkohë afatet e

ndryshme të emetimeve dhe të huamarrjes publike në nivel qëndror apo vendor i korrespondojnë arsyeve

dhe projekteve të caktuara për të cilat paratë do të përdoren në të ardhmen.

Sipas Musgrave (1959) përfitimet nga përdorimi i BP janë të trefishta: rritja e eficiencës ekonomike duke

ulur normat e taksave për periudha afatgjata; kursimit të të ardhurave për kapitalin punues si dhe arritja e

barazisë/neutralitetit ndërmjet gjeneratave të caktuara. Në këtë mënyrë, kostot e investimeve të të mirave

dhe shërbimeve publike janë të barabarta për të gjithë përfituesit pavarësisht momentit të realizimit.

Sipas Nautet et.al (2011) përdorimi avantazhues i BP përkundrejt mënyrave të tjera të financimit është

sepse ai lejon efektin “rishpërndarës”, që mundëson rritjen e të ardhurave në dispozicion të brezave

aktualë, pa cënuar të ardhurat e brezave të ardhshëm nën kushtet e ceteris –paribus. Për këtë arsye, BP

është i nevojshëm të analizohet në një kuadër të gjerë makroekonomik të shtrirë në kohë e breza, pasi së

bashku me DB mund të shikohen si të dobishme dhe të pranueshme vetëm nëse lehtësojnë zgjerimin e

kapaciteteve prodhuese dhe gjenerojnë kthime që tejkalojnë koston e tyre. Nëpërmjet BP qeveria mund të

financojë investime në infrastrukturë, edukim, mbrojtje sociale edhe gjatë kohës kur vendos të reduktojë

taksat për të moderuar impaktin negativ që sjellin ato në rritjen ekonomike. Kështu, nëpërmjet analizës së

kosto - përfitim të çdo investimi publik ka të ngjarë të gjendet një nivel optimal i BP në ekonomi. Nga ana

tjetër duke mbajtuar në konsideratë kriterin e neutralitetit ndërmjet brezave, sipas të cilit çdo gjeneratë

duhet të kontribuojë njësoj është e nevojshme të ndërmerren analiza demografike të hollësishme, të cilat

janë të pamundura për t’u realizuar pasi koncepti i kontribuimit neto ekuivalent të çdo brezi është i vështirë

të përcaktohet në vlerë absolute dhe relative dhe akoma më e vështirë mbetet identifikimi dhe vlerësimi

sasior i kthimit ekonomik të ndërhyrjes së qeverisë për çdo investim publik, për të bërë krahasimet e

19

nevojshme me kostot e huamarrjes. Të njëjtin qëndrim mbi efektin rishpërndarës të BP mbajnë edhe

Wenzel, Lackenbauer, Brösamle (2004), por ato besojnë në përkohshmërinë e këtij efekti.

Një tjetër funksion i rëndësishëm që i atribuohet përdorimit të BP është “efekti alokues”, i cili nuk duhet

ngatërruar me etiketimin e borxhit që merret sot si një taksë për të nesërmen. Përkundrazi, sikundër

përdoret huamarrja nga individët për të lejuar nivelin e pandryshueshëm të konsumit pavarësisht të

ardhurave, edhe shteti e përdor BP për të mundësuar “zbutjen e barrës” së taksave kundrejt nivelit të rritur

të shpenzimeve për të mira publike si dhe për rritjen e konsumit kombëtar jo vetëm gjatë jetëgjatësisë së

një brezi të caktuar. BP ndihmon dhe përmirëson eficiencën e alokimit të kapitalit për aktivitete sa më

produktive, nën supozimin që brezat e ardhshëm do të kenë më shumë mundësi për shkak të investimeve

të kryera edhe në teknologji edhe në rritjen e kapitalit njerëzor, çka sjell një rritje të mirëqënies së

shoqërisë në nivel të përgjithshëm në të ardhmen. Për më tepër, BP rrit nivelin e likuiditetit në ekonomi

dhe lehtëson kreditimin e individëve e biznesit privat, stimulon produktivitetin dhe zbut

paqëndrueshmëritë ekonomike të cilat nuk lejojnë rritjen e ekonomisë (Checetti et.al; 2011). Megjithatë,

sipas studimit të Amoureux (2014) përfitimet nga efekti alokativ i BP zbehen ndjeshëm kur analizohen

shtresat e popullsisë që përfitojnë dhe paguajnë për të. Kështu, sipas analizës së tij në rastet kur qeveria

aplikon sisteme tatimore jo-progresive barrën më të madhe të BP e paguajnë shtresat me të ardhura të ulta

dhe mesatare dhe përfitojnë shtresat e pasura, që tregon se BP “pasuron” një pakicë të pasur individësh

ndërkohë barra e tij përballohet nga pjesa dërrmuese e varfër e shoqërisë. Për këtë arsye, qeveritë duhet të

jenë mjaft të kujdesshme kur marrin vendime për llojin e modelit tatimor që aplikohet, madhësinë e BP dhe

mënyrën e përdorimit të tij, në mënyrë që pabarazitë që ai shkakton të minimizohen sa më shumë.

Koncepti i avantazhit të përdorimit ose jo të huamarrjes është analizuar edhe nga Ricardo, sipas të cilit

niveli i BP nuk është asnjë gjë më shumë sesa ekuivalentja e vlerës së tashme të flukseve të ardhshme deri

në infinit të taksave vjetore që do të duhet të paguhen për shërbimin e tij. Në këto kushte përdorimi i BP,

nënkupton se shoqëria thjesht legjitimon vendosjen dhe kapitalizimin e pagesave të taksave në të ardhmen,

pa ndikuar në vendimet e saj mbi konsumin dhe kursimin në nivele agregat3. Megjithatë, edhe pse teoritë

klasike ekonomike ku përfshihet “teorema Rikardiane” që mund të konsiderohet si një zgjatim i teoremës

së Miller –Modigliani për sektorin publik gjykojnë se, financimi me BP ose me taksa mbeten mënyra

ekuivalente, sipas Barros (1988) dhe Drakos (2001) supozimet e vështira për t’u konkretizuar të teorisë e

shndërrojnë atë thjesht në një koncept teorik.

3 Iqbal (2014) dhe Theocarakis (2014) theksojnë se, sipas Ricardo BP ishte një e keqe e madhe për ekonominë, por ishin

interpretimet e Barro-s ato që i dhanë teorive të tij një tjetër konceptim mbi ekuivalencën e përdorimit të tij përkundrejt taksave, teori që mendohet të jetë dhënë së pari nga Buchanan (1976).

20

Në realitet financimi i shpenzimeve me anë të BP konsiderohet nga individët si një “pasuri neto”, që

mundëson rritjen e kursimeve madje norma e prirjes marxhinale të kursimit arrin deri në shtatë përqind për

periudha afatgjata kohore. Për këtë arsye një tjetër argument favorizues i përdorimit të BP nga ana e

qeverive për realizimin e funksioneve të saj lidhen me “superioritetin” që ka përdorimi i tij ndaj rritjes së

nivelit të taksave. Keynes (1936), Feldstain (1984, p.20), Christie dhe Rioja (2012) mbështesin argumentin

se, kur ekonomia është në nivelin optimal të stokut të kapitalit si dhe niveli i taksave është i lartë,

funksionet e qeverisë duhet të financohen me anë të BP, pasi kosto e financimit është më e vogël. Për më

tepër rritja e nivelit të taksave justifikohet deri në një nivel të limituar në përputhje me teoritë endogjene të

rritjes që studiojnë lidhjen ndërmjet zhvillimit ekonomik dhe taksave. Pas kapërcimit të këtij niveli taksat

shkaktojnë ndryshime të sjelljeve të individëve, që shfaqen në humbjen e stimulit për të punuar, në

humbjen e dëshirës për të blerë mallra e shërbime, rritjen e kohës joproduktive si dhe gjetjen e mënyrave

“ligjore” për t’ju shmanguar pagesës së taksave në nivele të larta. Megjithatë, si për çdo teori ekzistojnë

argumentat kundër, prandaj sipas Stevens (1979) dhe Basetto et.al (2002) qeveria mund të rrisë fondet e

saj nëpërmjet aplikimit të taksave të ndryshueshme sipas shtresave të caktuara, çka ulin rëndësinë e

përdorimit të BP dhe mund të ndikojnë në zbutjet e efekteve zinxhir që ai përcjell në ekonomi.

1.3 Faktorët përcaktues të nivelit të borxhit publik dhe deficiteve buxhetore

Çdo vend që synon të zhvillohet dhe kërkon të arrijë një stabilitet ekonomik duhet të lëvizë të gjithë

“mekanizmat” drejt aktiviteteve që stimulojnë produktivitetin, konsumin si dhe investimet në sektorë që

sjellin rritje ekonomike e që lidhen kryesisht me arsimin, shëndetësinë, transportin apo mbrojtjen sociale.

Studime të shumta kanë përcaktuar se “madhësia” dhe niveli i shpenzimeve të qeverisë për realizimin

pikërisht të këtyre përgjegjësive morale kontribuon drejtëpërsërdrejti pozitivisht ose negativisht në nivelin

e kënaqësisë dhe në jetën e përditshme të individëve (Bjørnskov et.al; 2005, 2006; Knoll et.al; 2014). Sipas

ligjit të Wagner, përsa kohë shoqëria zhvillohet ndjeshëm edhe aktivitetet që ajo ndërmerr priten të jenë

gjithmonë në rritje4, por realizimi i funksioneve të vjetra së bashku me funksionet e zgjeruara kërkojnë

shpenzime publike më të mëdha, të cilat shoqërohen me rritje të DB dhe BP pavarësisht nivelit të rritur të

taksave dhe të ardhurave sipas hipotezave të Peacock-Wiseman çka përbën një tendencë shqetësuese që

vërtetohet aktualisht në të gjitha vendet përgjatë dhjetëvjeçarëve të fundit (Priesmeier et.al; 2012).

Për këtë arsye, shumë studiues kanë ndërmarrë një sërë analizash mbi identifikimin e faktorëve që

përcaktojnë madhësinë e DB dhe të BP në ekonomi. Në mbështetje të këtyre studimeve, këto faktorë

4 Lamartina dhe Zaghini (2010) vërtetuan konsistencën e lidhjes strukturore pozitive ndërmjet shpenzimeve publike dhe zhvillimit të

ekonomisë apo të PBB për frymë për 23 vende të OECD (në përputhje me ligjin e Wagnerit).

21

ndahen kryesisht në tre grupe të mëdha ku përfshihen variablat ekonomiko-financiarë, variablat politiko-

institucionalë, si dhe variablat socialë-demografikë, të cilat shtjellohen më poshtë.

1.3.1 Variablat ekonomiko-financiarë dhe madhësia e borxhit publik

Buxheti i shtetit është instrumenti më i rëndësishëm që reflekton të gjithë politikat, prioritetet dhe

angazhimet e qeverisë së një vendi. “Leximi” i tij gjatë viteve të fundit tregon qartë rritjen e nivelit të

shpenzimeve publike, të DB dhe BP në shumë shtete. Shkak për nivele të larta të BP në të gjitha vendet

përbëjnë ulja e të ardhurave si pasojë e kolapseve të aktiviteteve ekonomike në tërësi, çmimeve të aktiveve

apo reduktimit të përfitimeve në sektorin financiar, dhe për pasojë “kosto” e mbështetjes së ekonomisë

godet drejtëpërsëdrejti nivelet e BP edhe më ashpër se në krizën gjatë Depresionit të Madh (FMN, 2011).

Megjithatë sipas Alesina dhe Ardagna (2009), DB dhe BP janë më tepër koncepte kontabiliteti, pasi variablat

ekonomikë të rëndësishëm janë vetëm “shpenzimet” dhe “taksat”, diferenca e të cilave gjeneron DB dhe

sipas analizave empirike reduktimet në shpenzime janë një mjet më efektiv për stabilizimin dhe uljen e

niveleve të BP krahasuar me ndërhyrjet në të ardhurat. Përfundimi mbi eficiencën e reduktimit të

shpenzimeve në uljen e DB konfirmohet edhe nga studimi i FMN (2010), mbi strategjitë për konsolidimin

fiskal sipas të cilit kjo mënyrë shërben si një mekanizëm i rëndësishëm ekspansionist për uljen e barrës së

ardhshme tatimore. Më tej, Engen dhe Skinner (1992, 1996) konstatuan se, për të rritur ose për të mbajtuar

të pandryshuar nivelin e shpenzimeve publike, një rritje me një pikë në normat e taksave do të reflektohet

më shumë në rritjen ekonomike sesa në nivelet e DB, madje me një ulje të saj me rreth 1,4 përqind.

Megjithatë, kjo lidhje negative bëhet e papërfillshme në rastet kur masat e adoptuara mbi konsolidimin

ekonomik ndërmerren kur situata financiare është shqetësuese pasi ato mund të ndikojnë në ndalimin e

rritjes së mëtejshme të normave të interesit që nxisin investimet private.

Duke u fokusuar në lidhjet kryesore që ekzistojnë ndëmjet treguesve makroekonomikë, sipas analistëve

janë pikërisht këto variabla që kur ndërthuren sëbashku tregojnë tendencën dhe madhësinë e të tjerave.

Edhe në rastin e BP, variabla të caktuar ndikojnë në mënyrë direkte dhe të menjëhershme në nivelin e tij.

Sipas Sinha et.al (2011), në varësi të stadit të zhvillimit të ekonomisë variablat kryesorë që ndikojnë në

madhësinë e BP janë rritja ekonomike dhe madhësia e shpenzimeve publike. Në analizën e tyre të

ndërmarrë për një panel prej 30 shtetesh u arrit në përfundimin se, bilanci i llogarisë tregtare pavarësisht

stadit të zhvillimit të ekonomisë, së bashku me nivelet e IHD-ve ndikojnë ndjeshëm madhësinë e BP. Kjo e

fundit përbën një gjetje të rëndësishme pasi IHD-të kanë tendencë rritjeje ndaj PBB-së kryesisht në vendet

në zhvillim dhe është pikërisht në këto ekonomi ku masa e tyre ndikon në reduktimin e niveleve të BP.

22

Një tjetër element influencues për madhësinë e BP janë shpenzimet publike, kur ndërmerren në funksion të

edukimit dhe arsimimit, por kjo lidhje konstatohet kryesisht për vendet me të ardhura të larta, pasi këto

janë edhe vendet që shpenzojnë konsiderueshëm për të tilla qëllime. Sipas Cukierman dhe Meltzer (1989)

BP është më i lartë në rastet kur (i) norma e shpërndarjes së pasurisë ndër individë është e lartë ndërkohë

që raporti i individëve që burim kryesor të ardhurash kanë të ardhurat nga punësimi është i ulët, (ii) sa më e

lartë të jetë norma e progresit teknik në shoqëri si dhe (iii) kur pagat janë inelastike ndërsa kthimi i kapitalit

është më sensitiv ndaj ndryshimeve të raportit të nivelit të kapital/ treg pune në shoqëri.

Roubini dhe Sachs (1989), Ellis dhe Schansberg (1999), Afonso (2002), Wassmer dhe Fisher (2010), Forslund

et.al (2011), Greer et.al (2014) argumentojnë se, ekzistojnë disa variabla kryesorë të cilët vlerësojnë

gjendjen ekonomiko-financiare të një vendi në një moment kohor të caktuar dhe padyshim ndikojnë

vendimmarrjet e qeverisë që reflektohen edhe në nivelet e huamarrjes publike. Dy variabla të rëndësishëm

kontrolli që vlerësojnë aktivitetin ekonomik të vendit lidhen me “të ardhurat për frymë” dhe me “normën e

papunësisë”. Sipas ekonomistëve treguesi “të ardhurat për frymë” përdoret zakonisht për të matur

mundësinë dhe aftësinë që vendi ka për të marrë borxh, pasi një rritje në këtë tregues nënkupton një rritje

të kërkesës dhe mundësisë për të përballuar shërbime sociale më të larta pavarësisht kostove gjithnjë e në

rritje. Ky variabël i cili përdoret për të bërë një vlerësim të përafërt të zhvillimit të vendit krahas përcaktimit

të nivelit të mundshëm të bazës së taksueshme në të gjithë ekonominë shfaq një lidhje të fuqishme pozitive

ndërmjet nivelit të BP të emetuar jo vetëm nga pushteti qëndror por edhe nga ai vendor. Sa më i lartë ky

variabël aq më të pakta janë mundësitë që qeveria të ndërmarrë masa shtrënguese për zgjidhjen e

problemeve të BP. Megjithatë edhe pse analizat janë disi kontradiktore mbi masën e ndikimit dhe

marrëdhënies së këtij treguesi dhe niveleve të huamarrjes publike argumentet "pro” vlerësimit të këtij

variabli tregojnë një lidhje pozitive të ndikimit të të ardhurave dhe ndryshimit të niveleve të BP.

Nga ana tjetër edhe “norma e papunësisë” pretendohet të shkaktojë uljen e nivelit të BP që qeveria mund

të përballojë duke kufizuar mundësitë e qeverisë për të gjeneruar nivele të larta të të ardhurave nga

punësimi. Studime të ndryshme reflektojnë lidhje pozitive ndërmjet variablave nën gjykimin se si pasojë e

të ardhurave të reduktura, qeveria për të shërbyer njësoj si më parë do të duhet të marrë edhe më shumë

BP, ndërkohë autorë të tjerë evidentojnë lidhje negative, pra sa më e lartë norma e papunësisë, aq më i ulët

niveli i BP. Megjithatë, pavarësisht kahut pozitiv apo negativ të kësaj marrëdhënie literatura pranon me

siguri ekzistencën e ndikimit të variablit të papunësisë në përcaktimin e madhësisë së BP.

Variabla të tjerë që ndikojnë madhësinë e BP janë dhe niveli i shpenzimeve kapitale ndaj totalit të

shpenzimeve publike. Disa studime evidentojnë lidhjen pozitive të këtyre shpenzimeve të cilat kryesisht

financohen me BP me shkallën e huamarrjes së një vendi. Kështu, sa më të lartë të jenë këta tregues më të

23

mëdha janë dhe mundësitë që niveli i BP të jetë i lartë. Ndërkohë, sipas një analize të ndërmarrë nga Banka

Qëndrore Gjermane (2013), është përbërja e shpenzimeve publike që influencon ndjeshëm madhësinë e

BP. Kështu, vendet me nivele të larta të shpenzimeve korente kundrejt investimeve kanë nivele më të larta

të BP, ndërkohë që vendet me shpenzime të reduktuara të personelit kanë nivele më të vogla të tij. Për më

tepër vendet që investojnë më së shumti në sektorë si: transport, drejtësi publike apo telekomunikacion

kanë nivele akoma më të ulta të BP përkundrejt vendeve që shpenzojnë për mbrojtje sociale. Në këtë

mënyrë në një kohë kur bilanci buxhetor nuk është asgjë më shumë se një ekuacion që duhet barazuar dhe

autonomia e taksave është e limituar krahas paracaktimit të burimeve financiare për qeveritë rëndësi merr

menaxhimi i shpenzimeve nga të cilat varet performanca e të gjithë ekonomisë. Prandaj edhe investimet

publike në sektorë potencialë zhvillimi që rrisin të ardhurat ndikojnë në uljen e niveleve të BP të vendit.

Një tjetër faktor i rëndësishëm që përcakton madhësinë e BP përbëjnë edhe “parashikimet” e qeverive për

indikatorë të ndryshëm. Kështu, Laubach (2003) vlerësoi efektet e normave të interesit në nivelet e DB dhe

anasjelltas dhe në rastet kur gjithçka është e pandryshueshme në ekonomi, vetëm parashikimi i rritur me

20 deri në 30 pikë bazë të normave të interesit për 5 ose më shumë vite në avancë ndikon në rritjen e nivelit

të DB ndaj PBB me rreth 1 përqind, dhe 3 deri në 4 pikë bazë të nivelit të BP ndaj PBB. Ndërkohë, sipas

Barro dhe Sala i-Martin (1990), Baldacci et.al (2010), Hubbard (2012) lidhja ndërmjet indikatorëve është e

qartë, por me drejtim të kundërt pasi janë parashikimet e nivelit të DB që ndikojnë negativisht në

përcaktimin e normave të të interesit, që mund të bien ndesh me parashikimet e bëra nga vetë qeveritë.

Studiuesit pranojnë gjerësisht se edhe inflacioni ndikon në nivelin e BP me efekte të shumëfishuara pasi

rritja e tij ul koston e shërbimit të BP në terma realë, ndërkohë që qeveria “humb” në pagesën e normave

më të larta të interesit në tregun e BP të emetuar prej saj. Për më tepër niveli i lartë i inflacionit

shtrembëron sjelljet në tregun e punës dhe të kërkesës dhe zvogëlon kapacitetin e vendit për të financuar

investime të rëndësishme apo për të gjeneruar të ardhura të mjaftueshme duke nxitur edhe më tej rritjen e

nivelit të BP. Megjithatë analizat vërtetojnë se inflacioni, por edhe normat e interesit e kursi i këmbimit

ndikojnë në nivelin e BP kryesisht në vendet me të ardhura të ulta dhe jo të zhvilluara, sepse çdo ndryshim i

tyre ndikojnë drejtëpërdrejtë koston e huamarrjes publike të qeverisë, ndërsa në vendet me të ardhura të

larta e të zhvilluara ekonomikisht kjo lidhje është e dobët.

Së fundmi, edhe niveli i rritjes ekonomike ndikon në madhësinë potenciale të BP në ekonomi, sepse për

norma më të larta të saj aq më të mëdha janë edhe mundësitë që ekonomia të përballojë BP të lartë. Për

më tepër nivele të larta të rritjes ekonomike përmirësojnë ndjeshëm tregues të tjerë ekonomikë e

veçanërisht ndikojnë në uljen e normës së papunësisë që ndikon më vete madhësinë e BP.

24

1.3.2 Variablat politiko-institucionalë dhe madhësia e borxhit publik

Politikat makroekonomike dhe programet e qeverisë janë thelbësisht të lidhura me njëra-tjetrën, pasi

ndikimet konkurrenciale politike përbëjnë burimin kryesor të luhatjeve ekonomike. Kështu edhe kapaciteti i

një vendi për të marrë borxh trajtohet më shumë si gatishmëri dhe dëshirë e qeverisë për të marrë përsipër

të drejta dhe detyrime në çdo kohë. Disa shtete mund të përballojnë të marrin nivele të larta BP krahasuar

me nivelin që ato realisht marrin, por kjo ndodh pasi qeveria dhe/ose qytetarët e shprehin qartë vullnetin

për të përdorur BP vetëm në raste të caktuara. Në këtë mënyrë “gatishmëria” përkthehet në terma të

vullnetit të qeverisë për të emetuar borxhe afatgjata të cilat kufizojnë të ardhurat në dizpozicion të

individëve në të ardhmen. Për këtë arsye, vizioni i qeverisë luan një rol vendimtar në përcaktimin e nivelit

të zhvillimit të vendit dhe të BP jo vetëm për aq kohë sa ajo qëndron në pushtet, por për dekada të tjera të

mëvonshme. Buxheti i qeverisë nuk është më shumë sesa një plan financiar që përfaqëson programet e

qeverisë, ideologjitë e së cilës reflektohen në madhësinë dhe në përbërjen e shpenzimeve publike në

përgjigje të “mirënjohjes” dhe “shpërblimit” të elektoralit të vet. Kështu, njihet se në filozofinë që partitë e

majta përqafojnë, i bën ato më të prirura të kryejnë shpenzime të larta kryesisht për aktivitete të shërbimit

social apo të edukimit dhe janë kryesisht promovuese të politikave fiskale ekspansioniste, ndërsa partitë e

djathta kujdesen më shumë për shërbime të zhvillimeve industriale apo të sektorëve që mbrojnë kapitalin e

individëve dhe promovojnë kryesisht politika fiskale në bazë të së cilave është ulja e nivelit të inflacionit.

Për më tepër, sipas Potrafke (2010) lloji i partisë në pushtet sjell ndryshime të mëdha në nivelet e taksimit

që do të aplikohen në të ardhmen, mënyrës së shpërndarjes së të ardhurave, krahas parashikimit të të

mirave publike në dispozicion të individëve si dhe të madhësisë së DB dhe të BP në ekonomi. Në këtë

mënyrë ideologjitë e secilës sinjalizojnë dhe influencojnë individët për të votuar në të ardhmen.

Efektet më çorientuese të qeverisë në drejtim të keqmenaxhimit të fondeve dhe të akumulimit të BP në

nivele të larta ndodhin kryesisht në periudhat parazgjedhore, për të krijuar kushte sa më të favorshme për

bindjen e elektoratit për rizgjedhje të tyre. Sipas Grilli et.al (1991), janë pikërisht sistemet politike të

trashëguara ndër vite dhe proceset elektorale që ndikojnë në mundësitë e qeverisë për të përballuar DB

dhe BP të mbartura e që rriten vazhdimisht. Në këto raste ajo çfarë ka rëndësi është jetëgjatësia e forcës

politike në pushtet, prandaj dhe qeveritë me vizione afatshkurtra nuk marrin kurrsesi vendime mbi

realizimin e projekteve, impakti dhe vizibiliteti i të cilave nuk është menjëherë i dukshëm, por që janë tejet

të rëndësishme për zhvillimin ekonomik të vendit. Për këtë arsye studimet më të fundit mbi teoritë

ekonomike i kushtojnë shumë rëndësi mënyrës sesi institucionet politike modelojnë nismat e qeverisë.

Alesina dhe Tabellini (1990) argumentojnë se, në një vend demokratik ku zhvillohen procese elektorale të

lira, preferencat e ndryshme të politikëbërësve mbi politikat fiskale pasqyrohen drejtëpërsëdrejti mbi

25

nivelin e BP, të cilin qeveria e përdor si variabël strategjik për të influencuar zgjedhjet dhe kufizimet e

qeverisë pasuese. Prandaj nëse ndërmjet forcave politike ka mosmarrëveshje dhe nuk arrihet konsensusi

mbi mënyrën dhe përbërjen e shpenzimeve të qeverisë ekonomia shfaq nivele të larta DB dhe niveli

ekuilibër i BP do të jetë aq i madh, sa edhe shkalla e polarizimit politik.

Në vitin 1987, qeveria e SHBA u shpreh se, “DB që aktualisht kemi nuk është “jetim”, por është fëmija i

presidentit Reagan që ai e donte aq shumë gjatë kohës kur ishte në pushtet. Kjo zgjedhje e tij na dekurajon

për të shpenzuar edhe një qindarkë tjetër shtesë në drejtim të programeve të mirëqënies sociale”.

Nën këtë dritë justifikohen më së miri diferencat e nivelit të BP ndërmjet shteteve si pasojë e nismave të

qeverisë apo mënyrës së administrimit të DB, jo vetëm në drejtim të nivelit të shpenzimeve për bindjen e

elektoratit, por edhe në drejtim të kundërshtive e të paqëndrueshmërive të sistemeve politike në fuqi si

dhe të fleksibilitetit të procesit të vendimmarrjeve të qeverisë që lidhen me nivelin e konsumit publik. Në

këtë mënyrë një qeveri zgjedh me vetëdije të marrë nivele të larta të BP dhe të akumulojë DB të larta gjatë

kohës që ajo është në pushtet për të detyruar qeverinë e ardhshme të shpenzojë më pak, duke i shkaktuar

drejtëpërsëdrejti pakënaqësi në popull gjatë viteve të ardhshme të qeverisjes.

Përveç preferencave dhe ndryshimeve ideologjike ndërmjet forcave politike në vend ekzistojnë edhe

elementë të tjerë të cilët justifikojnë evolucionin e BP në vite që lidhen me rregullimet e diktuara nga ligjet

kushtetetuese. Këto të fundit reflektohen në sistemet institucionale në vend krahas sistemeve partiake të

cilat mund të jenë sisteme mazhoritare ose proporcionale. Vendet me sisteme proporcionale gjenerojnë një

numër të madh partish qeverisëse, ndërsa sistemet mazhoritare tentojnë të mbajnë një numër të kufizuar

të partive në parlament. Kështu, vendet me nivele të larta të akumulimit të DB sipas Grilli et.al. (1999) janë

vendet me sisteme me demokraci përfaqësuese, pra që kanë elemente të sistemeve presidenciale dhe

parlamentare, ose vendet me frekuencë të lartë të ndryshimit të koalicioneve qeveritare krahas numrit të

partive që bëjnë pjesë në këto bashkime (Sussmuth et.al,2006).

Roubini dhe Sachs (1989) verifikuan tendencën për DB të larta në vendet ku qeveria është e “dobët”. Tipari i

dobësisë lidhet me kohëzgjatjen e qëndrimit në pushtet të qeverisë që zakonisht është një kohë relativisht e

shkurtër dhe madhësisë së koalicionit, pra nëse ajo është krijuar ose jo si rezultat i një koalicioni i shumë

partive politike. Arsyet e niveleve të larta të BP vijnë si rezultat i (i) interesave të ndryshme që ndajnë

partitë politike të ndryshme në qeveri ku secila dëshiron të paktën të ruajë ose të rrisë nivelet e fondeve

për aktivitetet që ato administrojnë, (ii) pushtetit të madh që kanë partnerët e koalicionit për të ndryshuar

gjendjen status-quo të qeverisë si dhe (iii) dëshirën e vogël për bashkëpunim apo për arritjen e rezultateve

si një forcë e tërë qeverisëse.

26

Në të njëjtin rezultat arritën edhe Kontopoulos dhe Perotti (1999), Feld et.al (2004), por në studimin e tyre

krahas elementit të madhësisë së koalicionit një vend kryesor zuri edhe madhësia e kabinetit, pra numri i

ministrave me portofol në një qeveri. Sa më i madh numri i tyre aq më i lartë edhe niveli i shpenzimeve të

kryera gjatë qeverisjes dhe aq më i lartë është edhe niveli i BP në vend, sidomos kur situata

makroekonomike është e paqëndrueshme. Edhe pse masa e ndikimit të madhësisë së koalicionit apo e llojit

të sistemit presidencial apo parlamentar në rritjen e nivelit të DB është e ndryshueshme nga një studim në

tjetrin (Cukierman et.al, 1989; Alesina et.al, 1989; Sturm, 2001) rëndësia e tyre nuk qëndron vetëm në

aspektin zbulues e vlerësues të efekteve, por edhe në masat që duhet të ndërmerren në të ardhmen.

Në këtë mënyrë, ndërsa ndërhyrja për të zbutur efektin e faktorit të madhësisë së koalicionit apo të

sistemit elektoral kundrejt nivelit të BP është e vështirë pasi kërkon ndryshime kushtetuese dhe ligjore për

të cilat kërkohet një bashkëpunim nga të gjitha forcat politike në vend, reduktimi i madhësisë së kabinetit

është një përzgjedhje e vetë qeverive të krijuara dhe nuk kërkon reforma institucionale të rëndësishme,

edhe pse impakti në mirëadministrimin e fondeve publike dhe të madhësisë së BP është tejet i dukshëm.

1.3.2.1 Kufizimet ligjore dhe rregullat fiskalë

Rritja e shpejtë e DB dhe BP në shumë vende ka theksuar rëndësinë për (ri)vendosjen e kufizimeve ligjore

dhe të rregullave fiskalë të ndryshëm. Këto rregulla të thjeshta për t’u konkretizuar apo për t’u komunikuar

me publikun përbëjnë objektiva të caktuara në terma numerikë për periudha afatgjata me qëllim drejtimin

sa më efektiv të politikave fiskale. Sipas FMN (2009) këto nisma janë iniciuar që në shekullin e 19-të,

kryesisht mbi pushtetet vendore dhe shtetet federale për të shmangur DB të mëdha, por pas luftës së dytë

botërore Gjermania, Italia, Japonia apo dhe Hollanda inkorporuan rregulla të ngjashme për të gjitha nivelet

e qeverisjes. Ndërkohë, gjatë viteve 1970-2000 në shumë vende qeveritë vendosën kufizime edhe më të

rrepta. Kështu, në SHBA u implementua ligjërisht Akti Gramm- Rudman që u zëvëndësua më vonë me Aktin

e Përforcimit të Buxhetit; në Kanada u miratua Akti i Shpenzimeve dhe Kontrollove Federale, ndërsa në

vendet e Europës u vendosën kufizimet e diktuara nga TM dhe më vonë nga Pakti Stabilitetit dhe Zhvillimit

(PSZH). Qëllimi i kufizimeve të tilla ishte harmonizimi i politikave fiskale të vendeve anëtare në përputhje

me politikat e Bashkimit Monetar Europian (BME), deri në themelimin e rregullave fiskalë të plotë të

hartuara nga Komisioni Europian (KE). Rregullat fiskale të propozuar në mënyrë të drejtëpërdrejtë ose të

tërthortë limitojnë apo paracaktojnë kufirin e DB dhe të BP, por në mënyrë që të garantohet arritja e

qëndrueshmërisë së BP (QBP), ato duhet të jenë sa më të arsyeshme dhe fleksible, që ekonomia të mund

t’u përgjigjet goditjeve të pafavorshme ekonomike. Për më tepër rregullat fiskalë janë ideuar me qëllim

përshtatjen e madhësisë së qeverisë dhe përforcimit të parimit të barazisë së brezave, duke shërbyer si

27

spirancë premtuese për parashikime buxhetore afatmesme të besueshme. Kështu, njihen rreth 4 rregulla

kryesore fiskale, të cilat u implementuan fillimisht në vendet me nivele të larta të BP për frymë.

Rregullat e buxheteve të balancuara përcaktohen si rregulla që sigurojnë balancë të përgjithshme ose

strukturore ciklikisht të rregulluar me qëllim që niveli i BP ndaj PBB të jetë i fundëm dhe në kontrollin e

plotë të qeverisë. Këtu përfshihen rregullat e bilancit primar apo dhe “Rregulli i Artë” që synon balancën e

shpenzimeve kapitale neto përkundrejt shpenzimeve korente, të lidhura në mënyrë të drejtëpërdrejtë dhe

të ngushtë me përmbushjen e QBP. Këto rregulla nuk përcaktojnë kufizime numerike, por trajtohen

kryesisht si rregullime të natyrës procedurale me një impakt të madh për stabilitetin financiar.

Rregullat e borxhit vendosin në mënyrë eksplicite një kufi tavan ose të synuar të nivelit të BP ndaj PBB. Ky

lloj rregullimi është pranuar si ndër më eficientet për të siguruar përputhshmërinë me nivelin e synuar të

BP. Megjithatë, në rastet kur niveli i BP ndaj PBB është më poshtë sesa niveli i përcaktuar këto rregulla nuk

shërbejnë si udhëzues për të drejtuar politikën fiskale në vend. Kështu, rregullat e vendosura si pasojë e TM

që përcaktojnë nivelin e BP ndaj PBB në nivelin 60 përqind dhe nivelin e DB prej 3 përqind ndaj PBB janë

shembuj të qartë të rregullave fiskalë të borxhit.

Rregullat e shpenzimeve publike zakonisht përcaktojnë nivele të qëndrueshme të nivelit total të

shpenzimeve publike mundësuar nga (i) kufizimet për ritmin e rritjes së tyre çdo vit si dhe (ii) disiplinimit të

shpenzimeve korrente në terma absolute dhe në përqindje ndaj PBB. Këto rregulla nuk lidhen

drejtpërdrejtë me objektivin e QBP, megjithatë shërbejnë si mjet operacional për të arritur konsolidimin

fiskal dhe japin kontribut në menaxhimin e DB. Ndikimi i tyre në reduktimin e madhësisë së BP rezulton

mjaft pozitiv sidomos kur lidhen me nivelet e shpenzimeve korrente. Janë ndër rregullat më të thjeshta për

t’u vënë në zbatim dhe monitoruar si dhe përcaktojnë në mënyrë direkte madhësinë e qeverisë.

Rregullat e të ardhurave publike janë hartuar për të përcaktuar nivelet dysheme/ tavan të të ardhurave me

qëllim nxitjen e mbledhjes së të ardhurave dhe/ose për të parandaluar rritjen e barrës tatimore. Janë të

vetmet rregulla që nuk kontrollojnë në mënyrë eksplicite nivelin e BP, por sërish ndikojnë në arritjen e QBP.

Studimet vërtetojnë se vendosja e tyre ul ritmin e rritjes së nivelit të BP për shkak se limitojnë nivelin e

taksave dhe parandalojnë ndërmjarrjen e shpenzimeve me natyrë prociklike.

Rregulla fiskalë konsiderohen edhe kufizimet e vendosura për të reduktuar numrin e rishikimeve të

buxheteve vjetore sidomos në drejtim të luhatjes së nivelit të shpenzimeve në të gjitha nivelet e qeverisjes.

Në përgjithësi vendet aplikojnë një kombinim të tyre, pasi secili më vete e ka të pamundur të mbështesë

objektivat e qeverisë për ruajtjen e stabilitetin financiar. Nga ana tjetër rregullat fiskalë të vendosura mbi

kufijtë e BP, DB, shpenzimeve dhe të ardhurave publike aplikohen në trajtën e ndalimeve kushtetuese apo

28

rregullimeve ligjore, për të parandaluar nisma dhe trysni të caktuara të pamenduara mirë nga qeveria

vetëm për t’u rizgjidhur nga elektorati (Schaechter et.al, 2012), por sa më shtrënguese të jenë format e

shprehjes së kufizimeve aq më shumë politikëbërësit janë të prirur të gjejnë mundësi për t’i shmangur

brenda hapësirave ligjore të krijuara, si psh: rritja e decentralizimit dhe zhvendosjes së BP drejt qeverive

vendore, të cilat mund të shpërdorojnë fonde publike më lehtë sesa qeveritë qëndrore. Kështu, është

vërtetuar se niveli i centralizimit ndikon ndjeshëm dhe në mënyrë të zhdrejtë në madhësinë e BP dhe për

këtë arsye literatura përkatëse propozon rregullimin ligjor edhe të kufirit të lejuar të BP të (pa)garantuar

krahas niveleve maksimal të tij për qeverisjen vendore. Megjithatë, pavarësisht barrierave ligjore të

vendosura dhe rregullave fiskale të cilat duhet të shërbejnë si “çadra” mbrojtëse për stabilitetin financiar,

eksperienca ka treguar se eficienca e tyre nuk ka qënë gjithmonë në nivelet e dëshiruara, për shkak të

burokracive për t’i vënë në zbatim (Kopits, 2001). Sigurisht që ekzistojnë edhe shembuj pozitiv si në rastin e

Zvicrës, ku individët në kantone të caktuara votojnë në mënyrë direkte për nivelin e të ardhurave publike

çka përbën një disiplinë perfekte dhe një mekanizëm kontrolli për t’u marrë në konsideratë për shpenzimet

publike dhe menaxhimin e niveleve të DB dhe PB (Susmuth et.al ;2006).

Së fundmi, edhe pse rregullat fiskalë shpesh janë konsideruar si “ornamente zbukuruese të akteve ligjore”,

rëndësia e tyre tashmë pranohet gjerësisht, implementimi i të cilave mbetet i rëndësishëm sidomos për

vendet në zhvillim. Në mënyrë që rregullat fiskalë të jenë sa më efektivë duhet të jenë transparentë,

fleksibël, të vlefshme dhe të kombinueshme me politikat buxhetore dhe ndërmjet tyre për një mbështetje

të të gjithë mekanizmave institucionalë që lidhen me proceset buxhetore apo monitorimin e tyre.

1.3.2.2 Iluzioni fiskal dhe borxhi i fshehur

Në një shoqëri demokratike ndarja e burimeve financiare ndërmjet sektorit publik dhe privat përcaktohet

nga dëshira e elektoratit, por duke qënë se alokimi përbën një detyrë voluminoze që kërkon mjaft kohë për

përzgjedhjen e informacionit të duhur politik, individët vazhdimisht mbeten “të paditur” mbi kostot dhe

përfitimet që secili merr nga qeveria në pushtet apo do të përfitojë nga qeveritë e ardhshme. Kjo lloj

“paditurie” thotë Downs (1960) bën që qeveritë të miratojnë buxhete më të vogla nga ato që do të duhej të

miratonin nëse individët do të posedonin të gjithë informacionin e mundshëm dhe të nevojshëm. Pikërisht

informacioni imperfekt që i serviret elektoratit përbën kushtin thelbësor të ekzistencës së teorisë

ekonomike të iluzionit fiskal, që përbën në vetvete interpretim të gabuar dhe keqkuptim sistematik të

parametrave fiskalë, që lidhen me mostransparencën e taksave, barrën e BP apo nivelit të shpenzimeve

publike që ndërmerr qeveria. Në këtë kontext (Oates, 1988) qeveria nënvlerëson kostot e programeve

politike ndërkohë zmadhon deri në ekzagjerim përfitimet prej tyre. Sistemi i taksave përbën elementin

kryesor dhe më të dukshëm të iluzionit fiskal ku përfshihen mënyrat e paqarta dhe komplekse të taksimit

29

që mbajnë të fshehtë kostot reale të programeve publike, që vërtetohet gjerësisht në studimet e fundme

empirike mbi iluzionin fiskal në anën e të ardhurave publike. Argumenti kryesor në të tilla raste përfshin

përzgjedhjen ndërmjet financimit me taksa apo me BP, që ndikohet nga mënyra sesi individët i perceptojnë

kostot e secilës mënyrë, që janë tatim i lartë sot apo tatim i lartë në të ardhmen. Iluzioni i BP në këtë rast

nënkupton që individët nuk janë të vëmendshëm për pjesën e detyrimeve të tyre që përfaqësohet me anë të

BP në vend dhe që përbën një vendim kolektiv”. Sigurisht që për taksapagues racionalë përzgjedhja

ndërmjet këtyre dy formave nuk përbën ndryshim mbështetur në teorinë e ekuivalencës Rikardiane, por

supozimi kryesor lidhet me argumentin që “iluzioni i BP paraqitet pikërisht në momentin kur taksapaguesi

nënvlerëson vlerën e tashme të detyrimeve tatimore të ardhshme si pasojë e financimit me BP, për shkak të

mospasjes së informacionit të duhur as mbi shumën totale të transaksionit emetues”. Realiteti tregon se të

mbështeturit në BP dhe jo në taksa mundëson deklarime të buxheteve vjetore më të mëdha.

Ndërkohë, sipas Buchanan (1967), përzgjedhja e financimit me BP përbën zgjedhje racionale që lidhet me

pritshmëritë e jetëgjatësisë së secilit. Nëse individët do ta konsideronin veten si qënie të (pa)vdekshme, nuk

do të kryenin llogaritje, por thjesht do të përzgjidhnin BP pasi është një “taksë” që nuk do të duhej ta

paguanin në atë moment. Iluzioni i BP në këtë rast ka të bëjë më shumë me vlerësimet personale të

individëve mbi nënvlerësimet e kostove subjektive të alternativave oportuneve përkundrejt financimit me

BP. Kështu, nëse kostot objektive përcaktohen si burime financiare të shërbimeve aktuale nga të cilat hiqet

dorë për të siguruar alternativën që përzgjidhet, kostot subjektive ose “barra” që shërben si pengesë për

vendimmarrje nuk mund të transferohet nga vendimi i marrë pasi është “kosto” e ndikuar nga iluzioni i BP.

Ndërsa, Puviani (1967) në teoritë e tij gjykon se natyra e iluzionit të BP të përdorur nga politikëbërësit është

e një tjetër forme. Sipas tij individët nënvlerësojnë përdorimin e BP jo vetëm prej informacionit asimetrik,

por sepse ato nuk mund t’i trajojnë njësoj detyrimet që zvogëlojnë totalin e pasurisë së tyre në moment

dhe në të ardhmen. Fakti që BP “mishërohet” si një taksë vjetore deri në pafundësi tjetërson një pjesë të

pasurisë së individit, që nuk mund të vlerësohet menjëherë edhe pse përdorimi i financimit të taksave

mund të kapitalizohet i tëri. Në këtë sens ekziston koncepti iluziv i BP, i cili merr në konsideratë edhe

ndryshimet në vendimet ndërmjet konsumit të kapitalit apo të huamarrjes, pavarësisht barazive analitike

ndërmjet këtyre dy formave. Në të njëjtën linjë me Puvianin, edhe sipas Dalagamas (1993) iluzioni i BP

nënkupton në mënyrë implicite të konsideruarit të BP si një zgjatim i pasurisë neto private, ku në rastet kur

nënvlerësohen kostot e programeve politike, qeveria rrit shpenzimet publike që shoqërohen me nivele më

të mëdha të konsumit privat. Kjo vjen kryesisht nga perceptimi se një taksë e ulët për të mirat publike çliron

fuqinë blerëse për mallrat privatë që dalin në treg, me një kosto të barabartë me nivelin më të ulët të

kursimeve të realizuara. Në këtë mënyrë obligacionet e qeverisë trajtohen si pasuri neto për individët

30

pavarësisht madhësisë së BP në ekonomi duke rritur në mënyrë të vazhdueshme konsumin. Kështu stimuli

iluziv i BP që manifestohet në sjelljen e konsumatorëve akumulon presione politike të paqëndrueshme

përkundrejt çdo nisme konsoliduese fiskale. Megjithatë, në vendet kur niveli i BP ndaj PBB është i ulët,

qeveria nuk ka arsye të tërheqë vemendjen e publikut lidhur më pasojat e financimit me anë të BP në

afatgjatë. Për këtë arsye agjentët privatë shfaqin sjellje të konsumit në përputhje me teorinë e iluzionit të

BP, arsye që ka nxitur edhe Keynes të mbështesë përdorimin e tij për stimulimin e zhvillimit ekonomik.

Ndërsa, në vendet me nivele të larta të BP ndaj PBB, qeveria informon në mënyrë të kujdesshme

elektoratin për efektet tejet negative të tij nëpërmjet ekzekutimit të politikave fiskale që favorizojnë

financimin me anë të taksave. Për pasojë, Dalagamas (fq. 133) thekson që masa e iluzionit të BP në ekonomi

reflekton lidhjen “BP - konsum” dhe fortësinë e saj përkundrejt nivelit total të BP në ekonomi. Kështu

evidencat empirike mbështesin idenë se, individët i marrin vendimet mbi konsumin pa marrë në

konsideratë implikimet e taksave të ardhshme për shlyerjen e nivelit të lartë të BP në vendet që kanë ende

barrë të ulët të tij. Ndërkohë Floyd dhe Hynes (1978) theksojnë se, individët vendimin ndërmjet financimit

me BP apo me anë të taksave e mbështetin në dy arsye (i) së pari, nga informacioni i derivuar nga

programet politike në vend dhe (ii) së dyti, nga analizat e trendit të shpenzimeve të qeverisë dhe nivelit të

taksimit ndër vite. Në rastet kur nuk konstatohen ndryshime joracionale në profilet politike vendimet do të

jenë të ngjashme me ato të ndërmarra në vite, pra iluzioni i BP priret të lindë vetëm kur tendencat e të

kaluarës nuk parashikojnë me saktësi flukset hyrëse në të ardhmen, që ndodh për shkak të informacionit

imperfekt që ekziston ndërmjet palëve. (Dollery dhe Worthington, 1996).

Së fundmi, studiuesit argumentojnë se krahas përdorimit të iluzionit të BP, tiparet specifike të një vendi të

tilla si: kushtet ekonomike apo veçoritë institucionale (Chang.et.al ,2013) mund të shkaktojnë ndryshime në

sjelljen e qeverisë që çojnë deri në fshehje të shpenzimeve publike. Në përgjithësi vendet me nivele të larta

të ekspozuara të BP kanë shtysë që t’i kryejnë shpenzimet pa i deklaruar hapur në publik. Ndërkohë, që

vendet me kredibilitet të lartë në tregjet financiare ndërkombëtare e kanë më të vështirë dhe më të

kushtueshme të mohojnë nivelet e tij çka dekurajon njëkohësisht edhe fshehjen e shpenzimeve publike.

Nga ana tjetër edhe pse buxhetet e qeverisë janë pasqyra komplekse dhe të vështira për t’u interpretuar,

politikëbërësve u mungon gatishmëria që hartimi i tyre të jetë sa më transparent kjo sepse edhe ato

preferojnë të ruajnë një pjesë të këtij informacioni nga analizat e detajuara të publikut. Këto faktorë

mundësojnë fshehjen e nivelit real të BP duke minuar performancën fiskale makroekonomike në vend.

FMN dhe BB kanë ndërmarrë një sërë studimesh për të përshkruar mënyrat e ndryshme me anë të cilave

qeveritë mund të fshehin detyrimet, nisur nga përdorimi i llogarive jashtëbuxhetore nëpërmjet të cilave

mund të lihen jashtë qëllimisht një pjesë e detyrimeve dhe aseteve nga statistikat zyrtare, duke bërë që

31

transparenca e plotë fiskale të shndërrohet në një fenomen që ndodh rrallë në realitet. Megjithatë,

detyrimet reale të qeverisë që nuk paraqiten si pjesë e BP zyrtar të deklaruar transferohen në nivele më të

ulta qeverisëse deri në angazhime implicite / eksplicite të sektorit privat, duke theksuar edhe më tej

ekzistencën e iluzionit fiskal dhe BP të fshehur (Greer.et.al, 2014) pasi asimetria e informacionit asimetrik

ndërmjet qytetarëve dhe pushtetit vendor është në nivele akoma më të larta. Shpesh mbajtja dhe fshehja e

nivelit të detyrimeve, shpenzimeve apo reduktimit të BP shkaktohet edhe nga presione politike dhe

elektorale, që janë më të dukshme në periudha zgjedhjesh elektorale që përkon dhe me periudhat kur

menaxhimi i fondeve publike është i dobët pavarësisht rregullave dhe kufizimeve të qarta të vendosuara si

mënyrë kontrolli. Për pasojë mos auditimi i duhur i kufizimeve fiskalë bën që dëshirat e politikëbërësve të

implementohen lehtësisht për shkak të mundësirave që lejojnë teknikat e borxhit të fshehur, sidomos për

vende institucionalisht të dobët. Ndërkohë, në rastet kur këto kontrolle janë më gjithëpërfshirëse dhe

kryhen shpesh qeveritë marrin masa për të menaxhuar sic duhet shpenzimet dhe nivelet e BP. Përfundime

të ngjashme u arritën edhe nga Weber (2012) i cili konstatoi lidhjen dhe mospërputhjet e theksuara

ndërmjet niveleve të DB dhe BP të deklaruara dhe nivelit të transparencës.

1.3.3 Variablat socialë-demografikë dhe madhësia e borxhit publik

Sikundër Musgrave (1959) ka theksuar, ndërhyrja e shtetit në ekonomi shërben si stabilizator që synon

nxitjen e rritjes ekonomike, uljen e papunësisë dhe ruajtjen e nivelit të çmimeve krahas zbatimit të

politikave sociale për të gjitha shtresat e shoqërisë, sidomos për ato më të varfra. Raportet e ndryshme

statistikore të KE (2013), pasqyrojnë shifra se numri i popullsisë në botë është rritur ndjeshëm krahas

jetëgjatësisë së individëve, por në planin ekonomik ky indikator përbën një ndër shqetësimet më të mëdha

të politikanëve, pasi të financuarit të shërbimeve dhe politikave sociale do të bëhet edhe më i vështirë

përsa kohë që (i) numri i individëve financues të skemës është më i ulët krahasuar me numrin në rritje të

individëve pjesë e saj, si dhe (ii) burime financiare të financuara përkundrejt numrit të rritur të popullsisë,

që rrit nivelin e papunësisë dhe të rregjistrimit në skema të asistencave shoqërore. Si për të mos mjaftuar

kjo, moshat e thyera të cilat kanë nevojë për më shumë shërbime publike (Ellis dhe Schansberg, 1999,

Wassmer dhe Fisher, 2010, Shonchoy, 2010), në sektorë si shëndetësi, mbrojtje dhe siguri sociale apo

transport publik kanë pamundësi të pagimit të këtyre shërbimeve, prandaj ato presin të subvencionohen

nga shteti. Për këtë arsye sipas Trussel et.al (2014) bashkitë që kanë numrin më të madh të popullsisë në

moshë të thyer ose raportin më të ulët të forcës punëtore ndaj numrit total të banorëve shfaqin probleme

të theksuara financiare. Është pikërisht kjo grupmoshë që asocion idenë që rritja e niveleve të BP në

ekonomi do të thotë rritje e mirëqënies së tyre, ndërkohë që për grupmoshat e reja madhësia e BP

32

nënkupton mirëqënie të reduktuar. Për më tepër ky argument shpjegon faktin përse reformat në skemat e

pensioneve/të asistencave sociale përbëjnë për të gjithë qeveritë një shqetësim të madh, që nuk lidhet me

aspektet morale dhe sociale të çështjes, por me faktin se të tilla skema duhet të jenë në gjendje të

financojnë vetveten në çdo kohë pa ndihmën e transfertave të konsiderueshme nga buxheti i shtetit.

Sipas Mulligan et.al (2002) pavarësisht ideologjisë së forcës politike në pushtet analizat empirike tregojnë

se qeveritë janë të pafuqishme kundrejt ndryshimit të trendeve ekonomike dhe demografike dhe nuk u

mbetet veçse të përshtasin politikat e tyre shpenzuese me këto tendenca. Sipas tyre nuk ekzistojnë

evidenca që gjatë qeverisjes së tyre forcat politike demokratike të shpenzojnë më shumë për

subvencionimin e fondeve speciale për mbrojtje shoqërore krahasur me forcat e tjera politike. Sigurisht që

vendet e pasura janë të prirura të shpenzojnë më shumë në financimin e këtyre skemave, por kjo nuk lidhet

me ideologjitë e partisë qeverisëse. Ndërkohë lidhur me madhësinë e shpenzimeve në sektorët si arsim apo

shëndetësi qeveria është direkt përgjegjëse dhe mënyra e financimit të këtyre funksioneve është në

përputhje me programet e tyre politike. Sigurisht që nivele të larta të financimit të këtyre funksioneve

shkaktojnë rritjen e nivelit të BP në ekonomi. Megjithatë, përzgjedhja e sektorëve prioritarë shoqërohet me

efekte të tjera zinxhir në jetën sociale të individëve apo dhe shërbimit të BP. Kjo konfirmohet edhe nga

studime të tjera të cilat konkludojnë se, madhësia e BP në ekonomi lidhet drejtëpërdrejtë dhe në mënyrë të

rëndësishme statistikisht me nivelin e rritjes së popullsisë, urbanizimit, arsimimit, rritjes së përqindjes së

popullsisë në moshë të thyer, lëvizjeve migratore si dhe pakicave kombëtare.

Eberl (2013) gjykon se situata financiare në Europë do të përkeqësohet ndjeshëm në vitet e ardhshme

pikërisht për shkak të ndryshimeve demografike që përkojnë me nivele të larta të huamarrjes dhe të BP

eksplicit (që sigurohet nga kontratat e kredisë ose emetimit të bonove të thesarit). Problemet buxhetore që

do të shfaqen do të jenë si pasojë e pamundësisë së qeverive për të shërbyer të gjitha detyrimet e

maturuara. Megjithatë sipas tij, masa e BP implicit (i nënkuptuar) është një variabël thellësisht politik

prandaj qeveria mund të përzgjedhë llojin e BP, për të cilat financat publike bëhen të paqëndrueshme.

Kështu, për qeverinë kanë rëndësi faktorë që lidhen me shpërndarjen e të ardhurave në shoqëri, mënyrën e

financimit të skemave sociale si dhe niveli i BP të jashtëm. Sipas studimeve shoqëritë me shpërndarje të

barabartë të të ardhurave, kanë një nivel të barabartë të BP implicit dhe eksplicit dhe janë të qëndrueshëm

përsa kohë skemat sociale financohen nëpërmjet kontributeteve, madje edhe kur vendet pësojnë

ndryshime të mëdha demografike. Ndërkohë nëse skemat financohen me anë të taksave, BP implicit dhe ai

eksplicit janë pjesërisht të qëndrueshëm. Në të njëjtin rezultat arriti edhe Shonchoy (2010) sipas të cilit

shpenzimet publike që ndërmerren nga qeveria janë në përputhje me ligjin e Wagner-it, por ato

influencohen negativisht në një masë të gjerë nga variablat demografikë, duke shënuar rritje të BP në të për

33

të gjitha këto vende. Ndërsa Greer et.al (2014) analizoi në terma sasiorë këtë lidhje dhe arriti në

përfundimin se norma e papunësisë për shkak të ndryshimeve demografike dhe nivelit i arsimit ndikojnë në

madhësinë e BP ndërsa variablat e tjerë demografikë kishin një lidhje statistikore jo shumë të rëndësishme.

Sa më i ulët niveli arsimor aq më i ulët edhe niveli i BP në vend.

Një studim tjetër mjaft interesant mbi impaktin e faktorëve demografikë dhe madhësisë së BP, por edhe

maturitetit dhe strukturës të tij u ndërmorr nga Fernandez et.al (2014) për të gjitha vendet e Europës

përgjatë viteve 1980-2010, nga ku rezultoi se kombinimi i gjeneratave në rolin e investitorëve ndikon në

maturitetin e BP në vend. Në rastet kur investuesit janë kundërshtarë të rrezikut dhe përqindja e brezit të ri

është në rritje, obligacionet e qeverisë bëhen më të shtrenjta pasi oferta e tyre nga qeveria rritet çka rrit

nivelin mesatar të maturitetit të BP. Ndërkohë, nëse vendi ka një popullsi në moshë të thyer bën që

investitorët potencialë të kenë një horizont investues afatshkurtër që shkakton uljen e maturitetit mesatar

të BP në vend. Një tjetër faktor i rëndësishëm i analizës që ndikon preferencën për mënyrën e financimit të

qeverisë është edhe përqindja e femrave në popullsi përkundrejt meshkujve. Femrat nga natyra janë

kundërshtare të rrezikut (Harris dhe Jenkins, 2006) dhe kjo ndikon në horizontin e tyre investues në drejtim

të instrumentave afatshkurtër të qeverisë. Sipas këtij argumenti, përqindja e femrave në popullsi influencon

maturitetin e strukturës së BP në vend. I njëjti argument vlen edhe për (Paun et.al, 2008) raportin e

familjeve në popullsi. “Familja” si entitet shfaq të tjera preferenca krahasuar me individin. Kështu, familjet

priren të investojnë në bono thesari përkundrejt obligacioneve, ose të preferojnë këto të fundit vetëm kur

marrin vendime mbi të ardhmen e fëmijëve. Sikurse edhe në studime të tjera niveli i arsimit është një tjetër

faktor që ndikon mjaft në maturitetin e BP në vend, pasi njohuritë më të mëdha të individëve mbi çështjet

ekonomike shoqërohen me nivele më të larta të konfidencës, që përkthehen në rritje të preferencave të

rrezikut, pra të investimit në letra me vlerë më afatgjata.

1.4 Borxhi publik dhe efektet në ekonomi

Në një kohë kur në mbarë botën niveli i BP është gjithmonë në rritje, akademikë dhe hulumtues të

ndryshëm kanë ndërmarrë një sërë studimesh analitike dhe empirike mbi përcaktimin e efekteve që sjell

rritja e nivelit të tij kryesisht në rritjen ekonomike si dhe në të gjitha variablat e tjerë kryesorë

makroekonomikë si: inflacioni, normat e interesit apo papunësia.

Përfundimet kryesore mbi ndikimin e nivelit të BP në ekonomi variojnë për shkak të faktorit kohë (efekteve

të ndryshme që konstatohen në afatshkurtër apo afatgjatë), maturitetit të emetimit të borxhit, llojit të tij si

dhe stadit të zhvillimit ekonomik të një vendi. Megjithatë përfundimet e studimeve ndahen në dy rryma që

fokusohen kryesisht në (i) përdorimin e BP si një mekanizëm pozitiv kundërciklik i politikës fiskale dhe në (ii)

34

impaktin frenues të BP në rritjen e ekonomisë në tërësi, si dhe të ndikimeve negative në normat e interesit,

inflacionin e tregues të tjerë të rëndësishëm.

1.4.1 Borxhi publik - Ky mekanizëm pozitiv kundërciklik

Kriza Financiare Globale recesioniste e viteve 2008-2009 ringjalli interes për propozimet e Keynes mbi

politikat ekonomike, veçanërisht ato të lidhura me nivelin e DB, BP si dhe shpenzimet buxhetore të

qeverisë. Rënia e njëkohësishme e aktivitetit ekonomik në vendet e zhvilluara erdhi si pasojë e

kontraktimeve të mëdha në nivelet e outputit, rritjes së papunësisë ciklike dhe përkeqësimit të financave

publike në tërësi. Ndërhyrjet fiskale të qeverive të ndërmarra patën karakter Keynsianist duke zbatuar

politika kundërciklike dhe diskrecionare si stimuj për kompensimin e tkurrjeve të mëdha të konsumit

familjar dhe të investimeve private, të ndjekura nga politika monetare ekspansioniste. Rezultati i këtyre

masave solli një rritje të menjëhershme të nivelit të DB dhe për pasojë një rritje në nivelet e BP, por që

sipas Keynes (1936) nuk përbën gjithmonë një parametër “negativ” për ekonominë.

Politikat ekonomike të Keynes bazohen kryesisht në 3 shtylla kryesore nisur nga (i) përkrahja e politikave

fiskale aktive, kundërciklike dhe diskrecionare, (ii) krijimi i kujdesshëm dhe i matur i DB si dhe (iii) nga fakti

që shpenzimet e qeverisë nuk do të krijojnë efekte crowding-out5 ndaj shpenzimeve private. Kështu, roli

kundërciklik i politikave Keynsianiste nënkupton, që politika fiskale reagon ndaj ndryshimeve ciklike të

kërkesës private (Modigliani, 1977) duke shërbyer si një shtysë për stabilizimin e saj si dhe për akomodimin

e shpenzimeve agregate në ekonomi përgjatë cikleve të biznesit.

Më tej Keynes, gjykon se në kohë recesioni ekonomik, qeveria duhet të ndërhyjë për rritjen e shpenzimeve

agregate ndërmjet rritjes së shpenzimeve qeveritare të cilat financohen me anë të rritjes së BP, që në këtë

rast luan një rol stimulues pozitiv. Efikasiteti i politikave të tilla në menaxhimin e kërkesës agregate

mbështetet në mungesën ose në efektet minimale të reduktimit të shpenzimeve private përkundrejt rritjes

së shpenzimeve të qeverisë, që mundësohet vetëm kur nivelet e papunësisë në ekonomi janë të larta. Sipas

tij, nxitje të tilla fiskale rrisin produktivitetin privat, fluksin e parave dhe normën e fitimit, efekte që

nënkuptojnë se qeveria dhe biznesi privat komplementojnë dhe nuk zëvëndësojnë njëra – tjetrën për një

rritje ekonomike, duke theksuar njëkohësisht se ndërhyrjet e qeverisë janë thelbësore për të shpëtuar

vendin nga recesioni ekonomik (Dwyer, 2011).

5 Efekti “crowding –out” i referohet procesit kur konsumi i të mirave/shërbimeve dhe investimeve private reduktohen si pasojë e

rritjes së taksave apo të DB nga qeveria që shkakton ulje të likuiditetit dhe rritje të normave të interesit. Ky efekt nënkupton kanalet nëpërmjet të cilave politika fiskale ekspansioniste nuk sjell produktivitet ekonomik. (Blanchard, 2008)

35

Megjithatë, pavarësisht mbështetjes së zbatimit të politikave fiskale aktive të cilat shkaktojnë rritje në

nivelin e BP, Keynes dhe përkrahësit e tij nuk gjykojnë se, niveli i tij në ekonomi duhet të rritet pafund.

Madje kushti i plotësimit të qëndrueshmërisë së BP është mjaft i rëndësishëm, çka bën që teoria e tij të jetë

mjaft konservative lidhur me nivelin “optimal” të BP në ekonomi, që mund të përshkruhet duke përdorur

modelin e Domar (1944), sipas të cilit niveli i tij në periudha afatgjata duhet të jetë i pandryshueshëm dhe i

fundëm. Ky raport i pandryshueshëm nënkupton shpenzime interesi të pandryshueshme në kohë dhe

kërkon ruajtjen në nivel stabël të raportit të DB ndaj PBB, çfarë do të thotë që qeveria duhet të jetë mjaft e

kujdesshme për kohën e marrjes së BP që duhet të përkojë ekzaktësisht me momentet kur ekonomia

përjeton recesion. Megjithatë, edhe pse momenti i huamarrjes ka shumë rëndësi, sipas studimeve të kryera

nga Ĕgert (2010) mbi efektet e politikës fiskale me ciklin ekonomik, u konstatua se vetë madhësia e BP

ndikon dhe udhëheq modele të ndryshme ciklike në politikat fiskale, pavarësisht vullnetit të qeverisë.

Kështu, janë nivelet e BP që diktojnë sjellje të ndryshme dhe më konkretisht vendet me nivele BP më të

larta se 90 përqind ndaj PBB dhe nivele të DB më të larta se 3 përqind tentojnë drejt politikave ciklike

fiskale, ndërsa vendet me nivele BP më të ulët se mesatarja e nivelit të pranuar (rreth 30 përqind) kanë më

shumë gjasa të përballojnë politika fiskale kundërciklike.

Një tjetër përfundim i rëndësishëm i këtij studimi lidhet me natyrën prociklike të shpenzimeve buxhetore si

investimet publike dhe pagat, dhe me natyrën kundërciklike që shfaqin shpenzimet në formën e

transfertave të qeverisë dhe ato të mbrojtjes sociale. Ndërsa sipas Combes et. al (2014), reagimet ciklike të

politikave fiskale vërtiten kryesisht rreth nivelit 87 përqind të BP ndaj PBB. Nën këtë nivel qeveritë mund të

ndërmarrin në mënyrë të suksesshme politika kundërciklike, ndërsa për nivele më të larta qeveritë e kanë

më të kushtueshme mbajtjen dhe gjenerimin e DB për stimulimin e kërkesës agregate.

Në të njëjtën linjë janë dhe përfundimet e Barro (1979) dhe Friedman (1948), të cilët propozonin

përdorimin e një politike kundërciklike, që përfshin jo vetëm ndërhyrjen me anë të politikës fiskale, por

edhe me atë monetare. Ndërkohë që përdorimi i BP si një politikë e suksesshme jo nën kornizën e teoremës

së ekuivalencës Rikardiane për të induktuar rritje ekonomike është analizuar edhe nga Annicchiarico (2007),

Devereux (2010) sipas të cilëve rritja e BP, çon në rritjen e produktivitetit dhe të konsumit, por kjo ndodh

vetëm në periudha kohore afatshkurtra (Aloui, 2011).

Sikurse dihet tashmë, për stabilizimin e një ekonomie në recesion rol kryesor luajnë investimet në

infrastrukturë dhe në këtë mënyrë BP i marrë për të tilla investime mund të jetë mjaft eficient. Kështu,

Suedia gjatë viteve 1950-1970 eksperimentoi në këtë drejtim dhe arriti në përfundimin se përdorimi i tyre

shërbeu si një mjet kundërciklik mjaft i rëndësishëm për zhvillimin dhe stimulimin e ekonomisë. Më tej

Taylor (1982), Hou (2010) kanë sugjeruar se shfrytëzimi i investimeve të mëdha në infrastrukturë apo dhe

36

fondeve të investimeve sipas një cikli të kundërt me zhvillimin ekonomik të vendit, lehtëson barrën e

taksave të biznesit dhe shërben si stimul për qeveritë për të kursyer në vitet e bumit ekonomik për të

shpëtuar ekonominë nga recesioni. Përfundime të ngjashme kanë arritur edhe Talvi dhe Vegh (2000),

Alesina dhe Tabellini (2005), Ilzetzki dhe Vegh (2008), Fatás dhe Mihov (2011) sipas të cilëve përdorimi i

politikave kundërciklike është mjaft efektiv, por zbatimi i tyre ka më shumë gjasa të ndodhë në vendet më

të zhvilluara ekonomikisht. Të gjitha këto analiza theksojnë edhe njëherë rëndësinë e marrjes së BP për

investime fitimprurëse dhe përdorimit të tij si mjet fiskal kundërciklik.

Ndërkohë edhe El Mahdy et.al (2009) argumentojnë se rritja e nivelit të BP të brendshëm mund të ushtrojë

efekte pozitive për rritjen ekonomike nëpërmjet rritjes së eficiencës dhe madhësisë së investimeve që

stimulojnë rritjen e kursimeve private nëpërmjet efektit të diversifikimit të riskut. Tregjet e borxhit të

qeverisë zgjerojnë madhësinë e tregjeve të kapitalit, lehtësojnë mundësinë e financimit edhe të sektorëve

strategjikë dhe riskozë, të cilët sektori bankar zakonisht ngurron t’i financojë. Disponueshmëria e

instrumentave qeveritare mund të shërbejë në këtë mënyrë si një mjet tejet atraktiv për kursimet brenda

vendit përkundrejt mobilizimit të fondeve jashtë ose përkundrejt investimeve me kthime tejet afatshkurtra.

Madje sipas Hoshi et.al (1993) kompanitë e mëdha dhe më të suksesshme janë më të prirura të përzgjedhin

tregun qeveritar të letrave me vlerë krahasuar me kompanitë më të vogla, aq më tepër që fitimi nga letrat

me vlerë të qeverisë stimulon konkurrencën në sektorin bankar dhe atë financiar, duke nxitur rritjen e

ekonomisë në tërësi.

1.4.2 Borxhi publik – Ky frenues i zhvillimit të ekonomisë

Gjithmonë është gjykuar se BP stimulon kërkesën agregate dhe ka efekt pozitiv mbi rritjen ekonomike në

periudha afatshkurtra, ndërkohë në periudha afatgjata ai “përthith” të gjitha investimet private dhe publike

në ekonomi si dhe redukton kursimet kombëtare duke përkeqësuar ndjeshëm performancën e ekonomisë.

Efektet e tjera që shkakton niveli i rritur i BP në periudha afatgjata shoqërohen më tej me ndikime në

politikën monetare, në rritjen e nivelit të taksave si dhe të shndërrimit të politikave fiskale që shkaktojnë

reduktime të zërave kryesorë në buxhet. Gjithashtu, nivele të larta të BP ndikojnë keqazi ekonominë si

pasojë e ndryshimit të sjelljes së investitorëve vendas e të huaj (Elmendorf dhe Mankiw, 1998) nga rritja e

ndjeshmërisë së qeverisë ndaj krizave të borxhit.

Ball et.al (1995) theksojnë se DB, si elementi që ndikon drejtëpërdrejtë stokun e BP në të ardhmen

influencojnë njëkohësisht pasurinë reale të vendit, nivelin e produktivitetit, mirëqënien sociale dhe

vendimet që qeveria merr mbi nivelin e taksave në të ardhmen, efektet e të cilave janë më të dukshme në

periudha afatgjata. Madje, një rritje prej 1 përqind e DB ndaj PBB sjell një reagim të menjëhershëm dhe në

37

vlerë të konsiderueshmë në rritjen e normave të interesit nga 20 deri 60 pikë bazë (bps), të cilat sipas

Modigliani (1961), Gale dhe Orszag (2003), Baldacci dhe Kumar (2010) për vendet me nivele të larta të BP

shkaktojnë efekte negative pasi rritja e kostos së shërbimit të tij ndikon në uljen e investimeve apo

shpenzimeve të tjera më produktive për ekonominë. Megjithatë, ky nuk mbetet kanali i vetëm nëpërmjet të

cilit barra e BP ndikon rritjen ekonomike. Nivele të larta të taksave dhe përkeqësimi i bilancit fiskal në prani

të niveleve të larta të BP janë të dëmshme për rritjen ekonomike edhe pse DB ndihmojnë për financimin e

kapitalit publik (Adamin dhe Bevan, 2005; Aizenman, Kletzer, dhe Pinto, 2007).

Në përgjithësi, është pranuar se nivele të larta të BP shkaktojnë inflacion dhe rritje të normave tatimore për

shërbimin e tij, por sipas Aghion dhe Kharroubi (2008) dhe Woo (2008) rëndësi më të madhe merr mënyra

e akomodimit të DB në ekonomi përkundrejt madhësisë së tij në një periudhë të caktuar buxhetore, pasi

niveli i BP pengon mundësinë e ndërmarrjes së politikave kundërciklike çka sjell rritje të rrezikut financiar

dhe ulje ekonomike. Madje një krizë borxhi në një ekonomi mund të shërbejë si shkak i zhvillimit të krizave

në sektorin bankar dhe të valutës në shumë vende të tjera (Burnside, Eichenbaum, dhe Rebelo, 2000;

Hemming, Kell, dhe Schimmelpfennig, 2003; IMF, 2014).

Barro (1979) në analizat e tij konstatoi ekzistencën e lidhjes pozitive ndërmjet rritjes së paparashikuar të

shpenzimeve buxhetore dhe të DB, si dhe lidhjen negative ndërmjet rritjes së paparashikuar të outputit

potencial përkundrejt nivelit të rritur të BP. Sipas tij në mënyrë që të arrihet QBP në rastet kur niveli i BP

rritet, qeverisë i mbetet ose të rrisë taksat ose të ulë shpenzimet, të cilat kanë efekt tkurrës për ekonominë.

Gjithashtu në teorinë e tij rëndësi përbën dhe mënyra e akumulimit të borxhit (psh: borxh i krijuar në kohë

lufte), një faktor të cilin shumë studime nuk e marrin parasysh. Megjithatë, modeli i Barro është kritikuar

për arsye se bazohet kryesisht për ekonomi të mbyllura dhe nuk merr në konsideratë rialokimin e burimeve

ndër breza i cili përbën justifkimin kryesor të emetimit të BP. Duke kapërcyer kufizimet e këtij modeli në

drejtim të efekteve të BP ndër breza, Cukierman dhe Meltzer (1989) ndërmorrën studime dhe arritën sërish

në të njëjtin përfundim se, edhe nëse parashikohet një rritje ekonomike, jetëgjatësia e pritshme dhe

shpërndarja e të ardhurave rrit përqindjen e individëve që varen nga pasuritë e trashëguara, çka do të thotë

që asnjë brez nuk është indiferent për madhësinë e BP, pasi niveli i tij reflektohet në taksat për t’u paguar

apo dhe të shpenzimeve të dedikuara mbi mbrojtjen sociale në periudha të caktuara kohore. Të gjithë këto

faktorë vërtetojnë edhe njëherë rritjen e nivelit të DB dhe për pasojë të BP në vend (Natalia 2006).

Sipas Rogoff dhe Reinhart (2010), Kumar dhe Woo (2010) ekziston një lidhje jo-lineare ndërmjet nivelit të

BP dhe rritjes ekonomike e cila është e dobët për nivele të ulta të BP, ndërkohë që ekziston një korrelacion i

fortë negativ ndërmjet variablave për nivele të BP mbi 90 përqind të PBB-së. Fortësia e lidhjes është e tillë

që, për një rritje prej 10 pikë bazë në nivelin e BP shkakton ulje të nivelit të PBB reale prej 0.2 pikë bazë, e

38

vlefshme për të gjithë ekonomitë pavarësisht stadit të zhvillimit. Më konkretisht, për vendet e zhvilluara

është vënë re se, nuk ka asnjë lidhje ndërmjet tyre përsa kohë niveli i BP është nën 90 përqind, por

njëherësh që kalohet ky nivel normat mesatare të rritjes ulen me 4 përqind. I njëjti përfundim është arritur

edhe për vendet në zhvillim, por normat mesatare të rritjes ekonomike ulen me rreth 2.9- 4.5 përqind për

shtetet me nivel BP mbi 90 përqind. Sipas të njëjtit studim, edhe inflacioni ka të njëjtën qasje përkundrejt

stadit të zhvillimit të ekonomisë ku për vendet e zhvilluara nuk konstatohet ndonjë lidhje ndërmjet BP dhe

normave të inflacionit ndërsa për vendet në zhvillim lidhja shfaqet sapo niveli i BP kalon mbi 90 përqind

ndaj PBB. Në këtë rast inflacioni mesatar thuajse dyfishohet nga niveli 7 në 16 përqind.

Ekzistencën e lidhjes jo-lineare ndërmjet nivelit të BP dhe rritjes ekonomike e vërtetuan dhe Checherita dhe

Rother (2010) që analizuan ekonomitë e 12 shteteve të Eurozonës përgjatë viteve 1970-2009. Edhe sipas

tyre rritja e nivelit të BP (sidomos për nivele të tij rreth 90-100 përqind të PBB) shoqërohet nga norma të

ulta të rritjes ekonomike, por niveli statistikor i konfidencës arrin deri në 70 përqind të BP ndaj PBB-së.

Është kjo arsyeja përse në shumë vende aplikohet një limit maksimal i nivelit të BP sugjeruar dhe në kriteret

e konvergjencës së TM. Kanalet e transmetimit nëpërmjet të cilëve BP ka të ngjarë të ketë ndikime negative

lidhen kryesisht me investimet publike, kursimet private, produktivitetin e ekonomisë, si dhe normat

nominale dhe reale të interesit në nivel kombëtar për periudha afatgjata. Studimi i tyre në aspektin

ekonometrik vërtetoi gjithashtu se, edhe ndërmjet DB, outputit real dhe rritjes ekonomike ekziston një

lidhje negative lineare që përkeqëson ndikimin negativ të BP dhe zhvillimit ekonomik të vendit.

Fakte të tjera që verifikojnë lidhjen negative ndërmjet nivelit të BP dhe rritjes ekonomike mbi një nivel të

caktuar të tij ndaj PBB janë dhënë edhe nga Cechetti, Mohanty dhe Zampolli (2011). Analiza e tyre mori në

shqyrtim ndikimin e borxhit të individëve, të sektorit privat dhe atë publik. Pika kritike për borxhin e

individëve dhe për BP arrihej në nivelin 85 përqind, ndërsa për sektorin privat në nivelin 90 përqind ndaj

PBB. Studimi i tyre pati rëndësi pasi përfundimet e marra shërbejnë si rekomandime për të sinjalizuar

qeveritë për nivelin e arritur të BP që nuk ndikon negativisht rritjen ekonomike., të konfirmuar edhe nga

Alfonso dhe Jalles (2011), megjithatë sipas tyre lidhja negative BP – rritje ekonomike mund të

“amortizohet” në varësi të maturiteteve sa më afatgjata të BP.

Edhe Pattillo, Poirson dhe Ricci (2004), hulumtuan mbi ekzistencën e lidhjes së BP në rritjen ekonomike,

fokusuar kryesisht në kanalet e transmetimit të efekteve dhe më konkretisht në akumulimin e kapitalit fizik

dhe të produktivitetit. Në këtë studim ku u analizuan të dhënat për rreth 61 shtete për 30 vite, përfundimet

sërish mbështetën lidhjen negative ndërmjet BP dhe rritjes ekonomike. Për çdo dyfishim të nivelit të BP

rritja ekonomike ulej me rreth 1 përqind, ku 1/3 e rritjes ekonomike zvogëlohej nëpërmjet akumulimit të

kapitali fizik dhe 2/3 zvogëlohej nëpërmjet produktivitetit. Këto rezultate përputhen edhe me përfundimet

39

e marra nga Easterly (2001), i cili u nis në mënyrë indirekte nga ndikimi që mund të ketë ulja e normës së

rritjes ekonomike në madhësinë dhe në krijimin e krizave të BP në ekonomi.

Ndërsa Calderon dhe Fuentes (2013) gjatë analizimit të një paneli të dhënash ekonomike vërtetuan

ndikimin negativ ndërmjet BP dhe rritjes ekonomike, por risia e studimit qëndronte në matjen dhe

vlerësimin e ndikimit të faktorëve strukturorë të lidhura me cilësitë institucionale apo zhvillimin e tregjeve

të brendshme financiare. Vetëm marrja në konsideratë e këtyre faktorëve në analizë rezultoi në lehtësimin

e impaktit negativ të lidhjes krahas zhvillimeve të induktuara nga “mjediset e jashtme”. Është kjo arsyeja

përse qeveritë i kushtojnë rëndësi elementëve të tillë si: liria e fjalës, zhvillimi i tregjeve dhe marrëdhëniet

tregtare ndërmjet vendeve, ruajtja e ekuilibrave të sistemeve politike pasi të gjithë këto parametra

ndihmojnë në zbutjen e problemeve ekonomike të një vendi. (WB, 2002; Panizza et.al, 2013).

Nga ana tjetër duke qënë se vendet e zhvilluara por edhe ekonomitë në zhvillim mbështeten kryesisht në

huamarrjen e jashtme, studimi i lidhjes së nivelit të BP të jashtëm ndaj PBB me parametrat e tjerë të

ekonomisë është njësoj i rëndësishëm për t’u shqyrtuar. Nga analizat empirike rezulton se ndjeshmëria e

lidhjes së BP të jashtëm ndaj PBB me rritjen ekonomike dhe inflacionin është më e fortë dhe ka një prag më

të ulët se niveli i BP total. Kështu, rritja përkeqësohet sapo BP i jashtëm kalon pragun 60 përqind6,

ndërkohë që kur niveli i tij kapërcen 90 përqind ndaj PBB, rritja ekonomike shënon ulje drastike. Këto

rezultate shpjegojnë edhe arsyen e ndodhjes së krizave të borxhit gjatë viteve 1970 në shumicën e vendeve

me ekonomi në zhvillim dhe vendosjes së kriterit të TM (Rogoff dhe Reinhart, 2010). Marrëdhëniet

ndërmjet BP të jashtëm dhe rritjes ekonomike janë studiuar edhe nga Pattillo et.al (2002, p.20) që

vërtetuan marrëdhëniet negative për nivelet rreth 35 -40 përqind të BP të jashtëm ndaj PBB ose për nivele

të BP që tejkalonin 160-170 përqind të ekporteve.

Impakti negativ konstatohet edhe në efektet zinxhir që vijnë si pasojë e nivelit të lartë të BP të jashtëm në

ekonomi, nisur nga inflacioni, që rritet ndjeshëm për vendet me BP të jashtëm mbi 90 përqind. Sipas të

njëjtit studim u vu re gjithashtu se, barra e BP të jashtëm është e lartë veçanërisht në vendet ku norma

mesatare e tij ndaj PPB-së është rreth 200 përqind për vendet me ekonomi të zhvilluar dhe mbi 100 %7 për

vendet në zhvillim. Megjithatë, pavarësisht rezultateve nuk përjashtohen rastet kur këto nivele “pragu” të

intolerancës të BP të jenë të ndryshme për vende dhe për situata të ndryshme (rasti i Japonisë dhe SHBA),

aq më tepër kur merret në shqyrtim edhe mënyra e krijimit të tij (Reinhart et.al; 2010).

6 Kur diskutohet për nivele të borxhit të gjitha llogaritjet nënkuptojnë nivelin e tij në përqindje ndaj PPB-së. I njëjti parim vlen edhe

për normën e rritjes ekonomike (Autori)

7 Nga studimi është përjashtuar Irlanda pasi rrit nivelin rreth 266 përqind (Reinhart et.al; 2010)

40

Krahas rëndësisë dhe nivelit të konsiderueshëm të BP të jashtëm në ekonomi, interes për hulumtuesit

paraqet edhe marrëdhënia që ekziston ndërmjet nivelit të huamarrjes së brendshme me rritjen ekonomike

e inflacionin, sidomos për efekte të vlerësimit të ekonomisë si një e tërë nga agjensi të njohura të vlerësimit

të kreditit. El Mahdy dhe Torayeh (2009) konfirmuan lidhjen negative ndërmjet nivelit të BP të brendshëm

dhe rritjes ekonomike. Madje ato sqarojnë se, kërkesa e qeverisë për fonde në tregun e brendshëm çon në

rritjen e normave të interesit në treg, që përkthehen në rritje të kostove për investimet e reja private. Në

rastin e ekonomive financiarisht të dobëta ku normat e interesit mbahen artificialisht të ulëta, kur qeveria

merr hua në tregjet e brendshme, paratë që përdoren janë kursimet e individëve të destinuara për t’u

shpenzuar në sektorin privat. Për këtë arsye kosto e kreditimit privat rritet duke reduktuar kërkesën për

investime private çka shkakton efektin crowding –out. Në këtë mënyrë pasiguria që lidhet me nivelet e larta

të BP të brendshëm krijon nxitje për të shtyrë në kohë çdo aktivitet pavarësisht kthimeve të larta që ofron

përkundrejt iniciativave që sigurojnë likuiditete aktuale. Për pasojë ndërmarrja e investimeve më pak

eficiente mund të përkeqësojë akoma më shumë rritjen ekonomike, krahas përkeqësimit të bilancit tregtar

si pasojë e rritjes së kërkesës për valutë vendase që ndikon më vete në rritjen ekonomike.

Ndërkohë, autorë të tjerë studiuan efektet e BP ndaj normave të interesit, ku Keynes që ishte ndër të parët

që analizoi këtë lidhje, theksoi se DB shkaktojnë rritje të normave të interesit pasi BP përthith kapitalin, që

stimulon kërkesën agregate dhe nivelin e outputit. Megjithatë, rritja e normave të interesit mbi kërkesën

agregate ka ndikime të ndryshme (Bernheim, 1987) në varësi të periudhës kohore të marrë në studim dhe

lidhen kryesisht me kapitalin privat. Edhe autorë të tjerë si Barth, Iden, dhe Russek (1984), Cebula dhe Saltz

(1997), Gale dhe Orszag (2003), Engen dhe Hubbard (2005), Friedman (2005) si dhe Laubach (2009)

ndërmorën një sërë analizash për të vërtetuar nëse BP ndikon në normat e interesit, por përfundimet e

arritura janë disi kontradiktore kryesisht në drejtim të përcaktimit të fortësisë së lidhjes.

Së fundmi, rritja e nivelit të BP ka efekte negative edhe në drejtim të gjenerimit të inflacionit, sepse nëse BP

rritet ndjeshëm, qeveria mundohet të ulë vlerën reale me anë të monetizmit duke stimuluar inflacion. Në

këtë rast qeveria emeton BP që blihet në mënyrë të detyrueshme nga Banka Qëndrore dhe paratë

përdoren për të financuar DB. Për pasojë oferta e parasë rritet ndjeshëm dhe si rezultat presionet

inflacioniste derivojnë në situata të rrezikshme hiperflacioniste, që janë rezultat i krizave buxhetore

penguese për qëverinë, pasi asaj do t’i duhet të marrë BP të ri në norma edhe më të larta ose të emetojë

para në mënyrë të vazhdueshme, që shkaktojnë rritjen e mëtejshme të normave të inflacioni dhe

reduktojnë rritjen ekonomike. Është kjo arsyeja, përse shumë vende për t’i bërë ballë krizave të tilla

hiperinflacioniste kanë miratuar akte ligjore të cilat pengojnë emetimin e parave për financimin e DB apo

dhe për t’u shërbyer borxheve të saj në tërësi (Nautet dhe Meensel; 2011).

41

1.4.2.1 Mekanizmat e transmetimit të ndikimit të borxhit publik në ekonomi

Studime të ndryshme kanë argumentuar ekzistencën e disa mekanizmave sesi niveli në rritje (në ulje) i BP

ndikon negativisht (pozitivisht) aktivitetin ekonomik në periudha të ndryshme kohore. Kështu, teoritë

ekonomike njohin përgjithësisht tre kanale kryesore transmetuese të efekteve të cilat shpjegohen në

Figurën nr. 1.1 më poshtë.

Figura 11.1 Mekanizmat e transmetimit të ndikimit të Borxhit Publik në Ekonomi

Burimi i të dhënave: Nautet et.al, 2011

Së pari, kanali i ndikimit në volumin e kursimeve neto kombëtare të cilat tkurren si pasojë e rritjes së

nivelit të BP që ushtron presion për rritjen e normave të interesit. Këto të fundit shkaktojnë ulje si në

investime dhe në rritjen e stokut të kapitalit. Ulja e ritmit të akumulimit të kapitalit frenon dhe vështirëson

mundësitë për të përmirësuar produktivitetin, i cili bie. Këtu sigurisht mbahet në konsideratë ndikimi i

normave të interesit që varet nga madhësia e ekonomisë dhe nivelit të BP të saj. Kështu për ekonomi të

vogla, ku niveli i BP është i ulët ndikimi i normave të interesit është modest, përkundrejt rolit të

rëndësishëm që ato kanë kur analizohen ekonomi me nivele të larta të BP.

Së dyti, kanali i ndikimit të shërbimit të borxhit. Ritja e nivelit të BP nënkupton shpenzime interesi më të

mëdha për pagimin e tij, të cilat zënë një pjesë të rëndësishme të shpenzimeve publike që mund të

alokoheshin në aktivitete produktive si: investime në infrastrukturë, arsim etj. Nga ana tjetër rritja e kostos

së shërbimit të BP shoqërohet me rritjen e taksave të kapitalit dhe të punës, që reduktojnë stokun e

kapitalit në vend dhe frenojnë investitorët për të zgjeruar aktivitetet e tyre, pasi qeveria synon të ruajë të

42

njëjtin nivel të shpenzimeve publike. Ndërkohë rritja e taksave në tregun e punës, ul ofertën për punë që

shkakton rritjen e ekonomisë informale dhe të evazionit fiskal. E gjithë kjo situatë përkthehet në

përkeqësimin e nivelit të IHD-ve dhe në një fuqi blerëse të ulët që gjithashtu do të reflektohet në uljen e

konsumit, ku rezultantja e të cilave është ulja e PBB.

Së fundmi, kanali i perceptimit dhe i besimit të investitorëve të huaj. Është e kuptueshme se rritja e nivelit

të BP çon në një situatë mjaft riskoze për vendin, pasi investitorët duke perceptuar rrezik më të madh

kërkojnë edhe kthime më të larta nga investimet e tyre, duke rritur në këtë mënyrë primin e riskut në nivel

kombëtar. Sa më të larta të jenë normat e kthimeve të kërkuara, aq më shumë vihet në rrezik aftësia

paguese e financave publike në tërësi. Mjafton ky perceptim që normat e interesit të rriten akoma më tej si

për individët dhe për bizneset duke amplifikuar efektet negative të nivelit të BP që bën që, qarku vicioz të

përsëritet sërish me efekte negative të shumëfishuara. Prandaj faktorë të tillë si: zbatime të dobëta të

masave fiskale, kursime të ulta private, flukse hyrëse të vogla të kapitalit, sisteme bankare dhe financiare të

dobët, krahas faktorit të plakjes së popullsisë luajnë rol vendimtar në ndikimin e nivelit të BP në ekonomi

krahas nivelit të perceptimit dhe të besimit të investitorëve të huaj (Nautet et.al; 2011).

1.5 Niveli optimal i borxhit publik në ekonomi

Të gjitha diskutimet mbi konsolidimin fiskal dhe reformat që duhet të ndërmarrë një qeveri për

përmirësimin e financave publike në vend, propozojnë nivele të kujdesshme të BP përkundrejt PBB, që e

kanë zanafillën në punën kërkimore të ndërmarrë nga FMN/BB për shumë ekonomi botërore. Megjithatë, a

duhen kufijtë e përcaktuar nga FMN/BB të pranohet si nivele optimale në të cilat duhet të mbështeten më

pas të gjitha politikat fiskale të vendeve në mbarë botën?

Ekonomi të zhvilluara si Japonia (rreth 224.2% ndaj PBB) apo Belgjika (rreth 104.4 % ndaj PBB8 kanë nivele

tejet të larta me tendencë rritëse të BP dhe sërish kanë një performancë pozitive të ekonomisë dhe gëzojnë

qëndrueshmëri të plotë të BP. Sipas Topalova dhe Nyberg (2010) niveli i BP që një ekonomi duhet të synojë

mund të përllogaritet lehtë nëse të gjitha variablat relevantë ekonomikë mund të përfshihen në një model

teorik empirik, ndërkohë që ky i fundit në praktikë është pothuajse i pamundur të realizohet. Supozimet e

shumta mbi sjelljet e individëve, përsosmërinë e tregjeve, horizontit kohor të investimit dhe modeleve

ekonometrike që mund të ndërmerren e bëjnë të pamundur gjetjen e pikës kritike të dëshiruar, megjithatë

në rastin më të mirë mund të arrijnë të gjenerojnë nivele referencë të konsideruar si nivele “optimale” të

8 Eurostat, 2014

43

BP që variojnë nga një vend në tjetrin. Sipas literaturës, teoritë ekonomike kanë pranuar pikpamje të

shumta që lidhen me përcaktimin e nivelit maksimal të BP nga ku:

(i) Sipas teoremës Barro – Rikardiane përsa kohë individët janë racionalë dhe kanë një horizont infinit

investimi, mbeten indiferentë përkundrejt nivelit të taksave dhe nivelit të BP në ekonomi, pra gjetja e

një niveli optimal të BP nën këto kushte mbetet e vështirë (Barro, 1974).

(ii) Sipas pikpamjes të Keynes, kur konsumatorët kanë likuiditet të kufizuar dhe burimet janë nën nivelet

ekuilibër një nivel i lartë i BP mund të çojë në rritjen e mirëqënies, duke rritur njëkohësisht edhe

nivelet aktuale dhe të ardhshme të konsumit. Në këtë mënyrë nivele të larta të BP në vend janë

pozitive, përsa kohë rritja e tij është e limituara, që nënkupton që niveli optimal i BP lidhet me nivelin

që garanton ende rritje ekonomike.

(iii) Sipas pikpamjeve dhe modeleve neoklasike, të cilat përqëndrohen në efektet e BP në normat e

interesit dhe të kursimeve kombëtare theksohen sërish efektet që shkakton BP në investime, apo në

normën e rritjes. Kështu, niveli i BP optimal është ai që sjell efekte pozitive në tërësi për ekonominë.

(Bernheim, 1989).

(iv) Sipas Domar (1944), gjetja e nivelit optimal të BP lidhet jo me shtrëngimin dhe kufizimet e rrepta të

politikave fiskale për uljen e tij, por me gjetjen e mënyrave që mundësojnë rritjen edhe më të shpejtë

të Produktit Kombëtar Bruto (PKB), që do të minimizonte efektet zinxhir që shkakton rritja e BP në

ekonomi.

(v) Së fundmi, modele të tjera ekonometrike të cilat nën supozime të ndryshme marrin në konsideratë

një rol dhe ndikim më të madh të BP në ekonomi, vlerësojnë dhe propozojnë nivele optimale të BP

ndaj PBB që variojnë nga 40-60 përqind.

Megjithatë, ajo çka vihet re në mënyrë të vazhdueshme është se pavarësisht qëndrimeve teorike jo të qarta

mbi ekzistencën e një niveli optimal të BP në ekonomi, nivele të larta të tij janë konsideruar gjithmonë

problematike si për vendet e zhvilluara edhe për ato në zhvillim, duke bërë që shumë vende të adoptojnë

limite maksimale të lejuara të BP në aktet e tyre ligjore, ndërkohë që edhe marrëveshjet rajonale të

integrimit kanë vendosur si pjesë të kritereve të konvergjencës vendosjen e tavaneve të BP. Ulja e nivelit të

BP nxitet me argumentin e barazisë së brezave, minimizimit të efekteve crowding –out, prioritizimit të

nevojave për investime dhe më kryesorja me krijimin e hapësirave manovruese fiskale për të ruajtur

qëndrueshmërinë e financave publike në çdo moment në raste të goditjeve të ndryshme.

Megjithatë, Ostry et.al (2015) argumentojnë se, ajo çfarë konsiderohet një nivel i sigurtë dhe optimal i BP

në ekonomi është shumë i vështirë për t’u përcaktuar nëpëmjet vendosjes së tavaneve, ndërkohë që një

vlerësues i mirë për të krijuar një gjykim më të qartë është ndërmarrja e vazhdueshme e analizave të stress-

44

testeve për të përcaktuar atë çfarë një ekonomi mund të “përballojë” dhe të konsiderojë si nivel optimal

duke ruajtur qëndrueshmërinë e saj. Pra e rëndësishme, sipas tyre nuk është vetëm përcaktimi i një “shifre

statike” për madhësinë e tij, por gjetja e limitit maksimal që lejon hapësira vepruese e përshtatshmërie me

efekte pozitive për të gjithë variablat e tjerë të rëndësishëm ekonomikë si rritja ekonomike, inflacioni,

norma interesi të reflektuara në bilancin primar apo në tregues të tjerë agregatë. Janë studimet empirike të

FMN, BB, BE dhe të analistëve të ndryshëm ato që tregojnë se hapësira e mundësira të tilla fiskale krijohen

kryesisht për nivele të përafërta të BP rreth 60 përqind ndaj PBB, edhe pse këto të fundit nuk duhen marrë

si modele absolute, pasi ekonomi të ndryshme kanë treguar se përballojnë nivele të larta të BP disa herë

përtej këtij limiti, kjo për shkak të dinamikave, menaxhimit dhe kompleksitetit që BP shkakton në ekonomi.

1.6 Përfundime

Qeveritë në mbarë botën ndjekin një proçes buxhetor të mirëpërcaktuar për të ndërmarrë një sërë

vendimesh mbi alokimin e fondeve për zhvillimin e sektorëve të ndryshëm të ekonomisë. Nëse të ardhurat

janë të pasigurta dhe varen nga faktorë që lidhen me performancën dhe ecurinë e ekonomisë në tërësi,

kryerja e shpenzimeve publike mundësohet nëpërmjet vendosjes së taksave të reja ose rritjes së atyre

ekzistuese, emetimit të parave, shitjes së aseteve publike ose/dhe huamarrjes. Në këtë kontekst, BP është

mjaft i rëndësishëm për ekonominë e një vendi, për shkak të burimeve financiare shtesë që ndihmojnë

likuiditetin dhe financimin e projekteve kapitale, efektit rishpërndarës të të ardhurave ndërmjet brezave si

dhe efekteve zinxhir që sjell në rritjen e produktivitetit dhe në përmirësimin e standartit të jetesës në

ekonomi. Megjithatë, niveli i lartë i DB dhe BP në mjaft vende të botës ka bërë që vëmendja përkundrejt

këtyre dy variablave ekonomikë të rritet jo vetëm në drejtim të gjetjes së niveleve të tyre optimale,

analizimit të ndikimit të tyre si promotorë zhvillimi (ose jo) për ekonominë, por edhe përkundrejt gjetjes së

faktorëve që influencojnë në madhësinë e tyre.

Literatura mbi financat publike pranon këndvështrime të ndryshme mbi efektet që përcjellin DB dhe BP të

larta në ekonomi. Kështu, krahas efekteve pozitive këta indikatorë mund të ndikojnë në frenimin e zhvillimit

të ekonomisë për shkak të pamundësisë së shërbimit të tyre. Modigliani (1961), Ball et.al. (1995),

Elmendorf dhe Mankiw (1998), Gale dhe Orszag (2003), Pattillo et.al (2002,2004), Rogoff dhe Reinhart

(2010), e shumë të tjerë nëpërmjet studimeve të tyre kanë argumentuar efektet negative të niveleve të

larta të DB dhe të BP përkundrejt PBB që influencojnë së pari në nivelet e reduktuara të rritjes ekonomike,

për të vazhduar në rritjen e normave të interesit dhe të inflacionit që shoqërohen pikërisht me sjellje të

ndryshuara të konsumatorëve përkundrejt nivelit të investimeve dhe kursimeve agregate në ekonomi.

45

Ndërkohë të tjerë ekonomistë nisur nga Keynes (1936), Domar (1944), Barro (1979) e të tjerë kanë

përkrahur përdorimin e huamarrjes publike nga qeveria sidomos në periudha të recesionit ekonomik për

shkak të efekteve nxitëse që DB dhe BP shkaktojnë në zhvillimin ekonomik në tërësi. Megjithatë, edhe këta

autorë janë të mendimit se niveli i tyre në ekonomi duhet të jetë i matur në mënyrë që të sigurohen vetëm

efekte pozitive dhe që qëndrueshmëria e BP të arrihet jo vetëm në periudha afatshkurta, por edhe në ato

afatgjata. Një përfundim i tillë përkthehet në nevojën e vendimmarjeve sa më të kujdesshme nga ana e

qeverisë për të siguruar që mjetet financiare të përfituara nga BP të kanalizohen në drejtimin e duhur dhe

të përdoren në mënyrën më efektive të mundshme për të gjithë shtresat e shoqërisë, duke përcaktuar

njëkohësisht edhe një nivel “optimal” të BP të akumuluar që ndikon në fleksibilitetin dhe përshtatjen e

variablave të tjerë makroekonomikë përkundrejt kushteve në të cilat ndodhet vendi.

Nga ana tjetër pavarësisht se është qeveria ajo që ndërmerr vendime që ndikojnë në madhësinë e DB dhe

të BP në vend, niveli i këtyre të fundit sipas literaturës përkatëse influencohet nga faktorë të ndryshëm që

ndahen në (i) financiarë - ekonomikë, (ii) politikë – institucionalë si dhe (iii) socialë –demografikë.

Nëse faktorët financiaro –ekonomikë dhe ato socialë –demografikë që ndikojnë në madhësinë e BP janë të

tilla si: niveli i shpenzimeve për funksione e aktivitete të caktuara ekonomike, të ardhurat për frymë, niveli i

IHD, niveli i papunësisë, niveli i rritjes së popullsisë, apo i urbanizimit dhe arsimimit, rritjes së përqindjes së

popullsisë në moshë të thyer etj dhe përbëjnë faktorë të pavarur që diktohen nga niveli i zhvillimit të

ekonomisë, faktorët politiko - institucionalë janë diskrecion i drejtpërdrejtë i qeverisjes së përzgjedhur nga

vetë individët. Për këtë arsye është mjaft e rëndësishme që të gjithë politikëbërësit dhe individët të jenë të

kujdesshëm ndaj vendimeve që lidhen direkt me nivelin mirëqënies së secilit në periudha të ndryshme

kohore, ose e thënë më qartë ndaj vendimeve që lidhen me pagimin e “taksave” sot ose nesër.

Elementë të tjetrë po aq të rëndësishëm për përcaktimin e nivelit të rritur të DB dhe të BP në vend

përbëjnë edhe madhësia e qeverisë në pushtet si dhe numri i forcave politike në koalicion. Për këtë arsye

për të kapërcyer dhe shmangur pikërisht të gjitha mangësitë në drejtim të iluzionit fiskal dhe mënyrës së

perceptimit të nivelit gjithmonë e në rritje të DB dhe BP në vend, organizma institucionalë ndërkombëtarë

si FMN, BB, BE kanë diktuar një sërë rregullash që nuk lejojnë keqpërdorime të shpenzimeve publike dhe

rritje të pajustifikuar e të pakontrollueshme të DB dhe të BP. Këto rregulla të cilët kanë formën e kufizimeve

jo vetëm në terma sasiorë, por edhe cilësorë lidhen me përcaktimin e niveleve kufi respektivisht të DB në 3

përqind dhe të BP në 60 përqind ndaj PBB si dhe me vendosjen e “rregullave të artë” që synojnë balancën e

shpenzimeve dhe të ardhurave publike që do të ndihmojnë në arritjen e stabilitetit financiar dhe

qëndrueshmërinë e BP pavarësisht faktorëve të ndryshëm që mund të ndikojnë në sjellje dhe vendime

irracionale të qeverisë në pushtet.

46

KAPITULLI 2

RISHIKIMI I LITERATURËS MBI METODAT E VLERËSIMIT TË

QËNDRUESHMËRISË

Ky kapitull ka në qëndër trajtimin e rishikimit të literaturës dhe kuadrin teorik mbi të cilat kanë fillesën të

gjitha analizat e ndërmarra deri më tani për qëndrueshmërinë e borxhit publik. Rëndësia e vlerësimit të

QBP në ekonomi dhe arsyet e studimit të këtij fenomeni sidomos në ditët tona reflektohen në pjesën e parë

të tij, për të vijuar me përkufizimet dhe të përcaktuarit qartë të konceptit, që janë të shumta në literaturën

përkatëse. Më tej kapitulli vazhdon me analizimin e detajuar të qasjeve të përdorura nga studiues dhe

institucione financiare të ndryshme ku përfshihen avantazhet, kundërshtitë, mangësitë si dhe vështirësitë

që hasen për zbatimin në praktikë për secilën metodë të trajtuar. Për të mbyllur ciklin mbi analizat e

vlerësimit të QBP vëmendje i kushtohet edhe analizave të përdorura nga Bashkimi Europian nën direktivat e

Traktatit të Maastricht, për t’u pasuar nga përfundimet e të gjithë literaturës së shfletuar.

2.1 Nevoja për një borxh publik të qëndrueshëm dhe të mirëadministruar

Reagan (1982) deklaroi se, SHBA ka një borxh publik prej 3 trilion dollarësh, jo sepse qytetarët nuk tatohen

mjaftueshëm, por sepse shpenzimet publike janë më të larta sesa duhet. Mjafton një thënie e tillë për të

kuptuar që shpenzimet publike në vlera të mëdha jo gjithnjë sjellin zhvillimin e kërkuar ekonomik dhe

demokratik në një vend, ndërkohë që mënyra dhe mundësia për sigurimin e burimeve të financimit për

ndërmarrjen e shpenzimeve mbetet një problem jetik. Portofoli i BP të qeverisë është portofoli më i madh

financiar i një vendi. Ai zakonisht ka një strukturë mjaft komplekse dhe mund të gjenerojë risqe të

konsiderueshme jo vetëm për “bilancin” e qeverisë, por për stabilitetin financiar të vendit. Për këtë arsye,

rreziqet potenciale të lidhura kryesisht me nivelin e lartë të BP dhe të DB të vazhdueshme janë prej kohësh

një “shqetësim” i politikanëve dhe ekonomistëve në mbarë botën.

Eksperiencat në fillimet e viteve ‘80, ku niveli i BP filloi të rritej në mënyrë të pakontrolluar bëri që shumica

e ekonomive botërore të përjetonin kriza të borxhit që tronditën teoritë dhe ekuilibrat financiarë

makroekonomikë. Shkak për krizat e mëdha botërore që shpërthyen së pari në vendet e Amerikës Latine e

më konkretisht në Meksikë, Brazil, Argjentinë (1982) ishtë niveli i lartë i BP të marrë prej kreditorëve

ndërkombëtarë si dhe bankave tregtare në vend, kryesisht për programe të zhvillimit të infrastrukturës.

Kështu, vetëm përgjatë viteve 1975-1982 niveli i BP në vendet e Amerikës Latine u rrit me një normë

kumulative prej 20,4 përqind, kurse niveli i BP të jashtëm u katërfishua duke tejkaluar 50 përqind ndaj PBB-

47

së. Shërbimi i tij u rrit me ritme edhe më të shpejta, nga niveli prej 12 bilion USD në vitin 1975 në 66 bilion

USD në vitin 1982, sikundër edhe normat e interesit që vështirësuan akoma më shumë pagesën e borxheve

tashmë të marra. Nga ana tjetër përkeqësimi i kursit të këmbimit të dollarit u përkthye në një efekt të

dyfishtë pengues për kthimin e BP të marrë, kryesisht atij të jashtëm. Si rezultat këto vende nisur nga

Meksika deklaruan zyrtarisht pamundësinë për shlyerjen duke kërkuar riinegocim të të gjitha

marrëveshjeve me kreditorët ndërkombëtarë.

Kriza të tilla të ngjashme kanë mbërthyer edhe shtete të tjera si: Rusi (1998), Brazil (1999), Argjentinë

(2002), Spanjë (2008-2009) apo Greqi (2009, 2015). Kjo e fundit e njohur ndryshe edhe si “Depresioni Grek”

ka rëndësi të madhe për t’u studiuar sepse thekson kujdesin që duhet të tregojnë qeveritë në

mirëmenaxhimin e BP jo vetëm në drejtim të nivelit të tij dhe strategjisë së huamarrjes, por përkundrejt të

gjithë treguesve të tjerë makroekonomikë. Kështu, analizat e shumta që i bëhen shkaqeve të krizës së

Greqisë konkludojnë se, faktorët kryesorë që çuan në këtë situatë ishin: (i) normat reale të rritjes së

ekonomisë shumë herë më të ulta se parashikimet e bëra, (ii) nivele shqetësuese të shpenzimeve operative

(iii) nivele të larta të korrupsionit dhe evazionit fiskal, (iv) keqpërdorim i fondeve publike, (v) nivele të larta

dhe të vazhdueshme të DB si dhe (vi) nivel i lartë i BP të fshehur në formën e iluzionit fiskal i cili u bë

“shkaktari” shpërthyes e kryesor i krizës ekonomike.

Sigurisht që të gjitha këto ngjarje nxjerrin në pah efektet negative të keqmenaxhimit të BP për aktivitetin

ekonomik në vend, të rrezikut që paraqet rritja e pakontrolluar e tij si dhe pasojat që shkakton pamundësia

e shlyerjes së BP. Për këtë arsye menaxhimi sa më efektiv i tij në drejtim të maturitetit dhe jetëgjatësisë së

instrumentave financiarë, përbërjes dhe përzgjedhjes së monedhave në të cilat emetohet është shndërruar

në një prioritet për shumë vende të zhvilluara dhe/ose në tranzicion.

Strukturat jo-eficiente të BP janë shpesh pasojë e politikave të papërshtatshme makroekonomike, prandaj

në një kontekst më të gjerë qeveritë duhet të përpiqen që të sigurojnë që niveli aktual dhe shkalla e rritjes

së BP të jenë krejtësisht të qëndrueshëm, për të përmbushur objektivin kryesor mbi kostot dhe rrezikun. Në

këto kushte (QBP) përbën një çështje thelbësore për shkak të efekteve kryesore që përcjell BP në aktivitetin

ekonomik. Së pari, nivele të larta të BP shoqërohen me nivele në rritje të taksave që shërbejnë për

financimin e tij, që ndikojnë negativisht në rritjen e normave reale të interesit si dhe në zhvendosjen e

investimeve private drejt shpenzimeve buxhetore të qeverisë duke stimuluar më tej uljen e normës së

rritjes ekonomike. Së dyti, politikat fiskale shndërrohen nga politika kundërciklike në politika ciklike që

derivojnë në rritjen e mëtejshme të shpenzimeve publike dhe uljen e nivelit të të ardhurave çka përkthehen

në kriza të BP për shkak të paaftësisë së qeverive për t’u shërbyer detyrimeve të veta.

48

Për më tepër, megjithë përpjekjet e vendeve për konsolidim fiskal, e ardhmja nuk parashikohet pozitive,

duke parë ndryshimet e mëdha demografike që po përjetojnë të gjitha shtetet. Një popullsi në plakje do të

imponojë së shpejti trysni të mëdha në programet sociale dhe sidomos në skemat e pensioneve duke

prishur ekuilibrat e financave publike për gjeneratat e ardhme. Për këtë arsye vlerësimi, analizimi dhe

ndjekja e politikave fiskale të qëndrueshme merr një rol edhe më të rëndësishëm. Megjithatë, ndonëse

politikat menaxhuese të BP nuk shërbejnë si “ilaç” për politika të dobëta monetare dhe fiskale (FMN, 2001),

të gjithë ekonomistët gjykojnë se, një strukturë e qëndrueshme e tij kontribuon në përmirësimin e normës

së kreditimit të vendit, lehtëson aksesin në tregun vendas dhe atë të huaj, ndihmon qeverinë për

reduktimin e ekspozimit ndaj riskut të normës së interesit, të kursit të këmbimit dhe ul ndjeshmërinë ndaj

riskut financiar duke shërbyer si një katalizator për zhvillimin e një tregu më të gjerë financiar.

Eksperiencat mbështesin argumentin se, një treg i zhvilluar i BP të brendshëm mund të zëvëndësojë

financimin bankar (dhe e kundërta) duke ndihmuar ekonomitë nga goditjet e ndryshme financiare. Për këtë

arsye shumë qeveri tashmë përpiqen të mbështesin struktura të qëndrueshme të BP duke krijuar standarte

(benchmark) portofoli, që shërbejnë si mjet efektiv për të përzgjedhur dhe monitoruar zbatimin e

strategjisë së duhur për menaxhimin e tij. Këto standarte rishikohen periodikisht për t’iu përshtatur

politikave fiskale e monetare me qëllim përfaqësimin e strukturës së portofolit që qeveria do të donte të

kishte nisur nga preferencat për raportin kosto/risk, nevojat për huamarrje, instrumentat financiarë të

disponueshëm si dhe nivelin e bilancit primar, elementë që imponohen jo vetëm nga kufizimet e vendosura

të kushteve të tregut, por nga ecuria e tregut në tërësi.

2.2 Përkufizimi i qëndrueshmërisë së borxhit publik

Për një kohë të gjatë termi “qëndrueshmëri” është përdorur për të adresuar kryesisht efektet e BP në

ekonomi, prandaj të përcaktuarit qartë të konceptit të “qëndrueshmërisë së borxhit” (QBP) apo

“qëndrueshmërisë fiskale” është thelbësore.

Në pamje të parë të përkufizuarit të QBP sikurse thekson edhe Krêjdl (2006) mund të duket e thjeshtë, pasi

një politikë fiskale është e tillë nëse vazhdon të ndërmerret pa kërkuar ndryshime të mëdha në modelin e

taksave dhe në modelet e shpenzimeve buxhetore përgjatë një harku kohor të pakufizuar, por njëkohësisht

duke mos rezultuar në akumulime të tepërta të BP. Edhe pse mund të duket si një përkufizim i qartë dhe

gjithëpërfshirës, sërish mund të lindin pyetje të tilla si: “Çfarë do të konsiderohet akumulim i tepërt i BP

duke qënë se lidhet drejtëpërsëdrejti dhe përdoret si sinonim i paqëndrueshmërisë si dhe çfarë do të thotë

vazhdimi i ekzekutimit të një politike fiskale të pandryshueshme?”. Megjithatë sikurse shikohet edhe në

49

vijim të gjitha përkufizimet që i janë bërë nocionit janë të tilla që i përgjigjen një qasjeje të caktuar për

vlerësimin dhe matjen e QBP në mënyrë që të jenë sa më operacionalë dhe praktikë.

Në literaturë ndeshen përcaktime të ndryshme dhe kontributet e para datojnë që në kohën e ekonomistëve

klasikë si: Hume, Smith dhe Ricardo, të cilët analizimin dhe konceptimin e QBP e fokusonin kryesisht në

krahasimin e DB dhe taksave që shërbenin për financimin e shpenzimeve publike, ku këto të fundit

konsideroheshin parametra ekzogjenë. Madje, Ricardo në teorinë e tij të quajtur “Teorema e Ekuivalencës

Rikardiane”9 trajtoi për herë të parë nocionin e neutralitetit të BP të qeverisë në vendimmarjen mbi

konsumin, mosndryshimit të kërkesës agregate si dhe shpërndarjen ndër breza të barrës së BP. Pikëpamja e

Ricardos mbështetur në teorinë e burimeve reale kishte të bënte me koston fillestare të tij që lindte në

momentin e përdorimit të të gjithë burimeve të financimit. Për këtë arsye përkrahësit e kësaj teorie

gjykonin se barra e BP lind në momentin kur brezat aktualë paguajnë mundësinë e kostos së financimit të

tij. Ripagesat dhe shërbimet e BP në të ardhmen detyrojnë transferimin nga pozicioni taksapagues në

mbajtës obligacionesh financiarë dhe përsa kohë BP mbahet brenda vendit, kjo nuk sjell ndryshime të

madhësisë së burimeve të brendshme në dispozicion (Chase, 1943; Lerner, 1944; Balassone et.al 2001).

Mbështetësit e kësaj teorie njohin rëndësinë e efekteve të financimit të BP në normën e akumulimit të

kapitalit dhe janë të vetëdijshëm se, nëse këto efekte janë negative atëherë gjeneratat e ardhshme

ngarkohen me BP aktual që nënkupton nivele më të ulët të kapitalit për ta. Sigurisht që ky fenomen nuk

nënkupton detyrimisht eficiencë Paretiane të reduktuar, por mënyra e analizimit të përdorimit të burimeve

financiare të sektorit publik merr një rëndësi jetike. Kështu, nëse shpenzimet publike çojnë në akumulim

kapitali atëherë norma e kthimit të investimeve publike dhe private duhet të jetë e krahasueshme.

Në këtë stad analize, të trajtuarit të QBP është thelbësore, sidomos në limitimin ose jo të akumulimit të BP

për shkak të efekteve që sjell ai,10 në nivelin e rritjes ekonomike që mund të çojë në një barrë të BP të

papërballueshme krahas vendosjes së normave të reja tatimore. Përgjigjet për këtë qasje kërkojnë

specifikimin e ekuacionit buxhetor mbi dinamikat e BP në raport me PBB si funksion i politikave buxhetore

(taksat, shpenzimet e interesit dhe bilanci primar) si dhe efekteve në normën e rritjes së ekonomisë dhe të

interesit. Për shkak se nuk ekziston një teori dhe ekuacion i vetëm që të shpjegojë pikërisht këto lidhje,

zgjidhja e vetme mbetet supozimi se normat e interesit dhe e rritjes ekonomike janë parametra të pavarur

për politikat fiskale dhe si pasojë efektet e rritjes së nivelit të BP prej tyre nuk mund të shqyrtohen.

9 Shtjelluar analitikisht nga Barro (1974, 1988)

10 E ashtuquajtura teori “Mbi pikpamjet e dobishmërisë” zhvendosi fokusin e analizës nga kostot sociale në kostot individuale, ku

barra e BP bie në gjeneratat e ardhshme pavarësisht efekteve të tij në akumulimin e kapitalit (Buchanan, 1958).

50

Për këtë arsye Domar (1944) u dha përgjigje këtyre problemeve duke theksuar se “DB të vazhdueshme

rezultojnë në nivele të mëdha të BP, për shërbimin e të cilit do të duhen taksa gjithnjë e më të larta duke

shkatërruar ekonominë e vendit”. Gjithashtu ai evidentoi se, normat konstante të DB ndaj PBB sigurojnë

konvergjencë të njëkohësishme të raportit të BP dhe shpenzimeve të interesit ndaj PBB për një afat të

përcaktuar kohe, por kushti bazë i modelit të tij mbi QBP kërkon norma tatimore të pandryshueshme.

Ndërkohë sipas Blanchard (1990) termi i qëndrueshmërisë nis me dinamikat e kufizimeve të buxhetit të

qeverisë dhe lidhet me faktin nëse ndryshueshmëria e rregullave dhe politikave aktuale e të trashëguara

fiskale e drejtojnë qeverinë drejt niveleve kumulative të mëdha të BP. Për ta bërë këtë përkufizim disi më

praktik Blanchard e trajtoi QBP si një politikë fiskale ku raporti i BP ndaj PKB konvergon drejt nivelit fillestar.

Sipas tij përdorimi i PKB është më llogjik të përdoret në një kohë kur ekonomitë botërore po zhvillohen me

ritme mjaft të shpejta. Një përkufizim i ngjashëm është dhënë edhe nga Buiter (1983, 1985) që e

konsideron një politikë fiskale të qëndrueshme nqs ruan të pandryshueshme raportin e vlerës neto të

qeverisë ndaj PBB përkundrejt nivelit aktual.

Të dy këto përkufizime janë të ngjashme, por ndryshimi i vetëm qëndron në këndvështrimin statistikor.

Kështu, duke u fokusuar në vlerën neto Buiter pranon se, qeveria mund të mbajë vetëm përkohësisht të

pandryshuar nivelin e BP nëpërmjet financimit të DB nga përdorimi i aseteve të veta, pasi herët ose vonë

qeveria do të “shterojë” aktivet e saj duke bërë që niveli i BP të ngrihet sërish dhe pse rritja e tij nuk

reflektohet menjëherë dhe për pasojë kjo situatë nuk mund të përkthehet e qëndrueshme. Kurse Blanchard

duke marrë në konsideratë kompleksitetet që lindin si pasojë e matjes së aktiveve/detyrimeve të qeverisë

në një moment kohe të caktuar i kushton më shumë rëndësi në përkufizimin e tij dinamikave të ecurisë së

BP. Megjithatë, të dy përkufizimet më lart kanë problem kryesor arbitraritetin në përcaktimin e politikave

të qëndrueshme si politika ku raporti BP/PBB kthehet në nivelin fillestar. Së pari, nuk ka arsye teorike që

raporti i BP të kthehet medoemos në nivelin e mëparshëm apo në çfarëdo niveli të konsideruar i

qëndrueshëm, qoftë më i lartë ose më i ulët. Së dyti, çdo pjesëmarrës aktiv në treg ka perceptimet dhe

gjykimet e veta mbi politikat që ndërmerren apo kur raporti i BP ndaj PBB konsiderohet i tepërt, sjellja e të

cilit ndikon pikërisht në arritjen e niveleve “më të sigurta të borxhit”. Së treti, edhe përdorimi i PKB

përkundrejt PBB sjell ndryshimet e veta pasi varet nga mënyra sesi hulumtuesit e perceptojnë dhe

vlerësojnë zhvillimin dhe globalizimin e ekonomisë në nivel ndërkombëtar.

Këto mangësi që hasen në përkufizimet më lart zgjidhen mjaft lehtë me anë të një përkufizimi më të

përgjithshëm që ka në thelb sërish kriterin e konvergjencës së raportit të diskutuar, por duke e përkufizuar

QBP si një politikë fiskale të qëndrueshme atëherë kur vlera e tashme e flukseve të ardhshme të bilancit

primar është e barabartë me nivelin aktual të BP të qeverisë. Përkufizime të tilla që kanë në thelb konceptin

51

e kufizimit buxhetor ndërkohor (KBN) janë rezutat i një sërë analizash dhe hulumtimesh mbi vlerësimin dhe

matjen e QBP të kryera nga Hamilton dhe Flavin (1985), Trehan dhe Walsh (1991), Uctum dhe Wickens

(1996), Afonso (2000), Bohn (2006) apo dhe Uctum et.al (2006). Sipas tyre kushti kryesor i arritjes së QBP

është pikërisht përmbushja e KBN, ku të ardhurat dhe shpenzimet e qeverisë janë plotësisht të kointegruara

në mënyrë që bilancet primare të ardhshme të jenë konsistente me pagesat e BP të qeverisë.

Megjithatë sipas Artis dhe Marcellino (2000) si dhe FMN (2002) edhe pse qasja e KBN është e drejtë, nga

ana matematikore ekzistojnë mundësitë që ekuacioni të plotësohet, pa përmbushur kushtet e “aftësisë

paguese” apo të “likuiditetit”, koncepte mjaft të rëndësishme për realizimin dhe arritjen e

qëndrueshmërisë. Në të njëjtën linjë është dhe gjykimi i kryer nga Neck et.al (2008), ku QBP në varësi të

afatit kohor që analizohet mund të trajtohet si nocion afatshkurtër, afatmesëm apo afatgjatë, çka sjell edhe

ndryshimin e metodave apo indikatorëve për vlerësimin e atyre që konsiderohen politika fiskale aktuale që

përmbushin kushtet e raporteve të kërkuara për një afat kohor të kufizuar (të fundëm) ose infinit.

Ndërkohë, sipas këndvështrimit akademik Dinh (1999), Chalk dhe Hamming (2000), si dhe FMN (2014) “BP

është i qëndrueshëm nëse përmbushet kushti ndërkohor i aftësisë paguese, pra kur vlera e aktualizuar e

flukseve të ardhshme të pritshme të bilancit primar që matet në çdo kohë arrin të mbulojë stokun e BP të

qeverisë”. Madje sipas Alvarado, Izqueirdo dhe Panizza (2004, p.29) ky kusht duhet të plotësohet për norma

të ndryshme të rritjes ekonomike dhe të interesit. Megjithatë, për të kuptuar më mirë këtë përkufizim është

e nevojshme të shpjegohen termat “aftësi paguese” dhe “kusht ndërkohor i aftësisë paguese”.

Në thelb stoku i BP të qeverisë dhe vlera e pritshme e shpenzimeve buxhetore nga të cilat janë zbritur

shpenzimet e interesit të BP duhet të jenë të barabarta me vlerën e pritshme të flukseve hyrëse (të të

ardhurave buxhetore) që skontohen duke përdorur normën e interesit që paguhet për BP. Për rrjedhojë me

”aftësi paguese” kuptohen rastet kur një entitet, individ, ose biznes është i aftë të përmbushë detyrimet

financiare (të shlyejë borxhet) vetëm nëpërmjet flukseve hyrëse të ardhme (të cilat gjenerohen jo

nëpërmjet marrjes së borxheve të rinj). Ndërkohë, Calvo (1996) do ta përkufizonte aftësinë paguese si një

formë “sinqeriteti”, që nuk mund të verifikohet asnjëherë plotësisht, pasi provat janë të vështira për t’u

materializuar. Një kundërshembull i konceptit të aftësisë paguese është skema e Ponzit, ku pagesat për

borxhin aktual mbështeten vetëm në flukset e të ardhurave që vijnë nga debitorët e rinj, pra aftësia

paguese lidhet ngushtësisht me zhvillimin dhe ecurinë e ngjarjeve në të ardhmen.

Megjithatë, të përcaktuarit të qëndrueshmërisë në përmbushje të kriterit të aftësisë paguese nnënkupton

se edhe ekonomitë me nivel të lartë BP mund të jenë të qëndrueshme përsa kohë gjenerohen teprica

fluksesh hyrëse në të ardhmen përfshirë këtu edhe “tepricat në një të ardhme të largët” në kohë. Prandaj,

për të shmangur mangësitë që paraqet përkufizimi akademik që lidhet kryesisht me një informacion që

52

është i vështirë për t’u matur pasi bazohet në parashikime është i nevojshëm një përcaktim më pragmatik

sipas të cilit “BP është i qëndrueshëm jo vetëm kur plotëson kushtin e aftësisë paguese, por edhe nëse

normat e tij ndaj PBB, në të ardhmen janë të qëndrueshme, kanë një trend zbritës ose janë në nivele të

ulëta/ deri në të papërfillshme”.

Sipas këtij përkufizimi, rëndësi reale në përcaktimin e BP si të qëndrueshëm ose jo merr raporti i nivelit me

kapacitetin pagues të tij për të shmangur një krizë të ardhshme të borxhit. Në mënyrë që BP të jetë i

qëndrueshëm norma e rritjes së tij nuk mund të jetë më e madhe se norma e rritjes së të ardhurave/

flukseve hyrëse. Pavarësisht se niveli i BP në vlerë absolute mund të rritet, për studiuesit treguesi që ka më

shumë rëndësi është “norma e BP kundrejt PBB” që duhet të ketë trend zbritës, por dhe nivele të ulta.

Megjithatë, edhe ky përkufizim ngre pikpyetje pasi në periudha të caktuara niveli i BP ndaj PBB-së mund të

plotësojë këto dy kushte, ndërkohë që gjatë një periudhe të caktuar raporti BP ndaj PBB mund të ketë

arritur nivele të larta që “shtrembërojnë” sjelljet normale të ekonomisë.

Sipas FMN (2000) një tjetër problem që shfaqet në këtë përkufizim lidhet me jetëgjatësinë dhe maturitetin

e borxheve. Kur një borxh rinegociohet, kostot e huamarrjes janë të ndryshme dhe prandaj duhen bërë

supozime të sakta mbi nivelin e normave të interesit që ndikojnë kushtin ndërkohor të aftësisë paguese. Në

situata ekstreme, por gjithsesi jo të rralla për rifinancimin e një BP të maturuar është e nevojshme emetimi

i një borxhi të ri. Kjo nuk përkthehet detyrimisht si një situatë e paaftësisë paguese, por kryesisht e

mungesës së likuiditetit. Përgjithësisht në ekonomitë me të ardhura të ulta, pavarësisht nivelit të ulët të BP

problemi i likuiditetit ka të ngjarë të jetë problemi kryesor. Me “likuiditet” nënkuptohen rastet kur një vend

jo vetëm plotëson kushtin e aftësisë paguese, por për përmbushjen e detyrimeve të tij të maturuara

zotëron asete financiare likuide të mjaftueshme. Për këtë arsye një përkufizim edhe më i plotë është i

nevojshëm për përcaktimin dhe paraqitjen e konceptit të QBP në të gjithë dimensionet e tij.

Kështu, FMN (2002, 2003) jep një përkufizim më të gjerë për QBP në një këndvështrim ekonomik ku “Borxhi

është i qëndrueshëm nëse vendi (ose qeveria e tij) mund të vazhdojë të shërbejë detyrimet e veta pa qënë

nevoja e ndërmarrjes së masave korrigjuese të mëdha në politikat e saj, e ristrukturimit apo dhe e

rinegocimit të borxhit ekzistues”. Sipas këtij përkufizimi, qëndrueshmëria përfshin konceptin e aftësisë

paguese edhe të likuiditetit pa bërë ndonjë ndarje të theksuar midis tyre, pasi nevoja e secilit prej këtyre

aspekteve varet nga rrethanat ku ndodhet ekonomia e vendit dhe veçanërisht mbi nevojat e financimit.

Ndërkohë, sipas Arrow et al. (2004, p.21) BP është i qëndrueshëm kur maksimizohet dhe ruhet niveli

ndërkohor i mirëqënies sociale, që arrihet kur vlera neto e një entiteti (qeverie/vendi) që përcaktohet si

vlera aktuale e skontuar e të ardhurave neto minus nivelin e BP aktual ka një trend jo zbritës. Ky përkufizim

është propozuar në një kontekst të ndryshëm ekonomik dhe prandaj është krejt i kundërt me përkufizimin

53

e dhënë nga FMN më lart në dy aspekte. Së pari, nuk kërkon plotësimin e kushtit të aftësisë paguese, sepse

kjo e fundit sipas këtij përkufizimi arrihet vetëm kur vlera neto ndërkohore nuk është negative. Së dyti, çka

është më e rëndësishme në këtë përkufizim nuk nënkuptohet ndonjë përcaktim i nivelit të pragut të

pranuar të BP, pasi lidhet kryesisht me nivelet e konsumit, faktorëve të prodhimit dhe investimeve.

Të tjerë përkufizime mbi QBP i gjejmë në hulumtimet e bëra nga Ward et.al. (2009) nga ku Ulbrich (1997),

Behn et.al (2004) si dhe Chapman (2008), gjykojnë se qeveritë përballen vazhdimisht me kontraste të

theksuara të niveleve të shpenzimeve që duhen për të plotësuar nevojat në rritje të shoqërisë përkundrejt

të ardhurave që nuk mund të rriten në të njëjtat ritme. Për këtë arsye, të ardhurat duhet të rriten të paktën

me ritmet e rritjes së inflacionit të kombinuar me rritjen e popullsisë në mënyrë që të ruhet niveli real i

shpenzimeve (i korrektuar ndaj inflacionit) për frymë. Prandaj termi QBP për to është një koncept afatgjatë

që lejon qeveritë të përmbushin detyrimet financiare duke reflektuar mjaftueshmërinë e të ardhurave të

disponueshme për të ofrimin e vazhdueshëm të shërbimeve dhe investimeve publike.

Një përkufizim për QBP jepet edhe nga BE në përputhje edhe me të gjitha kriteret e konvergjencës të

aprovuara gjatë TM dhe PSZH, por që edhe njëherë konstatohet vështirësia e vënies në jetë dhe të

përmbushjes së kushteve për arritjen e qëndrueshmërisë. Më konkretisht QBP përcaktohet “si një

kombinim i DB dhe BP të cilët mundësojnë që niveli i këtij të fundit të mos rritet pa limit”.

Së fundmi, një përkufizim mbi qëndrueshmërinë fiskale, gjendet edhe në Manualin e Transparencës Fiskale

të OECD (2007), ku politikat fiskale konsiderohen të qëndrueshme kur qeveria e një vendi ka mundësi të

vazhdojë të shlyejë borxhit të vet pa masa korrektuese të mëdha dhe jo-realiste në bilancin e të ardhurave

dhe shpenzimeve publike, siç shihet mjaft i ngjashëm me përkufizimin e trajtuar më lart nga FMN, i pranuar

gjerësisht edhe si përkufizimi më i përdorur në të gjitha studimet që janë ndërmarrë mbi analizimin e QBP.

2.3 Metodat e vlerësimit dhe matjes së qëndrueshmërisë së borxhit

Në teoritë ekonomike politika fiskale është faktor vendimtar përcaktues i performancës së ekonomisë si

rezultat i efekteve të derivuara nga shpërndarja e burimeve që shërbejnë për vlerësimin e komponentëve

makroekonomikë së bashku me politikat monetare dhe ato të kursit të këmbimit. Mënyra më e përdorur

për të vlerësuar pozicionin fiskal të një vendi është analizimi i QBP, prandaj dhe qëndrueshmëria është një

çështje e ndërlikuar me rëndësi për financat publike me të cilën ballafaqohet çdo vend.

Si rezultat nisur nga rëndësia e matjes dhe vlerësimit të QBP shumë studiues kanë ndërmarrë analiza të

ndryshme, megjithatë duhet theksuar se nuk ekziston një metodë (shkencë) ekzakte me anë të së cilës të

mund të matet QBP në një moment të caktuar kohe. Gjykimi i QBP nëpërmjet përdorimit të analizave

54

empirike të ndryshme apo indikatorëve të ndryshëm të BP shtron një numër çështjesh konceptuale, që

lidhen kryesisht me llojin e BP që përfshihet në stokun, pagesat e shërbimit të tij, vlerësimi i barrës së tij,

kapaciteti ripagues si dhe përcaktimi i kufijve (intervaleve) për raportet e zgjedhura. Në këtë punim do të

trajtohen në mënyrë të veçantë të gjitha qasjet dhe analizat empirike që hulumtues apo institucione të

ndryshme përdorin për vlerësimin e QBP në varësi të kushteve specifike në të cilët ndodhet ekonomia.

2.3.1 Treguesit paralajmërues të rreziqeve financiarë

QBP mund të vlerësohet në disa mënyra, ku dy përcaktime kryesore mund të jenë: (i) qëndrueshmëri

ekonomike e BP në të cilën shërbimi i tij nuk pengon rritjen ekonomike dhe tërësinë e politikave ekonomike

si dhe (ii) qëndrueshmëri financiare e BP që nënkupton se vendi ka aftësi për t’i shërbyer detyrimeve të

veta. Për këtë arsye, institucione të ndryshme përdorin një sërë indikatorësh për përcaktimin e QBP që

ndahen në sasiorë dhe cilësorë. Indikatorët sasiorë mund të jenë të tillë si: stoku i borxhit, eksportet, të

ardhurat kombëtare etj. Ndërsa në indikatorët cilësorë rëndësi marrin tiparet social-ekonomike që lidhen

kryesisht me arritjen e objektivave të mijëvjeçarit. Identifikimi i këtyre tipareve (Berensmann, 2004)

përcakton dhe llojin e analizave të ndryshme që mund të ndërmerren për vlerësimin e QBP. Indikatorët

gjithashtu ndahen në indikatorë (i) ex-post të cilat na japin informacion mbi faktet historike dhe në (ii) ex-

ante që japin informacion që lidhen me madhësinë e rregullimeve fiskale (INTOSAI, 2010).

Literatura kryesisht i jep përparësi treguesve që lidhen dhe ruajnë nivelin e BP ndaj PBB në nivele

konstante, por ky tregues ka natyrë diskrecionare dhe nuk përbën një kriter të mirëfilltë për përcaktimin e

nivelit të duhur duke bërë të domosdoshme përdorimin e tyre së bashku me tregues të tjerë

makroekonomikë. Nga ana tjetër rritja e barrës së shërbimit të BP si pasojë e vendimeve politike mbi nivelin

e shpenzimeve në të ardhmen, shndërrojnë rregullimet fiskale në probleme strukturore sidomos në vendet

me nivele të larta të DB. Në këtë kontekst, si rezultat i krizave të ndryshme të BP, ekonomistë të shumtë

janë përpjekur të identifikojnë disa “indikatorë” që mund të shërbejnë si paralajmërues dhe sinjalizues të

rrezikut të cënimit të QBP dhe mundësinë e ndodhjes së një krizë ekonomike në vend. Për më tepër duke

qënë se, vendimet fiskale të marra sot ndikojnë në të ardhmen, indikatorët paralajmërues shërbejnë

pikërisht për vlerësimin e aspekteve ndërkohore të financave publike, bazuar në të dhënat ekonomike të

çdo viti. Këta indikatorë janë krijuar për të matur në terma monetarë rrezikun financiar krahas masave

parandaluese që duhet të ndërmerren për minimizimin e tij.

Një prej treguesve që mund të sinjalizonte krizat e BP të ndodhura në vitet 1980 është deficiti i

vazhdueshëm i llogarisë korente, që lidhet kryesisht me ritme rënëse të PBB. Bazuar në modelet e

dinamikave të BP, një vend mund të akumulojë BP të qëndrueshëm përsa kohë rritja e PBB është më e

55

madhe se rritja e normës së interesit. Megjithatë, nivele të larta të BP shoqërohen me pamundësinë e

mëtejshme për një kreditim sa më të lehtë çka bën që kreditorët e shqetësuar të mund të ndalojnë

huadhënien duke ulur konkurrueshmërinë e tregut të kapitalit dhe përkeqësuar bilancin korent në vend.

Një tjetër indikator i rëndësishëm për të vlerësuar QBP lidhet me madhësinë e eksporteve që përfaqëson

mundësitë në rritje të debitorëve për të gjeneruar të ardhura në valutë të huaj të nevojshme për pagesat e

BP të jashtëm (Corsetti et.al; 1998). Sipas analistëve, studimi i këtij indikatori do të ishte i rëndësishëm në

vendet e Azisë Juglindore që gjatë viteve 1996-1997 përjetuan kriza financiare si pasojë e çmimeve të ulëta

të mallrave të eksportit për shkak të uljes së konkurrueshmërisë së mallrave apo uljes së kërkesës.

Nën të njëjtën linjë edhe Radelet dhe Sachs (1998) gjykojnë se indikatorë të thjeshtë ekonomikë tregojnë

shumë për situatën ekonomike në vend, nisur nga niveli i BP të jashtëm. Për më tepër ato nxorrën në pah

rëndësinë e përdorimit të BP të jashtëm për të financuar aktivitete produktive që kontribuojnë në rritjen

ekonomike. Megjithatë, mbështetja në huamarrjen e jashtme sidomos afatshkurtër mund të jetë e

rrezikshme dhe mund të shërbejë si një burim paqëndrueshmërie makroekonomike përkundrejt kursit të

këmbimit dhe riskut të rifinancimit, prandaj identifikimi i pikave të dobëta të sistemit financiar dhe

lëkundjet e tyre shpeshherë mund të shënojnë fillimin e problemeve financiare në ekonomi. Për këtë arsye,

Kaminsky, Lizondro dhe Reinhart (1998), krijuan indikatorë më të besueshëm që mund të paralajmërojnë

rritjen e rrezikut të kursit të këmbimit, të mbështetur në analiza më të thelluara për të krijuar “indeksin e

shtrëngimit të kursit të këmbimit”. Kështu, nëse vlera e këtij indeksi tejkalon mesataren e tij për më shumë

se 3 herë devijimin standart, atëherë monedha është e ekspozuar ndaj zhvlerësimit. Modeli i përdorur dhe

indeksi përkatës gjithashtu përfshin tregues të tjerë si: rritja e kreditimit të brendshëm, ndryshimet në

bazën e parasë M1 dhe M2 apo dhe raportin e borxhit afatshkurtër me rezervat e këmbimit valutor.

Një tjetër indikator i rëndësishëm që përdoret aktualisht nga FMN-ja është edhe raporti i BP të brendshëm

ndaj rezervave valutore, që mat kryesisht likuiditetin e ekonomisë në një moment të caktuar përkundrejt

aftësisë paguese. Madje FMN i ka kushtuar rëndësi të veçantë përfshirjes së gjithë këtyre indikatorëve në

modelet e rrezikut të vendit, sipas analizave të propozuara nga Eichengreen dhe Moody (2000). Në këtë

kontekst ky model përdoret për të përcaktuar faktorët vendimtarë të shpërndarjes së BP në vendet në

zhvillim si dhe për të parashikuar problemet e kurseve të këmbimit. Përveç të tjerave autorët konstatuan se

raporti i BP të brendshëm ndaj rezervave valutore është mjaft i korreluar me nivelet e shpërndarjes së tij.

FMN dhe BB përdorin njëkohësisht edhe disa indikatorë që përdoren kryesisht për matjen e barrës së BP të

jashtëm. Për secilin nga këto tregues është përcaktuar një nivel kufi, i cili në momentin që tejkalohet, niveli i

BP konsiderohet mjaft i lartë dhe i rrezikshëm për ekonominë. Këta indikatorë përfshijnë shërbimet e BP

përkundrejt nivelit të eksporteve, të PBB-së, të të Ardhurave Kombëtare Bruto, si dhe vlerën neto të

56

shërbimeve të BP në raport me të njëjtët parametra. Sikurse vihet re niveli i eksporteve është një parametër

mjaft i rëndësishëm pasi të ardhurat prej tyre shërbejnë si një matës i kapacitetit për kryerjen e pagesave

në shërbim të BP pavarësisht llojit të tij. Nga ana tjetër nëpërmjet këtyre indikatorëve FMN përdor edhe

konceptin e VAN-së së borxhit që përfaqëson vlerën totale të të gjithë pagesave të ardhshme të BP të

skontuar sipas vlerës së normës së interesit. Kjo vlerë përqëndrohet tek detyrimet e ardhshme të BP, pa

marrë në konsideratë rritjen e kapacitetit ripagues që do të mund të trajtohej vetëm nëpërmjet përfshirjes

në analizë të parashikimeve të raporteve të shërbimit të tij. Me zgjedhjen e indikatorëve të përshtatshëm

për matjen e qëndrueshmërisë së BP të jashtëm, hap tjetër i rëndësishëm përbën dhe përcaktimi i kufijve

që kanë ndryshuar ndër vite për të reflektuar krizat e ndryshme financiare botërore. Aktualisht FMN dhe BB

nëpërmjet përdorimit të tre indikatorëve të BP të jashtëm bëjnë klasifikimin e vendeve në: vende me borxh

të lartë, të moderuar dhe borxh të ulët, duke ndihmuar kështu në dhënien e sinjalizimeve paraprake.

Përcaktimi i këtyre kufijve në vitet ’90 erdhi si rezultat i analizave të ndërmarra ndër vite mbi të dhënat e

vendeve huamarrëse dhe përmblidhen në tabelën e mëposhtme.

Tabela 12.1 Nivelet e treguesve për vlerësimin e nivelit të borxhit të jashtëm

Indikatorët Borxh i Lartë Borxh i Moderuar Borxh i Ulët

VAN/Të ardhurat Kombëtare Bruto > 80 % 48%-80% <48 %

VAN borxhit/Eksporte >200%-250% 120%-200% <48 %

Shërbimi Borxhit/Eksporte >20%-25% 12%-20% <12%

Burimi i të dhënave: FMN: Financial Programming and Policies, 2012

Edhe Calvo, Izquerdo dhe Talvi (2003) kanë kryer analiza të thelluara për vlerësimin e QBP nën supozimin se

luhatshmëria e flukseve hyrëse të kapitalit në ekonomi është më e lartë sesa luhatshmëria e variablave

makroekonomikë. Për këtë arsye sipas tyre elementët thelbësor për vlerësimin e QBP lidhen me përbërjen

e BP (i brendshëm dhe/ose i jashtëm) krahasuar me përbërjen e portofolit të produktivitetit në ekonomi

(mallra të tregtueshëm ose jo). Nëpërmjet këtij indikatori që vlerëson disponueshmërinë e monedhës në

qarkullim, krahasohet raporti i niveleve të BP të jashtëm/ BP të brendshëm me raportin e mallrave të

tregtueshëm/ mallrave të patregtueshëm në ekonomi që reflektohen si më poshtë:

b = B + eB ∗

y + ey ∗ ku rëndësi ka vlera e raportit I =

B/eB ∗

Y/eY ∗

ku:

b paraqitet borxhi / PBB-së

B paraqet borxhin në terma të mallrave jo të tregtueshëm në ekonomi

e paraqet kursin real të këmbimit

57

B* paraqet borxhin në tërma të mallrave të tregtueshëm në ekonomi

y paraqet pjesën e PBB-së që vjen si rezultat i mallrave jo të tregtueshëm në ekonomi

y* paraqet pjesën e PBB-së që vjen si rezultat i mallrave të tregtueshëm në ekonomi

Në varësi të vlerave të këtij indikatori (nga 0-1) gjykohet pajtueshmëria e përbërjes së BP dhe

produktivitetit të ekonomisë si dhe ndjeshmëria e pozicionimit fiskal ndaj ndryshimeve të kurseve reale të

këmbimit. Për vlera që janë sa më afër 1, indikatori tregon se përbërja e portofolit të BP është në përputhje

perfekte me produktivitetin ekonomik, ndërkohë për vlera më afër vlerës 0 indikatori tregon që ka një

shkallë të lartë ndjeshmërie ndërmjet kurseve të këmbimit dhe pozicionimit fiskal, çka nënkupton

domosdoshmërinë e ndërhyrjes në ekonomi, pasi kjo e fundit po jep shenja të paqëndrueshmërisë.

Ndërsa Berg dhe Patillo (2000), Berg et.al (2004) kanë konstatur se përdorimi i indikatorëve për

parashikimin e krizave ekonomike nuk rezulton gjithmonë i saktë. Në studimin e kryer prej tyre ku u testuan

një numër i madh indikatorësh financiarë për shumë vende të botës për një periudhë afatgjatë arritën në

përfundimin se, informacioni që gjenerohej nga raporte të tilla nuk rezulton gjjthmonë i saktë. Problemet

më të mëdha të përdorimit të tyre lidhen me identifikimin e situatës së likuiditetit ose/dhe të aftësisë

paguese, të cilat në kuptim të QBP duhen të trajtohen të dyja sëbashku për të dhënë një tablo të qartë.

Sikurse, dihet një krizë BP ndodh kryesisht kur vendi nuk ka mundësi për të paguar interesat ose principalin

për borxhin e marrë dhe kërkon në mënyrë të vazhdueshme riskedulim ose riistrukturim të tij. Kështu në

varësi të momentit kohor që mund të përkojë ose jo me momentin e analizës mund të shfaqen ose

probleme likuiditeti ose probleme të aftësisë paguese. Likuiditeti shkaktohet kur qeveria nuk ka të ardhura

të mjaftueshme për të shërbyer BP e saj, por kjo nuk do të thotë që qeveria nuk ka mundësi paguese në një

moment të mëvonshëm, pra atëherë kur ndodh përputhja në kohë e detyrimeve me të ardhurat e saj. Si

rrjedhim, duke qënë se indikatorët analizojnë momente të caktuara statike kohore, ekonomi të ndryshme

japin sinjale negative dhe disi çorientuese, ndërkohë që situata e tyre ekonomike mund të jetë normale. Një

tjetër problem që shfaqet gjatë përdorimit të indikatorëve si paralajmërues të rrezikut lidhet edhe me

mënyrën e agregimit të informacionit nga një sërë variablash në një të vetëm, mënyrës së gjenerimit të

raporteve si dhe horizontit kohor të analizës që merret në konsideratë.

Megjithatë, pavarësisht mangësive dhe vështirësive në përdorim sipas Marini et.al (2008), Richter et.al

(2012) indikatorët janë mjaft të rëndësishëm për të vlerësuar QBP pasi së bashku me teste dhe qasje të

ndryshme empirike arrijnë të gjenerojnë rezultate mjaft të sakta që duhet të përfshihen gjatë hartimit dhe

analizimit të politikave fiskale në të ardhmen.

58

2.3.2 Qasjet tradicionale empirike dhe testet ekonometrike

Pjesa më e madhe e analizave tradicionale mbi qëndrueshmërinë e politikave fiskale ka si pikënisje

kufizimin buxhetor ndërkohor (KBN), që reflekton evolucionin e pavaruar në kohë të BP dhe DB të qeverisë,

si një kufizim i sjelljes dinamike të politikave fiskale. KBN përbën supozimin bazë në të gjitha modelet që

lidhen me efektet e politikës fiskale të studiuara nga Barro (1979), nga Sargent dhe Wallace (1981) në

teorinë “aritmetike monetariste të papëlqyeshme“ si dhe nga Lucas dhe Stokey (1983) në diskutimet mbi

taksimin maksimal. Derivimi i ekuacionit të KBN nis me një identitet të thjeshtë që përshkruan evolucionin e

BP në një periudhë kohore të pakufizuar dhe aplikohet kur nuk zbatohen kushtet e skemave të Ponzit.

Ekuacioni supozon se në të ardhmen, BP i qeverisë do të maturohet dhe do të ripaguhet i plotë, pra është i

fundëm. Ky ekuacion i cili njihet edhe si kushti i transversalitetit shprehet: ∆𝐵𝑡= − 𝑆𝑡 + 𝑟𝑡𝐵𝑡−1 ku: Bt paraqet

nivelin e stokut të borxhit të qeverisë, St paraqet sinjorazhin përfshirë edhe bilancin primar dhe r paraqet

normën faktike të interesit për stokun e BP të papaguar të qeverisë.

Në kushtet e parashikimeve perfekte ekuacioni nëpërmjet zëvëndësimit të vlerave skontuese të ardhme

gjeneron ekuacionin e KBN si më poshtë nëpërmjet të cilit pasqyrohet qartë se vlera aktuale e flukseve neto

të bilancit primar duhet të barazojë nivelin aktual të stokut të BP, pra “të ardhurat/aktivet” e qeverisë

barazojnë të gjitha “detyrimet” e saj.

𝐵𝑡= 𝜕𝑡,𝑛𝐵𝑡+𝑛 + ∑ 𝜕𝑡,𝑛𝑛𝑖=1 𝑆𝑡+𝑖 ku: 𝜕𝑡,𝑛 = ∏ (1 + 𝜌𝑡+𝑠)𝑛

𝑠=1 −1 është faktori i skontimit i ndryshueshëm në kohë.

Kushti nevojshëm dhe i domosdoshëm për plotësimin e QBP është limiti kohor i pakufizuar pra kur:

𝑙𝑖𝑚𝑛−∞ 𝜕𝑡,𝑛𝐵𝑡+𝑛 = 0. Kështu, vetëm nëse këto kushte plotësohen atëherë KBN përmbushet11. Megjithatë,

për autorë të tjerë përqasja e KBN e cila në vetvete analizon lidhjen ndërmjet elementëve të përbashkët

dhe të pavarur të rritjes së nivelit të BP dhe të DB përgjatë kohës si dy tregues kryesorë të politikave fiskale

nuk përbën një kusht detyrues për t’u ruajtuar nga qeveritë e ndryshme.

Sipas Barro (1979), Kloeden dhe Platen (1995), Qiu (2010) supozim i i rëndësishëm për përmbushjen e KBN

është mosndryshueshmëria e nivelit të taksave përgjatë viteve, në mënyrë që bilanci primar (niveli i DB plus

shpenzimet për interesa) t’u kundërpërgjigjet të gjitha luhatjeve të shpenzimeve dhe të ardhurave të

qeverisë. Ndërkohë O’Connel dhe Zeldes (1988) argumentojnë se, që kushti i KBN të përmbushet dhe të

mos detyrojë qeverinë për të marrë BP, ekonomia duhet të ketë një numër të pafundëm pjesëmarrësish të

disponueshëm në çdo kohë, gjë që duket e mundshme vetëm në rastet kur analiza tenton drejt horizontit

kohor të pafundëm, ndërsa në realitet një fenomen i tillë është i vështirë për të ndodhur.

11

Për më tepër referohu: Vieira (1999), Sarvi (2011)

59

Për më tepër Bagnai (2004) gjykon si të pamundur që ekzistenca e KBN të lejojë nivele shpërthyese të BP

ndaj PBB-së, ashtu sikurse ndodh në të vërtetë. Ai argumenton se KBN nuk është një kusht që plotësohet

vetë, por është një kusht që i vendoset qeverisë për të vlerësuar “sjelljet” e BP apo dhe të kreditorëve.

Kështu, në rastet kur modeli i KBN përmbushet, ekonomia nuk mund të ketë nivele të paqëndrueshme BP,

kjo sepse KBN është deri diku një kusht imponues dhe devijime mund të ketë vetëm për periudha tejet

afatshkurtra aq sa të konsiderohen të parëndësishme për ndërmarrjen e veprimeve korrigjuese.

Ndërkohë, sipas studiuesve të tjerë ky kusht është mjaft i rëndësishëm për rastet kur qeveritë e përdorin

atë si një model detyrues që imponon sjelljen e kreditorëve edhe të debitorëve, përqëndruar kryesisht në

pozicionet e tyre neto. Prandaj, mospërmbushja e kushtit të KBN kërkon masa korrigjuese dhe të

përcaktuarit pikërisht të madhësisë së këtyre ndërhyrjeve shërben për autoritetet fiskale si një formë

vlerësimi që kërkon njëherazi përshtatje periodike të politikave fiskale që duhet të ndërmerren në mënyrë

që gjithçka të realizohet ashtu sikurse janë pritshmëritë e kreditorëve. Diamond (1965) gjykon se,

mbivendosja e modeleve të gjeneratave të ndryshme prodhon një ekuilibër ekonomik konkurrues ku rritja e

normës së fuqisë punëtore tejkalon rritjen e normës së kthimit nga kapitali, çka bën që kërkesa për

huamarrje nga ana e qeverisë të rritet duke mosrespektuar modelin. Kundërargumenta për këtë shërbejnë

evidencat e Abel et.al (1989) ku shumica e vendeve të zhvilluara janë eficiente, përsa kohë flukset e të

ardhurave të gjeneruara nga projektet kapitale tejkalojnë vlerën e investimeve, ndërsa Croix dhe Michel

(2002) kanë argumentuar se KBN në modelin e Diamond nuk realizohet jo sepse nuk ka mundësi por nuk ka

arsye të funksionojë duke pasur parasysh që qeveria takson jo vetëm brezin e ri, por dhe brezat e vjetër.

Megjithatë, realiteti tregon se ekzistenca e një sërë modelesh teorike çon në mospërmbushjen e KBN.

Bohn (1998, 2005) përpunoi më tej përdorimin e KBN për analizimin e QBP duke shtuar edhe një kriter

tjetër për vlerësimin e QBP të cilin e quajti “modeli bazuar në qëndrueshmëri”. Nëpërmjet këtij kriteri u

përgjithësua përdorimi i KBN në ekonomi duke përfshirë të gjitha pasiguritë për të ardhmen. Sipas tij,

pyetjet mbi politikat fiskale që mundësojnë QBP lidhen kryesisht me sjelljen e kreditorëve potencialë dhe

supozimet mbi sjelljen e tyre çojnë në përfundime të ndryshme. Megjithatë në periudha kohore afatgjata

sjelljet e kreditorëve optimizohet, tregjet kompletohen dhe borxhi i qeverisë nuk mund të jetë negativ,

prandaj dhe KBN standarte merr një trajtë tjetër pasi norma skontuese e flukseve hyrëse varet kryesisht

nga shpërndarja e tepricave primare 𝐵𝑡= lim𝑛−∞ 𝐸𝑡⌊𝑢𝑡,𝑛𝑃𝐵𝑡+𝑛⌋ ku 𝑢𝑡,𝑛 nënkupton një normë skontimi

stokastike. Studime të mëtejshme në zbatim jo vetëm të KBN stokastike, por edhe të kundërpërgjigjeve të

funksionit të reagimit të bilancit primar dhe luhatjeve të raportit BP/PBB nëpërmjet aplikimit të testeve të

rrënjës së njësisë dhe të kointegrimit janë realizuar nga Stoian et.al (2006) të cilët testuan QBP për

Rumaninë si dhe nga Lukkezen et.al (2012) të cilët testuan QBP për një panel shtetesh të OECD ndër vite.

60

Një tjetër metodë që ka sërish si pikënisje ekuacionin e KBN për analizimin e QBP është trajtuar edhe nga

Blanchard (1990) i cili gjykoi se më rëndësi është pajtueshmëria e politikave të ndryshme tatimore dhe

mbajtja konstant e raportit të BP kundrejt PKB-së. Në këtë mënyrë metoda e ndjekur prej tij fokusohet në

hendekun nëpërmjet barrës fiskale aktuale dhe barrës fiskale të konsideruar si “të qëndrueshme”, pasi vetë

KBN dhe kushti transversalitetit kërkon që BP të mos rritet në një normë më të lartë se se norma e interesit.

Ekuacioni shprehur nga Blanchard është : ku tn është barra fiskale e cila

supozohet të jetë konstante gjatë një periudhë prej (n) vjet, d* përfaqëson nivelin e BP ndaj PBB-së, me “g”

janë shpenzimet ndërsa “r” paraqet parashikimin e normës së rritjes së PKB-së. Në këtë kuptim, analiza e

përdorur prej tij tregon nivelin e taksave të nevojshme për të stabilizuar raportin e BP/PKB, duke mbajtur

një nivel të caktuar shpenzimesh, si dhe një rritje konstante të PKB-së. Nëse lidhja është negative, treguesi

tregon se presioni i politikave tatimore është shumë i ulët për të stabilizuar raportin e BP/ PKB. Megjithatë,

hendeku i taksave i analizuar prej tij, nuk bën dallime kohore çka nënkupton se sa më e gjatë të jetë

periudha kohore e përzgjedhur, më të larta janë edhe mundësitë për gabime, për shkak të supozimeve të

shumta që bëhen për variablat ekonomikë në të ardhmen. Një tjetër disavantazh lidhet edhe me strukturën

e shpenzimeve buxhetore kur reflektojnë ndryshime të mëdha strukturore (psh: ndryshime demografike në

skemat sociale), pasi vlera e tyre lidhet ngushtësisht me supozimet e përdorura në model, që në këtë rast

janë të vështira për t’u parashikuar e vlerësuar saktë.

Përcaktimi i rëndësisë “relative” të hendekut tatimor i cili varet nga situata fiskale e çdo vendi, ku një

hendek pozitiv do të jetë i vështirë për t’u mbushur në një vend që ka taksa mjaft të larta dhe objektiva

mjaft strikte lidhur me shpenzimet publike, bëri që autorë të tjerë si Buiter (1985, 1995) dhe Roubini (2001)

të preferonin përdorimin e metodave “indikatore” të tjera të quajtuara “hendeku primar”. Më konkretisht,

sipas Buiter (1985; 1995) për matjen e QBP mund të përdoret një indikator i cili kërkon të matet hendeku

ndërmjet bilancit primar efektiv dhe bilancit primar të qëndrueshëm ku, ky i fundit përfshin një koncept më

të gjerë të pasurisë sesa mbështetur vetëm në një raport të thjeshtë të BP kundrejt PBB-së.

Në këtë mënyrë Buiter arrin të testojë dhe të përcaktojë QBP në rastet kur, politikat fiskale të ndjekur

lejojnë që “pasuria e vendit” të qëndrojë vazhdimisht e njëtrajtshme. Me pasuri të vendit Buiter i referohet

një sërë elementëve jo vetëm financiarë por edhe jofinanciarë si: pasuri nëntokësore, toka, vlera e

aktualizuar e taksave, kontributet e sigurimeve shoqërore dhe shumë variabla të tjerë të cilët janë të

vështirë për t’u përcaktuar monetarisht. E njëjta vlen edhe për përcaktimin e detyrimeve, ku nuk përfshihet

vetëm BP, por edhe vlera e aktualizuar e shpenzimeve që ndërmerren në të ardhmen për mbrojtje sociale

* *( )

n

n

gt t r q d t

n

61

apo përfitime të tjera për shoqërinë. Sigurisht marrja në konsideratë e më shumë parametrave të vështirë

për t’u matur dhe përcaktimit të saktë të konceptit “pasuri” pengon saktësinë e analizës.

Megjithatë, Buiter (1985) dhe Blanchard (1990) u takon merita sepse ishin ndër të parët që gjykuan se

mënyra më e mirë për vlerësimin e QBP lidhet me gjetjen e nivelit të bilancit primar që gjeneron një nivel të

pandryshueshëm të BP, dhe prandaj autorë të tjerë nisur nga kjo qasje gjykuan se edhe gjetja e nivelit të BP

që mund të mbante stabël bilancin primar do të shërbente si një mënyrë e transparente, e thjeshtë dhe e

lehtë për t’u zbatuar për shkak të supozimeve të pakta që mbart për vlerësimin e QBP. Pavarësisht

vështirësive në përcaktimin e hendekut tatimor Aristovnik (2008) studioi QBP pikërisht duke përllogaritur

këto indikatorë për vendet e Mesdheut, ku Greqia dhe Italia rezultoi me probleme, fakte që u vërtetuan më

vonë në realitet, ndërsa vendet e tjera si Turqia, Kroacia, Egjipti dhe Libi duhet të merrnin masa për të

shtrënguar dhe për të ndjekur politika fiskale edhe më të kujdesshme.

Croce dhe Ramon (2003) paraqitën një tjetër metodë për përcaktimin e QBP që komplementonin analizat e

metodave tradicionalë nëpërmjet një metodologjie që vlerësonte qartësisht reagimet e politikave tatimore

kundrejt parametrave që lidhen me QBP të cilat ndryshonin me kalimin e kohës. Kjo analizë paraqet lidhjen

ndërmjet normave reale të interesit, normës së rritjes së PBB si dhe funksionin e reagimeve ndaj politikave

fiskale. Ky i fundit përllogaritet për shkak të lidhjes që ekziston ndërmjet hendekut efektiv të bilancit primar

me objektivin e bilancit primar të qëndrueshëm përkundrejt nivelit të BP/PBB në periudha të caktuara sipas

objektivave të vendosur. Nëpërmjet interpretimit dinamik të këtij indikatori, reflektohet reagimi i

autoriteteve tatimore nga një vit në tjetrin ndërkohë që përballen me situata dhe luhatje nga nivele të

qëndrueshme në nivele të paqëndrueshme. Më tej, të frymëzuar kryesisht nga luhatshmëritë e mëdha të

variablave makroekonomikë të cilat bëjnë që niveli i DB të ndryshojë rreth atij të përcaktuar në kushtet

normale makroekonomike Talvi dhe Vegh (2000) propozuan një metodë tjetër për vlerësimin e QBP nën

kushtet e KBN për afate kohore të pafundme. Sipas tyre përllogaritja e bilancit primar duhet të jetë i

rregulluar nga variablat e ndryshëm makroekonomikë që ndihmojnë në përcaktimin e një vlere potenciale

të tij në të ardhmen. Papërshtatshmëria e vetme e kësaj analize qëndron në domosdoshmërinë dhe

vështirësinë e përcaktimit të saktë të të ashtuquajturës “ekonomi në kushte normale”.

Së fundmi, është e rëndësishme të theksohet se, pavarësisht qëndrimeve të caktuara që studiues të

ndryshëm kanë mbajtur mbi mënyrën e vlerësimit të QBP, literatura pranon se analizat më të sakta dhe më

të përdorura lidhen me testet e rrënjës së njësisë dhe ato të kointegrimit që kanë si pikënisje ekuacionin e

KBN për të analizuar të dhëna historike ose një panel të caktuar të dhënash për ekonomi të ndryshme.

Qasja e parë për të testuar ekonometrikisht QBP u ndërmorr nga Hamilton dhe Flavin (1985), të cilët

derivuan një test statistikor për të përcaktuar nëse KBN dhe kushti transversalitetit përmbushet nga të

62

dhënat empirike historike të DB në SHBA përgjatë viteve 1960 - 1981. Në analizën e tyre ato përfshinë një

strukturë të plotë të BP krahas mundësisë që qeveria mund të emetojë para.

Ekuacioni bazë që u testua ishte 𝐵𝑡 = ∑ (1 + 𝑟)−1𝐵𝑡−1∞𝑖=1 , ku Bt përfshin BP total të qeverisë, r paraqet

normat mesatare të interesit të letrave me vlerë të qeverisë. Më specifikisht ato testuan nëse A0=0 nisur

nga 𝐵𝑡 = 𝐴0(1 + 𝑟)𝑡 + 𝐸𝑡 ∑ (1 + 𝑟)−𝑗∞𝑗=1 𝑃𝐵𝑡+𝑗 + 𝑛𝑡 ku 𝑃𝐵𝑡 = 𝑇𝑡 + 𝑆𝑡 − 𝐺𝑡 përfaqëson bilancin primar, me nt

paraqitet termi i gabimit të regresionit që reflekton ndryshimet e pritshme të normave afatshkurtra dhe

afatgjata të interesit ndërsa me 𝐸𝑡 pritjet e kreditorëve që sipas Hamilton dhe Flavin supozohen racionalë.

Nëpërmjet testimeve të ndryshme të dhënat mbi DB dhe parametrat e tjerë makroekonomikë të

nevojshëm për analizën, hipotezat bazë të joqëndrueshmërisë në të dy rastet u hodhën poshtë, çfarë

tregon se janë në përputhje të plotë me supozimin se investitorët janë racionalë dhe besojnë se buxheti i

skontuar i qeverisë është gjithmonë i balancuar, duke theksuar se KBN përbën një kufizim real për

huamarrjen e qeverisë përgjatë periudhës të analizuar.

Analiza të tjera të ngjashme që testuan stacionaritetin e të dhënave nën kushtet e KNB dhe të

transversalitetit janë ndërmarrë nga Wilcox (1989), Trehan dhe Walsh (1991) të cilët zgjeruan testet e

përmbushjes së KBN në rastet kur: diferenca e Bt –λBt-1 është stacionare dhe BP dhe bilanci primar janë të

integruara për të mbuluar paqëndrueshmërinë e deficiteve neto të interesave. Arsyeja që qëndron pas

këtyre kushteve lidhet me faktin se nëse Bt –λBt-1 atëherë 0<λ<1+r që nënkupton se rritja simptotike e

normës së BP është më e ulët se rritja e normave të interesit. Për këtë arsye vlera e skontuar e BP tenton të

konvergojë drejt 0, në përputhje me kushtin e transversalitetit.

Më tej analiza për të vlerësuar qëndrueshmërinë e politikave fiskale jo vetëm nëpërmjet nëpërmjet testeve

të rrënjës së njësisë dhe të kointegrimit nën linjën e KBN, por edhe me anë të funksionit të reagimit të

bilancit primar nëpërmjet metodave VAR dhe SVAR apo të simulimeve Monte Carlo duke marrë në

konsideratë edhe ndryshimet strukturore të pësuara në proceset buxhetore ndër vite janë ndërmarrë nga

Uctum et.al (2006) të cilët testuan QBP për një panel shtetesh përgjatë viteve 1970-2002, Kirchgaessner

dhe Prohl (2006) që shqyrtuan QPB në Zvicër përgjatë viteve 1900-2002, Frank dhe Ley (2009) të cilët

analizuan QPB për Argjentinën, Brazilin dhe Afrikën e Jugut, Marini et.al (1998) të cilët analizuan QBP për

SHBA për periudha të gjata kohore apo dhe nga Shijaku (2009) i cili për herë të parë ndërmorri një analizë

të mirëfilltë empirike për vlerësimin e QPB për Shqipërinë përgjatë viteve 1998-2010.

Studime të tjera të rëndësishme (Arbeláez, Roubini dhe Guerra, 2003; Wysplotz, 2005; Celasun et.al, 2006;

ECB, 2012, mbi testimin e QBP janë ndërmarrë duke marrë në konsideratë edhe testet “Value at Risk”, të

63

cilat përbëjnë qasje stokastike për të modeluar pasiguritë në të ardhmen, në mënyrë që qeveritë të

vlerësojnë probabilitetin e dështimit për një shpërndarje të caktuar të trajektorës së BP.

2.3.3 Analizat e skontimit të flukseve të ardhshme

Analiza e lidhjes së normës së rritjes ekonomike dhe shpenzimeve publike është rezultat i modelit të rritjes

(Palazzi dhe Sardoni; 1987, 2000 dhe Sardoni, 2008) hartuar nga Domar në 1944. Modeli përcakton që

norma e rritjes së ekonomisë varet totalisht nga përbërja e shpenzimeve buxhetore dhe më konkretisht çdo

rënie në të ardhurat publike është rezultat i vendimeve mbi mënyrën e shpenzimeve. Sipas tij, problemi i

QBP mund të trajtohet pikërisht me anë të modelit të rritjes së PBB-së dhe nivelit të BP, për të

kundërshtuar gjykimin se DB çojnë në borxhe të mëdha gjithnjë e në rritje, shërbimi i të cilit shoqërohet me

një barrë tatimore më të madhe për ekonominë. Për të studiuar marrëdhëniet analitike ndërmjet

shpenzimeve, DB, BP dhe të ardhurave Domar merrte në shqyrtim disa raste kryesore:

Rasti i parë supozon se niveli i të ardhurave mbetet konstant në çdo kohë që qeveria merr hua, çka do të

thotë që raporti i BP ndaj PBB-së vetëm rritet. Sigurisht, që ky supozim nuk është real përsa kohë investimet

që ndërmerren si pasojë e huamarrjes nuk sjellin ndryshim në nivelin e të ardhurave kombëtare.

Rasti i dytë analog me të parin, nënkupton rritjen e të ardhurave në një normë konstante, në një kohë që

edhe norma e rritjes së nivelit të huamarrjes është konstante, por në nivele më të mëdha çka bën që edhe

kjo metodë të gjenerojë të njëjtin rezultat, i cili sërish është i pamundur të ndodhë në realitet.

Rasti i tretë i cili është rasti më i rëndësishëm dhe që ndodh në realitet, është kur të ardhurat rriten me një

normë konstate të barabartë me normën e rritjes së nivelit të DB, që do të thotë se niveli i BP ndaj PBB-së

do të jetë në një nivel konstant. Më konkretisht, problemi i normës së rritjes së BP lidhet me mundësitë që

sjell ai për rritjen e të ardhurave në ekonomi, më shumë sesa efekti negativ që sjell rritja e nivelit të tij.

Kështu, një normë e caktuar e rritjes së të ardhurave mund të arrihet nëse kërkesa agregate rritet me të

njëjtën normë që rriten edhe shpenzimet agregate që ndikojnë drejtëpërsëdrejti eficiencën e

produktivitetit në ekonomi, duke mundësuar rritjen e volumit të dëshiruar monetar për kryerjen e

shpenzimeve të nevojshme pa ndikuar normën e inflacionit. Qeveria kësisoj mund të kontribuojë në rritjen

e normës së rritjes së ekonomisë duke konvertuar në shpenzime produktive atë pjesë të të ardhurave

private që mund të absorboheshin nga taksimi. Këto shpenzime produktive nuk janë asgjë tjetër veçse

investime publike kryesisht në sektorët e edukimit, kërkimeve shkencore, infrastrukturë etj.

Sipas këtij modeli, Domar theksoi se QBP nuk mund të fokusohet vetëm në realizimin e tepricave të bilancit

primar, por më shumë në efektet që shpenzimet publike kanë në produktivitetin dhe rritjen ekonomike.

64

Kështu, rritja e nivelit të BP mund të shikohet si një mundësi gjenerimi të fondeve për investime publike të

rëndësishme për ekonominë që mundësojnë DB dhe BP të qëndrueshme.

Edhe hulumtues të tjerë janë të të njëjtit mendim, që nëse BP përdoret për të financuar investime publike,

vlerësimi i efektivitetit të projekteve të investimit shërben si metodë për analizën e QBP. Kështu, BP është i

qëndrueshëm vetëm nëse vlera e flukseve të ardhshme që gjenerohen nga investimet publike është të

paktën e barabartë me vlerën e BP të përdorur për realizimin e projektit. Për llogaritjen e vlerave aktuale të

flukseve të të hyrave të cilat duhet të skontohen, mund të përdoret ose norma e brendshme e kthimit të

pritur të investimit (IRR) ose norma e interesit të BP të marrë. Kjo metodë që quhet edhe Metoda e FMN

mbi Vlerën Neto ka në themel konceptin e aftësisë paguese dhe të likuiditetit dhe përdoret gjerësisht në

vendet e varfra me nivele të larta huamarrje (FMN, 2003). Nëpërmjet skontimit të flukseve të pagesave të

shërbimit të BP me një normë interesi të përshtatshme tregu, mundësohet një matje agregate e barrës

efektive të BP për një marrëveshje të caktuar. Kështu, përdorimi i kësaj metode për vlerësimin e QBP

tenton t’u japë zgjidhje disa problemeve njëherësh që lidhen kryesisht me:

(i) vlerësimin monetar të kostove sociale përkundrejt kostove ekonomike për investimet publike;

(ii) problemet që lidhen me flukset e të ardhurave që gjenerohen nga investimet të cilat mund të jenë në

monedhë të huaj ose në monedhën kombëtare, pra të ndryshme nga fluksi hyrës financues;

(iii) problemet që lidhen me BP e jashtëm që mund të përdoren për të zbutur ndryshimet ciklike të

konsumit, pra BP duhet të merret gjatë viteve kur ekonomia kalon në recesion dhe të paguhet kur ka

rritje ekonomike;

(iv) problemet që lidhen me maturitetet e ndryshme të BP si dhe;

(v) mundësisë për rinegocime të mëtejshme që shkaktojnë vështirësi të mëdha për gjetjen e një norme

interesi për skontim.

Së fundmi, pavarësisht vështirësive përdorimi i këtyre analizave ka rezultuar i suksesshëm dhe përdoren

kryesisht në rastet e dhënies së granteve pasi në të tilla raste është e mundur të realizohet krahasimi i

kostove oportune të donatorëve për ndërmarrjen e aktiviteteteve që lehtësojnë ndarjen e barrës së BP.

2.3.4 Analizat e hendekut të financimit

Për matjen e QBP realizohen edhe analiza të hendekut të financimeve të cilat mbështeten në tre identitetet

makroekonomike kombëtare si (i) bilanci i pagesave, (ii) investimet e brendshme dhe kursimet si dhe (iii)

buxhet i qeverisë. Nëpërmjet tyre dhe ekuacioneve të njohura të sjelljes së ekonomisë analizohen kryesisht

dinamikat e BP të jashtëm me hendekun e financimeve të krijuara, deficitet e llogarisë korente me nivelet e

65

ulta të kursimeve të brendshme krahasuar me investimet e brendshme, si dhe DB të cilat nuk mund të

financohen nga borxhe në tregun e brendshëm12.

Qasja e parë e hendekut të financimeve lidh pikërisht identitetin makroekonomik të bilancit të pagesave

me atë të investim/kursimeve dhe të buxhetit të qeverisë duke arritur në përfundimin se BP i ri që krijon

flukse hyrëse kapitali mbulon hendekun ndërmjet deficit total të buxhetit dhe pjesës së DB që mund të

financohet nga emetimi i BP të brendshëm. Ekuacionet që ndërlidhen dhe kombinohen si më poshtë,

reflektojnë BP e ri të marrë që krijon flukse hyrëse kapitali dhe që shërben për të mbuluar (i) hendekun

ndërmjet investimeve të brendshme, shpenzimeve të interesave për BP të marrë së bashku me kursimet e

brendshme që nuk financohen nga ndryshimi në rezerva dhe nga IHD-të si dhe (ii) hendekun ndërmjet DB

total të buxhetit si dhe pjesën e tij që mund të financohet nga emetimi i BP të brendshëm.

𝐸𝑡(𝐷𝑡𝐸 − 𝐷𝑡−1

𝐸 ) = 𝐸𝑡𝑃 ∗𝑡 𝑀𝑡 − 𝑃𝑡𝑋𝑡 + 𝐸𝑡⌊𝑖 ∗ 𝐷𝑡−1𝐸 − 𝐹𝐷𝐼𝑡 − (𝑅𝑡 − 𝑅𝑡−1)⌋ (2.1)

𝑌𝑡 = 𝐶𝑡 + 𝑆𝑡 = 𝐶𝑡 + 𝐼𝑡 + (𝑃𝑡𝑋𝑡 − 𝐸𝑡𝑃𝑡∗𝑀𝑡) (2.2)

∆𝐷𝐺𝑡 = ∆𝐷𝑡𝐷 + 𝐸𝑡∆𝐷𝐺𝑡

𝐸 = 𝑖𝑡 + 𝐸𝑡𝑖𝑡∗𝐺𝑡−1

𝐸 − 𝑃𝑡 (2.3)

ku:

iDt paraqet nivelin e shpenzimeve për interes për borxhin tashmë të akumuluar

FDI paraqet fluksin e IHD-ve në ekonomi

Rt paraqet rezervat monetare në një moment të caktuar kohor

Mt paraqet nivelin e importeve

Xt paraqet nivelin e eksporteve

E paraqet kursin e këmbimit ku të gjithë variblat shprehen në të njëjtën monedhë

Gt paraqet nivelin e shpenzimeve të qeverisë

Pt paraqet bilancin primar

Qasja e dytë lidhet me qëndrueshmërinë e dinamikave të BP të jashtëm nisur nga mënyra e akumulimit të

tij. Duke qënë se, BP supozohet të kontribuojë në rritjen ekonomike, hendeku i burimeve të financimeve

zvogëlohet përgjatë kohës deri në fund të ciklit të tij, dhe për pasojë vendi do të ketë teprica të

mjaftueshme burimesh financiare për të shlyer BP e marrë. Kjo qasje e cila supozon se kursi i këmbimit

mbetet i pandryshueshëm dhe të gjitha BP e emetuara shprehen vetëm në një monedhë, përcakton

mundësitë dhe kushtet nëpërmjet të cilave procesi i akumulimit dhe i krijimit të tij mund të kontrollohet.

Ekuacionet si më poshtë përdoren për të shpjeguar pikërisht ciklin e drejtë të akumulimit të BP dhe

12

Për më shumë referohu: Easterly (1997), Nguyen et.al (2009)

66

ndërlidhin hendekun e financimit të krijuar si diferencë ndërmjet eksporteve dhe importeve, hendekun e

kursimeve si dhe të tregtisë të marra sëbashku me hendekun fiskal.

𝑑𝐷

𝑑𝑡= 𝑀 − 𝑋 + 𝑖𝐷 (2.4)

𝐼 + 𝑆 = 𝑀 − 𝑋 = 𝑑𝐷

𝑑𝑡 − 𝑖𝐷 (2.5)

𝑑 (

𝐷

𝑌)

𝑑𝑡=

𝐷

𝑌 (𝑖 − 𝑔) +

𝑃𝐵

𝑌 (2.6)

Në këto ekuacione M dhe X paraqesin respektivisht importet dhe eksportet, i paraqet normën e interesit

për BP, Dt vlerëson nivelin e BP në një moment të caktuara kohe, rritja ekonomike e PBB-së paraqitet

nëpërmjet simbolit g dhe bilanci primar të qeverisë reflektohet nga PB. Sigurisht që specifikime të tjera

mund të aplikohen në model duke i ndarë mallrat në mallra konsumi apo kapitali si dhe duke i trajtuar

ekportet si një e dhënë ekzogjene ose që mund të varen nga normat e interesit. Nëpërmjet kësaj metode

reflektohen dinamikat e BP të cilat lënë të kuptohen se përsa kohë rritja e normës së PBB-së është më e

madhe se rritja e normës së interesit real, një vend do të ketë mundësi të paguajë detyrimet e veta edhe

nëse raporti i BP të jashtëm ndaj PBB-së mund të vazhdojë të rritet. E njëjta vlen edhe për borxhin fiskal

përsa kohë eksportet rriten me një normë më të madhe se rritja e normës së interesit real.

Qasjet e tjera përdorin lidhjet ndërmjet tregtisë, rritjes ekonomike dhe BP nëpërmjet “ristrukturimit” të

identitetit të bilancit të pagesave, si dhe marrëdhëniet që vlerësojnë kontributin e BP në rritjen ekonomike

të vendit13. Të gjitha këto analiza përdoren nga institucione të ndryshme (FMN, BB) për të parashikuar

masën e ndihmave ekonomike të nevojshme në bazë të hendeqeve ekzistuese të financimit në ekonomi

sidomos në periudha kohore afatshkurtra. Megjithatë, është konstatuar se vlerësimet e bëra prej tyre janë

shpeshherë të pasakta si pasojë e destabilitetit dhe luhatshmërisë në kohë të variablave kryesorë

makroekonomikë.

2.3.5 Analizat e qëndrueshmërisë të trajtuara nga FMN

Rekomandimet e FMN mbi politikat makroekonomike janë trajtuar gjithmonë nën këndvështimin e

analizimit të kapaciteteve të ekonomisë për të financuar objektivat e politikave fiskale dhe monetare si dhe

të shërbimit të BP pa ndërmarrjen e korrektimeve të mëdha të cilat mund të cënojnë stabilitetin ekonomik

të vendit. Për këtë arsye FMN në bashkëpunim dhe me BB kanë hartuar një metodologji të thjeshtë dhe të

13 Për më shumë referohu: Thirwall dhe Hussain (1982)

67

qartë14 për analizimin e QBP që u përdor për herë të parë në vitin 2002 dhe është subjekt i përmirësimeve

të vazhdueshme. Arsyeja e zhvillimit të analizave standarte për QBP, që janë pjesë e pandarë e thuajse të

gjitha raporteve vlerësuese të ndërmarra nga këto institucione ka funksione të trefishta pasi:

(i) Vlerësojnë situatën aktuale të BP në ekonomi, strukturën e maturitetit të tij, regjimin e kurseve të

këmbimit, normat e interesit si dhe mbajtësit e BP në një vend;

(ii) Identifikojnë pikat e dobëta të strukturës së BP dhe të politikave të ndërmarra në mënyrë që

korrigjimet e tyre të bëhen përpara se vendi të gjendet në probleme të paaftësisë paguese;

(iii) Në rastin kur vendi ndodhet në vështirësi të tilla, ekzaminojnë ndikimet e çdo alternative për të

stabilizuar BP për shmangien e krizave të mundshme ekonomike.

Këto analiza janë të ndryshme në përputhje me stadin e zhvillimit të ekonomisë, pra ndërmerren veçmas

për vendet në zhvillim dhe për vendet me të ardhura të ulta dhe përbëhen nga dy komponentë që

plotësojnë njëri – tjetrin në vlerësimin e qëndrueshmërisë së BP total dhe të BP të jashtëm. DSA nuk duhet

të trajtohet dhe të interpretohet si mekanizëm i ngurtë, por duhet të shihet si qasje që duke marrë

parasysh kushtet specifike ekonomike të vendit tenton të japë disa këshilla për përmirësimin e situatës ose

të paktën të shërbejë si mekanizëm disiplinues për reformat e ndryshme fiskale në të ardhmen.

Analiza përbën një mjet tejet transparent, i standartizuar dhe i paraprogramuar në formate excel për çdo

shtet. Niveli i BP ndaj PBB-së, nevojat e shteteve për financime të mëtejshme që mund të tejkalojnë nivelin

prej 10 deri në 15 përqind të PBB-së në varësi të stadit të zhvillimit të ekonomive që merren në shqyrtim si

dhe të faktit nëse shteti ka nevojë ose jo për fonde nga FMN, janë faktorët nëpërmjet të cilëve DSA arrin në

përfundimin se performanca e ekonomisë duhet të analizohet ose jo më në detaj për vlerësimin e QBP.

Hapat që ndiqen për ndërmarrjen e kësaj analize të thelluar pasqyrohen në një diagramë të thjeshtëzuar që

gjenden në Figurën si më poshtë:

14

Në mbështetje të Iniciativës për Vendet e Varfra (HIPC) dhe Objektivave të Zhvillimit të Mijëvjeçarit (MDG), FMN ka ndërmarrë një sërë studimesh për matjen e QBP në përputhje me stadet e zhvillimit të ekonomive. Këto analiza quhen Debt Sustainability Analysis dhe shkurtimisht njihen si DSA standarte të FMN/BB.

68

Figura 22.1 Etapat e DSA Standarte – Qasja me Bazë Rrezikun

Burimi i të dhënave: FMN (2013) – Public Debt Sustainability Analysis in Market Access Countries

Vlerësimi i FMN/ BB-së në vendet ku gjykohet se është e nevojshme ndërmarrja e një analize më të

detajuar të situatës ekonomike fiskale kalon në këto hapa:

(i) Parashikim pesëvjeçar për variablat kryesorë që ndikojnë në rritjen e BP dhe të PBB, normave të

interesit, kurseve të këmbimit, rritja reale e PBB, inflacionin si dhe bilancin primar;

(ii) Rritjen e nivelit të BP ndaj PBB-së për pesë vitet e ardhshme sipas ekuacionit, ku b është raporti borxhit

ndaj PBB-së, r është norma e interesit dhe g është rritja ekonomike;

𝑏𝑡 − 𝑏𝑡−1 = (𝑟 − 𝑔)𝑏𝑡−1 − 𝑝𝑟𝑖𝑚𝑎𝑟𝑦 𝑏𝑎𝑙𝑎𝑛𝑐𝑒

(iii) Ndërmarrjen e disa stress-testeve që përllogarisin efektin që pëson BP ndaj goditjeve të pafavorshme

që i bëhen të gjithë parametrave të përmendura më lart. Këto goditje konsistojnë në ndryshimin me rreth ½

devijimi standart të kryera veçmas për secilin nga variablat si norma e interesit, rritja reale e PBB-së dhe

bilancit primar për të pesë vitet në vazhdim. Më pas të gjitha këto variabla goditen të gjithë njëherësh me

69

rreth ¼ të devijimit standart për të pesë vitet dhe në fund norma e kursit të këmbimit ndryshon nën

supozimin se do të zhvlerësohet rreth 30 përqind në fillim të çdo periudhe simulimi.

(iv) Së fundmi në varësi të goditjeve të mësipërme analiza e DSA përmbyllet me gjykimin nëse nivelet e BP

nën efektin e stress-testeve të ndërmarra janë të tilla që të kërcënojnë ose jo QBP në ekonomi.

Sikurse shihet, DSA është një analizë shumëdimensionale, që vendos theksin në rreziqet dhe pasiguritë që

mund të ndeshen gjatë parashikimeve të kuadrit makroekonomik fiskal në një vend. Duke qënë një model i

bazuar në rrezik, analiza më të detajuara duhet të kryhen për ekonomitë të cilat janë më të ndjeshme ndaj

kushteve të pafavorshme ekonomike. Në praktikë analizimi i QBP me anë të DSA nënkupton vlerësime

probabilistike të trajektores së mundshme të BP dhe të mundësisë së ekonomisë për t’u financuar me

kushte të favorshme. Sigurisht që për kryerjen e vlerësimeve të tilla merren në konsideratë disa faktorë të

cilët bëjnë që kjo analizë të ketë edhe kundërshtarë lidhur me saktësinë e përfundimeve të saj.

Kështu, studiues të ndryshëm argumentojnë se, shfytëzimi i skenarëve bazë dhe i stress-testeve të

ndryshme nuk përbëjnë në vetvete qasje të gabuara, por pyetja kryesore që “minon” përdorimin e DSA

është nëse këto simulime janë të mjaftueshme për të garantuar reagimin e qeverisë kundrejt politikave

fiskale që ndërmerren. Për më tepër duke qënë se parashikimet që kryhen janë për një afat pesëvjeçar dhe

nuk dihet sesa do të jetë niveli i BP përtej këtij horizonti kohor për të arritur në përfundimin nëse është ose

jo i qëndueshëm, vendosja e kufijve limit të BP është e nevojshme.

Por nga ana tjetër lind pyetja nëse a duhet që për ekonomi të ndryshme të vendosim të njëjta nivele limite

BP? A reagon njësoj ekonomia pavarësisht disa kushteve të përbashkëta ekonomike-financiare që vende të

ndryshme mund të kenë? Kësaj pyetjeje i japin përgjigje kërkimet empirike të cilat reflektojnë faktin se,

krizat e BP nuk vijnë vetëm si pasojë e nivelit të tij në vetvete, por janë rezultat i shumë faktorëve të tjerë

mbizotërues të situatës financiare në vend nga ku më të rëndësishmit lidhen me cilësinë e politikave

ekonomike dhe menaxhimin institucional. Për këtë arsye, FMN në një pjesë të analizës së saj përdor një

proçedurë shtesë në bazë të së cilës qëndron përdorimi i një indeksi të publikuar nga BB që quhet Indeksi i

Vlerësimit Politik dhe Institucional të Vendit15, IVPIV. Megjithatë, pavarësisht përfshirjes në analizë edhe të

IVPIV, kritikat më të mëdha të bëra mbi analizën e DSA standarte të FMN jepen si më poshtë:

Së pari, përcaktimi i probabilitetit të skenarit më të keq më të mundshëm. Hapat e parë të analizës janë

procese mekanike, përcaktimi jo i saktë i të cilave nuk sjell probleme të mëtejshme. Problemi nis kur

15

Termi në anglisht njihet si: CPIA (Country Policy and Institutional Assessment). Indeks merr vlera nga 1 (vlerësimi më i ulët) deri në 6 (vlerësimi më i lartë) dhe bazohet në 20 indikatorë që ndryshojnë çdo vit në varësi të performancës së të gjithë treguesve përbërës të tij. Nëpërmjet këtij indikatori vendet grupohen në: vende me IVPIV të ulët që i atribuohet vendeve ku niveli i BP arrin deri në 30 përqind ndaj PBB-së; vende me IVPIV të mesme ku niveli i BP arrin deri në 45 përqind ndaj PBB-së si dhe vendet me IVPIV të lartë ku niveli borxhi ndaj PBB-së arrin në 60 përqind.

70

treguesit kryesorë makroekonomikë “goditen” nën supozime të caktuara që duhet të jenë transparente dhe

të arsyeshme. Sipas vetë FMN (2005), probabiliteti që BP në vitin e parë të tejkalojë nivelin që duhet të

kishte sipas skenarit më të keq është rreth 15-30 përqind, çfarë nënkupton një ekuilibër të arsyeshëm për

të mos përftuar diskutime ekstreme të ndikimeve të politikave fiskale mbi ecurinë e dinamikave të BP. Në

rastin e stress-testeve theksi vihet kryesisht në mesazhet që merren prej tyre, në përcaktimin e zonës së

rrezikut si dhe masat që duhet të ndërmerren të cilat kanë një çmim për ekonominë. Në rastin kur analiza e

DSA standarte sipas goditjeve të pafavorshme përcakton se, situata është riskoze, masat e para lidhen me

përmirësimin e bilancit primar, që në mënyrë të paevitueshme çon në ndjekjen e politikave

makroekonomike shtrënguese të hartuara për tkurrjen e kërkesës agregate, në uljen e të ardhurave apo

dhe në rritjen e papunësisë. Këto sigurisht janë kosto të cilat përballohen kryesisht nga individët, por edhe

nga qeveritë pasi vendimet që këto të fundit marrin reflektohen në përfundimet e zgjedhjeve parlamentare

që vendosin forcën politike fituese. Për këtë arsye qeveria e ka mjaft të vështirë ndërmarrjen e politikave të

tilla mbështetur në rezultatet e DSA.

Së dyti, gjenerimi i skenarit më të keq të mundshëm. Simulimi me anë të stress-testeve bën që çdo variabël

të goditet veçmas, pra të injorohet tërësisht korrelacioni që ekziston ndërmjet tyre Ndërkohë ekziston edhe

një skenar ku variablat goditen të gjitha sëbashku, që përbën një rast ku korrelacioni supozohet të jetë 100

përqind. Sigurisht për të shmangur këtë problem duhet që analiza të mirëfillta ekonometrike të mund të

vlerësojnë sesi këto variabla janë korreluar në të kaluarën apo sesi reagon secili prej tyre përkundrejt

goditjeve që pësojnë variablat e tjerë. Një analizë e tillë kërkon punë mjaft komplekse jo vetëm në drejtim

të kohëzgjatjes, por edhe në drejtim të shtrirjes në vite të të dhënave historike, e cila është e pamundur të

implementohet në kushtet e analizës së DSA standarte.

Së treti, mungesa e lidhjes të efektit të huamarrjes në rritjen ekonomike. Gjatë kryerjes së analizës së DSA

standarte, nuk merret në konsideratë lidhja tejet e rëndësishme që ekziston ndërmjet uljes/rritjes së rritjes

ekonomike që shkaktohet nga rritja e nivelit të BP. Teoritë ekonomikë pranojnë se nëse fondet e marra hua

shpenzohen siç duhet, atëherë kthimi prej tyre tejkalon kostot dhe përfitimet e projektit dhe do të

gjenerojnë rritje të menjëhershme ekonomike. Për këtë arsye, mosmarrja në konsideratë e kësaj lidhjeje

është pakuptimtë në një kohë që justifikimi më i madh për marrjen e BP është efekti pozitiv që ai shkakton

në ekonomi. Megjithatë, një arsye për mospërfshirjen e këtyre efekteve lidhet me horizontin kohor mjaft të

limituar të DSA, gjatë së cilës nuk mund të reflektohen ndikime pozitive. Megjithatë, Wyplosz (2007) gjykon

se ky argument nuk qëndron, pasi rëndësia e reflektimit të lidhjes BP – rritje ekonomike nuk duhet të

injorohet, por përbën një shtysë të rëndësishme për zgjatjen e afatit kohor të metodologjisë. Ndërkohë

sipas Cordella et.al (2005), mospërfshirja e efekteve pozitive lidhet me faktin se BP nuk sjell një rritje

71

ekonomike sistematike. Për më tepër analizat tregojnë se, cilësia e politikave dhe qeverisja institucionale

mbeten më të rëndësishme për përfshirjen në DSA, pavarësisht se përfshirjes e IVPIV-ve ndihmon në këtë

drejtim. Të gjithë këto argumente, bëjnë që analiza e DSA standarte të theksojë rrezikun e marrjes së BP me

tepricë, ndërkohë që po të merrej në konsideratë lidhja BP – rritje ekonomike ky rrezik nuk do të

qëndronte. Kështu nëse BP i jashtëm nuk ndikon në rritjen ekonomike, por përkundrazi ka ndikim negativ,

rezultatet e përftuara nga DSA mbeten të dyshimta. Kjo nënkupton që vendet duhet të marrin hua vetëm

në rastet kur ka sinjale rreziku mbi nivelin e BP dhe duhet ta paguajnë atë në një kohë afatshkurtër,

ndërkohë që realiteti është i ndryshëm. Sipas studimit të Jeanne dhe Zettelmeyer (2001) edhe në rastet kur

FMN jep hua afatshkurtra që disbursohen kryesisht në rastet e emergjencave ato në përgjithësi

shndërrohen në hua afatgjata për shkak të natyrës së tyre sistematike.

Së katërti, përcaktimi i masës së qëndrueshmërisë. Niveli i BP në përgjithësi konsiderohet si treguesi më i

mirë i përcaktimit të QBP, megjithatë analizimi i evoluimit të tij në kohë bën që të shfaqen probleme. Aq më

tepër kur norma e interesit tejkalon normën e rritjes ekonomike QBP kthehet në një çështje me shumë

rëndësi për shkak se, ndryshime sado të vogla në normat e interesit mund të cënojnë stabilitetin e situatës

makroekonomike. Këto efekte janë edhe më të mëdha në rastin kur niveli i normave të interesit është

pothuaj i barabartë me nivelin e rritjes ekonomike, që nënkupton që akumulimi i BP ndodh shumë shpejt

gjatë simulimeve të veçanta të rritjes ekonomike dhe të normave të interesit në analizën e DSA standarte

duke përcjellë edhe sinjale alarmi të pajustifikuara. Për më tepër, në realitet konstatohet një rregullim

automatik i bilancit primar që shërben për stabilizimin e nivelit të BP, edhe pse ky i fundit duke qënë një

proces jo i qëndrueshëm bën që BP të shpërthejë në momente të caktuara.

Së pesti, reagimi i politikave të qeverisë. Në realitet sipas FMN (2003) është vënë re se, qeveritë kanë

tendencën e mosreagimit përkundrejt përfundimeve sado negative të analizës, duke kundërshtuar reagimin

“automatik” të bilancit primar përkundrejt rritjes së nivelit të BP, që mund të ketë efekte tkurrëse të nivelit

të BP të jashtëm. Megjithatë në këto raste stress-testet duhet të shërbejnë të paktën si parashikime për atë

çfarë qeveria realisht nuk duhet të ndërmarrë në të ardhmen krahasuar më atë çfarë ato zakonisht bëjnë.

Kjo dukuri shkakton humbjen e besimit për kryerjen e DSA.

Qasja stokastike e DSA standarte – Fan Charts

Mbështetur në të gjitha mangësitë e mësipërme mbi DSA standarte, hulumtues të tjerë si Celasun et.al

(2006) kanë propozuar një tjetër analizë që paraqet një DSA stokastike e algoritmike. Algoritmi ruan në një

farë mase shkallën e standartizimit të DSA (për të lehtësuar krahasimet dhe analizat në shumë shtete), por

duke lejuar njëkohësisht reflektimin e faktorëve specifikë që lidhen ngushtësisht me vendin që analizohet.

72

Risia që sjell kjo përqasje ka lidhje me vlerësimin e funksionit të reagimit fiskal studiuar nga Melitz (1997),

IMF (2003;2009) Abiad dhe Ostry (2005), Garcia dhe Rigobon (2005) dhe Wysplotz (2005), për të

identifikuar lidhjen që ekziston ndërmjet politikave fiskale që matet nga bilanci primar dhe përcaktuesve të

tjerë potencialë. Analizimi i këtij funksioni nuk është trajtimi i marrëdhënies shkakësore që krijohet, por

përdoret për të nxjerrë informacion mbi vendimet politike që merren pas vlerësimit të QBP. Literatura që

lidhet me politikat ciklike fokusohet edhe në evoluimin e bilancit primar duke nënkuptuar që ky tregues

trajton përgjigjet diskrecionare të politikave fiskale ndaj ciklit të biznesit. (Kaminsky, Reinhart dhe Vegh;

2004). Analiza e DSA stokastike përmban 3 blloqe kryesore:

(i) Blloku i parë kalibron për secilin vend shpërndarjet e goditjeve të grupuara për t’ju përshtatur

karakteristikave të të dhënave historike. Tiparet e veçanta të të dhënave janë bërë nëpërmjet modeleve

VAR (vector autoregression) të pakufizuara të cilat përshkruajnë lidhjet ndërmjet rritjes ekonomike, normës

së interesit dhe kursit të këmbimit si dhe vlerësojnë variancat dhe kovariancat e goditjeve që gjenerojnë

projeksione konsistente për të gjithë përcaktuesit e dinamikës së BP;

(ii) Blloku i dytë karakterizon sjelljet fiskale nëpërmjet një funksioni reagimi të qartë fiskal. Ky i fundit është

kalibruar duke përdorur të dhënat për 34 vende në zhvillim përgjatë periudhës nga viti 1990 – 2004, që

korrigjohen për të pasqyruar të gjitha specifikat e vendit pjesë të analizës. Përdorimi i teknikës së panelit

përmirëson analizën e rrezikut dhe siguron një lloj standarti për të gjithë vendet për vlerësimin e reagimeve

fiskale, duke marrë në konsideratë besueshmërinë e kundërpërgjigjeve të bilancit primar ndaj goditjeve

ekonomike dhe zhvillimit të dinamikave të BP;

(iii) Blloku i tretë, kombinon skenarët ekonomikë të simuluar (blloku i parë) së bashku me reagimet e

politikave fiskale (blloku dytë) për të gjeneruar trajektoret e BP vjetor. Kjo e fundit nuk reflekton vetëm

bashkimin e skenarëve të ndërmarrë, por shërben më tepër për të përftuar parashikime të besueshme mbi

normën e rritjes ekonomike, kursit të këmbimit, normës së interesit dhe politikës fiskale. Nëpërmjet

përsëritjeve dhe simulimeve të shumta krijohet një bazë e madhe të dhënash mbi parashikimet e BP për

çdo vit përgjatë horizontit të parashikimeve që mundëson DSA. Më specifikisht, metoda përdor “fan-charts”

për të përcaktuar bandat e konfidencës që përcaktojnë shkallën e pasigurisë përgjatë parashikimeve të

medianës si dhe tendencën e parashikimeve për nivelet e BP në të ardhmen.

2.4 Qëndrueshmëria e borxhit sipas kritereve të Bashkimit Europian

Në vitin 1991 anëtarët e vendeve pjesë të Komunitetit Europian (KE) nënshkruan traktatin e Bashkimit

Europian i njohur kryesisht si “Traktati i Maastricht” (TM), në të cilin u përcaktuan disa rregulla si kushte

73

paraprake për të gjitha vendet që aderonin të ishin pjesë e Bashkimit Europian Ekonomik dhe Monetar.

Përveç të tjerave, në nenin 104 - c të traktatit u vendosën disa kritere mbi politikat ekonomike dhe

monetare fokusuar kryesisht në shmangien nga ana e qeverive të rritjes së DB të tepërta ose lejimit të tyre

vetëm për periudha afatshkurtra, ku Komisioni do të luante rolin e mbikqyrësit në monitorimin e zhvillimit

të situatave makroekonomike dhe të stokut të BP me qëllim identifikimin e pikave të dobëta. Nëpërmjet

protokollit të këtij traktati, u vendosën edhe vlerat referencë për kontrollin e parametrave kryesorë të

financave publike dhe më konkretisht u miratuan dy kritere konvergjence: (i) limiti maksimal prej 60

përqind i BP ndaj PBB si dhe (ii) vendosja e nivelit kufi prej 3 përqind të DB ndaj PBB.

Studime të shumta janë ndërmarrë për të analizuar justifikimet teorike mbi vendosjen e këtyre vlerave

numerike kaq të sakta e të ngurta, të shqyrtuara kryesisht nën teoritë e QBP. Woodford (1996) do të

përcaktonte nivelin tavan prej 60 përqind si përmbushja e kushtit të transversalitetit në teoritë e KBN.

Autorë të tjerë gjykuan se ky nivel i vendosur arbitrarisht në traktat, ishte thjesht niveli që i korrespondonte

vlerës mesatare të nivelit të BP të ekonomive përpara miratimit të TM, çka kritikohej pasi përcaktimi i

nivelit 60 përqind fsheh dallime të rëndësishme strukturore në ekonomi të ndryshme si dhe përfaqëson një

kusht fillestar për t’u ndjekur që kërkon përpjekje të ndryshme për t’u përmbushur nga secili shtet.

Ndërkohë, për nivelin 3 përqind të DB nuk vlen i njëjti parim, pasi vendet përpara se të miratonin TM kishin

një vlerë dukshëm më të lartë se limiti i vendosur. Për këtë arsye u përdorën kryesisht dy linja kryesore

gjykimi për justifikimin dhe arsyen e vendosjes së kësaj vlere.

Sipas argumentit të parë, vendosja e nivelit 3 përqind shërben si një vlerë universale konvergjence në thelb

të së cilës qëndron i ashtuquajturi rregulli i artë i financave publike, ku qeveria duhet të marrë BP vetëm për

financimin e shpenzime publike kapitale16. Teorikisht nëse vlera e skontuar e kthimeve të investimeve

kapitale është e barabartë me vlerën e kostos së investimit fillestar, ky shpenzim nuk sjell asnjë pasojë nën

gjykimin e analizës ndërkohore. Nuk dihet nëse ishte rastësi apo jo, por nga analiza e Buiter et. al (1993)

rezultoi se niveli mesatar i shpenzimeve kapitale përkundrejt PBB në vendet e BE përgjatë viteve 1974-1982

ishte rreth 3.02 përqind ndërsa gjatë viteve 1990-1991 ishte në nivelin 3 përqind. Sigurisht që, ky argument

u kundërshtua pasi nuk merrte në konsideratë efektin e inflacionit në amortizimin e BP krahas problemeve

që lindin për përcaktimin e shpenzimeve kapitale përkundrejt shpenzimeve korrente, si dhe pamundësisë

së gjetjes në praktikë të normës së skontimit të flukseve të ardhme të tilla që barazojnë koston fillestare

(Fisher dhe Easterly, 1990, p.15; Begg et.al, 1991; Vieira, 1999).

16

Traktati i Maastricht i referohet “rregullit të artë” dhe pse nuk e përmend atë në mënyrë eksplicite (neni 104- c, nr.3)

74

Sipas argumentit të dytë, vendosja e nivelit 3 përqind konsiderohet si një vlerë që garanton arritjen e limitit

prej 60 përqind të nivelit të BP dhe synon arritjen e QBP në periudha afatgjata (Corsetti dhe Roubini, 1992).

Sipas tyre ky argument bazohet dhe mund të vërtetohet analitikisht nën qasjet dhe metodat e

qëndrueshmërisë të trajtuara nga Buiter (1983, 1985) në teoritë mbi “hendekun primar”. Megjithatë, sipas

Winckler et.al (1998) kriteret e TM nuk përbëjnë kushte të mjaftueshme që vendet të arrijnë QBP.

Ndërkohë, në vitin 1997 në Amsterdam, u nënshkruajt “Pakti i Stabilitetit dhe Zhvillimit” (PSZH), synimi i të

cilit ishte përforcimi i të gjitha kufizimeve fiskale të miratuara më parë në TM. Nëpërmjet këtij akti,

përcaktohet nevoja për buxhete të balancuara duke lejuar që ekonomia të stabilizohet automatikisht edhe

përgjatë periudhave ekonomike jo shumë të favorshme, që nënkupton se niveli tavan prej 3 përqind i

përcaktuar në TM të mund të shikohet si përjashtim vetëm për periudha kohore afatshkurtra.

Në këtë dokument parashikohen gjithashtu gjoba në masën prej 0.5 përqind të PBB për vendet të cilat

tejkalojnë këtë limit si dhe proçedura mjaft rigoroze për zbatim dhe raportim nga të gjitha shtetet. Sipas

PSZH vendet të cilat nuk janë subjekt i tejkalimit të DB duhet të plotësojnë dispozitat për marrjen e masave

parandaluese të cilat konsistojnë në, përgatitjen e një plani afatmesëm të pozicionit buxhetor i cili është një

buxhet i balancuar në terma strukturorë, çka nënkupton një plan të korrektuar në terma të komponentëve

ciklikë si dhe masave të përkohshme të (për t’u) ndërmarra/ë. Ky plan i cili duhet të jetë jo vetëm i

balancuar, por të rezultojë me tepricë buxhetore duhet të rishikohet çdo 3 vjet për të përfshirë në të, të

gjitha ndikimet apo ndryshimet e tjera që mund të ndodhin në të ardhmen duke mundësuar jo vetëm

arritjen e qëndrueshmërisë së financave publike, por duke krijuar edhe hapësira për “manovra” buxhetore,

kryesisht për investime publike.

Në rastet kur vendet kalojnë limitin jo vetëm 3 përqind të DB vjetor, por edhe nivelin prej 60 përqind të BP

ndaj PBB dhe nuk konstatohet mundësia e korrigjimit të tyre në një periudhë afatshkurtër, KE mbështetur

në dispozitat e PSZH përpara se të zbatojë gjobat të caktuara duhet të arrijë në përfundimin se: (i) vendet

kanë ndërmarrë masa korrigjuese dhe situata e pafavorshme për financat e qeverisë ka ardhur si pasojë e

ngjarjeve të paprituar negative për ekonominë mbarëbotërore si dhe (ii) rënia ekonomike ka ndodhur në të

gjithë vendet e Eurozonës, por pa cënuar QBP në terma afatmesëm17.

2.4.1 Metoda e indikatorëve të BE

Pavarësisht llojit të masave dhe raporteve që duhet të plotësojnë vendet, vetë BE përdor një sërë metodash

për matjen e QBP të vendeve të shtjelluara si më poshtë. Kështu, Komisioni Europian përdor në përgjithësi

17

Për më shumë referohu: ECFIN -3/2013 – EC; Monthly Bulletin – 9/2014 ECB dhe FMN – 8/2014

75

dy indikatorë kryesorë sasiorë (SI dhe S2) për të gjurmuar dhe vlerësuar QBP në të gjitha vendet anëtare të

cilat përdoren edhe gjatë përllogaritjes së dy indikatorëve të tjerë plotësues të njohur si S3 dhe S4.

Indikatori i parë i quajtur S1, është metoda e propozuar nga Blanchard (1990) mbi “hendekun e taksave” si

dhe vlerës referencë të TM. Ky indikator i rëndësishëm vlerësohet për çdo vit dhe varet nga faktori kohë,

por Langenus (2006) thekson se, S1 ndikon në ngushtimin e hendekut të QBP. Kështu, duke qënë se rëndësi

i jepet vetëm arritjes së një niveli të caktuar të bilancit primar i cili në fund të periudhës së analizës duhet të

konvergojë me vlerën e vet fillestare, nuk merr në konsideratë dinamikat e BP dhe efektet që shkaktohen

pas periudhës në vijim. Për pasojë ndodh që vlerësimi i përftuar të kundërshtojë kriterin e konvergjencës së

TM mbi tendencën në ulje të nivelit të BP dhe të arritjes së nivelit prej 60 përqind ndaj PBB.

Për të shmangur mangësitë e këtij indikatori, u krijua indikatori S4 i cili është një përshtatje e të parit, por

që analizon dhe vlerëson pikërisht rregullimet graduale të bilanceve primare nisur nga shtrirja e

kohëzgjatjes së analizës (deri në vitin 2050), çka bën që pozita fiskale e ekonomisë në fundin e periudhës së

analizës të konsiderohet e shëndoshë.

Indikatori i dytë S2, është i ngjashëm me të parin, por ai merr në konsideratë rregullimet e vazhdueshme

buxhetore, fokusuar në diferencat e bilancit primar të kërkuar për një kohë të pafundme. Këto diferenca që

janë të nevojshme përgjatë një viti buxhetor marrin trajtën e një objektivi për të barazuar vlerat aktuale të

të gjithë serisë së bilanceve primare të ardhshme ndaj PBB me nivelin e BP të parashikuar në fillimin e vitit

në analizë. Në këtë mënyrë ky indikator mundëson vënien në jetë të standarteve të KBN, prandaj edhe

vënia në zbatim e tij është më e vështirë. Nën këtë frymë është hartuar edhe indikatori S3, i cili nuk

analizon vetëm rregullimet buxhetore për të stabilizuar raportin e BP deri në një periudhë afatgjatë siç

është viti 2050, por kryesisht rregullimet buxhetore kalibrohen si përmirësime graduale të bilancit primar

në kohë, dhe pse synojnë drejt një viti të caktuar objektiv duke marrë në konsideratë edhe elementë

strukturorë të tillë si: mosha e popullsisë (Langenus, 2006; Balassone et.al; 2009).

Pavarësisht përdorimit dhe aplikimit të këtyre indikatorëve, rezultatet që gjenerohen prej tyre nuk janë të

mjaftueshme dhe kanë mangësi për vlerësimin e QBP në vendet e BE, pasi zakonisht mbështeten në

ekzaminime disi mekanike dhe pjesore të ekuilibrave ekonomikë. Kjo ndodh kryesisht pasi parashikime të

tilla janë mjaft të ndjeshme ndaj supozimeve që lidhen me nivelin e bilancit primar dhe të normave reale të

rritjes ekonomike, që në disa raste janë mjaft të ndryshme nga realiteti duke shkaktuar përfundime krejt të

ndryshme madje dhe të kundërta. Për këtë arsye, këta indikatorë shërbejnë si instrumentë për të lehtësuar

debatet politike në terma të rregullimeve fiskale dhe sistemeve financiare në vend duke shërbyer të paktën

si tregues të lidhjes ndërmjet sfidave buxhetore përkundrejt faktorit “kohë” (KE, 2009).

76

2.4.2 Metoda e DSA të BE

Sikurse në rastin e analizës së kryer nga FMN e BB, edhe BE përdor një metodologji të ngjashme “DSA

standarte” për të vlerësuar dhe monitoruar zhvillimet dhe perspektivën e dinamikave të BP për vlerësimin e

qëndrueshmërisë së tij dhe për formulimin sa më saktë të politikave fiskale e monetare korrigjuese ose/dhe

parandaluese të situatave të rrezikshme fiananciare në zbatim të TM dhe PSZH.

Kjo qasje ndjek shkurtimisht të njëjtat proçedura ndalur kryesisht në (i) vlerësimin e indikatorëve kryesorë

fiskalë, në përcaktimin e vendeve të cilat kanë nevojë për monitorim më të kujdesshëm, (ii) kryerjen e

stress-testeve mbi parashikimin e nivelit të BP për secilin nga parametrat kryesorë që ndikojnë në të, (iii)

përfshirjen në analizë të fondit kontigjencë për BP e garantuar në bazë të të dhënave krahasuese të

Eurostat si dhe (iv) zhvillimeve dhe ecurisë së sektorit bankar apo financiar në tërësi në vend.

Sikurse edhe në rastin e DSA të trajtuar më lart edhe kjo metodë e përdorur nga BE me disa ndryshime e

specifika të vogla mbart të njëjtat limitime mbi vlerësimin e QBP. Kështu, vlerësimi nëse indikatorët e

barrës së BP janë të projektuara që të lejojnë stabilizimin ose/dhe për të mbajtur në nivele të kënaqshme

rritjen ekonomike në reflektim të efekteve ciklike të ekonomisë jo vetëm në skenarin bazë por edhe në

skenarët e tjerë, vlerësimin e vërtetësisë dhe mundësisë së ndodhjes së skenarëve që parashikohen lidhur

me variablat makroekonomikë të rëndësishëm dhe të bilancit primar, krahas studimit të profilit të BP të

balancuar në terma të maturitetit si dhe aksesit në tregjet e reja janë mjaft të rëndësishme, por

njëkohësisht edhe në këtë analizë mbeten mjaft të vështira për t’u gjykuar.

2.5 Përfundime

Të përkufizuarit e QBP është mjaft e vështirë për arsye se nuk ekziston një përcaktim që të jetë i pranuar

unanimisht nga të gjithë analistët çka vështirëson vlerësimin në mënyrë uniforme të QBP në praktikë.

Megjithatë, të gjithë studiuesit bien dakort që të analizuarit e QBP është një proces që lidhet ngushtësisht

me dy tipare të aktivitetit ekonomik të vendit (i) aftësisë paguese dhe (ii) likuiditetit. Kështu, në varësi të

qasjes që analistët gjykojnë si më të rëndësishme ndërmarrin metodat përkatëse për vlerësimin e situatës

financiare dhe të QBP në vend, që literatura i ndan në disa grupe të mëdha kryesore. Secila prej qasjeve jo

vetëm që ka përdoruesit e saj, por është e rëndësishme që këto metoda të trajtohen si plotësuese dhe jo

zëvendësuese të njëra – tjetrës pasi secila prej tyre mund të jetë e përshtatshme në varësi të kushteve

ekonomike që vendi po kalon dhe mënyrës sesi analisti trajton QBP.

Në grupin e parë të metodave përfshihen treguesit paralajmërues të rreziqeve financiare. Këta indikatorë

ndahen në indikatorë ekspozimi që lidhen kryesisht me nivelin e DB, BP dhe indikatorë të lidhur përkundrejt

77

PBB. Kështu, studiues të ndryshëm si: Corsetti et.al (1998), Radelet dhe Sachs (1998), Kaminsky, Lizondro

dhe Reinhart (1998) e shumë të tjerë apo dhe institucione të rëndësishme ndërkombëtare si FMN, BB, BE

gjykojnë se indikatorët janë të rëndësishëm sidomos në analizimin e rritjes së raportit të DB apo dhe të BP

ndaj PBB, pra që vlerësojnë nivelin e BP në lidhje me aktivitetin ekonomik të vendit duke supozuar se të

gjitha burimet e PBB-së janë në dispozicion për financimin e barrës së tij. Edhe pse ky fakt nuk është

domosdoshmërisht i vërtetë, çka e bën jo realist përdorimin e tyre, këta indikatorë janë të rëndësishëm për

të matur shkallën e BP, në terma të aftësisë paguese të qeverisë. Ndërkohë, të tjerë indikatorë që lidhen

me BP përpiqen të masin pagesat e shërbimit të llojeve të ndryshme të tij përkundrejt niveleve të ndryshme

të të ardhurave kombëtare apo dhe nivelit të eksporteve. Për këtë arsye këta indikatorë përdoren për të

përcaktuar ecurinë e BP edhe në terma të likuiditetit të vendit të cilat sigurisht japin sinjale të caktuara në

lidhje me përkeqësimin apo përmirësimin e pozitës ekonomike në vend. Megjithatë, duke qënë se këta

tregues vlerësojnë pozitën financiare kryesisht vetëm për një periudhë të caktuar kohore, të paintegruara

me kushtet e tjera ekonomike mund të gjenerojnë përfundime statike dhe të rezultojnë në dhënien e

mesazheve jo shumë të sakta. Pavarësisht kufizimeve të tyre ato mbeten tregues mjaft të rëndësishëm për

të reflektuar dhe për të sinjalizuar problemet në ekonomi prandaj edhe FMN, BB apo BE kanë përpunuar

indikatorë të ngjashëm edhe më të ndërlikuar për të vlerësuar QBP dhe për të përcaktuar nëse vende të

ndryshme po tejkalojnë nivelet e rritjes ose limitet e BP të përcaktuara sipas akteve të përbashkëta ligjore

në fuqi, në mënyrë që politikat e ndryshme që do të ndërmerren të ndërhyjnë në kohë për zgjidhjen e

problemeve që hasen.

Në grupin e dytë të metodave përfshihen analizat empirike dhe testet ekonometrike, të cilat janë hartuar

për të shmangur mangësitë e përdorimit të indikatorëve të thjeshtë në vlerësimin e QBP. Studiuesit kanë

propozuar ndërmarrjen e analizave të caktuara tradicionale empirike dhe testeve të ndryshme të rrënjës së

njësisë apo të kointegrimit, pikënisja e të cilave qëndron në konceptin dhe ekuacionin e KBN dhe të kushtit

të transversalitetit që pasqyrojnë jo vetëm rritjen në kohë të DB dhe të BP, por edhe ndryshimet e niveleve

të tyre në terma të sjelljes së dinamikave të politikave fiskale që qeveria ka ndërmarrë ndër vite dhe që

studiohen për një kohë të fundme ose të pafundme. Ekuacionet e KBN por edhe ato të reagimit të bilancit

primar nënkuptojnë që ekonomia duhet të gjenerojë flukse të mjaftueshme të të ardhurave në të ardhmen

të tilla që barazojnë detyrimet e qeverisë, të cilat nuk ndalen vetëm në kufizimet e vendosura të nivelin të

BP ndaj PBB, por edhe në normën e rritjes së këtij niveli në periudha kohore të caktuara në rastet e

mosfunksionimit të skemave të Ponzit. Kështu, përpunimi statistikor i të ardhurave ndër vite, nën

supozimin se ekonomia ndjek një cikël që përsëritet në kohë gjeneron rezultate të detajuara nëpërmjet

testeve të rrënjës së njësisë dhe të kointegrimit nëse BP është ose jo i qëndueshëm duke shërbyer si

78

udhërrëfyes nëse veprimet që po merr dhe do të ndërmarrë qeveria në të ardhmen ruajnë ose do të arrijnë

stabilitetin e kërkuar. Nën të njëjtën linjë literatura thekson se ekzistojnë edhe qasje të ndryshme si

modifikime të ekuacioneve të KBN të tilla si “modeli bazuar në qëndrueshmëri” që konsiderohet si një KBN

stokastike apo “vlerësimi i hendekut tatimor” që vlerësojnë qëndrueshmërinë e politikave fiskale për BP e

akumuluar ndër vite, përkundrejt faktorëve të tjerë si niveli i të ardhurave apo dhe shpenzimeve publike të

ndryshme si pasojë e kushteve demografike si dhe ndryshimeve specifike të vendit. Analizat empirike

tashmë janë pranuar gjerësisht si më të mirat për të vlerësuar QBP dhe prandaj ndërmerren vazhdimisht

nga studiues dhe analistë të ndryshëm.

Në grupin e tretë të metodave përfshihen analizat e skontimit të flukseve të ardhshme. Këto analiza janë

ndër më të vështirat dhe më komplekset për t’u realizuar, por sigurisht janë tejet efektive në terma të

vlerësimit të QBP. Studiuesit përkrahës të këtyre analizave argumentojnë me të drejtë se qeveria duhet të

kontribuojë në rritjen e normës së rritjes së ekonomisë dhe të rritjes së mirëqënies nëpërmjet

transformimit të të ardhurave që mund të përthitheshin në çdo kohë nga taksimi në projekte kapitale

produktive për shoqërinë jo vetëm në terma cilësorë, por edhe në terma monetarë. Vetëm në këtë mënyrë

qeveria është e aftë të shërbejë BP e marrë dhe të arrijë të gjenerojë të ardhura shtesë në nivel agregat, të

cilat në mënyrë automatike garantojnë QBP. Megjithatë, këto metoda zakonisht ndërmerren për investime

të caktuara kapitale që financohen me BP pasi mbetet e vështirë që për për çdo borxh të marrë të

përcaktohet në mënyrë të saktë fluksi i të ardhurave që gjenerohet në të ardhmen, krahas përcaktimit të

saktë të normës të skontimit që duhet të përllogaritet për periudha të ndryshme kohore. Për këtë arsye

realiteti tregon se përdorimi i tyre rezulton i suksesshëm dhe ndërmerren kryesisht në rastet e dhënies së

granteve ku përcaktohet lehtësisht përfitimi i shoqërisë nga fondet e marra hua duke lejuar krahasimin e

kostove oportune të donatorëve për ndërmarrjen e aktiviteteve që lehtësojnë ndarjen e barrës së BP.

Në grupin e katërt të metodave përfshihen analizat e hendekut të financimit. Këto metoda mbështeten në

identitetet makroekonomike kombëtare të bilancit të pagesave, investim/kursimeve si dhe buxhetit të

qeverisë, për të analizuar kryesisht dinamikat e BP të jashtëm me hendekun e financimeve të krijuara. Në

thelb të këtyre qasjeve qëndron vlerësimi i normës së rritjes së PBB përkundrejt rritjes së normës së

interesit real, në mënyrë që të analizohet aftësia paguese e vendit për shërbimin e BP të saj. Në praktikë

këto metoda përdoren kryesisht për të parashikuar masën e ndihmave ekonomike të nevojshme në bazë të

hendeqeve ekzistuese të financimit kryesisht për periudha kohore afatshkurtra. Megjithatë është

konstatuar se parashikimet dhe vlerësimet e bëra prej kësaj metode arrijnë në rezultate jo të sakta si pasojë

e luhatshmërisë në kohë të variablave kryesorë makroekonomikë.

79

Në grupin e fundit të metodave përfshihen analizat e FMN/BB për vlerësimin e qëndrueshmërisë. Këto

analiza të standartizuara në fakt përbëjnë një kombinim metodash nisur nga vlerësimi i indikatorëve të

thjeshtë, vlerësimi i hendekut financiar deri në qasjet empirike stokastike. Këto analiza të cilat u përmbahen

rigorozisht përkufizimit bazë të QBP të dhënë nga FMN synojnë që të udhëheqin vendimet e huamarrjes

publike të qeverive përkundrejt nevojave të tyre, krahas mundësive paguese dhe likuiditetit për pagesën e

BP të marrë. Natyra e të analizuarit në avancë të kushteve ekonomike bëjnë që këto analiza të japin një

sërë sinjalizimesh mbi rreziqet potenciale të niveleve të larta të BP. Analiza përbëhet nga dy komponentë të

cilët plotësojnë njëri – tjetrin atë të QBP të BP total dhe të BP të jashtëm, ku secili prej tyre përfshin një

skenar bazë mbështetur në parashikimet makroekonomike për të ardhmen ku artikulohen qartë politikat

fiskale që do të ndiqen nga qeveria, krahas aplikimit të skenarëve të tjerë që ndryshojnë në varësi të

parashikimeve dhe goditjeve të caktuara të cilat lejojnë të vlerësohet niveli i ekspozimit të krizave

financiare të vendit. Duke qënë analiza të standartizuara shpesh rezultatet që merren prej tyre nuk janë të

sakta, por kjo nuk pengon faktin që këto analiza nëse nuk trajtohen të shkëputura nga kushtet specifike

ekonomike të vendit të përdoren vazhdimisht për vlerësimin dhe matjen e QBP, pasi hartimi i tyre ka si

objektiv krijimin e një klime disiplinuese përkundrejt ndryshimeve ekonomiko - financiare. Një analizë të

ngjashme përdor edhe BE përkundrejt kushteve të vendosura në TM për të kontrolluar mosrritjen e nivelit

të DB dhe të BP ndaj PBB për të gjitha vendet anëtare dhe për ato shtete që aspirojnë integrimin europian,

pavarësisht kushteve ekonomike që vendi përballon ose do t’i duhet të kalojë në të ardhmen, çfarë bën që

rezultatet e kësaj metode të jenë mjaft të ndjeshme ndaj supozimeve që merren në konsideratë.

Së fundmi, pavarësisht metodës së përzgjedhur për vlerësimin e QBP, të vlerësuarit e qëndrueshmërisë së

politikave fiskale në vitet e fundit kur krizat e borxhit përbëjnë një aktualitet shqetësues ka marrë një

rëndësi të madhe në funksion të analizimit të dinamikave dhe përcaktimit të një ekuilibri të financave

publike në vend. Është kjo arsyeja përse të gjitha vendet po i kushtojnë mjaft rëndësi mirëmenaxhimit të BP

jo vetëm në drejtim të nivelit të tij, por edhe të mënyrës dhe shkaqeve të akumulimit të tij, strukturës si

dhe efekteve që ai përcjell në ekonomi në mënyrë që të sigurohen jo vetëm kushtet e aftësisë paguese

edhe të likuditetit, por mbi të gjitha të mund të garantohet stabiliteti dhe konsolidimi i vazhdueshëm i

aktivitetit ekonomik aq i nevojshëm për të gjithë.

80

Tabela 22.2 Përmbledhje e literaturës për vlerësimin e qëndrueshmërisë së borxhit

Metodat e Vlerësimit të QBP Argumentat Pro Argumentat Kundër Autorët Përfaqësues/ Viti Studimit

Treguesit Paralajmërues të Rreziqeve Financiare nga ku: Niveli BP ndaj PBB Deficiti i Llogarisë Korrente Madhësia e Eksporteve Raporti i BP ndaj rezervave valutore VAN e Borxhit/Të ardhurat Kombëtare VAN borxhit/Eksporte Shërbimi Borxhit/Eksporte Indikatorë të Hendekut Primar Indikatorët S1, S2, S3, S4

-Të thjeshtë për t’u përdorur -Gjenerojnë rezultate që mundësojnë krahasimin -Së bashku me metodat e tjera vlerësuese gjenerojnë rezultate më të sakta

-Përfundime statike -Nuk marrin në konsideratë lidhjet ndërmjet variablave ekonomikë

Corsetti et.al (1998) Radelet dhe Sachs (1998) Kaminsky, Lizondro dhe Reinhart (1998) FMN dhe BB, INTOSAI Eichengreen dhe Moody (2000) Berg dhe Patillo (2000) Berg et.al (2004) Blanchard (1990) Buiter (1985; 1995) BE

Testet Ekonometrike nga ku: Modeli bazuar në qëndrueshmëri Qasja e KBN Qasjet e "VaR" (value at risk) Kushti Transversalitetit Analizat e reagimit fiskal

-Janë të derivuara nga teori të vërtetuara -Lejojnë krahasime ndërmjet studimeve të ndërmarra në vite -Vlerësojnë marrëdhëniet që ekzistojnë ndërmjet variablave ekonomikë dhe reagimet e secilit përkundrejt tjetrit -Modele të strukturuara -Rezultate të sakta -Merr në konsideratë efektet dhe barazinë e borxhit në breza

-Analiza të variablave ekonomikë në të kaluarën -Kërkohet një numër i madh të dhënash -Vështirësi në përpunimin e të dhënave dhe interpretimin e tyre -Përfudimet nuk lejojnë mundësi për matje sasiore të qëndrueshmërisë (ose është ose nuk është i qëndrueshëm)

Hamilton dhe Flavin (1985) Bohn (1998, 2005) Wilcox (1989) Trehan dhe Walsh (1991) Wysplotz (2005) Celasun et.al (2006)

Analizat e skontimit të flukseve të ardhshme

-Rezultate të sakta -Analiza të vështira për t'u ndërmarrë - Kërkohet një numër i madh të dhënash specifike për çdo projekt - Kërkon shumë kohë pasi analiza kosto -efektivitet kryhet për çdo borxh të marrë

Domar (1944)

Analizat e hendekut të financimit -Analizojnë shumë parametra ekonomikë dhe lidhjet ndërmjet tyre

-Analiza të vështira për t'u ndërmarrë -Kërkohet një numër i madh të dhënash -Supozime të shumta që "cënojnë" saktësinë e rezultateve

FMN Easterly (1997) Nguyen et.al (2009)

Analizat e DSA të FMN/BE nga ku: Qasjet tradicionale Qasjet stokastike Indikatorë vlerësues

-Të thjeshta -Analiza të standartizuara -Shërbejnë për të sinjalizuar krizat e borxhit

-Kërkojnë shumë të dhëna

-Kërkojnë mjaft supozime që dëmtojnë

lidhjen ndërmjet treguesve ekonomikë -Jo të sakta

FMN BB BE

Burimi: Autori (2015)

81

KAPITULLI 3

BORXHI PUBLIK NË EKONOMINË SHQIPTARE

Të analizuarit të qëndrueshmërisë së borxhit publik në një vend është pjesë e pandarë e studimit të

dinamikave të tij për një periudhë disavjeçare, nisur nga ngjarjet më kyesore që kanë shoqëruar e kanë lënë

gjurmë në ekonominë e vendit. Në këtë kontekst, ky kapitull fillimisht paraqet një tablo të përgjithshme të

zhvillimeve ekonomike për një periudhë 30 vjeçare përkatësisht që nga viti 1985 deri në vitin 2015,

fokusuar kryesisht në problemet e hasura, arritjet dhe sfidat ndër vite. Në mbështetje edhe të literaturës

përkatëse, kapitulli në pjesën e tij të dytë trajton analizën e dinamikave të borxhit publik në vend krahasuar

dhe me vendet e tjera të rajonit, për t’i dhënë rrugë zhvillimit të analizës për matjen dhe vlerësimin e

qëndrueshmërisë së tij në kapitujt e tjerë. Sigurisht që kjo analizë nuk do të ishte e plotë nëse në të nuk do

reflektohej mënyra sesi qeveritë shqiptare kanë menaxhuar ndër vite borxhin publik, si një prej

argumentave kryesorë që lidhet me integrimin e vendit në BE dhe që ende përbën një prej aspiratave dhe

objektivave kryesorë të vendit tonë. Analizimi sasior i faktorëve të ndryshëm që ndikojnë në strukturën e

borxhit publik në Shqipëri krahas efekteve agregate që ai përçon në ekonomi, si dhe të trajtuarit veçmas të

menaxhimit të borxhit publik të brendshëm e të jashtëm trajtohen në pjesën e fundit që pasohen nga

përfundimet përkatëse të kapitullit.

3.1 Vështrim i përgjithshëm i zhvillimeve ekonomike në vend

Në fillim të dekadës së viteve '90 të shekullit të kaluar, Shqipëria filloi transformimin politik, ekonomik,

shoqëror drejt ekonomisë së tregut, me qëllim final integrimin e vendit në strukturat ndërkombëtare me

theks të veçantë futjen në Bashkimin Europian. Parimet bazë ku përqëndrohej kryesisht programi i

transformimit përfshinin liberalizimin dhe privatizimin e ekonomisë, të mbështetur në një terren

makroekonomik të qëndrueshëm. Si pasojë e centralizmit ekstremist për dekada të tëra dhe shkëputjes nga

vendet e tjera të Europës, të kaluarit në ekonominë e tregut e gjeti vendin tërësisht të papërgatitur, çka çoi

në shkatërrimin e ekonomisë në pjesën më të madhe të saj dhe në uljen e nivelit të jetesës në mënyrë të

ndjeshme. Vitet 1985-1992 ishin vitet e një rënieje të shpejtë dhe të theksuar të PBB, të zhbalancimeve të

mëdha makroekonomike, të çrregullimeve masive në infrastrukturë, të shkatërrimit të rezervave valutore si

dhe të krijimit të BP të jashtëm në vend. Në vitin 1989, niveli i PBB ishte përgjysmuar, ndërkohë që si

prodhimi industrial dhe ai bujqësor pësuan rënie të theksuar. Kështu, Shqipëria nga një vend eksportues i

prodhimeve bujqësore dhe blegtorale u kthye në një ekonomi që mbështetej vetëm në ndihmat dhe

asistencën e donatorëve të huaj. Sigurisht që efektet e kësaj situate reflektoheshin në nivelet e të

82

ardhurave të cilat përkeqësoheshin vazhdimisht, krahas treguesve të papunësisë që pësuan rritje të

ndjeshme dhe që u bënë shkak i emigrimit të një pjese të madhe të popullsisë drejt vendeve të tjera.

Nivelet e DB në vitin 1991 arritën në rreth 34 përqind përkundrejt PBB duke shënuar një rritje dramatike

rreth 13 herë më të lartë, nga niveli vetëm 2.6 përqind ndaj PBB-së përgjatë viteve 1980-85. Mungesa e një

politike monetare të përshtatshme çoi në moskontrollin e likuiditeteve dhe të inflacionit që gjatë vitit 1992

arriti në nivele treshifrore rreth 236.6 përqind si dhe të kursimeve në nivele të ulta për shkak të përqindjes

negative të normave të interesit, në terma realë.

Grafiku 13.1 Treguesit kryesorë të ekonomisë gjatë viteve 1980-1992

Burimi i të dhënave: Banka e Shqipërisë, Raporti Vjetor 1993

Megjithatë, vitet e tranzicionit kanë shënuar për Shqipërinë jo vetëm dështime financiare, por edhe

zhvillime pozitive nisur nga bashkëpunimet me institucione të rëndësishme si FMN, BB apo dhe Bankën

Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH)18 etj. Kështu, në sajë të mbështetjes së vazhdueshme të

donatorëve dhe reformave strukturore të ndërmarra vendi arriti të kalonte vështirësitë e hasura. Reformat

e rëndësishme të disiplinës financiare në të gjitha nivelet e biznesit, privatizimit të ndërmarrjeve të mëdha,

hartimit të bazës ligjore të legjislacionit tatimor dhe të mbrojtjes nga konkurrenca, kalimit në rregjimin e

lirë të kursit të këmbimit, zhvillimit të sistemit bankar dhe shfaqjes së institucioneve financiare jobankare të

ndjekura nga politika fiskale shtrënguese, ndikuan në ringritjen dhe stabilizimin e ekonomisë.

Ndërkohë, falimentimi i skemave piramidale shkaktoi trazira në shkallë të gjerë shoqërore dhe shkatërrime

të mëdha të objekteve publike që sollën pasoja fatale për ekonominë deri në shpërbërjen e shtetit.

Tendenca në rënie e treguesve kryesorë makroekonomikë gjatë vitit 1997 reflektohet në grafikët më

poshtë.

18

Gjatë viteve 1992-1993, FMN dhe BB mbështetën ekonominë me programin “Stand By Arrangements”, ndjekur nga programet “Enhanced Structural Adjustment Facility -ESAF I) , “Emergency Post-Conflict Assistance” për vitet 1997-1998, “Enhanced Structural Adjustment Facility (ESAF - 1998-2001), si dhe “Poverty Reduction and Economic Growth (PREG - 2002-2005)- FMN (2005)

83


Burimi i të dhënave: Banka e Shqipërisë, Raporti Vjetor 1999, Ministria e Financave 2015

Qeveria që doli nga zgjedhjet e qershorit 1997 arriti të vendoste një lloj stabiliteti politik dhe social sërish

nën mbështetjen e donatorëve jo vetëm në fonde monetare, por edhe në trajtën e asistencës teknike.

Reforma të rëndësishme strukturore u rindërmorën në të gjithë sektorët e ekonomisë që kontribuan në

kalimin e krizës dhe në rritjen e ekonomisë me bazë qëndrueshmërinë, rënien e inflacionit si dhe ruajtjen e

tij në nivelet e parashikuara nga BSH. Paketa e re tatimore e tatimit mbi vlerën e shtuar (TVSH) që hyri në

fuqi në tetor të 1997 niveli i së cilës ndryshoi nga 12½ përqind në 20 përqind forcoi thelbësisht financat

publike në vend, që u shoqëruan dhe me uljen e DB.

Forcimi i mëtejshëm i administratës tatimore dhe doganore, rritja e efikasitetit të shërbimit civil, lufta ndaj

kontrabandës dhe korrupsionit, përmirësimi i vazhdueshëm i menaxhimit të shpenzimeve publike,

privatizimi i bankave shtetërore dhe aseteve të tjera publike, si dhe vënia në funksion e politikave

bujqësore vendosën themelet për një sektor financiar modern dhe adresuan një sërë problemesh të

qeverisjes në vend. Sektori privat mori një zhvillim të dukshëm dhe rritja e ekonomisë në pjesën më të

madhe të saj gjatë viteve 1998-2005 i dedikohet pikërisht këtij sektori.

Ndërkohë, hartimi i Strategjisë Kombëtare të Zhvillimit Ekonomik dhe Social gjatë vitit 2001, objektivi i së

cilës ishte krijimi i një klime të përshtatshme për të siguruar një rritje ekonomike të qëndrueshme dhe

gjithëpërfshirëse, të harmonizuar me politika ekonomike afatmesme që synonin nxitjen në krahun e ofertës

84

së punës për reduktimin e varfërisë, nxitjen e arsimit, përmirësimin e infrastrukturës në vend dhe të

shëndetësisë do të përbënte një prej sukseseve më të rëndësishme, me anë të së cilës qeveritë do të

mundoheshin të respektonin dhe të përmbushnin për herë të parë qëllime dhe objektiva afatgjata përtej

viteve elektorale për të cilat ishin përzgjedhur. Nën këtë kuadër, edhe sistemi financiar u zhvillua ndjeshëm

sidomos ai bankar ku ndikim patën edhe dy ndër projektet më të rëndësishme të implementuara nga BSH

mbi përmirësimin e sistemit të pagesave në kohë reale (RTGS) dhe krijimit të Zyrës së Informacionit të

Kredisë. Forcimi i rregullave të mbikqyrjes bankare, nxitja e zgjerimit të rrjetit bankar apo zhvillimi i

skemave të kursim – kreditit krahas mbulimit me shërbime bankare të të gjithë territorit të vendit ndikuan

akoma më tej në përmirësimin e ekonomisë (BSH, 2001)

Duhet marrë në konsideratë fakti që kjo periudhë karakterizohet nga ndryshime të mëdha të ekonomisë

botërore sidomos në Europë, ku në vitin 1999 filloi përdorimi zyrtar i monedhës euro, që sigurisht do të

influenconte jo vetëm tregtinë e jashtme, por edhe shërbimin e BP të jashtëm për shkak të ndryshimeve në

normat e interesave dhe të kursit të këmbimit duke shkaktuar ndryshime në strukturën financiare të vendit.

Nga ana tjetër nisur nga aspiratat për integrim të Shqipërisë në BE si dhe forcimi i politikave të BE që u bënë

të dukshme pas hyrjes së Euro-s, solli ndikime të ndjeshme që janë njësoj të vlefshme edhe në ditët tona në

drejtim të politikave ekonomike, zhvillimeve ligjore dhe institucionale.

Përafrimet e ligjeve dhe konsolidimi institucional (veçanërisht i tregjeve financiare dhe sistemit bankar), do

të përbënin prioritetet dhe shtyllën kyesore të programeve politike për qeveritë pasuese. Indikatorët më të

rëndësishëm të ekonomisë ku reflektohet performanca në rritje e administratës tatimore, përpjeket e

qeverive për menaxhimin e BP dhe rritja e PBB përgjatë viteve 1998-2005 paraqiten në grafikët më poshtë.

Megjithatë pavarësisht arritjeve të shënuara, ekonomia vazhdonte të ishte relativisht e dobët e

karakterizuar nga balancime makroekonomike të brishta, ku të ardhurat për frymë vazhdonin të ishin nga

më të ultat në Europë dhe niveli i varfërisë ishte tejet i lartë, veçanërisht në zonat rurale dhe të thella.

Për më tepër gjatë viteve 2004- 2005 ekonomia u ndesh edhe me sfida e probleme në sektorin energjitik,

ku si pasojë e planifikimit jo të saktë të niveleve të duhura të kërkesës për import të energjisë u shkaktuan

dëme të konsiderueshme për buxhetin për një kohë të gjatë. Si pasojë e kësaj krize (BSH, 2005) aktiviteti

ekonomik i bizneseve gjatë kësaj periudhe u kufizua me rreth 27 përqind, çka shkaktoi uljen e rritjes reale

të PBB me rreth 0.5 pikë përqindje.

85


Burimi i të dhënave: Ministria e Financave, 2015

Vitet e tjera në vazhdim dhe më konkretisht periudha 2006-2010 do të shënonte për ekonominë një ecuri

tejet pozitive, në prani të ruajtjes së treguesve kryesorë të stabilitetit makroekonomik. Këto vite përkojnë

me vazhdimin e reformave të mëtejshme strukturore, ku spikatën përfundimi i regjistrit të kredive, forcimi i

mbikëqyrjes së sektorit financiar, mirëadministrimi i të ardhurave tatimore dhe i shpenzimeve publike,

privatizime të rëndësishme si Albtelekomi, krijimi i Qëndrës Kombëtare të Regjistrimit të biznesit, reduktimi

i mëtejshëm i tarifave doganore, zhvillimi i tregut ndërbankar, si dhe përmirësimi i vazhdueshëm i klimës së

biznesit që u reflektua në nivele të rritura të IHD në vend.

Gjatë kësaj periudhe reforma u morën edhe në drejtim të krijimit të një sistemi tatimor me ngarkesë më të

ulët krahasuar me vendet e rajonit, nëpërmjet vendosjes së taksës së sheshtë prej 10 përqind e cila stimuloi

zhvillimin ekonomik të bizneseve si dhe ndikoi në shpërndarjen e barabartë dhe më pak deformuese të

barrës fiskale. Nga ana tjetër harmonizimi i politikave fiskale me ato monetare ishte një tjetër arritje që dha

ndikime pozitive të mëtejshme në ekonomi. Me rëndësi gjatë kësaj periudhe është jo vetëm ruajtja e

stabilitetit të ekonomisë, por arritja e nivelit mesatar prej rreth 5.13 përqind të rritjes ekonomike reale në

kushtet kur ekonomia botërore përjetonte krizë të thellë financiare me ritme negative të rritjes ekonomike.

Megjithatë, në mënyrë të pashmangshme ngadalësimi i rritjes ekonomike gjatë vitit 2009 dhe kriza

botërore ndikuan edhe në ekonominë shqiptare, efektet e së cilës filluan të ndihen vetëm përgjatë viteve

2011 -2012, si pasojë e shtrenjtimit të “faturës” së importit si dhe uljes së konsiderueshme të nivelit të

86

remitancave (BSH, 2011). Norma e ulët e rritjes së eksporteve, stimujt e dobët të sektorit tatimor,

shkaktuan uljen e ritmit të të ardhurave buxhetore, dhe rritjen e DB, ndërkohë që BP kapërceu nivelin prej

60 përqind ndaj PBB. Rritja e niveleve të papunësisë, ngadalësimi i kërkesës për para dhe rritja e portofolit

të kredive me probleme vijoi të përkeqësohet, duke shkaktuar uljen e ndjeshme të rritjes reale mesatare të

ekonomisë nga trendi i saj historik deri në nivelet 1.62 %, edhe pse pozitive.

Zhvillimi në rënie i indikatorëve kryesorë të ekonomisë do të përkeqësohej ndjeshëm sidomos në vitin

2013, i cili rezultoi një vit sfidues për ekonominë dhe për tregjet financiare shqiptare. Kërkesa e dobët

agregate u reflektua në një rritje të ulët ekonomike, që ndikoi më tej në rritjen e zbehtë të punësimit dhe të

nivelit të pagave, në presione të lehta inflacioniste, apo në vështirësi financiare për ndërmarrjet si dhe

sistemit bankar si pasojë e rritjes së kredive me probleme. Në përgjigje të këtyre zhvillimeve, pavarësisht

ndërhyrjes së BSH që uli rreth 4 herë normën bazë të interesit brenda vitit për ta zbritur atë në nivele

minimale historike prej 3%, ekonomia sërish e pati të vështirë të reagonte. Një ndër problemet kryesore

ishte BP i lartë i fshehur i akumuluar ndër vite në formën e detyrimeve të prapambetura e të papaguara që

krijuan tkurrje për zhvillimin e sektorit privat. Megjithatë, në sajë të paketës së re fiskale të ndërmarrë nga

qeveria e ardhur në pushtet si pasojë e zgjedhjeve parlamentare të vitit 2013 dhe ndihmës së FMN/BB u

arrit që gjatë vitit 2014, treguesit ekonomikë në vend të rimëkëmbeshin disi.

Ndërkohë, angazhimet e ndërmarra nga qeveria për vitet në vijim synojnë që në periudhën afatmesme, të

zgjerohet aktiviteti ekonomik mbështetur plotësisht nga zgjerimi i investimeve dhe konsumit privat si dhe

nga kërkesa e jashtme, kjo e fundit mbase në nivele më të ulta se parashikimet e bëra, për shkak edhe të

dobësimit të ekonomive të vendeve të Eurozonës dhe krizës së Greqisë. Kërkesa e brendshme do të

mbështetet në rritjen e konsumit, në shlyerjen e detyrimeve të prapambetura si dhe në lehtësimin e

kushteve të financimit të ofruara nga sistemi bankar, që tregojnë që performanca e ekonomisë do të vijë

duke u përmirësuar ngadalë, por me hapa të sigurtë.

Uljet dhe ngritjet e vazhdueshme që ka pësuar ekonomia jonë përgjatë viteve 2003 -2015, si dhe

parashikimet premtuese për një rimëkëmbje të ekonomisë shqiptare për vitet në vazhdim 2016 e 2017

reflektohen në indikatorët kryesorë të cilët pasqyrohen në tabelën më poshtë.

87

Tabela 33.1 Treguesit kryesorë makroekonomikë gjatë viteve 2006-2017

Burimi i të dhënave: Ministria e Financave, INSTAT, Banka e Shqipërisë, 2015

3.2 Dinamikat ndër vite të borxhit publik

Sipas BB (2005), të analizuarit e dinamikave të BP është mjaft e rëndësishme pasi arrihet të përcaktohen

faktorët vendimtarë në vlerësimin e situatës makroekonomike dhe të klimës së investimeve private në

vend. Madje edhe të vlerësuarit të qëndrueshmërisë së politikave të ndërmarra nga qeveritë (Toth, 2011) si

dhe të arritjes së përfundimeve deri në çfarë mase shtrihet ndikimi i faktorëve apo forcave që kontribuojnë

në madhësinë e BP nis nga analiza e dinamikave të tij. Kështu, mbështetur në zhvillimet ekonomike në vend

të përshkruara më lart, Shqipëria ka kaluar në një rrugë të gjatë shpesh me pengesa të mëdha, por

përgjithësisht sipas studiuesve performanca e ekonomisë së saj mund të përshkruhet pozitive edhe pse

qëndrueshmëria ka qënë shpesh e lëkundur. Në këtë linjë, më poshtë do të analizohet në mënyrë të

detajuar ecuria e DB dhe BP në Shqipëri, për të krijuar një tablo të qartë mbi mënyrën sesi këta dy

indikatorë të rëndësishëm ndikojnë në qëndrueshmërinë financiare të vendit.

88

3.2.1 Tendencat e borxhit publik në Shqipëri

Një ndër treguesit që reflekton performancën pozitive ekonomike të vendit lidhet me rritjen e madhësisë së

qeverisë së saj, që sipas studiuesve vlerësohet nga niveli i të ardhurave dhe shpenzimeve përkundrejt PBB-

së ndër vite. Sa më i lartë të jetë niveli i shpenzimeve, apo dhe i të ardhurave buxhetore aq më në rritje

është dhe roli apo madhësia e qeverisë për të kryer funksionet e saj, por sigurisht këto indikatorë nuk

duhen vlerësuar të shkëputur nga madhësia e DB dhe BP që vendi ka akumuluar ndër vite për kryerjen e

aktiviteteve të ndryshme. Rregulli ekonomik nënkupton që rritja e nivelit të shpenzimeve buxhetore duhet

të jetë e përballueshme në terma të rritjes ekonomike, ritmi i së cilës duhet të kalojë ritmin e rritjes së

shpenzimeve. Sikurse shikohet nga grafiku më poshtë, madhësia e ekonomisë sonë ka ardhur gjithmonë e

në rritje, por me ritme të shpejta është rritur edhe niveli i DB dhe BP.

Grafiku 43.4 Niveli i të ardhurave, shpenzimeve, DB dhe BP në % ndaj PBB dhe ritmi i rritjes së tyre

Burimi i të dhënave: Ministria e Financave, Instat, Banka e Shqipërisë, 2015

Duke qënë se ekonomia shqiptare ka kaluar në disa periudha të caktuara zhvillimi për efekt të analizimit të

tendencave të niveleve të DB dhe BP ndër vite do të bëjmë një ndarje në tre nënperiudha të mëdha.

Vitet 1993-2000 duke qënë vitet e transformimit për ekonominë shqiptare u shoqëruan me një sërë

reformash strukturore të rëndësishme, që ndikuan në luhatshmërinë e të gjithë treguesve kryesorë

makroekonomikë. Nevoja e vazhdueshme për shpenzime publike në një kohë që gjenerimi i të ardhurave

nuk i përgjigjej dot kërkesave të mëdha për kryerjen e investimeve apo të ndërhyrjes së qeverisë në

sektorët kryesorë të ekonomisë do të shkaktonte fillimisht rritjen e nivelit të DB që do të pasohej me rritjen

e nivelit të stokut të BP. Pjesë e pandarë dhe e rëndësishme e reformave fiskale ishin vazhdimi i përpjekjeve

për kuadratimin e politikës fiskale, me qëllim kryesor balancimin e buxhetit të konsoliduar, që do të

siguronte stabilitetin ekonomik dhe financiar nëpërmjet uljes së DB dhe të BP (Shijaku, 2009), mbështetur

në literaturën përkatëse e cila sugjeron se ekonomitë në tranzicion mund të arrijnë objektivin e

konsolidimit fiskal e për rrjedhojë stabilitetin makroekonomik, më shpejt nëpërmjet politikave fiskale

89

shtrënguese. Në këtë kontekst politika fiskale shtrënguese nënkupton orientimin e sektorit fiskal drejt

mekanizmave që mundësojnë rritjen e bazës së nivelit të të ardhurave tatimore, por edhe uljen e

shpenzimeve publike të marra së bashku përkundrejt zbatimit të njëanshëm të rritjes së nivelit të

përgjithshëm të taksave. Kështu, sipas FMN (2003) detyra kryesore ndaj sektorit fiskal në Shqipëri ishte

hartimi dhe zbatimi i një politike fiskale shtrënguese, e orientuar më së shumti drejt vjeljes së të ardhurave

dhe kryerjes së shpenzimeve publike sa më eficiente, të cilat që të dyja sëbashku do të mundësonin

shmangien e paqëndrueshmërisë fiskale dhe krijimin e bazave për stabilitet makroekonomik.

Për këtë arsye, përgjatë këtyre viteve qeveria ndoqi pikërisht politika të tilla, që u mbështetën nga

organizma të ndryshëm ndërkombëtarë jo vetëm financiarisht, por edhe në asistencë teknike. Suksesi i

këtyre politikave u “ndihmua” edhe nga liberalizimi i privatizimeve krahas optimizimit të shpërndarjes së

burimeve midis sektorëve të ekonomisë, hartimit të ligjeve për mirëadministrimin e të ardhurave me natyrë

tatimore, por edhe si rezultat i mekanizmave të ndjekur për rritjen e efektivitetit të shpenzimeve publike.

Të gjitha këto zhvillime së bashku çuan në rritjen e të ardhurave dhe uljen e shpenzimeve buxhetore në një

kohë mjaft të shkurtër, që u reflektua në uljen e ndjeshme të nivelit të DB nga 13.7 përqind ndaj PBB në

vitin 1993 në nivelin prej 7.64 përqind ndaj PBB në vitin 2000. Nga ana tjetër pavarësisht uljes së nivelit të

DB, ekzistenca dhe luhatjet në këtë tregues nënkuptojnë nevojën e vazhdueshme të financimit të tyre që në

kushtet e mungesës së tregut të brendshëm funksional primar dhe sekondar përbëjnë një burim të

përhershëm të presioneve inflacioniste. Kështu, për shmangien e monetarizimit të DB reforma u

ndërmorën edhe në drejtim të mekanizmave të financimit të tyre, prandaj në vitin 1994, filloi të funksionojë

tregu i bonove të thesarit me afat maturimi nga 3 deri në 12 mujor, ku BSH u caktua agjenti organizues dhe

fiskal i ankandeve të këtyre letrave me vlerë.

Një faktor tjetër i rëndësishëm stabilizues dhe financues për DB përbëjnë të ardhurat nga privatizimet

(proces i cili ndër vite nuk është menaxhuar gjithmonë siç duhet, pasi asetet publike shpesh herë janë shitur

me çmime më të ulëta krahasuar me vlerën e tyre reale) që gjatë kësaj periudhe kanë qënë mesatarisht

rreth 0.47 % të PBB. Sikurse vihet re edhe në tabelën më poshtë, DB kryesisht në këtë periudhë janë

financuar me burime të brendshme (mesatarisht në nivelet 76 përqind) ndërkohë që tendenca e financimit

të tyre me anë të burimeve të huaja edhe pse ende në nivelet 23.6 përqind, filloi të rritej çka ndikoi në

krijimin dhe në shtimin e madhësisë së nivelit të BP të huaj në vend.

Ndonëse në sajë të reformave të ndërmarra u arrit një ulje e ndjeshme e nivelit të DB, stoku total i BP filloi

të shtohej gjatë gjithë kësaj periudhe me rreth 82% aq sa në vitin 2000, arriti në nivelin prej rreth 61.11 %

ndaj PBB përkundrejt niveleve mesatare të ulëta në vitet e tjera.

90

Tabela 43.2 Financimi i deficiteve gjatë viteve 1996-2000 në % ndaj PBB

Treguesit në % ndaj PBB 199619 1997 1998 1999 2000

Stoku BP Total 33.58 49.33 52.34 53.4 61.11

Deficiti Buxhetor 10.19 12.7 9.56 9.02 7.64

Financimi brendshëm i DB 8.17 10.90 6.74 5.92 5.73

Të ardhura nga privatizimi 0.18 0.26 0.03 0.19 1.71

Hua-marrje e brendshme (neto) 0.00 0.00 7.07 5.92 3.83

Të tjera 7.99 10.63 -0.35 -0.19 0.19

Financimi jashtëm i DB 2.02 1.17 2.81 3.10 1.92

Hua afatgjatë (e marrë) 0.00 0.00 3.79 3.59 2.68

Ndryshimi i gjendjes së arkës 0.00 0.00 -0.67 -0.32 -0.58

Ripagesat 0.00 0.00 -0.31 -0.18 -0.19

* të dhënat e detajuara për financimin e DB të padisponueshme për vitet para 1996


Vitet 2000-2011 mund t’i përshkruajmë si vite në të cilat ekonomia shqiptare karakterizohet kryesisht nga

stabiliteti makroekonomik, pasi reformat e ndërmarra buxhetore mundësuan uljen e nivelit të DB, dhe të

stokut të BP. Të diktuar edhe nga procesi i integrimit në BE, apo dhe nga praktikat më të mira buxhetore

rëndësi për këtë periudhë pati vendosja në ligj e kufizimit të kufirit maksimal të nivelit të BP në vend.

Kështu, në vitin 2008 me ndryshimin e Ligjit Organik të Buxhetit (LOB) u vendos një nen i cili përcaktoi

kufirin limit prej 60 përqind të BP ndaj PBB, apo dhe rregulla të tjerë që lidhen me raportin e stokut të BP

ndaj të ardhurave operative, vendosjen e kufijve maksimalë vjetorë për shërbimin e tij të kombinuar edhe

me kufizime në administrimin e shpenzimeve buxhetore, krahas parashikimit të fondeve rezervë e

kontigjencë përkundrejt vlerës totale të fondeve të miratuara.

Megjithatë, pavarësisht kufizimeve ligjore dhe përmirësimeve të bëra për uljen e nivelit të shpenzimeve

korrente, rishikimet në mënyrë të vazhdueshme të buxheteve vjetore (rreth 3 herë në vit) shkaktonin

ndryshime të mëdha të buxheteve fillestare të miratuara duke krijuar konfuzion në menaxhimin dhe në

alokimin e burimeve financiare, një proces i kritikuar vazhdimisht nga FMN dhe BB, pasi koncepti i

planifikimit të buxhetimit afatmesëm trevjeçar, PBA (një tjetër risi thelbësore që synonte ligji i menaxhimit

të sistemit buxhetor) po humbiste krejtësisht funksionin e vet.

Në këtë mënyrë planifikimet jo të sakta do të ndikonin edhe më tej në rritjen e pakontrolluar të DB dhe të

stokut të BP. Vitet me luhatjet më të mëdha të DB (përkatësisht 5.58 dhe 7.07 % ndaj PBB) dhe të niveleve

të larta të BP (përkatësisht 55.14 dhe 59.67 % ndaj PBB) në këtë periudhë janë vitet 2008-2009 të cilët jo

rastësisht përkojnë me vitet e financimit të investimeve të rëndësishme në infrastrukturë në të gjithë

vendin dhe kryesisht të rrugës “Durrës – Kukës - Morinë”, ndërsa niveli i shpenzimeve korrente ishte

19

Treguesit e detajuar mungojnë përpara vitit 1993, për këtë shkak analiza fillon nga ky vit (Autori)

91

thuajse i pandryshueshëm. Për më tepër pjesa më e madhe e shpenzimeve kapitale gjatë këtyre viteve

është realizuar nëpërmjet huamarrjes së brendshme e cila shpeshherë ka qënë me kosto të lartë për

buxhetin. Ulja e nivelit të investimeve të financuara me burim të huaj lidhet kryesisht me problemet e

parashikimeve të pasakta të kryera nga qeveria shqiptare si dhe me mosplotësimin e kushteve të vendosura

në marrëveshjet e kredive dhe ndihmave, si pasojë e proceseve të shpronësimeve, apo detyrime të tjera

ligjore duke limituar jo vetëm kapacitetin e qeverisë për ndërmarrjen e investimeve me kosto sa më të ulët

(BSH, 1999), por duke “rrezikuar” njëkohësisht edhe reputacionin e saj përpara donatorëve.

Megjithatë në vitin 2010, tregu i kapitalit i hapi dritën “jeshile” Shqipërisë duke shënuar për vendin një

epokë të re në menaxhimin e financave publike, nëpërmjet emetimit të Eurobondit në vlerën prej 300

milionë euro me çmim kuponi prej 7.5 përqind. Sipas KE (2009), eurobondet janë mjete të mira për qeveritë

për të financuar BP të tyre dhe përbëjnë investime likuide dhe të sigurta, nëpërmjet të cilave vendet që

përjetojnë momente të vështira ekonomike mund të marrin BP me kosto më të ulët duke përfituar nga

kushtet e favorshme të vendeve të tjera. Në këtë kontekst, Eurobondi i parë shënoi një sukses të

dyanshëm, së pari në rrugën e financimeve të DB të vazhdueshme dhe së dyti në konfirmimin e plotë të

kredibilitetit të qeverisë në rrugën e reformave dhe të politikave makroekonomike të ndërmarra.

Ndërkohë, niveli i DB përgjatë kësaj periudhe ishte thuajse gjithmonë mbi nivelin e “pranuar” ose më

konkretisht 3% ± 4%, ndërsa niveli i stokut të BP edhe i lartë, mbahej nën kontroll nën kufirin e lejuar me

ligj20. Financimi i DB gjatë kësaj periudhe nuk ndjek një trend të qëndrueshëm, por vihet re se financimi i

tyre me burime të huaja ka ardhur gjithmonë e në rritje.

Tabela 53.3 Financimi i deficiteve gjatë viteve 2000 -2011 në % ndaj PBB

Treguesit në % ndaj PBB 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Stoku BP Total 58.22 62.84 58.82 56.45 57.45 56.06 53.42 55.14 59.67 57.72 59.41

Deficiti Buxhetor 6.93 6.09 4.89 5.07 3.46 3.33 3.53 5.58 7.07 3.07 3.52

Financimi brendshëm i DB

4.85 3.44 3.45 4.11 2.86 2.68 2.98 2.26 6.18 1.06 2.00

Të ardhura nga privatizimi

2.17 0.08 0.13 1.91 0.11 0.22 1.37 0.51 2.20 0.03 0.03

Huamarrje e brendshme (neto)

2.92 3.15 2.89 1.93 2.53 2.35 1.76 1.67 3.79 0.91 2.17

Të tjera -0.25 0.21 0.43 0.27 0.22 0.10 -0.15 0.08 0.19 0.12 -0.20

Financimi jashtëm i DB 2.08 2.65 1.44 0.96 0.60 0.65 0.55 3.32 0.89 2.01 1.52

Hua afatgjatë (e marrë) 1.93 3.01 1.56 1.38 1.13 1.13 0.94 3.68 1.34 4.82 1.94

Ndryshimi i gjendjes së arkës

0.29 0.07 0.23 -0.02 -0.12 0.05 0.03 0.03 0.05 -0.14 0.16

Ripagesat -0.14 -0.42 -0.35 -0.40 -0.41 -0.52 -0.42 -0.39 -0.50 -2.68 -0.59


20

Viti 2002,bën përjashtim pasi nuk ishte miratuar ende LOB që përcaktonte kufirin maksimal të BP ndaj PBB (Autori)

92

Gjatë viteve 2012 e në vazhdim niveli i BP u rrit ndjeshëm, duke tejkaluar edhe kufirin maksimal të lejuar

me ligj. Për këtë arsye në 2012, ligji u amendua për t’i lënë rrugë ndryshimeve të cilat bënë që stoku i BP të

arrinte në nivelet shqetësuese prej 72.19 përqind ndaj PBB në vitin 2015, çka dha sinjalet e para të cënimit

të QBP në vend. Një prej shkaqeve kryesore lidhej me parashikimet sistematikisht tejet optimiste mbi

nivelin e të ardhurave duke shkaktuar dëmtime të ndjeshme në proceset e planifikimit dhe të buxhetimit.

Frenimi dhe ndalimi i këtyre tendencave dhe qëndrimeve u bë një prioritet gjithëpërfshirës dhe i

rëndësishëm për qeverinë që u reflektuan në marrjen e masave specifike për forcimin e kuadrit fiskal për

rritjen e përgjegjshmërisë dhe për përdorimin efektiv dhe efikas të burimeve publike financiare.

Për më tepër nëpërmjet ndërhyrjes së FMN dhe BB, vendi përfitoi rreth 330 milionë Euro gjatë vitit 2014,

përkundrejt disa kushteve që synonin kryesisht uljen e stokut të BP dhe ritmin e akumulimit të DB në vitet

në vijim. Megjithatë, reduktimi i këtyre treguesve mund të arrihet vetëm me anë të reformave të

vazhdueshme administrative në sektorin tatimor dhe nëpërmjet mirëmenaxhimit të shpenzimeve publike

nisur nga ulja e shpenzimeve joproduktive dhe prioritarizimi i tyre drejt projekteve me efekte sa më të

gjera. Kushtet e tjera të vendosura synojnë uljen deri në pagimin e plotë të detyrimeve të praprambetura të

qeverisë ndaj sektorit privat dhe shlyerjen e vendimeve gjyqësore të cilat përgjatë viteve 2013 - 2014

arritën në shifra tejet alarmante përkatësisht në nivelet 5.2 dhe 2.6 përqind ndaj PBB.

Të gjitha këto fakte mbështesin edhe njëherë argumentin se, gjatë periudhës kur vendi përjeton fushata

zgjedhore parlamentare (vitet 2001, 2005, 2009, 2013) ekonomia në tërësi përballet me vendime jo

racionale mbi mënyrën e shpenzimeve publike që shkaktojnë rritje të mëdha të DB dhe stokut të BP në

periudhën para dhe menjëherë pas tyre. Gjatë kësaj periudhe konstatohet niveli i ulët i të ardhurave nga

privatizimet, për arsye se pronat publike ishin tashmë privatizuar, çka përforcon dhe njëherë rëndësinë e

zhvillimit të mëtejshëm të një klime të favorshme për nxitjen e IHD-ve si një mundësi që mund të

përmirësojë gjendjen buxhetore të vendit në mënyrë të vazhdueshme. Për këtë arsye në bashkëpunim me

BB reforma do të ndërmerren në aspekte të ndryshme për të ndihmuar në përmirësimin e mëtejshëm të

kushteve sa më favorizuese për biznesin, që shërben si një tregues i uljes së rrezikut financiar të vendit.

Nga ana tjetër, mbështetur në nismat që qeveria ka iniciuar dhe planifikon të ndërmarrë në të ardhmen në

fushën e pensioneve, në sektorin energjitik, në administrimin territorial, turizëm, në sektorin e transportit

dhe të infrastrukturës apo të mirëadministrimit të shpenzimeve publike në tërësi të cilat do të mbështesin

një rritje të sigurtë të ekonomisë dhe një përmirësim të dukshëm të treguesve makroekonomikë edhe

nivelet e DB apo të BP priten të kenë tendencë rënëse sikurse vihen re edhe në grafikun përkatës. Për më

tepër mbështetja e BB si garante e kredisë tregtare të marrë gjatë vitit 2015 “Public Finance Policy Based

Guarantee - PFPBG” prej 200 milion Euro për një periudhë 35 vjeçare, do të sjellë përfitime të mëdha të

93

mëtejshme për ekonominë duke ndihmuar në rrugën e përforcimit të konsolidimit fiskal dhe uljen e BP në

vend si rezultat i uljes së kostove të huamarrjes, zbutjes së rreziqeve financiare si dhe lehtësimit të aksesit

për kreditimin e ekonomisë.

Tabela 63.4 Financimi i deficiteve gjatë viteve 2012 -2016 në % ndaj PBB

Treguesit në % ndaj PBB 2012 2013 2014 2015 Parash. 2016

Stoku BP Total 62.1 70.1 71.6. 72.2 71.3

Deficiti Buxhetor 3.43 4.9 5.2 4.0 2.8

Financimi brendshëm i DB 2.0 4.1 1.8 3.3 1.8

Të ardhura nga privatizimi 0.1 1.2 0.0 0.0 0.0

Huamarrje e brendshme (neto) 1.9 3.4 2.7 2.9 1.8

Të tjera 0.0 -0.2 0.3 0.4 0.0

Financimi jashtëm i DB 1.4 0.8 2.1 0.7 1.0

Hua afatgjatë (e marrë) 2.4 1.6 1.4 4.2 1.8

Ndryshimi i gjendjes së arkës -0.2 0.1 -0.1 0.0 0.0

Ripagesat -0.8 -0.9 -1.3 -4.4 -1.7

Mbështetje buxhetore (hua nga FMN, BB) 0.0 0.0 2.2 1.1 0.9


Së fundmi, në një ekonomi tejet të globalizuar ku jetojmë klima ekonomike e një vendi reflektohet edhe në

situatën financiare të vendeve të tjera prandaj është e rëndësishme që edhe tendencat e parametrave të

rëndësishëm makroekonomikë të mos shikohen të shkëputura, pasi janë krahasimet ato që përbëjnë

shpeshherë analizat më të mira. Për këtë arsye më poshtë paraqiten nivelet e BP ndaj PBB ndër vite për

vendet e rajonit duke përjashtuar Greqinë e cila nuk përbën një shembull krahasimi për shkak të krizës

ekonomike që po kalon. Ajo çfarë konstatohet është niveli i lartë i BP në Shqipëri gjatë gjithë periudhës (jo

më poshtë se 50 përqind), ndërkohë që në vendet e tjera nivelet janë dukshëm më të ulta.

Sigurisht ky është një sinjalizim i rëndësishëm për politikëbërësit për t’i udhëhequr ato drejt reformave dhe

nismave që ndikojnë në rritjen e stabilitetit ekonomik të vendit dhe përdorimit të BP për aktivitete sa më

produktive, për sa kohë këto të fundit kanë një lidhje të drejtëpërdrejtë pozitive me rritjen e ekonomisë në

Shqipëri (Shijaku dhe Gjokuta, 2013). Gjithsesi është për t’u përmendur që BP ka një tendencë në rritje vitet

e fundit në vendet e rajonit, ku shtetet si Kroacia, Sllovenia apo Serbia janë dukshëm mbi nivelin 60 përqind

të përcaktuar në TM për të gjitha vendet aspirante apo dhe ato që janë tashmë pjesë të BE.

94

Tabela 73.5 Niveli i borxhit publik në përqindje ndaj PBB në vendet e Rajonit

Niveli i BP në ndaj PBB

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Bullgari 52.4 44.4 37.0 27.5 21.6 17.2 13.7 14.6 16.2 16.3 18.4 18.9

Kroaci 34.8 36.3 38.2 38.5 35.7 33.3 30.0 36.6 44.9 51.9 55.8 67.1

Rumani 24.9 21.5 18.7 15.8 12.4 12.6 13.4 23.6 30.5 34.7 38.0 38.4

Shqipëri 58.8 56.4 57.4 56.1 53.4 55.1 59.6 57.7 59.4 62.1 70.1 71.6

Slloveni 26.7 26.8 26.3 26.0 22.7 21.6 34.5 38.2 46.5 53.7 70.3 80.9

Maqedoni 42.9 37.9 35.6 39.5 32.0 24.0 20.6 23.8 24.8 28.1 30.4 28.2

Bullgari 52.4 44.4 37.0 27.5 21.6 17.2 13.7 14.6 16.2 16.3 18.4 18.9 Bosnja Hercegovina 31.9 28.09 25.2 25.2 21.7 18.0 17.0 21.5 25.3 25.8 27.8 28.3

Serbia 61.7 52.6 50.2 35.9 29.9 28.3 32.8 41.8 45.4 56.2 59.6 70.9

Burimi i të dhënave: Eurostat, FMN ,Trading Economics 2015

3.2.2 Struktura dhe përbërësit e borxhit publik

Për të gjykuar mbi QBP si dhe për të përzgjedhur politikat më të mira fiskale në të ardhmen është tejet e

nevojshme të shyrtohen dhe të analizohen lidhjet ndërmjet treguesve kryesorë të ekonomisë. Krugman

(2011) citon se ”pavarësisht niveleve të larta të DB në vite, ritmi i përkeqësimit të balancës buxhetore mund

të jetë i ngadaltë”, çfarë do të thotë që ka edhe faktorë të tjerë ekulibrues të cilët ndihmojnë në uljen e

barrës së BP dhe kryesisht të financimit të DB. Për këtë arsye, studiuesit gjykojnë se të analizuarit e

dinamikave të BP nis me krahasimin e normës së rritjes ekonomike dhe kostos së shërbimit të tij.

Në rastin e Shqipërisë sikurse shikohet edhe nga grafiku më poshtë, përgjatë viteve 2000-2003 si norma e

interesit dhe rritja reale ekonomike kanë qënë të luhatshme duke mos ndjekur një tendencë të

mirëpërcaktuar, ndërkohë që gjatë viteve 2003-2008 norma e rritjes ekonomike ka qënë ndjeshëm më e

lartë sesa norma e interesit, një faktor kyç në zbutjen e problemeve që mund të sjellin shpenzimet e

interesit të BP në vend dhe që mundëson garantimin e QBP në ekonomi. Nga viti 2008 deri në vitin 2015

ritmi i rritjes ekonomike është dukshëm më i ulët, çfarë reflekton kosto të larta të shërbimit të BP që

shkaktojnë presione për rritjen e niveleve të DB që kthehen në shqetësim për qeverinë pasi QBP mund të

rrezikohet në çdo kohë. Megjithatë parashikimet e bëra për vitet e ardhshme (2016-2017) paraqesin një

situatë më të favorshme në këtë drejtim ku këto norma duken të jenë mjaft të përafërta.

95

Grafiku 53.5 Rritja ekonomike dhe normat e interesit ndër vite

Burimi i të dhënave: Ministria e Financave dhe llogaritje të vetë autorit

Nga ana tjetër të vlerësosh madhësinë e ndikimit të faktorëve ekonomiko-financiarë krahas identifikimit të

tyre që ndikojnë në rritjen/reduktimin e nivelit të BP është mjaft e rëndësishme. Për këtë arsye më poshtë

reflektohen efektet që sjellin parametrat kyesorë në madhësinë e BP në Shqipëri ndër vite, që sipas

ekonomistëve lidhen me normat e interesit, normat e rritjes së ekonomisë, inflacionit, të ardhurave shtesë

jashtëbuxhetore të tilla si: privatizimet, ndryshimi i kursit të këmbimit që lidhet me kostot e shërbimit të BP

të jashtëm apo dhe faktorëve të cilët mund të jenë variabla jo konstantë në ndikimin e tyre, si detyrimet

potenciale (fondet e kontigjencës), rikapitalizimet e sektorit bankar apo edhe elementë të tjerë ku mund të

përfshihen ndryshimet e të drejtave pasurore të sektorit publik (FMN, 2014)21.

Çdo faktor që ndodhet nën vijën bazë ndikon në reduktimin e nivelit të BP ndërkohë që çdo element mbi

këtë vijë shërben si një kontribues në rritje për ndryshimin e nivelit të BP ndaj PBB për një vit të caktuar.

Kështu, në mënyrë të vazhdueshme niveli i bilancit primar (DB i zhveshur nga shpenzimet e interesit) dhe

normat reale të interesit kanë ndikuar negativisht në madhësinë e BP madje në nivele të konsiderueshme

gjatë gjithë periudhës në analizë, duke qënë se nuk kanë arritur të krijohen të ardhura neto të mjaftueshme

me qëllim shlyerjen e stokut të BP të papaguar. Kjo tregon që normat e larta të interesit të BP të marrë dhe

shpenzimet e shërbimit të tij kanë përkeqësuar madhësinë e BP. Për më tepër efektet negative të tyre

priten të rriten sidomos në parashikimet e bëra për vitet në vijim.

Ndërkohë rritja ekonomike sigurisht ka kontribuar pozitivisht në masën prej rreth 2.5 përqind, për uljen e

nivelit të BP kryesisht në periudhën 2006-2011, megjithatë ritmi i ndryshimeve dhe luhatjet e saj me një

21

Për të llogaritur efektin e kontributit të rritjes ekonomike, të normave të interesit dhe të kurseve të këmbimit në stokun e borxhit

përdoret formula:∆𝑑𝑡 = (𝑖𝑡

𝑤−𝜋𝑡(1+𝑔𝑡)

(1+𝑔𝑡)(1+𝜋𝑡)−

𝑔𝑡

(1+𝑔𝑡)(1+𝜋𝑡)+

𝜀𝑡𝜎𝑡−1(1+𝑖𝑡𝑓

(1+𝑔𝑡)(1+𝜋𝑡))𝑑𝑡−1 − 𝑝𝑏

96

tendencë gjithmonë e në rënie nuk arrijnë të amortizojnë efektet negative të elementëve të tjerë.

Megjithatë parashikimet pozitive për ekonominë pritet të shoqërohen edhe me efekte pozitive rritëse të

këtij treguesi në nivelin e BP për vitet në vijim. E njëjta mund të thuhet edhe për të ardhurat nga

privatizimet efekti i të cilave për periudhën në analizë është i ulët dhe pse në vitin 2013, kanë shërbyer si

stabilizator i rëndësishëm i efekteve që mbart BP në ekonomi.

Ndërkohë, faktorë të tjerë që kanë ndikuar negativisht në një masë të konsiderueshme në nivelin e BP,

vihen re sidomos gjatë vitit 2013 dhe lidhen kryesisht me identifikimin për herë të parë si zë më vete të

detyrimeve të prapambetura të qeverisë ndaj sektorit privat krahas ndryshimit të vlerës së aktiveve

pasurore të qeverisë. Gjithashtu, duhet mbajtur në konsideratë se efekti i kursit të këmbimit thuajse nuk

merret në konsideratë në analizë për periudhën 2015-2018 për shkak të mosparashikimit të tij me saktësi,

por duke parë dinamikën e luhatjeve të tyre mund të arrihet në përfundimin se shumë shpejt ky parametër

do të ndikojë negativisht në drejtim të faturës së lartë të shërbimit të BP të marrë.

Grafiku 63.6 Efektet e faktorëve ekonomiko-financiarë në borxhin publik

Burimi i të dhënave: FMN 2014

Një tjetër element i rëndësishëm i analizave të BP në vend lidhet me përbërjen e tij, pra me përqindjen e BP

të brendshëm përkundrejt atij të jashtëm. Panizza (1998), Bhattacharya et.al (2004), Bua et.al (2014)

argumentojnë se, zhvillimi i tregut të brendshëm të huamarrjes publike mund të ulë ndjeshëm koston e

shërbimit të tij si pasojë e minimizimit të riskut të kurseve të këmbimit. Megjithatë, rritjet në nivelin e BP të

brendshëm duhet të bëhen të kontrolluara përndryshe risku i rifinancimit dhe i likuiditetit mund të

shndërrohen në cënim serioz për QBP. Në Shqipëri objektivi i qeverisë është mbajtja e raporteve të BP të

brendshëm dhe atij të jashtëm në nivelet përkatësisht prej 55% me 45%.

97

Edhe pse niveli i BP të brendshëm ka qënë ndër vite më i lartë (pesha e të cilit është luhatur nga 71.2 % në

vitin 1996 në rreth 60% në vitin 2015) krahasuar me BP e jashtëm (pesha e të cilit është rritur ndër vite nga

28.8% në vitin 1996 në rreth 40% gjatë vitit 2015), vihet re prirja e qeverisë për reduktim të nivelit të tij me

qëllim krijim e një profili të qëndrueshëm të shërbimit të BP, në përputhje me kapacitet shlyese të

ekonomisë dhe të objektivit primar për uljen e nivelit të BP dhe përmbushjen e QBP.

Pavarëisht tendencës në të ardhmen, kjo strukturë e BP është e pritshme, përsa kohë huamarrja e

brendshme mbetet financuesja kryesore e DB në vend nëpërmjet instrumentave të ndryshëm që emeton

qeveria sipas një kalendari ankandesh të paracaktuar, çka e bën këtë mënyrë financimi më fleksibël, më të

parashikueshme dhe më të lehtë për t’u administruar. Megjithatë, luhatja e këtij treguesi është në raport të

drejtëpërdrejtë me përdorimin e alternativave të tjera të huamarrjes që paraqiten në tregjet jashtë vendit,

të cilat nuk janë të thjeshta për t’u aksesuar, por shpesh ofrojnë kosto më të ulët dhe përdoren kryesisht

për financimin e projekteve kapitale, pra të projekteve që nxisin produktivitetin e ekonomisë.

Një tjetër arsye përse huamarrja e brendshme zë një peshë kryesore lidhet me nevojën e financimit të

vazhdueshëm të DB që akumulohen kryesisht për kryerjen e pagesave të aktiviteteve operacionale të

administratës publike, që në të shumtën e rasteve janë rezultat i parashikimeve të dobëta buxhetore dhe të

keqadministrimit të likuiditeteve. Ndërkohë, pavarësisht tendencës në rritje të niveleve të BP, pozitive

është ruajtja e niveleve thuajse në rënie të kostove të shërbimit të tij në vend krahasuar me koston e lartë

përgjatë viteve 1996-2000, edhe pse gjatë vitit 2015 tendenca është drejt rritjes.

Grafiku 73.7 Evoluimi i borxhit të brendshëm dhe borxhit të jashtëm dhe kostot e shërbimit ndër vite

Burimi i të dhënave: Ministria e Financave, 2015 dhe llogaritje të vetë autorit

Së fundmi, një tjetër element në rritje në stokun e BP në vend është edhe BP (stok) jashtë buxhetit në të

cilin në përputhje me përkufizimet e ligjit përfshihen BP i pushtetit vendor, BP i garantuar si dhe detyrimet

e prapambetura. BP i pushtetit vendor ka qënë gjithmonë në nivele të papërfillshme dhe vetëm në vitet

2014 e në vijim është shfaqur si një zë më vete, megjithatë vlera e tij është ende e ulët prej rreth 0.1% ndaj

98

PBB. Ndërsa, niveli i BP në formën e detyrimeve të prapambetura për shkak të mospagimit të detyrimeve të

qeverisë ndaj bizneseve për punimet e kryera, u rrit ndjeshëm aq sa në vitin 2013 vlera e tij arriti në rreth

5.2 përqind ndaj PBB. Kështu, në zbatim edhe të kushteve të kredisë së FMN dhe të BB (2014), qeveria

shqiptare hartoi Strategjinë e Shlyerjes së Detyrimeve të Prapambetura dhe Planin e veprimit për

procedimin e mëtejshëm të pagesave ndaj biznesit dhe individëve, në mënyrë që këto detyrime të shlyhen

deri në vitin 2016, një proces që shërben si nxitje për përmirësimin e klimës së biznesit në vend edhe

kompensim për nivelin e reduktuar të investimeve publike të realizuara gjatë kësaj periudhe (MF, 2015).

Edhe niveli i BP i garantuar që përfaqëson detyrimet e borxhit të sektorit publik dhe privat, shërbimi i të cilit

garantohet me marrëveshje nga njësitë e sektorit publik sipas ligjit rregullues të proçedurës së huamarrjes

është rritur ndjeshëm për periudhën 2014 -2017 dhe niveli i tij përllogaritet në rreth 5 përqind ndaj PBB.

Kjo rritje i atribuohet kryesisht garancive të emetuara në tregun e brendshëm në favor të KESH. sha,

ndërkohë që niveli i garancive të jashtme është vlerësuar me ulje për shkak të disbursimeve të ulta.

Megjithatë duke qënë se ky BP përfaqëson thjesht një “BP potencial” që mund të mos rezultojë me kosto

për qeverinë në të ardhmen, në tabelën më poshtë paraqitet një llogaritje e nivelit të BP total në vend “të

zhveshur” nga BP i garantuar. Sikurse shikohet një BP i garantuar që mund të shërbehet i tëri nga njësitë

përfituese ul ndjeshëm nivelin e stokut të BP në vend.

Tabela 83.6 Niveli i borxhit publik dhe niveli borxhit të garantuar në përqindje ndaj PBB Treguesit në % ndaj PBB

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Trendi

Stoku BP 53.42 55.14 59.67 57.72 59.41 62.02 70.09 71.57 72.19 71.26 69.19

BP

garantuar 2.83 3.38 4.00 3.66 3.71 4.00 3.76 3.91 4.55 4.58 4.67

BP i zhveshur nga BP

garantuar

50.59 51.76 55.66 54.06 55.70 58.02 66.33 67.66 67.64 66.68 64.52


3.2.3 Borxhi dhe treguesit e tjerë ekonomikë

Në mbështetje të analizave të ndërmarra nga Domar (1944), FMN (2003) apo studiuesve të tjerë përdorimi i

BP për financimin e investimeve kapitale përbën mënyrën më eficiente çka siguron QBP në vend, pasi të

ardhurat dhe përfitimet që gjenerohen nga projektet janë të tilla që mund të shërbejnë BP e marrë.

Për këtë arsye është e rëndësishme të analizohet niveli i shpenzimeve kapitale të konsideruara si

shpenzime produktive përkundrejt shpenzimeve korrente joproduktive dhe nivelit të BP të akumuluar ndër

vite. Ajo që vihet re në grafikun më poshtë është se niveli i lartë i DB dhe stokut të BP ndër vite, nuk i

99

përgjigjet gjithmonë nivelit të investimeve publike, që nënkupton se huamarrja është përdorur gjerësisht

për financimin e shpenzimeve korrente apo zërave të tjerë të klasifikuar në këtë natyrë shpenzimesh. Ky

fakt përbën një shqetësim për QBP dhe stabilitetin e financave publike në vend pasi reflekton se BP i marrë

financon aktivitete jo ekonomikisht produktivë që nuk ndihmojnë në rritjen ekonomike të vendit.

Kështu, përgjatë periudhës 1996-2015 një peshë të konsiderueshme zënë shpenzimet për paga, interesat

për BP si dhe shpenzimet për fondet speciale. Këto të fundit që përfaqësojnë hendekun e krijuar në skemën

e pensioneve si pasojë e ndryshimeve demografike të pësuara në vend, madhësia e të cilave është

gjithmonë e në rritje përbëjnë “kërcënim” serioz për ekonominë prandaj kërkohen reformime të thella në

skemat aktuale. Ndryshimet demografike dhe nivelet e papunësisë pasqyrohen edhe në nivelin e

transfertave në vite të kryera nga buxheti i shtetit për papunësinë dhe ndihmat ekonomike, së bashku me

kompensimet për të përndjekurit politikë. Zërat dominantë në strukturën e shpenzimeve buxhetore

nënkuptojnë dhe sinjalizojnë gjithashtu që qeveria duhet të jetë e kujdesshme për të ulur shpenzimet

korrente si paga apo shpenzime operative dhe mirëmbajtje. Megjithatë, për të eleminuar edhe gabimet e

parashikimeve buxhetore të bëra si dhe në funksion të të planifikuarit në mënyrë sa më diskrete qeveria

vitet e fundit ka filluar të aplikojë parashikimin e një fondi kontigjencë i cili në varësi të akumulimit të të

ardhurave shpërndahet për qëllim të financimit të DB dhe të investimeve kapitale.

Nga ana tjetër duke qënë se disa shpenzime korrente si shpenzimet për interesa janë të pashmangshme

dhe të paracaktuara për qeverinë edhe tendenca e bilancit primar shërben si një matës tejet i rëndësishëm

i matjes së qëndrueshmërisë së DB dhe të barrës së BP (Blejer dhe Cheasty, 1991). Nivelet e tij jo të larta

përkundrejt DB reflektojnë kosto të larta të shërbimit të BP në vend, ndërsa luhatjet e tij nënkuptojnë

aftësinë e qeverisë për të kontrolluar shpenzimet e bëra prej saj.

Grafiku 83.8 Analizë e shpenzimeve dhe e borxhit publik ndër vite

Burimi të dhënave: Ministria e Financave, 2015

100

Gjithashtu, nuk duhet harruar që struktura e shpenzimeve publike përbën një faktor politiko-institucional

në varësi të të cilave jepen mesazhe të qarta të programit të qeverisë në pushtet (psh: ndërtimi i një rruge,

rritja e pagave në sektorin publik ose ndjekja e një politike të orientuar nga ana sociale,) të cilat ndikojnë në

nivelin e DB dhe të stokut të BP në vend, sikurse është rasti i ndërtimit të rrugës “Durrës –Kukës”, rruga e

Elbasanit, përkrahja e skemave të mbrojtjes shoqërore apo shëndetësore etj.

E njëjta vlen edhe për stukturën e të ardhurave publike, sidomos për nivelin e të ardhurave tatimore që

janë funksion i normave dhe bazës tatimore si dhe vullnetit të qeverisë për uljen e informalitetit. Nivelet e

të ardhurave publike reflektojnë drejtëpërdrejtë aftësinë paguese dhe likuiditetin e vendit në drejtim të

pagesave të interesit për BP e marrë. Edhe përllogaritja e raportit të të ardhurave nga eksportet me nivelin

e BP të jashtëm, përbën një indikator të rëndësishëm për analizimin e aftësisë paguese për shërbimin e tij,

pasi ky krahasim shmang efektet negative/pozitive të kursit të këmbimit. Aktualisht vihet re një rritje e

vazhdueshme e të ardhurave me natyrë tatimore të gjeneruara si pasojë e reformimeve të thella të pësuara

në drejtim të mirëadministrimit, uljes së normave tatimore, mbledhjes së tyre si dhe nismave për uljen e

evazionit fiskal në ekonomi. Si rezultat niveli i lartë i tyre përkundrejt shpenzimeve të bëra për interesat e

BP përbën një sinjal pozitiv që tregon se ekonomia ka likuiditete/mundësi paguese të mjaftueshme për

shërbimin e detyrimeve të saj. Kjo vihet re edhe për të ardhurat nga eksportet të cilat janë në raport të

kënaqshëm përkundrejt shpenzimeve të kryera për shërbimin e BP të jashtëm.

Grafiku 93.9 Struktura e të ardhurave buxhetore dhe raporte të shërbimi i borxhit ndaj të ardhurave

Burimi të dhënave: Ministria e Financave, INSTAT, Banka e Shqipërisë, 2015

Së fundmi, një tjetër tregues i rëndësishëm që lidhet me BP është edhe niveli i tij për frymë, që përfaqëson

jo vetëm koston e borxhit që çdo individ do të duhet të paguajë për BP të akumuluar ndër vite si pasojë e

vendimeve politike të qeverisë, por edhe nivelin e “detyrimeve agregat” që ka vendi. Sikurse shihet në

101

tabelën më poshtë niveli i BP për frymë ka ardhur gjithmonë e në rritje e më konkretisht nga 37.980 Lekë

në vitin 1996 në 367.821 Lekë në 2015.

Shkak për këtë rritje prej afro 868 përqind përbën kryesisht rritja e nivelit të stokut të BP në vend ndihmuar

edhe nga ulja e numrit të popullsisë sipas Censusit (2011) të fundit të bërë nga INSTAT (pa përmendur

inflacionin). Megjithatë për të zhveshur efektin e ndryshimit të popullsisë në vend, barra e BP për frymë

është përllogaritur sipas nivelit bazë të popullsisë 1996, çfarë bën që në vlerë nominale kosto e BP për frymë

të ulet (niveli i parashikuar për vitin 2015 bëhet 349.508 Lekë për frymë), por prapë trendi rritës në nivele

të larta (rreth 820 përqind më e lartë) është i pandryshueshëm.

Nëse do ta krahasonim këtë indikator edhe me ndryshimet e nivelit e të ardhurave për frymë, vihet re se

masa e ndryshimit të këtij të fundit paraqitet dukshëm më e ulët se masa e ndryshimit të BP për frymë, çka

tregon që individët do të duhen të paguajnë çdo vit më shumë për BP sesa ato mund të përballojnë pasi

ritmi i rritjes së nivelit të jetesës nuk është i njëjtë.

Tabela 93.7 Barra e borxhit publik për individ gjatë viteve 1996-2016


3.3 Menaxhimi i borxhit publik në Shqipëri

Menaxhimi i BP që përbën aktualisht një prioritet mbarëbotëror është procesi i hartimit dhe i ekzekutimit

të dokumentave me natyrë strategjike jo vetëm në drejtim të administrimit të BP tashmë të akumuluar, por

edhe të analizimit të nevojave të ardhshme për huamarrje dhe mënyrës së përthithjes së tyre në nivele të

102

larta të cilat së bashku duhet të përmbushin objektivat e qeverisë përkundrejt uljes së kostove të financimit

dhe reduktimit të rreziqeve të ndryshme financiare që ekonomia mund të kalojë pa anashkaluar arritjen

dhe ruajtjen e QBP në çdo moment.

Në Shqipëri, koncepti i menaxhimit të BP i përket një tendence jo shumë të hershme në kohë për shkak të

veçorive ekonomike në të cilat vendi ka kaluar. Kështu, vetëm në vitin 2007 u arrit të hartohej strategjia e

parë e menaxhimit të BP për një periudhë 3 vjeçare, një nismë në vazhdim të të gjithë dokumentave

strategjikë afatmesëm të financave publike. Në të vërtetë strategjitë ndër vite të menaxhimit të BP

përngjajnë më shumë me raporte të thjeshtë ku paraqitet evoluimi dhe dinamikat e BP, ndërsa vitet e

fundit vihet re reflektimi i disa elementëve shtesë si parashikimi i disa skenarëve mbi ecurinë e indikatorëve

makroekonomikë në të ardhmen, që kanë përmirësuar këtë dokument strategjik të një rëndësie të veçantë

pasi ravijëzon të gjitha politikat që qeveria duhet të ndërmarrë në drejtim të arritjes së QBP.

Në këtë kontekst për t’u përmendur mbeten përmirësimet e bëra në strategjinë e menaxhimit të BP 2015-

2017 pasi në të përmbahen më shumë elementë analitikë dhe reflektohen disa skenarë, indikatorë për

pritshmëritë dhe objektivat që synohen në të ardhmen në drejtim të sfidave që ka BP përkundrejt

zhvillimeve makroekonomike të vendit dhe në botë. Megjithatë, duke qënë se të menaxhuarit të BP është

një proces që kërkon angazhim të përditshëm jo vetëm nga institucionet ngushtësisht përgjegjëse, por nga

të gjithë institucionet e tjera publike një punë më e mirë vihet re në të gjitha veprimtaritë që lidhen me

huamarrjen publike në vend. Kështu, hartimi i ligjeve moderne dhe akteve të tjera ligjore në drejtim të

menaxhimit të BP përfshirë edhe atë vendor kanë ndikuar në forcimin e ligjshmërisë, transparencës si dhe

përcaktimit të roleve të aktorëve drejtëpërdrejtë përgjegjës dhe rritjes së përgjegjshmërisë të tyre

përkundrejt objektivave dhe synimeve të procesit të huamarrjes publike. Vendosja e disa kufizimeve për

procedurat e huamarrjes edhe me anë të kushtetutës pasqyron rëndësinë e këtij procesi në financat

publike nëpërmjet të cilit mundësohet arritja e QBP në çdo kohë.

Një tjetër progres është shënuar edhe në planin organizativ ku në mbështetje të praktikave më të mira

botërore dhe rekomandimeve të vazhdueshme të FMN dhe të BB, u bë e mundur që për herë të parë në

vitin 2008 të krijohej një strukturë e veçantë në nivel drejtorie e përgjithshme për menaxhimin e BP në MF,

çka përmirësoi dhe përforcoi së tepërmi administrimin e BP, aq sa në vitin 2011, BB vlerësoi maksimalisht

eficiencën dhe punën e bërë nga kjo strukturë. Përgjegjësitë e Drejtorisë së Përgjithshme të Menaxhimit të

BP përfshinin hartimin e vazhdueshëm të strategjive afatmesme të BP, të përgatitjes së raporteve për

administrimin e BP për paraqitje në Kuvend, monitorimin dhe miratimin e huamarjes vendore, emetimit të

garancive si dhe të gjetjes së fondeve të huamarrjes. Për realizimin e funksioneve të saj Drejtoria e

Përgjithshme ishtë e ndarë në tre drejtori (i) drejtoria Huamarrjes (front office), (ii) drejtoria e Strategjisë

103

dhe Riskut (middle office), si dhe (iii) drejtoria e Rregjistrimit dhe Shërbimit të Pagesave (back office).

Megjithatë, ardhja e një force të re në pushtet 2013 shkaktoi ndryshime të mëdha të organikave që cënoi

numrin e punonjësve në mbarë administratën. Reduktimet në rreth 50% prekën edhe numrin e punonjësve

të kësaj strukture krahas copëzimit dhe bashkimit me drejtorinë e thesarit. Për këtë arsye FMN (2014)

theksoi rëndësinë e forcimit të kapaciteteve njerëzore, rritjen dhe trajnimin e stafit, për shkak të rëndësisë

që menaxhimi i PB ka për ekonominë, duke bërë që edhe struktura të rikthehet sërish në nivel të një

drejtorie të përgjithshme.

Në drejtim të sistemeve të rregjistrimit të BP sistemi DMFAS 5.3 që përdoret aktualisht funksionon vetëm

për huamarrjen e jashtme, ndërkohë të dhënat e huamarrjes së brendshme apo dhe të garancive

shtetërore mbahen ende në mënyrë manuale duke rritur rrezikun operacional për shkak të

mosfunksionimit të sistemeve të kontrollit. Është kjo arsyeja përse përmirësimi, përditësimi dhe integrimi i

sistemit të DMFAS 5.3 me sistemin e thesarit ALFMIS ka një rëndësi thelbësore në mënyrë që të gjithë të

dhënat e BP të mbahen dhe të rregjistrohen automatikisht në sistemet përkatëse.

Një problem tjeter i rëndësishëm që lidhet me menaxhimin e BP në Shqipëri që duhet adresuar së shpejti

është mosanalizimi i mënyrës së krijimit dhe përdorimit të DB dhe më konkretisht DB ciklike dhe

strukturore. Kështu, DB ciklike që njihen kryesisht si “stabilizues automatikë” krijohen kur ekonomia është

në recesion, pasi shkaktojnë uljen e të ardhurave si pasojë e rritjes së papunësisë dhe rritjes së

shpenzimeve për asistencë sociale për të ndihmuar ruajtjen e kërkesës agregate në një ekonomi që nuk

prodhon mjaftueshëm për të nxitur rritje ekonomike. Reduktimi i DB ciklike vjen natyrshëm sapo ekonomia

fillon të stabilizohet. Ndërkohë DB strukturore krijohen edhe në rastet kur ekonomia është e fortë dhe janë

pikërisht këto lloj DB që reflektojnë probleme kronike që duhet të adresohen nëpërmjet politikave fiskale

që qeveria ndërmerr sidomos në drejtim të zgjidhjes së sfidave të krijuara. Në Shqipëri mungesa e një

vlerësimi të mirëfilltë të ndikimit të politikave fiskalë që ndërmerren dhe vlerësimit të masës së këtyre

elementëve rrit nevojën për një vëmendje më të madhe përkundrejt faktorëve më të rëndësishëm që

ndikojnë në rritjen e BP në mënyrë që më pas të gjenden zgjidhjet e drejta përkatëse.

Megjithatë, pavarësisht problemeve dhe sfidave që procesi i mirëmenaxhimit të BP në Shqipëri has dhe që

përbëjnë pjesë në objektivat e të gjithë dokumentave strategjikë në vend si ”Strategjia për Menaxhimin e

Financave Publike 2014-2020” në drejtim të uljes së nivelit të BP ndaj PBB, të eleminimit të borxheve dhe

detyrimeve të fshehura, si dhe vendosjes së rregullave ligjore që në vitet zgjedhore do të parandalojnë

shterimin e parakohshëm të DB dhe të BP të miratuara. Për më tepër rikonfirmimi i vlerësimit të ekonomisë

me B1 në fund të vitit të 2015 nga Moody’s si dhe B nga S&P jep sinjale pozitive për masat dhe reformat që

104

qeveria ka përzgjedhur për të realizuar në të ardhmen në drejtim të stabilitetit ekonomik dhe pse

performanca e ekonomisë së saj mbetet e ulët krahasuar me vendet e tjera në rajon.

3.3.1 Administrimi i borxhit të brendshëm

Huamarrja e brendshme është një prej mënyrave kryesore të financimit të DB në vend dhe aktualisht

përbën një prirje në zhvillim në të gjithë botën edhe pse Fisher dhe Easterly (1990), Bua et.al (2014)

gjykojnë që financimi me BP të brendshëm është një mënyrë financimi shpesh me kosto më të lartë sesa

financimi i huaj pasi mund të stimulojë në mënyrë të vazhdueshme rritjen e normave të interesit duke

cënuar QBP. Megjithatë, mirëmenaxhimi i tij në drejtim të rritjes së maturiteteve apo uljes së kostove të

shërbimit bën që edhe ky lloj financimi të jetë tejet i rëndësishëm për financat e vendit.

Niveli i BP i brendshëm është luhatur mesatarisht në rreth 37.2 përqind ndaj PBB (në vitet 1996-2015) dhe

është rezultat kryesisht i mungesës së theksuar të likuiditetit për kryerjen e pagesave të karakterit

operacional si dhe nevojave të vazhdueshme për financimin e DB. Edhe pse pesha e tij përkundrejt stokut

të BP total ka qënë e lartë rreth 63.69 përqind niveli i tij është në rënie pas viteve 2010. Tendenca në rënie

shfaqet edhe në drejtim të kostove të shërbimit të tij pasi kosto mesatare e portofolit të BP të brendshëm

është reduktuar nga niveli prej 8.38% në vitin 2004 në nivelin prej 5.31% në fund të vitit 2015. Kjo ulje është

rezultat i politikave të uljes së normave të interesit bazë nga BSH në vitet e fundit, likuiditetit të tepërt të

sektorit bankar si dhe ngurtësimit të kredive ndaj sektorit privat si pasojë e niveleve alarmante të kredive

me probleme. Megjithatë pavarësisht uljes së normave të interesit, portofoli vazhdon të jetë i ndjeshëm

ndaj luhatjeve të normave të interesit për shkak të nivelit të lartë të instrumenteve të cilat duhen rifiksuar

brenda vitit (MF, 2015).

Grafiku 103.10 Ecuria e përbërjes së borxhit të brendshëm dhe yield mesatar mesatar i ponderuar


105

Sipas Einchgreen et.al (2007), Panizza (2008) financimi me BP të brendshëm afatgjatë redukton problemet e

kursit të këmbimit dhe është më i sigurtë nga këndvështrimi i huamarrësit, por për të arritur këtë qeveria

duhet të nxisë hartimin e politikave të tilla që synojnë zgjerimin e bazës së investitorëve duke inkurajuar

edhe pjesëmarrjen e të huajve në huamarrjen në tregun e brendshëm. Vetëm prezenca e një numri të

madh investitorësh të informuar me horizont afatgjatë investues rrit stabilitetin financiar të të gjithë

ekonomisë. Nga ana tjetër edhe për investitorët borxhi i qeverisë përbën një investim thuajse të sigurtë që

siguron përmirësimin e likuiditeteve dhe diversifikimin e portofoleve të tyre. Aktualisht instrumentat

financiarë kryesorë të huamarrjes së brendshme në Shqipëri përbëhen nga letrat me vlerë të qeverisë me

afate të ndryshme nga 1 deri në 10 vjet ku këto të fundit janë emetuar suksesshëm për herë të parë vetëm

në vitin 2013. Ajo çfarë vihet re gjatë viteve të fundit është mirëmenaxhimi i humarrjes së brendshme në

drejtim të rritjes së volumit të emetimeve të titujve afatgjatë, kryesisht për titujt me maturitet 5, 7, 10

vjeçar, që ka sjellë një përmirësim të dukshëm në strukturën e tij, jo vetëm përkundrejt zgjerimit të bazës

së investitorëve, por edhe në drejtim të reduktimit të riskut të ri - financimit dhe të likuiditetit.

Mbajtësit kryesorë BP të brendshëm që paraqiten në tabelën më poshtë mbeten bankat e nivelit të dytë,

por edhe pesha e individëve është rritur ndjeshëm edhe pse këta të fundit kanë filluar të përdorin si

ndërmjetës të kësaj forme investimi Fondin Prestigj të Raiffeisen Invest, i vetmi i këtij lloji për momentin në

treg. Duhet përmendur gjithashtu se gjatë vitit 2015 vihet re orientimi i bankave drejt investimeve në bono

thesari, pra investimeve afashkurtra, si pasojë e kufizimeve të vendosura për to mbi raportet e likuiditetit,

barrës së kapitalit, ekspozimit ndaj borxhit sovran si dhe udhëzimet e reja të vendosur nga bankat mëma.

Tabela 103.8 Mbajtësit e borxhit të brendshëm në vite

Të dhënat në vite 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Banka e Shqipërisë 15.41% 14.30% 12.48% 12.27% 11.26% 9.91%

Banka Raiffeisen 34.90% 34.20% 29.43% 22.55% 17.16% 17.09%

BKT 10.37% 11.57% 13.66% 13.95% 16.70% 16.16%

Bankat e tjera 24.03% 23.28% 23.79% 26.07% 27.68% 24.76%

Jo Banka 3.21% 3.73% 6.16% 12.66% 15.29% 17.06%

nga ku Institute Financiare nga të cilat: 1.16% 3.69% 6.06% 12.61% 15.11% 16.98%

Fondi Prestigj 0.00% 0.00% 1.48% 7.80% 9.31% 9.32%

nga ku: Institute Jo-Financiare 2.05% 0.04% 0.10% 0.05% 0.17% 0.08%

Individët 12.08% 12.92% 14.48% 12.50% 11.92% 14.83%


Arsyeja e parapëlqimit të investimeve në instrumentat qeveritare konstatohet në vlerat në rritje të raportit

të mbulimeve (bid - cover ratio) të ankandeve që zhvillohen, që janë rezultat i normave të larta që këta tituj

ofrojnë. Në tabelën më poshtë reflektohet niveli gjithmonë e në rënie i normave mesatare vjetore që

ofrojnë depozitat bankare (si një formë e ngjashme e sigurtë investimi) të cilat deri në fundin e vitit 2014

106

arritën në 2.46 përqind ndërkohë investimi në bono thesari me afat 3-mujor ofronte një normë mesatare

vjetore prej rreth 3.14 përqind për të mos përmendur normën e lartë prej 8.73 përqind që ofrojnë

obligacionet 10 vjeçare.

Nga ana tjetër rritja e normave të interesit të ofruar për instrumentat e qeverisë është rezultat i kërkesës

dhe likuiditetit të lartë të ofruar nga pjesëmarrësit në tregun primar për titujt afatshkurtër krahasuar me

ato afatgjata, të cilat kanë krijuar presione për ofrimin e normave më të larta të interesit për realizimin me

sukses të ankandeve të obligacioneve. Edhe Fondi Prestigj i Investimeve ka ndihmuar mjaft në këtë drejtim

me një funksion të dyfishtë për palët pjesëmarrëse në transaksione pasi (i) investitorët individë kanë

përfituar norma më të favorshme për shkak të diversifikimit të portofolit të instrumenteve pa kufizime

kohore për tërheqje, por edhe (ii) qeveria ka përfituar në rritjen e sigurisë për mosdështimit të ankandeve

të zhvilluar prej tyre si pasojë e rritjes së kërkesës për letrat me vlerë të qeverisë dhe përmirësimit të

raportit të mbulimit të kërkesës (bid - cover ratio), rritjen e likuiditetit dhe të maturitetit për shkak se

institucionet bankare në vend dhe individët preferojnë kryesisht investime afatshkurtra të cilat sëbashku

kontribuojnë në uljen e kostos së BP në vend.

Tabela 113.9 Yield-i mesatar i ponderuar në vite i letrave me vlerë sipas instrumentave dhe depozitave

Të dhëna në vite BTh 3/M BTh/ 6/M BTh/9/M BTh/12/M Obl/ 2/vj Obl/ 3/vj Obl/5/vj Obl/ 7/vj Obl/ 10/vj Depozitë

2002 9.97 11.01

11.61 14.20

9.30

2003 9.05 10.28

10.82 11.46

7.62

2004 6.79 8.00

8.88 9.92

5.99

2005 5.52 7.02

7.46 8.22 8.71

5.57

2006 5.49 6.12

6.51 7.31 7.98 9.68

5.23

2007 5.96 7.16

7.87 8.25 8.61 9.82 11.00

5.67

2008 6.25 7.40

8.15 8.44 8.98 9.46 10.71

6.93

2009 6.28 7.61

9.17 9.42 9.74 10.85

6.75

2010 5.81 7.13

8.03 8.59 9.49 9.56

6.40

2011 5.47 6.6

7.36 8.25 9.04 8.84

5.87

2012 5.17 6.16

7.03 8.40 8.96 9.25 10.61

5.38

2013 4.25 5.19 6.36 5.35 6.22 7.59 7.48 8.18 8.65 4.17

2014 3.10 3.32 3.79 3.45 4.71 5.77 6.31 7.48 8.74 2.46

2015 3.14 3.23

3.56 5.03 5.74 6.53 7.45 8.73 na

na* të dhëna të padisponueshme

Burimi të dhënave: Ministria e Financave, 2015, INSTAT, Banka e Shqipërisë

Megjithatë, portofoli i BP të brendshëm përveç ekspozimit kundrejt riskut të normave të interesit është i

ekspozuar në masë të konsiderueshme edhe ndaj riskut të ri-financimit, që lidhet me nivelin e lartë të

instrumenteve që maturohen brenda vitit. Kështu, përmirësime janë bërë edhe në drejtim të rritjes së

maturitetit pasi peshën më të madhe tashmë e zënë instrumentat afatgjatë raporti i të cilave në vitin 2010

ishtë në favor të BP afatshkurtër me rreth 57.6% ndërkohë në tremujorin e tretë të vitit 2015, përqindja e

tyre është vetëm 45.58 %. Rritja e jetëgjatësisë së portofolit të huamarrjes së brendshme që i atribuohet

107

kryesisht emetimit të instrumentave 5, 7 dhe 10 vjeçarë vihet re edhe në indikatorin përkatës të numrit të

ditëve në maturim i cili në vitin 1994 ishte rreth 74 ditë ose 2.4 muaj, ndërkohë që në fund të vitit 2015

arriti në nivelin prej 706 ditë ose 1.93 vite.

Tabela 123.10 Struktura e borxhit të brendshëm shtetëror gjatë viteve 2010-2015

Treguesit në % ndaj PBB

2010 2011 2012 2013 2014 2015

Mln lekë % Mln lekë % Mln lekë % Mln lekë % Mln lekë % Mln lekë %

Sipas Instrumentave

401,821

429,924

454,695

500,868

538,641

520,936

Instrumenta Afatshkurtër

231,436 57.60 241,385 56.15 250,352 55.06 245,782 49.70 260,599 48.38 223,824 42.97

Instrumenta Afatgjatë

170,385 42.40 188,539 43.85 204,343 44.94 255,086 50.93 278,042 51.62 297,111 57.03

Sipas Rezidencës së Kreditorit

401,821

429,924

454,695

500,868

538,641

520,936

Rezidentë 397,928 99.03 429,924 100.00 454,695 100.00 500,868 100.00 538,641 100.00 520,936 100.00

Jorezidentë 3,893 0.97 0 0.00 0 0.00 0 0.00 0 0.00 0 0.00

* nuk përfshihen rivlerësimi valutës, garancitë e brendshme dhe detyrimet e prapambetura ndaj biznesit


Sidoqoftë sipas BB (2014), pavarësisht zhvillimeve në tregun e huamarrjes së brendshme qeveria ka ende

punë për të bërë jo vetëm për rritjen e bazës së investitorëve për të shkëputur lidhjet e varësisë me

sektorin bankar si financuesi kryesor i DB të saj (në rreth 71 përqind), por edhe në drejtim të rritjes së

konkurrueshmërisë dhe zhvillimit të tregut dytësor që duhet të mbështetet nga emetime që fokusohen

drejt maturiteteve më afatgjata, dhe normave të kthimit më të larta krahas formulimit të akteve ligjore

rregullatore për publikimin e të gjithë informacionit të nevojshëm për zhvillimin e tregut dytësor që

mundëson shitjen me lehtësi të titujve qeveritare në rast nevoje të likuiditetit. Sfidë për të ardhmen mbetet

ende menaxhimi i likuiditeteve, i parashikimit të saktë të flukseve të parave si dhe përcaktimi i angazhimeve

të qeverisë për shpenzime që kryhen në respektim të planit të humarrjes së brendshme.

Gjithashtu në kuadër të menaxhimit të riskut të normave të interesit punë mbetet në drejtim të reduktimit

(i) të instrumenteve afatshkurtër në portofolin e BP brendshëm deri në 43% të totalit në fund të vitit 2017

si dhe (ii) të reduktimit të instrumenteve me norma interesi variabël në portofolin e borxhit deri në 52.5%

të totalit në fund të vitit 2017.

3.3.2 Administrimi i borxhit të jashtëm

BP i jashtëm konsiderohet si një element i rëndësishëm i menaxhimit makroekonomik financiar të vendit. Ai

përfaqëson një levë e cila po u përdor mirë dhe me efektivitet, i jep shtysë pozitive rritjes ekonomike

ndërkohë që përdorimi i keq dhe joeficient i tij mund të çojë vendin në një krizë financiare. Në përgjithësi

vendet në zhvillim e përdorin BP e jashtëm si një mekanizëm për të mbushur hapësirën e krijuar midis

108

kursimeve kombëtare dhe nivelit të dëshiruar të investimeve si dhe për të plotësuar hendekun e krijuar nga

nivelet e import-eksportit. Ky borxh i shtohet burimeve të përgjithshme publike për një periudhë të caktuar

kohe dhe mundëson një nivel shpenzimesh më të lartë nga ai që mund të përballohet vetëm me burime të

brendshme. Megjithatë, përpara se të hyjnë në marrëveshje të reja për burime të huaja autoritetet

përkatëse duhet të bëjnë kujdes për planifikimin dhe identifikimin e të gjitha detyrimeve të BP të jashtëm

(Taci, 2002) si dhe për mënyrën e shlyerjes të tyre duke marrë në konsideratë edhe kufizimet që ai imponon

në ekonomi. Për më tepër Calvo (2005), Panizza (2008) argumentojnë se, financimi i DB me anë të BP të

jashtëm nuk lejon krijimin e presioneve inflacioniste ose përthithjen e huamarrjes së brendshme të sektorit

privat, megjithatë ato tentojnë të jenë të luhatshme, me natyrë prociklike dhe jo të përhershme. Ndërkohë

sipas Rodrik (2008) ky lloj financimi për shkak të emetimit në valutë të huaj mund të rivlerësojë kurset e

këmbimit që vështirësojnë konkurrueshmërinë dhe reduktojnë si rritjen ekonomike edhe investimet.

Në Shqipëri BP i jashtëm u krijua vetëm pas viteve 1990, pas shkëputjes nga sistemi totalitar ndërkohë që

niveli i tij stok aktualisht është rreth 25.9 përqind ndaj PBB. Megjithatë, madhësia e tij sikurse shikohet

edhe në grafikun më poshtë ka ardhur gjithmonë e në rritje dhe kryesisht është BP i jashtëm i qeverisë

qëndrore. BP jashtëm në Shqipëri në ndryshim nga huamarrja e brendshme është përdorur më së shumti

për investime kapitale në sektorin e tranportit, infrastrukturës, ujësjellës kanalizime, arsim e bujqësi, fondet

e të cilave janë disbursuar në varësi të ecurisë së projektit. Kështu, disbursimet e sektorit të transportit

zënë (13.4%), të ujësjellës kanalizimeve (9.00%) dhe energjitikës (6%), ndërsa niveli i fondeve të

padisbursuara është tejet i lartë në rreth 800 milionë Euro (pa përfshirë mbështetjen buxhetore). Ky

tregues kërkon vëmendje nga ministritë e linjës lidhur me kontraktimin e projekteve të reja dhe eficiencën

e projekteve ekzistuese pasi kufizon hapësirën për nënshkrimin e huave të reja me kreditorë të huaj çka

përbën një risk real për uljen e nivelit të BP dhe garantimin e QBP në afatgjatë. BP i jashtëm është i përbërë

thuajse nga 3 monedha kryesore Jen, USD dhe Euro, peshat e secilës reflektohen më poshtë.

Tabela 133.11 Përbërja e borxhit të jashtëm sipas monedhave

Të dhënat në vite 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Euro 67.65% 70.56% 69.01% 68.29% 67.75% 59.54%

USD 20.72% 18.82% 20.76% 21.58% 21.47% 8.99%

Jen 5.56% 5.15% 4.84% 3.90% 4.33% 1.64%

Të tjera 6.08% 5.47% 5.38% 6.22% 6.45% 29.83%


Përqindja e lartë e stokut të BP të jashtëm në Euro mbi 50% bën që portofoli të jetë i ekspozuar ndjeshëm

ndaj riskut të kursit të këmbimit, megjithatë niveli i eksporteve kryesisht me vendet e Europës bën që ky

risk të mund të amortizohet disi. Në përgjithësi BP i jashtëm ka qënë një borxh i kontraktuar me interesa

koncesionale dhe afatgjatë (tipar i BP të jashtëm për vende me të ardhura të ulta), shërbimi i të cilit është

109

tejet i favorshëm për vendin, por klasifikimi i ekonomisë sonë në një ekonomi me të ardhura mesatare (BB,

2008) shkaktoi edhe rritjen e stokut të BP të jashtëm të kontraktuar me interesa tregtare të cilat janë

gjithmonë e në rritje. Ky trend në rritje është i aplikueshëm edhe për kreditë e nënshkruara me interes

variabël, që rrit ekspozimin e tij ndaj luhatjeve të normave të interesit të cilit i shtohet edhe risku i kursit të

këmbimit si pasojë e emetimit në monedhë të huaj, edhe pse gjatë vitit të fundit ky tregues ka pësuar

përmirësime të ndjeshme si pasojë garancisë të emetuar nga BB.

Emetimi i Eurobondit në Nëntor 2010 përbën një kthesë shumë pozitive që përmirësoi ndjeshëm portofolin

e BP të jashtëm, pasi interesi me të cilin u emetua ishte i favorshëm, krahasuar me vendet e rajonit të cilat

kanë tituj me vlerësim B1 si Shqipëria. Për më tepër ky emetim shërbeu për të shlyer kredinë sindikale të

marrë në 2008 dhe realizoi një kursim në shërbimin e borxhit për vitet në vijim me rreth 1 miliard lekë ne

vit (MF, 2010). Rifinancimi i tij me një eurobond të ri në masën prej 450 milion euro me kosto të favorshme

prej 5.75 përqind në fund të vitit 2015 është një sukses për ekonominë në drejtim të uljes së riskut të ri-

financimit pa ndryshuar nivelin e huamarrjes në tërësi krahas emetimit të garancisë pjesore (PBG) që synon

uljen e huamarrjes së brendshme për lehtësimin e kreditimit të sektorit privat mbështetur në financimet e

pritshme të jashtme të projekteve të investimit në përputhje me marrëveshjen e FMN dhe BB.

Grafiku 113.11 Ecuria e përbërjes së borxhit të jashtëm sipas koncensionalitetit dhe llojit të interesit


Së fundmi, analizat e shumta që FMN dhe BB bën për vlerësimin e QBP të jashtëm fillojnë nga disa

indikatorë të thjeshtë që vlerësojnë aftësinë paguese të qeverisë në mënyrë të vazhdueshme përkundrejt

kreditorëve të saj ndërkombëtarë si dhe likuiditetin e saj në kushtet e domosdoshmërisë së ripagimit të

detyrimeve afatshkurtra. Për këtë arsye në tabelën më poshtë reflektohen indikatorët më kryesorë, ecuria

e të cilëve ndihmon në analizimin e veçorive të QPB përgjatë viteve 2008 – 2015 (T3).

Kështu, rritja ndër vite e BP të jashtëm me ritme të përshpejtuara, i cili nuk kompensohet nga niveli i rritur i

eksporteve të mallrave dhe shërbimeve sinjalizon një zvogëlim të kapacitetit afatgjatë ripagues të vendit,

110

që çon në vështirësi për përmbushjen e detyrimeve kontraktuale. Ky tregues që lidhet në mënyrë direkte

me humbjen e besueshmërisë së qeverisë përkundrejt kreditorëve të saj, është rritur ndjeshëm duke

tejkaluar edhe pragun teorik optimal të propozuar empirikisht prej institucioneve ndërkombëtare financiare

që prej vitit 2011 (BSH; 2015). Niveli i tij i rritur dhe tejet i përkeqësuar prej211,7% në vitin 2015 (T3) është

pasojë e ngadalësimit të eksporteve të mallrave dhe shërbimeve përgjatë vitit pëkundrejt nivelit në rritje të

BP të jashtëm. Ndërkohë të analizuarit të fluksit të të ardhurave fiskale përkundrejt nivelit të BP të jashtëm

ndihmon në përcaktimin e dy indikatorëve po aq të rëndësishëm nëpërmjet të cilëve monitorohet niveli i

rrezikshmërisë së akumulimit të tij dhe hapësira që gëzon qeveria qëndrore për mënjanimin e humbjes së

besueshmërisë së vendit në kohë krize krahas rrezikut që të ardhurat fiskale të rishpërndahen nga

shpenzime publike në fonde për amortizimin e BP të jashtëm. Sa më i lartë ky indikator aq më shumë të

ardhurat e qeverisë përdoren për të shërbyer BP jashtëm. Sikurse shihet raporti i BP të jashtëm shfaq

tendencë përkeqësimi larg nivelit optimal teorik të pranuar nga literatura. Nga ana tjetër treguesi i BP të

jashtëm të qeverisë qëndrore ndaj të ardhurave fiskale reflekton dinamikë të kundërt, çka tregon për një

rritje më të përshpejtuar të stokut të BP të jashtëm të qeverisë. Në këtë mënyrë aftësia paguese e qeverisë

e lidhur ngushtë me performancën e ekonomisë që pasqyron një anë të konceptit të QBP duhet adresuar së

shpejti nga qeveria për të përmirësuar këta indikatorë, tendenca e të cilëve nuk është optimiste.

Tabela 143.12 Tregues të aftësisë paguese dhe të likuiditetit të borxhit të jashtëm

Burimi të dhënave: Banka e Shqipërisë, 2016

Nga ana tjetër treguesit e likuiditetit, mjaftueshmëria e të cilëve në ekonomi shërben për ripagimin e

detyrimeve ndaj BP të jashtëm ndikohen në një masë të madhe nga varësia e ekonomisë prej financimit të

jashtëm afatshkurtër shfaqin sinjale jo negative. Profili i financimit të jashtëm të Shqipërisë është i

orientuar kryesisht ndaj BP afatgjatë, çka bën që të ardhurat prej eksporteve të amortizojnë dhe të jenë

111

plotësisht të mjaftueshme për mbulimin dhe amortizimin e BP të jashtëm afatshkurtër. Një tjetër tregues i

rëndësishëm i mjaftueshmërisë së likuiditetit është edhe niveli i mbulimit të stokut të BP të jashtëm

afatshkurtër nga stoku i rezervës valutore. Në kushtet kur një vend ka akses të kufizuar në tregjet

ndërkombëtare të kapitalit, rezerva valutore ndihmon në përballjen e detyrimeve afatshkurtra të BP të

jashtëm në raste goditjesh ekonomike të papritura. Nga treguesit e përllogaritur stoku i rezervës valutore

në vend është i mjaftueshëm për të përballuar goditjet negative nga jashtë duke premtuar jo vetëm

likuiditetin e ekonomisë, por edhe garantimin e QBP. Së fundmi, edhe pse disa tregues sipas vlerësimeve të

BSH (2015) kanë pësuar rritje, niveli i tyre është ende nën nivelet teorike kritike të pranuara, për t’u trajtuar

si problematikë.

3.4 Përfundime

Shqipëria ka kaluar në periudha të ndryshme të zhvillimit ekonomik të cilat sigurisht kanë sjellë efektet e

veta në drejtim të akumulimit të BP dhe të rritjes së vazhdueshme të DB. Shkëputja nga izolimi komunist në

vitet ’90 e renditi vendin si një ndër shtetet më të varfra në Evropë, por me mbështetjen e donacioneve nga

institucione ndërkombëtare dhe ndjekjen e reformave të ndryshme ekonomia u rimëkëmb dhe përjetoi një

rritje ekonomike prej gati 6 përqind për vite me rradhë çka solli klasifikimin e saj në vitin 2008 nga BB si një

vend me të ardhura të mesme. Ritmi i lartë i rritjes ekonomike ngushtoi hendekun e të ardhurave për frymë

me vendet e tjera të Europës nga 18 përqind të të ardhurave mesatare të BE në vitin 1998 në 30 përqind të

tyre në vitin 2012 si dhe përgjysmoi nivelin e varfërisë nga 25.2 përqind në 2002, në 12.5 përqind në vitin

2008 zhvillime të cilat “ushqyen” dhe më tej përpjekjet shumëvjeçare për t’u bashkuar me BE, që në vitin

2014 u kurorëzuan me fitimin e statusit të vendit kandidat të BE (BB, 2015).

Rritja ekonomike u nxit kryesisht nga një zhvillim i tregut të ndërtimit dhe të pasurive të paluajtshme, nga

rritja e konsumit apo faktorëve ciklikë ekonomikë ndihmuar në një shkallë të lartë edhe nga niveli i

konsiderueshëm i remitancave deri në nivelet prej 10.8 përqind të PBB si dhe asistencës së vazhdueshme të

FMN dhe BB për ndërmarrjen dhe implementimin e reformave të ndryshme fiskale.

Megjithatë, kriza globale, ndjekja e politikave ekspansioniste, nënvlerësimi i rreziqeve sistemike dhe së

fundmi kriza e eurozonës sollën jo vetëm frenimin e rritjes ekonomike, por edhe një paralizim të reformave

dhe disiplinës fiskale që u përshkallëzuan në rritjen e shpejtë të DB, të BP dhe detyrimeve të larta të

prapambetura (niveli i BP të fshehur), të deficiteve të paqëndrueshme në sektorin energjitik si dhe një rritje

të kredive me probleme në sektorin bankar. Shpenzimet e larta të kryera sidomos në kohën e fushatave

zgjedhore për rritjen e pagave, pensioneve si dh investimeve në sektorin e infrastrukturës të mbështetura

në të ardhurat jo me bazë të vazhdueshme të privatizimeve vështirësuan më tej situatën ekonomike. Ky

112

përkeqësim shfaqet edhe në rënien nga viti në vit të treguesve të aftësisë paguese dhe likuditetit të BP

duke reflektuar një performancë jo shumë pozitive të të gjithë kontekstit ekonomik në vend që duhet

zgjidhur në mënyrë të shpejtë. Për më tepër, rritja e nivelit të BP deri në nivelet 72.19 përqind të PBB në të

cilin përfshihet edhe niveli prej 5 përqind ndaj PBB të detyrimeve të praprambetura të qeverisë kundrejt

sektorit privat (BP i fshehur), theksojnë edhe më shumë rëndësinë e mbajtjes në kontroll të performancës

së të gjithë treguesve makroekonomikë si dhe domosdoshmërinë e ndjekjes së masave urgjente për ta

sjellë BP në nivele të qëndrueshme në një periudhë afatmesme (FMN, 2014; Koczan, 2015).

Me qëllim ruajtjen e stabilitetit ekonomik reforma po ndërmerren në sektorin energjitik në drejtim të

forcimit të mbledhjes së të ardhurave duke qënë se ky sektor ka kontribuar gjithmonë në thellimin e

deficiteve fiskale të qeverisë, pasi kjo e fundit ka shërbyer si një ndër paguesit finalë të kostos së lartë të

energjisë. Një tjetër reformë e rëndësishme në drejtim të stabilitetit ekonomik përbën edhe strategjia e

qeverisë për të shlyer dhe zotimi për të mos akumuluar më në të ardhmen detyrime të praprambetura ndaj

biznesit privat apo dhe individëve si pasojë e planifikimit të dobët në sektorin e ndërtimit të infrastrukturës

publike dhe mospajtimit me detyrimet e vendimeve gjyqësore. Reforma e pensioneve e vitit 2015 është një

tjetër iniciativë që tenton të zbusë barrën e lartë në buxhetin e shtetit të fondeve për këtë skemë, për

shkak të numrit të vogël të kontribuesve, popullsisë në plakje, lëvizjeve demografike, si dhe emigracionit së

bashku me evazionin që ka shoqëruar në vite, jo vetëm skemën e pensioneve, por edhe kompensimet të

kryera për papunësinë dhe ndihmën ekonomike. Sipas INSTAT, popullsia e Shqipërisë po shkon drejt plakjes

nga 7.6 % të moshuar në 2001 drejt nivelit 12.2 % të moshuar në 2014, duke ndikuar edhe në rritjen prej

17.8 % të raportit të varësisë së të moshuarve përkundrejt nivelit 12% në 2001, çka tregon se ndryshimet

demografike përbëjnë një sfidë mbarëbotërore për mbajtjen e stabilitetit ekonomik në afatgjatë.

Në bashkëpunim edhe me FMN e BB, të tjera reforma që priten të ndihmojnë në arritjen e stabilitetit

makroekonomik dhe të QBP ndër vitet në vijim janë (i) sigurimi i stabilitetit financiar nëpërmjet

reformimeve të vazhdueshme të sektorëve prioritarë të ekonomisë (ii) përmirësimi i klimës së biznesit, (iii)

sigurimi i një sektori energjitik financiarisht të qëndrueshëm, (iv) formalizimi dhe rregullimi i rregjistrimit të

pronave si dhe (v) rritjes së nivelit të qeverisjes, transparencës dhe nivelit të përgjegjëshmërisë.

Megjithatë, edhe pse këto reforma priten të kenë impakt në të ardhmen, të tjera mënyra po aq eficiente

dhe efektive janë të nevojshme për t’u ndërmarrë pasi shërbejnë në drejtim të mirëadministrimit të BP në

vend, përkundrejt objektivave të uljes së nivelit kostove të tyre në buxhet, disa prej të cilave janë

identifikuar si ndër prioritetet më imediate të qeverisë për t’u realizuar në vitet e ardhshme.

Së pari, qeveritë duhet të kenë kujdes në administrimin e likuiditeteve, duke përllogaritur dhe parashikuar

në mënyrë aktive të ardhurat dhe shpenzimet për të përmbushur në çdo kohë detyrimet dhe pagesat që

113

duhen të realizohen. Vetëm në këtë mënyrë mund të shmangen DB të krijuara për pagimin e shpenzimeve

joeficiente të cilat e kanë të pamundur shërbimin e BP të krijuar.

Së dyti, forcimi i masave parandaluese për të shmangur akumulimin e borxheve të reja. Kështu, hartimi i një

bazë më të shtrënguar ligjore si dhe vendosja e rregullave fiskalë ndihmon drejt konsolidimit të disiplinës

buxhetore gjatë fazës së ekzekutimit të këtij të fundit duke minimizuar rrezikun e rritjes së vazhdueshme të

BP të fshehur. Për të realizuar këtë është e nevojshme të bëhet konfigurimi i sistemi i thesarit që ndihmon

në monitorimin e zbatimit të buxheteve vjetore, krahas bashkëpunimit me institucione buxhetore që kanë

peshën më të madhe të projekteve publike në vend për vendosjen e tavaneve të investimeve publike, të

cilat duhet të jenë fryt i strategjive dhe analizave financiare.

Së treti, është e rëndësishme të forcohet roli i PBA nëpërmjet përfshirjes së tavaneve buxhetore të

parashikuar për tre vitet në vijim, si pjesë e ligjit vjetor të buxhetit. Në mbështetje të rekomandimeve të BB

miratimi i tavaneve të PBA gjatë fazës së zbatimit të buxhetit vjetor do të mundësonte rregjistrimin e tyre

në Sistemin Informativ Financiar të Qeverisë Shqiptare dhe në planin e prokurimeve afatmesme në mbrojtje

të ndryshimeve të shpeshta që ndodhin në buxhetin vjetor për të siguruar kontroll financiar shumëvjeçar.

Për më tepër marrja e eksperiencave më të mira botërore në drejtim të miratimit të treguesve më të

rëndësishëm ekonomikë si rritja ekonomike, inflacioni, PBB për një periudhë trevjeçare pas një konsultimi

me ekspertët e financave publike në vend në një bazë të gjerë politikëbërësish do të ndihmonte për të

shmangur planifikime të dobëta me objektiva afatshkurtra e për qëllime të bindjes së elektoratit.

Së katërti, në drejtim të uljes së kostos të BP është e rëndësishme zhvillimi i strategjive që nxisin rritjen e

maturitetit të portofolit të BP të brendshëm, zgjerimin e bazës së investitorëve si dhe zhvillimin e tregut

sekondar në mënyrë që të stimulohet shitja e letrave me vlerë e qeverisë që garanton dhe mundëson një

mekanizëm daljeje pa “ushtruar” kufizime kohore për investitorët. Iniciativa duhet të ndërmerren edhe në

drejtim të përmirësimit të transmetimit të çmimeve sinjal të andandeve që zhvillohen. Kosto të reduktuara

të BP të brendshëm garantojnë edhe ruajtjen e nivelit prej 45 përqind të BP të huaj, kosto e të cilit vitet e

fundit është rritur ndjeshëm në vend për shkak të rrezikut të kursit të këmbimit që ai mbart.

Së pesti, duhet të përmirësohen sistemet e menaxhimit të BP të cilat janë tejet të vjetëruara dhe duhet të

integrohen për të kryer një administrim të BP total, jo vetëm të BP të brendshëm.Forcimi i strukturave

administruese të BP është një tjetër veprim mjaft i rëndësishëm për t’u realizuar.

Së fundmi, fuqizimi i rolit të Kontrollit të Lartë të Shtetit dhe përfshirjes së tij në një shkallë më të gjerë

gjatë ekzekutimit të buxheteve vjetore apo njohjes dhe forcimit të ndjekjes së standartave të BP të hartuar

nga INTOSAI janë mjaft të rëndësishme për të arritur një ekonomi të qëndrueshme.

114

KAPITULLI 4

METODOLOGJIA E PUNIMIT DHE ANALIZA E TË DHËNAVE

Mbështetur në rishikimin e literaturës mbi rëndësinë dhe metodat e vlerësimit të qëndrueshmërisë së

borxhit publik si dhe në analizën e detajuar përshkruese të situatës makroekonomike në Shqipëri ky kapitull

trajton në mënyrë të plotë metodologjinë e përzgjedhur në përgjigje të qëllimit, objektivave dhe pyetjeve

kërkimore kryesore të këtij punimi për vlerësimin e QBP në vend. Në mënyrë që studimi të garantojë

besueshmëri dhe të jetë sa më i vlefshëm është me rëndësi shtjellimi i qasjes hulumtuese e kërkimore si

dhe filozofia dhe fryma e ndjekur për kërkimin, krahas dhënies së arsyeve dhe gjykimeve objektive përse

metoda e përzgjedhur dhe modeli ekonometrik janë më të përshtatshmit për të përmbushur arsyet e

ndërmarrjes së analizës. Në përmbyllje të kapitullit reflektohet mbledhja dhe analiza e të dhënave si dhe

proceset e përzgjedhura për përpunimin e tyre që përbëjnë një tjetër hallkë të rëndësishme për rezultatet

që arrihen për të kompletuar kontekstin e punës kërkimore.

4.1 Pyetjet kërkimore dhe qasja metodologjike e studimit

Punimi kërkimor konsiderohet si proces sistematik i vazhdueshëm që përfshin mbledhjen, rregjistrimin,

analizimin dhe interpretimin e informacionit për të përmirësuar njohuritë në një fushë të caktuar. Si

rezultat për të kryer një punim sa më efektiv, hulumtuesi duhet të mbështetet në pyetjet kërkimore të cilat

janë pjesë e pandarë dhe mjaft e rëndësishme e një punimi cilësor. Edhe Prasad et.al (2001), Gujarati

(2004) theksojnë se, një hulumtim nis pikërisht nga formulimi i saktë i pyetjeve kërkimore dhe hipotezave22

që analizohen, në mënyrë që t’i jepet përgjigje problemit kryesor për të cilën po ndërmerret kërkimi. Gjatë

këtij punimi, pyetja kryesore kërkimore të cilës punimi do t’i japë zgjidhje është:

Pyetja kërkimore: A kanë qënë politikat fiskale në Shqipëri shumë të ashpra apo thjesht kufizuese për të

shmangur nivele të lartë të borxhit publik që cënojnë qëndrueshmërinë e tij?

Për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetjeje do të trajtohen tre dimensione të saj, ku për secilën do të testohen

hipotezat përkatëse, sipas modelit ekonometrik të përzgjedhur.

(i) Vlerësimi i qëndrueshmërisë globale të borxhit publik në Shqipëri;

(ii) Vlerësimi i qëndrueshmërsë lokale të borxhit publik në Shqipëri; si dhe

(iii) Sa duhet të jetë niveli i borxhit publik në Shqipëri që të mund të sigurohet qëndrueshmëria e tij?

22

Natyra e pyetjeve kërkimore dhe hipotezave është e tillë që lejojnë të testohet vërtetësia e tyre, të jenë as shumë specifike dhe

as tejet të përgjithshme, parashikojnë pasojat për të ardhmen si dhe kur vërtetohet e kundërta e tyre janë njësoj të rëndësishme për të nxjerrë përfundime. Prasad et.al (2001).

115

Në këtë rast, testimi dhe analizimi i QBP nënkupton që prania e dinamikave jolineare të borxhit publik lejon

që të shfaqen episode kohore mjaft të shkurtra në të cilat BP shfaq sjellje të paqëndrueshme, por që nuk

arrijnë të cënojnë qëndrueshmërinë globale të tij në terma afatgjata kohore. Në këtë mënyrë, vlerësimi i

QBP për Shqipërinë do të ndjekë njërën prej këtyre rasteve: (i) qëndrueshmëri e përgjithshme me episode

të paqëndrueshme, (ii) qëndrueshmëri e përgjithshme pa ndonjë episod të paqëndrueshëm si dhe (iii)

paqëndrueshmëri e përgjithshme e borxhit publik.

Për më tepër në përgjigje të dimensionit të tretë të pyetjes kërkimore, do të mund të vlerësohet edhe

trajektorja e BP për të gjetur nivelin maksimal të tij që nuk cënon qëndrueshmërinë në terma kohorë

afatgjatë. Vetëm të dyja së bashku vlerësimi i qëndrueshmërisë dhe gjetja e bandës së niveleve të

qëndrueshme të BP mundësojnë plotësimin e një tabloje të qartë që i jep zgjidhje pyetjes kërkimore

kryesore në përmbushje të qëllimit dhe objektivave të këtij punimi.

Pas hartimit të pyetjeve kërkimore, shpjegimi i qasjes hulumtuese të punimit ka po aq rëndësi për të

kuptuar jo vetëm nëse është arritur të gjendet mënyra optimale për adresimin e problemit kryesor, por

edhe për të vlerësuar saktësinë e rezultateve në drejtim të përgjithësimit të përfundimeve të arritura.

Kështu, filozofia kërkimore që ndiqet në këtë punim mund të konsiderohet “pozitiviste”. Sipas Caldwell

(1980, fq 60), kjo qasje konsiderohet përgjithësisht “shkencore” pasi mbështetet në metoda e modele të

matshme dhe të mirëorganizuara ku hulumtuesi nuk është përfshihet në analizë, por mban një qëndrim të

largët dhe objektiv për të gjitha përfundimet, pavarësisht bindjeve të tij. Madje, sipas autorit ekziston një

lidhje e fortë nëpërmjet kësaj filozofie dhe studimit të dukurive të caktuara nëpërmjet modeleve

ekonometrike, pasi një analizë e tillë studion fenomene të mirëpërcaktuara në kohë dhe hapësirë.

Ndërkohë, realizimi i këtij studimi empirik ka një qasje kërkimore deduktive, që lidhet me zhvillimin e

hipotezave të mbështetura në teori ekzistuese mbi të cilat hartohet një strategji e caktuar kërkimore për të

analizuar e testuar pikërisht pyetjet dhe hipotezat përkatëse në bazë të marrëdhënieve logjike tashmë të

vërtetuara. (Wilson, 2013). Në këtë këndvështrim, analiza mbi vlerësimin e QBP në Shqipëri mbështetet në

një rishikim të gjerë të literaturës teorike ekzistuese dhe në një model ekonometrik të mirëpërcaktuar për

t’i dhënë përgjigje pyetjes kërkimore dhe hipotezave dhe nuk kërkon dhe synon të përgjithësojë ose të

“prodhojë” teori apo zbulime të reja në këtë fushë.

Një tjetër element i rëndësishëm për një studim përbën edhe strategjia kërkimore, që sipas Della Porta et.al

(2008) mund të jetë cilësor ose sasior, ndërkohë që në këtë hulumtim strategjia që ndiqet është kryesisht

sasiore, pasi punimi përpiqet të kuptojë së pari marrëdhëniet ndërmjet variablave të ndryshëm në një seri

kohore të dhënash në analizë me qëllim matjen e sjelljes, karakteristikave dhe lidhjeve ndërmjet tyre.

116

Kështu, një qasje e tillë përafrohet kryesisht me një kërkim deduktiv pasi në qëndër të hulumtimit sasior

është mbledhja, vlerësimi dhe matja e vrojtimeve empirike në terma matematikorë, pra të analizuarit

kryesisht statistikor dhe paraqitja e rezultateve numerike, në një mënyrë të strukturuar, për të përftuar

përfundime dhe gjetje interesante përgjithësuese që mund të krahasohen me punimet e bëra në këtë fushë

deri më tani. Nga ana tjetër duke qënë se analiza empirike që do të përdoret, nxjerr përfundime që mund të

shërbëjnë për ndërmarrjen e vendimeve strategjikë në fushën e financave publike, strategjia kërkimore

mund të konsiderohet edhe si një përzierje e të dy strategjive (Wilson, 2013 fq.18). Për më tepër punimi

duke analizuar konceptet dhe sintetizuar argumente e modele të ndryshme në këtë fushë, shfaq tipare

edhe karakteristika të një punimi analitik ku në fund nxirren përfundime dhe gjykime të besueshme dhe të

vlefshme, të cilat mund të merren në konsideratë në ardhmen.

Të dhënat që përdoren për testimin e hipotezave janë të dhëna dytësore të marra nga institucionet

përkatëse përgjegjëse për gjenerimin e tyre. Më tej në varësi të metodologjive përkatëse të gjetjes së tyre

shumë prej të dhënave janë përpunuar edhe më, për t’u përshtatur me kushtet e diktuara nga modeli

ekonometrik i përzgjedhur për testim. Gjithashtu, baza e të dhënave që përdoren janë në formën e serive

kohore të gjeneruara përgjatë një periudhe kohore prej 17 vitesh.

Së fundmi, në përmbledhje të metodologjisë së kërkimit, më poshtë paraqiten në mënyrë grafike hapat e

ndjekur që përshkruajnë punën kërkimore.

Figura 34.1 Përshkrimi i punës kërkimore të punimit

Burimi: Autorja, 2015 (përshtatur sipas qasjes kërkimore të punimit)

117

4.2 Përzgjedhja e modelit ekonometrik

Vendimet makroekonomike mbështeten kryesisht në treguesit ekonomikë aktualë dhe në parashikimet e

pasigurta që priten për to në të ardhmen dhe bazohen në modele të ndryshme ekonometrike, që ndërlidhin

marrëdhëniet statike afatgjata të variablave të ndryshëm me dinamikat e tyre nën artin e supozimeve sa

më realiste dhe të mjaftueshme për të shfrytëzuar të dhënat jo të plota në mënyrën më të mirë të

mundshme. Edhe pse modelet ekonometrike që shërbejnë për të shqyrtuar në detaje dukuritë ekonomike

janë të shumta, sipas Buchinsky (1998) vitet e fundit teknikat gjysëm parametrike të regresioneve të

kuantileve të prezantuara fillimisht nga Koenker dhe Basseti (1987) dhe përpunuar e perfeksionuar në

modele më të avancuara më vonë nga Koenker dhe Xiao (2002, 2004, 2006) kanë tërhequr vëmendjen e

mjaft studimeve teorike dhe empirike. Këto modele kanë evoluar gradualisht në qasje gjithëpërfshirëse të

analizave statistikore lineare dhe jolineare në përgjigje të funksioneve të kuantileve të kushtëzuara.

Në të njëjtën mënyrë që modelet e regresionit linear mbështeten në minimizimin e shumës së katrorëve të

mbetjeve duke lejuar vlerësimin e funksionit të kushtëzuar të mesatares ashtu edhe metodat e regresionit

të kuantileve mbështeten në minimizimin e mbetjeve absolute asimetrike të ponderuara për vlerësimin e

funksionit të medianës me kusht si dhe gamën e plotë të funksioneve të kuantileve me kusht duke lejuar

njëkohësisht edhe vlerësimin e ndikimit të koeficientëve regresivë në shkallën e dispersionit të

shpërndarjes probabilitare parametrike dhe në vlerësimin e vektorit përkatës. Për pasojë të tilla modele

mundësojnë vlerësime më të sakta pasi shmangin supozimet mbi shpërndarjet parametrike të gabimeve si

dhe janë edhe më të përshtatshme për të dhëna që mund të vuajnë nga heteroskedasticiteti.

Për më tepër duke qënë se, pjesa më e madhe e literaturës financiare dhe ekonometrike pranon rritjen e

globalizimit e të kompleksitetit të tregjeve financiare si dhe zhvillimin e instrumentave financiarë, seritë

kohore të variablave ekonomikë shfaqen më të paqëndrueshme dhe me shpërndarje probabilitare të tipit

“heavy tail” dhe karakterizohen nga procese autoregresive me rrënjë të njësisë unitare. Të gjithë këto

faktorë konsiderohen shumë të vështirë për t’u vlerësuar në mënyrë sasiore, prandaj, analizat më të

përdorura për të shqyrtuar hipotezat e rrënjës së njësisë janë hartuar për të siguruar një performancë

optimale nën plotësimin e kushteve të Gausit, edhe pse për variablat me shpërndarje “heavy – tail”

rezultatet mund të pranohen me rezervë. Kështu, për të eleminuar pasaktësitë për të tillë variabla e

rëndësishme është që kushtet e Gausit të aplikohen edhe për seritë kohore jostacionare.

Është kjo arsyeja përse metodat e QAR – “quantile autoregression” sigurojnë një qasje alternative për

përfundime të sakta, nëpërmjet të cilave mund të vlerësohet një kuantil me kusht jo vetëm për seritë

kohore tradicionale, por edhe për seritë kohore specifike dinamike duke shtrirë mundësitë modeluese.

118

Modeli “QAR” i cili ka gjetur përdorim vitet e fundit në analizimin e dinamikave të mjaft variablave

makroekonomikë, përfshirë edhe testimin e QBP është realizuar nga shumë ekonomistë dhe analistë në

mjaft vende nga ku mund të përmendim analiza të ndërmarra nga Galvao et.al (2004) për testimin e

luhatjeve të çmimeve të pasurive të paluajtshme në Angli, Lima et.al (2005; 2006) respektivisht për

vlerësimin e QBP në SHBA dhe në Brazil; Clements et.al (2008) dhe Ferreira (2010) për parashikimin e

luhatjeve ditore të kurseve të këmbimit, Boengiu et.al (2011) e ka përdorur QAR për testimin e

qëndrueshmërisë të borxhit të jashtëm në Rumani, Kube (2014) për optimizimin e portofolit dhe

menaxhimin e riskut financiar, Berument et.al (2015) për testimin e dinamikave të eksporteve në Turqi e të

tjerë. Ndërsa në këtë punim do të prezantohet për herë të parë si një metodë e re për testimin e

dinamikave dhe vlerësimin e qëndrueshmërisë së BP total në Shqipëri. Kështu, ky model inovativ mundëson

një mënyrë të re për të kontrolluar drejtëpërdrejtë sesi informacioni i së kaluarës ndikon në shpërndarjen

probabilitare me kusht të një serie kohore të dhënash, çfarë e bën shumë të rëndësishëm përdorimin e tij,

si një metodologji për vlerësimin e QBP, pasi kuantili i sipërm i shpërndarjes probabilitare me kusht të

serisë kohore të marrë në analizë përbën edhe nivelin maksimal të lejuar të BP që përmbush kushtin e

transversalitetit, ndërkohë që tregu nuk pranon forma të skemave piramidale (Loja e Ponzit).

Ky model është i përbërë në thelb nga dy pjesë atë të kuantileve (Q) dhe pjesën autoregresive (AR). Pjesa

“AR” mbështetet mbi argumentin se një variabël 𝑦𝑡vlerësohet si rezultat i “n” periudhave të kaluara të tij

dhe i një termi gabimi 휀𝑡, që shpreh ndikimin e të gjithë variablave të tjerë të jashtëm dhe mbështetet në

supozimin se është variabël i rastit me vlerë të pritshme [𝐸(휀𝑡) = 0]; variancë konstante [𝐸(휀𝑡) = 𝜎2] dhe

nuk ka autokorrelacion [𝐸(휀𝑡 휀𝑡−1) = 0]. Në këtë mënyrë 𝑦𝑡mund të trajtohen si variabla stokastikë

(Shahini, 2014). Ndërkohë që, pjesa “Q” përbën një analizë në nivel të të gjithë intervalit të kuantileve për

të vlerësuar funksionin për medianën me kusht, duke ofruar një analizë të plotë statistikore që teston

marrëdhëniet stokastike ndërmjet variablave të ndryshëm të rastit (Xiao, 2012)

Përzgjedhja dhe përdorimi i këtij modeli në këtë punim për testimin e qëndrueshmërisë dhe nivelin

maksimal të lejuar të BP që nuk cënon qëndrueshmërinë është i duhuri për arsyet e mëposhtme:

(i) Lejon të testohen hipotezat nëse BP i skontuar në Shqipëri shfaq ose jo dinamika asimetrike pasi

mundëson modelimin e të dhënave me shpërndarje heterogjene;

(ii) Mundëson testimin e qëndrueshmërisë globale (afatgjatë) dhe atë afatshkurtër, ku kjo e fundit lejon

të identifikohen politikat fiskale (nëpërmjet trajektores që ndjek BP) që nuk janë në përputhje me QBP

që nënkupton se, vazhdimi i ndërmarrjes së iniciativave fiskale të tilla në mënyrë të vazhdueshme do

të mund të cënonin kufizimet ndërkohore dhe kushtin e transversalitetit në afatgjatë;

119

(iii) Në ndryshim me modelet e tjera autoregresive të përdorura për modelimin e të dhënave jo lineare si:

“threshold autoregressive model - TAR” apo dhe “smooth transition models - STAR” përdorimi i

metodologjisë së QAR përbën avantazh për modelin nuk është e nevojshme të bëhet ndarja e serisë

kohore për shkak të thyerjeve strukturore që pëson ekonomia. Në këtë mënyrë, shmangen problemet

që paraqesin seri kohore të shkurtra në model. (Lima et.al; 2005). Nën të njëjtën linjë argumentimi

modeli “QAR” shfaq epërsi edhe përkundrejt modeleve të tjera të përdorura gjerësisht në testimin e

QBP si modeleve ARMA (Choi, 2014) apo “Markov switching”, pasi këto modele janë ideuar kryesisht

për të bërë vlerësime jolineare për vlera të pritshme të kushtëzuara;

(iv) Lejon të identifikohen dinamikat e BP të skontuar në Shqipëri për kuantile të ndryshme, duke

mundësuar parashikimin e niveleve të BP që qeveria duhet të shmangë për të ruajtur QBP. Në këtë

mënyrë rezultatet dhe gjetjet e kësaj analize mund të përdoren si udhëzues për hartimin e politikave

fiskale dhe monetare në të ardhmen;

(v) Procedura e vlerësimit të QBP me anë të modelit të “QAR” nuk kërkon specifikime të veçantë të

shpërndarjes së të dhënave, duke mundësuar shmangien e gabimeve për shkak të specifikimeve të

gabuara (Machado et.al, 2002) dhe për të dhëna që mund të vuajnë nga heteroskedasticiteti;

(vi) Së fundmi, sipas Lima et.al (2005) metoda “QAR” gëzon epërsi pikërisht mbi supozimet e shpërndarjes

për shkak të kampioneve intervalore periodikisht të përcaktuara, ku rëndësi nuk ka vetëm magnituda

e variablit të varur, por edhe pozicionimi i tij përkundrejt dimensioneve hapësinore, një tipar

avantazhues për analizën pasi seria kohore e BP mund të marrë dhe vlera jo përfaqësuese si pasojë e

e ndryshime të mëdha strukturore ekonomike që kalon vendi si: luftë, krizë politike etj.

4.3 Shpjegimi dhe specifikimet e modelit

4.3.1 Baza teorike e modelit

Në mbështetje të rishikimit të literaturës bazë për të vlerësuar dhe matur QBP në një vend analizat nisin

nga ekuacioni i KBN sipas të cilit arrihet në përfundimin se, politikat fiskale janë të qëndrueshme vetëm

nëse vlera e BP aktual të papaguar mbulohet me shumën e suficiteve primare buxhetore të skontuara që

priten në të ardhmen. Kështu analiza e QBP konsiston në testimin nëse seritë kohore të BP/DB janë

stacionare ose jo, duke përdorur një normë skontimi stokastike të ndryshueshme në kohë dhe jo statike.

Teoria23 pranon se, kushti i nevojshëm dhe i domosdoshëm për arritjen e qëndrueshmërisë është që seria

kohore e raportit të BP ndaj PBB të jetë e qëndrueshme, që statistikisht interpretohet si një proces stokastik

23

Hamilton dhe Flavin (1985), Wilcox (1989), Trehan dhe Walsh (1991) Uctum dhe Wickens (1996), Uctum et.al (2006)

120

në të cilin shpërndarjet probabilitare të jenë të pandryshueshme në kohë. Si pikënisje për këtë analizë

shërben ekuacioni i KBN përgjatë një periudhe kohore në trajtën si më poshtë:

Gt + Tt + itBt-1 = ΔBt + ΔMt = - St (4.1)

ku me G shënojmë shpenzimet publike, T – të ardhurat publike, B paraqet BP e qeverisë në fund të

periudhës t, M përfaqëson bazën monetare, S paraqet suficitin buxhetor dhe me i shënohet norma e

interesit të BP të marrë nga qeveria. Nëse çdo variabël i ekuacionit do të pjesëtohej me PBB nominale

atëherë do të përftohej ekuacioni i KBN në raport me PBB si më poshtë, ku variablat g, 𝜏, b, m dhe s

përfaqësojnë respektivisht variablat e lartpërmendur përkundrejt PBB nominale ndërkohë që: πt = (pt –Pt-1)/

Pt-1 dhe ηt = (Yt –Yt-1)/ Yt-1 ku P dhe Y përfaqësojnë respektivisht nivelin e çmimeve dhe PBB reale.

gt + 𝜏t + (it – πt – ηt)bt-1 = Δbt + Δmt + (πt – ηt ) mt-1 = - st (4.2)

dt + tbt-1 = Δbt (4.3)

Për rrjedhojë ekuacioni (2) transformohet në ekuacionin e trajtës (3) nëse dt paraqet bilancin primar të

qeverisë në raport me PBB të barabartë me gt + 𝜏t - Δmt - (πt – ηt ) mt-1, ndërkohë që t = it – πt – ηt paraqet

normën reale të interesit të stokut të BP të papaguar të qeverisë të rregulluar me rritjen reale të outputit.

Sipas literaturës nëse vlerat e variablit t < 0 për të gjitha intervalet kohore t në analizë, atëherë ekuacioni

përbën një ekuacion diferencial të qëndrueshëm, ku derivati i pjesshëm i konstanteve dhe d përkundrejt

çdo vlerë të b përgjatë kohës në analizë mund të përcaktohet nëpërmjet by-d/ që tregon njëkohësisht se

raporti BP/PBB (bt) është i fundëm për çdo rend të fundëm të bilancit primar (dt), pra supozon se BP është i

fundëm dhe do të maturohet e përfundimisht do të ripaguhet i plotë në të ardhmen.

Ndërkohë, nëse për të gjitha intervalet kohore t, vlera e variablit t > 0 atëherë raporti BP/PBB është në

nivele shpërthyese për dt > 0, çfarë reflekton nevojën e bilanceve primare në një masë që të mund të

shmangin DB e akumuluara, që transmetojnë sinjale negative për ekonominë. Kështu, për të llogaritur dhe

vlerësuar madhësinë e tyre ekuacioni i KBN për një periudhë kohore t+1 rishkruhet si më poshtë:

Bt = Et[(1 + t+1)-1 (bt+1 – dt+1)] (4.4)

Ku: vlerat e bt njihen vetëm për periudhën t, ndërkohë që vlerat e pritshme janë vlera të kushtëzuara në

varësi të informacionit që merret në intervalin kohor t. Në këtë mënyrë, zgjidhja e ekuacionit për n-

periudha bën që KBN të shndërrohet në formën (4.5) duke përfaqësuar njëkohësisht kufizimin e vlerës

aktuale të huamarrjes (PVBC- present value borrowing constraint) pasi: t,n = ∏ (1 +𝑛𝑠=1 t+s) është faktori

skontues i ndryshueshëm në kohë i rregulluar sipas normës reale të rritjes së PBB.

121

Bt = Et t,n b t+n – Et ∑ 𝑡, 𝑑𝑡+1𝑛𝑖=1 . (4.5)

Përmbushja e PVBC sjell implikime të qarta, por mjaft delikate për politikat fiskale që duhet të ndiqen pasi

ky kufizim nënkupton faktin që qeveritë nuk mund të realizojnë deficite të përhershme, por edhe në rastet

kur ndodh kështu ato do të duhen të kompensohen në të ardhmen nga suficite të mjaftueshme, çka përbën

një tjetër kriter që literatura e njeh si kushti i transversalitetit nëpërmjet të cilit është e mundur që vlerat e

pritshme të raportit të skontuar të BP ndaj PBB në rastet e mosekzistencës së skemave të Ponzit të

konvergojnë jo vetëm drejt një konstanteje të caktuar, por drejt 0, një kusht i cili matematikisht shprehet si

𝑙𝑖𝑚𝑛→∞ 𝐸𝑡 𝑋𝑡+𝑛 = 0. Kështu, kur qeveria gjeneron një nivel të caktuar të DB, ajo premton haptazi se në të

ardhmen do të krijojë mundësi për teprica fiskale pozitive, të mjaftueshme për të balancuar detyrimet e

prapambetura. Vetëm, në këtë mënyrë vlerat aktuale të raportit të BP ndaj PBB balancohen nga shuma e

aktualizuar e suficiteve buxhetore të skontuara që priten në të ardhmen përkundrejt PBB, që nënkupton që

ekuacioni i KBN (në terma aktualë) merr një formë tjetër si më poshtë:

𝑏𝑡 = - lim𝑛→∞ 𝐸𝑡 ∑ 𝛿𝑡,𝑖𝑛𝑖=1 𝑑𝑡+𝑖

(4.6)

Që ekuacioni (4.6) të arrihet të plotësohet përkundrejt variablit të kohës t, kusht të nevojshëm dhe të

domosdoshëm përbën ruajtja stacionare e raportit të vlerave të skontuara të BP të pashlyer ndaj PBB (Xt).

Kjo do të thotë se, për të qënë e qëndrueshme vlera aktuale e BP duhet të jetë e barabartë me vlerën

aktuale dhe të pritshme të suficiteve të skontuara, përndryshe përshtatja e masave të nevojshme

stabilizuese për ta rikthyer DB dhe BP në nivele të qëndrueshme është e pashmangshme.

Pra, nëse politikat fiskale që ndërmerren nga qeveria janë të paqëndrueshme në terma kohorë të kufizuar

dhe /ose afatshkurtër, atëherë vetë qeveria duhet të marrë masa për t’i ndryshuar ato në afatgjatë për të

garantuar stabilitetin ekonomik, aq më tepër që edhe kushti i transversalitetit kërkon që ky raport të shkojë

drejt 0. Është kjo mënyra sesi ekuacioni i KBN vendos kufizime mbi sjelljen fiskale të qeverisë në periudha

afatgjata lidhur me nivelin e shpenzimeve dhe të ardhurave publike, duke mos lejuar çekuilibra të mëdhenj

negativë ndërmjet tyre si dhe duke detyruar qeverinë të gjenerojë bilance primare të mjaftueshme në të

ardhmen në mënyrë që të paguhet stoku i BP të papaguar. Për rrjedhojë, nëse plotësohet kushti i KBN

atëherë çdo akumulim i BP në periudha afatgjata do të përcaktohet si i kthyeshëm përkundrejt vlerave të

mesatares historike (Lima et.al, 2006; Shijaku, 2009).

Në përfundim, për të testuar nëse BP në vend është i qëndrueshëm apo jo është e nevojshme që të

vlerësohet vlefshmëria e përmbushjes së kushteve të shpjeguara më lart ose të zbulohet stacionariteti i

serisë kohore të skontuar të raportit të BP ndaj PBB, që nis nga një analizë grafike e serive kohore të

122

skontuara të BP ndër vite. Megjithatë, në përmbushje të objektivit për përcaktimin dhe kryerjen e analizës

empirike për vlerësimin e QBP në Shqipëri duhet së pari të shpjegohet modeli ekonometrik që ndihmon në

testimin e kushteve thelbësore që teoria pranon që duhet të plotësohen.

4.3.2 Modeli ekonometrik “Quantile Autoregression – QAR”

Koenker dhe Bassett (1978), Koenker dhe Xiao (2006), të ndjekur edhe nga Yu (2007), Chen (2013), Choi

(2014) prezantuan modelin e ri ekonometrik të ashtuquajtur Quantile Autoregression (QAR), që mundëson

ndarjen e vrojtimeve stacionare nga ato jo stacionare për një seri kohore të dhënë. Kështu, ky model zbulon

efektet jolineare të politikave fiskale duke lejuar që variablat qoftë edhe ato të autoregresivë (VAR) si dhe

të regresioneve të ndryshme të mund të luhaten përkundrejt shpërndarjes probabilitare me kusht të një

treguesi të varur dhe jo vetëm ndaj vlerës së pritshme të tij për të shpjeguar më qartë efektet që

shkaktojnë variablat e pavarur në ato të varur (Linemann et.al; 2015). Për këtë arsye, analizat empirike që

po ndërmerren së fundmi mbi vlerësimin e QBP lidhen me përdorimin pikërisht të modelit QAR, i cili ka

sjellë implikime të rëndësishme në literaturën përkatëse. Funksionimi i modelit mbështetet në disa

supozime bazë për ndërtimin dhe testimin e vlefshmërisë së tij si më poshtë:

Supozim 1. Le të jetë {𝑈𝑡} një variabël i vijueshëm i variablave të rastit iid24 me shpërndarje uniforme.

Supozim 2. Le të jetë 𝛼𝑖(𝑈𝑡) për i =0, ...., p një variabël comonotonic25 i rastit.

Nëpërmjet këtyre supozimeve përcaktohet rendi i serisë kohore autoregresive të 𝑝𝑡ℎsi më poshtë:

𝑦𝑡 = 𝛼0(𝑈𝑡) + 𝛼1(𝑈𝑡)𝑦𝑡−1+.......+ 𝛼𝑝(𝑈𝑡)𝑦𝑡−𝑝 (4.7)

ku 𝛼𝑖 janë funksione të panjohura [0,1] R, që duhet të vlerësohen. Këtij modeli në vijim do t’i referohemi

si modeli QAR(p), i cili mund të riformulohet në një ekuacion tradicional me një koeficient të rastit si:

𝑦𝑡 = 𝜇0 + 𝛽1,𝑡𝑦𝑡−1+.....+ 𝛽𝑝,𝑡𝑦𝑡−𝑝+ut ku 𝜇0 = 𝐸𝜃0(𝑈𝑡); 𝑢𝑡 = 𝜃0 (𝑈𝑡) − 𝜇0; 𝛽𝑗,𝑡 = 𝜃𝑗 (𝑈𝑡) 𝑝ë𝑟 𝑗 = 1, 2, … 𝑝.

Kështu, {𝑈𝑡} si variabël i vijueshëm i variablave të rastit iid ka shpërndarje të trajtës F (.) = 𝜃0−1(. + 𝜇0) me

koeficientë 𝛽𝑗,𝑡 dhe është funksion i variablit ndryshor të rastit.

24

Në teoritë e probabilitetit vijueshmëria e një sërë variablash të rastit është e pavarur dhe identikisht e shpërndarë (iid) nqs çdo variabël rasti ka të njëjtin probabilitet shpërndarje me të tjerët dhe është reciprokisht i pavarur. (Clauset, 2011). 25

Në teoritë probabilitare termi “comonotonic” i referohet lidhjes perfekte pozitive të varësisë ndërmjet komponentëve të një vektori të rastit, çfarë nënkupton se ato mund të përfaqësohen si një funksion rritës i një variabli të vetëm të rastit. Sipas Koenker

et.al (2006) dy variabla të rastit X, Y: ΏR konsiderohen “comonotonic” nëse ekziston një variabël i tretë Z: ΏR dhe funksione rritëse f dhe g të tilla që X=f(Z) dhe Y=g(Z). Në këtë model,

𝑖,𝑡 = 𝛼𝑖(𝑈𝑡), i =0,1 ......p janë komotonikë dhe 𝛼𝑖(. )si rrjedhim është

funksion rritës. Rëndësia e këtij supozimi jepet në mënyrë të shtjelluar në shtojcën A.

123

Duke qënë se, koncepti i analizimit të QBP përshin në thelb një analizë të vlerës mesatare me kusht të

serisë kohore të yt, atëherë kjo e fundit sipas Koenker dhe Xiaio (2004) ka një kovariancë stacionare që

përmbush teoremën e limitit të qëndrës (central limit teorem) që përfaqëson vlerën mesatare me kusht të

barabartë me 0, ndërkohë që 𝐸𝜃0(𝑈𝑡) = 𝜇0. Nëpërmjet supozimeve 1 dhe 2 përcaktohet kuantili me kusht i

𝑦𝑡 si: 𝑄𝑦𝑡(𝜏 | ℱ𝑡−1) = 𝛼0(𝜏) + 𝛼1(𝜏)𝑦𝑡−1+....+𝛼𝑝(𝜏)𝑦𝑡−𝑝 ku ℱ𝑡−1 = (𝑦𝑡−1,...... 𝑦𝑡−𝑝) dhe 𝜏 është kuantili i 𝑈𝑡.

Nga ana tjetër, për lehtësi të shpjegimit të funksionimit të modelit le të konsiderojmë QAR (1) një ekuacion

që shprehet: 𝑦𝑡=𝛼0 (𝑈𝑡) + = 𝛼1 (𝑈𝑡)𝑦𝑡−1. Nëse, QAR(1) është i barabartë me 𝛼1(𝑈𝑡) = 𝑈𝑡 +0.5, ku 0.5 ≤ 𝑈𝑡≤ 1,

modeli do të gjenerojë 𝑦𝑡 jostacionare, ndërsa për vlera të vogla të 𝑈𝑡 , tendenca do të jetë rikthimi në vlerat

mesatare. Në këtë mënyrë modeli paraqet një funksion të vazhdueshëm asimetrik që do të thotë se variabli

i rastit Ut me shpërndarje uniforme iid merr vlera që përforcojnë sjelljen e tij të paqëndrueshme në pjesën

më të madhe të rasteve, ndërsa për intervale kohore afatshkurtra shfaqja e tendencës së rikthimit drejt

vlerave mesatare rrezikon vazhdueshmërinë e procesit. Për pasojë modeli lejon që seritë kohore të mund të

shfaqin sjellje të paqëndrueshme për sekuenca kohore afatshkurtra, ndërkohë që në afatgjatë sjellja e

variablave në tërësi konsiderohet e qëndrueshme (Lima et.al, 2006; Boengiu et.al, 2011).

4.3.2.1 Qëndrueshmëria e përgjithshme dhe paqëndrueshmëria e lokalizuar

Koncepti i qëndrueshmërisë së përgjithshme ose “globalisht të qëndrueshme” nënkupton se, rastet e

paqëndrueshmërisë së “lokalizuar” janë episodike dhe nuk cënojnë përmbushjen e PVBC në afatgjatë.

Ndërkohë, të identifikuarit nëse dinamikat e ndryshme të politikave fiskale që ndërmerr qeveria janë

gjithmonë të pajtueshme ose jo me qëndrueshmërinë e BP lidhen me konceptin e “paqëndrueshmërisë

lokale” në terma kohorë që është mjaft i rëndësishëm, për të kuptuar se çfarë do të ndodhte nëse të tilla

politika çorientuese do të përsëriteshin vazhdimisht.

Për më tepër duke qënë se, dinamikat e lëvizjes së serisë kohore të BP ndaj PBB të skontuar për çdo kuantil

ndjekin një proces autoregresiv, modeli QAR ndan lehtësisht dhe parashikon vlerat e BP që duhet të

shmangen nga qeveritë nëse do të dëshironin të arrinin ose të ruanin QBP në çdo moment.

Më konkretisht, mënyra sesi modeli bën ndarjen e periudhave të qëndrueshme nga të paqëndueshmet,

shpjegohet lehtë me anë të ekuacionit të thjeshtuar të QAR(1). Në rastin se, koeficienti autoregresiv është

𝛼1(𝑈𝑡) = 𝑈𝑡 + 0.5 për një periudhë të dhënë t = tA ; 𝑈𝑡𝐴= 0.2, atëherë α1(UtA

) = 0.7 dhe modeli paraqet një

tendencë drejt vlerave mesatare për t = tA. Ndërkohë për t = tB; ; 𝑈𝑡𝐵= 0.5 atëherë 𝛼1(𝑈𝑡𝐵

) = 1 dhe yt shfaq

sjellje të rrënjës së njësisë për sekuenca kohore afatshkurtra.

124

Nëse këto dy ekuacione përfaqësohet nga procese stokastik sikurse paraqitet në Figurën nr. 4.2, vihet se re

Yt ka një tendencë rikthimi drejt vlerave mesatare historike përgjatë periudhës tA, ndërsa për periudha t >

tA, ekziston mundësia e verfikimit të Ut, që nxit shfaqjen e sjelljeve të paqëndrueshme në periudhën tB.

Për pasojë natyrshëm lind pyetja sesi bëhet ndarja e periudhave të qëndrueshme nga periudhat ku yt shfaq

sjellje të paqëndrueshme? Pyetjes i jepet përgjigje vetëm nëpërmjet përdorimit të modelit QAR pasi është

ndërtuar funksioni 𝑄𝑦𝑡𝐴(.) i tillë, që nëse yt shfaq tendencë në rikthim të vlerave mesatare për një moment

kohor t = tA, atëherë 𝑄𝑦𝑡𝐴≥𝑦𝑡𝐴

, ndërkohë që kur yt paraqet sjellje të paqëndrueshme në një moment kohor

të përcaktuar t = tB, atëherë 𝑄𝑦𝑡𝐵(. ) ≤ 𝑦𝐵 në përputhje me pranimet e përcaktimeve më poshtë:

Figura 44.2 Përcaktimi i periudhave të paqëndrueshme në modelin QAR

Burimi i të dhënave: Lima et.al; 2006

Përkufizim 1. Kuantili Kritik (𝜏crit) është kuantili më i madh i pranuar 𝜏 ∈ Γ = (0,1) i tillë që përmbush këtë

kusht αi,t(τ) = ∑ αipi=1 (τ) < 1, ku 𝜏 është kuantili i Ut;

Përkufizim 2. Kuantili Kritik me kusht i yt është Qyt(𝜏crit | ℱt−1) = α0(𝜏crit) + α1(𝜏crit) yt−1+....+αp(𝜏crit) αt−p ; ku

ℱt−1 = (yt−1, .... yt−p).

Kuantili kritik (𝜏crit) përcaktohet lehtë nëpërmjet testeve të Koenker dhe Xiao (2004) për hipotezën zero: H0

= αi,t(τ) =1 për kuantilet e përzgjedhura nga bashkësia 𝜏 ∈ Γ = (0,1), ndërsa kuantili kritik me kusht Qyt(𝜏crit

| ℱt−1) është thjesht kuantili me kusht 𝜏th i funksionit yt përcaktuar në 𝜏 = 𝜏crit..

Supozim 3. Le të shënohet me Ώ = (t1, t2, ...tT) seria kohore e të gjithë periudhës T në analizë, ku për

periudha kohore të caktuara 𝛾 është nënbashkësi e Ώ pra γ ϲ Ώ, seria kohore yt shfaq sjellje të

paqëndrueshme sipas modelit të rrënjës së njësisë. Në këtë mënyrë pranohet pohimi 1 si më poshtë26:

26

Në vërtetim të Pohimit 1 është kryer një simulim Monte Carlo për një seri kohore të fundme, sipas të cilit kuantili kritik me kusht

shfaq një sjellje të qëndrueshme ndërkohë që arrihet të ndahen në mënyrë tejet të saktë periudhat e paqëndrueshme nga ato të qëndrueshme. Për më gjatë referohu Shtojcave A dhe B

125

Pohim 1. Në mbështetje të Modelit QAR (p) sipas përcaktimit të dhënë në ekuacionin 1 si dhe supozimeve

më lart, kuantili kritik me kusht i yt është gjithmonë kuantili më i vogël që për të gjitha periudhat në analizë

shfaq sjellje të rrënjës së njësisë që nënkupton se: Qyt(𝜏crit |ℱt−1) < yt për ∀t ∈ γ .

Në kuptim të këtij pohimi, mund të hamendësohet se të gjitha vrojtimet dhe vlerat për serinë kohore yt

gjatë intervalit kohor për t = 1, 2...T, shfaqin sjellje të (pa)qëndrueshme dhe në këtë rast vlerat që merr yt

do të jenë gjithmonë lart (poshtë) nga vlerat që gjenerohen nga Qyt(𝜏crit | ℱt−1).

Megjithatë, mund të ekzistojë edhe një rast i ndërmjetëm ku yt të shfaqë sjellje të rrënjës së njësisë, që

nënkupton që vlerat të jenë mbi kurbën që gjeneron Qyt(𝜏crit |ℱt−1) vetëm për periudhat ku yt ka rrënjë të

njësisë. Për më tepër nga krahasimi i këtyre serive kohore përkatësisht të yt dhe të Qyt(𝜏crit |ℱt−1).mund të

përllogaritet H-statistic që përfaqëson përqindjen e periudhave në të cilën yt shfaq një sjellje të

paqëndrueshme për periudha afatshkurtra.

Përkufizim 3. Le të përcaktojmë me H frekuencën relative (përqindjen) e periudhave të paqëndrueshme të

tilla që: H = 1

T∑ It

Tt=1 {yt > Qyt

( τcrit|ℱt−1) } ku T është numri i vrojtimeve dhe

It është një funksion i trajtës 𝐼𝑡 = (1 ; nëse yt > Qyt

(τkrit |ℱt−1)

0 ; i kundërt me rastin më lart).

Së fundmi, ndërmjet H- statistic dhe kuantilit kritik në mbështetje të pohimit 1 dhe 227, modeli arrin të

identifikojë periudhat kohore në të cilat seria yt shfaq sjellje të qëndrueshme ose të paqëndrueshme, që

sigurisht përbën një element bazë të modelit shpjegues dhe vlerësues të QBP.

Pohim 2 Nëse supozimet 1 dhe 2 qëndrojnë atëherë H = (1 − τcrit).

4.3.2.2 Vërtetimi i parashikimeve të kryera nga modeli28

Identifikimi dhe përcaktimi i kuantileve kritike me kusht i shpjeguar më lart është hapi i parë për kryerjen e

vlerësimit të parashikimeve të tyre në terma numerikë. Për ta bërë këtë përdoret një mënyrë e re e

prezantuar nga Koenker dhe Xiao (2006) nëpërmjet parashikimit të madhësisë së yt, që gjenerohet

nëpërmjet përsëritjes së vazhdueshme të algoritmit të funksionit të densitetit të shpërndarjes me kusht të

serisë. Duke marrë në konsideratë modelin QAR Qyt(𝜏 | ℱt−1) = xt ′ α(𝜏) ku T paraqet madhësinë e modelit

ndërsa s horizontin kohor të tij bazuar në të dhënat ku t = 1,2, ...T vlerësohet:

27

Për më shumë referohu Shtojcës A

28 Termi respektiv statistikor në anglisht është : Out- of- sample forecast dhe i referohet procesit të ndarjes së vrojtimeve dhe të

dhënave historike në 2 grupe që shërbejnë (i) për të gjeneruar funksionin e kërkuar që lidh variablat si dhe (ii) dhe testimit të f(x) nëpërmjet të dhënave ekzistuese. Këto të fundit përbëjnë pikërisht out-of sample forecast (Tsay, 2008).

126

𝑦𝑇+�� = 𝑥𝑇+��(𝑈𝑇+𝑠) ; për s = 1, ..., smax (4.8)

ku 𝑈𝑇+𝑠 ∼ shpërndarje uniforme iid (0,1) ; xT+s′ = [1, yT+s−1 , … , yT+s−p , ]′ dhe yt = (

yt ; nëse t ≤ T yt ; nëse t > T

).

Parashikimet e densitetit të shpërndarjes me kusht kryhen nëpërmjet koordinimit dhe bashkimit të vlerave

të parashikuara sipas “trajektoreve” të ardhshme të yt që mundësojnë ndërtimin e funksionit të densitetit

të shpërndarjes me kusht për çdo periudhë T+s. Meqënëse, UT+s ka shpërndarje uniforme iid (0,1) është

gjithmonë e mundur të realizohen lidhje ndërmjet variablave. Kështu, për çdo vlerë të vrojtuar të UT+s ka një

kuantil korrespondent të barabartë 𝜏 = ut+s. Për më tepër, gjatë vlerësimit të funksionit Qyt(𝜏crit | ℱt−1) të

kuantilit kritik të yt, mund të përllogariten edhe koeficientët 𝛼��(𝜏) për çdo 𝜏 dhe për rrjedhojë mund të

gjenden edhe �� (UT+s) për çdo vlerë të vrojtuar të UT+s, të ndjekura nga vlerat e vijueshme nga çdo vrojtim i

UT+s për vlerat smax që është funksion i {𝑈𝑇+𝑠}, për s = 1,2,...smax.

Në këtë mënyrë me ndihmën e ekuacionit (4.8) ndërtohet trajektorja jashtë vlerave të vrojtimit të yt, nëse

këto hapa përsëriten k herë. E thënë ndryshe për një periudhë të caktuar T+s, Qyt(𝜏 | ℱT) = yT+sk∗ të tillë që

Pr (yT+sk ≤ yT+s

k∗ | ℱT) = τcrit.

Për rrjedhojë modeli mundëson përftimin e rendit {QyT+s(τcrit | ℱT)} për s=1,2,..smax që nuk është asgjë më

shumë se parashikimi i trajektores së kuantilit kritik me kusht, çka lejon të bëhet ndarja e vrojtimeve të

ardhshme të serisë kohore yt, në madhësi të qëndrueshme dhe të paqëndrueshme. Procesi që reflektohet

në figurën më poshtë, thjeshtëzon mënyrën e përftimit të funksionit të densitetit të shpërndarjes me kusht

të yT+s për horizontin kohor s=1,2,...smax, sipas modelit QAR mbështetur në përllogaritjet e rendit të UT+s ∼

shpërndarje uniforme iid të madhësisë smax si dhe në koeficientët e vlerësuar 𝛼��(𝜏).

Figura 54.3 Vërtetimi jashtë kampionit i serisë kohore Yt

Burimi i të dhënave: Lima et.al; 2006

Nga grafiku vihet re se, parashikimet e bëra për të dhënat out of sample të kuantilit kritik me kusht e ndan

“zonën” e parashikimeve në 2 pjesë në atë A në të cilat ekzistojnë variabla të paqëndrueshëm dhe në atë B

Grafiku paraqet:

Funksionin e densitetit të shpërndarjes me kusht të modelit QAR për k= 1000 trajektore

Kurba e kuqe paraqet parashikimet e bëra nga modeli dhe vërtetimet për të dhënat out - of – sample të kuantilit kritik me kusht

127

ku gjenden variabla të qëndrueshëm29. Kjo ndarje sjell implikime të rëndësishme në këndvështrimin

ekonomik, aq më tepër kur me zgjatjen e intervalit kohor të analizës parashikimet e bëra out of sample

tentojnë drejt zeros, duke mbështetur edhë njëherë të gjitha pohimet bazë të modelit ku nëse seria kohore

yt përbën një proces stacionar me mesatare kthimi drejt 0, atëherë edhe kuantili kritik me kusht konvergon

drejt 0 për një interval kohor të pafundëm.

4.3.3 Niveli i borxhit publik dhe qëndrueshmëria fiskale në modelin “QAR”

Deri më tani është shpjeguar modeli QAR vetëm nga ana matematikore, të cilat së bashku përbëjnë

avantazh për përdorimin e tij në përcaktimin e QBP, për të bërë ndarjen e periudhave stacionare dhe ato jo

stacionare, në të cilat BP lëviz nga nivelet që nuk përbëjnë kërcënim për politikat fiskale deri në nivelet që

nuk lejojnë përmbushjen e kushteve. Për këtë arsye, në vijim shpjegohet ndërthurja e bazës teorike me

modelin ekonometrik QAR për gjetjen e tavanit të BP që lejon qëndrueshmërinë e serisë të yt, pra të

raportit të skontuar të BP ndaj PBB (Xt) pasi merren të mirëqëna supozimet e mëposhtme:

Supozim 4. Seria kohore e yt është stokastike dhe ka kovariancë stacionare.30

Supozim 5. Pritja matematike e yt është e barabartë me 0, pra 𝜇𝑦 = 0

Supozimi 5 qëndron nëse në ekuacionin (4.7) α0 (Ut) = 0. Në këtë rast, parashikimi out of sample yT+s = xT+s′

α(Ut+s) përllogaritet nga vektori pa ndërprerje 𝑋𝑇+𝑠′ = [𝑦𝑇+𝑠−1 ,....., 𝑦𝑇+𝑠−𝑝 ], sipas të cilit gjithashtu mbështetet

analizimi i QBP gjatë analizës empirike për Shqipërinë.

Përkufizim 4. Një politikë fiskale është “globalisht e qëndrueshme” vetëm nëse seria kohore yt që

përfaqëson vlerat e skontuara të raportit të BP ndaj PBB është stacionare si dhe përmbush e plotëson

supozimin 4 dhe 5.

Supozimet dhe përkufizimet më lart konkludojnë se, nëse seria kohore yt që përfaqëson vlerat e skontuara

të raportit të BP ndaj PBB është stacionare, pra përfaqëson një proces në të cilin vlerat mesatare

konvergojnë drejt 0, janë plotësuar të dy kushtet për qëndrueshmërinë globale, megjithatë nëse një

politikë fiskale është e qëndrueshme në afatgjatë kjo nuk do të thotë që qëndrueshmëria nuk cënohet nga

29

Për më shumë referohu Shtojcës A.

30 Sipas Gujarati (2004) “covariance stationary‘ paraqet serinë kohore e cila konsiderohet stacionare (e qëndrueshme) nëse vlera

mesatare dhe varianca janë konstante me kalimin e kohës dhe vlera e kovariancës ndërmjet dy periudhave kohore varet vetëm nga distanca apo lag-u ndërmjet tyre dhe jo kovariancës së përllogaritur në atë moment. Që një seri kohore Yt të konsiderohet stokastike duhet që: Vlera mesatare : E(yt) = 𝜇, Varianca: Var (Yt) = E(Yt − μ)2 = σ2 ndërsa Kovarianca: γk = E[(Yt − μ)(Yt+k − μ)], ku γk është kovarianca ose autokovarianca për lag –k, ndërmjet dy vlerave të Yt dhe Yt+k.

128

çekuilibra fiskalë afatshkurtër. Ndarja dhe përcaktimi i këtyre periudhave shpjegohet nën teorinë e kufirit

maksimal të BP sipas modelit QAR në analizë.

Përkufizim 5. Kufiri maksimal i BP (𝐷��) është i barabartë me kuantilin kritik me kusht në rastet kur

supozimet 1-5 qëndrojnë.

Kështu, përkufizimi përcakton se kufiri maksimal i BP, ose vlera e tavanit të tij maksimal të lejuar nuk është

asgjë më shumë sesa kuantili kritik me kusht i serisë kohore të vlerave të skontuara të raportit të BP ndaj

PBB, Dt = 𝑄𝑦𝑡( 𝜏𝑐𝑟𝑖𝑡|ℱ𝑡−1). Për ta kuptuar këtë mjafton të supozohet se të gjitha vlerat e vrojtuara të serisë yt,

për t = 1, 2, ...T përfaqësojnë sjellje të qëndrueshme, pra janë gjithmonë nën ose baraz me vlerat e

trajektores së gjeneruar nga 𝐷��. Megjithatë, përsa kohë qëndrueshmëria globale nuk cënohet edhe nëse

ekzistojnë intervale kohore ku BP është i paqëndrueshëm, kjo tregon se vetëm për ato intervale kohore

niveli i BP gjendet grafikisht mbi vlerat e trajektores së 𝐷��. Kështu, kufiri maksimal i BP është një mënyrë e

thjeshtë për të bërë ndarjen e trajektores së BP (në përshtatje me politikat fiskale që qeveria ndërmerr) ku

ai është ose jo i qëndrueshëm në mënyrë që të përmbushet edhe kushti i transversalitetit, sipas rrjedhimit

1 të dhënë më poshtë.

Rrjedhim 1. Nëse në modelin QAR seria kohore e yt përmbush supozimet 1-5, atëherë vlerat respektive të

kufirit maksimal të borxhit publik 𝐷��, do të jenë gjithmonë nën vlerat e yt në të gjitha periudhat ku yt nuk

është i qëndrueshëm, pra 𝐷�� < yt, për ∀t ∈ 𝛾.

Rrjedhimi 1 është rezultat logjik i Pohimit 1 në rastin kur përkufizimet dhe supozimet 4-5 qëndrojnë, dhe

përcakton se yt > 𝐷�� për të gjithë periudhat kohore në të cilat BP merr një dinamikë dhe zhvillim të

paqëndrueshëm. Për më tepër, duke qënë se yt përbën një proces stacionar, vetëm nga krahasimi i vlerave

të yt dhe 𝐷�� nëpërmjet formulës H = 1

T∑ It

Tt=1 {yt > Dt } përcaktohet përqindja e episodeve të

paqëndrueshmërisë lokale që nuk cënojnë qëndrueshmërinë globale që njihet si “niveli i tolerancës së

borxhit”31, ku T përfaqëson madhësinë e numrit të vrojtimeve dhe I(.) është një funksion tregues.

Ndërsa, për parashikimin out of sample, Pohimi 3 më poshtë garanton që trajektorja e vlerave të tavanit të

BP të shkojë drejt 0 përsa kohë intervali kohor i marrë në shqyrtim shkon në infinit. Të gjithë këto pohime

konfirmojnë edhe njëherë literaturën bazë shpjeguese të kushtit të transversalitetit për testimin e QBP.

Pohim 3. Nëse supozimet 1 – 5 qëndrojnë, atëherë vlera e parashikuar e trajektores së BP (𝐷��+1) konvergon

drejt 0 përsa kohë horizonti kohor i parashikimeve shkon në infinit: limn→∞ DT+s = 0.

31

Niveli i intolerancës së BP përfaqëson përqindjen e cënimit të kushtit të transversalitetit, por që është ende e pajtueshme me qëndrueshmërinë fiskale në afatgjatë.

129

Në përfundim, për ta përmbledhur, modeli QAR në bazë të të cilit qëndron gjetja e kuantilit me kusht është

një përshtatje e metodës “Value at Risk (VaR)” që përdoret gjerësisht në modelet financiare për të

paraqitur skenarin më të keq të mundshëm për humbjet e pritshme të një aseti apo portofoli financiar

përgjatë një periudhë kohe të marrë në analizë sipas një niveli të përcaktuar besueshmërie. Matematikisht

VaR vlerësohet nëpërmjet ekuacionit probabilitar Pr = (rt ≤ VaRt | ℱt−1) = 𝜏, ku rt është norma e kthimit të

një aseti financiar, ℱ𝑡−1 është informacioni i dhënë për një kohë t-1, dhe 𝜏 𝜖 (0,1) është niveli i

besueshmërisë. Në këtë mënyrë, përkufizimi i VaR tregon që vlerësimi me anë të kësaj metodologjie

përngjan me gjetjen e kuantilit me kusht, megjithatë modeli QAR mundëson përcaktimin e saktë dhe jo

arbitrare të kuantilit me kusht që vërteton limitin e qëndrueshmërisë, që gjeneron dhe kufirin maksimal të

nivelit të BP në përputhje me KBN.

Në këtë mënyrë QAR përfaqëson një VaR të “specializuar”, që matematikisht qëndron përtej aplikimeve

standarte në fushën e financave ku vlera e 𝜏𝑐𝑟𝑖𝑡 përzgjidhet në nivelet e besueshmërisë nga 1% ose 5%. Për

këtë arsye, gjatë analizës për vlerësimin empirik të QBP në Shqipëri identifikohet pikërisht kuantili kritik që

përfaqëson pragun e 𝜏𝑐𝑟𝑖𝑡 sipas modelit QAR çka përbën një prej qasjeve më inovative në literaturën e

vlerësimit të qëndrueshmërisë fiskale që gjen zbatim edhe në vlerësimin e shumë treguesve të tjerë

financiarë e makroekonomikë.

4.4 Mbledhja dhe analiza e të dhënave

Mbledhja, përpunimi dhe analizimi i të dhënave është një ndër proceset më të rëndësishëm në një punim

kërkimor pasi nëpërmjet tyre mundësohet dhënia e rezultateve sa më të besueshme dhe të vlefshme për

hipotezat që testohen. Metodogjia e shpjeguar sipas specifikimeve të ekuacioneve të mësipërme shërben

për vlerësimin e QBP në Shqipëri dhe përcaktimn e trajektores maksimale të nivelit të tij.

Të dhënat që përfshihen në analizën empirike janë me frekuencë tremujore dhe mbulojnë periudhën 1997

(T1) – 2014 (T4), pra përkatësisht 72 observime. Sipas Koenker dhe Xiao (2004, 2006) modeli specifikon

frekuencën e bazës së të dhënave, por nuk paraqet një minimum të madhësisë së vlerave të vrojtuara në

analizë, megjithatë për një numër më të lartë të observimeve metodologja mundëson fuqi vërtetuese dhe

përgjithësuese më të mira, duke konfirmuar teoritë asimptotike. Në këtë analizë vlera e madhësisë së

kampionit të përdorur për studim është diktuar nga mundësia e gjetjes dhe disponibilitetit të të dhënave

sekondare të raportuara ndër vite nga INSTAT, MF, BSH për indikatorët kryesorë të nevojshëm dhe të

domosdoshëm për modelin. Vënia në zbatim e modelit dhe analiza statistikore e të dhënave për Shqipërinë

mundësohet nga përdorimi i programit “Stata 13”, si ndër të paktët programë që ofrojnë dhe përpunojnë

testet e nevojshme të kërkuara nga metodologjia e përzgjedhur.

130

Vlerat e serisë kohore të BP në raport ndaj PBB të skontuara janë gjeneruar si prodhim i vlerave të serisë së

BP ndaj PBB të paskontuar me faktorin stokastik skontues (𝛼𝑡). Sipas Bohn (2005) paraqitja e serisë kohore

të BP total në përqindje ndaj PBB jep një vlerësim më të saktë dhe më të plotë të politikave fiskale sesa të

përdorurit të serisë së BP në vlerë nominale ose reale.

Për gjetjen e faktorit stokastik skontues (𝛼𝑡), sikurse përmendet edhe në shpjegimin teorik të modelit

përdoret norma reale faktike e interesit e korrektuar me normën reale të rritjes së outputit (𝜌𝑡) që varet

nga inflacioni (𝜋𝑡) normat nominale të interesit (𝑖𝑡) dhe rritja reale e outputit (𝜂𝑡) sipas formulave:

αt = ∏1

(1+ρi)t−1i=0 ; α0 = 1; (1+ρt) =

(1+ it)

(1+πt)(1+ηt).

Si referencë për normat nominale të interesit janë përdorur të dhënat në vite të marrë nga MF dhe BSH të

yield-it të bonove të thesarit me maturim 12 mujor, si një ndër instrumentat më përfaqësues të huamarrjes

publike së brendshme ku ky i fundit zë edhe peshën kryesore të borxhit total në Shqipëri. Ky supozim është

i rëndësishëm dhe më i afërm me realitetin përkundrejt marrjes në analizë të normave mesatare të

ponderuara të interesit për të gjitha llojet e maturitetit të huamarrjeve në monedhën vendase (ALL) dhe në

monedhë të huaj (kryesisht Euro), ku për këtë të fundit të bazuarit në normat me bazë tremujore të Euribor

të marrë nga Eurostat do të thotë: (i) të trajtosh të gjithë BP të jashtëm në vend si një borxh jokoncensional

(pra me norma të pafavorshme përkundrejt normave në treg) në një kohë kur vlerat e tij janë përfaqësuese

deri në vitin 2010 dhe në vitin 2014, pra thuajse për të gjithë periudhën e marrë në analizë si dhe (ii) të

konsiderosh BP të jashtëm si një borxh të shprehur vetëm në Euro.

Treguesi i rritjes reale të PBB-së është ndër treguesit më të rëndësishëm të sistemit të Llogarive Kombëtare,

për llogaritjen e të cilit është e nevojshme llogaritja e PBB-së me çmime konstante. Gjetja e normës reale të

rritjes së outputit tremujor është bazuar në normat e PBB reale tremujore me bazë vitin 2005 të vlerësuar

ndër vite nga INSTAT dhe Banka e Shqipërisë. Ndërkohë, normat e inflacionit tremujore janë përllogaritur

sipas qasjes tradicionale duke u nisur nga Indeksi i Çmimeve të Konsumatorit (IÇK) i cili shërben si një matës

zyrtar i inflacionit në vend me bazë vitin 2005 gjeneruar nga INSTAT.

Vlerat e BP të paskontuar janë marrë nga të dhënat zyrtare të raportuara nga MF, ku vlerat nominale

tremujore të tij janë gjetur si shumatore e BP nominal të brendshëm dhe atij të jashtëm, në të cilat nuk janë

të përfshirë vlerat e BP të garantuar. Për analizën ky fakt nuk sjell implikime, pasi vlerat e BP të garantuar

janë tejet të vogla thuajse për të gjithë vitet e marra në analizë. Sipas Uctum dhe Wickens (1996), një tjetër

element i rëndësishëm për studimin është të përzgjedhurit nëse rezultatet për modelin do të jenë më të

sakta nëse do të merret në konsideratë BP i shprehur me vlerë tregu apo në vlerë nominale. Edhe pse

përgjigja priret të anojë drejt përfshirjes së BP me vlerë tregu, pasi ky i fundit përbën një zbatim më korrekt

131

të KBN, raportimi i të dhënave nga institucionet përgjegjëse bëhet kryesisht në vlera nominale të BP dhe

për këtë arsye në punim përdoren seritë kohore të BP në vlerë nominale .

Gjenerimi i serisë kohore të BP përkundrejt PBB të paskontuar është përllogaritur si raport i vlerave të PB

nominal përkundrejt PBB nominale tremujore, të marrë nga INSTAT dhe Banka e Shqipërisë. Për vitet ku

vlerat tremujore të PBB nominale mungojnë, llogaritja e tyre është realizuar sipas metodës së Vlerës së

Shtuar Bruto (VSHB) mbështetur në metodologjinë përkatëse të përcaktuar nga INSTAT duke shtuar vlerën

e taksave mbi produktet dhe zbritur vlerën e subvencioneve të produkteve për të përftuar vlerën e PBB

tremujore sipas çmimeve të tregut me metodën e prodhimit. Gjithashtu, vlerat e PBB janë të zhveshura nga

efektet sezonale duke mundësuar që seria të kthehet në një seri të qëndrueshme për të lejuar krahasime

ndërmjet tremujorëve të njëpasnjëshëm ndër vite, çka do të ishte e pamundur të realizohej nëse efektet

sezonale do të ishin prezente.

4.5 Përfundime

Të vlerësuarit nëse politikat fiskale të ndërmarra nga qeveritë në vite janë të tilla që nuk e cënojnë

qëndrueshmërinë e borxhit publik në Shqipëri do të analizohen në funksion të koncepteve teorike,

metodave apo parimeve ekonomike ekzistuese nga ku është përzgjedhur mënyra më e mirë që do t’i japë

përgjigje pyetjeve kërkimore kryesore dhe hipotezave të këtij studimi.

Kështu, punimi me karakter deduktiv ngrihet mbi bazën teorike ekzistuese të kufizimit buxhetor ndërkohor

(KBN) dhe kushtit të transversalitetit dhe teston zbatimin e tyre në realitetin shqiptar, me anë të modelit

“QAR” që aplikohet për herë të parë në Shqipëri jo vetëm në testimin e QBP, por edhe në drejtim të

indikatorëve të tjerë të rëndësishëm makroekonomikë. Lidhjet ndërmjet supozimeve, pohimeve dhe

përkufizimeve kryesore të modelit nga ana statistikore dhe në funksion të testimit të kushteve kryesore për

përmbushjen e QBP paraqiten në Figurën 4.4 më poshtë.

Përzgjedhja e modelit është në një linjë me strategjinë sasiore kërkimore të punimit pasi tenton të kuptojë

dhe të shpjegojë lidhjen ndërmjet variablave të ndryshëm që ekzistojnë ndërmjet nivelit të raportit të BP

ndaj PBB dhe treguesve të tjerë ekonomikë, që reflektohen në nivelet e normës reale së rritjes ekonomike,

normave të interesit apo të inflacionit për një periudhë kohe të caktuar. Për më tepër, me qëllim vlerësimin

dhe analizimin e sjelljes së serisë kohore në analizë, modeli “QAR” ofron dhe hapësira parashikuese për

nivelet që BP duhet të ketë në të ardhmen që të mund të konsiderohet i qëndrueshëm, sipas përcaktimeve

të ekuacionit të trajektores maksimale të lejueshme të BP që gjenerohet nga metodologjia.

Ndërkohë, mbledhja e të dhënave sekondare nga burime zyrtare që përdoren në këtë studim është në

përputhje të plotë me normat e kodit të konsideratës etike pasi citohen qartësisht burimi i marrjes së

132

informacionit. Nën të njëjtën linjë edhe analiza e përpunimi i tyre i mëtejshëm sipas specifikimeve të

kërkuara nga modeli i përzgjedhur për vlerësimin e QBP në Shqipëri është gjithashtu në pajtim me filozofinë

kërkimore “pozitiviste” ku për shqyrtimin dhe për përmbushjen e qëllimit të punimit mbahet një qëndrim

objektiv dhe realist për të trajtuar sa më drejtë pikpamjet e ndryshme që lidhen me faktorët ndikues në

vlerat e treguesve të rëndësishëm makroekonomikë ndër vite që reflektojnë nivelin e qëndrueshëm ose jo

të BP në vend krahas mundësive parashikuese të kufijve të tij maksimalë në të ardhmen për të ndihmuar në

këtë mënyrë procesin e vendimmarrjes në sektorin publik. Gjithashtu, analiza dhe përpunimi i mëtejshëm i

të dhënave dytësore mundëson vlefshmërinë, besueshmërinë, objektivitetin dhe krahasueshmërinë e

rezultateve të arritura nga punimi.

Për ta përmbyllur, nën këtë frymë kërkimore do të mund të trajtohet testimi i hipotezave kërkimore dhe

analiza përshkruese e gjetjeve të rëndësishme në kapitullin në vijim në përgjigje të pyetjeve kërkimore, në

realizim të objektivit mbi vlerësimin e qëndrueshmërisë së financave publike në Shqipëri, fokusuar në

luhatjet e pësuara të BP për periudha kohe të përcaktuara nën analizë si dhe nivelin e tij maksimal jo statik

që ruan qëndrueshmërinë mbështetur në kushtet dhe reformat ekonomike që vendi përjeton.

Figura 64.4 Trajtat e modelit QAR në funksion të testimit të qëndrueshmërisë fiskale

133

Burimi: Autorja, 2015 (përshtatur sipas modelit)

134

KAPITULLI 5

GJETJET EMPIRIKE DHE ANALIZA E REZULTATEVE

Në këtë kapitull në vijim të vënies në zbatim të modelit të përzgjedhur vlerësohet qëndrueshmëria e

borxhit publik për Shqipërinë, fokusuar në nxjerrjen e përfundimeve dhe gjetjeve në terma numerikë mbi

politikat fiskale të marra ndër vite nga qeveritë për të ruajtur stabilitetin ekonomik. Kështu, me anë të një

analize të detajuar testohet qëndrueshmëria globale dhe lokale krahas përcaktimit të dinamikave të

trajektores që ndjek BP dhe identifikimit të kufijve maksimalë të tij që mund të sigurojnë qëndrueshmërinë.

Luhatjet e niveleve të borxhit publik shërbejnë në këtë mënyrë si limitet e sipërme të tij, ku vlera më e lartë

paraqet vlerën që BP nuk cënon qëndrueshmërinë fiskalë të vendit në periudha afatgjata. Në fund, kapitulli

përmbyllet me përfundimet dhe sugjerimet përkatëse për mënyrat sesi modeli mund të përdoret për të

kryer parashikimet për të ardhmen, duke shërbyer si një analizë e mirëfilltë për politikëbërësit, që mund të

merret në konsideratë në proceset vendimmarrëse në rastet e shqyrtimit të tavaneve makroekonomikë apo

nevojave për huamarrje që mund të ketë vendi në çdo moment.

5.1 Përcaktimi i gjatësisë së përshtatshme të kohëvonesës

Analiza e vlerësimit të QBP nis nga një paraqitje grafike e serisë kohore të BP/PBB për vitet e marra në

vrojtim, për të parë qartësisht trendin si dhe për të bërë parashikime më të sakta mbi ecurinë e variablave

nën shqyrtim. Sikurse, vihet re niveli i BP në raport me PBB shfaq një tendencë shqetësuese rritëse për

Shqipërinë duke tejkaluar edhe raportin e rekomanduar prej 60 përqind, megjithatë mbështetur në arsyet e

shtjelluara më lart analiza për vlerësimin e QBP sipas modelit “QAR” lidhet me ekzaminimin dhe testimin e

serisë kohore të BP ndaj PBB të skontuar sipas faktorit stokastik, që vizualisht shfaqet në një trend jo aq

problematik pavarësisht rritjes së theksuar e të vazhdueshme që ka pësuar niveli i BP pas vitit 2000.

Grafiku 125.1 Niveli i borxhit të skontuar në Shqipëri (% ndaj PBB)

Burimi i të dhënave: Llogaritje të autorit, 2015

135

Së pari, analiza nis me përcaktimin e gjatësisë së përshtatshme të kohëvonesës (lag-ut) nëpërmjet së cilës

përzgjidhet hapi i varësisë së vlerave aktuale nga vlerat e periudhave të kaluara, çka e bën më të

besueshme testimin e lidhjes variabël i varur përkundrejt vlerave të tij në të kaluarën.

Përcaktimi i intervalit kohor shpjegues optimal, ose përzgjedhja e rendit të variueshëm në kohë lag-u p,

bëhet me qëllim testimin e hipotezave të ngritura sipas Koenker dhe Machado (1999): H0 = αp(τ) = 0, për

çdo 𝜏 𝜖 Γ dhe për Γ ⊂ (0.1).

Nëse me ��(𝜏) shprehet funksioni minimum i regresionit32” V(τ) = min(α∈Rp+1) ∑ ρτnt=1 (yt - xt

′α) ku xt′ = (1,

yt−1, yt−2,..., yt−p)’ ndërsa 𝛼�� është funksioni minimum i kufizimit përkatës të variablave autoregresive pth që

shprehen si: V(τ) = min(α∈Rp) ∑ pτ(yt − xt′α) ku x1t

′ = (1, yt−1, yt−2,..., yt−(p−1))’.

Në këtë mënyrë, ��(𝜏) dhe 𝛼�� përbëjnë vlerat e kuantilit të kufizuar dhe të pakufizuar, të cilat mund të

përdoren për të testuar vlefshmërinë e hipotezës bazë 𝐻0 sipas funksioneve të shpërndarjes F dhe të

densitetit të kuantileve 𝑠(𝜏) për një kuantil të përcaktuar nga: s(τ) = 1

f(F−1(τ)). Megjithatë duke qënë se,

statistikisht funksioni i densitetit të kuantileve luan rolin e një parametri disi ç’orientues, për testimin e

hipotezave zgjidhen testet e Kolmogorov – Smirnov apo të bootstrapping .

Në vitet e fundit metodologjia “bootstrap” po aplikohet gjerësisht për testimin e stacionaritetit të serive

kohore, pra për analizimin e prezencës ose jo të rrënjëve së njësisë në rastin e serive të paqëndrueshme,

prandaj mbështetur edhe në argumentimet e Lima et.al (2005, 2006) si dhe Smeekes (2009), testimi me anë

të “bootstrap” që përdoret në vjim të këtij kërkimi aplikohet jo vetëm për gjendjen e rendit autoregresiv të

rëndësishëm, por edhe për testimin e vetë QBP.

Nëpërmjet kësaj metode mund të kryhen përllogaritje të të dhënave të marra në vrojtim me zëvëndësim

ose jo për të vlerësuar të gjithë parametrat statistikorë pa ndihmën e parametrave të tjerë shtesë, si dhe

lejon të përcaktohen me saktësi koeficientët e rëndësishëm të një funksioni regresi, krahas gjetjes së

funksionit të shpërndarjes dhe intervalit të besimit për një numër të caktuar vrojtimesh dhe shkallësh lirie

(Rao et.al; 2012). Edhe sipas Mwita et.al (2013), vlerësimi i funksionit të shpërndarjes që derivohet nga

përdorimi i këtyre metodave përputhet në mënyrën më të mirë të mundshme me realitetin.

Për më tepër, përdorimi i funksionit të “simultaneous- quantile regression” në gjetjen e lag-ut të

rëndësishëm për analizën njehson vlerësimin e njëkohësishëm të regresit të kuantileve duke përllogaritur

për çdo kuantil matricën variancë – kovariancë, me objektiv gjetjen e vlerave të pritshme të variablit të

32

Termi respektik statistikor në anglisht është “minimizer”, çfarë nënkupton funksionin e minimum-it. E thënë më qartë, në një

regresion ku y=Xθ+ϵ ku X është elementi n i matricës p atëherë metoda e katrorëve të vegjël të ponderuar përcakton vlerën e “minimizer” θ* të f(θ)=∑ yi − x′iθ)2n

i=1 për vlera pozitive të ωi, ku x′ është rresht në X. (Berkley, Glossary of Statistical Terms, 2015)

136

varur që kushtëzohen nga variablat e pavarur ose në rastin e serisë në shqyrtim nga vlerat e veta në të

kaluarën. Veç kësaj ky funksion përdoret për të testuar ekuacionet jolineare dhe shërben për identifikimin e

kuantileve përgjatë gjithë vlerave të vijueshme, vlerësimin e projeksioneve lineare për secilin prej tyre duke

garantuar parashikime të ndryshme për vlera të ndryshme të kuantileve si dhe mundëson testimin e

diferencave të rëndësishme ndërmjet koeficientëve të parashikuar (Smith, 2013).

Në këtë mënyrë ndërtohen intervalet e besimit duke krahasuar koeficientët e funksionit të regresit si dhe

funksionin e shpërndarjes së tyre për çdo kuantil. Numri i përsëritjeve të përdorura në këtë analizë është

1000 që tregon që matrica e variancë – kovariancë e gabimeve standarte njehsohet përreth 1000 herë, një

shifër që konsiderohet e mjaftueshme, ndërkohë që vlera minimale e përsëritjeve të kërkuar nga modeli

është vetëm 50 herë (Gould et.al, 2015).

Përzgjedhja e ekuacionit të regresit të kuantileve fillimisht niset nga një lag maksimal 3 ku p = pmax =3, pasi

të dhënat në vrojtim përbëjnë seri me bazë tremujore dhe efektet e tyre kanë më shumë gjasa të

reflektohen deri në 3 tremujorë mbrapa në kohë. Në këtë mënyrë provohet nëse gjatësia e përshtatshme e

kohëvonesës shpjeguese me lag 3 për serinë e BP të skontuar është e rëndësishme për të shpjeguar sjelljen

e borxhit. Funksioni i regresit për lag 3 që vlerësohet është i trajtës:

𝑄𝑦𝑡 (𝜏 | 𝑦𝑡 ,...,.𝑦𝑡−𝑝) = 𝜎0 (𝜏) + 𝜎1 (𝜏)𝑦𝑡−1 + 𝜎2 (𝜏)𝑦𝑡−2 +𝜎3 (𝜏)𝑦𝑡−3

Vlerat që përdoren për ndarjen e kuantileve përfshihen brenda segmentit [0.1; 0.9] me përshkallëzim 0,1.

Për të vlerësuar nëse qëndron një kovariancë e rendit të tretë të përshtatur për modelin, testohen

hipotezat e mëposhtme, që nënkuptojnë se nëse hipoteza bazë është e vërtetë atëherë vlerat që marrin

variablat në serinë që testohet janë thuajse të barabarta me vlerën mesatare të pritshme.

𝐻0= 𝜎3 (𝜏) = 0 për çdo vlerë të 𝜏 ∈ Γ

𝐻𝑎= 𝜎3 (𝜏) ≠ 0 për çdo vlerë të 𝜏 ∈ Γ

Rezultatet që merren për lag 3 që përmblidhen në tabelën e mëposhtme tregojnë se hipoteza bazë, pra që

koeficienti i serisë kohore të BP të skontuar “dis_debt_3” për çdo kuantil (0.1 deri në 0.9 me përshkallëzim

0.1) janë zero, nuk hidhet poshtë. Rrjedhimisht eleminohet lag3 si variabël shpjegues, pasi për secilin nga

kuantilet, statistika t e vonesës kohore me 3 intervale është më e vogël se statistika t kritike = 2. Gjithashtu

lidhja është e parëndësishme pasi F(9,65) < F kritike që për nivelin e besueshmërisë 5% është 2.027.

137

Tabela 155.1 Rezultatet e modelit për rendin e tretë autoregresiv

test [q10]dis_debt_3 = [q20]dis_debt_3 = [q30]dis_debt_3 = [q40]dis_debt_3 = [q50]dis_debt_3 = [q60]dis_debt_3 = [q70]dis_debt_3 = [q80]dis_debt_3 = [q90]dis_debt_> 3 = 0 ( 1) [q10]dis_debt_3 - [q20]dis_debt_3 = 0 ( 2) [q10]dis_debt_3 - [q30]dis_debt_3 = 0 ( 3) [q10]dis_debt_3 - [q40]dis_debt_3 = 0 ( 4) [q10]dis_debt_3 - [q50]dis_debt_3 = 0 ( 5) [q10]dis_debt_3 - [q60]dis_debt_3 = 0 ( 6) [q10]dis_debt_3 - [q70]dis_debt_3 = 0 ( 7) [q10]dis_debt_3 - [q80]dis_debt_3 = 0 ( 8) [q10]dis_debt_3 - [q90]dis_debt_3 = 0 ( 9) [q10]dis_debt_3 = 0 F( 9, 65) = 0.12 Prob > F = 0.9990


Për këtë arsye do të vlerësohet QAR me lag2, për të cilin shkruhet ekuacioni QAR “𝑄𝑦𝑡 (𝜏 | 𝑦𝑡 ,...,.𝑦𝑡−𝑝) = 𝜎0

(𝜏) + 𝜎1 (𝜏)𝑦𝑡−1 + 𝜎2 (𝜏)𝑦𝑡−2” dhe ndërtohen sërish hipotezat për testim si më poshtë:

𝐻0= 𝜎2 (𝜏) = 0 për çdo vlerë të 𝜏 ∈ Γ

𝐻𝑎= 2 (𝜏) ≠ 0 për çdo vlerë të 𝜏 ∈ Γ

Edhe në këtë rast rezultatet që merren për lag 2 që përmblidhen në tabelën 5.2 tregojnë që hipoteza bazë,

pra që koeficienti i serisë kohore të BP të skontuar “dis_debt_2” për çdo kuantil (0.1 deri në 0.9 me

përshkallëzim 0.1) janë të barabartë me zero, nuk hidhet poshtë. Pra edhe lag2 rezulton i parëndësishëm

pasi për secilin nga kuantilet, statistika t e vonesës kohore me 2 intervale është më e vogël se statistika t

kritike = 2., që nënkupton se përjashtohet edhe variabli yt-2, pasi nuk mund të shpjegojë sjelljen e serisë në

analizë. Gjithashtu lidhja është e parëndësishme pasi F(9,67) < F kritike që për nivelin e besueshmërisë 5%

është 2.023. Përfundimet e gjeneruara nga modeli jepen të detajuara në Shtojcën C.

Tabela 165.2 Rezultatet e modelit për rendin e dytë autoregresiv

test [q10]dis_debt_2 = [q20]dis_debt_2 = [q30]dis_debt_2 = [q40]dis_debt_2 = [q50]dis_debt_2 = [q60]dis_debt_2 = [q70]dis_debt_2 = [q80]dis_debt_2 = [q90]dis_debt_>2 =0 ( 1) [q10]dis_debt_2 - [q20]dis_debt_2 = 0 ( 2) [q10]dis_debt_2 - [q30]dis_debt_2 = 0 ( 3) [q10]dis_debt_2 - [q40]dis_debt_2 = 0 ( 4) [q10]dis_debt_2 - [q50]dis_debt_2 = 0 ( 5) [q10]dis_debt_2 - [q60]dis_debt_2 = 0 ( 6) [q10]dis_debt_2 - [q70]dis_debt_2 = 0 ( 7) [q10]dis_debt_2 - [q80]dis_debt_2 = 0 ( 8) [q10]dis_debt_2 - [q90]dis_debt_2 = 0 ( 9) [q10]dis_debt_2 = 0 F( 9, 67) = 0.44 Prob > F = 0.9110


138

Testimi i fundit bëhet për serinë kohore me 1 periudhë kohë vonese. Rezultatet që merren për lag 1

tregojnë që hipoteza bazë, pra që koeficienti i serisë kohore të BP të skontuar “dis_debt_1” për çdo kuantil

(0.1 deri në 0.9 me përshkallëzim 0.1) janë të barabartë me zero, hidhet poshtë. Pra lag1 rezulton i

rëndësishëm pasi për secilin nga kuantilet, statistika t e vonesës kohore me 1 interval është më e madhe se

statistika t kritike = 2. Rrjedhimisht mbetet që rendi i rëndësishëm i kërkuar dhe që shpjegon më mirë

modelin të jetë një autoregres i rendit të parë i cili bën që ekuacioni ekonometrik që do të testohet për

qëndrueshmërinë globale dhe lokale është i trajtës:

"𝑦𝑡= 𝜎0 (𝑈𝑡) + 𝜎1 (𝑈𝑡)𝑦𝑡−1” (5.1)

Ose i formës:

"𝑦𝑡= 𝜇0+ 𝜎1,𝑡𝑦𝑡−1 + 𝑢𝑡” (5.2)

ku:

𝜎1,𝑡 = ∑ 𝜎1 (𝑈𝑡)2𝑖=1

𝑢𝑡 = 𝛼0 (𝑈𝑡) - 𝜇0

5.2 Testimi i qëndrueshmërisë globale

Sipas Weiss (1991), Knight (1989, 1998), Koul dhe Saleh (1995), Herc´e (1996), Jureckova dhe Hallin (1999),

Koenker dhe Xiao (2004, 2006) metodat e regresit të kuantileve mund të aplikohen në testimin e

koeficientëve konstantë të modeleve tradicionale autoregresivë pasi dinamikat e serive kohore dhe

informacioni i së kaluarës ndihmojnë në vlerësimin dhe gjetjen e kuantilit me kusht. Të tilla modele si

“Quantile Autoreregression - QAR(p)” përfaqësohen nga seri kohore autoregresive të rendit pth në formën :

yt = α0(Ut) + α1(Ut)yt−1+...+ αp(Ut)yt−p ku αi –të përbëjnë funksione të panjohura [0,1] R, që do të

duhet të vlerësohen. Në këtë mënyrë për testimin e stacionaritetit të serisë kohore të yt që është seria e BP

ndaj PBB e skontuar, rishkruhet modeli QAR(p) në një formë vektoriale të tij:

Yt = 𝜇 + AtYt-1 + Vt

ku Yt = [yt, ...,yt-p+1]; μ =[ μ 0

0p−1]; At = [

αt αp(Ut)

Ip−1 0p−1];

Vt = [ 𝑢 𝑡

0𝑝−1]; 𝛼𝑡 = [𝛼1(𝑈𝑡),...,𝛼𝑝−1(𝑈𝑡)] dhe ut = 𝛼0 (𝑈𝑡) - 𝜇0.

Nëse, supozohet se {𝑢𝑡} ka shpërndarje iid me mesatare të barabartë me 0 dhe variancë 𝜎2 < ∞, atëherë

funksioni i densitetit f është i barabartë me: f(u) > 0 kur U = {𝑢: 0 < 𝐹(𝑢) < 1 } dhe vlera e faktorit vektorial

139

është Ω𝐴 = E (At ⨂At). Sipas Koenker dhe Xiao (2004) nën këto dy kushte seria kohore yt e këtij modeli

QAR(p) ka një kovariancë stacionare dhe përmbush teorem e limitit qëndror, çka bën që {𝑢𝑡} të jetë një

variabël rasti i vijueshëm me një shpërndarje F() = 𝛼0−1 (+ 𝜇0) dhe me koeficientë 𝛽𝑗,𝑡.i trajtës:

𝑦𝑡 = 𝜇0 + 𝛽1,𝑡𝑦𝑡−1 +....+ 𝛽𝑝,𝑡𝑦𝑡−𝑝+ 𝑢𝑡.

Një formë alternative e tij ku 𝑦𝑡 = 𝜇0 + 𝛼1,𝑡𝑦𝑡−1 +....+∑ 𝛼𝑗+1,𝑡𝑝−1𝑗=1 ∆y𝑡−𝑗𝑢𝑡. përdoret gjerësisht në modelet

ekonometrike dhe koeficienti autoregresiv i rendit të parë luan një rol të rëndësishëm në vlerësimin e

vazhdueshmërisë së serive kohore të variablave financiarë i cili në rastin e vlerësimit të QBP rezulton

thelbësor. Kështu, në mbështetje të bazës teorike nën kushte normale, nëse 𝛼1,𝑡 =1, seria kohore yt

përmban rrënjë të njësisë në mënyrë të vazhdueshme dhe nëse |𝛼1,𝑡 |< 1, atëherë ajo është stacionare, ku:

𝛼1.𝑡 = ∑ 𝛼𝑖(𝑈𝑡𝑝𝑖=1 ) ndërsa 𝛼𝑗+1.𝑡 = − ∑ 𝛼𝑖(𝑈𝑡

𝑝𝑖=𝑗 ) për j = 1,2,.....p.

Si rezultat këto ekuacione janë të përshtatshme për kryerjen e analizave dhe nxjerrjen e përfundimeve, aq

më tepër kur pas vërtetimit se ekuacionet e modelit përbëjnë një funksion monoton rritës në Ut, atëherë

funksioni i kuantilit kritik me kusht mund të shkruhet në formën:

𝑄𝑦𝑡 (𝜏| yt−1, … , yt−p) = 𝛼0(𝜏) + 𝛼1(𝜏) yt−1 + ...+ 𝛼𝑝(𝜏) yt−p ose dhe në formën

𝑄𝑦𝑡 (𝜏| yt−1, … , yt−p) = 𝑥𝑡′𝛼(𝜏) ku 𝑥𝑡

′ = (1, yt−1, … , yt−p).

Trajtat e mësipërme janë rrjedhojë e faktit që për çdo funksion monoton rritës g dhe një variabël rasti

uniform U ekziston: Qg(U)(τ) = g(QU(τ)) = g(τ) ku QU(τ) = τ është kuantili i Ut.

Për analogji edhe përcaktimi e vlerësimi i kuantilit autoregresiv sipas Koenker dhe Basset (1978) nënkupton

zgjidhjen e ekuacionit: min(α∈Rp+1) ∑ ρτnt=1 (yt - xt

′α) ku ρτ(u) = {τu, u ≥ 0

(τ − 1)u, u < 0. Për sa më sipër, metoda e

përzgjedhur gëzon epërsi ndaj testeve të tjera për shkak se rëndësi nuk merr vetëm luhatshmëria e variablit

të varur, por edhe pozicionimi i tij përkundrejt variablave të tjerë në analizë ku me anë të kampionimeve

intervalore periodikisht të përcaktuara bëhen përllogaritjet përkatëse.

Pas përzgjedhjes së intervalit kohor shpjegues optimal pra të lag-ut optimal nëpërmjet testeve të

ndryshme, vazhdohet me testimin e qëndrueshmërisë globale të serisë kohore yt, për të verifikuar nëse

pohimet dhe supozimet pjesë të modelit QAR përmbushen në terma të kovariancës së serisë.

Një prej qasjeve që teston prezencën e rrënjës së njësisë është kontrolli i një rendi kuantilesh 𝜏 𝜖 Γ dhe jo

vetëm për një kuantil të caktuar. Më pas mbështetur në modelin e regresit të kuantileve me anë të

metodës së bootstrapping “Un(τ) = n(αi (τ) − 1)", ku Un(τ) është koeficienti bazuar në testet statistikore të

përzgjedhura kryhen testimet përkatëse. Lima et.al (2005, 2006) argumentojnë se testimi i hipotezës zero

140

nëpërmjet kësaj qasjeje është i duhuri pasi keto të fundit nuk lejojnë mbivendosjen e të dhënave çka

ndihmon në simulimin edhe të varësive të dobëta të variablave në serinë yt.

Nga ana tjetër për të testuar nëse vlerat mesatare të pakushtëzuara (pritja matematike) tentojnë drejt 0,

shtrohen hipotezat:

H0: μy = 0

H0′ : μ0 = 0

Nëse i rikthehemi serisë kohore autoregresive të pthsi më poshtë:

yt = α0(Ut) + α1(Ut)yt−1+.....+ αp(Ut)yt−p = μ0 + β1,tyt−1+......+βp,tyt−p+utku ut= α0(Ut) - μ0.

Vëmë re se kuantili me kusht τth i funksionit është i barabartë me:

Qyt(τ| yt−1, … , yt−p) = α0(τ)+ α1(τ)yt−1+...+αp(τ)yt−p

dhe nuk lejon që të identifikohet koeficienti i ndërprerjes 𝜇0, përsa kohë që Qu(τ) = α0(τ) - μ0, dhe 𝜏 = 𝑄𝑢(𝜏)

është kuantil i funksionit U.

Më tej, vlerësohet regresi simetrik (modeli me koeficient konstant) pa marrë në konsideratë ekzistencën e

dinamikave asimetrike nëpërmjet ekuacionit: yt= μ0 + β1yt−1+....+βp,tyt−p+vt.

Si rezultat Hipoteza H0′ testohet nëpërmjet shpërndarjes tradicionale statistikore t: t=

��0

𝑆𝐸(𝜇0) .megjithatë

mospërfshirja e asimetrive në model bën që termi i gabimit vt = (β1,t − β1)yt−1 + ⋯ + (βp,t − βp)yt−p + 𝑢𝑡të

mos jetë më pjesë e vijueshmërisë së iid, duke kufizuar disi saktësinë e testit të shpërndarjes t.

Ndërkohë, vlerësimi i qëndrueshmërisë globale të BP nën këtë punim sikurse u theksua edhe në bazën

teorike të modelit më lart nënkupton në mënyrë të përmbledhur që sjelljet e paqëndrueshme që mund të

has BP në afatshkurtër balancohen në mënyrë të shpejtë nga përgjegjshmëria dhe reagimi fiskal i qeverisë,

në mënyrë që kushti i kufizimit të vlerës aktuale të huamarrjes të përmbushet në afatgjatë.

E thënë ndryshe kjo nënkupton që kushti i nevojshëm dhe i domosdoshëm që të plotësohet KBN është që

seria kohore e yt që përfaqëson vlerat e BP/PBB të skontuar të jetë e qëndrueshme dhe vlerat e ardhme të

konvergojnë drejt zero-s. Qëndrueshmëria fillimisht lidhet me testimin e sjelljes stokastike të serisë pas

përzgjedhjes së rendit, që më qartë nënkupton se, shpërndarja probabilitare e variablave në analizë nuk

ndryshon, pra dhe vlerat e (ko)variancës, devijmit të variablave nuk ndjekin ndonjë trend të përcaktuar

gjatë kalimit të kohës. Kështu, në mënyrë që të vlerësohet qëndrueshmëria globale e BP në Shqipëri, duhet

të testohen hipotezat si më poshtë për ekuacionin e rendit të parë (5.1) i cili rezultoi i vlefshëm për

analizën:

141

𝐻0= 𝜎𝑖,𝑡 = 1

𝐻𝑎= 𝜎𝑖,𝑡 ≠ 1

Nëse hipoteza zero bie poshtë përkundrejt hipotezës alternative atëherë pranohet se BP në Shqipëri gëzon

qëndrueshmëri në afatgjatë. Rezultatet e testimit të këtyre hipotezave që verifikojnë që BP në Shqipëri

është i qëndrueshëm përmblidhen në tabelën më poshtë duke rezultuar në demostrimin e një lidhje të

rëndësishme pasi F(9,69) > F kritike që për nivelin e besueshmërisë 5% që është 2.019, çka vërteton edhe

njëherë që hipoteza zero hidhet poshtë dhe pranohet hipoteza alternative.

Tabela 175.3 Rezultatet e testit të vlerësimit të qëndrueshmërisë globale -kushti I

test [q10]dis_debt_1 = [q20]dis_debt_1 = [q30]dis_debt_1 = [q40]dis_debt_1 = [q50]dis_debt_1 = [q60]dis_debt_1 = [q70]dis_debt_1 = [q80]dis_debt_1 = [q90]dis_debt_> 1 = 1 ( 1) [q10]dis_debt_1 - [q20]dis_debt_1 = 0 ( 2) [q10]dis_debt_1 - [q30]dis_debt_1 = 0 ( 3) [q10]dis_debt_1 - [q40]dis_debt_1 = 0 ( 4) [q10]dis_debt_1 - [q50]dis_debt_1 = 0 ( 5) [q10]dis_debt_1 - [q60]dis_debt_1 = 0 ( 6) [q10]dis_debt_1 - [q70]dis_debt_1 = 0 ( 7) [q10]dis_debt_1 - [q80]dis_debt_1 = 0 ( 8) [q10]dis_debt_1 - [q90]dis_debt_1 = 0 ( 9) [q10]dis_debt_1 = 1 F( 9, 69) = 3.97 Prob > F = 0.0004


Një tjetër kusht i nevojshëm dhe i domosdoshëm për të testuar QBP globale të borxhit ndër vite sipas

modelit përbën edhe plotësimi i kushtit të transversalitetit që nënkupton konvergimin drejt zeros së vlerave

të serisë së BP/BPP të skontuar për periudha që shkojnë në infinit. Për pasojë vlerësohet autoregresi i

kuantileve për çdo kuantil sipas ndarjes së përzgjedhur (q10 - q90), ku mesatarja afatgjatë e serisë për çdo

kuantil përfaqësohet nga konstantja e regresit (parametri C i cili në çdo regres është vlerësuar me “_cons”),

rezultatet e të cilës paraqiten në Shtojcën C.

Në këtë mënyrë testimi i hipotezave të mëposhtme ku hipoteza bazë që mesatarja afatgjatë e serisë është 0

në çdo kuantil, realizohet me anë të përdorimit të testit F për hipotezën 𝐻0që përcakton që të gjitha

konstantet e vlerësuar në të gjithë regreset e mësipërme janë njëkohësisht të barabartë me 0.

𝐻0= 𝜇𝑦 = 0

𝐻𝑎= 𝜇𝑦 ≠ 0

Sigurisht gjatë këtij testimi duhet të përjashtohen regreset në kuantilet 10, 20, 30 dhe 40, duke i paraprirë

testimit lokal ku rezulton që niveli i kuantilit kritik të përzgjedhur është q40, që nënkupton se të gjithë

kuantilet poshtë këtij niveli vërtetohen statistikisht / ekonometrikisht që BP është i qëndrueshëm. Për

142

pasojë testimi i kushtit të transversalitetit do të përfshijë vetëm konstantet e regreseve për kuantile më të

mëdha që mbeten [0.5 -0.9], që paraqiten si më poshtë:

Tabela 185.4 Rezultatet e testit të vlerësimit të qëndrueshmërisë globale - kushti II

test [q50]_cons = [q60]_cons = [q70]_cons = [q80]_cons = [q90]_cons = 0 ( 1) [q50]_cons - [q60]_cons = 0 ( 2) [q50]_cons - [q70]_cons = 0 ( 3) [q50]_cons - [q80]_cons = 0 ( 4) [q50]_cons - [q90]_cons = 0 ( 5) [q50]_cons = 0 F( 5, 69) = 1.49 Prob > F = 0.2030


Sikurse shihet nga rezultatet e gjeneruara nga testi F më lart rezulton qartë që hipoteza bazë 𝐻0më sipër

qëndron pra nuk mund të hidhet poshtë, pasi të gjitha konstantet për quantilet në segmetin [0.5 -0.9] janë

njëkohësisht të barabartë me 0.

Në përfundim kjo do të thotë që mesatarja afatgjatë e serisë së BP/PBB të skontuar konvergon në 0, duke

plotësuar në këtë mënyrë edhe kushtin e dytë të rëndësishëm për testimin e QBP globale.

5.3 Testimi i qëndrueshmërisë lokale

Njëherësh që u vërtetua se BP në Shqipëri për periudhën e marrë në analizë ka qënë i qëndrueshëm në

kohë, është e rëndësishme të testohet edhe për (pa)qëndrueshmëritë lokale për përcaktimin e nivelit të BP

të tillë që kur përafrohet ose tejkalohet përçon sinjale negative për politikat fiskale që po ndërmerr qeveria.

Rezultatet e analizës për testimin e hipotezave do të kryhen, me anë të testit të Fisherit për çdo kuantil tani

në mënyrë të veçantë për ekuacionin (5.1) dhe reflektohen si më poshtë.

Tabela 195.5 Rezultatet e testit të vlerësimit të qëndrueshmërisë lokale


--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

q10 | q20 | q30 |

test [q10]dis_debt_1 = 1 test [q20]dis_debt_1 = 1 test [q30]dis_debt_1 = 1

[q10]dis_debt_1 = 1 [q20]dis_debt_1 = 1 [q30]dis_debt_1 = 1

F( 1, 69) = 3.10 F( 1, 69) = 8.97 F( 1, 69) = 7.57

Prob > F = 0.0827 Prob > F = 0.0038 Prob > F = 0.0076

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

q40 | q50 | q60 |



F( 1, 69) = 4.42 F( 1, 69) = 0.34 F( 1, 69) = 0.02


-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

q70 | q80 | q90 |



F( 1, 69) = 0.31 F( 1, 69) = 1.12 F( 1, 69) = 6.85


------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

143

Duke qënë se, në përputhje me modelin teorik 𝜎1 (𝜏) përbën një funksion monoton rritës në τ, ky funksion

për kuantilet e larta shfaq jnë sjellje e cila është e përafërt me sjelljen e serisë në afatgjatë. Për më tepër,

sikurse vihet re në rezultatet e analizës, hipoteza bazë 𝐻0= 𝜎1 (𝜏) =1 bie poshtë përkundrejt hipotezës

alternative Ha= σ1 (τ) < 1 për çdo τ ∈ [0.1;0.4] sepse tek këto kuantile vlera e F është dukshëm më e

madhe se vlera kritike që do ishte për secilin nga kuantilet. E rëndësishme është të theksohet se në

përputhje të plotë me modelin për kuantilin (0.9) BP shfaq një tendencë të qëndrueshme, edhe pse nuk

përmbush kthimin drejt nivelit 0. Sipas Lima et.al (2005) kjo nënkupton se për vlera të mëdha të BP nismat

e ndërmarra nga qeveria janë të mirëmenduara në drejtim të plotësimit të qëndrueshmërisë, por uljet e

shpenzimeve buxhetore për të plotësuar të dy kushtet e nevojshme mund të jenë tejet të kushtueshme,

prandaj këto nivele të BP konsiderohen si mjaft riskoze dhe duhen shmangur nga qeveritë.

Në këtë mënyrë është përcaktuar kuantili kritik më i madh i cili në rastin e vlerësimit të të dhënave të serisë

kohore për Shqipërinë rezulton të jetë i barabartë me τ𝑐𝑟𝑖𝑡 = 0,40. Si rrjedhim, trajektorja e kërkuar e BP

për gjetjen e nivelit maksimal të lejuar të tij për çdo kuantil dhe periudhë do të mund të gjendet nëpërmjet

ekuacionit që gjenerohet nga kuantili i katërt i kushtëzuar të barabartë me:

"𝐷��= 𝑄𝑦𝑡 (0.40 | 𝑦𝑡−1,...,.𝑦𝑡−𝑝) ” (5.3)

Kështu, mbështetur në Rrjedhimin 1, nëse politikat fiskale që po ndjek qeveria janë të tilla që gjenerojnë një

trajektore të BP ndaj PBB të skontuar mbi trajektoren që përftohet nga ekuacioni i 𝑄𝑦𝑡 (0.40 | 𝑦𝑡−1,...,.𝑦𝑡−𝑝)

atëherë këto politika nuk do të garantojnë qëndrueshmëri në afatgjatë.

Me anë të grafikut më poshtë jepen nivelet tavan të borxhit që nuk janë asnjë gjë tjetër vetëm se

parashikimet e tij brenda kampionit për funksionit e kuantilit me kusht 0.4 të përzgjedhur nga testet me

anë të ekuacionit të derivuar Dt= α1(0.4) yt−1.

Figura 75.1 Tavani i borxhit dhe seria kohore e borxh ndaj PBB e skontuar


144

Në këtë grafik pjesa e ravijëzuar në gri paraqet periudhat kohore në të cilat BP ka shfaqur sjellje të

paqëndrueshme, megjithatë pavarësisht zhbalancimeve fiskale të ekspozuara të pësuara korrektimet e

ndryshme të ndërmarra nga qeveritë që shfaqen në periudhat e paraqitura në të bardhë tregojnë që kanë

qënë të mjaftueshme për të siguruar dhe garantuar qëndrueshmërinë globale të serisë së BP të skontuar

ndaj PBB në Shqipëri në përputhje me testet e ndërmarra më lart. Periudhat e paqëndrueshmërisë në

intervalin e vlerave të marra në shqyrtim përkojnë me vitet ku ekonomia shqiptare ka kaluar momente

sfiduese të tilla si: falimentimi i skemave piramidale, implementimi i reformave të ndryshme strukturore

apo dhe përjetimet e efekteve të krizës financiare botërore.

Nëpërmjet grafikut më lart gjykohet qartë se qeveritë shqiptare në periudhat kur është konstatuar rritja e

ndjeshme e limitit të BP kanë ndërhyrë duke ulur nivelet e DB në forma të ndryshme nëpërmjet masave

shtrënguese të legjislacionit tatimor, flukseve hyrëse të privatizimeve, apo dhe në formën e konsolidimeve

fiskale dhe vendosjes së rregullave të “artë” buxhetorë.

Megjithatë, në mënyrë të përmbledhur në tabelën më poshtë që reflekton historikun e aftësisë paguese të

BP në Shqipëri, vihet re se përqindja e episodeve ku seria kohore e BP / PBB të skontuar për periudhën në

analizë është mbi trajektoren e përcaktuar sipas yt.> Dt (0.4) është rreth 60.6 përqind (H = 0.606), çka është

në përputhje të plotë edhe me Rrjedhimin 2 të metodologjisë së QAR, pasi kuantili kritik (𝜏𝑐𝑟𝑖𝑡) është i

barabartë me 0.40. Për më tepër për shkak të dinamikave jolineare të yt është e mundur të identifikohen

rregjimet fisale të ndryshme të aplikuara nga institucionet përgjegjëse me anë të përllogaritjes së statistikës

H për çdo periudhë të marrë në analizë.

Tabela 205.6: Periudhat kur BP / PBB i skontuar shfaqet mbi parashikimet e kuantilit (0.4) kritik me kusht

Numri Tremujorëve

(a) Numri Total i Tremujorëve

(b) H = (a) / (b)

Periudha 1997 T1 -2002 T4 17 23 0.739

Periudha 2003 T1- 2008 T4 12 24 0.50

Periudha 2009 T1- 2014 T4 14 24 0.583

Totali Periudhave të vrojtuara 1997 T1 – 2014 T4

43 71 0.606


Më konkretisht, gjatë periudhës 1997(T1) – 2002(T4) evidentohet një numër i lartë i tremujorëve në të cilët

niveli i BP ka qënë mbi nivelin që propozon modeli empirik. Këto vite përkojnë me periudhën e shkatërrimit

të ekonomisë shqiptare për shkak të thuajse jo ekzistencës së shtetit si pasojë e falimentimit të skemave

piramidale dhe “zhvlerësimeve” të të gjithë arritjeve të mëparshme ekonomike që çuan në mosmbledhjen

më të të ardhurave tatimore dhe rritjes së shpenzimeve publike, që për pasojë shkaktuan rritjen e nivelit të

BP në tremujorin e katërt të vitit 1997 në një nivel tejet të lartë për periudhën jo vetëm në vlerë absolute,

145

por përkundrejt mundësive të ekonomisë për të reaguar. Sigurisht, që kjo periudhë do të sillte probleme

edhe për tremujorët në vazhdim, pasi kosto e shërbimit të BP tashmë të akumuluar u rrit ndjeshëm çka

diktohej lehtësisht në normat e larta vjetore të interesit të bonove të thesarit në masën prej 35 përqind

(BSH, 1999). Të gjitha këto efekte negative pasqyrohen në nivelin e intolerancës prej 0.739 ndjeshëm mbi

statistikën H që ruan qëndrueshmërinë globale sipas modelit.

Në korrigjim të pasojave të shkaktuara nga BP i lartë gjatë periudhës 2003(T1) – 2008(T4), ekonomia

shqiptare kaloi në një sërë reformimesh me qëllim përmirësimin e situatës financiare në vend, nga ku

vrojtimet reflektojnë për episode të paqëndrueshmërisë fiskale të përmirësuar ndjeshëm në rreth 50

përqind përkundrejt vlerës së statistikës H = 0.606. Për t’u theksuar në këtë pesëvjeçar mbetet asistenca e

vazhdueshme e FMN/BB, privatizimi i aseteve publike me qëllim rritjen e të ardhurave në buxhetin e

shtetit, harmonizimi i politikave fiskale me iniciativa për uljen e nivelit të papunësisë, riorientimi i

shpenzimeve publike drejt fushave prioritare për të siguruar qëndrueshmërinë makroekonomike dhe

përmirësimi i qeverisjes përkundrejt nxitjes dhe krijimit të një klime sa më të favorshme të biznesit.

Kalimi nga tatimi progresiv në tatimin e sheshtë 10 % për të ardhurat (2007) dhe mbi fitimin (2008),

reduktime të mëdha të tarifave doganore pas marrëveshjeve të ndryshme u shoqëruan me rritje të

konsiderueshme në taksat e mallrave të akcizës që rezultuan në rritje të balancuar të të ardhurave tatimore

(pavarësisht uljes së normave të taksave). Për herë të parë planifikimi buxhetor u konceptua si një proces

afatgjatë që mbështetej në dokumenta strategjikë kombëtarë, sektorialë në përputhje me objektivat e

integrimit të vendit në BE, që sollën nevojën për përshtatje të mjaft akteve ligjore në fuqi. Madje në

vazhdën e reformave gjatë vitit 2008 qeveria për herë të parë shfaqi vullnetin e saj për të mbajtur të

limituar nivelin e BP duke miratuar me ligj një tavan maksimal të lejueshëm të tij deri në nivelin prej 60

përqind ndaj PBB, që pritej të jepte rezultat në periudhat e ardhshme.

Megjithatë, pavarësisht përpjekjeve të qeverive për administrimin e ekuilibrave ekonomikë vrojtimet për

qëndrueshmërinë lokale të BP gjatë periudhës 2009(T1) – 2014(T4) tregojnë për një rritje të nivelit në rreth

58.3 përqind të intolerancës të BP përtej trajektores së rekomanduar dhe pse ende nën nivelin që garanton

QBP globale. Kjo tregon ndjekjen e politikave fiskale të kujdesshmem, por jo mjaftueshmërisht efektive

krahasuar me periudhën e mëparshme, ndihmuar edhe nga ritmi i uljes së normës së rritjes ekonomike që

mbart efekte amortizuese për rritjen e BP. Shkak për nivele të larta të DB dhe BP dhe krijimin e çekuilibrave

ekonomikë u bënë investimet në vlera të konsiderueshme në infrastrukturë, edhe pse efektet e tyre në një

masë të madhe u amortizuan nga ecuria tejet pozitive e rritjes ekonomike në vend. Ndërkohë, edhe pse

QBP është ruajtur në periudhat përtej 2012 evidentohet një trend jo pozitiv i intolerancës së QBP lokale qe

përkon me periudhën e heqjes së kufizimit të tavanit maksimal të BP, deficiteve të theksuara të sektorit

146

energjitik apo dhe me një sërë problemesh të lidhura me rritjen e detyrimeve në formën e BP të fshehur,

tregues që nënvizojnë rëndësinë e gjetjes së mekanizmave sa më të përshtatshëm për ruajtjen e trendit

rënës të nivelit të paqëndrueshmërive lokale dhe jo me “kënaqjen” vetëm me përmbushjen dhe ruajtjen e

QBP globale, pasi këto të fundit mund të cënojnë në çdo moment stabilitetin ekonomik në vend.

Në përfundim, analiza e kryer për QBP lokale thekson se politikat fiskale të ndërmarra nga qeveritë në

Shqipëri kanë qënë mjaftueshmërisht kufizuese në drejtim të ruajtjes së QBP globale, por niveli i lartë i

vlerave të vrojtuara mbi nivelin limit të synuar të BP nxjerr në pah domosdoshmërinë e analizimit me bazë

të gjerë të ekonomisë për të realizuar politika sa më eficientë në drejtim të ruajtjes së konsistencës dhe

jetëgjatësisë sa më të frytshme të politikave të realizuara.

5.4 Përfundime

Në këtë hulumtim në realizim të objektivit të dhënies së përgjigjes së pyetjes kërkimore në të tre planet e

saj nëse politikat fiskale të ndërmara në Shqipëri kanë qënë të tilla që të mund të përmbushnin QBP në

afatgjatë është testuar empirikisht nëse ekonomia shqiptare ka ruajtuar stabilitetin makroekonomik në vite

nisur nga të dhënat e serisë kohore të BP ndaj PBB të skontuar për periudhën 1997(T1) - 2014(T4).

Kuadri teorik mbështetet në vlerën e kufizimit të vlerës aktuale të huamarrjes, i cili lejon një skontim

stokastik të normave reale të interesit të BP të marrë (Hamilton dhe Flavin, 1985; Wilcox, 1989; Trehan dhe

Walsh, 1991; Uctum et.al;2006) krahas studimeve të shumta ekonometrike të tilla që akomodojnë

ndryshimet struktorore institucionale të rregjimeve fiskale sipas modelit QAR (Koenker dhe Xiao, 2004) që

të gjitha së bashku mundësojnë testimin nëse të dhënat e BP në Shqipëri reflektojnë ose jo lëvizje

asimetrike të tij për periudhën e marrë në analizë.

Edhe në këtë studim konfirmohen rezultatet e analizave të tjera të ndërmarra mbi qëndrueshmërinë e

politikave fiskale në Shqipëri (Shijaku; 2012), duke theksuar se qeveritë reagojnë sistematikisht, përkundrejt

raportit të rritur të BP ndaj PBB, ndërkohë që tendenca dhe prirjet e autoriteteve fiskale ndër vite janë të

tilla që shpesh e ekspozojnë ekonominë ndaj rreziqeve të mëdha duke qënë se politikat e ndjekura nuk

ndihmojnë gjithmonë në shmangien e akumulimeve të tepërta të DB dhe BP. Kështu shpesh politikat e

fiskale të realizuara nuk janë mjaftueshmërisht të rrepta në funksion të mirëadministrimit të të gjithë

treguesve buxhetorë, çka bën që të mund të konsiderohen vetëm kufizuese. Kjo do të thotë që

përkeqësime të balancave ekonomike mund të çojnë në mënyrë të menjëhershme në rritjen e kostos së

shërbimit të BP të cilat nëse nuk mbahen në kontroll në afatgjatë rrezikojnë QBP globale.

147

Nga ana tjetër niveli i lartë i intolerancës gjatë analizës së testimit të qëndrueshmërisë lokale rreth 60.6

përqind vërteton se niveli i BP ndaj PBB ka lëvizur mbi nivelin tavan të synuar në pjesën më të madhe të

periudhës në studim duke theksuar edhe njëherë përpjekjet jo gjithmonë të suksesshme të qeverive në

drejtim të uljes së BP, edhe pse të fokusuar në rritjen e të ardhurave që nuk kanë qënë në nivelet e

dëshiruara krahas mosrealizimit në mënyrë të vazhdueshme të shpenzimeve sa më produktive për

ekonominë. Ndërkohë, që ulja e nivelit të BP duhet të mbështetet fort nga niveli në rritje i bilanceve

primare që mund të realizohet më lehtë nëpërmjet vendosjes së rregullave fiskalë “numerikë” të BP që do

të lehtësonin monitorimin dhe rritjen e kontrollit nga ana e individëve që sjell njëkohësisht përgjegjëshmëri

më të mëdha të politikëbërësve për arritjen e objektivave të premtuara e synuara.

Megjithatë, nëse politikat fiskale të qeverisë do të qëndrojnë në të njëjtën linjë veprimi premtohet për një

kthim të vlerave të BP në periudha afatgjata drejt 0, që nënkupton plotësimin e QBP në çdo kohë.

Kështu, nisur nga vështirësitë në të cilat ka kaluar dhe aktualisht kalon balancimi i buxheteve publike në

Shqipëri, pavarësisht transformimeve dhe reformave strukturore të vazhdueshme që qeveritë po

ndërmarrin, është mjaft e rëndësishme vendosja e disa kufijve numerikë që mund të shërbejnë si udhëzim

për autoritet fiskale për ta mbajtur BP në nivele të qëndrueshme. Për pasojë, vlerësimet e tavanit të BP të

gjeneruara nga ky model synojnë të monitojnë nivelin e huamarrjes duke krijuar një sistem parandalues

“debt warning system” që mund të ndihmojë procesin e vendimarrjes për të identifikuar “trajektore të

rrezikshme” të BP në terma të qëndrueshmërisë. Për më tepër, sipas ekonomistëve (Lima et.al, 2005)

aplikimi i modelit të QAR mund të konsiderohet si një përpjekje e parë tejet e rëndësishme për të integruar

këtë analizë me të gjithë analizat e tjera që përdorin autoritet fiskalë në marrjen e vendimeve për politikat

që do të ndërmerren në kuadër të shpjegimit të bandës së kufijve të arritjes dhe ruajtjes së QBP.

148

KAPITULLI 6

PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME

Ky kapitull përmbledh përfundimet e punës kërkimore mbi testimin e QBP në Shqipëri si dhe jep disa

rekomandime për zgjidhjen e problemeve të adresuara në studim në formën e sfidave, veprimeve dhe

angazhimeve potenciale që mund të ndërmerren nga qeveritë për një mirëadministrim të vazhdueshëm të

borxhit publik që lidhet ngushtë me përmirësimin e proceseve vendimmarrëse të huamarrjes publike në

nivel makroekonomik. Kapitulli gjithashtu trajton edhe fushat e ardhshme për studim, që paraqesin interes

për kërkime të mëtejshme bazuar në gjetjet e këtij punimi për të pasuruar edhe më tej literaturën

përkatëse.

6.1 Përfundime

Gjatë trajtimit të këtij punimi mbi DB dhe BP, faktorëve dhe efekteve që lidhen dhe ndikojnë madhësinë e

tyre, literatura teorike sugjeron jo pak ekuacione buxhetore dhe matrica të komplikuara që vlerësojnë në

mënyrë sasiore marrëdhëniet që krijohen ndërmjet treguesve të rëndësishëm makroekonomikë.

Ndërkohë, zhvillimet e shpejta dhe të paparashikueshme me të cilat ndeshet ecuria e ekonomisë në mjaft

vende e bën të pamundur gjetjen e zgjidhjeve me anë të trajtimit vetëm me anë të përkufizimeve teorike të

koncepteve të pranuara si dhe llogaritjeve të ngurta dhe jo fleksible përkundrejt dinamikës së progresit. Ajo

çfarë dihet me siguri është se nivelet e BP qoftë të brendshëm apo të jashtëm ndikojnë shkallën e

integritetit ekonomiko- shoqëror të çdo vendi në dimensione të ndryshme, të cilat përkeqësohen edhe më

tej nga vendime politike pa vizion që shtojnë detyrimet e çdo qeverie dhe rëndojnë barrën e brezave të

ardhshëm. Për këtë arsye, hartimi i strategjive dhe prioriteteve të mirëpërcaktuara dhe largpamëse, nxitja e

kapaciteve intelektuale si dhe vullneti i mirë politik të marra të gjitha së bashku mund të shërbejnë si një

garanci dhe investim për fuqizimin e potencialeve ekonomiko –financiare, një mënyrë që duhet të kthehet

në një stil qeverisjeje në menaxhimin e financave publike në vend për të ruajtur në afatgjatë QBP.

Edhe pse, teorikisht koncepti i QBP është i thjeshtë dhe lidhet kryesisht me mundësitë në terma të aftësisë

paguese dhe likuiditetit të qeverisë për t’i shërbyer borxhit të vet pa qënë nevoja e ndërmarrjes së masave

korrigjuese të mëdha në politikat e saj, të ristrukturimit apo dhe rinegocimit të BP ekzistues, të vlerësuarit

dhe të analizuarit të saj përbën një prej sfidave më të mëdha dhe komplekse në shumë vende.

Gjetjet kryesore empirike të punimit në përgjigje të pyetjes kërkimore kryesore mbi QBP në Shqipëri

argumentojnë se, politikat fiskale të ndërmarra ndër vite nga qeveritë kanë qënë mjaftueshmërisht

149

kufizuese për të garantuar QBP globale, por jo në mënyrë të vazhdueshme. Përkundrazi niveli i lartë i

intolerancës së gjetur nënkupton se, veprimet e realizuara shpesh kanë qënë rezultat i vendimeve dhe

gjykimeve jo të bazuara në analiza të mirëfillta ekonomike çka tregon për politika fiskale jo të shëndosha.

Përfundimet empirike reflektojnë me saktësi realitetin përsa kohë kuadri fiskal në Shqipëri ndër vite ka

qënë i orientuar ndaj zbatimit të marrëveshjeve me programet e ndryshme të FMN, të cilat kanë synuar

konsolidimin e buxhetit me fokus të përhershëm uljen e nivelit të DB dhe të BP në vend, çka reflektohen

edhe në përmbushjen e kushtit të transversalitetit për konvergimin e nivelit të BP drejt 0 në afatgjatë.

Meqënëse, mekanizmat konsolidues konsistojnë në uljen e shpenzimeve publike dhe rritjen e të ardhurave

të qeverisë në mënyrë që DB të mund të reduktohen gradualisht, në Shqipëri financat publike jo gjithmonë

kanë reagur pozitivisht në ndjekjen e këtij “rregulli matematikor”. Ky proces konstatohet qartë në nivelet e

luhatshme dhe me tendencë jo të mirëpërcaktuar të DB në kohë (nga niveli prej 12.1 përqind ndaj PBB në

vitin 2007, në nivelet prej 3.46 përqind në vitin 2005, 3.33 përqind në 2006 për të arritur në nivelet prej 6.3

përqind në vitin 2014 e uljes së tij në 4.04 përqind në 2015) duke shkaktuar rritjen e BP të akumuluar, niveli

stok i të cilit për shumë vite u arrit të mbahej në nivelet e rekomanduara në rreth 60 përqind ndaj PBB,

objektiv i mundësuar nga LOB që pësoi ndryshime në vitin 2012 për t’i dhënë rrugë të lirë rritjes së nivelit të

BP deri në kufirin prej 72.19 përqind ndaj PBB në vitin 2015.

Ndërsa, lidhur me shpenzimet buxhetore vihen re tendenca të kontrollit dhe të monitorimit në mënyrë të

kujdesshme të nivelit të tyre mundësuar nga hartimi i një baze ligjore tejet të pasur në drejtim të vënies së

standarteve dhe kufizimeve të ndryshme, por si rezultat i vendimmarrjeve të ndryshme politike shpesh janë

ndërmarrë projekte që nuk mund të justifikoheshin nga niveli i ulët i të ardhurave të realizuara përkundrejt

parashikimeve të kryera për to, si pasojë e informalitetit në ekonomi në një shkallë shqetësuese dhe pse

procesi i privatizimeve ka ndihmuar ndjeshëm në harmonizimin e balancave.

Megjithatë, edhe pse vetë FMN (2010, 2015) rekomandon ndjekjen e politikave konsoliduese për të ulur

nivelin e BP që ekonomia të arrijë QBP favorizon dhe nxit përdorimin e alternuar të masave që ushtrohen

në këtë drejtim, pasi zbatimi i politikave fiskale shtrënguese për një kohë të gjatë shoqërohet me efekte

negative në rritjen ekonomike dhe në uljen e menjëhershme të investimeve publike duke përkeqësuar edhe

më tej situatën në vend. Këto përfundime konfirmohen empirikisht edhe në rastin e ekonomisë shqiptare

pasi Shijaku dhe Gjokuta (2013) evidentojnë se, rritja ekonomike ndikohet pozitivisht nga shpenzimet

produktive që nënkuptojnë shpenzimet për investime publike ndaj ndjekja e politikave fiskale që ulin për

një kohë të gjatë nivelin e tyre do të rëndonte më tej financat e vendit, pavarësisht se politikat tatimore të

qeverisë kanë ndikim më të madh në rritjen ekonomike se sa ato të shpenzimeve. Për këtë arsye, nëse

qeveritë dëshirojnë të stimulojnë aktivitetin ekonomik nëpërmjet rritjes së shpenzimeve produktive, kjo

150

duhet realizuar nëpërmjet reduktimit të shpenzimeve joproduktive dhe jo me anë të instrumentave të

huamarrjes që ndikojnë veçmas në thellimin e lidhjes negative me normën e rritjes ekonomike.

Nga ana tjetër rritja e nivelit të BP në Shqipëri ka tejkaluar normën reale të rritjes ekonomike, por ecuria e

kësaj të fundit ka qënë përcaktuese për rënien e raportit të BP ndaj PBB në periudha të ndryshme, ndonëse

në periudha të caktuara që i përkasin viteve të krizës financiare globale, BP ka luajtur rolin e një stabilizuesi

automatik dhe krijimi i tij mundësoi ndjekjen politikave fiskale kundërciklike (Shijaku, 2012) që është në

përputhje të plotë me teoritë e Keynes për efektet pozitive që shkakton BP në ekonomi deri në një nivel të

caktuar të tij dhe vetëm për periudha afatshkurtra.

Ndërkohë, pavarësisht nivelit të rritur të BP statistikat fiskale pasqyrojnë rënien e raportit të pagesave të

interesit në 3.3% në vitin 2015 krahasuar me nivelin më të lartë të arritur prej 8.8% në vitin 1998. Edhe pse,

kosto e shlyerjes së BP ndaj PBB-së është ende e lartë përkundrejt kapaciteteve të ekonomisë në terma të

aftësisë paguese dhe të likuiditetit, të gjitha faktet e mësipërme evidentojnë kujdesin e qeverive për të

mirëadministruar BP e krijuar, që reflektohen në hartimin dhe formulimin e strategjive afatmesme të

huamarrjes publike, dokumentave strategjike që orientojnë realizimin e nevojave të qeverisë për financim,

si dhe nevojat për të shërbyer BP aktual me koston më të ulët të mundshme ndaj një shkalle të pranueshme

risku (MF, 2015), përkundrejt analizimit dhe testimit të skenarëve të ndryshëm sipas goditjeve të

pafavorshme ekonomike që lidhen me normat e interesit brenda dhe jashtë vendit, luhatjeve të kursit të

këmbimit apo dhe të dy parametrave të marra sëbashku.

Si përfundim, në mënyrë të përmbledhur mund të theksohet se, pavarësisht rëndësisë së strategjive

afatmesme të BP dhe përmirësimeve dhe reformimeve të vazhdueshme që kanë shoqëruar financat publike

në vend, mungesa e një qasjeje të mirëpërcaktuar që të vlerësojë QBP në mënyrë të vazhdueshme në

përputhje me dinamikat që pëson ekonomia dhe që lidhen me ndryshueshmërinë e indikatorëve kryesorë

makro dhe korrelacionit të krijuar ndërmjet tyre ka shkaktuar sipas gjetjeve të këtij punimi rritjen e BP në

nivele përtej nivelit jo -statik të rekomanduar e të përballueshëm. Ky trend shfaqet në pjesën më të madhe

të tremujorëve në analizë, çka thekson domosdoshmërinë e ndjekjes së politikave fiskale në mos shumë

kufizuese për shkak të efekteve jo të dëshiruara zinxhir që ato përçojnë në ekonomi, në politika të cilat

duhet të udhëhiqen së paku nga parimi i eficiencës dhe i kujdesit që synojnë nxitjen në mënyrë të

vazhdueshme të rritjes ekonomike, përcaktimin e taksimit optimal dhe realizimin e shpenzimeve publike sa

më produktive për të gjithë shtresat e shoqërisë.

151

6.2 Rekomandime

Sikurse kemi përmendur tashmë, thuajse të gjitha përkufizimet mbi DB pranojnë trajtimin kontabilistik të

termit, që gjenerohet si diferencë e të ardhurave dhe shpenzimeve buxhetore përgjatë një viti fiskal, që do

të thotë se rezultati i dëshiruar jo vetëm për reduktimin e tij, por edhe për uljen e ritmit të rritjes së BP

mund të arrihet me anë të balancimit të kujdesshëm të këtyre variablave në ekuacionin matematikor. Për

pasojë dhënia e rekomandimeve për menaxhimin sa më efektiv të ndryshoreve të ekuacionit do të

ndihmonte jo vetëm në përmbushjen e objektivave të strategjisë së huamarrjes së BP dhe administrimin e

financave publike në Shqipëri, por dhe në arritjen e QBP globale dhe në uljen e paqëndrueshmërive lokale.

Kështu, pavarësisht përmirësimeve të realizuara deri më tani politikat fiskale që duhet të ndërmerren në të

ardhmen duhet të jenë më të orientuara drejt angazhimeve si më poshtë përshkruar, propozime të cilat

shërbejnë si një përmbledhje e pikave të dobëta që kanë nevojë të ndryshohen, përfshirja e të cilave

udhëheq drejt vlerësimit të QBP në baza të vazhdueshme me rezultat pozitiv të objektivit për stabilitetin e

ekonomisë, në ruajtjen e KBN si dhe në rishpërndarjen sa më të drejtë të barrës së BP në breza.

Sugjerime në drejtim të administrimit të të ardhurave buxhetore

Së pari, qeveritë duhet të jenë të kujdesshme dhe duhet të ndërmarrin analiza të thelluara për të gjetur

nivelin optimal të taksimit për shoqërinë. Aktualisht, Shqipëria renditet si një ndër vendet me normat më të

larta të taksave në rajon, por me një nivel tejet të ulët të të ardhurave të mbledhura, ndërkohë që të gjitha

teoritë ekonomike pranojnë se norma të larta përtej një kufiri të caktuar i cili është i ndryshëm për çdo

ekonomi bën që individët të manifestojnë sjellje të ndryshuara. Madje, sipas studimit empirik të Mançellari

(2011), konsumatorët shqiptarë nuk shfaqin sjellje që verifikojnë ekuivalencën Rikardiane, dhe ulja e

taksave ka shumëzuesin më të lartë në PBB, deri në 1.65 me kohëvonese pesë tremujorë, që nënkupton

rëndësinë e përcaktimit të këtyre niveleve me qëllim shmangien e tyre në të ardhmen. Sakaq mungesa /

bërja transparente e studimeve të kësaj natyre për sistemin tatimor në Shqipëri është thelbësore për të

shpjeguar arsyet reale përse nivelet e reja tatimore nuk po japin rezultatin e dëshiruar, përkundrazi

vazhdojnë të përkeqësojnë hendekun buxhetor pavarësisht “luftës” serioze e cila duhet përkrahuar nga të

gjithë për uljen dhe eleminimin e evazionit fiskal në mënyrë që të gjenden hapësirat e nevojshme për t’u

ndërmarrë për përmirësim. Kështu, qëllimi i taksimit optimal nënkupton gjetjen e nivelit që minimizon

humbjen totale të mirëqënies së shoqërisë dhe përbën një detyrim të qeverisë ndaj individëve, madje sipas

Mederois et.al (2005) është e nevojshme të përcaktohet një interval i lejueshëm i normave tatimore që

lejon ndryshimin dhe fleksibilitetin e tyre përkundrejt përmbushjes së KBN dhe QBP si rezultat i goditjeve të

pafavorshme ekonomike për shkaqe të ndryshme.

152

Së dyti, një tjetër mënyrë e cila mund të ndihmojë në përmirësimin e rritjes së të ardhurave publike është

përfshirja e individëve dhe bindja e tyre në mënyrë të vullnetshme nga ana e qeverisë se taksat që secili

prej nesh paguan shërbejnë për rritjen e të mirave publike që do të realizohen në të ardhmen. Edhe pse të

tilla koncepte kanë filluar të aplikohen, procesi i transparencës për buxhetin e shtetit si plani financiar më i

rëndësishëm i vendit është pothuajse inekzistent e aq më tepër niveli i lartë i korrupsionit që e rendit

Shqipërinë si një vend problematik në këtë drejtim (WEF, 2014) ka shuar çdo mundësi reale nga ana e

individëve për perceptime dhe pritshmëri të korreluara pozitivisht ndërmjet taksave dhe të mirave publike

që përftohen. Kjo tregon që qeveria duhet të marrë reforma shumëdimensionale në të gjithë sektorët për

rritjen e besimit të qytetarëve, në mënyrë që secili të mund të kontribuojë.

Së treti, përmirësime duhet të bëhen edhe në drejtim të uljes së frekuencës së shpeshtë të rregullimeve të

akteve ligjore tatimore, që tregojnë jo vetëm ineficiencën e administratës tatimore dhe vizione të

munguara, duke shkaktuar kosto të dyanshme jo vetëm për administratën publike, por dhe kosto të mëdha

administrimi për sektorin privat në përshtatje me ndryshimet e kryera.

Sugjerime në drejtim të administrimit të të shpenzimeve buxhetore

Ulja e vazhdueshme e prezencës së sektorit publik në shoqëri sikurse po ndodh në Shqipëri është një lëvizje

shumë e gabuar në drejtim të nxitjes së zhvillimit ekonomik, edhe pse kryerja e shpenzimeve duhet t’u

përgjigjet të ardhurave që mblidhen mbështetur në teoritë ekonomike.

Së pari, në mbështetje të rregullit të artë buxhetor, çdo huamarrje duhet të financojë investime kapitale të

cilat justifikojnë në terma monetarë dhe produktivë BP e marrë. Në këtë mënyrë duhet të shmangen të

gjitha situatat kur DB rritet për financimin e shpenzimeve korente si paga, përjashtuar rastet e përdorimit të

tij si një mjet kundërciklik që mund të aplikohet për periudha afatshkurtra.

Së dyti, të gjitha investimet publike të rëndësishme në vend duhet të ndërmerren vetëm pas kryerjes dhe

vlerësimit së analizave të kosto-përfitim. Ndjekja e procedurave të investimeve publike në Shqipëri prej

vitesh përbën një proces formal, që ndikon vetëm në shtimin e volumit të punës së administratës, por që

nuk sjell asnjë vlerë të shtuar përkundrejt shqyrtimit të mundësive më të mira për realizimin e një objektivi

të caktuar. Edhe pse teoritë ekonomike argumentojnë se, pavarësisht rezultateve që mund të përftohen

nga këto analiza, disa projekte publike mund të realizohen për shkak të rëndësisë që ato mbartin pasi

përfitimet jo gjithmonë mund të vlerësohen në terma monetarë, projekte të tilla të rëndësishme duhet të

jenë subjekt aprovimi i një shumice të cilësuar të partive politike në parlament duke qënë se ndikojnë

balancën buxhetore përtej viteve të mandatit të qeverisë në pushtet.

153

Së treti, hendeku më i madh ndër vite është krijuar si pasojë e deficiencave të skemave të sigurimeve

shoqërore në vend, për shkak edhe të ndryshimeve demografike të mëdha që po hasen në Shqipëri.

Pavarësisht se, reforma të mëdha strukturore janë ndërmarrë në këtë drejtim e rëndësishme është që këto

nisma të shërbejnë si një mjet përfitimi edhe për buxhetin e shtetit edhe për shoqërinë në tërësi në

periudha afatgjata kohore. Në këtë drejtim institucionet përgjegjëse duhet të rishikojnë kapacitetet

investuese të këtyre fondeve që të mund të përmirësohet ulja e normës së ndikimit ndaj buxhetit.

Së katërti, mirëmenaxhimi i shpenzimeve korente që zënë një raport të konsiderueshëm ndaj totalit është

thelbësor. Shtimi dhe përforcimi i monitorimit të tyre krahas aplikimit të masave të drejta dhe penalizuese

për të minimizuar ineficiencën e tyre përbën një hap të rëndësishëm, sidomos kur është evidentuar

empirikisht se shpenzime të tilla joproduktive ndikojnë negativisht normën e rritjes (Shijaku et.al 2013)

Së pesti, forcimi dhe shtrëngimi i rolit të programimit buxhetor afatmesëm është një nevojë imediate për

qeveritë shqiptare. Edhe pse realizimi i planeve fiskale afatmesme ka një rëndësi thelbësore për

mirëmenaxhimin e shpenzimeve buxhetore, ky proces është shndërruar në një formalitet që realizohet

vetëm për të përmbushur kërkesat ligjore pa sjellë përfitime reale për financat publike në vend, pasi

procedurat e miratuara nuk garantojnë përputhje me format e miratuar në ligjet e buxhetit. Për më tepër,

planifikimi i dobët afatmesëm bën që planet fillestare të jenë krejtësisht të ndryshëm nga planet

përfundimtare të miratuara.

Së gjashti, do të ishte mjaft e rekomandueshme që të aplikohej vendosja e rregullave fiskalë në drejtim të

shpenzimeve buxhetore, sidomos kur autoritetet fiskale gjykojnë si të nevojshme ndjekjen e politikave

shtrënguese fiskale. Sipas Jonas (2010) në Shqipëri, vendosja e një rregulli që do të përcaktonte një kufi për

rritjen e nivelit në terma nominalë të tyre mund të shmangë luhatje të shpenzimeve ciklike që

përkeqësojnë situatën makroekonomike në vend.

Sugjerime në drejtim të administrimit të i BP aktual dhe huamarrjes publike potenciale

Së pari, nivelet e DB dhe BP nuk lidhet vetëm me realizimin e politikave fiskale në vend, por njëkohësisht

vendosin kufizime edhe për politikën monetare, qëllimi i së cilës në Shqipëri është ruajtja e stabilitetit të

çmimeve që për t’u realizuar kërkon zbutjen e luhatjeve ekonomike. Në këtë mënyrë BSH krahas

përgjegjësisë për mbarëvajtjen dhe realizimin me sukses të objektivave të politikës monetare shërben edhe

si një agjent fiskal dhe këshillues i qeverisë për menaxhimin e BP në vend. Si rezultat, kompleksiteti i

menaxhimit të këtyre treguesve bëhet edhe më i vështirë, pasi kërkon bashkërendim të një numri më të

madh të aktorëve në proces, duke ruajtur njëkohësisht pavarësinë e institucioneve përgjegjëse. Është kjo

arsyeja përse strukturat menaxhuese të BP në mjaft vende si Angli, Suedi, Belgjikë aplikojnë ndarjen në

154

agjensi të veçanta të stafit që do merret me realizimin e strategjisë së huamarrjes publike (edhe pse nën

autoritetin e Drejtorisë së Thesarit të sektorit fiskal) për të shmangur konfliktin e prioriteve që shkaktohen

në periudha afatshkurtra, që nënkuptojnë nevojën e distancimit të vendimarrjes së menaxherëve të BP

(NAO, 2007; BB,2015). Në këtë kontekst edhe në Shqipëri është e nevojshme që strukturat administruese të

BP të kenë detyra të mirëpërcaktuara ndaj vlerësimit të rreziqeve të kreditit, monitorimit në kohë të tyre

për të reduktuar efektet financiare negative si pasojë e goditjeve të paparashikuara që pëson ekonomia

krahas koordinimit të procesit të huamarrjes, rregjistrimit dhe raportimit në mënyrën më eficiente.

Së dyti, qeveritë duhet t’i kushtojnë rëndësi mirëmenaxhimit të likuiditeve të cilat duhet të monitorohen

dhe të planifikohen në mënyrë të kujdesshme për të mos imponuar marrjen e BP që mund të vënë në

vështirësi qeverinë për shlyerjen e detyrimeve me kosto të lartë. Procesi i administrimit të tyre duhet të

bëhet në përputhje të plotë me planin e shpenzimeve publike, prandaj duhet të integrohen sistemet

përkatëse të cilat e mundësojnë pajtueshmërinë ndërmjet planeve për parashikimeve sa më të sakta në të

ardhmen. Gjithashtu, planifikimi i likuiditeteve është i rëndësishëm pasi për teprica të likuiditeteteve

menaxherët e BP duhet të jenë të përgatitur edhe për investimin e tyre në mënyrë tejet të kujdesshme ose

të kryerjes së ripagesave më të hershme për borxhet e marra.

Së treti, sikurse është theksuar edhe më parë, në drejtim të përmbushjes së ruajtjes së QBP dhe vlerësimit

të stabilitetit të politikave fiskale dhe monetare në mënyrë të vazhdueshme si procese të domosdoshme

për ruajtjen e aktivitetit ekonomik nga krizat financiare është më rëndësi analizimi i stabilitetit ekonomiko-

financiar në vend në mënyrë të vazhdueshme. Është kjo arsyeja përse edhe BB (2015) në kriteret e

rishikuara për metodogjinë që përdoret për vlerësimin e performancës së menaxhimit të BP në shumë

vende sugjeron që në strategjinë e huamarrjes publike të përforcohen lidhjet e këtij procesi me

parashikimet fiskale të qeverisë, me anë të testimit të QBP përkundrejt skenarëve të parashikuar mbi kursin

e këmbimit apo normat e interesit në këtë dokument si dhe nivelit të të ardhurave dhe shpenzimeve të

parashikuara në kuadrin afatmesëm makroekonomik dhe jo vetëm në drejtim të parashikimit të

indikatorëve të thjeshtë që aktualisht janë aplikuar në strategjinë më të fundme të huamarrjes për

Shqipërinë (nismë që duhet inkurajuar për të ardhmen).

Së katërti, përmirësime të tjera duhet të bëhen në gjetjen e stimujve për rritjen e bazës së investorëve, si

dhe mirëdiversifikimit të portofolit të BP nëpërmjet debutimit në tregjet e huaja financiare (të cilat janë të

suksesshme kryesisht për vendet me performancë pozitive ekonomike, pa marrë në konsideratë prirjet e

tregjeve në përgjithësi). Në këtë kuadër një vlerësim i mirë i performancës së ekonomisë ka një funksion të

dyfishtë duke rritur akoma më shumë mundësitë e huamarrjes me kosto sa më të ulët. Për më tepër, rritja

e ekspertizës së menaxherëve të BP në vend me anë të trajnimeve të vazhdueshme dhe shtimit të stafit

155

përgjegjës mund të shërbejë për emetimin në të ardhmen të derivativëve financiarë apo dhe të

obligacioneve të lidhura me indekset (index - linked bonds), letra me vlerë që përdoren në vende të

zhvilluara si Angli, Suedi, Japoni, SHBA, Kanada, që ndikojnë në uljen e kostove të qeverisë duke minimizuar

njëkohësisht edhe riskun financiar të investitorëve.

Së fundi, me rëndësi është edhe adoptimi i rregullave fiskalë dhe rivendosja në aktet ligjore të kufijve për

nivelin maksimal të BP të cilat do të ruajnë të paktën moskapërcimin e tij në nivele të papërballueshme për

një periudhë të caktuar të cilat së paku do të reduktojnë kostot e monitorimit të tij dhe do të stabilizojnë në

periudha të vështira tendencat negative që shfaq rritja pakontrolluar e tij pavarësisht mundësive reaguese

të ekonomisë në tërësi. Sigurisht që, rregullat fiskalë garantojnë stabilitet të vendimmarrjeve pavarësisht

forcave politikave në pushtet, por nëse vullneti ndërmjet tyre do të ekzistonte do të mund të lehtësonte

situatën ekonomike vetëm nëpërmjet votimit me shumicë të cilësuar të çdo indikatori të rëndësishëm

financiar duke mos lejuar rritje të pafavorshme të tyre përveçse kur diktohen nga kushtet ekonomike në

tërësi. Kjo do të ishte thelbësore pasi vendime të tilla ndikojnë thellësisht jetën e secilit prej nesh dhe

brezave të ardhshëm.

6.3 Studime të mëtejshme

Modeli dhe analiza e trajtuar përfaqëson një qasje empirike të bazuar në vlerësimin e zhvillimeve të

ekonomisë në të shkuarën, ndërkohë që qëndrueshmëria e politikave fiskale dhe e BP varen nga kushtet

makroekonomike, që priten veçanërisht në të ardhmen. Për pasojë, vlerësimi i mëtejshëm me anë të

vërtetimeve jashtë kampionit të modelit QAR do të lejojë që trajektorja e pritshme e BP në Shqipëri të

mund të përmbushë dy kushtet e nevojshme përkundrejt ruajtjes së qëndrueshmërisë.

Në këtë mënyrë, parashikimet mund të përdoren nga autoritet fiskale për ndërmarrjen ose jo të politikave

të caktuara në drejtim të uljes së shpenzimeve apo rritjes së taksave në përputhje me nivelet e diktuara. Për

më tepër, vlerësimi statistikor i vlerës së intolerancës H, mund të ndikojë pikërisht në klasifikimin e

trajektores së BP të ardhshëm në tre kategori të ndryshme sipas vlerave: (i) politika që po ndërmerren janë

të qëndrueshme për H=0, (ii) politika të paqëndrueshme si dhe (iii) politika të qëndrueshme në afatgjatë por

që cënohet në momente të caktuara.

Nga ana tjetër, modelet ekonometrike në ditët tona janë të orientuara drejt qasjeve jolineare që arrijnë të

minimizojnë sa më shumë luhatjet e variablave ekonomikë në rastet kur ekonomia pëson thyerje

strukturore, çka nënkupton që matja dhe vlerësimi i QBP në Shqipëri mund të realizohet edhe nëpërmjet

testeve më të avancuara. Kështu, aplikimi i metodologjisë së THQAR (threshhold quantile autoregression)

156

sugjeruar nga Hansen (2000), Galvao et.al (2008) nëpërmjet derivimit asimptotik mund të shërbejë për

identifikimin më të saktë të sjelljes së serisë së BP dhe pragun e jolinearitetit të tij gjatë testimit të

kuantileve dhe gjetjes së kuantilit me kusht.

Të tjerë modele të avancuar që mund të përdoret, por që kërkojnë një numër të madh të të dhënave në

model janë SQAR (Spatial Quantile Autoregression) që ndihmon në vlerësimin e varësisë ndërmjet

variablave me shpërndarje të gjerë probabilitare në dimensione kohore të reja si dhe funksionin e reagimit

të efekteve heterogjene të variablave në kuantile të ndryshme sipas varësisë së krijuar (Su dhe Yang, 2011;

Kostov, 2013), si dhe IQAR (Interquantile Autoregressive Range), që sipas Kube (2014) optimizon sjelljen e

variablave ekonomikë nëpërmjet matjes së madhësisë së efekteve të çdo skenari të pafavorshëm për çdo

kuantil si një mënyrë alternative e analizave të vlerësimit të luhatjeve që pësojnë treguesit.

Të gjitha këto qasje tejet avangardë për testimin e QBP në vend përbëjnë sfida për studime të mëtejshme

që ndihmojnë gjetjen e rezultateve sa më të sakta për të lehtësuar proceset e vendimmarrjes për

autoritetet fiskale përgjegjëse lidhur me stabilitetin financiar ekonomik në vend.

157

REFERENCA

Abazaj E, (2013), “Politika Fiskale dhe Kurba e Yield-ve ne Shqiperi”, Banka e Shqipërisë, Departamenti i Kërkimeve 07 (66)2013

Abel A. Mankiw G., Summers L. and Zeckhauser R, (1989, May), “Assessing dynamic efficiency: theory and evidence, Review of Economic Studies, 56, 1-20.

Abiad A, and Ostry J, (2005, September), “Primary Surpluses and Sustainable Debt Levels in Emerging Market Countries,” IMF Policy Discussion Paper 05/6. Washington DC: International Monetary Fund

Adam, C. S. and D. L. Bevan. (200, August) “Fiscal Deficits and Growth in Developing Countries.” Journal of Public Economics: 571–97, United Kingdom

Afonso A and Lúpi M, (2002, February), “Understanding the Determinants of Government Debt Ratings: Evidence for the Two Leading Agencies”, Journal of Economics and Finance, Volume 27, Issue 1, pp 56-74

Afonso A, (August, 2000), “ Fiscal policy sustainability: some unpleasant European evidence”Department of Economics, Instituto Superior de Economia e Gestão, Portugal

Aghion, P. and Kharroubi E (2008, February). “Cyclical Macro Policy and Industry Growth: The Effect of Countercyclical Fiscal Policy.” International Monetary Fund, retrieved from the URL: https://www.imf.org/external/np/seminars/eng/2008/strureform/pdf/cyclical.pdf

Aizenman, J., Kletzer K, and Pinto.B (2007, January). “Economic Growth with Constraints on Tax Revenues and Public Debt: Implications for Fiscal Policy and Cross-country Differences.” NBER Working Paper 12750. Cambridge, MA: National Bureau of Economic Research.

Aleš Krejdl, (2006, March), “Fiscal Sustainability – Definition, Indicators and Assessment of Czech Public Finance Sustainability”, Czech National Bank, WP series 3

Alesina A and Ardagna S, (2009, October), “Large Changes in Fiscal Policy: Taxes versus Spending.” NBER Working Papers no.15438, National Bureau of Economic Research

Alesina A, and Tabellini G. (1987, July), “A positive theory of fiscal deficits and government debt in a democracy”, NBER Working Paper No. 2308 National Bureau of Economic Research

Alesina A, Mirrlees J, and Neumann M.J.M, (1989, April), “Politics and Business Cycles in Industrial Democracies”, Economic Policy, Vol. 4, No. 8 (Apr., 1989), pp. 57-98

Alessina A and Tabellini G, (2005, September), “Why is Fiscal Policy often Procyclical?, National Bureau of Economic Research, WP No. 11600

Alfonso A and Jaless J T, (2011), “ Growth and Productivity: the Role of Government Debt”, School of Economics and Management, WP 13/2011/DE/UECE

Aloui, R (2011, April), “Deep Habits and the macroeconomic effects of Government Debt”, Discussion paper series no.1: Economic Studies, N 22/2010, Deutsche Bundesbank, Research Centre

Alvarado C.D, Izqueirdo A and Panizza U, (2004, August), “Fiscal Sustainability in Emerging Market Countries with an Application to Ecuador “Inter-American Development Bank Working Paper #511

Amoreux ,V, (2014, September), “ Public Debt and its unequal zing effects” , Paris School of Economics

Annicchiarico, B. (2007), "Government Deficits, Wealth Effects and the Price Level in an Optimizing Euro-Model", Journal of Policy Modeling, vol.29, pg. 15-28.

Arbeláez A.M, Roubini N and Guerra M, (2003, November), “ Interactions between Public Debt Management and Debt Dynamics and Sustainability: Theory and Application to Colombia"”

Aristovnik A (2008), “How sustainable are fiscal deficits? Evidence from Mediterranean Countries”, Romanian Economic Journal of Economic Forecasting, Vol. 9, No. 4 pp. 161-173.

Artis M and Marcellino M, (2000, January), “ The Solvency Of Government Finances in Europe”, Fiscal Sustainability Conference, p. 210, 2000

Arrow K, Dasgupta P, L Goulder L, Daily G, Ehrlich P, Hea G, Lewis S, Mäller K, Schneider S, Starrett D and Wlaker B (2004) “Are We Consuming Too Much?”, Journal of Economic Perspectives 18(3): 147-172.

Auerbach A, Gokhale J and Kotlikoff J.L, (1991, January), “A meaningful alternative to deficit accounting”, National Bureau Economic Research WP series no. 3589

http://link.springer.com/journal/12197/27/1/page/1

158

Bagnai Alberto (2004, December), “Keynesian and neoclassical fiscal sustainability indicators, with application to EMU member countries”, WP no.75

Baholli F, Dika I and Canollari E, (2014, November), “Econometrical analysis on the main factors that influence the increase of public debt in Albania”, 7th Conference Globus Management College,

Balassone F and Daniele F, (2001, January), “Assessing Fiscal Sustainability: A review of methods with a view to EMU”, Bank of Italy, Public Finance Workshop, Perugia

Balassone F, Cunha J, Langenus G , Manzke B, Pavot J, Prammer D and Tommassino P. (2009, January), “Fiscal Sustainability and Fiscal Implications on the Euro Area” National Bank of Belgium, Working Paper Research No. 155

Baldacci, E and Kumar, M.S, (2010, August), “Fiscal Deficits, Public Debt, and Sovereign Bond Yields”, IMF Working Paper WP/10/184, Washington DC

Ball L and Mankiw G, (1995, September), “What do Budget Deficits Do”, NBER Working Papers no.5263, National Bureau of Economic Research

Banka Boterore, (2015, Janar), Raport i Rregullt Ekonomik për Evropën Juglindore”, Nr.7 “Perballimi i permbytjeve, forcimi i rritjes”

Banka e Shqiperise, (2015, Janar), “Analize e Borxhit te Jashtem Bruto – Tremujori III, 2014”.

Banka e Shqipërisë, Raportet Vjetore 1993 – 2014

Barth J, Iden R and Russek F.S. (1984). “Do Federal Deficits Really Matter?” Contemporary Policy Issues 3 (Fall): 79–95.

Barro R (1979), “On the determination of the public debt”, Journal of Political Economy 87(5): 940-971, retrieved from Harvard depository: http://nrs.harvard.edu/urn-3:HUL.InstRepos:3451400

Barro R (1988, August), “The Ricardian approach to Budget Deficits”, NBER Working Papers no.2685, National Bureau of Economic Research

Barro R (1996, August), “Determinants of Economic Growth- A cross country empirical Study”, National Bureau of Economic Research, Cambridge, WP no. 5698

Barro R and Sala i Martin X, (1990, April), “World Real Interest Rate”, NBER Working Paper No. 3317, National Bureau of Economic Research

Barro R, (1974), “Are government bonds net wealth? Journal of Political Economy 82(6): 1095-1117, retrived from the URL: http://dash.harvard.edu/bitstream/handle/1/3451399/Barro_AreGovernment.pdf

Bassetto M and Kocherlakota N, (2002, December), “On the irrelevance of government debt when taxes are distortionary”, Journal of Monetary Economics 51 (2004) 299–304

Begg, D., Chiappori, P., Giavazzi, F., Mayer, C., Neven, D., Spaventa, L.,Vives, X. and Wyzplotz, C. (1991) Monitoring European Integration: the Making of Monetary Union, Center for Economic Policy Research.

Berensmann K (2004), “New ways of achieving debt sustainability beyond the enhanced HIPC initiative”, German Development Institute – Bonn, volume 39, 2004, number 6, page 321to 330

Berg A and Pattillo C (2000, July), “The challenges of prediction economic crises” IMF – Economic Issues no. 22, retrived from the URL: http://www.imf.org/external/pubs/ft/issues/issues22/

Berg A, Borensztein E and Pattillo C, (2004, March), “Assessing Early Warning Systems: How have they worked in Practice?”, “ IMF Working Paper WP/04/52

Bernheim B. D, (1987, July), “Ricardian Equivalence: An Evaluation of Theory and Evidence.” NBER Working Papers no.2330, National Bureau of Economic Research

Bernheim, B. Douglas (1989) “A Neoclassical Perspective on Budget Deficits,” Journal of Economic Perspectives, 3(2), pp. 55-72.

Berument M.h, Dincer N.N and Yasar P, (2015, June)”, Persistency of Turkish export shocks: a quantile autoregression (QAR) approach”, Empirica 10.1007/s10663-015-9301-7

Bhattacharya R and Clements B, (2004, December), “Calculating the Benefits of Debt Relief”, Finance and Development (pg. 48-50)

Bilan I (2010, January), “Models of public debt sustainability assessment and their utility”, retrieved from the URL: http://fse.tibiscus.ro/anale/Lucrari2010/115.%20Bilan%20Irina.pdf

Bjørnskov Ch, Dreher A and Fischer A.V (2005, September), “Do Governments make happy? The impact of government size on life satisfaction: A Test retrieved from the URL:

http://nrs.harvard.edu/urn-3:HUL.InstRepos:3451400

http://dash.harvard.edu/bitstream/handle/1/3451399/Barro_AreGovernment.pdf

http://www.imf.org/external/pubs/ft/issues/issues22/

http://fse.tibiscus.ro/anale/Lucrari2010/115.%20Bilan%20Irina.pdf

159

//www.researchgate.net/profile/Justina_Fischer/publication/265193223_Do_Governments_make_happy_The_impact_of_government_size_on_life_satisfaction_A_Test/links/54844c8d0cf25dbd59eb141d.pdf

Bjørnskov Ch, Dreher A and Fischer A.V (2006, August), “Cross-Country Determinants of Life Satisfaction:Exploring Different Determinants across Groups in Society”, Political Economy and Public Policy Series London WC2A 2AE, PEPP/21

Blanchard, O. J. 2008. Crowding out, in S. Durlauf and L. E. Blume (eds.), The New Palgrave Dictionary of Economics (2nd ed.) Palgrave Macmillan, London, retrieved from the URL: http://www.dictionaryofeconomics.com/article?result_number=%5D&q=crowding+out&edition=current&id=pde2008_C000452&hh=&topicid=

Blejer M and Cheasty A, (1991, December), “The measurement of Fiscal Deficits: Analytical and Methdological Issues”, Journal of Economic Literature, Vol. 29, No. 4 published by American Economic Association

Boengiu T, Triandafil M C and Triandafil M A, (2011, April), “Debt ceiling and external debt sustainability in Romian: A Quantile Autoregression Model”, Romanian Journal of Economic Forecasting – 4/2011

Bohn H, (1998, August), “The Behavior of U.S. Public Debt and Deficits, The Quarterly Journal of Economics” 949-963.

Bohn H, (2005, April). “The Sustainability of Fiscal Policy in the United States”, (CESifo Working Paper Series No. 1446). CESifo Group Munich.

Bohn H, (2006, October), “Are Stationarity and Cointegration Restrictions Really Necessary for the Intertemporal Budget Constraint?” University of California at Santa Barbara and CeSifo, USA

Bohn, H., (1992), “Budget deficits and government accounting”, Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy 37, 1-84.

Boskin M. J (1987, August), “Concepts and measures of Federal Deficits and Debt and their impact on Economic Activity”, National Bureau Economic Research WP series no. 2332

Bua G, Pradelli J and Presbitero A, (2014), “Domestic public debt in Low-Income Countries: Trends and structure”, Review of Development Finance 4 (2014) 1–19, Available online at www.sciencedirect.com

Buchanan J, (1967), “Logical Foundations of Constitutional Liberty – Public Debt, Cost Theory and Fiscal Illusion” , pp.151- 163, Liberty Fund Indianapolis published in 1999

Buchanan, J.M. (1958),”Public Principles of Public Debt” as in “Public Debt Finance” by Templeman J.H , (2007), on the Independent Review, v.XI no.3

Buchinsky M, (1998), “Recent Advances in Quantile Regression Models: A Practical Guideline for Empirical Research”, Journal of Human Resources, Vol. 33, No. 1, pp. 88-126

Buiter W (1995, August), “ Measuring Fiscal Sustainability”, International Monetary Fund, retrieved from the URL: http://willembuiter.com/sustain.pdf

Buiter W H, (1983, November), “The Theory of Optimum Deficits and Debt”, National Bureau Economic Research Working Paper series no. 1232

Buiter W H, (1985, November), “A Guide to Public Sector Debt and Deficits”, National Bureau Economic Research Center Discussion Paper no. 493

Buiter W, (1982, November), “The Proper Measurement of Government Budget Deficits: Comprehensive Wealth Accounting of Permanent Income Accounting for the Public Sector: Its Implications for Policy Evaluation and Design”, NBER Working Paper No. 1013, National Bureau of Economic Research, MA

Buiter W., Corsetti, G. and Roubini, N. (1993) 'Excessive deficits': sense and nonsense in the treaty of Maastricht, Economic Policy, 16,57-100.

Buiter W.H (1984, April), “ Measuring Aspects of Fiscal and Financial Policy”, National Bureau Economic Research WP series no. 1332

Burnside C. Eichenbaum M, and Rebelo. S (2000, September). “Prospective Deficits and the Asian Currency Crisis”, Kellogg School of Management at Northwestern University, retrieved from the URL: http://www.kellogg.northwestern.edu/faculty/rebelo/htm/prospective16.pdf

Calderon C and Fuentues R (2013, July), “Government Debt and Economic Growth”, IDB Working Paper Series No. IDB-WP-424

Caldwell B, (1980, March), “Positivist Philosophy of Science and Methodology of Economics”, Journal of Economic Issues Vol XIV, No.1

http://www.dictionaryofeconomics.com/article?result_number=%5D&q=crowding+out&edition=current&id=pde2008_C000452&hh=&topicid

http://www.dictionaryofeconomics.com/article?result_number=%5D&q=crowding+out&edition=current&id=pde2008_C000452&hh=&topicid

http://www.sciencedirect.com/

http://www.kellogg.northwestern.edu/faculty/rebelo/htm/prospective16.pdf

160

Calvo, G (1996) “Capital Flows and Macroeconomic Management: Tequila Lessons,” International Journal of Finance & Economics Vol. 1, No. 3, page 20 as in the IMF (2000), “Debt- and Reserve-Related Indicators of External Vulnerability” retrieved from the URL: http://www.imf.org/external/np/pdr/debtres/#summary

Calvo, G., 2005. Emerging Capital Markets in Turmoil. MIT Press, Cambridge,MA.

Calvo, G.A., Izquierdo A and Talvi E (2003), “Sudden Stops, the Real Exchange Rate, and Fiscal Sustainability: Argentina’s Lessons”, NBER Working Paper, No.9828, Cambridge, Massachusetts, National Bureau of Economic Research.

Casey B. Mulligan C. B, Gil R and Sala-i-Martin X, (2002, may), “Social Security and Democracy”, NBER Working Paper No. 8958, National Bureau of Economic Research

Cebula R.J (1997, September), “Government Deficit, Ex Post Real Long-Term Interest rates and Causality”, BNL Quarterly Review no. 202

Cebula R.J and Saltz I.S ,(1997), “Federal Government Deficit, Ex Post Real Long-Term Interest rates and the United States: An Alternative Approach”, Swiss Journal of Economics and Statistics, Vol. 133(1), 19-27

Cecchetti S, Mohanty S M and Zampolli F, (2011, September), “The real effects of debt”, BIS Working papers No 352 (http://www.bis.org/publ/work352.htm)

Celasun O, Debrun X and Ostry J.D (2006, March), “ Primary Surplus Behavior and Risks, to fiscal sustainability in Emerging Market Countries: A “Fan – Chart” approach, IMF WP 06/67

Central Bank of Swaziland (2012, September), “Fiscal Sustainability: Lessons from the European Union for SADC”, Working Paper

Chalk N and Hemming R, (2000, April), “Assessing Fiscal Sustainability in Theory and Practice”, IMF Working Paper no. WP00/81, International Monetary Fund, Washington DC

Chang E and Esfahani H, (2013, August), “On the Determinants of Hidden Public Debt” University of Illinois at Urbana-Champaign

Chase, S. (1943),”Where is the Money Coming From”New York, Twentieth Century Fund.

Checherita C and Rother Ph (2010, August), “The Impact of High and Growing Government Debt on Economic Growth – An empirical investigation for the Euro Area”, Central European Bank, Working Paper series no. 1237

Chen M. Y, (2013, February), “Quantile Autoregressions: VaR, Causality, Unit Root and Cointegration”, Department of Finance, National Chung Hsing University

Choi S, (2014), “Quantile Autoregression with censored data”, University of Illinois at Urbana-Champaign

Choi S, (2014), “Quantile Autoregressions with censored data”, University of Illinois at Urbana-Champaig

Christie T A.L and Rioja K F, (2012, July), “Debt and Taxes: Financing Productive Government Expenditures” , Retrieved from the URL: http://www2.gsu.edu/~ecofkr/papers/TCFR_paper.pdf

Clements M.P, Galvão B.A and Kim J.H, (2008), “Quantile forecasts of daily exchange rate returns from forecasts of realized volatility”, Journal of Empirical Finance 15 (2008) 729–750

Collignon S, (2012, May), “Fiscal Policy Rules and the Sustainability of Public Debt in Europe”, International Economic Review, Volume 53, Issue 2, pages 539–56

Combes J.L, Minea A and Sow M.N, (2014), “Is Fiscal Policy Always Counter- (Pro-) Cyclical? The Role of Public Debt and Fiscal Rules”, Open Conference Systems, Lyon Meeting

Cordella T, Ricci A.L and-Arranz M (2005, December) “Debt Overhang or Debt Irrelevance? Revisiting the Debt-Growth Link”, IMF Working Paper 05/223, Washington DC: International Monetary Fund

Corsetti G, Pesenti P and Roubini N, (1998, December), “What caused the Asian Currency and Financial Crisis” NBER Working Papers 6833

Corsetti, G. and Roubini, N (1992) Tax-smoothing discretion versus balanced budget rules in the presence of politically motivated fiscal deficits: the design of optimal fiscal rules for Europe after 1992, CEPR Discusson Paper 682, Centre for Economic Policy Research.

Croce, E. and –Ramón V.H J (2003), “Assessing Fiscal Sustainability: A Cross-Country Comparison”, IMF Working Paper 03/145, Washington, D.C.

Croix D and Michel P, (2002),”A theory of Economic Growth – Dynamics and Policy in Overlapping Generations”, University Press, Cambridge

Cukierman A. and Meltzer A (1989,September ), “A Political Theory of Government Debt and Deficits in a NeoRicardian Framework” American Economic Review no.79,

http://www.imf.org/external/np/pdr/debtres/#summary

http://www.bis.org/publ/work352.htm

http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/iere.2012.53.issue-2/issuetoc

161

Cyclopedia of Political Science, Political Economy, and the Political History of the United States (1881) published from New York: Maynard, Merrill, and Co, retrieved from the URL: http://www.econlib.org/library/YPDBooks/Lalor/llCy962.html

Dabroswki M, (2014, Feb-March), “Factors Determining a ‘Safe’ Level of Public Debt”, National Research University Higher School of Economics, Moscow

Dalagamas B.A (1993), “Fiscal Effectiveness and Debt Illusion in a Rational Expectation Model”, Annales D’Economie et de Statistique no. 31/1993

De Haan, J., Jong-A-Pin, R. & Mierau, J.O. (2013), “Do Budgetary Institutions Mitigate the Common Pool Problem? New Empirical Evidence for the EU. Public Choice”, 156(3): 423- 441.

Della Porta D and Keating M, (2008),“ Approaches and Methodologies in Social Sciences”, Cambridge University Press

Deutsche Bundesbank (2013),”Does expenditure composition influence the debt level? Evidence from German federal states”, Discussion paper No 52/2013

Devereux M.B (2010, May), “Fiscal Deficits, Debt and Monetary Policy in a Liquidity Trap”, Central Bank of Chile, Working Paper no. 581

Diamond Peter (1965, December), “National Debt in a neoclassical growth model”, American Economic Review, Volume 55, Issue 5

Dinh H, T (1999, “Fiscal Solvency and Sustainability in Economic Management”, The World Bank, Retrieved from the URL: http://elibrary.worldbank.org/doi/pdf/10.1596/1813-9450-2213

Dippelsman R, Dziobek C and Mangas C (2012, July) “ What lies beneath: The statistical definition of public sector debt” , IMF staff Discussion Note

Dollery, B and Worthington A (1996), “The Empirical Analysis of Fiscal Illusion”, Journal of Economic Surveys 10(3):pp. 261-297.

Domar E, (1944, December), “The “Burden of the Debt” and the National Income”, The American Economic Review, Vol. 34, No. 4 pp. 798-827

Down A, (1960, July)”Why The Government Budget Is Too Small in a Democracy”, World Politics, Volume 12, Issue 04, pp 541-563, retrieved from the URL:http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=7665044

Drakos K, (2001, June), “ Testing the Ricardian Equivalence Theorem: Time Series Evidence from Greece”, Journal of Economic Development Volume 26, Number 1

Drishti E and Kruja D, (2014, September), “Analysing the gap of public debt (un)sustainability: The Albanian Case”, International Journal of Economics, Commerce and Management, United Kingdom Vol. II, Issue 9,

Dwyer J (2011, October), “Keynes’s economics and the question of public debt”, University of Sydney, School of Economics

Dymleku A, (2013, December), “Fiscal policy reaction to public indebtness dynamic in Albania”, International Journal of Scientific & Engineering Research, Volume 4, Issue 12

Easterly (1999, December), “The Ghost of Financing Gap - Testing the Growth Model Used in the International Financial Institutions” Journal of Development Economics 60 (2) 423-438

Easterly W, (2001), “Growth Implosions, debt explosions and my Aunt Marilyn: Do growth slowdowns cause public debt crisis?”, World Bank Library, Retrieved from the URL: http://elibrary.worldbank.org/doi/pdf/10.1596/1813-9450-2531

Eberl J, (2013, December), “The Political Economy of Public Debt and Social Security: Repayment in Times of Fiscal Distress”, Center for Economic Studies (CES) and University of Munich, Germany

Égert B (2010, May); “Fiscal Policy Reaction to the Cycle in the OECD: Pro or Countercyclical?” Economics Department – Working Papers no. 763

Eichengreen B and Mody A, (2000, January), “Would Collective action clauses raise borrowing costs?”, NBER Working Paper 7458

El- Mahdy Adel M* and Torayeh Neveen, (2009),”Debt Sustainability and economic growth Egypt”, International Journal of Applied Econometrics and Quantitative Studies Vol.6-1

Elkhoury M (2009), “Credit Rating Agencies and their potential impact on developing countries”, United Nations Conference on Trade and Development, Compendium on debt sustainability and development, pg (170-175), Geneva

http://www.econlib.org/library/YPDBooks/Lalor/llCy962.html

http://elibrary.worldbank.org/doi/pdf/10.1596/1813-9450-2213

http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=7665044



162

Elmendorf D and Mankiw G.N (1998, March); ”Government Debt”, National Bureau Economic Research Working Paper series no. 6470

Ellis M and Schansberg D, (1999, November), “The Determinants of State Government Debt Financing” , Public Finance Review, vol 27, no.6 pg 571-587

Engen E. and Skinner J (1992, December), “Fiscal Policy and Economic Growth.” NBER Working Paper No. 4223, National Bureau of Economic Research, MA

Engen E. and Skinner J (1996, December), “Taxation and Economic Growth.” National Tax Journal vol. no 49, pp. 617-42

Eric M. Engen E.M and Hubbard G, (2005, April),”Federal Government Debt and Interest Rates” NBER Macroeconomics Annual 2004, Volume 19

European Central Bank (2012, April), “Analyzing Government Debt sustainability in the euro area”, Monthly Bulletin

European Commision (2009). Sustainability Report, retrieved from the URL: http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication15998_en.pdf

European Commission (2010, May), “The economic Adjustment Programme for Greece, Occasional Paper no.61, retrieved from http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/occasional_paper/2010/pdf/ocp61_en.pdf

European Commission (2013, February), “Evidence on Demographic and Social Trends Social Policies' Contribution to Inclusion, Employment and the Economy”, Commission Staff Working Document SWD(2013) 38 final

European Commission (2014, September), “Assessing public debt sustainability in EU member states: A guide”, Occasional Papers 200

European Economic Forecast, (2011, Autumn), Monthly Bulletin retrieved from the URL: http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2011/pdf/ee-2011-6_en.pdf

European system of national and regional accounts (ESA95)- Glossary, retrieved from the URL: http://www.cso.ie/en/media/csoie/surveysandmethodologies/surveys/accounts/Defb9govrev.pdf

Fatás A and Mihov I, (2011, October), “Fiscal Policy as a Stabilization Tool”, 6th Economic Conference of the Federal Reserve Bank of Boston

Feld L. and Schaltegger C, (2004), “Do Large Cabinets Favor Large Governments? Evidence from Swiss Sub-federal Jurisdictions” Volkswirtschaftliche Beiträge, Nr. 21/2004, Marburg

Feldstein M, (1984, September), “Debt and Taxes in the Theory of Public Finance”, NBER Working Papers no.1433, National Bureau of Economic Research

Fernández M G and Velasco C.G, (2014, June), “ Effects of Socio-demographic structure of sovereign debt”, European Financial Management Association 2014 Annual Meetings, June 25-28, 2014, Rome, Italy

Ferreira S.M, (2010), “ Capturing Asymmetry in Real Exchange Rate with Quantile Autogression” Programa de Pos-Graduação em Economia Aplicada - FE/UFJF, TD. 017/2010

Fischer S and Easterly W (2002, December), “The Economics of the Government Budget Constraint”, The World Bank Research Observer. vol. 5 no. 2 (July 1990), pp. 12742, The International Bank for Reconstruction and Development (IBRD)

Fischer, S., Easterly, W., 1990. The economics of the government budget con-straint. The World Bank Research Observer 5 (2), 127–142.

Foncerrada L, (2005), “Public Debt Sustainability: Notes on Debt Sustainability, development of a domestic government securities market and financial risks”, Universidad Autonoma Metropolitana, Mexico

Forslund K, Lima L and Panizza U, (2011, June), “The determinants of the composition of public debt in developing and emerging market countries”, Department of Public Policy and Public Choice – POLIS, POLIS Working Papers n. 184

Frank N and Ley E, (2009, July), “On the Probabilistic Approach to Fiscal Sustainability: Structural Breaks and Non-Normality” IMF Staff Papers 2009

Friedman B, (2005, September), “Deficits and Debt in the Short and Long Run”, NBER Working Papers no.11630, National Bureau of Economic Research

Friedman M, (1948, June), “A Monetary and Fiscal Framework for Economic Stability” American Economic Review 38, pp. 245-264 American Economic Association

Gale W. and Orszag. P (2003, July). “Economic Effects of Sustained Budget Deficit“ Urban-Brookings Tax Policy Center Discussion Paper No. 8. Washington, DC: The Brookings Institution - Retrieved from the URL: http://www.brookings.edu/views/papers/gale/20030717.pdf

http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication15998_en.pdf

http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/occasional_paper/2010/pdf/ocp61_en.pdf

http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2011/pdf/ee-2011-6_en.pdf

http://www.cso.ie/en/media/csoie/surveysandmethodologies/surveys/accounts/Defb9govrev.pdf

http://www.brookings.edu/views/papers/gale/20030717.pdf

163

Galvao A.F, Rojas G.M, and Park S Y, (2004, September), “Quantile Autoregressive Distributed Lag Model with an Application to House Price Returns”, School of Social Science City University London, Department of Economics Discussion Paper Series No. 09/04

Galvao A.F; Rojas G.M and Olmo J, (2008, November), “Threshold Quantile Autoregressive Models” , City University London, Department of Economics Discussion Paper Series, No. 09/05

Garcia M and Rigobon R, (2004, March), “ A risk management approach to emerging market’s sovereign debt sustainability with an Application to Brazilian data”, NBER Working Paper no. 10336, National Bureau of Economic Research, Cambridge MA

Gould W and Pitblado J, (2015, April), “Guidelines for bootstrap samples”, Stata Corp

Government Finance Officers Association (GFOA) (1998), “Recommended budget practices. A framework for Improved State and Local Government Budgeting” Chicago, IL

Greer R and Denison D, (2014, July), “Determinants of Debt Concentration at the State Level”, Bond Buyer Brandeis Municipal Finance Conference, Boston, MA

Griffith – Jones Stephany, (1997, May), “Causes and Lessons of Mexican Peso Crisis”, IDS University of Sussex, Working Paper no.132

Grilli, V., Masciandaro, D., dhe Tabellini, G., (1991, October), “Political and Monetary Institutions and Public Financial Policies in the Industrial Countries”, Economic Policy, 13, pg. 341-392.

Guidelines for Public Debt Management” (2001, March), Retrieved from International Monetary Fund website; http://www.imf.org/external/np/mae/pdebt/2000/eng/guide.pdf

Gujarati D, (2004), “Basic Econometrics, Fourth Edition”, The McGraw−Hill Companies

Gjebrea E, Poshnjari P and Kripa E; (2012, April), “Solutions for financing public deficit of Albania”, Third Conference of Albanian Risk Management Society, Croatia

Hagen V J,(2006), “Fiscal Rules and Fiscal Performance in the EU and Japan. Monetary and Economic Studies”, 24 (1): 25-60.

Hamilton J and Flavin M (1985, June), “On the limitation of government borrowing: A framework for empirical testing”, National Bureau of Economic Research, WP No. 1632

Hansen B.E, (2000), “Econometrics”, University of Wisconsin, Department of Economics

Hazlitt H, (1952, May), “Economics in one lesson”, Special Edition for the Foundation for Economic Education Inc. – Irvigton-on Hudson, New York, Published by Harpers & Brothers

Hemming R, Kell M and Schimmelpfennig.A (2003, May). “Fiscal Vulnerability and Financial Crises in Emerging Market Economies.” IMF Occasional Paper 218. Washington, DC: International Monetary Fund, accessed through URL: http://www.amazon.com/Vulnerability-Financial-Economies-Occasional-International/dp/1589061969

Henry D.F and Clements P M, (2001, October), “Economic Forecasting: Some Lessons from the recent research”, ECB WP no. 82

Herc´e, M., 1996. Asymptotic theory od LAD estimation in a unit root process with finite variance errors. Econom. Theory 12, 129–153.

Hoshi T, Kashyap A and Scharfstein D, (1993, August), “The Choice between Public and Private Debt: An Analysis of Post Deregulation Corporate Financing in Japan”, National Bureau of Economic Research, WP No. 4421

Hou Y (2013, February), “A Rule – based Time – consistent Path of Debt Use for Subnational Governments – Debt as a Countercyclical Fiscal Policy Tool”, Working Paper no. 2, SSRN Electronic Journal 02/2013; DOI: 10.2139/ssrn.1941859

Hubbard G (2012, January), “Consequences of Government deficit and debt” International Journal of Central Banking, pg 203-234

Hume, D (1777): Essays and Treatises on Several Subjects retrieved from the URL: http://www.davidhume.org/texts/etss.html

Iltzetzki E and Vegh C, (2008, Jyly), “Procyclical Fiscal Policy in Developing Countries: Truth of Fiction”, National Bureau of Economic Research, WP No. 14191

INSTAT 2014, “Shqiperia ne shifra, 2014”

International Monetary Fund & World Bank, (2014, February), “Financial Sector Assessment Program in Albania, Public Debt Management Technical note” Report no. 89248

http://www.imf.org/external/np/mae/pdebt/2000/eng/guide.pdf

http://www.amazon.com/Vulnerability-Financial-Economies-Occasional-International/dp/1589061969

http://www.davidhume.org/texts/etss.html

164

International Monetary Fund (2003), ‘External Debt Statistics: Guide for Compilers and Users’, IMF, Washington D.C.

International Monetary Fund (2005) “Information Note on Modifications to the Fund's Debt Sustainability Assessment Framework for Market Access Countries”, http://www.imf.org/external/np/pp/eng/2005/070105.htm

International Monetary Fund (2005, March) “Albania: Ex Post Assessment of Longer-Term Program Engagement, IMF Country Report No. 05/88,

International Monetary Fund (2010, February), “Strategies for Fiscal Consolidation in the Post-Crisis World”, prepared by the Fiscal Affairs Department, Washington DC

International Monetary Fund (2011), “Public Sector Debt Statistics: Guide for Compilers and Users” - HJ8015.P86 2011

International Monetary Fund (2014, February), “Financial Sector Assessment Program Albania. Public Debt Management Technical Note”, IMF, Washington D.C.

International Monetary Fund (2014, May), “Implementing the prevention and arrears clearance strategy”, IMF, Washington D.C

International Monetary Fund (IMF), (2009, December), “Fiscal Rules—Anchoring Expectations for Sustainable Public Finances”, Washington DC

International Monetary Fund (IMF), (2011, March), “ A history of World Debt”, Finance & Development, Washington DC

International Monetary Fund (June, 2014), “Albania: First Review under the extended arrangement and request for modification of performance criteria” , IMF Country Report No. 14/211

International Monetary Fund and IDA (2004, February) “Debt Sustainability in Low- Income Countries – Proposal for an Operational Framework and Policy Implications”

International Monetary Fund Financial Programming and Policies, 2012

International Monetary Fund July 2007, Manual on Fiscal Transparency, IMF, Washington DC, Glossary, Retrieved from “Glossary of Statistical Terms” OECD Website: http://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?ID=7293

International Monetary Fund, (2013, May) “Staff Guidance Note for Public Debt Sustainability analysis in market – access countries”

International Monetary Fund, (1999), Albania: Staff Report for the 1999 Article IV Consultation, Request for the Second Annual Arrangement under the Enhanced Structural Adjustment Facility, and Request for Augmentation”, Washington D.C., IMF Staff Country Report No. 99/50

International Monetary Fund, (2000, March), “Debt- and Reserve-Related Indicators of External Vulnerability” prepared by the Policy Development and Review Department in consultation with other Departments, DC

International Monetary Fund, (2002, May), “Assessing Sustainability”, IMF

International Monetary Fund, (2003, May) “Debt Sustainability in Low-Income Countries—Towards a Forward-Looking Strategy”, prepared by the Policy Development and Review Department in consultation with other Departments, IMF – DC

International Monetary Fund, (2005, August), “Albania: Financial System Stability Assesment including Reports on the Observance of Standarts and Codes on the following topics: Banking Supervision and Payment Systems ” Washington D.C., IMF Staff Country Report No. 05/274

International Monetary Fund, (2010, February), “Strategies for Fiscal Consolidation in the Post- Crisis Word”, Washington DC

International Monetary Fund, (2010, March), “Albania: Financial System Stability Assessment”, IMF Country Report No. 14/79

International Monetary Fund, (2010, October “Will It Hurt? Macroeconomic Effects of Fiscal Consolidation”, World Economic Outlook: Recovery, Risk, and Rebalancing

International Monetary Fund, (2014, June), Albania: Letter of Intent, Memorandum of Economic and Financial Policies, and Technical Memorandum of Understanding

International Monetary Fund, (2014, November), “Online Course on Debt Sustainability Analysis (DSAx)” – IMF Lectures Notes - https://courses.edx.org/c4x/IMFx/DSAx/asset/IMF_DSAx_Glossary.pdf

International Monetary Fund, (2015, June), “FISCAL POLICY AND LONG-TERM GROWTH”, IMF Policy Paper

International Monetary Fund, 2001, Government Finance Statistics Manual, second edition (Washington: IMF).

International Monetary Fund,(2003, September), “Fan Chart for Global Growth, Washington DC

International Monetary Fund,(2003, September), “Public Debt in Emerging Markets”, Washington: DC

http://www.imf.org/external/np/pp/eng/2005/070105.htm

http://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?ID=7293

165

Iqbal Z, (2014, June), “ Budget deficits and Public Debt- Lesson for economies in Transition”, retrieved from http://www.researchgate.net/profile/Zafar_Iqbal29/publication/237682252_BUDGET_DEFICITS__PUBLIC_DEBT_LESSONS_FOR_ECONOMIES_IN_TRANSITION/links/02e7e528b620377151000000.pdf

Jan-Egbert Sturm J.E, (2001, June), “Determinants of public capital spending in less-developed countries”, University of Groningen & CESifo Munich

Jeanne O and Zettelmeyer J, (2001, September) “International Bailouts, Moral Hazard and Conditionality”, Center for Economic Studies & Ifo Institute for Economic Research Working Paper No. 563

Jonas J, (2010,March ), “ Fiscal Objectives in the Post IMF Program World: The Case of Albania “IMF Working Paper WP/10/77

Jureckova, J., Hallin, M., 1999. Optimal tests for autoregressive models based on autoregression rank scores.Ann. Stat. 27, 1385–1414.

Kaminsky G L. Reinhart C, and Végh C, (2004, September),“When It Rains, It Pours:Procyclical Macropolicies and Capital Flows, NBER Working Paper no. 10780, National Bureau of Economic Research, Cambridge MA

Kaminsky G, Lizondro S and Reinhart C (1998, March),”Leading Indicators of currency crisis”, IMF staff paper, Vol 45, No. 1

Keshilli Ministrave (2001, Nentor), “Strategjia Kombetare e Zhvillimit Ekonomik dhe Social”, Programi Afatmesëm i Qeverisë Shqiptare “Për Rritjen Ekonomike Dhe Reduktimin E Varfërisë”. SRERV 2002-2004

Kirchgaessner G and Prohl S, (2006, March), “ Sustainability of Swiss Fiscal Policy”, Cesifo Working paper no. 1689

Kloeden, P.E. and Platen, E. (1995) Numerical solution of Stochastic differential equations (Berlin: Springer)

Knight, K., 1989. Limit theory for autoregressive-parameter estimates in an infinite-variance random walk. Can. J. Stat. 17, 261–278.

Knight, K., 1998. Asymptotics for L1 regression estimates under general conditions. Ann. Stat. 26, 755–770

Knoll B and Pitlik H (2014, July), “Who Benefits from Big Government? A Life Satisfaction Approach”, WWO for Europe Policy Paper no. 14

Koczan Z, (2015, July), “ Fiscal Deficits and Public Debt in the Western Balkans: 15 years of Economic Transition”, International Monetary Fund Working Paper WP/15/172, Washington D.C

Koenker, R., Bassett, G., (1978, January). Regression Quantiles. Econometrica vol 46, no. 1, pp. 33-49.

Koenker, R., Machado, J.A.F., 1999. Goodness of Fit and Related Inference Processes for Quantile Regression. Journal of the American Statistical Association 94(448), 1296-1310.

Koenker, R., Xiao, Z. (2002), “Inference on the quantile regression process” Harvard MIT SBR-9911184.

Koenker, R., Xiao, Z. (2004), “Unit root quantile regression inference”, JASA 99(467), 775–787.

Koenker, R., Xiao, Z., (2006) “Quantile autoregression”,. JASA 101(475), 980–1006.

Kontopoulos Y and Perotti R, (1999, January), “Government Fragmentation and Fiscal Policy Outcomes: Evidence from OECD Countries”, NBER Working Paper No. 8024, National Bureau of Economic Research, MA

Kontrolli Larte i Shtetit, (2013), “Standarte Nderkombetare Auditimi mbi Borxhin Publik”, Tirane

Kopits G, (2001, September), “Fiscal Rules: Useful Policy Framework or Unnecessary ornament”, IMF Working Paper no. WP 01/145

Kostov P, (2013, January), “Empirical likelihood estimation of the spatial quantile regression”, Journal of Geographical Systems, Volume 15, Issue 1, pp 51-69

Koul, H., Saleh, A.K., 1995. Autoregression quantiles and related rank-scores processes. Ann. Stat. 23(2), 670–689.

Kube A, (2014, June), “Quantile Autoregression and its application to Financial Risk Management and Portfolio Optimization”, Kenyatta University 184/24431/2011

Kumar, M. S., and Woo.J (2010, August) “Public Debt and Growth.” IMF Working Paper WP/10/174. Washington, DC: International Monetary Fund.

Lamartina S and Zaghini A, (2010, July), “Increasing Public Expenditure: Wagner's Law in OECD Countries”, German Economic Review Volume 12, Issue 2, pages 149–164, May 2011

Langenus,G. (2006) Fiscal Sustainability Indicators and Policy Design in the Face of Ageing, National Bank of Italy retrieved from the URL: https://www.bancaditalia.it/pubblicazioni/altri-atti-convegni/2006-fiscal-indicators/4-fisc.pdf?language_id=1

http://www.researchgate.net/profile/Zafar_Iqbal29/publication/237682252_BUDGET_DEFICITS__PUBLIC_DEBT_LESSONS_FOR_ECONOMIES_IN_TRANSITION/links/02e7e528b620377151000000.pdf

http://www.researchgate.net/profile/Zafar_Iqbal29/publication/237682252_BUDGET_DEFICITS__PUBLIC_DEBT_LESSONS_FOR_ECONOMIES_IN_TRANSITION/links/02e7e528b620377151000000.pdf

mailto:[email protected]

http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/geer.2011.12.issue-2/issuetoc

https://www.bancaditalia.it/pubblicazioni/altri-atti-convegni/2006-fiscal-indicators/4-fisc.pdf?language_id=1

https://www.bancaditalia.it/pubblicazioni/altri-atti-convegni/2006-fiscal-indicators/4-fisc.pdf?language_id=1

166

Laubach Th, (2003, December), “New Evidence on the Interest Rate Effects of Budget Deficits and Debt”, Divisions of Research & Statistics and Monetary Affairs, Federal Reserve Board, Washington, D.C.

Lerner A, (2011, August), “A brief primer on probability distributions” Inference, Models and Simulation for Complex Systems CSCI 7000-001

Lerner, A.P. (1944), “Functional Finance and the Federal Debt” as in “Functional Finance and Full Employment: Lessons from Lerner for Today?” by Mathew Forstater (1999, July) The Jerome Levy Economics Institute, WP No. 272

Ligji nr. 9665, date 18.12.2006 “Per huamarrjen shteterore, borxhin shteteror dhe garancite shteterore te huase ne Republiken e Shqiperise” – Fletore zyrtare nr. 150/2006, faqe 6088

Ligji nr. 9936, date 26.06.2008 “Per menaxhimin e sistemit buxhetor ne Republiken e Shqiperise” – Fletore Zyrtare nr. 112/2008, faqe 4933

Ligji nr. Nr.9869, datë 4.2.2008, “Per Huamarrjen e qeverisjes vendore”, Fletore zyrtare nr. 18 faqe 644

Ligji Nr.8417, datë 21.10.1998 “Kushtetuta e Republikes se Shqiperise”

Lima L, Sampaio R M.B and Gaglianone W P, (2006, November), “Debt ceiling and fiscal sustainability in Brazil:a quantile autoregression approach”, No 631 ISSN 0104-8910

Lima L. R and Sampaio R, (2005, October), “The Asymmetric Behavior of the U.S. Public Debt” Working Paper Getulio Vargas Foundation, EPGE 593.

Linnemann l and Winkler R., (2015, March), “Estimating nonlinear effects of fiscal policy using quantile regression methods”, TU Dortmund University

Lucas, R. and Stokey N. (1983) “Optimal fiscal and monetary policy in an economy without capital”, Journal of Molletary Economics, 12, 55-93.

Lukkezen J and –Romagosa H.R, (2012, May), “When is debt sustainable?, CPB Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis, Utrecht University, CPB Discussion Paper | 212

Machado J.A.F and Portugal P. (April, 2002), “Exploring transition data through quantile regression methods: An application of the US unemployment duration”, Universidade Nova de Lisboa, Faculdade de Economia, Lisbona

Maguire S (2011, April),”State and Local Government Debt: An analysis”, Congressional Research Service 7-5700, R41735

Mançellari A, (2011), “Efektet Makroekonomike te Politikes Fiskale ne Shqiperi: Vleresimi me modelin SVAR”, Banka e Shqipërisë, Departamenti i Kërkimeve 05 (48)2011

Marini G and Piergallini A, (2008, February), “ Indicators and Test of Fiscal Sustainability: An integrated approach” Center for Economic and International Studies Tor Vergata, Research Paper Series Vol. 6, Issue 2, No. 111

Medeiros O L, Cabral V S R, Baghdassarian W and De Almeida M.A, (2005, October), “Public debt strategic planning and benchmark composition”, Ministry of Finance, Brazil

Melitz, J, 1997, “Some Cross-Country Evidence about Debts, Deficits and the Behaviors of Monetary and Fiscal Authorities,” CEPR Discussion Paper No. 1653 (London: Centre for Economic Policy Research). Retrieved from the URL: http://www.crest.fr/ckfinder/userfiles/files/pageperso/melitz/fisc100.htm

Ministria e FInancave (2006, Dhjetor), “Strategjia e Menaxhimit te FInnacave Publike 2007-2013”

Ministria e FInancave (2014, Dhjetor), “Strategjia e Menaxhimit te FInnacave Publike 2014-2020”

Ministria e Financave, (2008, Maj), Raport Sfidat e Politikes Fiskale ne te ardhmen

Ministria e Financave, Buxhetet Vjetore nder vite 2008-2015

Ministria e Financave, Ekonomia dhe Buxheti 2007

Ministria e FInancave, Raportet e Programeve Ekonomike Fiskale nder vite

Ministria e Financave, Strategjite e Borxhit Publik nder vite

Ministria e Financave, Treguesit e Borxhit Publik ne vite

Ministria e Financave, Vendimet e Keshillit te Ministrave Per kuadrin makroekonomik e fiskal nder vite

Mireau J.O and Andreu E.S., (2014, February), “Fiscal Rules and Government size in the European Union” Research Institute SOM, Faculty of Economics & Business, University of Groningen

Modigliani F (1977), “The Monetarist Controversy”, Federal Reserve’s Bank of San Francisco, Economic Review Supplement , Seminar Discussion by Milton Friedman

http://www.crest.fr/ckfinder/userfiles/files/pageperso/melitz/fisc100.htm

167

Modigliani F (2005), The Collected Papers of Franco Modigliani Volume 6, Cambridge, Massachusetts, London, England (pp. 79-104)

Motley B, (1987), “Ricardo or Keynes: Does the Government Debt affect Consumption”, Federal Reserve Bank of San Francisco, Economic Review no. 1

Musgrave, R. A. (1959) Theory of public finance. McGraw-Hill, New York

Mwita P.N and Franke J, (2013), “Bootstrap of Kernel Smoothing in Quantile Autoregression Process”, Journal of Statistical and Econometric Methods, vol.2, no.3, 2013, 175-196; ISSN: 1792-6602 (print), 1792-6939 (online) Scienpress Ltd, 2013

Natalia C (2006), “Influence of Economic and Political Factors on the Level of the Government Debt: Case of Transition Economies”, National University “Kyiv-Mohyla Academy”, retrieved from the URL: http://www.kse.org.ua/uploads/file/library/2006/corotas.pdf

National Association of State Budget Officers Association (NASBO) (2013-2014), “Capital Budgeting in the States” Washington, D.C.

National Audit Office, (2007, January), “The UK debt management office – borrowing on behalf of government”, London

Nautet M and Van Meensel L (2011, September), “Economic impact of the public debt”, National Bank of Belgium

Neck R and Sturm J E, (2008)” The Sustainability of Public Debt”, Massachusetts Institute of Technology

Nelson Rebecca, Belkin Paul, Mix Derek, (2011, August) “Greece Debt’s Crisis: Overview, Policy Responses and Implications”, Congressional Research Service, Working Paper R41167

O’Connell S and Zeldes S, (1988, August), “Rational Ponzi Games”, International Economic Review: Vol 29, No.3, pg 430-451

Oates W, (1988),”On the Nature and Measurement of Fiscal Illusion: A Survey”, In G. Brennan et al., eds.,Taxation and Fiscal Federalism: Essays in Honor of Russell Mathews Sydney: Australian National University Press, 1988), pp. 65-8

Organization for Economic Co-operation and Development – Glossary (2014, March), retrieved from the URL: http://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?ID=1161

Ostry J.D, Ghosh A.R and Espinoza R, (2015, June), “ When should public debt be reduced?”, IMF Discussion Note SDN/15/10

Palazzi, P. and Sardoni C (1987), "Public Expenditure and Social-Economic Structure in the Developed and LDCs." Studi Economici:32, pp. 179-216.

Panizza U and Presbitero A.F, (2013, January), “Public Debt and Economic Growth in Advanced Economies: A Survey” , Money& Finance Research Group, Working paper no. 78

Panizza U, (2008, March), “Domestic and External Public Debt in developing Countries”, United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD) Discussion Paper no.188

Patillo C, Poirson H and Ricci L, (2002, April), “External Debt and Growth?” IMF Working Paper no. WP02/69, Washington DC: International Monetary Fund,

Patillo C, Poirson H and Ricci L, (2004, January), “What are the Channels through which External Debt Affects Growth?” IMF Working Paper no. WP04/15, Washington DC: International Monetary Fund,

Paun C, Musetescu R, Brasoveanu I and Draghici A, (), “Empirical Evidence on Risk Aversion for Individual Romanian Capital Market Investors”, Review of Economic and Business Studies, 1, 91-101.

Peacock A and Wiseman J, (1961), “The growth of Public Expenditure in the United Kingdom”, NBER Working Papers, Princeton University Press, http://www.nber.org/chapters/c2302, (p. -32 - 0)

Potrafke N, (2010), “Does Government Ideology Influence Budget Composition? Empirical Evidence from OECD Countries”, Working Paper Series 2010-16, University of Konstanz, retrieved from the URL: http://www.wiwi.uni-konstanz.de/workingpaperseries

Powell, M., & Ansic, D. (1997). Gender differences in risk behavior in financial decision-making: An experimental analysis. Journal of Economic Psychology”, 18(1997), 605-628.

Prasad Sh, Rao A, and Rehani E, (2012, September), “Developing Hypothesis and Research Questions”, Conference on 500 Research methods, First edition 2012

Priesmeier Ch and Koester B.G (2012), “Does Wagner’s law ruin the sustainability of German public finances?, Discussion Paper, Deutsche Bundesbank No 08/2012

http://www.kse.org.ua/uploads/file/library/2006/corotas.pdf

http://www.nber.org/chapters/c2302

http://www.wiwi.uni-konstanz.de/workingpaperseries

http://www.wiwi.uni-konstanz.de/workingpaperseries

168

Purfield C, (2003, February), “Fiscal Adjustment in transition countries: Evidence from 1990”, IMF Working Paper WP/03/36

Qiu J (2010, July) “Debt crisis and debt sustainability in developing countries”, Universitat Bielefeld, pg 9

Radelet S and Sachs S, (1998, August), “The onset of the east Asian financial Crisis” NBER Working Papers 6680

Rao T.S, Rao S.S and Rao C.R; (2012), “Time Series Analysis: Methods and Applications” , Handbook of Statistics, Volume 30, British Library Cataloguing in Publication Data ISBN: 978-0-444-53858-1

Reinhart C and Rogoff K, (2010, January), “Growth in a time of Debt”, National Bureau of Economic Research, Cambridge, WP no. 15639

Reinhart N and Sturm Jan- Egbert, (2008), “The sustainability of Public Debt”, Massachusetts Institute of Technology

Richter Ch and Paparas D, (2012), “How Reliable are Budget Sustainability Tests? A Case Study for Greece”, International Network for Economic Research Working Paper 2012.4

Rodrik, D., 2008. The Real Exchange Rate and Economic Growth. Brookings Papers on Economic Activity 39 (2), 365–439.

Roubini N and Sachs J, (1989),”Political and Economic Determinants of Budget Deficits in the industrial democracies”, European Economic Review 33 (1989) 903-938. North-Holland

Roubini N, (1995, December),”Debt Sustainability: How to assess whether a country is insolvent”, Stern School of Business, New York University

Roumen I and Montenegro C. E (2002, January) “What determines the quality of Institutions?” WB- Policy Research Working Paper no.2764, Washington D.C- World Bank

Sardoni C (208, November), “The sustainability of fiscal policy: An old answer to an old question”, “Macroeconomic Policies on Shaky Foundations – Whither Mainstream Economics?” Berlin Conference

Sardoni C. and Palazzi P (2000) "Public investment and growth," in The Economics of Public Spending. H. Bougrine ed. Cheltenham: Edward Elgar, pp. 150-67.

Sargent, T. and Wallace N. (1981), “Some unpleasant monetarist arithmetic”, Federal Reserve Bank of Minneapolis Quarterly Review, Fall, 1-17.

Sarvi T (2011), “Some Approaches for Assessing the Sustainability of Public Finances” Department of Economics -Aalto University School of Economics

Schaechter A, Kinda T, Budina N and Weber A, (2012, July), “Fiscal Rules in Response to the Crisis—Toward the “Next-Generation” Rules. A New Dataset”, IMF Working Paper WP/12/187

Sims J and Romero J, (2013, November), Latin American Debt Crisis of 1980”, Federal Reserve Bank of Chicago, Federal Reserve Bank of Richmond

Sinha P, Arora V and Bansal V, (March, 2011), “Determinants of Public Debt for middle income and high income group countries using Panel Data regression”, MPRA Paper No. 32079, retrieved from the URL http://mpra.ub.uni-muenchen.de/32079/

Smeekes S, (2009), “Detrending Bootstrap Unit Root Tests," Research Memorandum 056, Maastricht University, Maastricht Research School of Economics of Technology and Organization (METEOR).

Smith A (1776), “An Inquiry Into the Nature and Causes of the Wealth of the Nations” Published by Mcgraw-Hill College

Smith W, (2013, November), “Simultaneous Quantile Regression”, EPSSA Methods Workshop

Sokolovi B and Sokolova Y (2012), “The History of Government Debt Justification”, Economics and Management 2012. 17 (3), ISSN 2029-9338 (ONLINE)

Stability and Growth Pact – An overview of the Rules, (2015, January) PE 528.745, Economic Governance Support Unit, European Parliament

Stability and Growth Pact Glossary European Commission (2015) retrieved from the URL: https://www.definedterm.com/a/document/11278

Stevens A N (1979, July), “Government Debt Financing: Its Effects in View of Tax Discounting”, Federal Reserve of Bank of St. Louis, pg. 11-19

Stock, J. H., and Watson, M.W. (1996). Evidence on structural instability in macroeconomic time series relations. Journal of Business and Economic Statistics, 14, 11–30.

http://mpra.ub.uni-muenchen.de/32079/

http://mpra.ub.uni-muenchen.de/32079/

https://ideas.repec.org/p/unm/umamet/2009056.html

https://ideas.repec.org/s/unm/umamet.html

169

Stoian A, Câmpeanu E and Roman M, (2006), “Fiscal sustainability based on reaction function: Case study Romania”, International conference Macroeconomic Analysis and International Finance organized by University of Crete, Rethymno, Greece

Sturm J E, (2001, June), “Determinants of public capital spending in less-developed countries”, University of Groningen & CESifo Munich

Su L and Yang Zh., (2011, May), “Instrumental Variable Quantile Estimation of Spatial Autoregressive Models”, School of Economics, Singapore Management University, retrived from the URL: http://www.mysmu.edu/faculty/ljsu/Publications/ivqr_sar20110505.pdf

Süssmuth B and Weizsäcker R.K (2006), “Institutional determinants of public debt: a political economy perspective”, Handbook of intergenerational justice pp170-184

Shahini L, (2014, Prill), Aplikimi i Metodave Alternative ne Procesin e Vleresimit dhe Parashikimit te Produktit te Brendshem Bruto Tremujor: Rasti i Shqiperise”, Universiteti i Tiranes, Fakulteti i Ekonomise

Shijaku G dhe Gjokuta A, (2013), “Politika Fiskale dhe Rritja Ekonomike: Rasti i Shqiperise”, Banka e Shqipërisë, 04 (63)2013

Shijaku G, (2009, Korrik), “Zhvillimi dhe Pershtatja e Politikes Shqiptare ne ekonomi”,

Shijaku G, (2012), “ Qendrueshmeria e politikes fiskale: Rasti I Shqiperise”, Banka e ShqiperiseMaterial Diskutimi 06(56)2012

Shonchoy A.S, (2010, October) “What is Happening with the Government Expenditure of Developing Countries - A Panel Data Study”, Journal of Public Economics

Taci S, (2002, Shtator” Borxhi i Jashtem i Shqiperise dhe Sherbimi I tij”, Banka e Shqiperise material diskutimi nr. 3(9)/02

Talvi E and Vegh A.C (2000, January), “Tax Base Variability and Procyclical Fiscal Policy”, NBER Working Papers no.7499, National Bureau of Economic Research

Talvi, E. and Végh C (2000), “The fiscal policy sustainability: a basic framework, How to solve a puzzle?: new sustainability indicators”, Washington, D.C., Inter-American Development Bank.

Talvi, E. and.Végh C (1998, December), “The fiscal policy sustainability: A basic framework”, retrieved from URL: http://www.ceresuy.org/investigacion/documentos/005_Fiscal_Policy_Sustainability.pdf

Tanzi V, (1997, September), “The Changing Role of the State in the Economy: A Historical Perspective”, IMF Working Paper no. WP97/114, Washington DC, International Monetary Fund

Taylor J.B, (1982) “The Swedish investment funds system as a stabilization policy rule”, Brookings Papers on Economic Activity 1: 57-99

Topalova P and Nyberg D, (2010, January), “What Level of Public Debt Could India Target?”, IMF Working Paper WP/10/7

Toth C.G (2011), “Debt Dynamics and Sustainability”, Hungarian Statistical Review, special number 16

Trehan B and Walsh C E, (1991, May), “Testing Intertemporal Budget Constraints: Theory and Applications to U. S. Federal Budget and Current Account Deficits, Journal of Money, Credit and Banking, Vol. 23, No. 2, pp. 206-223Published by: Ohio State University Press Stable

Trussel J M and Patric P A, (2014, November), “The Socio-Demographic, Economic and Financial Profiles of Municipalities at Risk of Financial Distress in Pennsylvania” ,Austin Journal of Accounting, Audit and Finance Management

Tsay R, (2008), “Out-of-Sample Forecasts”, Univariate Volatility Models, Lecture Note of Bus 41202

The International Standards of Supreme Audit Institutions (2010), “Debt Indicators” , ISSAI 5411

The Maastricht Treaty (1992, February 7), “Final Acts and Declarations” retrieved from the URL: http://www.eurotreaties.com/maastrichtfinalact.pdf

The Maastricht Treaty (1992, February 7), “Provision amending the Treaty establishing the European Economic Community with a view to establishing the European Community Maastricht”, retrieved from the URL: http://www.eurotreaties.com/maastrichtec.pdf

The Maastricht Treaty (1992, February 7), “Treaty on European Union and the treaties establishing the European Communities - Protocols” retrieved from the URL: http://www.eurotreaties.com/maastrichtprotocols.pdf

Theocarakis N.j (2014, November), “The history of the political economy of public debt”, 4th ESHET Latin America Conference, Belo Horizonte – Brazil,

170

Thirwall A and Hussain N (1982, November).”The balance of payments constraint, capital flows and growth rate differences between developing countries”, Oxford Economic Papers no. 3 vol 34, pg 498-510

Uctum M and Wickens M, (1996, June), “Debt and Deficits Ceilings and sustainability of fiscal policies: An Intertemporal Analysis”, Federal Reserve Bank of New York, Working Paper no. 9615

Uctum M, Thurston Th and Uctum R, (2006, June), “Public debt, the unit root hypothesis and structural breaks: a multi-country analysis”, HAL Id: halshs-00081527 retrieved from the URL: https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00081527

Vendimi i Keshillit te Ministrave (2015, Korrik), “Per miratimin e kuadrit makroekonomik fiskal te rishikuar per periudhen 2016-2018”

Vieira C (1999, September), “The sustainability of fiscal policies: A study of the European Union”, Department of Economics Loughborough University

Wang W, Hou Y, Duncombe W (2007) Determinants of pay-as-you-go financing of capital projects: evidence from the states. Public Budgeting and Finance 27(4): 18-42

Ward R and Dadayan L, (2009), “ State and Local Finance: Increasing focus on fiscal sustainability”, Oxford University Press Publius Vol. 39, No.3

Wassmer R and Fisher R, (2010, October), “Analyzing and Evaluating Changes in State and Local Government Debt”, Fiscal Federalism at the 32nd Annual APPAM, Conference in Boston, MA

Weber A, (2012, January). “Stock-Flow Adjustments and Fiscal Transparency: A Cross-Country Comparison”, International Monetary Fund

Weibelzahl S and, Webe G, (2002), “Advantages, Opportunities, and Limits of Empirical Evaluations: Evaluating Adaptive Systems”, retrieved from the url: http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.18.7909&rep=rep1&type=pdf

Weiss, A., 1991. Estimating nonlinear dynamic models using least absolute error estimation. Econom. Theory 7, 46–68.

Wenzel H.D, Lackenbauer J, Brösamle K.J (2004, December), “Public Debt and the Future of the EU’s Stability and Growth Pact”, Bamberg Economic Research Group on Government and Growth, Working Paper No. 50

Wilcox, D.W., (1989), “The Sustainability of Government Deficits: Implications of the Present-Value Borrowing Constraint.” Journal of Money, Credit and Banking 21, 291-306.

Wilson J, (2013, December), “Essential of Business Research: A guide to doing your research project”, SAGE second edition

Winckler, G., Hochreiter E. and Brandner, P. (1998) “Deficits, debt and European Monetary Union: some unpleasant fiscal arithmetic”, in G. Calvo and M. King (eds), title “Debt Burden and its Consequences for Monetary Policy” MacMillan Press, 254-276.

Woo J (2008, January). “Why Do More Polarized Countries Run More Procyclical Fiscal Policy?”, Economics Department – Kellstadt Graduate School of Business, Chicago

Woodford, M. (1996, July), “Control of the public debt: a requirement for price stability?”, NBER Working Paper 5684

World Bank (2015), “Country Partnership Framework for Albania 2015- 2019” , Report Number: 94636-AL

World Bank (2015), retrieved from the URL: http://data.worldbank.org/about/data-overview/methodologies

World Bank, (2005, March), “ Public Debt and Its Determinants in Market Access Countries- Results from 15 Country Case Studies”

World Bank, (2006, January), Country Assistance Strategy for Albania for the period FY06-FY09” Report no. 34329-AL

World Bank, (2011, June), “ Debt Management Performance Assessment DEMPA”,Report no.63631

World Bank, (2015), :” Debt Management Performance Assessment(DeMPA) Methodology” Document no. 96671

World Economic Forum, (2014), “The Global Competitiveness Report 2014–2015”

Wyplosz Charles, (2005, December), “Debt Sustainability Assessment: The IMF approach and alternatives”, Graduate of Institute of International Studies Geneva, HEI WP no. 03/2007

Yu K, (2007, August), “Bayesian inference for quantile autoregression and M-quantile regression” Brunel University, UK BNPW01

Zeira J and Strawczynski M (2012, August), “Procyclicality of Fiscal Policy in Emerging Countries: The cycle is the trend”, Social Science Research Network

171

SHTOJCA

Shtojca A: Trajtat përfaqësuese të modelit QAR dhe vërtetimet e

pohim/rrjedhimeve

Vërtetim i Pohimit 1

Ekzistenca unike e kuantilit kritik me kusht në modelin QAR(p) vërtetohet nga argumenti se për ∀t ∈ γ, le të

jetë ut një vlerë e vrojtuar e variablit Ut të shpërndarjes uniforme iid e tillë që 𝛼𝑖,𝑡 = ∑ 𝛼𝑖𝑝𝑖 (𝑢𝑡) = 1, dhe 𝛼𝑗+1,𝑡 =

- ∑ 𝛼𝑖𝑝𝑖=𝑗+1 (𝑢𝑡) = 𝛼𝑗+1 për j = 1,2,...,p.

Nga supozimet 1 dhe 2, 𝛼𝑖(𝑢𝑡), për i = 0,1, ...,p janë funksione rritëse në 𝑢𝑡. Atëherë përderisa shuma e

funksioneve monotone rritëse është një tjetër funksion monoton rritës, kjo shpjegon që edhe funksionet

𝛼𝑖(𝑢𝑡), 𝛼𝑗+1(𝑢𝑡) janë monotone rritëse. Për më tepër supozimet 1 dhe 2 dhe monotoniciteti garantojnë që

edhe 𝑄𝛼𝑖(𝑈𝑡) = 𝛼𝑖(𝑄𝑈𝑡) = 𝛼𝑖(𝜏) të jetë një funksion rritës në 𝜏 si dhe 𝑄 ∑ 𝛼𝑖(𝑈𝑡)𝑝𝑖=1 = ∑ 𝑄𝛼𝑖(𝑈𝑡)

𝑝𝑖=1 = ∑ 𝛼𝑖(𝑄𝑈𝑡)

𝑝𝑖=1

= ∑ 𝛼𝑖(𝜏)𝑝𝑖=1 . Kjo nënkupton që edhe 𝛼𝑖,𝑡(𝜏) dhe 𝛼𝑗+1,𝑡(𝜏) janë funksione monotone rritëse në 𝜏, së bashku me

funksionin e kuantilit me kusht të yt në 𝜏.

Mbështetur në supozimin 1, ne dimë se 𝑢𝑡 ∈ (0,1), pra është gjithmonë e mundur të gjejmë një kuantil të

vetëm 𝜏∗ të tillë që 𝛼𝑖,𝑡(𝜏∗) = ∑ 𝛼𝑖(𝜏∗)𝑝𝑖=1 = 1 dhe 𝛼𝑗+1,𝑡 𝜏∗= - ∑ 𝛼𝑖

𝑝𝑖=𝑗+1 (𝜏∗) = 𝛼𝑗+1. Të gjitha këto vërtetojnë se:

𝑄𝑦𝑡 (𝜏*| ℱt−1) = 𝑦𝑡 , për ∀𝑡 ∈ 𝛾, që përbën edhe trajektoren e funksionit të kuantilit me kusht 𝑄𝑦𝑡 (𝜏*| ℱt−1)

ku identifikohen pikat në të cilat seria kohore yt shfaq sjellje të rrënjës së njësisë.

Le t’i rikthehemi supozimit që kuantili kritik 𝜏𝑐𝑟𝑖𝑡 është kuantili më i madh 𝜏 i tillë që 𝛼𝑖,𝑡(𝜏) <1. Nëse

përcaktojmë se Γ ⊆ Γ është nënbashkësi e kuantileve të tilla që 𝛼𝑖,𝑡(𝜏) <1, bazuar në faktin që 𝛼𝑖,𝑡(𝜏) është

funksion rritës monoton në 𝜏, atëherë edhe kuantili kritik është i barabartë me 𝜏𝑐𝑟𝑖𝑡 = supΓ.

Për rrjedhim 𝜏𝑐𝑟𝑖𝑡 < 𝜏∗ dhe përderisa 𝑄𝑦𝑡 (𝜏*| ℱt−1) është funksion rritës monoton në 𝜏, atëherë edhe 𝑄𝑦𝑡

(𝜏*| ℱt−1) do të ndodhet në të gjitha periudhat në analizë nën trajektoren e yt përsa kohë ky i fundit shfaq

sjellje të paqëndrueshme, çka do të thotë se 𝑄𝑦𝑡 (𝜏𝑐𝑟𝑖𝑡| ℱt−1) < yt < 𝑄𝑦𝑡 (𝜏*| ℱt−1) për ∀𝑡 ∈ 𝛾.

Vërtetim i Rrjedhimit 1

Mbështetur në supozimet 4 dhe 5 seria kohore e yt që përfaqëson borxhin publik për ∀𝑡 ∈ 𝛾 shkruhet si:

𝑦𝑡,𝑖 = 𝑦𝑡,𝑖−1 + ∑ 𝛼𝑗+1,𝑡𝑖∗𝑝−1

𝑗=1 ∆𝑦𝑡𝑖−𝑗 ; i = 1,2....N, pra e njëjta seri kohore yt e paraqitur në Pohimin 1, por pa

ndërprerje. Në të njëjtën mënyrë edhe funksioni i kuantilit kritik mund të shkruhet:

𝑄𝑦𝑡 (𝜏| ℱt−1) = 𝛼𝑖,𝑡 (𝜏)𝑦𝑡−1 + ∑ 𝛼𝑗+1,𝑡𝑝−1𝑗=1 ∆𝑦𝑡−𝑗 .

172

Në këtë mënyrë Rrjedhimi 1 vërtetohet në mënyrë të drejtëpërdrejtë vetëm duke pranuar Pohimin 1 dhe

duke konsideruar se yt përbën një proces stokastik pa ndërprerje, duke qënë se edhe vlerësimi i

qëndrueshmërisë së BP për afate kohore të shkurtra (ose edhe për QBP të përgjithshme) varet nga

supozimi i kthimit të vlerave mesatare drejt 0.


Nga përkufizimi që H = 1

T ∑ Itt {yt >Qyt(τcrit| ℱt−1)}, ku It () është një funksion tregues dhe T është madhësia

e vrojtimeve dhe sipas përkufizimit 1 dhe supozimit 3, mund të rishkruajmë ekuacionin në trajtën:

H= 1

T (∑ Ittϵγ {yt >Qyt(τcrit| ℱt−1)} + ∑ Ittϵ(Ω/γ {yt >Qyt(τcrit| ℱt−1)}) =

(N+0)

T .

Nga ana tjetër mund të rishkruajmë edhe kuantilin kritik si:

τcrit = Pr (yt < Qyt(τcrit| ℱt−1)) = Pr(t∈ [Ω/γ] | ℱt−1) = Pr (t ∈ Ω | ℱt−1) − Pr( ∈ γ | ℱt−1) = 1 - N

T = 1 – H.


Për çdo vlerë të vrojtuar të 𝑈𝑇+𝑠 ekziston një kuantil korrespondent 1:1 i tillë që τ = uT+s. Nëse do të

supozojmë se ucrit është vlera më e madhe e vrojtuar për UT+s e barabartë me αi,t = ∑ αi (UT+s)pi=1 < 1 dhe që

garanton qëndrueshmërinë për çdo vlerë të ucrit në analizë, atëherë në mbështetje të Pohimit 1, ekziston

një kuantil kritik τcrit = ucrit dhe korrespondenti i tij kuantili kritik me kusht:

DT+s = QyT+s (τcrit| ℱt−1) që për çdo vlerë yT+s = DT+s.

Në këtë mënyrë, përderisa seria kohore yt (pa ndërprerje) shfaq tendencë të kthimit të vlerës mesatare

drejt 0 dhe 𝑦𝑇+�� reflekton parashikimet e serisë yt atëherë edhe lim𝑠→∞ 𝐷𝑇+��. = 0.

Vërtetimi jashtë kampionit (Out of sample forecast)

Në praktikë, përshkrimi dhe vërtetimi i parashikimeve të kryera nga modeli për serinë kohore të yt, mund të

implementohet nëpërmjet një algoritmi duke marrë në konsideratë një përputhje perfekte të një seti

diskret kuantilesh 𝜏 𝜖 Λ = [0.1, … .0.9] dhe të variablave të rastit Ut.

Së pari, duhet të zgjedhim n, numrin e elementëve për matricën Λ të kuantileve dhe më pas të vlerësojmë

modelin QAR për të gjeneruar setin e koeficientëve𝛼 �� (𝜏) për çdo 𝜏 𝜖 Λ. Në këtë mënyrë seti i vazhdueshëm

i kuantileve Λ që përmban n elementë do të përcaktohet si: 𝜏 𝜖 Λ ≡ [0.1,0.1+𝜏𝑠𝑡𝑒𝑝 , 0.1+2𝜏𝑠𝑡𝑒𝑝 ,..., 0.9-𝜏𝑠𝑡𝑒𝑝 ,0.9],

ku vetë 𝜏𝑠𝑡𝑒𝑝 = (0.9-0.1)/(n-1). Për më tepër që vlerat diskrete të variablit të rastit Ut, të përcaktuara nga 𝑈��

bazohen në të njëjtin matricë Λ për të garantuar që çdo vlerë e Ut, algoritmi të përllogarisë në mënyrë të

saktë vlerat respektive të 𝑈�� që të gjendet një kuantil 𝜏 dhe për rrjedhojë të vlerësohet edhe koeficienti

𝛼��(𝜏 = 𝑈��).

173

Në këtë mënyrë përputhja e vlerave 1:1 ndërmjet 𝜏 dhe Ut,varet nga variabli i rastit 𝑈�� që gjendet nga vlerat

e realizuara të vetë variablit Ut duke supozuar se ai i përket bashkësisë diskrete të vlerave [0.1;0.9]. Kështu,

nëse përcaktojmë se, Ut = 0.1+ τstep* round (Ut−0.1

τstep) ku funksioni round () shërben për të përafruar vlerat në

numrin e plotë më të afërt, garantohet se vlerat e 𝑈�� me të vërtetë i përkasin setit të bashkësisë Λ.

174

Shtojca B: Simulimi Monte Carlo

Simulimi Monte Carlo është dizenjuar për të testuar nëse rezultatet e variablave të fundëm të paraqitura në

Pohimin 1, që lidhen me gjetjen e kuantilit kritik me kusht arrijnë të ndajnë periudhat e qëndrueshme nga

ato të paqëndrueshme. Për ta bërë këtë është e rëndësishme të ndiqet procesi i gjenerimit të dhënave

(Data Generating Process - DGP) i cili përfaqësohet nga modeli QAR(1):

𝑦𝑡= 𝛼0 (𝑈𝑡)+ 𝛼1 (𝑈𝑡)𝑦𝑡−1

ku sikurse kemi përmendur tashmë {𝑢𝑡} është një variabël rasti në vijim me shpërndarje probabilitare iid,

dhe koeficientët α0 dhe α1janë funksione [0,1] të dhëna sipas α0 (Ut) = F−1(Ut) ku F:R [0,1] është

funksioni i shpërndarjes normale kumulative dhe α1 (Ut) = min {1, … γ0

+ γ1

Ut} me γ0 ∈ (0.1) dhe γ1 >0.

Sipas Lima et.al (2006) verifikimi është kryer me anë të 10.000 përsëritjeve për 100 dhe 300 vëzhgime, sipas

këtij protokolli. Fillimisht, mjedisi statistikor i përpunuar nëpërmjet programit statistikor Ox gjeneron serinë

kohore të yt, dhe nëpërmjet procedurës së quantreg vlerësohet modeli QAR (p) dhe përllogaritja e gjatësisë

së intervalit kohor sipas procedurës së Koenker dhe Machado (1999). Në këtë mënyrë koeficientët

vlerësohen për të gjitha kuantilet dhe me anë të testeve të rrënjës së njësisë arrihet të gjendet kuantili

kritik τcrit, që është kuantili që lidhet me koeficientin autoregresiv që shfaq një tendencë të rikthimit drejt

vlerave të mesatares historike kur hipoteza bazë H0: α1(𝜏) = 1 bie poshtë. Për më tepër nëpërmjet

procedurës quantreg, gjenerohen kuantilet me kusht përfshirë edhe kuantilin kritik sipas testeve të ADF:

Qyt(τcrit | ℱT) = α0(τcrit) + α1(τcrit)yt−1 + αj+1 (τcrit)∆yt−j.

Me anë të kuantilit kritik me kusht mund të verifikojmë lehtësisht nëse modeli jonë QAR(p) për vlera të

fundme variablash mund të përcaktojë saktë ose jo kufirin e stacionaritetit vetëm nëpërmjet krahasimit të

vlerave të {yt} me Qyt(τcrit | ℱT) për të gjitha vëzhgimet e marra në analizë ku DGP paraqet model të rrënjës

së njësisë. Për ta kuptuar këtë proces më në detaj le të përcaktojmë variablat dummy 𝑊𝑡𝑖 dhe 𝑍𝑡

𝑖 për një

përsëritjë të caktuar i:

𝑊𝑡𝑖 = (

1 : 𝑛ë𝑠𝑒 𝛼1(𝑈𝑡) = 1 0 ∶ 𝑖 𝑘𝑢𝑛𝑑ë𝑟𝑡 𝑚𝑒 𝑟𝑎𝑠𝑡𝑖𝑛 𝑚ë 𝑙𝑎𝑟𝑡

) dhe 𝑍𝑡𝑖 = (1 : 𝑛ë𝑠𝑒 𝑦𝑡 > Qyt

(τcrit | ℱT) dhe 𝛼1(𝑈𝑡) = 1

0 ∶ 𝑖 𝑘𝑢𝑛𝑑ë𝑟𝑡 𝑚𝑒 𝑟𝑎𝑠𝑡𝑖𝑛 𝑚ë 𝑙𝑎𝑟𝑡 )

Në këtë mënyrë variabli 𝑊𝑡𝑖 paraqet të gjitha vëzhgimet me koeficient autoregresiv unitar, ndërkohë që me

anë të 𝑍𝑡𝑖 identifikohen të gjitha vëzhgimet që shfaqin sjellje të rrënjës së njësisë krahas vlerave ku seria

kohore e yt paraqet vlera që ndodhen mbi quantilin kritik me kusht. Në të njëjtën mënyrë në mbështetje të

përkufizimit 3, mund të përllogarisim H-statistic për një moment kohe 1

𝑇 ∑ 𝑍𝑡

𝑖𝑇𝑡=1 = 𝐻𝑖.

175

Për çdo simulim përllogarisim 𝑅𝑖- statistic dhe ndërtohet histograma e shpërndarjes së funksionit për të

gjitha përsëritjet, nga të cilat përzgjidhen vetëm ato në të cilat seria kohore e yt përfaqëson një proces

stokastik me të paktën një kuantil që shfaq paqëndrueshmëri të lokalizuar, pra kur hipoteza H0: α1(𝜏) = 1

nuk bie poshtë për të paktën një kuantil 𝜏′ ∈ (0,1).

Arsyeja e përzgjedhjes së vetëm këtyre përsëritjeve lidhet me faktin se, mqs Ut ka një shpërndarje

standarte uniforme dhe α1 (Ut) = min{1, … γ0 + γ1Ut} është e mundur që për një përsëritje të caktuar j,

procesi stokastik {𝑦𝑡𝑗} të mos shfaqë rrënjë të njësisë, dhe kjo ndodh kryesisht për vlera të vogla të 𝛾0 dhe 𝛾1

që nuk janë pjesë e analizës sonë.

Në përfundim, simulimi i Monte Carlo vërteton Pohimin 1 sipas të cilit kuantili kritik me kusht shfaq sjellje

të qëndrueshme për një numër të fundëm të dhënash si dhe nëpërmjet tij arrihet të përcaktohen në

mënyrë tejet të saktë periudhat e qëndrueshme nga ato të paqëndrueshme, megjithatë saktësia rritet sa

kohë rritet numri i vrojtimeve dhe i përsëritjeve.

176

Shtojca C: Testet statistikore të analizës ekonometrike

Tabela 21C.1 Rezultatet e testit për kohëvonesën e rendit të tretë

177

Tabela 22C.2 Rezultatet e testit për kohëvonesën e rendit të dytë

----------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------

| Bootstrap | Bootstrap

dis_debt | Coef. Std. Err. t P>|t [95% Conf. Interval] dis_debt | Coef. Std. Err. t P>|t [95% Conf. Interval]

------------- +---------------------------------------------------------------------------------------- ------------- +--------------------------------------------------------------------

q10 | q60 |

dis_debt_1 | .7105544 .2942019 2.42 0.018 .123325 1.297784 dis_debt_1 | 1.110067 .2305226 4.82 0.000 .6499419 1.570192

dis_debt_2 | .115722 .2443716 0.47 0.637 -.3720458 .6034897 dis_debt_2 | -.1013868 .2056869 -0.49 0.624 -.5119395 .3091659

_cons | 2.760676 1.923941 1.43 0.156 -1.079526 6.600878 _cons | -.2243106 .8679725 -0.26 0.797 -1.956791 1.50817

------------ -+---------------------------------------------------------------------------------------------------------+------------------------------------------------------------------------------

q20 | q70 |

dis_debt_1 | .7726388 .1746192 4.42 0.000 .4240973 1.12118 dis_debt_1 | 1.182654 .2225106 5.32 0.000 .7385211 1.626787

dis_debt_2 | .0810619 .1699287 0.48 0.635 -.2581171 .4202409 dis_debt_2 | -.1407381 .1876994 -0.75 0.456 -.5153876 .2339115

_cons | 2.347843 .8347656 2.81 0.006 .6816435 4.014042 _cons | -.7719089 1.219165 -0.63 0.529 -3.205372 1.661554

------------ -+-------------------------------------------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------

q30 | q80 |

dis_debt_1 | .8714367 .1613107 5.40 0.000 .5494592 1.193414 dis_debt_1 | 1.268158 .3202042 3.96 0.000 .6290279 1.907288

dis_debt_2 | .0267884 .153434 0.17 0.862 -.2794671 .333044 dis_debt_2 | -.1883621 .2708305 -0.70 0.489 -.7289421 .3522178

_cons | 1.64198 .7940992 2.07 0.043 .0569515 3.227009 _cons | -1.346601 1.917057 -0.70 0.485 -5.173063 2.479862

---------- ---+------------------------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------

q40 | q90 |

dis_debt_1 | .9090661 .1901834 4.78 0.000 .5294585 1.288674 dis_debt_1 | 1.726031 .3995193 4.32 0.000 .9285866 2.523474

dis_debt_2 | .0227987 .1690105 0.13 0.893 -.3145477 .3601451 dis_debt_2 | -.4332345 .3492101 -1.24 0.219 -1.130261 .2637918

_cons | 1.076951 .8757529 1.23 0.223 -.6710588 2.824962 _cons | -4.98649 2.062687 -2.42 0.018 -9.103631 -.8693492

-------------+---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

q50 |

dis_debt_1 | .9140701 .2197121 4.16 0.000 .475523 1.352617

dis_debt_2 | .0540542 .1916844 0.28 0.779 -.3285493 .4366578

_cons | .4634363 .9361982 0.50 0.622 -1.405223 2.332096

------------- +-------------------------------------------------------------------------------------------

bootstrap(1000) SEs .10 Pseudo R2 = 0.6855

sqreg dis_debt dis_debt_1 dis_debt_2, q( .1 .2 .3 .4 .5 .6 .7 .8 .9) reps (1000)

(fitting base model)

Bootstrap replications (1000)

----+--- 1 ---+--- 2 ---+--- 3 ---+--- 4 ---+--- 5

Simultaneous quantile regression Number of obs = 70

.80 Pseudo R2 = 0.7668

.90 Pseudo R2 = 0.7656

.20 Pseudo R2 = 0.7392

.30 Pseudo R2 = 0.7638

.40 Pseudo R2 = 0.7828

.50 Pseudo R2 = 0.7975

.60 Pseudo R2 = 0.7986

.70 Pseudo R2 = 0.7858

178

Tabela 23C.3 Rezultatet e testit për kohëvonesën e rendit të parë

----------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------



------------- +---------------------------------------------------------------------------------------- ------------- +--------------------------------------------------------------------

q10 | q60 |

dis_debt_1 | .8321656 .1244543 6.69 0.000 .5838862 1.080445 dis_debt_1 | 1.005222 .0324972 30.93 0.000 .9403914 1.070052

_cons | 2.699986 2.331023 1.16 0.251 -1.950278 7.350249 _cons | -.1552228 .6728005 -0.23 0.818 -1.497423 1.186977

------------ -+---------------------------------------------------------------------------------------------------------+------------------------------------------------------------------------------

q20 | q70 |

dis_debt_1 | .8472472 .0425075 19.93 0.000 .7624471 .9320473 is_debt_1 | 1.029578 .0439205 23.44 0.000 .9419585 1.117197

_cons | 2.511563 .8797004 2.86 0.006 .7566084 4.266517 _cons | -.5611249 .9271257 -0.61 0.547 -2.41069 1.28844

------------ -+-------------------------------------------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------

q30 | q80 |

dis_debt_1 | .9071604 .0320211 28.33 0.000 .8432801 .9710407 dis_debt_1 | 1.100925 .0924034 11.91 0.000 .9165857 1.285265

_cons | 1.480172 .6995581 2.12 0.038 .0845919 2.875752 _cons | -1.692354 1.776716 -0.95 0.344 -5.236805 1.852097

---------- ---+------------------------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------

q40 | q90 |

dis_debt_1 | .923185 .0369349 24.99 0.000 .8495019 .996868 dis_debt_1 | 1.279602 .0966309 13.24 0.000 1.086828 1.472375

_cons | 1.222681 .7743353 1.58 0.119 -.3220753 2.767438 _cons | -4.692985 1.82913 -2.57 0.012 -8.341998 -1.043971

-------------+---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

q50 |

dis_debt_1 | .9773124 .0352785 27.70 0.000 .9069336 1.047691

_cons | .2578758 .7243084 0.36 0.723 -1.18708 1.702831

------------- +-------------------------------------------------------------------------------------------


sqreg dis_debt dis_debt_1, q( .1 .2 .3 .4 .5 .6 .7 .8 .9) reps (1000)



----+--- 1 ---+--- 2 ---+--- 3 ---+--- 4 ---+--- 5


.80 Pseudo R2 = 0.7461

.90 Pseudo R2 = 0.7429

.20 Pseudo R2 = 0.7251

.30 Pseudo R2 = 0.7563

.40 Pseudo R2 = 0.7763

.50 Pseudo R2 = 0.7893

.60 Pseudo R2 = 0.7887

.70 Pseudo R2 = 0.7721

179

Tabela 24C.4 Rezultatet e testit për qëndrueshmërinë globale

----------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------



------------- +---------------------------------------------------------------------------------------- ------------- +--------------------------------------------------------------------

q10 | q60 |

dis_debt_1 | .8321656 .0920091 9.04 0.000 .6486125 1.015719 dis_debt_1 | 1.005222 .0358247 28.06 0.000 .9337533 1.07669

_cons | 2.699986 1.731801 1.56 0.124 -.7548625 6.154834 _cons | -.1552228 .7593128 -0.20 0.839 -1.67001 1.359565

-------------+----------------------------------------------------------------------------------------- ----------------+------------------------------------------------------------------------------

q20 | q70 |

dis_debt_1 | .8472472 .0448385 18.90 0.000 .7577969 .9366975 dis_debt_1 | 1.029578 .0554738 18.56 0.000 .9189103 1.140245

_cons | 2.511563 .9166182 2.74 0.008 .6829595 4.340166 _cons | -.5611249 1.142774 -0.49 0.625 -2.840896 1.718647

------------ -+-------------------------------------------------------------------------------------------------------+--------------------------------------------------------------------------------

q30 | q80 |

dis_debt_1 | .9071604 .0325495 27.87 0.000 .8422259 .9720949 dis_debt_1 | 1.100925 .0970206 11.35 0.000 .9073745 1.294476

_cons | 1.480172 .6939561 2.13 0.036 .0957675 2.864577 _cons | -1.692354 1.90738 -0.89 0.378 -5.497473 2.112765

------------+------------------------------------------------------------------------------------------- -----------------+----------------------------------------------------------------------------

q40 | q90 |

dis_debt_1 | .923185 .036657 25.18 0.000 .8500562 .9963137 dis_debt_1 | 1.279602 .1051692 12.17 0.000 1.069795 1.489409

_cons | 1.222681 .7624155 1.60 0.113 -.2982961 2.743659 _cons | -4.692985 2.01731 -2.33 0.023 -8.717408 -.6685613

-------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

q50 |

dis_debt_1 | .9773124 .0402584 24.28 0.000 .896999 1.057626

_cons | .2578758 .8412137 0.31 0.760 -1.4203 1.936051

------------- +-------------------------------------------------------------------------------------------


sqreg dis_debt dis_debt_1, q( .1 .2 .3 .4 .5 .6 .7 .8 .9) reps (1000)



----+--- 1 ---+--- 2 ---+--- 3 ---+--- 4 ---+--- 5


.80 Pseudo R2 = 0.7461

.90 Pseudo R2 = 0.7429

.20 Pseudo R2 = 0.7251

.30 Pseudo R2 = 0.7563

.40 Pseudo R2 = 0.7763

.50 Pseudo R2 = 0.7893

.60 Pseudo R2 = 0.7887

.70 Pseudo R2 = 0.7721

disertacion rËndËsia e borxhit publik nË ekonomi …«ndësia-e... · rËndËsia e borxhit...

Documents