CuốnsáchnàydànhtặngĐạiSứQuánIsraeltạiViệtNam

LỜIGIỚITHIỆUThếgiớichúngtađangsốnglàmộtthếgiớiđadạng,nhiềusắc

màu.Cónhữngdântộcbịvùidậpxuốngtậnbùnđen,rồingậmngùichođólà“sốphận”.Cónhữngdântộcluônsẵnsàngtiếnvềphíatrước,chấpnhậntháchthứcvànhờvậyđãthànhcông,cónhữngphátkiến,đónggópvĩđạichonhânloại.

NgườiDoTháivàQuốcgiaDoTháiIsraellàmộttrongsốrấtítcácvídụđiểnhình.TrênthếgiớicólẽchưacótrườnghợpnàonhưngườiDoThái,cảmộtdântộcchịucảnh“thiêndi”,sốnglưuvong,phiêubạtkhắpnơitrênthếgiớitrên2000nămnhưngvẫnphụcquốcthànhcôngvớinguyênbảnsắcvàtôngiáocủamình.Khôngchỉcóvậy,vớitổngsố16triệungười,tứcchiếmkhoảng0,2%dânsốthếgiới,ngườiDoTháiđãđứngởđỉnhcaotrongrấtnhiềulĩnhvựcvàcóđónggóptolớnchonhânloại,thểhiệnrõnhấtquaviệchọgiànhđượckhoảng30%tổnggiảithưởngNobeltrongcáclĩnhvựckhoahọc,kinhtếvàyhọctừtrướcđếnnay.

Vớimộtcuốnkhảocứuhơn300trangdướitiêuđề“CâuchuyệnDoThái:LịchsửthăngtrầmcủamộtDântộc”,tácgiảĐặngHoàngXa,ngườiđãdànhrấtnhiềuthờigianvàtâmsứcchođềtàinày,đãvẽnênmộtbứctranhlịchsửsốngđộngtrảidàiqua4000nămđầybithương,nhưngcũngđầyquảcảmcủadântộcDoThái.Vớiócquansáttinhtế,cộngvớitưduylogiccủangườilàmkhoahọc,tácgiảĐặngHoàngXađãđưaracáchnhìnđachiềuvềcácyếutốtôngiáo,vănhóa,kinhtế,chínhtrị,lịchsửvàcónhữnglýgiảikháthuyếtphụcvềcâuchuyệnthànhcôngcủangườiDoTháicũngnhưquátrìnhhìnhthànhvàxâydựngđấtnướccủaNhànướcIsraelhiệnđạingàynay.

TuycâuchuyệnlàcủangườiDoTháivàNhànướcIsrael,nhưngquađâychúngtacũngthấycónhiềunéttươngđồngvềtinhthầnbấtkhuất,khôngchịulùibướctrướcgiankhócủangườiViệtvàngườiDoThái.Cuốnsáchlàtàiliệuthamkhảohữuíchchonhữngaimuốntìmhiểuvềđấtnước,conngườiIsrael.Cáicònlạilàcâuhỏicònbỏ

http://sachvui.com/

ngỏchobạnđọclàliệuchúngtacóthểhọcgìđểthànhcôngtrongcôngcuộcpháttriểnvàbảovệđấtnướcnhưngườiDoThái?

TS.HoàngAnhTuấn

ViệntrưởngViệnNghiêncứu

ChiếnlượcNgoạigiao

LỜICẢMTẠCuốnsáchnày“CâuchuyệnDoThái:Lịchsửthăngtrầmcủa

mộtDântộc”,vớinộidungtrảidài4000nămlịchsửcủadântộcDoThái,khôngthểhoànthànhnếukhôngcósựthamkhảocácnguồntrithứcvôtậntừsáchvở,cácbàibáothờisự,chínhtrị,cácluậnvănnghiêncứucủacáchọcgiảcáctrườngđạihọc.Danhsáchcủanhữngtưliệunàycóthểnóilàquádàiđểliệtkêrađây.Cuốnsáchcũngkhôngthểđếntaybạnđọcnếukhôngcósựgiúpđỡvàủnghộcủabạnhữuxagần.

Trướchết,tôixingửilờicảmtạđếnBàMeiravEilonShahar–ĐạisứcủaIsraeltạiViệtNam–đãchotôicảmhứngđểđặtbútviếtcuốnsáchnàyvềdântộcDoTháicủaBà,mộtdântộcmàtôivôcùngngưỡngmộ.Tôixincảmơnngườibạncủatôi–AmitBachenheimer–đãgiúpduyệtlạinộidungcủacuốnsách.XincảmơnsựủnghộnhiệttìnhcủacácbạntrongĐạisứquánIsrael.Đốivớitôisựủnghộcủacácbạnlàvôgiá.

TôicũngxingửilờicảmtạchânthànhđếnTiếnsĩHoàngAnhTuấn–ViệntrưởngViệnNghiêncứuChiếnlượcNgoạigiaođãviếtlờigiớithiệuchocuốnsách;TiếnsĩNguyễnMạnhHùng–TổnggiámđốcCôngtyCPSáchTháiHàvàcũnglàngườibạnrấttậntụycủatôi–cùngcácbạn,cácemtrongCôngtyCPSáchTháiHà,đãhếtlònggiúpđỡđểđưacuốnsáchnàytớitaybạnđọc.

Cuốicùng,đólàlờicảmơnđếncácbạncủatôitrong“NhómNghiêncứuDoThái&Israel”–TrầnTrọngThành,VũTrọngĐạivàTrầnThịThuHương–đãchonhữngýkiếnvàlờikhuyênđángquí.

LỜINÓIĐẦU

▪QuốcgiachínhthứchiệnnaycủangườiDoTháilàIsrael,thủđôlàJerusalem.

▪ThờiđiểmthànhlậpNhànướcIsraelhiệnđại:ngày14thángNămnăm1948.

▪BiểutượngDoTháigiáovàNhànướcIsrael:ngôisaosáucánh(ngôisaoDavid).

▪DânsốIsraelngàynay:8.180.000(thốngkênăm2014).

I

Nguồn:http://www.ibanet.org/Article/Detail.aspx?ArticleUid=d240e809-c5e1-4bee-9a8f-c0a9d208693e

BảnđồIsraelhiệnđại

sraelđứngởngãbacủachâuÂu,châuÁvàchâuPhi.Vềmặtđịalý,IsraelthuộcvềchâuÁ.LãnhthổIsraelnằmởrìaphíaĐôngcủaBiểnĐịaTrungHảithuộcbánđảoẢRậpngaygiữatrungtâmcủavùngTrungĐông(1).VịtríđịalýcủaIsraellàmộtnghịch

cảnh:mộtđấtnướcnhỏmangtínngưỡngDoTháigiáo,vâyquanhlàcáclánggiềngẢRậpHồigiáođầythùhận.ChínhsựkhácbiệtvàthùnghịchmangnặngmàusắctôngiáocủacácnướcẢRậpHồigiáolánggiềngđốivớiIsraellàmộttrongnhữnglýdochínhchâmngòichonhữngbấtổnchínhtrịchocảkhuvựcTrungĐôngcảtrămnămnay.

TạisaoIsraelngàynaylạilàmộtđiểm“nóng”tạiTrungĐôngvàlàtâmđiểmchúýcủatoànthếgiới,cảvềnhữngxungđộtđầybạolựccũngnhưnhữngthànhtựuvềkinhtế,vănhóavàconngườiđếnngạcnhiênnhưthế?

MộtvàihọcgiảphươngTâynhậnđịnhrằngmộtphầnbanềnvănminhphươngTâymangdấuấncủatổtiênDoThái.ChúngtacóthểcảmnhậnsứcnặngcủanhậnđịnhnàytừnhữngtêngọinhưAbrahamLincolh(2)–têncủatổngthốngthứ16củanướcMỹ,chođếnbứctượngnổitiếngDavid(3)củađiêukhắcgiangườiÝMichaelangelo;từtêntuổicáctưtưởnggiađãlàmthayđổitưduycủathếgiớinhưAlbertEinstein,SigmundFreud;cácchínhtrịgialỗilạcHenryKissinger,ThủtướngÁoBrunoKreisky,ThủtướngPhápPierreMendès…;cácvănsĩnổitiếngFranzKafa,IsascAsimov,ShaiAgnon…;cácnhạcsĩcổđiểnIsaacStern,YaschaHeifetz,ArthurRubinstain…Chođếnnăm2011giảiNobelđãđượctraochotrên800nhânvậtvàcáctổchứcxãhộithìtrongđóxấpxỉtrên180ngườilàngườigốcDoThái,tứclàchiếm22%sốnhânvậtđượccoilànhữngtrítuệhàngđầucủanhânloại.ỞnướcMỹhiệnnaycó1/3triệuphúvà20%giáosưcáctrườngđạihọchàngđầuthếgiớilàngườiDoThái.

NhữngtêntuổivànhữngconsốrấtấntượngnàyphầnnàođãnóilêntầmảnhhưởngcủatrítuệDoTháiđốivớivănminhphươngTây.SongtrênthựctếảnhhưởngthựcsựcủatrítuệDoTháicổđốivớivănminhphươngTâylạinằmởmộtphạmvisâurộnghơnrất

nhiều,đặcbiệttrongviệcvănminhphươngTâytiếpnhậnquanđiểmcủangườiDoTháitrongcáchkiếngiảinhữngvấnđềsâusắccủađờisống,đặtnềnmóngchoviệcxâydựngmộtcơcấuxãhộiổnđịnhvàhiệuquả.NgaynhữngvănkiệnsánglậpcủanướcMỹ,trongđócóTuyênngônĐộclập,HiếnphápvàTuyênngônNhânquyền,đềudựatrênnhữngnguyêntắcđạođứccủaKinhTorah.Hệthốngphápluậtcủacáctiểubang,liênbangvàcácđịaphươngởMỹcũngđềucónguồngốctừKinhTorah.

VănminhDoTháikhôngđểlạinhữngkiếntrúcnổitiếngnhưnhữngkimtựtháp,điệnPantheonhoặcVạnLýTrườngThành,nhưngnólưulạimãimãimộtdisảnphivậtthểvôgiámàítcónềnvănminhnàocóthểsánhđượcvềtầmảnhhưởnglâudài,sâusắcđốivớivănminhtoànnhânloại.

Vớinhữngảnhhưởngsâusắcnhưthế,chúngtadễmườngtượngrằngđấtnước,conngười,vàlịchsửDoTháiphảivôcùngấntượngvàkỳvĩ.Thựctếlạihoàntoàntráingược.Theothờigian,ngườiDoTháilànhữngkẻđếnmuộntrênsânkhấulịchsử.MảnhđấtCanaan(4)cổnhỏbélànơiđịnhcưcuốicùngcủangườiDoTháikhiquốcgiaIsraelđượcLiêpHợpQuốcchấpnhậnthànhlậpvàonăm1948vớidiệntíchướcchừng15.000km2.CònlịchsửcủadântộcDoThái,nhìntừbênngoài,cóthểnóilàrấtkhiêmnhường,cũnggiốngnhưlịchsửcủamuônvànnhữngdântộcnhượctiểukhác.

VậythìchìakhóacủanhữngthànhtựucủangườiDoTháinằmởđâunếukhôngphảilànằmởnơinhữngcổvậtquígiáhayởkíchthướcđịalýcủađấtnướcvàlịchsử.LầntheocâuhỏinàychúngtapháthiệnrarằngcáiđãnângngườiDoTháitừtămtốilêntớivĩđạichínhlàsựkhaokhátcủahọtrongviệctruycầunhữngýnghĩalớnlaocủacuộcsống.TrongcácchươngsauchúngtasẽcùngnhauônlạilịchsửlậpquốcvàsựhìnhthànhcủaDoTháigiáođểtìmxemnhữngýnghĩađólàgì.

Khácvớicáctôngiáokhác,điểmđặcbiệttronglịchsửhìnhthànhDoTháigiáolàtôngiáonàygắnliềnvớilịchsửlậpquốcđầychônggaicủadântộcDoThái.Khôngnhữngvậy,đócònlàmộtlịchsửlậpquốcchịunhiềucayđắng.Nămlầnbảylượtbịnôlệ,quốcgiabịdiệtvong,dânchúngbịxuađuổilangthangkiếmsốngkhắpthếgiới,vậymàngườidânDoTháivẫngiữđượcbảnsắcdântộcvàbảotồnđược

tôngiáocủamìnhchođếntậnngàynay.Trongkhiđó,nhữngnềnvănminhcổđạilánggiềngxungquanhIsraelnhưnềnvănminhAiCậpcổđại,dântộcđãxâydựngnênnhữngkimtựthápvĩđại;NgườiHyLạpkhởiđầuchonềnvănminhdânchủ,đãsảnsinhchothếgiớinhữngPlato(5),Aristotle(6)danhtiếng;NgườiLaMãvớithờikỳcổđạihoàngkim,tấtcảnayđãkhôngcòn.NhữngquốcgiavănminhcổđạiđótrongquákhứđãtừngxâmlănggiàyxéolênmảnhđấtthiêngliêngcủangườiDoThái,chođếnnaytấtcảchỉcònlạilànhữngdấutíchđổnátvàmãimãichỉcòntrongkýức.RiêngdântộcDoThái,trảiquabiếtbaonhiêuchìmnổi,vẫncònchođếnngàynay,hiênngangvàkiêuhãnh.

HãyđọcnhữngcâuthơtrongmộtbàithánhvịnhcủavuaDavidcáchđâybangànnăm:

ThiênChúalàmụctửtôi,tôikhôngmongmuốngìhơn,

ThiênChúađặttôinằmnghỉtrênđồngcỏxanh

ThiênChúadẫntôiđibênmặtnướcyêntĩnh

ThiênChúakhôiphụclinhhồntôi

ThiênChúadẫntôiđitrênđườngcôngchínhvìdanhNgài

Dùcóbướcquathunglũngbóngtốicủasựchết

tôicũngkhôngsợcáiácvìThiênChúađangởvớitôi…

NhữnglờithơấyđượccấtlêntrongsuốthànhtrìnhgiannancủangườidânDoThái,trongnhàriêng,nơithánhđường,trênđồngcỏ,trongnhữngđêmthâuvắnglặnghaygiữatiếngreohòcủalễhội,trongcáctrạitậptrunguámđầychếtchóc.Hồnthơấylànơitrôngcậy,làniềmhyvọngvàsứcmạnhtâmlinhcủamộtdântộclưulạc.

Chúngtahãycùngnhauquaylạicuốnphimlịchsử,lầnbướctheohànhtrìnhkinhngạccủadântộcđángngưỡngmộnày.

ĐặngHoàngXa

2014

T

CHƯƠNGIBẢNSẮCDOTHÁI

“TạiIsrael,đểlàmộtngườithựctế,bạnphảitinvàophéplạ.”–DavidBen-Gurion(ThủtướngđầutiêncủaNhànướcIsraelhiệnđại)

ừkhiNhànướcIsraeltuyênbốđộclậpvàonăm1948,nhữngđánhgiálịchsửvềIsraelthườngchỉđặttrọngtâmxoayquanhcủacáccuộcchiếnnẩylửa,cácxungđộtẢRập-Israelkhôngbaogiờhếtvàcáccuộcđàmphánngoạigiaobếtắc.

Trọngtâmđórấtgâyhiểulầm.Israelđãtrảiquanhiềucuộcchiến;Israelcũngluônlàmụctiêucủacáccuộctấncôngkhủngbốnhiềuhơnbấtkỳmộtquốcgianàokhác;cũnglàmộtthànhviêntíchcựctrongnỗlựckiếntạohòabìnhcủaTrungĐôngtrongnhiềuthậpniên.Tuynhiên,cácxungđộtvàthươnglượng,mặcdùthườngxuấthiệnvớitầnsuấtrấtcaotrêncáctiêuđềtruyềnthônghàngngày,chỉlàmộtphầnnhỏcủacâuchuyện.Cuốnsáchnày“CâuchuyệnDoThái:Lịchsửthăngtrầmcủamộtdântộc”chochúngtanhìnthấymộtbứctranhquantrọnghơnvàbaoquáthơn:thựctếcủađấtnướcnàyvàconngườicủanólàgì?

CâutrảlờilàIsraelhiệnđạiđãvàđangxâydựngmộthệthốngchínhtrị,kinhtế,xãhộivàvănhóavớimộtýthứcrõràng–mặcdùkhônghoànhảovàchưatrọnvẹn.Đólàmộtquốcgiabìnhthườngnhưmọiquốcgiakhác,độcđáo,đặcsắc,vàmangnhiềumàusắckhác

lạ.

TuyrằngIsraelhiệnđạikhởinguồntừmộttrongnhữngnềnmóngxãhộivàvănhóalâuđờinhấttrêntráiđất,disảncổxưacủanóđãkhônggiúpchocôngcuộcxâydựngquốcgiaIsraelhiệnđạidễdànghơn.Ngượclại,tôngiáovàchủnghĩaduyvật,ngônngữđadạng,dânchúngvớinhiềutrìnhđộpháttriểnkinhtế,kinhnghiệmlịchsửkhácnhau,trongsốcácyếutốkhác,đãkhiếnchocôngcuộcxâydựngquốcgiacủaIsraelđặcbiệtphứctạpvàđầythửthách.Mộtmảnhđấtnhỏbévàkhôcằn,tàinguyênthiênnhiênítỏi,baoquanhbởicácnướclánggiềngthùđịch,cùngvớinhữngcâuchuyệnthànhcôngngoạnmụcđãlàmchoIsraeltrởnênmộtđấtnướcnhưhuyềnthoại.

BẢNSẮCDOTHÁIVÀĐỊNHNGHĨAISRAELHIỆNĐẠIÝtưởngchorằngngườiDoTháilà“chỉlà”mộtnhómtôngiáolàmộtkháiniệmbắtđầuvớicuộcCáchmạngPhápnăm1789,nhưngđãkhônggâyảnhhưởngởTâyÂuchođếngiữathếkỷ19.KháiniệmnàyhoàntoànkhôngđứngvữngtrongcáccộngđồngngườiDoTháiởĐôngÂuhayTrungĐông.ỞTâyÂu,nhữngngườicócảmtìnhvớingườiDoTháivànhữngngườiDoTháimuốnmìnhhòađồngvớinềnvănhóacủađasố,đãtìmcáchmôtảngườiDoTháinhưnhữngcôngdânbìnhthườngvềmọimặtngoạitrừtrongkhuvựccánhânhạnhẹpcủatôngiáo.Khôngtựcoimìnhlàmộtdântộcđặcbiệtvớimộtnềnvănhóa,ngônngữ,vàbảnsắcriêngbiệtlàmộtcáchlàmcủangườiDoTháitrongcốgắngđạttớibìnhđẳngvàloạibỏchủnghĩabàixíchDoThái.Nhưngcáchtiếpcậnnàyđãkhôngphảnánhđượcthựctếlịchsửvàmâuthuẫnvớichínhhìnhảnhbảnthâncủahọ.

TrongThờiKỳThánhKinh[3000TCN–538TCN],(1)vàchođếnthờiđiểmquốcgiaIsraelcổđạibịngườiLaMãhủydiệtvàonăm70CN,ngườiDoTháiđãsinhhoạtnhưmộtquốcgia,đượccholàđầutiêntronglịchsử.Sauđó,suốttronghơn19thếkỷ,ngườiDoTháilưuvong(gọilàDoTháiDiaspora),trênnhữngvùngđấtmàhọcưngụ,đãhìnhthànhnênmộtdântộctáchbiệtvớinhữngtổchứcquảnlýphi-nhànướctheocungcáchriêngcủamình,vớingônngữduy

nhất,phongtụcđộcđáo,nhữngýtưởngkháclạ,vàmộtnềnvănhóarấtkhácbiệt,chưakểđếnnhữngthứnhưtrangphụcquầnáovànghệthuật.Nhữngtừnhư“Hebrew”và“Israeli”,sửdụngphổbiếnhơntừ“Jews”-ngaytrongthờihiệnđại–đãphảnánhrằngbảnsắcdântộcvàconngườiIsrael,đãtựmởrộngvượtrangoàiphạmvicủatôngiáo.

Tôngiáo,nhưthế,chỉlàmộtdấuhiệutrongbảnsắcngườiDoThái,giốngnhưmộtquốcgiatrongtựnhiên.Khôngcómâuthuẫnnàogiữabảnsắctôngiáovàbảnsắcdântộc.Trongthếgiớicổđạivàcũngởngaythờihiệnđại,ởnhiềunơi,mộttôngiáokhácbiệtlàmộttrongnhữngđiểmnổibậtchínhcủanhànướcquốcgia.ĐiềunàyđặcbiệtđúngtạikhuvựcTrungĐôngthờihiệnđại,nơimàIsraellàmộtđiểnhình.

Trongsuốtlịchsử,hànhđộngđầutiênđánhdấurằngngườiDoTháicómộtbảnsắcdântộcđặcbiệtmạnhmẽchínhlàviệchọđãtừchốicácvịthầnvàcácphongtụctôngiáocủangaycảnhữngdântộcđãtừngthốngtrịhọnhưngườiLaMãvàsauđóngườiKitôgiáovàHồigiáo.Trongnhiềutrườnghợpkhác,cónhữngdântộcchấpnhậntôngiáo,ngônngữ,vàbảnsắccủanhữngngườicaitrịhoặchàngxómđểrồicuốicùngbiếnmấtkhỏilịchsử.Điềuđóchothấyrằngmộtbảnnăngyếukémkhôngcóchỗtồntạitrongthếgiớicủaquyềnlực.Cáibảnsắctôngiáo-dântộckéodàicủangườiDoTháiđãtỏramạnhhơnsovớihầunhưbấtkỳmộtdântộcnàokháctrêntráiđất.

Khảnăngsinhtồnnàyđãđượcđịnhhìnhkhôngphảichỉdođặctính“bướngbỉnh”và“bấtchấp”củangườiDoThái,cũngkhôngphảidonhữngoépđốivớihọbằngvũlực.Thayvàođó,ngườiDoTháiđãhànhđộnggiốngnhưmộtquốcgiahiệnđại,dùrằngđãmấtquyềnkiểmsoáthoặchiệndiệntrongnhữngvùnglãnhthổđặcbiệt.Thậtvậy,việcngăncấmtôngiáođốivớingườiDoTháibằngcáchphaloãngtậptụccủahọhaytíchhợptừtậptụccủanhữngdântộckháctrongthờicổđạiđãdẫnđếncuộcnổidậythànhcôngcủangườiDoTháivàonăm166TCNchốnglạingườiSyriadòngSeleucidđểlậpnênvươngquốcHasmoneansđộclập;vàngượclạilàcuộckhởinghĩathấtbạichốnglạingườiLaMãvàdẫnđếnsựhủydiệtcủaJerusalemvàonăm70,buộcngườidânDoTháisốngcuộcđờilưuvongtronggần2000năm.

SaukhidịchchuyểntrungtâmsinhhoạttừVùngđấtIsraelđến

cáccộngđồngDoTháiDiaspora,rờixakhỏiquêhươnglịchsửởTrungĐông,ngườiDoTháivẫntiếptụccốgắngsinhhoạtnhưmộtquốcgia,mặcdùbuộcphảichấpnhậnnhữngthiệtthòicủalốisốngtáchbiệt,đólàsựphânbiệtđốixửvàthậmchíbáchhạidướibàntaycủacácnướclánggiềng.Quanhiềuthếkỷ,trongkhuônkhổlãnhđạocủacácgiáosĩDoThái,ngườiDoTháivẫnduytrìmộthìnhthứcchínhphủcộngđồngcủariêngmình,cùngvớiphápluật,lịch,ngônngữ,cácquanđiểmtriếthọc,cóthểnhìnthấytrongcácvănbảnlớncủagiáohộivàđặcbiệtlàquađồăn,tậpquán,vàtrangphụcquầnáo.

Đâykhôngphảilàmộthoạtđộngmangtínhcụcbộ.CáccộngđồngcánhâncủangườiDoThái,ngaykhicáchxanhaungànvạncâysốvàsốngtrongnhữngđiềukiệnrấtkhácbiệt,vẫnduytrìkếtnốitrongsuốtthờigiandàithờiTrungcổvàtiếptụctrongthờikỳhiệnđại.Thậtvậy,đóchínhlàlýdogiảithíchtạisaongườiDoTháivẫncóthểthànhcôngtrongviệcduytrìthươngmạiởtầmxa,giữđượcnhữngtậpquánkháđồngnhất,vàmộtđốithoạitrítuệthốngnhất.

TấtcảngườiDoThái,ngaycảnhữngngườinghèovàíthọcnhấtsốngởcácthônxómcôlậpnhất,vẫnýthứcđượcnguồngốccủahọtạiVùngđấtIsraeltrongThánhKinh;nhiềungườivẫnduytrìquanhệvớicộngđồngrấtnhỏngườiDoTháiđangcònsốngởđóvàluôntinrằngsốphậnsẽdẫnhọtrởvềkhiĐấngCứuThếxuấthiện.

ChủnghĩaPhụcquốcDoThái(Zionism–ChủnghĩaZion)xuấthiệnởchâuÂuvàocuốithếkỷ19đãcậpnhậttấtcảnhữngýtưởnghiệncótrêntinhthầntựgiácvàchủnghĩadântộcđươngđại.Nóđềxuấtcâutrảlờicho“câuhỏiDoThái”,rằnglàmthếnàođểngườiDoThái,baogồmcảnhữngngườicócuộcsốngkhôngbịbaobọcbởigiớiluậttôngiáo,đápứngnhữngtháchthứcvàcơhộicủathếgiớihiệnđại?Câutrảlờilàkhôngphảisựđồnghóa,cũngkhôngphảilàsựtồntạithuầntúytôngiáocóthểđápứngnhữngtháchthứccủathếgiớihiệnđại,màchínhlàsựtồntạicủaquốcgia:đólàsựcầnthiếttạoramộtnhànướcDoTháingaytrênquêhươnglịchsử.CácnhàZionistcũnglậpluậnrằngviệcthaythếsựkiênnhẫncủalòngtinbằnghànhđộngcủaconngườisẽbảotồncuộcsốngcủachínhnhữngngườiDoTháivàsựthịnhvượngchotôngiáocủahọ.

ỞĐôngÂu,nơimàđạiđasốngườiDoTháichâuÂutậptrung,trênthựctếmộtđờisốngquốcgiacủangườiDoTháivẫntồntạitrongsuốtthếkỷ19vàkéodàisangthếkỷ20ởnhiềunơi.Hầuhết

ngườiDoTháichâuÂunóitiếngYiddish,mộtngônngữcónguồngốctừtiếngDoTháivàtiếngĐức.Họcầunguyệnhàngngàytrongcáchộiđường,lấyVùngđấtIsraellàtrungtâmtôngiáo,vàsinhhoạtnhưmộtcộngđồnghoàntoàntáchbiệtvớicáclánggiềng.VụgiếtngườihàngloạtcủaĐứcQuốcXã,cùngvớisựđồnghóacưỡngchếởmộtsốquốcgiachâuÂuvàLiênXôcũ,đãkếtthúclốisốngnày.

MộtbứctranhgầnnhưsongsongởTrungĐông.Ởđây,ngườiDoTháisốnggầnnhưhoàntoàncôlậptrongcộngđồngcủahọ,tuântheocáclềluậttôngiáoriêng,cótrangphụcvànghềnghiệpkhácbiệt,vànóimộtngônngữđặcbiệtđólàArabic-HebrewhoặcSpanish-HebrewtươngtựnhưtiếngYiddish.

Vớilịchsửnhưthế,nhậnthứcchungcủanhiềungườingoàicuộclàngườiDoTháiluônlàngườingoàilề,khôngtựnguyệnhộinhậphoàntoànvàonhữngcộngđồngđasốnơihọsống.ĐốivớingườiDoTháiởchâuÂuKitôgiáohoặcTrungĐôngvớiđasốHồigiáo,chưabaogiờ–hoặcchỉrấtgầnđây–cóbấtkỳlờiđềnghịhộinhậphoàntoàn.Tuynhiên,đạiđasốngườiDoTháikhôngnhìnbảnsắckhácbiệtcủahọvớiýnghĩtiêucựcmàvẫncoimìnhđơnthuầnlà“hướngnội”.Nóicáchkhác,ngườiDoTháitựcoihọlàmộtphầncủacộngđồngDoTháirấtgắnkếtcủariêngmình,trongkhivẫnchiasẻthếgiớiquanvớicácthànhviêncủacáccộngđồngkhácbấtkểvịtríđịalývàhoàncảnhkinhtếcủahọ.

Thậtvậy,Israelhiệnđạikhôngphảilàmộttácphẩmtùyýhoặcngẫunhiên–nókhôngchỉđơnthuầnlàkếtquảcủanhữngthảmhọa,vídụnhư,Holocaust.Thayvàođó,nólàsựtiếpnốicủamộtquátrìnhlịchsửlâudài.SựrađờicủaNhànướcIsraellàkhôngthểtránhkhỏivàchỉlàmộtlogichợplýcũngnhưbấtkỳnhànướcnàotrênthếgiớihiệnnay,đượctạorabởimộtcộngđồngcủanhữngngườicóchungmộtthếgiớiquan,lịchsử,vàướcmuốnđượcchiasẻsốphậncủamình.

SựtồntạicủanhữngcảmtìnhđốivớiChủnghĩaPhụcquốcDoTháitrongxãhội,tôngiáovàthếgiớiquanDoTháicólẽsẽkhôngđitớiđâunếukhôngcómộtphongtràocótổchức.Nhữngnhàtưtưởngtiênphonggiữathếkỷ19–MosesHess[1812-1875],LeonPinsker[1821-1891],vànhữngngườikhác–đãcungcấpcáinhìnthoángquavềýtưởnglãnmạncủamộtnhànướcDoThái,nhưngTheodorHerzl[1860-1904]vàBen-Gurion[1886-1973]mớilànhữngnhàcách

mạngđãđưaýtưởngphụcquốctrởthànhhiệnthựcvàonhữngnăm1890khởiđầuvớikháiniệm“VùngđấtIsrael”(LandofIsrael).

CuộcdicưrảiráccủanhữngngườidânDoTháilưuvongvềlạiVùngđấtIsraelvàthamgiavớicộngđồngtôngiáotruyềnthốngđãcóởđódẫnđếnsựrađờicủaYishuv.ĐâylàtêngọicộngđồngngườiDoTháiởVùngđấtIsraelgiữanhữngnăm1880và1948,khiIsraeltuyênbốtrởthànhmộtnhànướcđộclập.CộngđồngDoTháiYishuvđóngvaitròquantrọngtrongviệcđặtnềnmóngchomộtNhànướcIsraelđãđượctrùliệu.TrongkhitruyềnthốngvàlịchsửDoTháilàlớpnềnmóngđầutiêntrongviệcđịnhhìnhNhànướcIsraelhiệnđại,Yishuvlàlớpthứhai.

Nhữngthuộctínhvănhóavàcơcấukinhtế-chínhtrịđượctạoratrongthờikỳYishuvđãtrởthànhnhữngthuộctínhcơbảncủanhànướcvàxãhộiIsraelhiệnđạisaunày.Cácđặctrưngtiền-nhànướcđượcbiếtđếnnhấtbaogồm:sựhồisinhcủangônngữHebrew,sựthànhlậpcáctổchứctựvệ,việcthànhlậpmộtnềntảngkinhtếcôngnghiệptheocấutrúcxãhộichủnghĩa,sựpháttriểncủamộthệthốngdịchvụxãhộitoàndiện,sựhòahợpcủamộtnềnvănhóanẩysinhchủyếutừchấtmentríthứccủaĐôngÂu,việclậpracáclàngcộngđồngsángtạo“Kibbutz”vàcáchợptácxã“Moshav”,vàviệcxâydựngmộtkhuônkhổquốcgiacănbảnlàthếtụcvớicáckhíacạnhtôngiáolớn.NhiềuyếutốkháctừnhữngnămYishuvtronggiaiđoạntiền-nhànướcvẫntiếptụcảnhhưởngđếnIsraelrấtlâusaukhiNhànướcIsraelđượcthànhlập.

Hãyxemxét,vídụ,vaitròcủatôngiáo.ĐểnóirằngIsraellàmộtnhànướcDoTháikhôngcónghĩalàchỉđơnthuầnlàmộtbảntuyênbốvềbảnsắctôngiáo.Nótrướctiênphảilàmộttuyênbốvềbảnsắcdântộc.ĐạiđasốcácnhàlãnhđạoYishuv,vàsauđócácnhàlãnhđạoIsrael,làthếtục(cónghĩalàkhôngràngbuộcvàotôngiáonào).HọđồngthờicôngnhậntầmquantrọngcủatôngiáotrongviệcgắnkếtngườiDoTháilạivớinhau,tôntrọngtínngưỡngcủacácnhómthiểusố,nhưngcũngmuốnđảmbảorằngtôngiáokhôngcóquánhiềuquyềnlựcđốivớixãhộivàvănhóadântộc.

Vìvậy,thếhệlãnhđạothốngtrịYishuvvàNhànướcIsraelbanđầuđãsớmđạtđượcmộtthỏahiệpvớicáclãnhđạotôngiáo-vàothờiđiểmđólàChínhThống(Orthodox)–chấpnhậnquyềnlựccủatôngiáoởmộtsốkhíacạnhcủaxãhội.Ngàynaycáctổchứcnhà

nướcvẫntuântheoluậtlệvềchếđộănchay(Kosher)củangườiDoThái;cáccửahàngthườngđóngcửavàongàySabbath(mặcdùthựctếnàyđãbịxóimòntheothờigian);nhànướcnghỉlàmviệctrongcácngàylễtôngiáocủangườiDoThái;kếthôn,lyhôn,vàchôncấtđượccácgiáosĩDoTháiđiềukhiển;sinhviêncủacácchủngviệnYeshiva(2)đượchoãnnghĩavụquânsự.Thỏahiệpnàyđảmbảoduytrìsựcânbằngquyềnlựccủacảhaiphíathếtụcvàtôngiáo.

Tuynhiên,thựctếthìIsraellàmộtxãhộinghiêngvềthếtục.NóichínhxácthìIsraelđượcđặctrưnglàmộtđấtnướctrongđócáckháiniệm,phongtụcvàlịchsửcónguồngốctôngiáođãđượcđặtvàotrongmộtkhuônkhổthếtụcvàquốcgia.Trongmộtýnghĩatươngtự,quátrìnhnàycũngđãdiễnratrongnềnvănminhphươngTâyKitôgiáo.

TrongbahoặcbốnthậpniênđầutiêncủaNhànướcIsraelđộclập,ngườiIsraelDoTháitiếptụctựchorằnghọđượcphânchiarõràngthànhhainhómtôngiáovàthếtục.Đếnnhữngnăm1990,tuynhiên,ngườiIsraelDoTháinhậnrasựtồntạicủamộtchuỗirộngcácquanđiểmcũngnhưtrìnhđộcủaviệcthựchànhtôngiáo.Khixãhộiđãtrởthànhthếtụchơnvàítýthứchệhơn,mộtthànhphầnkhálớndânsốgọilà“truyềnthống”xuấthiện;họvẫnduytrìcácyếutốcủagiớiluậttôngiáonhưnglạicamkếtchomộtlốisốngcơbảnthếtục.CáchtiếpcậnnàyđặcbiệtmạnhtrongnhómngườiDoTháiMizrahilànhữngngườiDoTháiđếntừTrungĐôngvàBắcPhi.

CácđảngpháichínhtrịtôngiáovẫntồntạisausựrađờicủaChủnghĩaZionhiệnđại.Tuynhiên,cácđảngpháinàykhôngtìmcáchthayđổithểchế.Thayvàođó,họlàcácnhómlợiíchvớimụctiêuđơnthuầnlàcungcấpcôngănviệclàmvàkinhphíchocáccộngđồngcủariênghọ,trongkhivẫncốgắnggiữnguyêntrạngtrậttựcủaxãhội.Mụctiêucủahọ,khiđó,làkhôngthayđổi,nhưngtiếptục.Kếtquảlà,cácxungđộttôngiáo-thếtục,mặcdùđôilúcnóngbỏng,đãgiảmdầnvềtầmquantrọngtheothờigian.

Mặcdùcórấtnhiềutháchthức,Israelngàynaycómộthệthốngdânchủđanguyênđượckiếntrúcđểcóthểdungchứacáccộngđồngvàcácquanđiểmkhácnhau,mặcdùkhôngđạidiệnvềđịalý.

HệthốngkinhtếcủaIsraeltrongnửađầuthếkỷ20cũngđãđượcpháttriểnhòađiệuvớicácđiềukiệnđặcbiệttrongkhiphảiđốimặt

vớihoàncảnhcủamộtdântộcthiếuvốntàichính,thiếucáctổchứchiệnđạivàcốgắngtạodựngtronghoàncảnhcủamộtđấtnướckémpháttriển.Cáccôngtyvàdoanhnghiệpnhànước,banđầuđượchỗtrợvốntừngườiDoTháiởnướcngoài,lànhữngcôngcụđầutiênđãgiúpthiếtlậpnênnềnkinhtếcủaYishuvvàtạoracôngănviệclàm.Trongnhữngthậpniênđầutiênsaukhitrởthànhnhànướcđộclập,nềnkinhtếcủaIsraelđượccácHistadrut(nghiệpđoàn)vàcáccôngtyliênkếtcủanó,chiphốiphầnlớncũngnhưbởicácdoanhnghiệphợptácxã.

Nhưngđếnnăm1990,khiđấtnướcpháttriểnvượtquámứcmàcơcấukinhtếcủahệthốngxãhộichủnghĩacóthểchịuđựng,Israelđãthựchiệnmộtquátrìnhchuyểnđổikhéoléotừngbướcsangcơcấudânchủvớimứcđộtưnhânhóalớnhơn.Israelcũngđãxâydựngmộtnềnkinhtếdựatrênnhữngđiểmmạnhcủamình–côngnghệmáytính,nôngnghiệp,ytế,khoahọcđờisống–mặcdùtronghoàncảnhkhókhănvềtàinguyênthiênnhiên,thươngmạivớicácnướclánggiềngẢRậprấthạnchế,vàthiếumộtthịtrườngnộiđịarộnglớn.Giaicấpvàcácvấnđềkinhtế–thườnglàchủđềchínhtrongsinhhoạtchínhtrịcủacácnướckhác–khôngphảilàvấnđềcốtlõitrongsinhhoạtchínhtrịIsrael.

MộttháchthứclớnkháclàviệcthànhlậpcáclựclượngvũtrangvàcơcấuanninhquốcgiađểđốiphóvớicácmốiđedọahủydiệttừcácnướcẢRậplánggiềng,mộthoàncảnhhyhữukhôngthấycótrongsố200quốcgiatrongthếgiớiđươngđại.Vànhiệmvụnàylạiphảiđượcthựchiệnbởimộtdântộchầunhưkhôngcóchútkinhnghiệmquânsựnàotrongquãngthờigian2000nămtrước.TronggiaiđoạnYishuv,bốnlựclượngvũtrangngầmđãđượcpháttriểntrongđóhailựclượngđốilậpvớilãnhđạoIsrael.TuynhiênviệcgiảithểthànhcôngcủahailựclượngnàyhợpnhấtvàocáclựclượngvũtrangquốcgiasaukhiIsraelgiànhđượcđộclậpđãcungcấpchoIsraelmộtcơcấutổchứcquânsựlấydânsựlàmchủđạo(civilian-directedmilitary)đãtồntạikháổnđịnhsuốttừkhiđóchođếnngàynay.

Đảmbảorằngquânđộiphảnánhđúngnguyêntắcdânchủcủađấtnước,hoạtđộnghiệuquảvàgiánđoạntốithiểuđếnđờisốngkinhtếxãhội,vàcuốicùngcóthểbảovệIsraelchốnglạithùnghịchlàmộtnhiệmvụlớn.Mộthệthốngquânsựđộcđáođãđượcthiếtlậpcáchbằngcáchkếthợpnghĩavụquânsựcóthờihạnbắtbuộcvới

mộtlựclượngdựbịlớnvàlinhhoạtcóthểđượchuyđộngbấtcứlúcnào.Thêmvàođó,Israelđãpháttriểnthànhcôngmộtngànhcôngnghiệpquốcphòngtiêntiếnđểbùđắpchosựvượttrộivềsốlượngcủacáclựclượngthùđịchbênngoài,cộngvớimộtchiếnlượcquânsựthôngminhsẵnsàngđốiphóvớicácmốiđedọatiềmnăngtrêntấtcảcácvùngbiêngiớicủađấtnước.

Hệthốngquânsựnàytrênthựctếquacáccuộcchiếnđãchứngminhsựthànhcôngvượttrộitrongviệcbảovệđấtnướcchốnglạicácmốiđedọabênngoài.Hơnnữa,nóbắtbuộcphảinhưthếvì,nhưnhữngbàihọcxươngmáutronglịchsửIsrael,chỉcầnmộtthấtbạixảyrathìcóthểsẽlàdấuchấmhếtcủaNhànướcIsrael,vàtiếptheosẽlạilàthảmsátvàxuađuổi.

Tuynhiên,mặcdùtầmquantrọngđặcbiệtcủacácvấnđềanninhquốcphòng,Israellạikhôngphảilàmộtxãhộiđặtquánặngtrọngtâmvàoquânsự.Israelcóquánhiềunhữngvấnđềkhácphảiquantâm,đólàđảmbảoổnđịnhxãhội,việchòanhậpcủadânnhậpcư,ansinh,vàpháttriểnđấtnước.

Trong40nămđầutiêncủanềnđộclậpIsrael,cáclựclượngquânđộichínhquycủatấtcảcácnướclánggiềng–trựctiếpnhưAiCập,SyriavàJordanvàgiántiếpnhưẢRậpSaudivàIraq–làmốiđedọachiếntranhhàngngày.BằngviệckýkếthiệpướchòabìnhvớiAiCậpđầutiênvàonăm1979vàsauđóvớiJordanvàonăm1994,IsraelđãloạibỏhaitrongsốbalựclượngthùđịchẢRậpchínhmàIsraelphảiđốimặt.SựyếukémcủaSyriađãtựnhiênloạibỏlựclượngthứbacònlạivàlàmgiảmkhảnăngchiếntranhquyướctrêncácvùngbiêngiớicủaIsraelxuốngbằngzero.Thêmvàođó,sựtanrãcủanướcLiênXôcũvàonăm1991,IraqloviệcđốinộisauchiếntranhvùngVịnh1990-1991,cácquốcgiaẢRậpthìbậntâmvớiIranvàmốiđedọacủacáchmạngHồigiáo,tấtcảđãgiúpIsraelgiảmthiểunguyhiểmởmặttrậnnày.

Tuynhiên,vàonăm2011,tìnhhìnhcóvẻnhưđổihướng.CácnhómHồigiáocựcđoanHamas(3)ởdảiGazavàHezbollah(4)ởbiêngiớiphíaBắcđẩymạnhchiếntranhtênlửatrêncácvùngbiêngiớicủaIsrael;cuộcnổidậynăm2011tạiAiCậpcóthểdẫnđếnhủybỏhiệpướchòabình1979;tiếntrìnhhòabìnhIsrael-Palestinengưngtrệ;cùngvớisựpháttriểncủacáchmạngHồigiáo,tấtcảchothấycácvấnđềanninhcủaIsraelcònrấtxamớiđếnhồikết.Khôngnghingờ

gìnữa,cácmốiđedọađốivớiIsraelvẫnởmứccaosovớibấtkỳquốcgianàokháctrênthếgiới.Tuynhiên,ngườiIsraelchủyếuvẫnhướngtớigiảipháphòagiảivớicácquốcgialánggiềngnhưđãlàmtrongnhữngthậpniêntrước.

Đốimặtvớithựctếđó,tinhthầnquốcgiacủangườidânIsraeltỏrarấtcao.Trongcáccuộcthămdòhàngnăm,sốngườibàytỏsựhàilòngvớicuộcsốngcủahọvàhyvọngvàotươnglaiđạttớimứccaomộtcáchkhácthường.Gần80%ngườiIsraelnóirằnghọsẽchiếnđấuchođấtnước,tráingượcvới60%củangườiMỹvà40%củangườiAnh.Tỷlệnhữngngườitrẻtuổisẵnsàngtìnhnguyệnthamgiacácđơnvịchiếnđấuđãtháchthứcmọidựđoánbiquanvềtínhíchkỷvàtháiđộhưởnglạctronggiớitrẻ.

MộtyếutốkhácđãảnhhưởngrấtlớnđếnsựpháttriểncủaIsraellànhữngngườinhậpcưDoTháiđếntừnhiềuquốcgiavàcácnềnvănhóakhácnhauđãhòanhậpthànhcôngtrongmộtxãhộithốngnhất.TrướcvàsauđộclậpcủaIsraelvàonăm1948,nhữngngườinhậpcưđếnđầutiêntừchâuÂu,sauđóchủyếulàtừTrungĐông,saunàytừLiênXôcũ,vàvớisốlượngnhỏhơn,từEthiopia.Hầuhếtnhữngngườinhậpcưlàngườitịnạnnghèo,mấthếttàisản,cũngnhưbịchấnthươngtâmlýdođiềukiệnsốngkhắcnghiệtvàkhủngbốởcácquốcgiahọđãbỏtrốn.HọđãtìmthấyđờisốngmớitrênVùngđấtIsrael.Họhyvọng.

XãhộiIsraelđãgiúpnhữngngườinhậpcưhòanhậptrêncơsởbìnhđẳng,mặcdùdướinhữngáplựckinhtếkhủngkhiếpcủathờikỳhậuđộclập,vàngaycảkhichínhphủIsraelbuộcphảitiếnhànhchínhsáchthắtlưngbuộcbụngvàchiakhẩuphần.Tuynhiên,sauđóđãphátsinhkhiếunạirằngquátrìnhhộinhậplàcưỡngchếvàcósựphânbiệtđốixửgiữacácsắcdân.Điềunàyđãtrởthànhmộtvấnđềchínhtrịvàvănhóakhánóngbỏngvàonhữngnăm1980,tuynhiênsauđónóđãnhạtdầnvớisựrađờicủamộtthếhệmớihòanhậphơnvàthườngthôngquaviệckếthôngiữacácsắcdânnhậpcưkhácnhau.

MặcdùIsraelđượcđịnhnghĩalàmộtnhànướcDoThái,nólạihoạtđộnggiốngnhưmộtquốcgiaTrungĐôngtruyềnthốngđanguyên–vớimộttôngiáonhànướcvàcácnhómthiểusốtựtrịmộtphần–hơnlàmộtnhànướcchâuÂudântộcchủnghĩa(mono-nationalist)củathếkỷ20đãxóabỏtấtcảcácnhómthiểusốtrong

quátrìnhcưỡngbứcđồnghóa.ỞIsrael,mỗicộngđồngtôngiáocóquyềnkiểmsoátđốivớicácvấnđềriêngcủacộngđồngmìnhvềtìnhtrạngcánhân,cóquyềnduytrìvănhóa,tôngiáo,và,ởmộtmứcđộnàođó,tựchủvềtưpháp.

HệthốngnhànướctheomôhìnhnàycủaIsrael,cũngnhưcáchtiếpcậnvớitôngiáonóichung,đượcthểhiệntrongsựtồntạicủanămhệthốngtrườnghọc:hệthốngcáctrườngnhànước-thếtục,hệthốngcáctrườngnhànước-tôngiáo(Datim,hoặcChínhThốnghiệnđại),hệthốngcáctrườngHaredi(ChínhThốngtruyềnthống),hệthốngcáctrườngdùngngônngữẢRập(chonhữngngườinóitiếngẢRập),vàShas(5)(cáctrườngchonhữngngườiủnghộđảngchínhtrịnày,chủyếulàchongườiDoTháiMizrahinghèo).

Israelnổilêntừnhữngnămtrướcvàsauđộclậpcủamìnhvớimộttháchthứcchínhtrị,thếgiớiquan,kinhtế,vănhóatrộnlẫntừnhiềuyếutốkhácnhau.TrongsốcácảnhhưởngchínhlàxãhộiDoTháitruyềnthốngcùngvớinhữngcảicáchYishuvvànhữngvaymượntừcácnềnvănhóaĐôngÂu,TâyÂuvàTrungĐông.BổsungtheothờigianlàcácyếutốvănhóacủaBắcMỹ,ĐịaTrungHải,vàNgahiệnđại,cũngnhưmộtmôitrườngvănhóaẢRậptựtrị.Phatrộntấtcảcácyếutốdântộc,ngônngữ,tôngiáovàvănhóanàyvớinhauđãtạonênmộtmôitrườngxãhộiphongphú,nhữngýthứchệchínhtrịđadạngvànhiềugiaitầngvềđịavịxãhội.

CHÍNHTRỊ,VĂNHÓACHÍNHTRỊVÀCÁCXUNGĐỘTBÊNNGOÀIGiốngnhưnhiềuquốcgia,Israelđãtrảiquamộtgiaiđoạnanhhùngtrướckhiđạtđếnmộttrậttựthểchế.Nhưng,khônggiốngnhưcácquốcgiakhác,Israelvẫntiếptụccuộcchiếnđấuchosựsốngcòntrongsuốtsựtồntạicủamình,vàbấtkỳcuốnsáchnàovềIsraelchắcchắnsẽphảitốnrấtnhiềugiấymựcđểmôtảnhữngxungđộtcủaIsraelvớicácnướclánggiềngvàtácđộngcủanhữngxungđộtấy.Tuynhiên,vấnđềnàychỉlàmộtkhíacạnhcủaNhànướcIsrael,vàthựcchấtkhônggâynhiềuảnhhưởngvàquantrọngnhưnhữngngườingoàicuộcvẫnlầmtưởng.

Tuynhiên,đểthấuhiểuIsrael,chúngtacầnhiểurằngnhậnthứcvềmốiđedọahiệncóvẫnluônluônnhưmộtbóngmalơlửngtrongtâmthứcmỗingườidânởđấtnướcnày.ĐólàvìdấuấncủacácsựkiệnđauthươngngàytrướcvẫncònlưulạiđâuđótrongkýứcsốngcủamỗingườidânDoThái-cuộcthảmsátngườiDoTháichâuÂutrongHolocaust,cuộcsốngbấpbênhvàxáotrộncủahầunhưtấtcảmọigiađìnhDoTháisốngtạicácnướcHồigiáo-cảhaitrườnghợpđềudẫnđếnsựmấtmáttrongcuộcsống,giađình,ngườithân,tàisảnvàtiềnbạc.ChiếnthắnglẫylừngcủaIsraeltrongCuộcchiếnSáungàychốnglạiAiCập,Jordan,vàSyrianăm1967khôngnênđượcghinhớvớilòngtựhàotháiquámàquênđitìnhtrạngảmđạmcủaIsraeltrướccuộcchiếnvàđiềugìsẽxảyranếuIsraellạibịđánhbại,giốngnhưnhữngbàihọccayđắngđãxảyratrongquákhứ.

Từnhữngnăm1930đếnnăm1977,thờikỳtrướcvàsauNhànướcIsraelđộclập,IsraeldoĐảngLaođộng(6)điềuhành.TầmnhìnvàcáctổchứccủaĐảngLaođộng-baogồmcảHistadrut-cóảnhhưởngrấtlớnvìĐảngLaođộnglàngườidẫnđầuviệcthayđổitừVùngđấtIsraelsangNhànướcIsrael,đãpháchọakếhoạchpháttriểnkinhtếcủamộtnhànướcđộclập,vàđãđóngmộtvaitròquyếtđịnhtrongviệcđịnhhìnhbảnchấtcủaxãhộiIsrael.Trêndanhnghĩa,vaitròcầmquyềncủaĐảngLaođộngđãkếtthúcvàonăm1977saunhữngtổnthấtcủaIsraeltrongCuộcchiếnYomKippernăm1973,mặcdùIsraelcuốicùngđánhbạihaiquốcgiaxâmlượclàAiCậpvàSyria.SựthayđổilãnhđạolàdosựhỗtrợcủađasốMizrahidànhchoĐảngLikud(7)bảothủvàsựthấtvọngngàycàngtăngvớimộtthểchếbịcoilàquácốthủvàtrìtrệ.NgườianhhùngđượcchọnlàmthủtướngmớilàMenahemBegin,mộtngườiđànôngmangnặngbảnsắccủaĐôngÂu.

Nhìnlại,sựdịchchuyểnchínhtrịnăm1977vàcácsựkiệntiếptheobáohiệusựkếtthúccủakỷnguyênlậpquốcanhhùngcủaIsraelvàsựchuyểndịchsangmộtcơcấuxãhộimới,điểnhìnhvàvữngbềnhơnchomộttươnglailâudài.ChínhvìsựtồntạicủaIsraellàmộtnhànướcđúngnghĩavớicácyêucầuvềtiêuchuẩnhóavàthểchếhóa,cáckháiniệmxãhộichủnghĩavàcáctổchứctừthờitiền-nhànướcđãkhôngcòntácdụng.Cáckháiniệm“tậpthể”và“lýtưởng”đãtừngmanglạichủquyềnchoIsraelđãđếnlúcphảinhườngchỗchonhữngtậpquánmớimangtínhcánhân,vậtchấthơn,điểnhìnhcủaxãhộiphươngTây.Đồngthời,đếnlúcnàyngườidânIsraelcũngđã

hộinhậpvàtrởnênđồngnhấthơnmặcdùcósựđadạnghiệndiệntrongbakhuônkhổ:Ashkenazic(8)-Mizrahi(9),tôngiáo-thếtục,vàDoThái-ẢRập.

Nhữngsựpháttriểnxãhộinàyđồngthờixảyravới(nhưngtươngđốikhôngliênquan)cuộctranhluậnquantrọngnhưngkhôngchínhthứcgiữanhữngnăm1967và1993vềviệclàmthếnàođểđốiphóvớixungđộtẢRập-Israelđangdiễnra.TrongCuộcchiếnSáungàynăm1967,IsraelđãchiếmBánđảoSinaivàdảiGazatừAiCập,BờTâyvàĐôngJerusalemtừJordanvàCaonguyênGolantừSyria.PheChínhtrịcánhtả(Politicalleft–cấptiến)củaIsraelchorằngcácquốcgiaẢRậpvàPalestine(mặcdùkhôngnhấtthiếtTổchứcGiảiphóngPalestine,PLO(10))mộtngàynàođósẽđàmphánnghiêmtúcvàkhiđiềuđóxảyra,IsraelnêntrảlạinhữngvùnglãnhthổđãchiếmđượcsauCuộcchiếnSáungàynăm1967đểđổilấyhòabình.

Ngượclại,PheChínhtrịcánhhữu(Politicalright–bảothủ)củaIsraelchorằngmộtđềnghịhòabìnhchânchínhsẽkhôngbaogiờxảyravàdođóIsraelnênxemnhữngvùnglãnhthổnàynhưmộtphầncủadisảnDoTháivàhỗtrợđịnhcưchongườiDoTháiởđó.

PheChínhtrịtrungtâm(Politicalcentre)làphetrungdungđứnggiữa,kếthợpsựthiếulòngtincủacánhhữuvàogiátrịcủacáccuộcđàmphánvớingườiPalestinevàcácquốcgiaẢRập,vớisựkhẳngđịnhcủacánhtảrằngIsraelnêngiảmbớtsựhiệndiệntrongcáckhuvựcởBờTây.Theocáchtiếpcậnnày,pheChínhtrịtrungtâmủnghộcáchànhđộngđơnphươngnhưhàngràoBờTâyvàkếhoạchđơnphươngrútquâncủaIsraelsongsongvớiviệctiếptụccáchànhđộngquânsựnhưmộtphươngtiệnchiếnđấuchốnglạichủnghĩakhủngbố.

Sựđồngthuậncơbản(trưngcầuýdân)củaquốcdânlàchốnglạiviệcsápnhậpBờTây,dảiGaza,hoặcSinai,trongkhinhiềungười,trongđócónhiềungườithuộcphetả,ủnghộsápnhậpĐôngJerusalemvàCaonguyênGolanvàoIsrael.

BấtkểquanđiểmnàovềviệcchophéphaykhuyếnkhíchđịnhcưDoTháitạicácvùnglãnhthổchiếmđược,khôngphenàotrongchínhtrịIsraelcốgắnghếtsứcđểngănchặnnó.Sauhết,cảhaipheđềulậpluậnrằngnếunhưcómộtthỏathuậnhòabìnhnàođótrongtương

lai,thìcáckhuđịnhcưvẫncóthểđượctháodỡ.VàchừngnàomàIsraelkhôngđạtđượcbấtcứmộtcuộcđàmphánhòabìnhnghiêmtúcvớingườiPalestine-đangđượcdẫndắtbởiPLO-thìkhómàcómộtquyếtđịnhnàokhácchotươnglai.

Mặcdùtranhluậnnhưvậy,mỗikhixuấthiệnmộtcơhộihứahẹnđểtìmkiếmkhảnăngchohòabình,chínhphủIsraelkhôngbaogiờbỏqua.CơhộiđầutiênđếnkhiTổngthốngAiCậpAnwaral-Sadatýthứcrằng,vìlợiíchcủamình,AiCậpnênchấmdứtcácxungđộtvớiIsrael.MenahemBegin,ThủtướngIsraelkhiđó,đãháohứcđápứngtạiCuộchọptrạiDavidvàonăm1978bằngcáchtraolạiBánđảoSinaichoAiCậpvàđồngýdỡbỏcáckhuđịnhcưDoTháiởđóđểđổilấymộthiệpướchòabình.LãnhđạocủaChínhtrịcánhhữucủaIsrael,ĐảngQuốcgia(NationalCamp),đãchứngtỏkhảnănglinhhoạtrấtthựcdụngcủachínhphủIsraeltrongcơhộinày.

CuộctranhluậnnộibộcủaIsraeltiếptục-nhưngchủyếuvẫnlàthảoluậntrongnghịtrường-chođếnHiệpđịnhOslonăm1993.ThỏathuậnOslo1993làmộtthửnghiệm,mặcdùcũnglàmộtrủiro,đểxemhòabìnhcóthểđạtđượchaykhông.IsraelđãtraotrảphầnlớnBờTâyvàdảiGazachoPLO.Ngượclại,camkếtcủaNhàcầmquyềnPalestine,làphảingănchặnhoạtđộngcủacácnhómcựcđoanchốnglạiIsraelđểchuẩnbịchohòabìnhvàchấmdứtxungđột.

Câuhỏiđặtralà:liệuđềnghịnhượngbộ,trongđógồmcảviệctraotrảlạihầunhưtấtcảcácvùnglãnhthổmàIsraelđãchiếmđượcvàcôngnhậnnhànướcPalestine,cóđemlạihòabìnhhaykhông?VàgốcrễxungđộtẢRập-IsraelcónằmtrongviệcPalestinevàcácnhàlãnhđạoẢRậptừchốicôngnhậnsựtồntạicủaIsraelhaykhông?

TrongkhiIsraelthamgiavàothửnghiệmkéodàibảynămnàytừnăm1993đếnnăm2000,cácđiềukiệncủacuộctranhluậnnộibộđãthayđổi.NhữngngườiIsraelcóquanđiểmdaođộngtừ“trungtâmđếncánhtả”chorằngPLO,NhàcầmquyềnPalestine,vàlãnhđạoFatahYasirArafat-nếuđượcchấpnhậnmộtnhànướcPalestineđộclậpbaogồmBờTâyvàdảiGaza–chắcchắnsẽđàmphánmộtthỏathuậnhòabìnhvàgiữgìnnó.Phầnthưởngkhôngchỉlàhòabìnhchokhuvựcmàcònlàkhảnăngtiếnđếnmột“TrungĐôngmới”,nhưnhàlãnhđạokỳcựucủaĐảngLaođộngShimonPereskỳvọng,trongđótấtcảmọingườisẽpháttriểnthịnhvượng.

Cònquanđiểmchungtừ“trungtâmđếncánhhữu”lànhượngbộđểđạtđượcmộtthỏathuậnhòabìnhsẽkhôngcótácdụngvàkhôngnhữngthếcòncókhảnăngsẽnângcaomứcđộbạolựcvàgiúpcáclựclượngthùđịchmạnhhơnlên.Quanđiểmnàychorằngkhicáccuộcđàmpháncuốicùngdiễnra,haibênsẽkhôngđồngý,tiếntrìnhhòabìnhsẽsụpđổ,vàIsraelsẽrơivàomộttìnhtrạnganninhcòntồitệhơnnhiềusovớitrướcđây.CòntrườnghợpnếuhaibênđạtđượcmộtthỏathuậnnàođóthìnhànướcPalestinemớiđượcthànhlậpsẽlạiđượcsửdụnglàmcăncứchomộtvòngxungđộtthứhainhằmxóatênIsraelkhỏibảnđồthếgiới.

Trongthậpniên1990,sứcnóngngàycàngdângcaotrongcuộctranhluậnmớinày,đượcđổthêmdầudovụámsátThủtướngYitzhakRabinvàothángMườiMộtnăm1995.NhàcầmquyềnPalestineđôikhicũngcốgắngngănchặncáccuộctấncôngkhủngbốnhằmvàothườngdânIsrael,nhưngmặtkhácvẫntiếptụckíchđộngtháiđộvàhànhđộngchốnglạiIsrael.NgườiPalestineđãthấtbạitrongviệcchuẩnbịdânchúngchomộtnềnhòabìnhthựcsự,nhưngmặtkhácvẫnbềnbỉyêucầulấylạitoànbộlãnhthổbịIsraelchiếmđóng.Tuynhiên,vòngchungkếtcủacuộcđàmphánsẽchứngminhkịchbảnnàyhaykịchbảnkhácchiếmưuthế.

Năm2000,cóbốnsựkiệnxảyra.HoaKỳtổchứchộinghịthượngđỉnhTrạiDavidtrongđóArafattừchốimộtkhuônkhổchocáccuộcđàmphántrongtươnglai,vàngườiPalestineđãquyếtđịnhtiếptụcbạolựctoàndiện.Tiếptheo,NhàcầmquyềnPalestinetừchốikếhoạchhòabìnhcủaTổngthốngBillClinton,vàchínhphủSyriatừchốithỏathuậnlấylạiCaonguyênGolanđểđổilấymộthòabìnhtoàndiện.

MặcdùđượcđềnghịmộtnhànướcPalestineđộclậpvớithủđôlàmiềnĐôngJerusalem,cùngvớihầunhưtoànbộlãnhthổtrướcnăm1967,vàhơn20tỷUSDbồithường,cácnhàlãnhđạoPalestineđãtừchốinhữngđềxuấtnày,thậmchíchỉđểlàmcơsởchonhữngđàmphántiếptheo.Tươngtự,SyriađềnghịlấylạiCaonguyênGolanchođếnđườngbiêngiớiquốctếcôngnhậnnăm1923,cũngkhăngkhăngđòithêmphầnlãnhthổmàhọđãchiếmđóngbấthợpphápsaunăm1948.VùnglãnhthổnàychophépSyriatiếpcậnBiểnGalileevàmộtvùngđấtchiếnlượckhácmàchỉcógiátrịchoSyriatrongviệccanthiệpvàonguồncungcấpnướccủaIsraelhayđểkhởiđộngcáccuộctấncông.Israelđãtừchốiyêucầunày.

Vàonăm2001,tấtcảnhữngsựkiệnnàyđãthuyếtphụcđasốngườiIsraelrằnghòabìnhkhôngphảilàởtrongtầmtayvàkhôngthểgiànhđượcbằngbấtkỳnhượngbộnàovềphíahọ.VấnđềlàsựtồntạicủaIsrael,chứkhôngphảilàcácchitiếtcủamộtthỏathuậnhòabình.Cáckếtquảbầucửtiếptheo,đặcbiệtlàtrongnăm2001và2003,chothấyrằnghyvọngcủangườiIsrael(hoặcảotưởng,nhưnhiềungườinghĩ)đãbốchơi.Hầuhếtkhôngcòntinrằngchấpnhậnrủirovànhượngbộsẽmanglạihòabình.ĐâylàmộtsựthayđổibướcngoặttrongnhậnthứccủangườiIsraelvềtiếntrìnhhòabình.

BàihọckhácmàngườiIsraelhọcđượctừkinhnghiệmcủatiếntrìnhhòabìnhtrongthậpniên1990đếntừsựnhậnthứcvềviệcrũbỏlờihứacủaphươngTây.HoaKỳvàChâuÂuđãthúcgiụcIsraelphảinhượngbộvàchấpnhậnrủiro,nhấnmạnhrằnghànhđộngnhưvậylàcầnthiếtđểchứngminhrằngIsraelmongmuốnhòabình.Israelđượcbảorằngnếulờiđềnghịhòabìnhthấtbại,phươngTâysẽtăngcườnghỗtrợchoIsrael,vìrằngcácquốcgiaphươngTâykhiđósẽhiểurằngIsraelkhôngcònlựachọnnàokhácngoàiviệcbảovệchínhmìnhvàtừchốinhữngnhượngbộxahơnnữa.

Trongthựctế,điềungượclạiđãxảyra.MặcdùIsraelđãrútquânkhỏimiềnnamLebanonvàsauđókhỏidảiGaza,mặcdùsựhợptáccủaIsraelvớiNhàcầmquyềnPalestine,vànhữnglờiđềnghịhòabìnhchưatừngcócủaIsrael(baogồmđềnghịtrảlạiCaonguyênGolanvàdảiGaza,phầnlớnmiềnĐôngJerusalem,vàgầnnhưtoànbộBờTây,cùngvớiviệcsẵnsàngchấpnhậnmộtnhànướcPalestineđộclập),chỉtríchcủaphươngTâyđốivớiIsraelngượclạitănglênsaukhitiếntrìnhhòabìnhthấtbại,vàsựủnghộcủaphươngTâyđốivớiIsraeldườngnhưgiảmbớt.

Từnhữngkinhnghiệmcủanhữngnăm1990vànămnămtiếptheocủabạolựcvàkhủngbốcủacácnhómcựcđoannhằmvàoIsrael,Israelđãđạttớimộtsựđồngthuậnmới.SựdịchchuyểnquanđiểmcủahầuhếtphecánhtảvàcánhhữuvềpheChínhtrịtrungtâmđãđịnhhìnhlạikhungcảnhchínhtrịcủaIsrael.VớinhữngnghingờvềsựquantâmcủakhốiẢRập(hoặcítnhấtlàPalestinevàSyria)đốivớigiảipháphòabìnhvàhoàinghivềtháiđộcủanướcngoài(phươngTây),Israelđãápdụngmộtmôhìnhmới.Họlấymộtýtưởngtừcánhtả-sẵnsàngrútkhỏinhữngvùnglãnhthổđãchiếmđượcvàonăm1967vàđồngýchấpnhậnmộtnhànướcPalestine-vàmộtýtưởngtừcánhhữu–hoàinghirằngcómộtaiđóbênphía

Palestinethựcsựlàmộtđốitácvìhòabình.

CácchínhtrịgiacủacảhaitruyềnthốngChínhtrịcánhtảvàChínhtrịcánhhữuđãcùngchấpnhậnkháiniệmmớinày.HọđồngýrằnghòabìnhkhôngphảilàtrongtầmtayvàIsraelvẫnđangởtrongmộtgiaiđoạnchuyểntiếplâudài.IsraelcầnphảitiếptụchợptácvớiNhàcầmquyềnPalestineđểhạnchếkíchđộngkhủngbốvàđảmbảorằngNhàcầmquyềnPalestinesẽkhôngsụpđổ-đặcbiệtlàsaukhiHamasnắmquyềnkiểmsoátdảiGaza.TuynhiênngườiIsraelcũngýthứcđượcrằngIsraelnêntiếptụcnhữngnỗlựcnàynhưngcũngkhôngnênmangbấtkỳmộtảotưởnghaymongđợinào.

Kểtừđó,dânchúngIsraelđãbỏphiếuchocácchínhphủkếtiếpủnghộnhượngtoànbộdảiGaza,hầuhếtBờTây,vàphầnlớnmiềnĐôngJerusalemđểđổilấymộthòabìnhtrọnvẹnvàlâudài.Đồngthời,cácchínhphủIsraelcũngyêucầutrướckhimộtthỏathuậnnhưvậyđượchoàntất,NhàcầmquyềnPalestinephảicungcấpbằngchứngthuyếtphụcvềsựsẵnsàngnhượngbộvềphíahọ.

Kếhoạchhòabình2009củachínhphủliênminhIsraelbaogồmcảhaiĐảngLikudvàĐảngLaođộngkêugọicôngnhậnIsraellàmộtnhànướcDoThái,táiđịnhcưngườitịnạnPalestinetạinhànướcPalestinemới,hạnchếcáclựclượngquânsựcủanhànướcPalestine,bảođảmanninhchoIsrael,vànhấtquyếtrằngbấtkỳthỏathuậnhòabìnhnàocũngphảibaogồmviệckếtthúcvĩnhviễnxungđộtIsrael-Palestinethayvìchỉlàkhúcdạođầuchomộtgiaiđoạnxungđộtmới.

TrongkhiIsraelnghiêngvềgiảipháphòabình,cácchínhtrịgiavàdânchúngIsraelkhôngchấpnhậnquanđiểmchorằngmộtthỏathuậnnhanhchónglàquantrọnghơnnhữngrủirohoặccácđiềukiệnkèmtheo.Đâylàsựthậtmặcdùrằng-haychínhxáchơnbởivì-bảnthâncuộcxungđộtđãbướcvàomộtgiaiđoạnmới.ThayvìphảiđốimặtvớicácchếđộvàcácphongtràodântộcẢRậpnhưkẻthùchínhcủamình,IsraelhiệnđangbịđedọabởicácthànhphầnHồigiáocựcđoan.CáclựclượngHồigiáocáchmạng-trongđócóHezbollahvàHamas-vàcácchínhphủIranvàSyriacamkếtsẽhủydiệtIsraelvàtừchốihòabìnhdướimọihìnhthức.

IsraelchủyếunhìnnhậnrằngcácbiếnđộngchínhtrịcủathếgiớiẢRậptrongnăm2011,thườngđượccangợiởphươngTâynhưcácphongtràodânchủ,chỉlàđánhdấumộtbướctiếncủacáchmạng

Hồigiáo.Israelkếtluận,nếuchủnghĩacựcđoanởTrungĐôngngàymộtdângcao,nhượngbộsẽlàmnguyhiểmtănggấpđôi,vìnhượngbộsẽcungcấpthêmchocáckẻthùchínhcủaIsraelcáclợithếchiếnlược.

BênngoàiTrungĐông,IsraelphảiđốimặtvớinhiềusựđốikhángtừcácphươngtiệntruyềnthôngvàgiớitríthứcphươngTây.Tuynhiên,bứctranhkhôngchỉthuầnlàmàuxám.ĐấtnướcIsraelluônduytrìđượccácmốiquanhệkhátốtvớihầuhếtcácnềndânchủphươngTây.VàmốiquanhệcủaIsraelvớicáccườngquốcnhưNgavàcácquốcgiakhácnổilêntừLiênXôcũ,TrungQuốc,ẤnĐộvànhiềuquốcgiathếgiớithứbadườngnhưtốthơnnhiềusovớinhữngthậpniêntrước.

TìnhhìnhanninhnộibộcủaIsraelcũngtốthơnsovớitrongquákhứ.ChiếnlượccủaIsraelchốnglạiPhongtràoIntifadaII(phongtràonổidậycủangườiPalestinechốnglạiIsrael)trongnhữngnăm2000-2005,vàchốnglạicáchoạtđộngxuyênbiêngiớitừHamas(ởdảiGaza)vàHezbollah(ởphươngBắc)đãđẩytấncôngkhủngbốxuốngmứcthấphơnsovớicácnămtrước.TrongkhiIsraelkhôngphảiđốimặtvớicácmốiđedọaởmứcđộcao,vềmặttâmlý,ngườidânIsraelđãtựđiềuchỉnhđểbiếntìnhtrạngnàynhưmộtphầncủasinhhoạthàngngày.Đâylàđiềuhiểnnhiêntrongnhữngnăm2000-2005,khicáccuộctấncôngkhủngbốdữdộivàothườngdânIsraelđãkhônggâyrabấtkỳsuysụpđángkểnàotrongtâmlýcủaxãhội.

KhảnăngchocáccuộctấncôngtênlửalớntừLebanonvàdảiGazavẫncòn,vàviệcsởhữutiềmnăngvũkhíhạtnhâncủaIranlàmốiđedọamới,nhưngngườidânIsraelhiệnđangtậnhưởngmộtmứcanninhkhácaobằngnhữngkinhnghiệmvàmongđợicủahọ.MặcdùxungđộtẢRập-Israelvẫnđangxảyra,Israelvẫnrấtthànhcôngtrongviệcđemlạichongườidânsựanninhcánhânvàtậpthể.NếusốliệuthốngkêtộiphạmởcácnướcphươngTâyđượctínhđếntrongviệcđánhgiámốiđedọa,ngườidânIsraelítphảiđốimặtvớinguyhiểmhơnrấtnhiềusovớicưdâncủahầuhếtcácthànhphốởchâuÂuvàchâuMỹ.

NHỮNGTHÁCHTHỨC

TRONGVIỆCXÂYDỰNGQUỐCGIANhữngtháchthứcmàIsraelphảiđốimặtsaukhiđộclậpbaogồmkhôngchỉđảmbảosựsốngcònchiếnlượccủamìnhmàcònphảithiếtlậpchomìnhmộtnhànướcdânchủổnđịnhvớimộtnềnkinhtếcôngnghiệptăngtrưởng,nuôidưỡngtinhthầndânchúng,duytrìhòabìnhnộibộvàansinhxãhội;trongkhicácnướclánggiềngẢRậpgiàucóđôngdân,cóthểnói,khôngbaogiờtừbỏýđịnhxóasổIsraeltrênbảnđồthếgiới.Ngoàinhữngkhókhănđếntừmốiđedọavềsựtồntại,sựthùđịchcủacácnướclánggiềng,vẫncònrấtnhiềuràocảnđốivớisựpháttriểncủaIsrael.

Trướchết,Israelthiếutàinguyênthiênnhiêncầnthiếtchosảnxuất,ngoạitrừphốtphátchấtlượngcaoởbiêngiớiphíaĐông.Israelhầunhưkhôngcódầuvàchỉcómộtlượngnhỏkhíđốttựnhiên.Nướccũnglàmộtkhókhănkhác:Israelphảiđốimặtvớitìnhtrạngthiếunướcđịnhkỳ.Cơsởhạtầngyếukém.Khôngcómạnglướiđườngbộtốt;chỉcómộthệthốngđườngsắttốithiểu;khôngcókếtnốigiaothôngvớicácnướclánggiềngkểtừkhibiêngiớicủahọđóngcửavớinhànướcDoThái;vàcuốicùngkhôngmộthệthốngphânphốinướcquốcgia.

Thứhai,rấtítngườiDoTháilưuvongtrởvềIsraelcókiếnthứchoặckinhnghiệmđểgiúpxâydựngmộtnhànướchaymộtnềnkinhtếhiệnđại.Hầuhếtlànhữngngườinghèotrởvềchỉvớibộquầnáotrênngười.NhữngngườitrẻtuổisốngsótHolocaustkhôngcócơhộihọchành.NgườiDoTháitừcácnướcTrungĐôngcũngởtrongmộttìnhtrạngtươngtự,đếntừcácnướcphicôngnghiệp.

Hợptácxãvàcáctổchứckháctrongthờikỳđầulàmộttrongnhữngnỗlựccóýthứctronghoạtđộngxâydựngquốcgia.Nếu,nhưmộtkhẩuhiệuZionistđềra,nhữngngườinhậpcưDoTháiđãvềđâyđể“xâydựngvàđượcxâydựng”,thìhọcầnphảicósựthayđổivềnhậnthức:đólàchấpnhậnsựcaoquýcủalaođộngchântayvàchấpnhậnđặtlợiíchcủađấtnướclêntrênlợiíchcủamỗicánhân.NhữngngườitìnhnguyệnđangđổsứcraxâydựngNhànướcXãhộichủnghĩatrênVùngđấtIsraelnhìnthấymìnhbiếnđổitừngườiDoTháibịràngbuộcbởitruyềnthốngtrởthànhnhữngngườitiênphong,nhữngngườilính,nhữngngườilaođộngdũngcảm.Mặcdùcáckhíacạnhlãngmạnvàkhôngtưởngcủachươngtrìnhđầythamvọngnày

trongnhữngngàyđầuđãkhôngđạtđược,nhưngphầnlớnnhữngmụctiêuvềnghềnghiệp,tâmlý,vàthựctếđãđượcghinhận.

KhiIsraelgiànhđượcđộclập,vềcơbảnđólàmộtquốcgiathuộcThếgiớithứBa.Nhữngnămđầuđãđượcđánhdấubởicácáplựcchiếnlược,nhậpcưlớn,tìnhtrạngthiếunhàởvàkhanhiếmnhuyếuphẩm,tấtcảkhiếnchocôngcuộcxâydựngđấtnướctrởnênrấtkhókhăn.MộtphầntrămdânsốIsraelđãbịchếttrongCuộcchiếnĐộclập1948-1949.Trongnhiềunămsauđó,chínhsáchchiakhẩuphầnđượcápdụng(nhưchếđộtemphiếucủaViệtNamthờibaocấp),hàngtrămngànngườitịnạnđếntừchâuÂuvàhàngtrămngànngườikhácđếntừTrungĐông,hầuhếtvớibộquầnáotrênngườivàmộttúitiềntrốngrỗng.

ĐâymớichỉlàphầnmởđầucủadanhsáchcáctháchthứcvềkinhtếmàIsraelphảiđốimặt.Cộngthêmvàođólàsựđadạngcủangônngữvàphongtục,khôngcónềntảngcôngnghiệpvàkhoahọc-kỹthuật,cácđốitácthươngmạitiềmnăngbênngoàibịcácnướcẢRậpđedọatẩychaykinhtế.DânsốIsraellạiquánhỏvàkhôngcóảnhhưởngchonênIsraelkhôngcóthịtrườngnộiđịacầnthiếtđủđểxâydựngmộtngànhcôngnghiệpnặnghoặcthậmchísảnxuấtsảnphẩmvớiquimôlớn.

Đổimới,côngnghệ,vàtínhlinhhoạtđãtrởthànhtrọngtâmtrongchiếnlượcxâydựngkinhtế.ÝtưởnglàphảipháttriểncácgiảiphápthíchhợpđặcbiệtchoIsrael.Vídụ,tronglĩnhvựcnôngnghiệp,vấnđềlàlàmthếnàođểpháttriểncâytrồngnơirấtkhanhiếmnước.Mộtloạtcácgiảiphápkỹthuậtđãđượctriểnkhai-tướinhỏgiọt,phủnhựachocánhđồng,nhàkính,laitạocâytrồng,vàtươngtự-đểthúcđẩysảnxuất.ThịtrườngđãđượctìmthấyởchâuÂuchotráicâyvàrauquảtrồngtrongmùađông.Mộtngànhcôngnghiệpnhẹvàhàngtiêudùngđãđượctạoratrêncơsởtươngtự.

KinhnghiệmcủaIsraelchothấyChủnghĩaXãhộiDânchủ(DemocraticSocialism)làmộtlựachọnrấtphùhợpvớithựctếIsraeltronghoàncảnhthiếuvốn.TạiIsrael,cáchtiếpcậnrộngrãichủnghĩaxãhội(nhưngkhônghoàntoàntriệtđể)đãđượcápdụngtrongnhữngnămđầu.Đểtạoviệclàmvàđặtnềnmóngchomộtquốcgiathườngđòihỏinhànướcphảigánhchịutổnthấttàichínhhoặcnếukhôngthìsẽlàrủiroquálớnchocácdoanhnghiệptưnhân.Dođó,mộtloạtcáctổchứcquốcdoanh(parastate)vàhợptácxãđượcưu

tiênthànhlậpthayvìcáctổchứccáthể.Nhữngthậpniênsauđó,tuynhiên,thờigianđãthayđổivànhữngthànhcôngcủaIsraelđãvượtquátầmcỡvàkhảnăngkiểmsoátcủanhữngtổchứcnày.TrongkinhnghiệmcủacácquốcgiaphươngTây,cácnhómlợiích,côngđoàn,cácđảngpháichínhtrị,vàtínhìcốhữucóthểtrởthànhnhữnglựccảnmạnhmẽngănchặnnhữngthayđổicầnthiết.Nhưngtrongnhữngnăm1980,Israelđãlàmđượcmộtkỳtíchquaviệcchuyểndịchtừcơchếnhànướcđộcquyềnquảnlýsangtưnhânhóamộtcáchtrơntruvềmặtchínhtrịvàgiảmthiểutốiđatổnthấtxãhội.Tinhthầnkinhdoanhtheohướngthịtrườngmởcũngđượcnuôidưỡng.NhữngđặcđiểmpháttriểntừsớmvàothờikỳYishuv-sựđổimới,sángkiếnkhảnăngthíchứng-tỏracựckỳhữuíchtrongmôitrườngcánhân,ýthứctráchnhiệm,kinhtế,côngnghệvàtoàncầumới.

NgàynaydânchúngIsraelthườngthanvãnchiphícủanhữngthayđổikinhtếvàxãhội.Họliệtkêrấtnhiềunhữngthứtừthờitiênphongđầutiênđãbịmất:cảmgiácvềcộngđồngđixuống,sùngkínhlợiíchcánhânthìtănglên,rồithamnhũng,hoàinghi,vàchênhlệchthunhậpcánhânngàycàngtăng.ĐâylànhữngxuhướngthườngthấyởcácnướcphươngTây,nhưngởIsraelmứcđộnhẹhơn.Nhữngxuhướngnàybáohiệuđãtớilúcphảithựchiệnthểchếhóatrênphạmviquốcgia.Tuynhiên,cácyếutốcủathờikỳ“anhhùngca”củaIsraelvẫncònkhắcsâutrongcơcấuxãhội.

Sángtạovàngẫuhứnglàlựcđẩychínhtrongchiếnlượcpháttriểnliêntục,cũngnhưtrongchiếnlượcanninhquốcgia.GầnđâyIsraeltậptrungrấtmạnhvàokhoahọc,yhọc,côngnghệ,anninh,thiếtbịnôngnghiệp,vàrộnghơn,đẩymạnhsángtạokinhdoanhthôngquanghiêncứuvàpháttriển,baogồmcáccôngtykhởinghiệp(start-up).Mặcdùdânsốrấtnhỏ,vớixấpxỉhơntámtriệungười,Israelđãsởhữumộtsốlượngđángngạcnhiêncácphátminhtrongmộtloạtcáclĩnhvực.Israelcũngđãnhanhchóngthíchứngvớicácđiềukiệnđangthayđổi,mởrộngthịtrườngmới,vàgianhậpvàocáclĩnhvựcmớivàsángtạo.

VănhóacủaIsraellàmộtsảnphẩmtổnghợpvàngẫuhứng.TừnhữngchấtliệunhưlịchsửlâuđờicủangườiDoThái,Yishuv,từnhữngvaymượnvàsựthíchnghicủangườiDoTháinhậpcưtừvàichụcquốcgia,kinhnghiệmcủaIsrael,vàảnhhưởngcủanhiềunềnvănhóađươngđại(baogồmcảTâyÂu,ĐôngÂuvàTrungĐông),

mộtkhotàngphongphúcủacáctácphẩmâmnhạc,múa,vănhọcvànghệthuậtđãxuấthiện.

Rấtítquốcgiatrênthếgiới,đặcbiệtnhữngquốcgiathànhlậpsauThếChiếnII,đãthànhcôngtrongviệcxâydựngxãhộidânchủổnđịnhhoặckinhtếtiêntiến.Tuynhiên,mặcdùcónhiềubấtlợihơnsovớinhữngnướckhác,Israelđãvươnlênxếphạngtrongsốcácquốcgiatiêntiếnvềkinhtế,mứcsống,tựdovàxãhội.Trongnăm2010,vịtrínàyđượcxácnhậnquaviệcIsraelđượcgianhậpTổchứcHợptácvàPháttriểnKinhtế(OECD)gồmcácquốcgiacónềnkinhtếtiêntiếnvàổnđịnhnhất.

NhữngthànhtựuấntượngcủaIsraelcóthểđượcgiảithíchnhưthếnào?CơbảnmànóithìđiềunàyđạtđượcchủyếulàdonhữngngườisánglậpNhànướcIsraelmàtiêubiểulàBen-Gurionđãlựachọnvàđitheomộtđườnglốichiếnlượcrấtđúngđắn,vànhữngngườikếthừacủahọluônsẵnsàngvàdámthayđổi.

MỘTQUỐCGIAHIỆNĐẠITạiIsrael,cũngnhưởtấtcảcácnước,cáctầnglớpxãhộitồntại.NhưngtrongmộtxãhộicònquánontrẻnhưIsrael,dựatrêntínhcánhânvàchốnglạichủnghĩatruyềnthống,thìtầnglớpxãhộikhôngcótầmquantrọngvềmặtchínhtrị.Mọingườikhôngcóxuhướng“gắnnhãn”mìnhvàomộtđámđôngnàođó,vàdođóviệcphânchiagiaitầngxãhộiởIsraelkhôngquánặngnhưởcácnướckhác.

Vớisựsuygiảmcủacácýhệtưtưởng,cáckháiniệm“phetả”và“phehữu”khôngbịphânbiệtrõràngnhưvẫntồntạiởcácnơikhác,ngoàicácvấnđềliênquanđếncáccuộcxungđộtẢRập-IsraelvàIsrael-Palestine.Saunhữngkinhnghiệmvềtiếntrìnhhòabìnhtrongthậpniên1990,khoảngcáchcủanhữngýkiếnđãthuhẹp.Vẫncónhữnglòngtrungthànhvềchínhtrịvàcáctranhluậnsôinổi,nhưngmặtkhácýthứcvềcộngđồngxãhộiđãđượcnângcao.

CácdấuhiệudễthấynhấtcủasựphânchialàgiữangườiDoTháivàngườiẢRập,vàriêngtrongcộngđồngngườiDoTháilạiđượcchianhỏgiữacácthànhphầnthếtụcvàmộtvàikhuvựctôngiáokhácnhau.Mộtdấuhiệuphânchiakháclàtheonguồngốcdântộc,

vẫncònquantrọng,nhưngđanggiảmdần:khoảng40%cáccuộchônnhâncủangườiDoTháilàgiữamộtAshkenazicvàmộtđốitácSephardic(11).Tươngtựnhưvậy,lànsóngxấpxỉmộttriệudânnhậpcưtừLiênXôcũcũngđãhòanhậpvàocộngđồnglớncủaxãhội.

NhữngđộcđáocủaIsraelngàynayđãđemlạichoIsraelrấtnhiềuưuđiểmvượttrộihơnsovớicácnướccôngnghiệpkhácmànhiềungườivẫnchưanhậnra.Israelcómộthệthốngbầucửổnđịnh,mộtnềnkinhtếthịnhvượnghòađiệuvớithếkỷ21,vàmộtxãhộicởimở,đanguyên,vàtựdo.NhiềukhuvựccủathếgiớivàcủaphươngTâyvẫnnhìnIsraelvớimộthìnhảnhkhônglànhmạnh,nóiđúnghơnlà“xấuxí”,khôngđúngvớihìnhảnhtốtđẹpthựccócủađấtnướcvàngườidânởxứnày.

Trênthựctế,cóthểnóingườiIsraellànhữngngườicótinhthầnphêvàtựphêcaonhấttrênthếgiới.Họsẵnsàng–vàthườngháohức-xemxétlạitấtcảmọiđiềuhọtin,nghĩvàlàm.NghệsĩhàinổitiếngIsraelEphraimKishonđãviếtkhiôngvềtớiIsraelvàonăm1949:“Khitầugầncậpbờvàtrờirấtnóng,mọingườibắtđầuchỉtríchchínhphủvềthờitiết.”Xuhướngchỉtríchnàydườngnhưbàomòn,nhưngtrênthựctếnólạirấthữuíchtrongviệctháchthứccácvấnđềvàsửachữanhữngyếukém,mặcdùnókhiếnngườingoàicuộchiểusaivềmứcđộbấtmãntrongnước.Đólàmộtphầnthiếtyếucủasựcởimởđểcảithiện,thíchứngvàđổimới,nhữngyếutốcơbảnđemđếnsựthànhcôngcủađấtnước.

Vềchínhtrị,cácchiếnbinhởcảhaiđầucủađấutrườngchínhtrịIsraelchorằngnhữngnhượngbộvềvấnđềIsrael-Palestinecóthểlàmộtđiềucầnthiếtchosựtồntạinhưngcũngcóthểlàconđườngdẫnđếntựvẫn.Cónhữngphànnàngaygắtvềquyềnlựcthườngphóngđạicủacáccộngđồngtôngiáo,vềbảnchấtZionistcủanhànước(chủyếulàtừcácnhàhoạtđộngIsrael-ẢRập),vàvềviệcthểchếhóamộtxãhộiđãtừnglàtiênphongchuyểndịchsangmộtxãhộikiểuphươngTây,vậtchất,vàtiêudùng.Danhsáchphànnànvẫnkéodài…

Cuốicùng,Israelđanghướngmọitậptrungvềcôngviệclàmănthươngmại,cùngvớimốiquantâmvềviệcpháttriểnmộtxãhội,vănhóa,kinhtế,vàcáckhíacạnhkháccủacuộcsốngmàkhôngquáxoayquanhnhữngchủđềliênquanđếnchiếntranhvàbanggiaoquốctế.IsraelđãtrởthànhmộtquốcgiaĐịaTrungHải-TrungĐôngvớicácđặcđiểmhiệnđạivàtruyềnthốngđiliềnnhau,cùngvớicáckhía

cạnhđộcđáovàmàusắckhôngthấycóởcácquốcgiakhácnhưMỹvàchâuÂu.

Trêntấtcả,mặcdùlàmộtquốcgialuônbịđedọavàđôikhibịchửirủa,mộtquốcgiaphảiđốimặtvớicácmốiđedọathựcsựvàbuộcphảidựachủyếuvàonguồnlựccủamình,Israelkhôngchỉsốngsótmàphảihướngtớihưngthịnh.

CHƯƠNGIIDOTHÁIGIÁO(JUDAISM)

“ShemaYisraelAdonaiEloheinuAdonaiEchad”

“Ngheđây,hỡiIsrael,ThiênChúalàThượngĐếcủachúngta,ThiênChúalàDuynhất”

TÓMLƯỢC▪ĐấttổcủaDoTháigiáolàvùngCanaancổ(thuộcPalestine,

Jordan,Israelngàynay).

▪ThờiđiểmsánglậpDoTháigiáo:2000TCN.

▪Sángtổ:Mosesthếkỷ15-14TCN.

▪DânsốDoTháigiáongàynay:13-14triệutínđồ(thốngkênăm2012).

BảnđồCanaancổvới12chitộc

LỊCHSỬLẬPQUỐCVÀSỰPHÁTTRIỂNCỦADOTHÁIGIÁO

Nguồn:http://www.bible-people.info/Abraham-activities.htm

Abraham

TheoSáchSángThếtrongKinhThánhHebrew(1)(KinhThánhDoThái),AbrahamlàtổphụđầutiêncủangườiDoTháivàẢRập(2)vớitênlúcsinhralàAbram,cónghĩalà“ngườichađượctônquí”.Abramsinhrakhoảng2000nămTCNtạithànhUrthuộcphíaBắcvùngMesopotamia(3)cổ(vùngLưỡngHà)–naylàĐông-NamThổNhĩKỳ.TheonhữngchuyệnkểtrongKinhThánhthìcáctổphụngườiDoTháilàdândumục,thườngxuyêndichuyểntừnơinàyquanơikháctìmkiếmđồngcỏvànướcuốngchogiasúc.TheosửgiaJosephus[37-100]vàcáchọcgiảDoTháinhưMaimonidescũngnhưtheotruyềnthốngHồigiáo,AbrahamrờibỏquêhươngởUrđiđếnHarran,lưulạimộtthờigianngắn,rồicùngvợSaraivàngườicháutênLotvàcáctôitớtiếptụccuộcdicưđếnxứCanaan.KhirờikhỏiHarran,Abramkhôngbiếttươnglaicủamìnhsẽrasao.TuynhiênôngtinrằngThiênChúamuốnôngđitớiCanaannhưđãcólầnôngđượcngheThiênChúakêugọiông:“NàyAbram,hãyđikhỏixứnày,rờikhỏihọhàngcủangươivànhàcủachangươi.Hãytớimộtxứsởmàtasẽchỉcho.Tasẽlàmchongươitrởthànhmộtdântộcvĩđại.Tasẽchúclànhchongươivàlàmchotêncủangươitrởthànhlớnlao.Quangươi,hếtthảycácdântộctrênthếgiansẽđượcchúcphúc”.TinvàolờigọicủaThiênChúa,khôngchútngầnngại,AbrammangtheogiađìnhcùngtoànthểtôitớvàgiasúcrờikhỏiHarranlênđườngđiCanaan,mộtvùngđấtkéongangtừbờsôngJordantớibiểnĐịaTrungHảingàynay.TheoKinhThánh,đólàmộtvùngđấtđầysữavàmậtong.

HànhtrìnhcủaAbraham

NămAbram99tuổi,ThiênChúahiệnđếncùngôngvàphánrằng:“talàThiênChúatoànnăng,vàTalậpgiaoướcvớingươi.Ngươisẽlàtổphụcủanhiềudântộc,vàđểđánhdấugiaoướcnày,ngươisẽđổitênthànhAbraham(cónghĩalà“chacủanhiềudântộc”).Tasẽgiữlờihứa,vàxứCanaansẽthuộcvềngươivàdòngdõicủangươiđờiđời;vàTasẽlàThiênChúacủahọ”.XứCanaanvềsauđượcgọilà“MiềnĐấtHứa”làvìvậy.TrongSáchSángThế,chândungcủaAbrahamđượcpháchọanhưlàmộtngườiđượcThiênChúatincậyvàyêuthươngkhôngaisánhbằng.LòngtintuyệtđốivàoThiênChúacủaAbrahamđượcxemlàsựchấpnhậngiaoướcvớiThiênChúa:tônthờThượngĐế-ĐứcJehovah(4)làThiênChúaduynhấtcủavũtrụ.

CuộcsốngcủanhữngthếhệsảnsinhtừAbrahamđãđượcdùnglàmchấtliệuđểthểhiệncungcáchThiênChúađịnhhìnhthếgiới.ĐốivớiAbraham,ôngxemtínngưỡngmìnhđangtheokhôngphảilàtôngiáocủaconngườilậpnên,màlàtôngiáocủaThượngĐếbanchoconngười.ThượngĐếvàGiaoướccủaNgàiđưarachoAbrahamlàđộcnhấtvônhịvàtrởthànhtưduytrongsuốtlịchsửbốnnghìnnămsauđócủanhữngngườixemônglàtổphụcủadântộcDoThái.MặcdùcâuchuyệngiữaAbrahamvàThượngĐếchỉlàtruyềnthuyết,thậmchíGiaoướccủaThượngĐếvàdânDoTháithôngquaAbrahamcũnglàmộttruyềnthuyết,songýnghĩacủanótrongthựctếlạivôcùnglớnlao.VìrằngchođếnngàyhômnaymỗingườidânDoTháivẫnnằmlòngýtưởngđược“Chúachọn”này.

LòngtinlàdântộcđượcChúachọnchínhlàhạtgiốngbanđầuđượcgieovàotâmthứccủamỗingườidânDoTháitrongkhaokhátrằng,dùcayđắng,dùkhổđau,dântộcDoTháicuốicùngcũngsẽđạtđếnvinhquang.ChínhhạtgiốngnàylàchấtxúctácgiúpchotrítuệDoTháiđượctỏasáng,lòngdũngcảmđượchunđúc,vàtínhkiêntrìnhẫnnạiđượcrèngiũakhôngmệtmỏitrongsuốtchiềudài4000nămlịchsửlậpquốcDoThái.

SaukhiAbrahamchết,tráchnhiệmlãnhđạođượctruyềnlạichocontraicủaônglàIsaac,vàrồiđếncontraicủaIsaaclàJacob.Jacob

vềphầnmìnhcó12ngườicontrai.TấtcảtừAbraham,Isaac,Jacobchođến12ngườicontraicủaJacobđượcgọilà“tổphụ”(Patriarchs)tứclàtổtiêncủadântộcIsrael.Chữ“Israel”lầnđầutiênđượcdùngtrongKinhThánhcóliênquanđếnJacob.Mộtđêm,Jacobvậtlộnvớimộtngườilạ,vàsauđó,chínhngườilạấy-hìnhbóngcủaThượngĐế-đãchúcphúcvàđặtchoôngcáitênIsrael,cónghĩalà“KẻchiếnđấuvớiThượngĐế”.Kểtừđó,ngườiHebrewđượcgọilàngườiIsrael.

100nămsauAbraham,vàothờiđạicủaJacob,đấtCanaanrơivàocảnhmấtmùađóikém.DânDoTháilạiphảitiếptụcdicưtìmkiếmnhữngđồngcỏmới.Lúcnày,đấtAiCậpvớiphùsasôngNillàvựalúacủavùngĐịaTrungHảivàlàmiềnđấthứachocácdântộcquanhđótìmđếnkhigặpđóikémhoạnnạn.ToànthểgiatộcIsraelvớinhânsốkhoảng70ngườidướisựlãnhđạocủaJacobdicưsangAiCậpvàởlạiđótheolờimờicủaPharaoh(5)AiCập.Chuyếnđitịnạntưởngchỉmộtđôivụmùa,đâungờkéodàitới400năm.MườihaingườicontraicủaJacobpháttriểnthành12chitộcsốngởGoshen,vùngđấtphìnhiêucủaAiCập,thuậnlợichoviệctrồngtrọtvàchănnuôi.Nhưngrồithờithếlạithayđổi,70ngườididânnaypháttriểnthànhhàngtrămngànngười,vàtrởthànhmốilongạichongườiAiCậprằngngườiHebrewcóthểpháhủyđếchếAiCập.CácPharaohvềsauquaylưnglạingượcđãingườiDoThái,bóclộthọnhưnôlệvàđộcácnhấtlàralệnhgiếttấtcảcontraivừalọtlòngcủahọđểkìmhãmđàgiatăngdânsốngườiDoThái.

MOSESVÀHÀNHTRÌNHVỀMIỀNĐẤTHỨA

Cũnglúcnày,mộtngẫunhiênlạiđến,nhưmộtphépmàu,đãgiảicứudânDoTháikhỏiáchnôlệ.ĐólàsựxuấthiệncủaMosesvàokhoảngthếkỷ15-14TCN.Moses-ngườibanhànhluậtlệDoTháivàlàvịtiêntri(6)đầutiêncủaDoTháigiáocũngnhưKitôgiáo,Hồigiáo.ChuyệnkểtrongKinhThánhlànguồnthôngtinduynhấtvềcuộcđờicủaMoses.LúcmớisinhratừmộtphụnữDoThái,ôngđượcơnthiêngchechởđểsốngsót,làmconnuôicủamộtcôngchúavàđượcgiáodưỡngnhưmộthoàngtửtronghoàngcungAiCập.Sauđó,vìbênhvựcđồngbàocủamìnhmàôngđãgiếtchếtmộtngườilínhAi

Cậpvàphảibỏhoàngcung,trốntránhquavùngsamạcSinaikhôcằnlàmngườichăncừu.TheoSáchXuấtHành2-3(KinhThánhHebrew),mộtlầntrongkhiMosesdẫncừuđisâuvàovùngnúithiêngcủaSinai,bỗngnhiênThiênChúahiệnraởgiữamộtbụigaiđangbốccháy.RồiMosesnghetiếngThiênChúanói,“TađãthấynỗithốngkhổcủadântaởAiCập,nơihọđangbịđốixửnhưnôlệ.Tasẽgiảiphóngchúngkhỏiđấtnướctànbạođó,vàbanchochúngmộtmảnhđấtkháctốtlành,đượmsữavàmật.Vìthế,ngươi,Moses,phảidẫndắtdântarakhỏiAiCậpvềMiềnĐấtHứa”.

ThếlàMoses,cầmtheocâygậylinhthiêngcủaThiênChúabancho,cùngvớivợconlênđườngtrởlạiAiCậpđặnggiảithoátdânDoTháiđangbịcâuthúc.BiếncốlykỳnàyđượcghilạitrongSáchXuấtHành,môtảchitiếthànhtrìnhgiantruânvềMiềnĐấtHứa(sửhiệnđạigọilàTheExodus)củakhoảng40vạndânDoThái,chạytrốnkhỏiAiCập,vượtquaBiểnĐỏ(RedSea),đivềhướngĐôngquanhiềusamạchoangvuvàlưulạcởđósuốt40năm,cuốicùngsốngsóttrởvềlạivùngđấtCanaanmàThượngĐếđãhứachohọtừthờiAbraham.RiêngMoses,dùsốngthọđến120tuổi,MosesđãkhôngđượcvàoMiềnĐấtHứamàphảichếttrongsamạc.

Nguồn:www.dailymail.co.uk

MosesvàMườiĐiềuRăn

TronghànhtrìnhgiantruânvềMiềnĐấtHứa,mộtsựkiệnrấttrọngđạiđãxảyracóliênquanđến“MườiĐiềuRăn”(TheTenCommandments)củaThiênChúa.ĐólàthờiđiểmkhingườiDoTháidừngchântạivùngnúithiêngSinai.Từngọnnúinày,ThiênChúađãtruyềnbanLềluậtchodânDoTháithôngquaMoses.MườiĐiềuRăntuyệtđốinày,rấtcănbảnchođờisốngcủangườiDoTháigiáo,đượctìmthấytrongSáchXuấtHành20:1-17vàSáchĐệNhịLuật5:6-21củaKinhThánhHebrew.MườiĐiềuRănnàycóthểtómlượcnhư

sau:

1.TalàĐấngtốicao,ThượngĐếcủacácngươi.TađãđemcácngươirakhỏixứAiCập,khỏinơibịđọađầy.CácngươikhôngđượccóThiênChúanàokhác,ngoàita.

2.Cácngươikhôngđượctạctượngvẽhìnhđểmàthờ.

3.CácngươikhôngđượcdùngdanhThiênChúamộtcácbấtxứng.

4.CácngươiphảigiữngàynghỉthứbảylàngàySabbathvàcoiđólàngàythánh.

5.Cácngươiphảitônkínhchamẹ.

6.Cácngươikhôngđượcgiếtngười.

7.Cácngươikhôngđượcngoạitình.

8.Cácngươikhôngđượctrộmcắp.

9.Cácngươikhôngđượclàmchứnggianhạingười.

10.Cácngươikhôngđượchammuốnchiếmđoạttàisảnngườikhác.

Trướcđây,ThượngĐếgiaoướcriêngvớiAbraham,cònlầnnày,NgàigiaoướcvớitoànthểdântộcDoTháiquanhữnglầnMoseslênđỉnhnúiSinaiđểtrựctiếpgặpNgài.QuanhữnglầngặpgỡThượngĐế,MoseschuyểngiaolạichodântộcDoTháicáchuấnthịcủaNgài.ThượngĐếlúcnàytỏlộdanhxưnglà“YHWH”,gọilàJehovah,nghĩalà“Talàkẻtalà”.Vàđặcđiểmcủagiaoướclầnnàycũngrấtrànhrọt,đólàchừngnàodânNgàichọncònvânglờiNgài,chừngđónósẽđượcNgàichechở.

GiaoướcAbrahamvàlờimặckhảithiêngliêngcủaThiênChúađãđịnhhìnhnêncáchsốngvàtưduycủangườiDoThái,giúpchodânDoTháitrởthànhmộtdântộckhôngthểgụcngãvàcũnglàmộtdântộcđượcchúcphúc.

CănbảnthìcácđiềurănnhấnmạnhđếnsựvânglờivàtrungthànhvớiThiênChúavàđếncáchcưxửlễđộđốivớicácthànhviêntrongcộngđồng.NhữngđiềurănnàyđượcmôtảchitiếttrongcácSáchXuấtHành,SáchLêvi,SáchDânSốvàSáchĐệNhịLuậttrongNgũkinhMosesvàtrởthànhphầnquantrọngnhấttrongKinhThánhHebrew.

Trongnhiềuthếkỷ,ngườiDoTháigiáoluônhướngvềThánhKinhvàMườiĐiềuRănđểtìmnguồncảmhứngvàsựdẫndắt,đếnđộDoTháigiáođượcmệnhdanhlàtôngiáocủaLềluậtvàngườiDoTháilàdântộcduynhấtquantâmđếnsựvângphụcLềluậtcủaThượngĐế.

40nămhànhtrìnhtronghoangmạclàthờikỳtôiluyệnchongườidânDoThái.Làmsaomộtdântộcquensốngtrongcảnhsungtúcrồichịulàmnôlệhàngtrămnămcóđủtínhcáchvàbảnlĩnhđểcóthểchinhphụcvùngđấttrướcmặtvàxâydựngmộtquốcgiahùngmạnhtrongtươnglai.LàmsaolờigiaoướccủaThượngĐế,vốnthuầntúychỉlànhữnghứahẹn,đượcphápchếhóathànhluậtlệvàthiêngliênghóatrongnhữngràngbuộcmangtínhtôngiáo.ĐểcókhảnăngtiếpnhậnMiềnĐấtHứavàxứngđánglàmngườichủcủanó,dânDoTháiphảitrảiquacuộcthanhtẩytrongđạođứccùngthaoluyệntronggiankhổ.Chínhnhữngtruirènnàytrong40nămlưulạctạihoangmạcđãgiúphìnhthànhtínhcáchkiêncườngvàbấtkhuấtchongườidânDoTháitrongsuốtchiềudàitiếptheocủalịchsử4000nămlậpquốcgiantruâncủadântộcmình.

NhữngsựkiệnvàmụcđíchcủaviệcxuấthànhvềMiềnĐấtHứatrởthànhtâmđiểmvàlinhhồncủaDoTháigiáo.ThiênChúađãhànhđộngđểcứudântộcđượcNgàichọn,khảithị(7)chocácnhàlãnhđạoDoTháitôndanhvàluậtthiêngcủaNgài,vàcuốicùng,đãgiảithoátdânDoTháikhỏivòngnôlệmộtcáchnhiệmmàu,thoátkhỏiAiCập,đưahọtrởvềMiềnĐấtHứaCanaan.NhữngtưliệupháplýliênquanđếnsựkiệntrênnúiSinaitrởthànhnhữngtưliệuquantrọngnhấttrongKinhThánhHebrew.TheoSáchSángThế,cácnguyênlýcănbảncủaDoTháigiáothựcsựđượcmặckhải(8)tuầntựtheodòngdõicáctổphụ,từAdamđếnJacob.Tuynhiên,DoTháigiáothựcsựđượchìnhthànhnhưlàmộttôngiáochỉkhiMosesnhậnlãnhMườiĐiềuRăntrênnúiSinai,cùngvớihệthốngtưtếvàcác

nghithứcthờphụngtạiĐềnThờJerusalemsaukhidântộcnàyđượcgiảicứukhỏiAiCập.

MosesđượcmôtảtrongThánhKinhlàmộtlãnhtụtôngiáo,ngườicôngbốluậtpháp,nhàtiêntriđầutiêncủaDoTháigiáo.ÔngđượcxemlàngườiviếtKinhTorah(nămsáchđầutiêncủaKinhThánhHebrew,còngọilàNgũthưMoses)trongquãngthờigian40nămtrongsamạc.NhữngmặckhảithiêngliêngnàyđãtrởthànhĐiềuluậtcủaThượngĐếvềlềluậtđạođức,xãhội,hiếntế,nghilễvàđãtrởthànhkhuônmẫutiêuchuẩntrongcuộcsốngvàđạođứccủangườiDoThái.

MosesvàKinhTorahđãtrởthànhhònđátảngtrongviệcđặtmộtnềnmóngtâmlinhchođấtnướcIsraelổnđịnhvàvữngchắcngàynay.

MosescònđượccoilàmộtthiêntàiquânsựvàlàmộtvịanhhùngdântộccủangườiDoThái.BuổiđầusựnghiệpcủaôngkhágiốngvớivuaCyrusĐạiĐế-vịHoàngđếkhởilậpĐếquốcBaTư(9).ÔngcùngvớivuaCyrusĐạiĐếđềuđóngvaitròvôcùnglớnlaotronglịchsửcủadântộcmình.

NgoàinhữngLềluậtcủaChúa,nhữngnămthánglưulạctronghoangmạcSinaiđãđemlạichongườiDoTháihaiđịnhchếtôngiáokhác,đólàHòmBiaGiaoƯớcvàLềuHộiNgộ.MườiĐiềuRănđượcviếttrênhaiphiếnđávàđượcđặttrongmộthòmbằngvànggọilà“HòmBiaGiaoƯớc”.HòmBiaGiaoƯớcvìthếtrởthànhquantrọngđốivớingườiDoTháivìnónhắcnhởhọvềlờigiaoướccủaThiênChúarằngNgàisẽluônluônởbênhọ.BởivìdânDoTháisốngdumụcchonênhọlàmmộtcáilềudiđộnggọilà“LềuHộiNgộ”(Tabernacle)màhọcóthểdựnglênbấtcứnơinàonhưmộtchốnlinhthiêngđểThiênChúahiệndiện.LềuHộiNgộchínhlàtiềnthâncủaĐềnThờJerusalemsaunày.Tabernaclecókíchthước14x4x5mđượclàmbằngkhunggỗ,phủvảigaidàymàuxanh,tímvàđỏ.HọđặtHòmBiaGiaoƯớctrongcáiLềunày,rồimỗingàytậptrungquanhLềuđểhiếntếvàcầunguyện.ĐâylànơisùngbáiquantrọngnhấtđốivớingườiDoThái.Nhiềunămsau,khingườiDoTháiđãđịnhcưyênổnởCanaan,vuaDavidchoxâymộtđềnthờtạiJerusalemđểcấtgiữHòmBiaGiaoƯớcvàthờphụngThiênChúa.LềuHộiNgộtừđókhôngcònnữa.

Suốt40nămlưulạctronghoangmạc,đãcólầnđoànngườitớiđượcbênrìaMiềnĐấtHứaCanaan.Nhưngnhữnglầnđó,dânDoTháichỉnhìnthấyMiềnĐấtHứanhưmộtbóngmây,thoángđếnrồilạivụtbayđimất.Saunhữnggiannantưởngnhưbấttận,đoànngườilêntớikhoảng60vạnngườivàchuyểnsangmộtthếhệmới,vớitâmtrạngmớivàtínhcáchmới.Họtrởnênkỷluậthơn,thiệnchiếnhơn,tưcáchhơn,vàchỉthếhệmớinàymớiđủtiêuchuẩnvàoMiềnĐấtHứa.Cuốicùng,mangtheoLềuHộiNgộcùngHòmBiaGiaoƯớctrongđóđựngMườiĐiềuRăn,vàmangtheolờitruyềnkhẩuvềLềluậtmà300nămsaughilạithànhbộKinhTorah,đoànngườivượtsôngJordanvàoMiềnĐấtHứaCanaan.DướisựlãnhđạocủaJoshua,mộtngườithâncậncủaMoses,ngườiDoTháiđãchinhphụcvùngđấtnàyvàđịnhcưởđó.Trongkhinhữngvùngđấtchungquanhcóvuachúa,thờphụngnhiềuthầnlinhbảnđịabằngngẫutượngtheotôngiáotựnhiên,thìchỉmộtmìnhdânDoTháithờphụngThượngĐế,biếnniềmtinthànhgiớiluậtvàthoátrangoàisựsùngbáiquỉthầnvàmêtín.

HànhtrìnhvềMiềnĐấtHứavàcácsựkiệntrướcđó,ngượctrởlạithờigiancủaTổphụAbraham,đốivớingườiDoThái,làmộtphépmàu.Đâylàmộtthựctếhiểnnhiên:mộtnhómngườilẻloi,tổchứclỏnglẻo,làmsaolạicóthểthoátkhỏisựtruyđuổigắtgaocủađộiquâncủaPharaohthiệnchiến,thoátkhỏicáinóngđếnthiêuđốtcủasamạc,khỏicáiđóicáikhátđeobámhàngngàytrongsuốt40nămlangthangnơihoangmạc,nếukhôngcóbàntaychechởcủaThượngĐế.NgườiDoTháiđãcảmnhậnđượcsựchechởmàunhiệmấycủaNgàitrêntừngbướcđitronghànhtrìnhcủahọ.Ngaytừbanđầu,ThượngĐếlàngườiđãdẫnđường,đãchechởvàđịnhhìnhdântộcmàNgàiđãchọn,biếnnótừmộtnhómngườilẻloitrởthànhmộtdântộcquậtcườngvàtrànđầysứcmạnh.VàngườiDoTháigiáongượclạiđãchămsóc,giữgìn,đãnuôidưỡnglòngtinấy,vàoThượngĐế,chođếntậnngàynay.

ĐỊNHCƯỞMIỀNĐẤTHỨACANAANMiềnĐấtHứaCanaanđượcchiavùngcho12chitộcsinhsống,cònLềuHộiNgộvớiHòmBiaGiaoƯớcđượcđặttạiShiloh.Lúcđầu,ngườiDoTháikhôngcóvua.Họchỉliênkếtvớinhaudựavàonhững

điềurăncủaThiênChúavàchungsốngdựavàosựhiểubiếtThiênChúacủahọ.Từkhoảngnăm1200TCNchotớinăm1047TCN,cácbộtộcngườiDoTháisốngbằngnghềcanhnôngvàchănnuôi,khôngcóchínhquyềntrungươngvàđượcphânxửbởicácthủlĩnh,còngọilàthẩmphán.Thẩmpháncótráchnhiệmđặcbiệtphânxửvềđấtđai,hônnhânvàcácsựviệcliênquantớiLềluật.Đồngthời,họcònlãnhđạonhữngcuộchànhquânphốihợpgiữacácbộtộctrongnhữngtrậnđánhvớicácdântộcchungquanh,đặcbiệtvớiquânPhilistine,tiềnthâncủangườiPalestinesaunày.Tuynhiêntìnhtrạngtranhchấpvàchiarẽgiữacácbộtộccùngvớixungđộtvớicácdântộcbảnđịaxungquanhdầndàvượtrangoàitầmgiảiquyếtcủacácthủlĩnh.ĐãtớilúcngườiDoTháiđòihỏicầnphảicómộtchínhquyềntrungương,dướisựcaitrịcủamộtvịvua.ThếlàSaul[1079TCN-1007TCN]trởthànhvịvuađầutiêncủaDoThái.NốidõiSaullàconrểDavid[1040TCN-970TCN]vàsauđólàSolomon[970TCN-931TCN],contraicủaDavid.

TôngiáocủangườiDoTháicómộtbướcngoặtlớndướithờivuaDavid,vịvuavĩđạinhấttronglịchsửIsrael.QuaDavid,ThượngĐếhoànthànhlờihứavớiAbraham,biếnIsraelthànhmộtdântộcvĩđại.DavidhoànthànhcôngcuộcthốngnhấtđấtnướcIsraelnăm1003TCNvới“NgôiSaoDavid”đượcdùnglàmbiểutượngchodântộcDoThái,gồmhaihìnhtamgiácđềuđặtngượcnhaulàmthành12tamgiácnhỏ,tiêubiểucho12chitộccủadântộcDoThái.Cũngtừthếkỷ17trởđi,NgôiSaoDavidđãđượcdùnglàmbiểutượngcủaDoTháigiáo.DavidcũngđượccholàtácgiảcủaSáchThánhVịnh,dùnglàmcốtlõichoKinhNguyệnDoTháigiáosuốtmấyngànnăm.VuaDavidchọnJerusalemlàmthủđôcủav�