Çukurova Ünİversİtesİ fen bİlİmlerİ …library.cu.edu.tr/tezler/7661.pdf · doç. dr. erol...

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Mustafa MERCAN

DAĞÇATI-GÖKLER (GÜMÜŞHANE-BAYBURT) CİVARININ JEOLOJİ ÖZELLİKLERİ

JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ ANA BİLİM DALI

ADANA, 2009

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ

FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

DAĞÇATI-GÖKLER (GÜMÜŞHANE-BAYBURT) CİVARININ JEOLOJİ

ÖZELLİKLERİ

Mustafa MERCAN

YÜKSEK LİSANS TEZİ

JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ ANA BİLİM DALI

Bu tez . . / . . / 2009 tarihinde aşağıdaki jüri üyeleri tarafından oybirliği ile kabul

edilmiştir.

İmza…………………… İmza…………………. İmza………………….

Prof.Dr.Cavit DEMİRKOL Prof.Dr.U.Can ÜNLÜGENÇ Doç.Dr. Erol ÖZER

DANIŞMAN ÜYE ÜYE

Bu tez Enstitümüz Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalında hazırlanmıştır.

Kod No:

Prof.Dr. İlhami YEĞİNGİL

Enstitü Müdürü

Bu çalışma, Çukurova Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından desteklenmiştir. Proje No: MMF2007YL32 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirilerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı 5846 sayılı Fikir ve sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

I

ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ

DAĞÇATI-GÖKLER (GÜMÜŞHANE-BAYBURT) CİVARININ JEOLOJİ

ÖZELLİKLERİ

Mustafa MERCAN

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ

FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI

Danışman : Prof. Dr. Cavit DEMİRKOL Yıl : 2009 ,Sayfa: 49 Jüri : Prof. Dr. Cavit DEMİRKOL

Prof. Dr. Ulvi Can ÜNLÜGENÇ Doç. Dr. Erol ÖZER

Doğu Pontidlerin jeolojik özelliklerini içeren inceleme alanının tabanında, Devoniyen-Karbonifer yaşlı Akşar graniti bulunmakta olup granodiyorit, kuvars, diyorit ve granitten oluşmaktadır. Gri, kırmızımsı, kahve renkli çakıltaşı, marn, şeyl, kumtaşı silttaşı, tüf, tüfit ardalanması şeklinde devam eden, kırmızı renkli bol fosilli kireçtaşı band ve mercekleri ile asidik-bazik lav, dayk ve siller bulunduran ve Liyas yaşlı olan Hamurkesen Formasyonu Akşar Graniti üzerine uyumsuz olarak gelmektedir. Hozbirikyayla Formasyonu Dogger-Malm-Alt Kretase yaşlı olup, gri, sarımsı gri, beyaz, açık gri, boz, renkte oolitik kireçtaşı, dolomitik kireçtaşı, kumlu kireçtaşı, kireçtaşı ile kumtaşı-silttaşı ara katkılı, çört bant ve nodüllü istif karbonatlardan oluşmuş ve Hamurkesen Formasyonu üzerine uyumlu olarak gelmektedir. Gri, sarı, kirli sarı, bej, açık yeşil renklerde ince orta tabakalı Nummulites’li kireçtaşı, kumtaşı, yer yer marn ve kumlu kireçtaşı seviyelerinden oluşan Eosen yaşlı Sırataşlar Foramasyonu Hozbirikyayla Foramasyonu üzerine uyumsuz olarak gelmektedir. İprasiyen-Lütesiyen yaşlı Yazyurdu Formasyonu Sırataşlar Foramasyonu üzerinde uyumsuzlukla bulunmaktadır. Yazyurdu Formasyonu andezit, bazalt lavları, andezitik-bazaltik aglomera tüf ardalanmalıdır. Granodiyorit, kuvars diyorit ve kuvars monzodiyorit ten oluşan Rize Granitleri ise Yazyurdu Formasyonu’nu kesmektedir.

Anahtar Kelimeler: Volkanosedimanter birim, Uyumsuzluk, Hamurkesen

Formasyonu, Hozbirikyayla Formasyonu.

II

ABSTRACT

MSc. THESIS

GEOLOGY PROPERTİES OF DAĞÇATI-GÖKLER (GÜMÜŞHANE-

BAYBURT) AREA

Mustafa MERCAN

DEPARTMENT OF GEOLOGY INSTITUTE OF NATURAL AND APPLİED SCIENCES

UNIVERSITY OF ÇUKUROVA

Supervisor : Prof. Dr. Cavit DEMİRKOL Year : 2009, Pages: 49 Jury : Prof. Dr. Cavit DEMİRKOL

Prof. Dr. Ulvi Can ÜNLÜGENÇ Assist Prof. Dr. Erol ÖZER

The investigated area which covers the geological properties of East Pontides, includes, Devonian-Carboniferous Akşar granite at the base composed of granodiorite, quartz, diorite and granite. The Liassic Hamurkesen Formation is unconformably overlying Akşar granite and composed, gray, reddish, brown conglomerate, marl, shale, sandstone, siltstone, tuff and tuffite intercalation, composeding band and lenses of red colored fossiliferous limestone, have acidic and basic lava, dykes and sills. İt is Liassic in age and unconformably overlies Akşar Granite. Hozbirikyayla Formation is in the age of Dogger-Malm-Lower Cretaceous Cretouse and has gray, yellowish gray, white, light gray and ash gray color and composed of oolitic limestone, dolomitic limestone, sandy limestone and limestone, having cherts in the form of band and nodule, unconformably overlies Hamurkesen Formation. Sırataşlar Formation is gray, yellow, beige and light green colored, have a thin midlayer. Contains Nummulites fossils. It made up of limestone, sandstone and in patchs marl and sandy limestone. İt is Eocene in age and unconformably overlies Hozbirikyayla Formation. Yazyurdu Formation is Yprasian-Lutetian in age and unconformably overlies Sırataşlar Formation. The Yazyurdu formation consists of andesitic and basaltic lavas, andesitic-basaltic agglomerate and tuff intercalation Yazyurdu formation is cut by Rize granite. Anahtar Kelimeler: Volcanosedimantary unit, Discordance, Hamurkesen Formation, Hozbirikyayla Formation.

III

TEŞEKKÜR

Yüksek Lisans eğitimime başlarken, beni öğrencisi olarak kabul eden ve tüm

çalışmalarım süresince bana yardımcı olan ve yönlendiren danışman hocam sayın

Prof. Dr. Cavit DEMİRKOL’a teşekkürlerimi sunarım.

Yine tezimin hazırlanması ve tamamlanmasında devamlı destek olan

hocalarım Prof. Dr. Ulvican ÜNLÜGENÇ’e ve Doç. Dr. Erol ÖZER’e

teşekkürlerimi sunarım.

Bu çalışmaların yürütülmesinde ve sorunların çözümünde yol gösteren, saha

çalışmaları boyunca yakın ilgi ve desteğini gördüğüm Dr. Jeo. Yük. Müh. Fuat

UĞUZ’a, Jeo. Yük. Müh. Ali Zafer BİLGİN’e ve volkanik kayaçların incelemesinde

yardımcı olan Jeo. Müh. Mustafa SEVİN’e teşekkür ederim.

IV

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ ............................................................................................................................ I ABSTRACT ............................................................................................................ II

TEŞEKKÜR ........................................................................................................... III İÇİNDEKİLER ............................................................................................IV

1. GİRİŞ ................................................................................................................... 1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR ..................................................................................... 7

3. MATERYAL VE METOD ................................................................................. 13 3.1. ARAZİ ÖNCESİ BÜRO ÇALIŞMALARI............................................................... 13 3.2. ARAZİ ÇALIŞMALARI ..................................................................................... 13 3.3. LABORATOTUVAR ÇALIŞMALARI.................................................................... 13 3.4. DEĞERLENDİRME VE TEZ YAZIM ÇALIŞMALARI ............................................ 14

4. ARAŞTIRMA BULGULARI ............................................................................. 15

4.1. STRATİGRAFİ ............................................................................................... 15 4.1.1. Akşar Graniti (Pza) ................................................................................ 17 4.1.2. Hamurkesen Formasyonu (Jh) ............................................................... 19

4.1.2.(a). Dikmetaş Üyesi (Jhdi) .................................................................. 20 4.1.2.(b). Akçakuzu kireçtaşı üyesi (Jha) ..................................................... 21 4.1.2.(c). Danzut volkanit üyesi (Jhd) .......................................................... 23

4.1.3. Hozbirikyayla Formasyonu (JKh) .......................................................... 24 4.1.3.(a). Sarıçiçek kireçtaşı üyesi (JKhs) .................................................... 28

4.1.4. Sırataşlar Formasyonu (Tsr) .................................................................. 29 4.1.5. Yazyurdu Formasyonu (Ty)................................................................... 31 4.1.6. Rize Graniti (Tr) .................................................................................... 35 4.1.7. Alüvyon (Qal) ....................................................................................... 36

4.2. YAPISAL JEOLOJİ ........................................................................................... 37 4.2.1. Kıvrımlar............................................................................................... 37 4.2.2. Faylar .................................................................................................... 38 4.2.3. Uyumsuzluklar ...................................................................................... 39

5. BÖLGENİN JEOLOJİK EVRİMİ ....................................................................... 41 6. SONUÇLAR VE ÖNERİLER ............................................................................ 45

ÖZGEÇMİŞ ........................................................................................................... 49 EKLER

Ek I. İnceleme alanının 1/25.000 ölçekli jeoloji haritası

Ek II. A-A’ Harita Kesiti, B-B’ Harita Kesiti

V

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA

Şekil 1.1. İnceleme alanının yer bulduru haritası……………………………... 2

Şekil 1.2. Çalışma alanının eş yükseltileri referans alınarak hazırlanan

kabartma görüntüsü ve jeoloji haritası………………………………… 3

Şekil 1.3. Bayburt-Gümüşhane civarının jeoloji haritası (Şenel ve diğ., 2002) … 4

Şekil 1.4 Doğu Karadeniz bölgesinde Güney Zonun genelleştirilmiş stratigrafi

kesiti (Keskin, 1989 dan değiştirilmiştir).……………………………..…5

Şekil 4.1. İnceleme alanının genelleştirilmiş stratigrafik kesiti………………….. 16

Şekil 4.2. Akşar Graniti’nden bir görünüm……………………………..……...…18

Şekil 4.3. Hamurkesen Formasyonu Akşar Graniti üzerinde uyumsuz

olarak bulunur…………………………………………………………...19

Şekil 4.4. Dikmetaş üyesinin kömür bantlarından bir görünüm. ………….…. 22

Şekil 4.5. Bayburt Güneydere köyü (C14) civarında Hamurkesen Formasyonuna

ait Ammonitiko rosso lu fasiyes …………………………………….… 23

Şekil 4.6. Akçakuzu üyesi içerisindeki ammonit fosili……………………..… 24

Şekil 4.7. Danzut volkanit üyesinden bir görünüm. …………………………. 27

Şekil 4.8. Hozbirikyayla formasyonunu gösteren resim…………………….. 28

Şekil 4.9. Hozbirikyayla formasyonunun (JKh) orta-kalın tabakalı ve kıvrımlı

kesimleri, . ……………………………………………………….... 30

Şekil 4.10. Sırataşlar Formasyonu içindeki Nummulites fosili (Para

Nummulitler)………………………………………….…………… 31

Şekil 4.11. Sırataşlar Formasyonu içindeki mercimek büyüklüğündeki

Nummulitler………………………………..…………………….. 32

Şekil 4.12. Yazyurdu Formasyonundan (Ty) araziden çekilmiş bir resim……... 29

Şekil 4.13. Eosen Volkanitlerinden (Yazyurdu Formasyonu, Ty) bir görünüm 33

Şekil 4.14. Eosen Volkanitlerinden (Yazyurdu Formasyonu, Ty) alınmış kayaçta

taze yüzey.….........................................................................................33

Şekil 4.15. Eosen Volkanitleri (Yazyurdu Formasyonu, Ty) içinde görülen soğan

yapısı (Eksolusyon yapısı……………………………………………. 34

VI

Şekil 4.16. Yazyurdu Formasyonu yastık lavlarından (Pillow Lava) bir

görünüm………………………………………………………………35

Şekil 4.17. Rize Granitlerinden kayaç görüntüsü……………………………...…36

Şekil 4.18. Doğu Pontidlerin Kretase-Alt Tersiyer’de levha tektoniği açısından

evrimini gösteren şematik ve spekülatif kesitler (Okay ve Şahintürk,

1997)………………………………………………………..……..….41

Şekil 4.19. Doğu Pontidlerin güney kesiminin tektonik haritası

(Okay ve Şahintürk,1997)……………………………....................…..43

Şekil 4.20. Pulur bölgesinde yer alan bindirme dilimlerinin stratigrafileri

(Okay ve Şahintürk, 1997)………………………………………….…43

1.GİRİŞ Mustafa MERCAN

1

1. GİRİŞ

Çalışma alanı, Doğu Pontidler’de yer alan Bayburt ve Gümüşhane il

sınırlarında yer alan Güneydere (B14), Gökler (B9) ve Pamuktaş (H11) köyleri ile

Balahor Yaylası (F1) arasını kaplayan yaklaşık 140 km2 lik bir alanı kapsamaktadır

(Şekil 1.1).

Pontid tektonik birliğinin doğusunda ve güney zonunda yeralan Gümüşhane-

Bayburt yöresi Paleozoyik’ten günümüze kadar uzanan bir süreçte oluşan kayaçların

mostra verdiği bir alandır (Şekil1.2 ve Şekil 1.3)

Yüksek lisans tezi olarak hazırlanan bu çalışmada, öncelikle inceleme alanının

1/25.000 ölçekli detay jeoloji haritasının yapılması amaçlanmıştır. Elde edilen arazi

ve laboratuvar verileri ile yapılan değerlendirmeler sonucunda inceleme alanının

stratigrafisi, yapısal konumu ve litofasiyes özellikleri belirlenmeye çalışılmıştır.

Bu çalışma ile yörenin genel jeolojik özellikleri ile Akşar Graniti,

Hamurkesen Formasyonu, Hozbirikyayla Formasyonu, Sırataşlar Formasyonu,

Yazyurdu Formasyonu ve Rize Graniti’nin genel özellikleri ve birbirileri ile olan

ilişkilerinin araştırılması amaçlanmıştır. Bu amaca yönelik olarak bu birimlerin

litolojik özellikleri, yanal ve düşey yöndeki dokanak ilişkileri, fauna ve flora

içerikleri, Sedimanter yapıları ve diyajenezi ile birlikte çökelme ortamlarının

analizine yönelik incelemeler yapılmıştır.

Çalışılan bölge Doğu Pontid kuşağının iç kesimlerinde yer almaktadır.

Tektonik olarak bu bölge Biga yarımadasından doğuya doğru uzanan Sakarya

Zonunun en doğu kesimini oluşturmaktadır. Sakarya zonunu tanımlayan başlıca

özellikler; Karbonifer yaşlı temel Hersiniyen bir metamorfik, Permo-Triyas yaşta

dalma-batma zonu kayaları (Karakaya kompleksi), yaygın bir Liyas transgresyonu ve

Üst Jurasik-Alt Kretase yaşta kireçtaşlarıdır (Okay ve diğerleri, 1996). Çalışılan

bölge Sakarya Zonunun bu tipik stratigrafik özelliklerini göstermektedir.


2

Şekil 1.1. İnceleme alanının yer bulduru haritası


3

Şekil 1.2. Çalışma alanının eş yükseltiler referans alınarak hazırlanan kabartma görüntüsü

ve jeoloji haritası (Harita Genel Komutanlığı’ndan alınan çizgisel verilerden

ArcGIS programı kullanılarak elde edilmiştir).


4


5

Şekil 1.4. Doğu Karadeniz bölgesinde Güney Zonun genelleştirilmiş stratigrafi kesiti

(Keskin ve diğ., 1989 dan değiştirilmiştir).


6

1.1. Coğrafik konum

Çalışma alanı Bayburt’un Akşar Beldesinin batı kısımlarındaki Güneydere

(B14), Dağçatı (D11), Gökler (B9), Pamuktaş (H11), köyleri ile Menge (H5),

Somarova (J4-J5), Balahor (F1) ile Yapraklı (C1-D1) yaylalarını kapsamaktadır

(Ek1). Pamuktaş köyü (H11) civarında çalışma alanı oldukça engebeli bir yapıya

sahiptir. Özellikle bu alandan daha kuzeye doğru oldukça engebelikler ve sarplıklar

artmaktadır. İnceleme alanında Kahramankaya Tepe (B2-B3) 2692 metre, Naldöken

Tepe (D3) 2650 metre, Çiftekaya T. (F3) 2485 metre, Tonhovikılağı Tepe (G2) 2398

metre ve Tuzhane Tepe (I2) 2285 metredir.

Bölgede çok sayıda yayla bulunmaktadır. Buda yayla turizmi açısından

oldukça önemlidir. Yaylalarda yaşayanlar bölgeye genelde Trabzon’dan

gelmektedirler. Bu yaylalar Çavdar Yaylası (J2-K2), Yeni Yayla (H2), Somarova

Yaylası (J4), Menge Yaylası (H5), Balahor Yaylası (F1), Tohnovi Yaylası (F4),

Çiçekli Yaylası (D4) ve Yapraklı (C1D1) yaylasıdır. Bu yaylalardan Balahor (F1) ve

Tohnovi Yaylasında (F4) Maden suyu çıkmaktadır. Ayrıca her sene Balahor

yaylasında (F1) bahar şenlikleri düzenlenmekte olup halk burada yazları güzel vakit

geçirmektedirler.

Yörede iklim; yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk ve kar yağışlıdır. Bitki

örtüsü bakımından fakir bir yöredir.

Yöre ekonomik tarım ve hayvancılıkla uğraş vermektedir. Başlıca tarım

ürünleri arpa ve buğday olup, hayvancılıkta genelde küçükbaş ve büyükbaş

hayvanlar yetiştirilmektedir.

İnceleme alanına ulaşım Bayburt-Gümüşhane kara yolu ile sağlanır. İnceleme

alanındaki Güneydere (C14) Köyü, Dağçatı (D11) Köyü, Pamuktaş (I11) Köyü ve

Gökler (B9) köyüne asfalt yolla ulaşılmaktadır. Fakat kesit alınan yerlere stabilize

yollar mevcuttur.

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mustafa MERCAN

7

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR

İnceleme alanı ve özellikle de yakın çevresi ile ilgili, değişik amaçlara

yönelik bir çok araştırma bulunmaktadır. Bu çalışmalar aşağıdaki gibi özetlenebilir.

1935 yılında M.T.A. Enstitüsünün kuruluşu ile Türkiye’nin hemen her

tarafında olduğu gibi, bu bölgede de daha esaslı araştırmalara başlanmıştır. MTA

Enstitüsü tarafından gerek 1944 te yayınlanan 1/800 000 ölçekli harita ve gerek

sonradan bastırılan 1.500 000 ölçekli haritayı esas teşkil etmek üzere 1.100 000

ölçekli haritalarla birlikte, bazısı genel, bazısı da detaylı olmak üzere kısmen

yayınlanmış, kısmen de arşivde korunmuş raporlar bulunmaktadır. Fuat Baykal,

1952 yılında Kelkit-Şiran arasındaki bölgede çeşitli jeolojik etütler yapmıştır.

Ketin (1950, 1951), “Bayburt yöresinin Jeolojisi” başlıklı çalışmasında

yörenin 1/100 000 ölçekli haritasını Maden Tetkik Arama Enstitüsü için yapmıştır.

Bu çalışmaya göre Liyas yaşlı volkano tortul birimler Paleozoyik yaşlı metamorfikler

üzerine transgresif olarak oturmuş olup, bu istifin kalınlığı 2000 metre olarak

saptanmıştır. İçerdiği ammonit’lere göre de birime Sinemuriyen-Toarsiyen yaşı

verilmiştir. Yine aynı çalışmada yörenin tektoniği iredelenmiş ve Bayburt

yöresindeki Kale’ye ait Liyas yaşlı kireçtaşlarının, Üst Kretase yaşlı filişler üzerine

itildiği saptanmıştır.

Nebert (1961), “Kelkit Çayı ve Kızılırmak Nehirleri mecra bölgelerinin

jeolojik yapısı” başlıklı çalışmasında temeli oluşturan Paleozoyik yaşlı metamorfik

ve granitik kayaçların üzerine gelen, Mesozoyik ve Senozoyik yaşlı kayaçları

inceleyerek, bunları kıvrımlandıran fazları ortaya koymuş ve yörede Dogger’in

varlığından söz etmiştir.

Wedding (1963), “Kelkit hattı jeolojisine ait düşünceler” başlıklı

çalışmasında Kelkit ve Bayburt civarındaki Jura yaşlı çökellerin, Paleozoyik yaşlı

çökeller üzerine transgresif olarak geldiğine işaret etmiş ve bu çökellerin piroklastlar,

filiş, kumtaşı ve marnlardan oluştuğunu saptamıştır. Aynı çalışmada Wedding,

kalkerli kumtaşı içinde yeşil kil katkıları ve kömür damarları bulunan birime Dogger,

açık renkli beyaz masif birimlere de Malm-Alt Kretase yaşını vermiştir.


8

Burşuk (1975), “Bayburt yöresinin mikropaleontolojik ve stratigrafik

irdelenmesi” başlıklı çalışmasınd; yörede ilk kez Dogger’in varlığından söz ederek

Tithonik fasiyesini saptamıştır. Türkiye’de ilk defa Tintinnoidea biyozonlarını

ayırtlamış, Üst Jura-Alt Kretase sınırını mikrofauna ile belirlemiş ve üç yeni tintinid

türü saptamıştır. Bu çalışmada dünyada ilk kez Eosen’de tinntinnoidea incelenmiş,

Tracholinler ve Tintinid’lerin stratigrafik dağılımları sunulmuştur. Burşuk ayrıca

Çoruh vadisi’nin kuzeyinde Düzeker Ovası’nda Üst Kretase yaşlı tortuların

tabanında Globotruncana’lı seviyeler bulmuş ise de ayrıntılı tayin yapamamıştır.

Ağar (1977), “Demirözü (Bayburt) ve Köse (Kelkit) bölgesinin jeolojisi”

başlıklı çalışmasında Paleozoyik, Mesozoyik ve Senozoyik yaşlı magmatik, tortul ve

metamorfik kayaçları ayırt etmiştir. Aynı çalışmada Permo-Karbonifer’de bitki

kırıntılı seviyeler tesbit edilerek ilk kez Triyas’ın varlığından söz edilmiştir. Ayrıca

volkanik ve magmatik kayaçları oluşturan, yöreyi kıvrımlandırıan çeşitli fazlar

ortaya konulmuştur.

Özsayar ve diğ. (1981), “Doğu Pontidler’de Kretase” başlıklı çalışmalarında

Doğu Pontidler’in güney zonunda Senomaniyen döneminin, erozyon dönemi olarak

geçtiğini belirtmişler ve bu gözleme uymayan tek bilginin Tokat-Reşadiye yöresinde

Seymen (1975)’in “Kelkit Vadisi Kesiminde Kuzey Anadolu Fay Zonunun Tektonik

Özelliği” adlı çalışmasında verildiğini açıklamışlardır.

Özer (1984), “Bayburt (Gümüşhane) Yöresinin Jeolojisi ve mikrofasiyes

İncelemesi” başlıklı çalışmasında yörede Paleozoyik, Mesozoyik ve Tersiyer yaşlı

kayaçlar yüzeylendiğini belirtmiştir. Özer’e göre bölgedeki en yaşlı kayaçlar

“Permokarbonifer öncesi” yaşlı, düşük metamorfizmalı şistlerdir. Mesozoyik yaşlı

kayaçlar Liyas volkanotortul seri ile başlar, üzerine Dogger-Malm yaşlı kalın

tabakalı tabanda yer yer kumlu yer yer dolomitik ve çörtlü kireçtaşlarından oluşan

seri gelir. Alt Kretase dönemi kireçtaşı-kumtaşı-marn ardışımı ile tipiktir. Özer,

Eosen istifini birbirleri ile yanal geçişli taban konglomerası ve kumlu kireçtaşları ile

başlayan volkano tortul kayaçlardan bir istif olarak tanımlamış ve yörenin bu dönem

sonu denizden kurtulduğunu belirtmiştir.

Bektaş (1984), “Doğu Pontidler’de Üst Kretase yaşlı şaşonitik volkanizma ve

jeotektonik önemi” başlıklı çalışmasında yörenin Üst Kretase’den itibaren yeni bir


9

gerilme rejimi altına girdiğini, horst ve grabenleri oluşturan fayların farklı fasiyes

sınırları oluşturduğunu ve Üst kretase’nin erken dönemlerinde (Senoniyen öncesi?)

kuzeydeki TO-KA (Toleyitik-Kalkalkali) volkanizmasının güneyde daha sonraki

dönemlerde yerini kalk alkali ve alkali volkanizmaya bıraktığını bunun da nedenin

güney yönlü bir yitim ile gerçekleştiğini belirtmiştir.

Bektaş ve diğ., (1984), “Doğu Pontid yay gerisi havzasında manto yükselimi

polijenetik ofiyolit olgusu” başlıklı çalışmalarında bölgenin en yaşlı kayaçları olan

metamorfitlerin, Liyas-Dogger yaşlı volkano tortul serileri tarafından uyumsuz

olarak örtüldüğünü, bu birimler üzerinde bulunan Malm-Alt Kretase yaşlı

olistostromal ofiyolitik karmaşık birim üzerine Senomaniyen yaşlı resifal

kireçtaşlarının geldiğini belirterek Eosen yaşlı fliş fasiyesinin diskordan şekilde tüm

yaşlı birimleri örttüğünü ifade etmişlerdir. Aynı çalışmacılar Kop yöresinde

yüzeylenen peridotit masifin Liyas öncesinden itibaren sürekli diyapirik yükselimler

gösterdiğini bu yükselimlerin Senomaniyen-Eosen arasında da devam ettiğini ileri

sürmüşlerdir.

Bektaş ve diğ., (1987), “Doğu Pontidler’de (Kuzeydoğu Türkiye) Jura

volkanizması ve jeotektoniği” başlıklı çalışmalarında Alt Kretase yaşlı ofiyolitik

melanjın Triyas-Liyas yaş aralığına sahip olduğuna ve aynı havzanın olistostromal

fasiyesine karşılık geldiğini ifade etmişlerdir. Ayrıca bu çalışmada Alt Kretase’de eş

yaşlı ark içi ve ark gerisi subsidans olaylarının olistostromal olaylarla

belirginleştiğini ve bu olayların Alt Kretase yaşlı olistostromal ofiyolitik melanjı

şeklillendirdiğini belirtişlerdir.

Musaoğlu (1987), “Bayburt-Maden-Kop Yöresi jeolojisi ve Maden

prospeksiyonu” başlıklı çalışmasında Ketin’in muhtemel Turoniyen sırasında

tektonik olarak bölgeye yerleşmiş olduğunu ileri sürdüğü Maden ofiyolitik karmaşık

birimini aynı yaşlı kabul etmiştir.

Taslı (1990), “Gümüşhane ve Bayburt yörelerindeki Üst Jura-Alt Kretase

karbonat istiflerinin stratigrafik, paleocoğrafik ve mikropaleontolojik incelemesi”

başlıklı çalışmasında litostratigrafik incelemeler sonucu, ortak mikrofasiyes ve

litolojik özellikleri ile tanımlanan dokuz litofasiyes belirtimiştir.


10

Yılmaz (1993), “Doğu Pontid Güney Zonu’nun stratigrafik deneştirmesi ve

paelocoğrafik evrimi” başlıklı çalışmasında yörede kalın istif ve yaygın yüzeylemeler

sunan çökel kayaçların farklı fasiyes koşullarında biriktiğini, bu oluşumun Liyas

sürecindeki riftleşme, Dogger-Kretase ve Erken Eosen transgresyonları ile geliştiğini

ve istiflerin son şeklini Geç Kretase ve Miyosen’de gelişen orojenik devinimlerle

kazandığını belirtmiştir.

Yılmaz (1994), “Karbonat kayaçlarında katodlüminesans uygulamaları”

başlıklı çalışmasında Doğu Pontid Mesozoyik karbonat kayaçlarından seçilmiş

örnekleri incelenmiştir. Katodlüminesans yöntemi ile Türkiye’den seçilen karbonat

kayaçlarının yapı, doku ve çökel özellikleri irdelenmiştir.

Gedik ve diğ., (1995), “Doğu Pontidlerin jeolojik gelişimi” başlıklı

çalışmalarında Everek Hanları formasyonu içindeki lösitli bazaltların ve Otukbeli

Melanjı’nı üstleyen trakiandezitlerin, Değirmendere Grubu içindeki volkanik

kayaçlardan daha yüksek “K” içeriği olduğunu saptayarak yitimin kuzeyden güneye

doğru olduğunu işaret etmişlerdir.

Yılmaz (1995), “Gümüşhane-Bayburt yöresindeki Alt Jura (Liyas)

çökellerinin fasiyes ve ortamsal nitelikleri” başlıklı çalışmasında bu çökellerin doku,

yapı, kalınlık, yayılım/dağılım ve birikim koşullarını incelemiştir. Liyas çökellerini

üç ana fasiyese ayrımıştır. Bunlar; kondanse pelajik çökeller, normal ve

taşınmış/tekrar çökelmiş çökeller, silisleşmiş kireçtaşı ve silisli breş fasiyesleridir.

Yılmaz ve Ayaz, (1997), “Maden Resifal kireçtaşının birikim koşulları ve

Geç Kretase paleocoğrafyasındaki konumu” başlıklı çalışmasında Mesozoyik

sürecindeki gelişimi dört ayrı olayla şekillendirmiştir. Bunlar ilk riftleşme fazı

(Liyas), tektonik sakinlik dönemi (Dogger-Malm), ikinci riftleşme fazı (Alt- Kretase)

ve sıkışma dönemi (Üst Kretase)’dir. Üst Kretase’de sıkışma tektoniğine bağlı olarak

Maden resifal kireçtaşının biriktiğini belirtmiştir.

Robinson ve diğerleri (1995), “Doğu Pontidlerin yapısal ve stratigrafik

gelişimi” başlıklı çalışmalarında Üst Paleosen’in olmadığını bu nedenle riftleşmenin

muhtemelen Karadeniz’de olduğunu, Tetis okyanusunun kapanması ile birlikte

Pontidleri Eosen’den Pliyosen’e kadar büyük sıkışmaların etkilediğini ve bu nedenle

Oligosen ve daha genç kayaçların denizel olmadıklarını işaret etmişlerdir.


11

Yılmaz (1996), “Doğu Pontid karbonat platformunun kırılmasına ilişkin yeni

bulgular” başlıklı çalışmasında karbonat platformunun kırılması ve bunun

sonuçladığı derin çökelme ortamlarında tümüyle benzer fasiyeslerdeki kaya

türlerinin biriktiğini, Amasya-Gümüşhane ve Bayburt yöreleri arasındaki farkın ise

platform karbonatları ve havza çökellerinin iklim süreçleri arasında olduğunu

belirtmiştir. Örneğin Erken Kretase boyunca Amasya birikim süreçleri arasında

olduğunu belirtmiştir. Örneğin Erken Kretase boyunca Amasya ve Gümüşhane

yöresinde sakin tektonik koşullarda platform karbonatları birikirken, Bayburt

yöresinde etkin olan genişlemeli tektonik rejim platformun parçalanmasını

sonuçlamıştır.

Bektaş, Yılmaz ve Taslı (1996), “Doğu Pontid yay gerisi havzasında derin

yayılma çukurlarının oluşumu” başlıklı çalışmalarında Erken Liyas-Malm

ekstansiyon rejiminin kuzey zon (magmatik ark) ve güney zonda (ark gerisi)

başarısız rift havzalarını oluşturduğunu ve Kretase’de gelişen ikinci ekstansiyon

rejimin ise eksen zonunda derin okyanusal çukurluklar oluşturduğunu belirtmişlerdir.

Ayrıca okyanus tabanı yayılmasının gerçekleştiği bu çukurların MORB-IA bazaltları,

radyolarit ve ofiyolitik olistostromal melanj ile karakterize olduğunu belirtmişlerdir.

Okay ve Şahintürk (1997), “Doğu Pontidler’in jeolojisi” başlıklı çalışmasında

Doğu Pontidler’in stratigrafisinin volkanik ve volkanoklastik kayaçlarca zengin

olduğunu belirtmiş ve üç büyük Mesozoyik- Tersiyer magmatik dizisi tanımlamıştır.

Bunlardan ilki riftleşme ile ilişkili toleyitik karakterli Erken- Orta Jura, ikincisi

yitimle ilişkili subalkalen Turoniyen-Maastrichtiyen ve üçüncüsü kalkalkalen

rejional gerilmeyle ilişkili Orta Eosen dizisidir.

Bektaş ve Çapkınoğlu (1997), “Doğu Pontid magmatik arkında neptüniyen

dayklar ve blok tektoniği” başlıklı çalışmalarında üç farklı doğrultuda (KD-GB, D-B,

KB-GD) gelişmiş faylar bulmuşlar ve bu kırıkların Kuzey Anadolu Fayı ve Doğu

Anadolu Fayı’na paralel olarak çalıştığını ve bu kırıkların havza analiziyle de

havzaların pull-apart özellikte olduğunu belirtmişlerdir.

Bektaş ve diğ. (1999), “Doğu Pontid magmatik arkında ark gerisine doğru

yitimle ilişkili Üst Kretase volkanizması ve göçü” başlıklı çalışmalarında Doğu

Pontidlerin güney zonundaki Üst Kretase volkanizmasının kuzey zondan daha geç


12

geliştiğini ve bunun da ark boyunca güney yönlü bir yitimle geliştiğinin bir kanıtı

anlamına geldiğini belirtmişlerdir.

3. MATERYAL VE METOD Mustafa MERCAN

13

3. MATERYAL VE METOD

Bu çalışmada Gümüşhane ile Bayburt arasında kalan H43b2 paftası genel

jeolojik özellikleri ile Hamurkesen ve Hozbirikyayla formasyonlarının çökelme

koşullarının ve diyajenezinin saptanması amaçlanmıştır. Bu amaca yönelik

çalışmalar arazi, laboratuvvar ve büro çalışmaları olmak üzere üç aşamada

gerçekleştirilmiştir.

3.1. Arazi Öncesi Büro Çalışmaları

Bu aşamada, çalışma alanı ile ilgili olarak daha önce yapılmış olan

araştırmalar incelenerek literatür taraması, ayrıca hava fotoğrafları ve uydu

görüntülerinden yararlanılarak arazi ile ilgili ön çalışmalar yapılmıştır.

3.2. Arazi Çalışmaları

Bu incelemenin en önemli bölümünü oluşturan arazi çalışmaları ile arazide

gözlenebilen tüm verilerin toplanmasına çalışılmış ve bölgenin 1/25.000 ölçekli

ayrıntılı jeoloji haritası yapılmıştır. Yapılan arazi çalışmaları sırasında gözlenen tüm

kaya birimlerinden laboratuvarda incelenmek üzere paleontolojik ve petrografik

nokta ve seri örnek alımları gerçekleştirilmiştir. Kaya birimlerinde gelişen yapılar

üzerinde ölçümler yapılmış, ayırtlanan birimlerin birbirleri ile olan ilişkilerini,

toplam kalınlıklarını ve ayrıntılı özelliklerini belirleyebilmek amacıyla kesitler

alınmıştır.

3.3. Laboratotuvar çalışmaları

Arazide alınan paleontolojik ve petrografik örenkler ince kesit laboratuarında

hazırlanmıştır, daha sonra mikroskopta incelenmiştir.

3. MATERYAL VE METOD Mustafa MERCAN

14

3.4. Değerlendirme ve Tez Yazım Çalışmaları

Arazi öncesinde, arazide ve laboratuvarda yapılan çalışmalar sonucunda elde

edilen tüm veriler değerlendirildikten sonra, bölgenin stratigrafik ve yapısal

konumunu ortaya koyan harita, kesit, tablolar ile araziden alınan görüntüler

yardımıyla çalışma alanının ayrıntılı jeolojisini içeren bir master tezi hazırlanmıştır.

4. ARAŞTIRMA BULGULARI Mustafa MERCAN

15

4. ARAŞTIRMA BULGULARI Trabzon H43b2 paftasında, 140 km2’lik bir alanda gerçekleştirilen bu

çalışmada, yörenin litstratigrafi esaslarına göre 1/25 000 ölçekli jeoloji haritası

yapılarak paftada ayrıtlanan birimler tanımlanmıştır.

4.1. Stratigrafi Çalışma alanında yüzeylenen litostratigrafi birimleri Liyas’tan günümüze

kadar uzanan bir süreçte gelişmiştir. Bu birimler yaşlıdan gence doğru aşağıda verilmiştir (Şekil 4.2): 1- Akşar Graniti (Pza), (Devoniyen-Karbonifer)

2- Hamurkesen Formasyonu (Jh), (Liyas)

3- Hozbirikyayla Formasyonu (JKh), (Dogger-Malm-Alt Kretase)

4- Sırataşlar Formasyonu (Tsr), (İprasiyen-Lütsiyen)

5- Yazyurdu Formasyonu (Ty), (İprasiyen-Lütsiyen)

6- Rize Graniti (Tr), (İprasiyen-Lütesiyen)

7– Alüvyon (Qa), (Kuvaterner)


16

Şekil 4.1. İnceleme alanının genelleştirilmiş stratigrafi kesiti


17

4.1.1. Akşar Graniti (Pza)

İlk defa Keskin ve diğ., 1989 tarafından Akşar köyü dolaylarında yüzeylenen

pembe renkli iri kristalli granitler ve granodiyoritler Akşar graniti olarak

adlandırılmıştır. Çalışma alanında plütonun yayılımı Akşar (H43-b3 ¼ KD) köyü

dolayında, Ermene deresinin doğu ve batı yönündeki yükseltilerde, Haşilin tepe,

Karavelinin tepe de yüzeylenmektedir. Güneydere (H43-b2 1/4 GB) dolayında

Merek derede, Hadrak köyü (H43-b3 ¼ KB) dolayında Hadrak Çayı kuzeyindeki

tepeler, güneyinde Dana Tepe, Uzun yamaç dolaylarında, Pamuktaş H43-b2 ¼ GD)

dolayları Karayatak dere KB sındaki tepeler ile, Kumluk tepede yüzeylenir (Keskin

ve diğ., 1989).

Keskin ve diğ., 1989 de yaptığı çalışmada yörede farklı granitik kayaçların

bulunduklarını vurgulamakta ve bunları bulundukları yere göre isimlendirmektedir.

Bu kaya toplulukları;

a) Saraycık köyü dolayından yüzeyleyen granitler,

b) Saruhan köyü dolayındaki granitler ve granitoidler,

c) Akşar köyü dolayında yüzeyleyen granitler.

Akşar Graniti, paftanın güneydoğusunda Pamuktaş Köyü (H10) civarlarında

yüzeylenir.

Çalışma alanında Akşar graniti için Pamuktaş (H11) ve Güneydere (B14)

köyleri dolayları tip yerlerdir.

S. TOKEL1972 yılında Gümüşhane dolayında yaptığı çalımalarda Gümüşhane

granitinin yaşını Orta Permiyen öncesi olduğunu belirtir. Aynı araştırıcı (1981)

Gümüşhane, Kösedağ ve Saraycık granit karmaşığının Karbonifer yaşlı olabileceğini

yazar.

Y. YILMAZ, 1974 yılında Gümüşhane granitik plütonunun yörede kayrak ve fillat

türü metamorfik kayaların oluşturduğu bir temelin içine sokulduğunu ve Liyas

çökeller ile transgressif olarak örtüldüğünü belirtir.

E. ÇOĞULU 1975 yılnıda Bölgede çalışmalar yapmış olan araştırıcı Gümüşhane

granitinde total kurşun metodunu tatbik ederek plütonu temsil eden kayaçlar üzerinde

298 ile 338 milyon/yıl bulur. Buna göre Gümüşhane plütonunun Paleozoyik yaşlı

olduğu ve Hersiniyen orojenizi sırasında sokulumunu yaptığı ortaya çıkar.



18

N. AKDENİZ, 1984 yılında Demirözü yöresinde yaptığı araştırma Üst Karbonifer

yaşlı Çatalçeşme formasyonu içerisinde granit çakılları izlediğini bildirir.

Gümüşhane, Torul dolayında araştırmalar yapan Japon grubu (1986)

Gümüşhane granitinin kuzey ve güney kenarlarından aldıkları örnekler (87 Rb/86 Sr)

metodunu uygulanarak ortalama 406 milyon/yıl bulunmuştur. Bulunan bu yaş Alt

Devoniyene karşılık gelir.

Çalışma alanında bu kayadan derlenen örneklerin incelenmesi sonucu dasit

bileşiminde olduğu saptanmıştır. Kızılcaören dasit’i tümüyle silislenmiş bir hamur

içinde, başlıca plajioklas, kuvars, K-Feldispat gibi lökokrat mineraller içerir. Kayaçta

ayrıca opaklaşmış biotit parçacıkları bulunur.

Şekil 4.2. Akşar Graniti’nden bir görünüm



19

Şekil 4.3. Hamurkesen Formasyonu Akşar Graniti üzerinde uyumsuz olarak bulunur.

4.1.2. Hamurkesen Formasyonu (Jh)

Çalışma alanında gri, kırmızımsı, kahve renkli çakıltaşı, marn, şeyl, kumtaşı

silttaşı, tüf, tüfit ardalanması şeklinde devam eden, kırmızı renkli bol fosilli kireçtaşı

bant ve mercekleri içeren ve asidik-bazik lav dayk ve siller bulunduran Liyas yaşlı

istif ilk defa Ağar (1977) tarafından Hamurkesen formasyonu olarak tanımlanmıştır.

Farklı çalışmacılar birime farklı isimler vermişlerse de en yaygın olarak Hamurkesen

Formasyonu adı kullanılmıştır.

Farklı çalışmacılar Şenköy formasyonu veya Zimonköy formasyonu adını

vermişlerdir.

Formasyon genelde çalışma alanının güneyinde Dağçatı Köyü (D11),

Güneydere Köyü (C14) ve Pamuktaş Köyü (H11) civarında yüzeylenmiştir.


20

Harita yapılırken üyelere ayrılmış ve haritalanmışsada daha sonradan bazı

yerlerde üyelere ayrılmada zorluklar yaşandığı için direk Hamurkesen Formasyonu

olarak haritalanmıştır.

Hamurkesen Formasyonu üç üyeden oluşmaktadır. Bunlar; a)Dikmetaş

üyesi, b)Akçakuzu üyesi ve c)Danzut üyesi.

Hamurkesen Formasyonu tabanda konglomeratik çakıltaşı seviyesi ile olan

Dikmetaş üyesi ile başlamaktadır. Kuvars, kuvarsit ve metamorfik şist çakıllarından

oluşur. Kötü boylanmalı sıkı pekişmiş bir konglomera seviyesi olup kumtaşı, bitkili

kumtaşı ile kömür band ve mercekleri de içermektedir.

Konglomeratik seviye olan Dikmetaş üyesinin üzerine belemnit, mercan,

ammonit içeren kırmızı renkli kumlu kireçtaşı bant ve mercekleri şeklindeki

Akçakuzu üyesi gelmekte olup bu üye “Ammonitico rosso” fasiyesinin tipik

özelliklerini sunmaktadır.

Ammonitik seviyeler içeren Akçakuzu üyesi üzerine bazalt, tonalit daykları,

bazalt, mikro granitik volkanitler gelmekte olup bu da Danzut volkanit üyesi olarak

isimlendirilmektedir.

4.1.2.(a). Dikmetaş Üyesi (Jhdi)

İlk defa Keskin ve diğ., (1989) tarafından Hamurkesen Formasyonunun üyesi

olarak tanımlanmıştır. Bu üye Korkmaz (1984)’ ın Aggi formasyonu olarak

tanımladığı birim ile deneştirilebilir.

Üye çakıltaşı, kumtaşı, bitkili kumtaşı ardalanmasından oluşan kömür

mercekleri içermektedir. Çok iyi pekişmiş granit ve şist çakıllarından meydana gelir.

Ekonomik kömür mercekleri içerir. Paftanın güney kesimlerinde Güneydere, Dağçatı

köyleri (D11) civarlarında yüzeylenir.

Güneydere köyü (C14) civarında çakıltaşı seviyesi ile başlar, kumtaşı ve

bitkili kumtaşları ile devam etmektedir. Kumtaşlarının çimentosu silisli olup, kuvars

çakılları oldukça yuvarlaklaşmıştır. Arada bulunan ince kumtaşları ve silttaşları

arasında kömür band ve mercekleri bulunmaktadır (Şekil 4.2).


21

Üye, Tecbirin Tepe (I13) ve Kop Tepe (I12) civarlarında Akşar Graniti

üzerine uyumsuz olarak bulunmakta olup, bunun üzerine ayrılamayan Hamurkesen

Formasyonu gelmektedir.

Dikmetaş üyesi kömür mercekleri içermesi bataklık ortamı olduğunu temsil

etmektedir. Yine sığ denizel bir ortam olduğunu çakıltaşlarının ve kumtaşlarının

istifte yer alması gösterir.

Başlangıçta sığ olan ortam zamanla biraz derinleşmiştir. Yani Dikmetaş üyesi

Paleozoyik yaşlı bir temel üzerinde bataklık ve sığ denizel ortamlara ait kırıntılı

çökellerdir (Keskin, 1989).

Şekil 4.4. Dikmetaş üyesinin kömür bantlarından bir görünüm.

4.1.2.(b). Akçakuzu kireçtaşı üyesi (Jha)

Kırmızı renkli kireçtaşı yer yer kumlu, bol fosilli (ammonit, mercan,

belemnit) bant ve mercekler şeklinde tekrarlanır. Bazı seviyeleri yumrulu yapıdadır.

Bu bölge kılavuz seviye niteliğindedir.

Alttaki kumtaşı-silttaşı ile düşey geçişli olup üzerinde bulunan kiltaşı-tüfit ve

lavlarla dereceli geçişlidir. Danzut volkanit üyesi içerisinde tekrarlanmalı şekilde

gözlenebilir.


22

Bu üyenin kalınlığı bazen 5-10 m. arasında değişir. Yer yerde 50-60 m.

kalınlığa erişir. Kendi içerisinde ammonitli, mercanlı, brachiopoda, gastropoda ve

mikro fosil içeren seviyelerle yanal ve düşey geçişlidir (Keskin ve diğ., 1989).

Akçakuzu kireçtaşı üyesine Ammonitico-rosso fasiyesi de denilebilir.

Genelde merceksel bir geometriye sahip olup sığ denizel bir ortamı temsil eder.

İçerdiği fosil kapsamına göre sıcak ve sığ denizel bir ortamda çökelmiştir (Şekil 4.3

ve 4.4).

Şekil 4.5.Bayburt Güneydere köyü (C14) civarında Hamurkesen Formasyonuna ait

Ammonitiko-rosso’lu fasiyes (H43-b2)


23

Şekil. 4.6. Akçakuzu üyesi içerisindeki ammonit fosili

4.1.2.(c). Danzut volkanit üyesi (Jhd)

Çalışma alanında; andezit, piroksenli andezit, bazalt, olivin bazalt, dasit,

kuvars diyorit porfir, tonalit porfir gibi yarı derinlik ve volkanik kayalarla volkano-

tortulları kesen dayk ve siller, tüf arakatkılı aglomeralar ve volkanik breşler

Hamurkesen Formasyonu içinde ayrıtlanarak Danzut volkanik üyesi olarak

adlanmıştır (Keskin ve diğ., 1989).

Çalışma alanının güneyinde Güneydere köyü (C14) civarlarında özellikle

Dikyol T. (B14) ve Kaledağ T. (A14) civarlarında yüzeylenmektedir.

Andezitler koyu gri, gri renkli, yeryer köşeli soğuma yüzeyli ve bol

eklemlidirler. İri plajiyoklas ve amfibol mineralleri gözlenir. Piroksenli andezitler

karbonatlaşmış ve serisitleşmiş plajiyoklas mineralleri içerir (Şekil 4.5).


24

Şekil 4.7. Danzut volkanit üyesinden bir görünüm.

4.1.3. Hozbirikyayla Formasyonu (JKh)

Hamurkesen Formasyonunun üzerine uyumlu olarak Hozbirikyayla

Formasyonu (Dogger- Malm- Alt Kretase) gelir. Hozbirikyayla Formasyonu üç

üyeye ayrılmıştır. Bunlar Burmakaya kireçtaşı, Sarıçiçek kireçtaşı ve Kaledere

kumtaşı üyesidir. Ancak çalışma alanında bunlardan sadece Sarıçiçek kumtaşı üyesi

görülmüştür.

Gri, sarımsı gri, beyaz, açık gri, boz, renkte oolitik kireçtaşı, dolomitik

kireçtaşı, kumlu kireçtaşı, kireçaşı ile kumtaşı- silttaşı ara katkılı, çört bant ve

nodüllü istif olan Hozbirikyayla Formasyonunu ilk defa Ağar (1977) adlandırmıştır.

Farklı çalışmacılar birime Berdiga Formasyonu adını uygulamışlardır. İlk defa Ağar

(1977) Demirözü-Köse yörelerinde bu birimi ayrıtlamıştır.

İstif kumtaşı, kiltaşı arakatkıları içermekte volkanik girdilerle kesilmektedir.


25

Hozbirikyayla Formasyonu paftanın güneyinde Akkaya T. (G9), Çukur T.

(F14), Kilise T. (F13) Kurtova T. (G5), Civarlarında yüzeylenmektedir (Şekil 4.6).

Gri, beyazımsı gri, açık gri renkler ile kırmızımsı renkte olup, en altta kumlu

kireçtaşıyla başlar, üzerine masif kireçtaşları gelir. Alt seviyede bulunan kumlu

kireçtaşı üyesi geniş alanlarda mostra verir. En iyi görüldüğü yerler Büyükpamuktaş

Tepe (K11), Çelendere Tepe (J12) dir. Orta-kalın tabakalı, sıkı pekişmiş birim

Crinoid parçaları içermektedir. Dağçatı köyü (D11) batısında Yankınkıran Tepe’de

iki kireçtaşı seviyesi arasında kırmızı-boz renkli kumlu kireçtaşı seviyeleri yer alır.

Bu gözlemlere göre Üst Kretase yaşındaki fliş çökelleri tarafından açısal

diskordansla üstlenen Hozbirikyayla formasyonundan alınan örneklerdeki;

Trocholina sp.,

Ammobaculites sp.,

Trochammina sp.,

Nubecularia sp,

Protopeneroplis sp,

Calpionella alpina (Lorenz),

Tintinnopsella carpathica (Murg e fill)

formlarına dayanılarak Üst Jura-Berriasiyen yaşı verilmiştir (Akdeniz, 1984).

Formasyonda görülen çörtler yumru ve nodül şeklinde olup farklı

büyüklüktedir. İnce-orta kalın büyüklükte yumru ve nodüller izlenir.

Formasyon içerisinde derlenen örneklerin mikro incelemesinde:

Protopeneroplis Striata Weynschenk,

Conicospirillina basiliensis (MOHLER),

Pseudocyclamina Lituus (YOKHOMA),

Thumatoprella parvovesiculifera (ELLİOTT),

Pseudocyclamina Jaccardi (SCHRODT),

Mesoendothyra sp, Kurnubia sp.,

Trocholina alpina (LEUPOLD),

Neotrocholina sp., Trocholina sp.,

Protopeneroplis trochangulata SEPTFONTAİNE,


26

Neotrocholina valdensis (REİCHELL),

Calpionella alpina LORENZ,

Calpionella elliptica CADİSH,

Calpionella sp.,

Tintinopsella sp.,

Stenosemellopsis sp.,

Dasycladea, Cayeuxia sp.,

Barkerina sp, Repohax sp.,

Pseudochoffatella sp.

fromlarına göre birime Dogger-Malm-Alt Kretase yaşı verilmiştir (Keskin ve diğ.,

1989).

Bu gözlemlere göre Üst Kretase yaşındaki fliş çökelleri tarafından açısal

diskordansla üstlenen Hozbirikyayla Formasyonu’nun kireçtaşında alınan

örneklerdeki,

Trocholina sp,

Ammobaculites sp.,

Trochammina sp.,

Nubecularia sp,

Protopeneroplis sp,

Calpionella alpina (Lorenz),

Tintinnopsella carpathica (Murg e fill)

formlarına dayanılarak Üst Jura-Berriasiyen yaşı verilmiştir (Akdeniz, 1984).

Hozbirikyayla Formasyonu önceki çalışmacılar tarafından gel-git üstü, gel-git

içi, gel-git altı ortamlarda çökeldiği vurgulanmıştır. Ayrıca içerdiği fosiller ile yanal

ve düşey geçişler gösteren değişik karbonat fasiyeslerine göre karbonat platformunda

çökelmiştir. Oolitik kireçtaşlarının varlığı ortamın derinleştiğinide gösterir.

Ayrıca Hozbirikyayla formasyonu; sarımsı gri renkli ince orta tabakalı bitki

kırıntılı, yer yer kömürlü kumtaşı, oolitik kireçtaşı killi kireçtaşı, dolomitik kireçtaşı,

üst kesimler ince-orta tabakalı mikritik kireçtaşı, çört band ve nodüllü kumtaşı,

karbonatlı kumtaşı ara seviyelidir (Şekil 4.6 ve 4.7).


27

Şekil 4.8. Hozbirikyayla formasyonunu gösteren resim

JKh: Hozbirikyayla formasyonu

Jh: Hamurkesen formasyonu


28

Şekil 4.9. Hozbirikyayla formasyonunun (JKh) orta-kalın tabakalı ve kıvrımlı kesimleri.

4.1.3.(a). Sarıçiçek kireçtaşı üyesi (JKhs)

Resifal özellikte sarımsı beyaz, gri, sarımsı gri ve boz renkli orta-kalın

tabakalı kireçtaşları şeklinde yüzeylenir. Adlamayı ilk defa Keskin, 1989, H44c2

paftasında yaklaşık D-B istikametinde uzanan Sarıçiçek dağından yapmıştır.

Sarıçiçek kireçtaşı üyesi sarımsı gri, gri, boz renkli olarak tanınır; tabaka

kalınlığı yer yer 60-80 cm’ye ulaşır, yer yer 20-30 cm. kalınlığında da izlenir. Bol


29

kalsit damarlı, bol kırıklı ve eklemli olması ile dikkati çeker, erime boşlukları

görülür. Bu kireçtaşında kırmızı renkli kumlu kireçaşı ara seviyeleri de izlenir, yine

aralarda çok bol makro organizma kırıntıları, kavkı parçaları izlenir. Kumlu

seviyelerde karbonatlı budinlere benzer şekiller gözlenmiştir. Bu yapılar tabaka içi

açma ve sıkma yapılarına benzemektedir (Keskin ve diğ., 1989) .

4.1.4. Sırataşlar Formasyonu (Tsr) Ağar (1977)’ın Sırataşlar formasyonu adı altında incelediği bu birim inceleme

alanında; gri, sarı, kirli sarı, bej, açık yeşil renklerde ince orta tabakalı Nummulites’li

kireçtaşı, kumtaşı, yer yer marn ve kumlu kireçtaşı seviyelerinden oluşmaktadır.

Ağar, 1977’nin İprasiyen-Alt Lütesiyen yaşını verdiği, tipik molas

fasiyesindeki bu çökellerin, litofasiyes, yapı ve dokuları, güneyde, Maden-Karakulak

arasında ve kuzeyde Kitre dolayında gözlenen Eosen çökellerinden farklıdır

(Akdeniz, 1984).

Sırataşlar Formasyonu Dogger-Malm-Alt Kretase yaşlı Hozbirikyayla

Formasyonu üzerinde gelişen küçük havzalarda çökelmiştir.

Birm inceleme alanında Aptaloğlu Tepe (A13-B13), Ziyaret Tepe (A12) ve

Kuz Tepe (A11) de en güzel şekilde mostra vermektedir.

Sırataşlar Formasyonunun yüzeylediği çeşitli lokasyonlardan derlenen

örneklerin paleontoloji incelemesinde aşağıdaki formlar saptanmıştır;

Nummulites helveticus Kaufman,

Nummulites cf. Globulus Leymerie,

Nummulites cf. İffegularia Deshayen,

Assilina exponens (SOWERBY),

Assilina cf. Placentula (Deshayes),

Assilina cf. Collactea (FINLAY),

Assilina cf. Spira de Roissy,

Globorotalia cf. Bulbrooki Bolli,

Globigerina cf. Seni (Beckmann),

Ranikothalia cf. Nuttalli (DAVİES),

Disticpoplay bicerialis Dietrich,

Nummulites sp. İri formlar,


30

Sphaerogypsina sp.,

Rotalia sp.,

Asterigerina sp.,

Globigerina sp.,

Alveolini dae,

Miliolidae,

Nodosaridae,

Textulariidae,

Alg ve Bryozoa formlarına göre birime İprasiyen-Lütesiyen yaşını vermiştir

(Keskin ve diğ., 1989), (Şekil 4.8 ve 4.9).

Formasyon içinde yer alan karbonatlı seviyelerde çok iyi gelişmiş

Nummulites formlarının bulunması Sırataşlar Formasyonunun kayatürü ve kapsadığı

fosillerin özelliklerine göre sığ, sıcak denizel bir ortamda çökeldiğini gösterir.

Burada zaman zaman enerjinin yüksek olduğu zamanla da sakin bir denizin varlığı

söz konusu olabilir.

Şekil 4.10. Sırataşlar Formasyonu içindeki Nummulites fosili (Para

Nummulitler).


31

Şekil 4.11. Sırataşlar Formasyonu içindeki mercimek büyüklüğündeki Nummulitler.

4.1.5. Yazyurdu Formasyonu (Ty)

Andezitik lav, aglomera, tüf, dasitik tüf, dasit ve volkano-tortullarla

ardalanmalı kumtaşı, silttaşı, marn seviyeleri ile kumlu kireçtaşı, fosilli

kireçtaşlarından oluşan litolojilerle ara seviyeli olarak gelişen volkanik istiften oluşan

birimi ilk olarak Keskin ve diğ., (1989) adlandırmıştır. Birim adını mostra verdiği

Yazyurdu köyünden almaktadır (Şekil 4.10).

Çalışma alanında Yazyurdu Formasyonu kendinden yaşlı tüm birimler

üzerinde açısal uyumsuzlukla yer almaktadır. Gökler Köyü (B9) civarlarında

Hıdırnebi Tepe (A9) ve Taşlıburun Tepe (B8) de Sırataşlar Formasyonu üzerine

uyumsuzlukla gelmektedir.

Formasyon, tabanında bulunan bol Nummulites’li sarı, gri renkli kireçtaşı ve

kumtaşı tabakaları ile başlar. İstif dikey olarak marn, kumtaşı ardalanması şeklinde

devam eder. Üst kesimlere doğru kumtaşı marn, tüf istifinde yer yer bloklarda

gözlenir . Bunlar tüf çakıl ve bloklardır (Şekil 4.11 ve 4.12).


32

Pontidlerdeki Eosen volkanizması da bir yitim zonunda oluşmuş ada yayı

volkanitleridir. Eosen volkanitlerinin bugün kapanmış ve kuzeye doğru dalan bir

yitim zonundan türedikleri Doğu pontidlerde Eosen yaşlı volkanitlerde yapılan

çalışmalarda ortaya konmuştur. Eosen volkanitlerinde yapılan petrokimyasal

çalışmalar bu volkanizmanın çoğu kalkalkalen, yer yer şoşonitik ve alkalen nitelikte

olduğu ortaya konmuştur (Keskin ve diğ.,1989).

Şekil 4.12. Yazyurdu Formasyonundan (Ty) araziden çekilmiş bir resim.


33

Şekil 4.13. Eosen Volkanitlerinden (Yazyurdu Formasyonu, Ty) bir görünüm.

Şekil 4.14. Eosen Volkanitlerinden (Yazyurdu Formasyonu, Ty) alınmış kayaçta taze

yüzey.


34

Şekil 4.15. Eosen Volkanitleri (Yazyurdu Formasyonu, Ty) içinde görülen Soğan

yapısı (Eksolusyon yapısı).


35

Şekil.4.16. Yazyurdu Formasyonu yastık lavlarından (Pillow Lava) bir görünüm.

4.1.6. Rize Graniti (Tr) Çalışma alanının kuzey kesiminde çoğun geniş alanlarda, bazende kafa

şeklinde mostra veren magmatitler; İlk olarak Çoğulu., (1975) tarafından

adlandırılmıştır. Plüton sokulumları ile Üst Kretase ve Eosen volkaniklerini keserek

yüzeyde mostra vermiş olup, ayrıca bu volkanitleri dokanak metamorfizmasına

uğratmıştır.

Kuvars monzodiyorit; başlıca plajiyoklas, kuvars, K-Feldispat

minerallerinden oluşan kayaçta amfibol ve biotit gibi melanokrat mineraller bulunur.

Genellikler plajioklaslarda yaygın killeşme izlenmektedir. Bunların yanı sıra

alterasyon sonucu kayaçta az miktarda epidot ve kloritleşme izlenmektedir (Şekil

4.15).

Kuvars diyorit porfir; çalışma alanında Bayburt Aşağı Mezraa Karakaya

yaylası tipik bir damar kayacı görünümü sergileyen kayaçta başlıca plajiyoklas


36

(andezin), kuvars ve klinopiroksen (ojit) mineralleri izlenmektedir. Kesitte ayrıca

yaygın kloritleşme ve yer yerde karbonatlaşma gözlenmektedir.

Granodiyorit; İşkilas köyü doğusundan alınan örnekte melanokrat mineral

olarak plajioklas, kuvars ve K-Feldspat izlenmiştir. Melanokrat olarak biyotit ve

amfibol içerir (Keskin ve diğ., 1989).

Şekil 4.17. Rize Granitlerinden kayaç görüntüsü

4.1.7. Alüvyon (Qal)

İnceleme alanında alüvyonlara ilişkin mostralar, Bahçecik Dere (C14),

Dağçatı Dere (C12), Gölcük Dere (B12), Köprübaşı Dere (H13), Karayatak Dere

(H11), boyunca ve akarsu çökelleri şeklinde izlenmektedir. Zayıf tutturulmuş,

tutturulmamış çakıl, kum, kil ve siltten oluşmaktadır.


37

4.2. Yapısal Jeoloji

İnceleme alanı, bölgesel jeodinamik evrim süresince meydana gelmiş olan

olayların ve tektonik hareketlerin izlerini taşımaktadır. Liyas’ta bir rift gelişmiş ve

volkano-tortullar çökelmiştir. Daha sonra Dogger-Malm-Alt Kretase’de sakin ve yer

yer yüksek enerjili ama sıcak sığ bir denizde karbonatlar çökelmiştir. Bunların

üzerine Eosen çökelleri ve sonra yine Eosen de bir volkanizma ve Eosen volkanitleri

yerleşmiştir. Kuzeyde ise granitleri Eosen volkaniterini kesmiş bu da intrüzyonun

Eosen’den genç olduğunu gösterir. Yine bunlar hep birlikte Eosen ve daha yaşlı

birimler üzerine uyumsuz olarak gelmiştir.

İnceleme alanında D-B yönlü sıkışmalara bağlı olarak K-G yönlü kıvrımlar

ve K-G yönlü sıkışmaya bağlı olarak kıvrımlanmalar gelişmiştir

(D10,C11,C12,C13,C14,C15-F9,H9,H8-J7,K7).

D-B ve KB-GD yönlü sıkışmanın etkisiyle çeşitli faylar (düşey yönlü )

meydana gelmiştir.

İnceleme alanında yüzeyleyen birimler arasında değişik düzeylerde zaman

boşluğu, açısal uyumsuzluk (diskordans, nonkonformite ve açılı uyumsuzluklar)

düzlemleri gözlenmiştir

Yaklaşık D-B ve KB-GD yönlü sıkışmanın etkisiyle kıvrımlar ve faylar

oluşmuş. Güneydere-Dağçatı Senklinali (C15-D10) buna örnek gösterilebilir. Yine

Akkaya fayı (E11-F14) ve Pamuktaş fayı (H10-K13) bu sıkışmanın etkisiyle

oluşmuştur. Yine Kersenkaya senklinali’de KB-GD yönlü bir sıkışmanın etkisiye

oluşmuştur denilebilir.

4.2.1. Kıvrımlar

İnceleme alanında D-B yönlü sıkışmalara bağlı olarak K-G yönlü kıvrımlar

meydana gelmiştir Ayrıca K-G yönlü sıkışmaya bağlı olarak kıvrımlanmalar

gelişmiştir (D10,C11,C12,C13,C14,C15-F9,H9,H8-J7,K7).


38

Güneydere-Dağçatı Senklinali:

Güneydere Köyünden ( B14) başlayıp Kızılkaya Tepe (D10) civarlarına

kadar devam eder, Hamurkesen Formasyonu’nun üyelerinden Danzut volkanik üyesi

Dikmetaş üyesi ve Akçakuzu üyesi ile Sırataşlar Formasyonu içerisinde gelişmiş

yaklaşık 7 km uzunluğunda bir kıvrımdır. KB-GD yönlü bir sıkışmanın etkisiyle

gelişmiştir. Asimetrik bir kıvrım olup sağ kanatta alınan ölçülerde 21 ve 24 derece

eğim ölçülmüştür sol kanatta ise 20 ve 30 derece eğimler ölçülmüştür.

Kersenkaya Tepe- Aktepe Senklinali:

Karakaya Tepe (G10), Kersenkaya Tepe (H9), Ağulubayır Tepe ( I8) ve

Çukur Yaylası’nın (I8) doğu kesiminde, Hozbirikyayla Formasyonu ile Hamurkesen

Formasyonu içerisinde gelişmiş ve iki formasyonu birlikte kıvrımlandırmıştır.

Yaklaşık 5-6 km uzunluğunda olup KB-GD yönlü bir sıkışmadan dolayı gelişmiştir.

Asimetrik bir kıvrım olup GD kanadında eğim 21 ve 31 derece iken KB kanadında

eğimler 20, 23, 25 derece dir. Kıvrım Karakaya Tepe’de KB’ya doğru ilerlerken

Ağulubayır Tepe’de doğuya doğru yön değiştirmektedir.

Pamuktaş Senklinali:

Akbirik Tepe (K13) civarında görülür yaklaşık GB-KD doğrultuludur.

Yaklaşık 3,5 4 km uzunluğundadır. Hozbirikyayla Formasyonu içinde gelişmiş olup

formasyonu kıvrımlandırmıştır. Asimetrik bir kıvrım olup, KB kanadında eğim 6 ile

10 derece arasında değişirken GD kanadında 13 ile 15 derece arasında

değişmektedir.

İnceleme alanında gerek Hamurkesen Formasyonu, gerekse de Hozbirikyayla

Formasyonu oldukça kıvrımlı bir yapı sunmakta, bu iki birim içerisinde irili ufaklı

birçok kıvrım gözlenmektedir.

4.2.2. Faylar

D-B ve KB-GD yönlü sıkışmanın etkisiyle çeşitli faylar meydana gelmiştir.

Akkaya fayı:


39

Dağçatı Köyü’nün (B11) doğusunda Ortayol Tepe’den (E14) başlar Kuzeye

doğru uzanarak Karadağ Tepe’den (E13), Vankınkıran Tepe (E12) ve Köşk Tepe’de

(E11) geçer, yakşalık K-G doğrultulu olup, düşey atımlı yaklaşık 3 km uzunluğunda

bir faydır. Hozbirikyayla Formasyonu içinde meydana gelmiş olan Akkaya fayının

batı bloğu yükselmiş doğu bloğu alçalmıştır. Fayın sağında ve solunda bulunan

Sarıçiçek Kireçtaşlarının Fayın etkisiyle ayrıldığı düşünülebilir.

Pamuktaş fayı:

Pamuktaş Köyü’nden (H11) başlar Granitler içinden geçer Karayatak

Dere’den görünmez Hamurkesen Formasyonu ile Hozbirikyayla Formasyonu içinden

geçer, Kop Tepe (I12) ve Oğlanveren Tepe’den (K13) geçerek Sırataşlar

Formasyonu’nu da etkiler.Yaklaşık 3-4 km uzunluğunda olan fayın GB bloğu

yükselmiş KD bloğu alçalmış olup KB-GD doğrultulu düşey atımlı bir faydır.

Hozbirikyayla Formasyonu’nun kireçtaşları içerisinde çok iyi izlenebilen fay

Hamurkesen Formasyonunda daha gizlenmiş gibi görünür.

Ayrıca paftanın değişik yerlerinde küçük doğrultu atımlı faylar mevcuttur

(K13-G11-H11-K10).

Kop Tepe’nin (I12, J12, K12) kuzeydoğusunda yer alan her biri yaklaşık 1

km uzunluğunda olan iki fay birbirini kesmekte ve ötelemektedir. Kop Tepe’nin

Kuzeyinde başlayan fay doğrultu atımlı fay olup, sağ yanal atım göstermektedir.

4.2.3. Uyumsuzluklar

İnceleme alanında yüzeyleyen birimler arasında değişik düzeylerde

uyumsuzluk düzlemleri gözlenmiştir. Öküzveren Tepe (H14)’nin 250 m D’sunda

gözlenen Hamurkesen Formasyonu çalışma alanındaki en yaşlı birim niteliğindeki

Akşar Graniti üzerine uyumsuz olarak gelmektedir. Pamuktaş Köyü (H11) civarında

Hozbirikyayla Karbonatları Akşar Graniti üzerine uyumsuz olarak gelmektedir.

Aptaloğlu (A13-B13), Ziyaret (A12), Çekimlik (A11) ve Kuz Tepelerinde (A11)

Sırataşlar Formasyonu Hamurkesen Formasyonu üzerine uyumsuz olarak

gelmektedir. Germişölük (E14), Tecbirin (J13), Kop (J12), Çelendere (J11) ve


40

Büyükpamuktaş (K11) Tepe’lerinde Hozbirikyayla Formasyonu Hamurkesen

Volkanitleri üzerine uyumsuz olarak gelmektedir Gökler Köyü (B9) doğu ve

batısında Bakacak (D9) ve Kuz (A10) Tepelerinde Yazyurdu Formasyonu Sırataşlar

Formasyonu üstünde uyumsuz olarak yer almaktadır.

5. BÖLGENİN JEOLOJİK EVRİMİ Mustafa MERCAN

41

5. BÖLGENİN JEOLOJİK EVRİMİ

Şekil 4.18. Doğu Pontidlerin Kretase-Alt Tersiyer’de levha tektoniği açısından evrimini gösteren şematik ve spekülatif kesitler. Alt Kretase’de Doğu Pontidler Lavrasyanın güneye bakan pasif kıta kenarı boyunca yer almaktaydı. Senomaniyen-Türoniyen’de Doğu Pontidlerin altına doğru dalmaya başladı. Bu dalma-batma sonucu Türoniyen’den başlayarak Doğu Pontidlerin dış kesiminde bir magmatik yay gelişti. Maastrihtiyen’de bu volkanik yay ikiye ayrılarak kuzeyinde


42

okyanusal kabuğa sahip Doğu Karadeniz havzasını bir yay-ardı havza olarak açtı. Üst Paleosen-Alt Eosen de Doğu Pontid magmatik yayı Anotolit-Torid levhacığı ile çarpışarak, çalışma alanında gözlenen bindirmeli yapı oluştu (Okay vd., 1997).

Buna göre Alt Kretase’de Neo-Tetis Okyanusu ile Doğu Pontidin üzerinde

bulunduğu kıtasal kabuk (Avrasya kıtası) yan yana iken, Turoniyen’de Neo-Tetisin

Kuzey kolu Avrasya kıtasının altına dalmaktadır. Avrasya kıtasında magmatik yay

oluşmaktadır ve Erken Eosen’de Anatolid-Torid Kıtasal kabuğu ile Doğu Pontid

kıtasal kabuğu arasında kenet kuşağı oluşur.

Kuzeye doğru hareket eden İmalıdağ dilimi önünde çökelen Sipikör

formasyonunun yaşı, Üst Paleosen-Alt Eosende Doğu Pontid kıta yamacı kuzeye

doğru dilimlenmeye başladığını gösterir. Çalışılan alandaki diğer ana tektonik yapılar

da bu dönemde oluşmuştur (Şekil 4.17-4.18). Dilimlenme büyük bir olasılıkla

Bayburt-Pulur ovasının kuzeyine geçmemekle beraber daha kuzey kesimlerde

sıkışmaya bağlı kıvrımlanma, yükselme ve aşınma gözlenir. Örneğin, Berdiga

dağlarında Orta Eosen yaşta nummulitli kireçtaşları, kıvrımlanmış Berriyaziyen

kireçtaşlarını ve daha yaşlı çökelleri uyumsuzlukla örter (Pelin, 1977). Üst Paleosen-

Alt Eosen yaşta kuzeye eğimli dilimlenme ve sıkışma, Neo-Tetisin kapanmasından

sonra Doğu Pontid ada yayının Torid-Anatolid levhası ile çarpışması ile

açıklanabilir. Orta Eosende tektonik hareketler sona ermiş ve bölgede yaygın olarak

nummulitli kireçtaşları çökelmiştir. Orta Eosen’de gözlenen çalışılan bölgeyi ve tüm

Doğu Pontidleri etkileyen yaygın magmatizma muhtemelen çarpışma sonrası

bölgesel bir gerilmeye bağlı olarak oluşmuştur (Okay vd., 1997).

Liyas öncesinde bölge, Devoniyen-Karbonifer’de granitler ve

granodiyoritlerle kesilmiş, metamofitlerden oluşan bir kara durumundaydı. Liyas

başından itibaren bölge bir deniz istilasına uğradı bu arada bir volkanizma gelişti.

Liyas tabanındaki konglomera ve çakıltaşı seviyesi bunun ispatlayıcısı niteliğindedir.

Dogger-Malm-Alt Kretase’de bu istila eden deniz derinleşir sonra Alt Kretase

sonrası kara durumuna geçer. İprasiyen-Lütesiyen’de yeni bir deniz istilasına

uğrayan bölgede, Eosen sonunda bir granit sokulumu gerçekleşir.


43

Şek. 4.19. Doğu Pontidlerin güney kesiminin tektonik haritası (Okay ve diğ., 1997).

Şekil 4.20. Pulur bölgesinde yer alan bindirme dilimlerinin stratigrafileri (Okay ve

diğ., 1997)


44

Bölge Alt Tersiyerde kıta-kıta çarpışmasına bağlı olarak Doğu Pontidlerin iç

kesimleri kuzeye doğru varjanslı (eğimli) dilimli bir yapı kazanmıştır. Çalışılan

bölgede güneye eğimli bu tip bindirmeler ilk defa Ketin (1951) tarafından

tanımlanmış, daha sonra Akdeniz (1984) tarafından jeolojik kesit üzerinde

gösterilmiştir. Yaptığımız çalışmada göreli bir otokton ve Alt Eosende kuzeye eğimli

bindirmelerle üst üste yerleşmiş üç ana bindirme dilimi tanımlanmıştır. Bunlar,

Cebre göreli otoktonu, üste ve güneye doğru Hamurkesen, Aşutka ve İmalıdağ

bindirme dilimleri olarak adlandırılmıştır (Şekil 4.16). Bunların içinde Jura öncesi

yaştaki temel, Cebre göreli otoktonu ile Hamurkesen ve Aşutka bindirme

dilimlerinde yüzeyler. İmalıdağ bindirme dilimi Jura ve daha genç kayalardan

oluşmuştur. Basitleştirilmiş stratigrafileri Şekil 4.16’de verilen bindirme dilimleri,

esas olarak Jurasik-Alt Kretase çökel kayalarından yapılmıştır. Bindirme dilimlerinin

Jurasik-Alt Kretase istifleri arasında fasiyes farklılıkları vardır. Buna göre Cebre

göreli otoktonunun Jura-Alt Kretase istifi kuzeyde kalacak şekilde daha sığ bir

platformda çökelmiş, buna karşın İmalıdağ bindirme diliminin Alt Kretase pelajik

kireçtaşları Tetis okyanusunun güneye bakan kıta yamacında oluşmuştur. Aşutka

dilimi içinde yer alan ofiyolitli melanj ise Tetis okyanus kabuğunun çökel ve

volkanitlerini temsil eder (Okay ve Şahintürk, 1997).

Okay ve diğ., 1997 Pulur (Demirözü) bölgesinde çalışırken Şekil 4.18’deki

gibi dilimlere ayırmış ve bir biri ile ilişkisini açıklamıştır. Bizim çalışma alanımızda

Okay ve diğ., 1997’nin söz ettiği Cebre Göreli Otoktonu, Hamurkesen dilimi, Aştuka

dilimi ve İmalıdağ diliminde pelajik biyomikritler olarak tanımladığı Hozbirikyayla

Formasyonunu en üste yerleştirmektedir. Burada söz ettiği Çatalçeşme formasyonu

ve Kelkit formasyonunu Hamurkesen dilimine dahil etmekte olup çalışma alanında

ki Liyas çökellerinden farklıdır.

Çalışma alanında; En yaşlı birim niteliğindeki Devoniyen-Karbonifer yaşlı

Akşar Graniti üzerine Liyas yaşlı Hamurkesen Formasyonu gelmektedir, Dogger-

Malm-Alt Kretasede Hozbirikyayla Formasyonu’nun karbonatları çökelmiştir. Daha

sonra Eosen denizinde nummulitli kireçtaşları çökelmiştir. Sırataşlar Formasyonunun

üzerine de Yazyurdu Formasyonunun volkanikleri yerleşmiştir. Eosen Granitleri kafa

şeklinde Eosen volkanitleri içinde bulunmaktadır.

45

6. SONUÇLAR VE ÖNERİLER

Ø Yüksek Lisans Tezi kapsamında yapılan bu araştırma sonucunda, inceleme

alandında yer alan Akşar Graniti, Hamurkesen Formasyonu, Hozbirikyayla

Formasyonu, Sırataşlar Formasyonu, Yazyurdu Formasyonu ve Rize

Granitinin dokanak ilişkileri ortaya konulmuş ve haritalanmaları yapılmıştır.

Ø Çalışma alanın kuzeyinde daha önce Kretase yaşlı Arduç volkanitleri olarak

ayrıtlanan birim, tarafımdan İparasiyen-Lütesiyen yaşlı Yazyurdu Formasyonu

olarak ayrıtlanmıştır.

Ø Çalışma alanının Güney-batısında yer alan Pamuktaş Köyü (H11), Dikyol

Tepe (B14) ve Kayabaşı Sırtı (C14) civarları önceki çalışmacı tarafından

Devoniyen-Karbonifer yaşlı Akşar Graniti olarak haritalanırken, tarafımdan

Liyas yaşlı Hamurkesen Formasyonunun Danzut volkanik üyesi olarak

haritalanmıştır.

Ø İnceleme Alanındaki Hozbirikyayla Formasyonu Üye mertebesinde

incelenmiş bir üyesi haritalanmış ve daha ayrıntılı çalışıldığı taktirde bu üye

formasyon niteliğine kavuşturulabilecektir.

Ø İnceleme alanında yer alan Eosen volkanitleri ve Eosen granitlerinin Doğu

Pontidlerin jeolojik evriminin açıklanmasında önemli bir yeri olduğu

düşünülmektedir.

Ø İncelme alanında kuzeydeki volkanitlerin granitlerle birlikte güneydeki

birimler üzerinde uyumsuz olarak yer aldığı tesbit edilip haritalanmıştır.

Ø Bölgede daha kapsamlı bir çalışma yapılması halinde, Doğu Pontidlerin

evriminde önemli yer tutacağı düşünülmektedir.

Ø Yapılan araştırmalar sonucunda, inceleme alanında kuzeyde; Eosen

Volkanitleri ile Eosen Granitleri, Güneyde ise; Liyas çökelleri Dogger-Malm-

Alt Kretase sığ deniz çökelleri ve Eosen volkanik ve sedimanları haritalanmış

böylece bölge jeolojisi daha ayrıntıya kavuşturulmıştur.

Ø İnceleme alanının 1/25.000 ölçekli ayrıntılı jeolojik haritası yapılarak bölgenin

yapısal konumu ortaya çıkarılmıştır.

46

KAYNAKLAR

AĞAR, Ü., 1977, Demirözü (Bayburt) ve Köse (Kelkit) Bölgesinin Jeolojisi, KTÜ

Doktora Tezi, 595s, Trabzon.

AKDENİZ, N., 1984, Demirözü (Bayburt) Permo-Karboniferi ve Bölgesel Yapı

İçindeki Yeri, MTA rap. No: 7634, 235s, Ankara.

AKDENİZ, N., 2001, Türkiye Jeoloji Haritası, Trabzon 1/500.000’liği MTA yay.,

Ankara.

BAYKAL, F., 1952, Kelkit-Şiran bölgesinde jeolojik araştırmalar: M.T.A. Derleme

Rap., No:2205, 21s, (yayınlanmamış), Ankara.

BEKTAŞ, O., 1984, Doğu Pontid ark-ark gerisi bölgelerinde paleostres dağılımı ve

çok safhalı riftleşme, MTA Dergisi 103-104, 25-40, Ankara.

BEKTAŞ, O., PELİN, S., KORKMAZ, S., 1984, Doğu Pontid Yay Gerisi

Havzasında Manto Yükselimi ve Polijenetik Ofiyolit Olgusu, TJK Ketin

Sempozyumu, s. 175-179, Ankara.

BEKTAŞ, O., VAN, O., BOYNUKALIN, S., 1987, Doğu Pontidler’de (Kuzeydoğu

Türkiye) Jura volkanizması ve jeotektoniği, TJK Bülteni, C. 30, 9-18, Ankara.

BEKTAŞ, O., YILMAZ, C., TASLI, K., 1996 Doğu Pontid Yay Gerisi Havzasında

Derin Yayılma Çukurlarının Oluşumu (KD Türkiye): Neo-Tethys’in Pasif Kıta

Kenarı Evrimi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, 30. Yıl Sempozyumu Bildirileri.

BEKTAŞ, O., ÇAPKINOĞLU, Ş., 1997, Doğu Pontid Arkında (KD Türkiye)

Neptüniyen Dayklar ve Blok Tektoniği: Yer Bilimleri, Sayı 30

BEKTAŞ, O., ŞEN, C., ATICI, Y., KÖPRÜBAŞI, N., 1999, Migration of the Upper

Cretaceus Subduction Related Volcanism Towards the Back-Arc Basin of the

Eastern Pontide Magmatic Arc (NE Turkey), Geological Journal, Geol. J. 34:

95-106.

BERGOUGNAN, H., 1987, Etudes Geologiques dans I’Est Anatolien Univ. P. Et M.

Curie, Memoires des Sciences de la Terre, These Doctorant Etat, 600p., Paris.

BURŞUK, A., 1992, Bayburt ve Kop Dağları (KB Erzurum) Yöresindeki

Calpionellid Biyozonları (Üst Jurasik- Alt Kretase), TJK Bülteni, C.35, 127-

140, Ankara.

47

ÇOĞULU, H.E., 1975, Gümüşhane ve Rize bölgelerinde petrolojik ve jeokronolojik

araştırmalar: İTÜ yay No: 1034, 112s, İstanbul.

GEDİK,İ., KIRMACI, Z., ÇAPKINOĞLU, Ş., ÖZER, E., EREN, M., 1995, Doğu

Pontidler’in Jeolojik Gelişimi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü 30. Yıl

Sempozyumu Bildirileri, Cilt 1, 447s, KTÜ- Trabzon.

KESKİN, İ., KORKMAZ, S., GEDİK, İ., ATEŞ, M., GÖK, L., KÜÇÜMEN, Ö.,

ERKAL, T., 1989, Bayburt Dolayının Jeolojisi, MTA rap. No: 8995,129s,

Ankara.

KETİN, İ., 1951, Bayburt Bölgesinin Jeolojisi hakkında, İst. Üni. Fen. Fak. Mecm.,

21, 113, 127, İstanbul.

KORKMAZ, S., BAKİ, Z., 1984, Demirözü (Bayburt) Yöresinin Stratigrafisi,

Türkiye Jeoloji Kurultayı Bülteni, s, 5, S. 107-115, Ankara

MUSAOĞLU, A., 1987, Bayburt-Maden-Kop (Gümühane) Yöresi Jeoloji ve Maden

Prospeksiyonu Raporu, M.T.A rap. No: 8541, Ankara.

NEBERT, K., 1961, Kelkit Çayı ve Kızılırmak (Kuzey Anadolu) nehirleri mecra

bölgelerinin jeolojisi hakkında ,MTA Derg. 57, 1-49. Ankara.

OKAY, A.İ., ŞAHİNTÜRK, Ö., YAKAR, H., 1996, Pulur Bölgesinin Stratigrafisi ve

Tektoniği (Bayburt, Doğu Pontidler), MTA Dergisi 119, 1-22, Ankara.

OKAY, A. İ., ŞAHİNTÜRK, O., 1997, Geology of the Eastern Pontides, AAPG

Memoir 68,p. 291-311.

ÖZER, E., 1984, Bayburt (Gümüşhane) Yöresinin Jeolojisi ve Mikrofasiyes

İncelemesi, KTÜ Jeoloji Dergisi, 3,1-2, 77-89, Trabzon.

ÖZSAYAR, T., PELİN, S., GEDİKOĞLU, A., 1981, Doğu Pontidler’de Kretase,

KTÜ Dergisi, Jeoloji, 1-65

PELİN, S., 1977, Alucra (Giresun) Güneydoğu yöresinin petrol olanakları

bakımından jeolojik incelemesi, KTÜ Yayını No:87, 105s, Trabzon.

ROBİNSON, A. G., BANKS, C: J., RUTHERFORD, M. M., AND HIRST, J.P.P.,

1995, Stratigraphic and Stratuctual Devolopment of the Eastern Pontides,

Turkey, Journal of the Geological Society, London, Vol. 152, pp. 861-872.

SEYMEN, İ., 1975, Kelkit Vadisi Kesiminde Kuzey Anadolu Fay Zonunun

Tektonik Özelliği, İTÜ, Maden Fakültesi, Doktora Tezi, 198s, İstanbul.

48

TASLI, K., 1990, Gümüşhane ve Bayburt yörelerindeki Üst Jura-Alt Kretase

karbonat istiflerinin stratigrafik, paleocoğrafik ve mikropaleontolojik

incelenmesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora

Tezi, 223s, Trabzon.

TOKEL, S., 1972, Stratigraphical and volkanic history of the Gümüşhane Area, N.E.

Turkey, Ph. D. Thesis Univ. 646s, London.

TOKEL, S., 1981 Plaka Tektoniğinde Magmatik Yerleşimler ve Jeokimya;

Türkiye’den Örnekler: Yeryuvarı ve İnsan, 6, 3-4, 53-65.

WEDDİNG, H., 1963, Kelkit hattı jeolojisine ait düşünceler ve Kelkit-Bayburt

(Gümüşane)çevresindeki Jura stratigrafisi, MTA Dergisi 61, 30-37, Ankara.

YILMAZ, C., 1993, Doğu Pontid Güney Zonu’nun Stratigrafik Deneştirmesi ve

Paleocoğrafik Evrimi, Akdeniz Üniversitesi İsparta Mühendislik Fakültesi

Dergisi, Say. 7, ss: 199-214

YILMAZ, C., 1994, Karbonat Kayaçlarında Katodlüminesans Uygulamalararı: Doğu

Pontid Mesozoyik Karbonat Kayaçlarından Seçilmiş Örnekler. Çukurova

Üniversitesi 15. Yıl Sempozyumu, ,4-7 Nisan, Adana.

YILMAZ, C., 1995, Gümüşhane-Bayburt Yöresindeki Alt Jura (Liyas) Çökellerinin

Fasiyes ve Ortamsal Nitelikleri (KD Türkiye, Yer Bilimleri Dergisi, Aralık,

Sayı 27, Ankara.

YILMAZ , C., 1996, Doğu Pontid Karbonat Platformunun Kırılmasına İlişkin Yeni

Bulgular (KD Türkiye), Türkiye 11. Petrol Kongresi, 15-17, Ankara.

YILMAZ, C., AYAZ, F., 1997, Sedimantological Records Cretaceosus Platform-

Basin Transition Gümüşhane Region (NE Turkey 9. Geologie Mediterrane,

24/1-2, 125-135.

YILMAZ, H., 1985, Olur (Erzurum) bölgesinin jeolojisi: Karadeniz Teknik

Üniversitesi Yerbilimleri Dergisi, 4, 23-43., Trabzon.

YILMAZ, Y., 1974, Geology of the Gümüşhane Granite, İstanbul Üniv. Fen Fak.

Mecm. Seri B, 9(3-4), s. 157-172., İstanbul.

49

ÖZGEÇMİŞ

26.02.1976 tarihinde Batmanda doğdu. İlk ve orta öğrenimimi Batman’da

tamamladı. 2003 yılında Fırat Üniversitesi Mühendislik Fakültesi, Jeoloji

Mühendisliği bölümünden mezun oldu ve 2003 yılında askerlik görevimi

tamamladı. 2006 yılından itibaren Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü

Jeoloji Etütleri Dairesi Başkanlığı’nda Jeoloji Mühendisi olarak çalışmaktadır.

2006 yılında Toroslarda 2007 ve 2008 yıllarında Pontidlerde arazi çalışmalarına

katıldı. Evlidir.

Çukurova Ünİversİtesİ fen bİlİmlerİ …library.cu.edu.tr/tezler/7661.pdf · doç. dr. erol...

Documents