ok kltrllk ve amazlar

ok kltrllk ve yaratclkMustafa Durak

OK KLTRLLK ve YARATICILIK Mustafa Durakok kltrllk ve sorunlarok kltrllk, doann vazgemedii bir gerekliktir. Doadaki hangi gl canl, tkettii baka bir trn kkn kurutur ki! nsan dndaki canllar tek benci bir istek ya da igdyle yapmaz tketiini. Oysa insan topluluklar, doadaki canllardan ok ilkel olarak burada ilkel szcn ilk olan, doada olan anlamnda deil de, geri kalm bir zekayla yaplan davran ya da alnan karar anlamnda kullanyorum- bencilikin ve tutuculukun kskacnda davranr. Tanm sorunu:ok kltrlln amaz ncelikle kltr tanmnn doru drst yaplamam olmasndan, zerinde anlalacak bir tanma varlamam olmasndan kaynaklanr. Kltrn tanmlanmasnn kolay olmadn, bu konuda yazanlarn okluuna ve tanm bolluuna karn, sorunun karmakln hissettirmek iin, Unamunonun, bir konferansnda kltrle ilgili konularda krk yldr ders vermesine karn, henz kltrn ne olduunu bilmiyorum dediini aktarmakla yetinelim (1).

Kltrn hakk insann hakkdr:ok kltrllk, her eyden nce, toplumsal haklar ve insan haklarn ilgilendirir. Bir lke iindeki farkl kategoride insan varlklar, farkl yaklamlara ak alan oluturur. Tek bir kltr penceresinden bakmak, farkl kltrlere hor bakmay, yabanclamay getirir. Bunun sonucu olarak bir kmeden olanlar toptan ayni grmek gelir. Ve asl nemlisi kltr ve insan varl kavramlarn birletirmeye, giderek kltr ve insan hakk kavramlarnn birletirilmesine yol aar. Oysa bir kltrn varlk hakk ile farkl kltrden insanlarn varlk haklar birbirine kartrlmamaldr. Farkl kltrlerle i ie bir toplumda insanlarn zerine kltr etiketleri yaptrlarak, yani kltr geleri ayrtrlmadan, bir btn olarak grlerek, istedii kltrel geyi seme zgrl elinden alnp belirli biimlere, belirli ilikilere mahkum edilerek kastik bir yap oluturulmamaldr.

Eritme (integralism) sorunu:Kat tek kltrllk politikas, her zaman yasaklamalar ve gerginliklerle farkl kltrlerdeki insanlar biler ve farkl kltrlerin bireylerinin gleri orannda sorunun, bymesine ve yaylmasna yol aar. ve d politika kullanmal olarak ok kltrllk

Ne i politikada, ne de d politikada ok kltrll savunan farkl kltrn politikaclar samimi deildir. Bunlar, kendi snrlar iinde bulunan etnik grubun oy gcne gz diken politikaclar. Bu etnik grubun haklarn szde savunurken pek ok etnik ve/ya kltrel kimlie hakszlk edebilmektedirler. Bu tr davranlar bir tr demokrasi amaz ve ayb olarak ortaya dklmektedir. Mevcut demokrasi anlaynn iki temel arac olan propaganda ve gibi grnmeyle gerekleen seimlerin, insanln geleceiyle ilgili, btnlk bakmndan tehlikelerine iaret etmek gerekir. Bu itenliksiz tutum durumu, herkese sayg, herkesin oyuna, her trl katksna gereksinim, herkesin iktidar demek olan demokrasiyi szde demokrasiye indirgemekte ve bu tr demokrasilerin ortadan kaldrlabilmesi iin eylemcilerini beklemektedir. ok kltrllk emperyalist lkelerce daha nce milliyet farkllklar kullanlarak kar glerin ykmnda iletilmitir. Bl ve ynet kural her zaman bir kar odanda kullanlmtr. Osmanl imparatorluunun paralanmas, SSCBnin paralanmas rk ve kltr farkllklar kullanlarak gerekletirilmitir. (Burada ne Osmanl mparatorluunun ne de SSCBnin yanllarn benimsemediimin altn izmeliyim. rnek vermekteki amacm btnl paralamak iin yaplan temel bir oyuna iaret etmektir). Bu paralamalarn planlannda ne yazk ki; insanlk bar, gerek toplumsal farkllklar gzetilmemitir. Arka arkaya gelen Afganistan, Irak, srada ran harekat (buna Libyann susturulmas da eklenebilir) Mslman kltrn hristiyan kltrce eritilme, yok edilme abasndan baka bir ey deildir. Ve bunlar, szde insana ramen insan iin yapld yalanyla gerekletirilir. Aldatlmaya hazr, ikiyzl ynetimleri, kar gruplarn unutmamal. nsann insanl birileri tarafndan toplumlarn yumuak noktalar olarak srekli iletilmitir, iletilmektedir. Egemen kltr insan, kendini birinci snf vatanda olarak alglamaktadr:

Farkl kltr(ler)in ayni toplumda varl, birinci snf (egemen) kltr kavramn zorunlu olarak dourur. Farkl kltr insanlarnn ayni toplum iinde var olmas, ynetimlerce, o toplumun snflar arasndaki ekonomik atmann baka alana kaydrlabilmesinin ve asl sorunlarn gzden karlmasnn ak alan olarak grlmtr. Ve bu konunun iletilmesiyle her lkedeki sradan, egemen kltr insan, br kltr insanlarn aalayarak kendi ekonomik ve sosyal sorunlarna yabanclamtr.

Kltr gelerinden (en az) birini deitirme: ok kltrlln temel sorunlarndan biri de kltr gelerinden biriyle ilgili farkl bir seenei benimsemedir (conversion). Bu konunun salkl irdelenebilmesi iin ncelikle kltr oluturan gelerin belirlenmesi kanlmazdr. Bu gelerden hangisi asal kabul edilirse ona gre kltrn sabiti belirlenmi olur. Ancak iyi incelendiinde grlecektir ki kltrn evrensel anlamda asal, deimez gesi yoktur. Tm geleri grelidir. Irk, dil ve din dahil. Kltrn, istense de, tmyle birden deitirilmesi olanakl deildir. Baz kltr geleri dil ve din rneklerinde olduu gibi deiiklik benimsense ve istee bal olarak gereklese bile kendi iinde ok bileenli ve ok sistemli olduklar iin birden tmyle deitirilemez. Belki de tmyle hi deitirilemez.

Kltr, tutucudur:

zel bir kltrn savunucularnn, daha dorusu taraftarlarnn en belirgin zellii tutuculuktur. Kltrne sahip kma, bilinlenme klnda da grnebilir, ama asl gcn tutuculuktan alr. zgrce semediim kltr benim kltrm deildir. Bu noktada ok nemli bir noktaya geliyoruz. Bilinli bir seim sonucu edinilen, kabullen kltr ve bilinli bir aba olmakszn benimsenilmi kltr. Yani zerimize yapp kalm kltr. Pek ok kltrel kurum insanlarn zerine toplum ii bir moda, gelenek, dalga kuram gerei yapp kalmtr. Ne yazk ki bu ok bilgili, zeki hatta deha olarak kabul edile gelen insanlar iin de geerlidir. Her bir kltrel kurumu ve/ya geyi bilinli bir eletirel szgeten geirerek semi tek bir kii gsterilebilir mi? Bir olanakszla dayandk belki ama ne yazk ki ayni zamanda bir insan(lk) gereine. Hibir doal sistem, kendi iinde yabanc geyi istemez:Yabanc ge, bir sisteme zarar vermeye, ileyiini bozmaya altnda, sistem ya onu bedeninden atar, aksi takdirde bu ge onu ya deforme eder, hasta eder; ya da eer ok zehirliyse ldrr. lave genin sindirilmesi, her zaman sistemin nemli bir sorunudur. Bu genin btne katlmas sistemin sal, varl bakmndan bir zorunluluktur. Ancak unu da unutmamal: evren yasalar, geici sistemlerin (olumu formlarn) deiimiyle, evrimiyle varlk bulur. Evren yasalarnda koullar ve gereksinim n plandadr.Evrensellik ve grelilik:

Her kltr grecedir. Her kltrn savunucu gesi iin kendi kltr, en ideal kltrdr. Mutlak gerekliktir. Oysa baka kltrlerin varl, her kltr grece klar. Tm kltrlere dardan, kltrn sfr noktasndan baklmadan nesnel deerlendirme yaplamaz. Her kltr greceli olduuna gre, matematik olarak ne mutlak bir kltr, ne de mutlak bir kltr gesi vardr. Kiinin kltr deitirebilmesi herhangi bir kltr gesinde deiik bir seenee ynelmesi dnda baka bir gereklik de udur: kltr gelerinin tarihleri vardr. Yani deimilerdir. Deien ey ayni kalamadna gre mutlak deildir. Mutlak olmayan gereklikler grecelidir.

Evrensellik ve kreselleme:

Tek kltre ynelme ya da yneltilme ayr eyler olduu gibi evrensellik ile kreselleme de birbirinden farkldr. Olanaksz ama tm kltrler tek bir kltre indirilebilse bile kavram asndan ayni noktaya gelinmez. Zira evrensellik tm tarih iinde de aynilik demektir. Kreselleme ise, kltr emperyalizminin kibar ad olarak gndemdedir. Yanl (,) Yasa(k)larla insan ynetilemez: Yasa koyucunun, aslnda bir yandan lke insann, bir yandan da br lke insanlarn, yani gereki anlamda evrensel olarak ok kltrll dikkate almas gerekir. Zira bir devlet kendisi bir sistem iken, ayni zamanda tm insanln yer ald dnya devletleri, yani daha geni bir btn olarak yine bir sistem iindedir, baka sistemin bir parasdr. Konulmu yasalarla, alnm kararlarla bu genel sistemin bir ban haline gelinmemeli. Gelindiinde de doa yasalar, toplum yasalar bunun hesabn nasl olsa grecektir. Aksi tutum iinde olmak, dnyann dnn engellemeye almak gibi, grmezden gelmek gibi ilkel ve komiktir. ok kltrllk, bir hogr temeline, bireysel ve toplumsal haklarn dengesine dikkat edilerek var edilebilir. Bu, tm dnya lkelerini temsil eden yeniden oluturulacak bir birlemi milletlerin, her lkeyi ilgilendirecek, adil ve yaptrm olan bir anayasas ile salanabilir. Bu da, dorusu her an kullanlmaya, ynlendirilmeye hazr insan varlyla ne derece srdrlebilir? Hele hele sermayenin snrszlat, tek bana, kimi devlet btesini aan kiilerin ve/ya irketlerin var olduu bir dnyada? Bence mevcut insani ynetim sistemleri, zaten ok kltrllkle deil de, asl ekonomik uurumlardan ald darbelerle yaraldr. ok kltrllk sorunu, ekonomik uurumlarn grlmesini engellemek amacyla iletilen bir sorundur. Ve ok kltrlln akl almaz boyutlarda somutlanmas da, demokratik geinen toplumlarn, devletlerin ne derece demokratik olduklarn ortaya koyan gerekliktir. Ve dorusu bu szde demokratik, gelimi toplumlarn, rasyonellik konusunda da snfta kaldklarn belgeleyen pek ok inceleme insanlk tarihinde yerini oktan almtr. Dmn elinden tutup kaldrmak, bir soylulukmu bir zamanlar! Doal yasalardan farkl olma abasnda olan en kltrl, en uygar uluslar, doann acmaszln oktan am durumda. Doay acmasz bulan, hayvan aalayan insann, unutmamas gereken aslan-ceylan kural diye adlandrabileceim kural, insann bencillii ve acmaszl yannda ne kadar masum, ne kadar yapcdr: zira aslann, ceylan eti depolad grlmemitir. Ve de avlad ceylan tek bana tkettii. Aslan snrn bilir. Bu snrllyla kalanlarn, soyunu srdrmesini salar. Zira bilir ki bir soykrm kendi soyunun da tkenmesine yol aabilir. Ne kadar zayf bir varlm ben: insan. u yeryznde, ktm sandm dalardan baktmda, br insanlar ne kadar kk grnyor gzme. Yan yana gelmeye, ayni koullarda karlatrlmay, yartrlmay brakn, grlmeye bile hi yanamyorum. Kendim iin istediimi bakas iin isteyemiyorum. Benimle hi ilgisi olmayan, ama bir ilinti bulup kendimden saydklarmn baarsna nasl keyifleniyorum. Aalk yanm doyuracak ve canl tutacak ne ok bahane buluyor benim medyam! Ksaca, politikaclar, lke iindeki aznlk kltrlerine, baka lkelerdeki vatandalarna, kltrdelerine yaklat gibi yaklaabilecek noktaya gelmeli. Eit koullarda ok kltrllk kavgas verenler de, eer gerekten niyetleri o lke iinde var olmak ise ykc davranlardan kanmal ve, kendilerine istedikleri saygy, hogry bakalarna kendileri de gsterebilme olgunluuna erimelidir. Herkes salt benden olana, yani nce bana sayg diye tutturunca aklc anlamann, uzlamann olanakszl apaktr. Byle bakldnda, insann, savalar karsndaki tutumu ile az gelimi lkelerdeki deprem karsndaki tutum benzetir. Olay srasnda aklc nlemler zerinde durulur, fikirler gelitirilir ama olay biraz kllenince, sanki hi yle bir ykm yaanmam, yaanmayacakm gibi davranlr. ncelikler savunma korkusundan kp, kendi benini ne geirmenin kipliklerine brakr yerini. KLTR VE R (potique)Her eyden nce unu vurgulamakta yarar var. Her kltr gesi ayni zamanda iinde yer ald kltrn taycs durumundadr. Yani o kltr iinde var olabildii srece, o kltre katk salamaktadr. Zira o kltrn oluturucu gesidir. Bir parasdr. Eer kendimi genel olarak trk kltr iinde belirliyorsam ve franszca yazyorsam, franszca okuyorsam, franszca konuuyorsam benimsediim kimlik kartmn (kltrmn) dnda baka bir kimlie uzanyorum demektir. Yani ister istemez ok kltrllk kavram sadece bir lkenin iindeki sorun deil, bireyin kendi iindeki sorun olarak da ele alnmaldr. Ve burada u, netlikle belirtilmeli: gereklik ve kimlik sorunu. Birey ya da topluluk, kendisi sorunlatrmadka kimlik sorunu diye bir ey yoktur. Sadece ok kimliklilik (en azndan birden fazla kltrllk) gereklii vardr. Gereklik ile sorun farkl kavramlardr. Ancak u da var: gerekliin soruna dntrlmesi g gelerince an meseledir. Kltr ile iir sorununa gelirsek, kltr bir toplumsala ball nkoullatrr. Oysa bu noktada iir kltrden farkllar. Gerek air, kendi iirini kendi biemini bulmak iin tekillemek zorundadr. Kltr ne denli baml olmak demekse, iir de o denli bamsz olmak demektir. Kltr greli bir evre iinde uyum demekse; iir uyumsuzluk, aykrlk, farkllk demektir. Bu bakmdan yle denebilir: tm dillerde iir ve de sanat olabildiince ok biemi, ok iir kipi, veya ok sanat kipi ierir. Ve bu durum, kimsenin yadsyamad bir zenginliktir. Hibir dil, tek bir airiyle temsil edilemez. Bu anlamda iir, giderek sanat; yeryznde gerek tarihsel olarak, gerek an iinde ok kltrlln zorunluluu noktasnda ikna edici, benimsetici rneklik grevi grebilir. Bunun yan sra iirin ortak bir dil iinde farkllk olduu dikkate alnrsa farkl biemlerin, farkl iirlerin birletii bir temel malzeme vardr: toplumsal dil. Ancak kltr byle bir ortak malzemeden yoksundur. Kat kalplar iindeki kltr, bireylerine yaratclk ans vermez. Elbette bu ans, koullar zorlanarak da olsa hep var edilmitir. Ama toplumun tutucu (ve asl da ynetmek isteyen) kesimi, bunu, yaratclara hep pahal detmitir. iirde yaratclk bir stnlk iken, kltrde yaratcln bedeli ar olmutur. Snrlar, glerin ellerindedir. Bu noktada iire den, yani yapmas gereken, gerek ok kltrlle, gerek insanclla, gerek toplumculua, gerek evrensellie katk noktasnda yapabilecei: iir olarak varln srdrmek, iirliini, tkenmezliini hissettirmektir.

OK KLTRLLK VE YARATICILIK (poitique)

Yaratclk, yalnz bana olan bir ey deildir. Yalnzlk, yavanlk, slk, retimsizliktir. Yaratclk, yeni bir ey ortaya koymak, yeni bir eyin ortaya kmasdr. Bu da kanlmaz olarak tek bir genin harc deildir. Burada geyi nesneletiriyorum. Hibir tohum tek bana geliemez. Hibir iek tek bana amaz. Srekli bir yaratclk demek olan yaam, gelerin birleimi, kaynam ile olanakldr. Yaamn canll, gz alc okluun biraradalandan gelir.

ok kltrllk, insana, kltre, sanata, iire nem veren insan iin bir zenginliktir, yaratma frsat ve olanaklldr.

1) Al. Tanase; Culture, civilisation, humanisme; Editions Meridiane; Bucarest; 1974 sayfa: 25Not: ilk yaynlan: Etken Dergisi; ok kltrllk ve iir; say: 7; 2006