Chemioterapia, Immunoterapia i Terapia CelowanaInformacje dla Pacjenta

Centrum Onkologii Ziemi Lubelskiejim. św. Jana z Dukli

Lublin, 2011

2

Spis Treści

3 WSTĘP

4 DEFINICJA CHEMIOTERAPII,

4 IMMUNOTERAPII I TERAPII CELOWANEJ

9 DROGI PODAWANIA CHEMIOTERAPII

12 TOKSYCZNOŚĆ CHEMIOTERAPII I /LUB IMMUNOTERAPII

17 METODY PRZECIWDZIAŁAJĄCE SKUTKOM UBOCZNYM CHEMIOTERAPII I/ LUB IMMUNOCHEMIOTERAPII

19 CHEMIOTERAPIA I IMMUNOTERAPIA A FUNKCJONO-WANIE PACJENTA W RODZINIE, W PRACY, W ŻYCIU CO-DZIENNYM. METODY PSYCHOTERAPII.

22 CHEMIOTERAPIA I IMMUNOTERAPIA A ODŻYWIANIE

26 NIEKONWENCJONALNE METODY LECZENIA

32 WITAMINY W CHOROBACH NOWOTWOROWYCH36 ROLA PIELĘGNIARKI W OPIECE NAD PACJENTEM POD-

DANYM CHEMIOTERAPII I IMMUNOTERAPII

3

WSTĘP

Nasz poradnik powstał po to, aby pomóc Tobie, Twojej rodzinie i przyjaciołom, aby lepiej zrozumieć, w jaki sposób leczymy choroby nowotworowe.

Mamy nadzieję, ze uda nam się odpowiedzieć na niektóre pytania związane z naszymi metodami lecze-nia. Poza tym chcielibyśmy, aby nasz poradnik pomógł Ci w radzeniu sobie ze skutkami ubocznymi, które może wywołać leczenie onkologiczne.

Nasza broszura może pomóc w zrozumieniu tego, co dzieje się w trakcie chemioterapii.

Liczymy się z tym, że po jej lekturze pewne Twoje py-tania pozostaną bez odpowiedzi i pojawią się wątpli-wości związane z leczeniem - to zrozumiałe, ponieważ istnieje bardzo dużo typów nowotworów i wiele sche-matów leczenia.

Dlatego każdy nasz pacjent powinien omówić szcze-góły swojego leczenia z lekarzem prowadzącym.

4

DEFINICJA CHEMIOTERAPII, IMMUNOTERAPII I TERAPII CELOWANEJ

CHEMIOTERAPIA - jest metodą leczenia, polegającą na niszczeniu komórek nowotworowych, drobnoustrojów, bakterii za pomocą środków chemicznych. Jeżeli chodzi o nowotwory, lekami stosowanymi w ich leczeniu są róż-ne grupy tak zwanych cytostatyków. Chemioterapia jest jednym ze sposobów leczenia chorób nowotworowych, obok immunoterapii, leczenia celowanego, radioterapii i leczenia chirurgicznego. Ma ściśle określony przebieg w zależności do indywidualnych cech chorego. Stosujemy leki w tzw. monoterapii (stosowanie w leczeniu jednego leku cytostatycznego) i polichemioterapii (stosowanie kil-ku leków w określonym schemacie chemioterapii). Leki podawane są w określonych sekwencjach (co kilka dni, tygodni, czasem „a la long” - czyli bez stosowania przerwy w leczeniu). Leki cytostatyczne działając w określonych fazach podziału komórki nowotworowej zmniejszają lub hamują namnażanie się komórek nowotworowych. Naj-częściej są podawane w dożylnych wlewach, ale niektóre cytostatyki mają formę tabletek i ich działanie nie różni się od podawania w donaczyniowego. Chemioterapia ma bardzo dużo skutków ubocznych, wpływ cytostatyków na organizm jest zauważalny po kilku dniach terapii a cza-sem nawet po kilku godzinach. W dalszej części naszego poradnika postaramy się przybliżyć Państwu najczęściej występujące działania niepożądane a także jak im zapo-biegać.

5

Podział chemioterapii:

• metoda radykalna - ma na celu całkowitą eliminację ko-mórek nowotworowych z organizmu, co zagwarantuje skuteczność leczenia; stosowana głównie w leczeniu no-wotworów hematologicznych, a także guzów litych (rak jądra, ciążowa choroba trofoblastyczna),

• metoda uzupełniająca - adiuwantowa - stosowana po radykalnym zabiegu operacyjnym. Jej celem jest zlikwido-wanie pozostałych po zabiegu w postaci mikroprzerzutów komórek nowotworowych,

• metoda wstępna - neoadiuwantowa, indukcyjna - stoso-wana przed zabiegiem operacyjnym celem zmniejszenia masy guza i jego regionalnego zaawansowania, co ma umożliwić przeprowadzenie radykalnego zabiegu opera-cyjnego lub zabiegu mniej okaleczającego, np. kwadran-tektomia zamiast mastektomii,

• metoda regionalna - stosowana w przypadku niektórych typów nowotworów - miejscowe podawanie cytostaty-ków, np. do tętnicy wątrobowej, do jamy opłucnej, do jamy otrzewnej

• metoda paliatywna - stosowana w celu spowolnienia pro-gresji choroby lub zmniejszenia dolegliwości u chorych, u których wyleczenie nie jest możliwe.

• metoda cytotoksyczna - oddziałująca toksycznie na ko-mórki nowotworowe.

• metoda antyangiogeniczna - oddziałująca toksycznie na sieć naczyń krwionośnych dostarczających tlen i składniki pokarmowe do komórek nowotworowych, a odbierają-cych produkty przemiany materii. Zniszczenie tych naczyń krwionośnych prowadzi do śmierci komórek nowotwo-rowych w wyniku braku dostawy substancji odżywczych i tlenu. Stosowane są tu przeciwciała monoklonalne np. bewacizumab hamujące rozwój nowych naczyń krwiono-śnych.

• metoda metronomiczna - polegająca na podawaniu ma-łych dawek leków cytostatycznych w krótkich odstępach czasu.

6

• metoda mieloablacyjna z autologicznym przeszczepem szpiku kostnego - polegająca na podaniu dużej dawki leków cytostatycznych, w wyniku działania której poza komórkami nowotworowymi giną również komórki krwio-twórcze. Przed zabiegiem pobiera się od pacjenta komór-ki krwiotwórcze ze szpiku kostnego lub z krwi obwodowej. Komórki te podaje się pacjentowi po chemioterapii w celu odtworzenia szpiku kostnego.

Chemioterapię stosuje się jako:

• Leczenie samodzielne• Leczenie skojarzone z radykalną operacją w postaci

chemioterapii uzupełniającej, której celem jest znisz-czenie pozostałych ognisk nowotworowych

• Leczenie paliatywne której celem jest poprawienie jakości życia chorego

IMMUNOTERAPIA - immunoterapia ma na celu induk-cję odpowiedzi immunologicznej u chorego z rozwijają-cym się nowotworem, aby powstały komórki zdolne do rozpoznania komórek nowotworowych jako obcych a następnie powodowały ich zniszczenie. Immunoterapia obejmuje:

• immunosupresję• immunorekonstrukcję• immunostymulację

Stosuje się je między innymi w leczeniu nowotworów, cho-rób autoimmunologicznych i transplantologii.

Immunoterapię dzieli się na:

• lokalną (dotyczy jednej części ciała)• całościową (dotyczy całego ciała; np. zastosowanie

interferonu-alfa oraz genu interleukin-2 IL-2)lub:• niespecyficzną (stymuluje się system odpornościowy

chorego do ogólnie lepszego działania)• celowaną (immunoterapia nakierowana na kon-

kretny rodzaj komórek, które mają być zwalczane - z wykorzystaniem przeciwciał monoklonalnych lub „szczepionek”).

7

TERAPIA CELOWANA - idealny lek przeciwnowotwo-rowy powinien być cząsteczką która rozpoznaje i wybiór-czo „atakuje” komórki raka nie wpływając znacząco na zdrowe tkanki. Wobec tego, lek taki powinien trafiać w wybrane miejsca bądź właściwości komórki (nazywane „celami”), które muszą być przedtem dokładnie poznane i określone, a także możliwe do zidentyfikowania prostymi testami. Leki spełniające te warunki określa się mianem te-rapii celowanej, a efekt jej działania i odpowiedź kliniczna w guzach z potwierdzoną ekspresją danego „celu” po-winna być znacząca, gdy „cel” zostanie zablokowany. Jednocześnie u pacjentów, u których komórki nowotworu nie wykazują ekspresji danego „celu”, obserwuje się mi-nimalną odpowiedź bądź jej brak. W ciągu ostatnich lat powstało wiele definicji terapii celowanej. Początkowo w USA rozważano nazwanie tym mianem leków, do któ-rych zastosowania konieczne jest wykonanie specjalnych testów potwierdzających zasadność terapii przed zakwa-lifikowaniem do niej pacjenta np. potwierdzenie nade-ekspresji receptora Her-2 przed kwalifikacją do leczenia Herceptyną. Kolejna definicja, akceptowana przez więk-szość naukowców i onkologów, określa mianem terapii celowanej leki o ściśle ukierunkowanych, specyficznych mechanizmach, działające na poznane, dokładnie okre-ślone miejsca i drogi biologicznego przewodnictwa ko-mórek. Trafiając, na wzór zdalnie sterowanych pocisków, w konkretne miejsca i szlaki metaboliczne komórki nowo-tworowej blokują jej aktywność i wzrost, co powoduje regresję nowotworu. Zgodnie z tą definicją przykładem terapii celowanej może być hormonoterapia w raku pier-si i prostaty czy leki blokujące mechanizmy rozprzestrze-niania się nowotworu np. inaktywujące enzymy i białka ułatwiające inwazję, blokujące nowotworzenie naczyń, nasilające apoptozę czyli śmierć komórki nowotworowej. Wielu naukowców uznaje przeciwciała przeciwnowotwo-rowe, które potrafią odszukać komórkę nowotworową rozpoznawaną jako obce białko nazywane antygenem i blokować jej aktywność, za kolejny rodzaj terapii celowa-nej. Układ immunologiczny człowieka potrafi rozpoznać wiele obcych białek i skierować przeciw nim przeciwciała tak, że różne rodzaje przeciwciał mogą blokować różne antygeny. W odróżnieniu od nich, przeciwciała przeciw-

8

nowotworowe, są homogenne tzn. zbudowane z jedna-kowych łańcuchów i skierowane przeciw określonemu antygenowi, którym jest specyficzna konfiguracja białka nowotworowego. Takie przeciwciała nazywa się mono-klonalnymi. Przeciwciała monoklonalne stają się jedną z ważniejszych strategii w onkologii klinicznej. Przeciwciała monokłonalne skierowane są przeciw komórkowym czyn-nikom wzrostu lub ich receptorom. Dane przeciwciało do-pasowuje się do antygenu jak klucz do zamka, blokując w ten sposób działanie danego czynnika, co w znaczący sposób zmniejsza aktywność komórki nowotworowej.Specjalny rodzaj przeciwciał monoklonalnych to tzw. przeciwciała skoniugowane, które są nośnikami dla radio-izotopów bądź substancji cytotoksycznych.Należy podkreślić, że przeciwciała monoklonalne są ak-tywne tylko w guzach, które posiadają na powierzchni ko-mórek miejsca wiążące te przeciwciała.

Najczęściej stosowane przeciwciała monoklo-nalne w leczeniu nowotworów:

Rituksymab - mający zastosowanie w leczeniu chło-niaków nieziarniczych oraz samoistnej plamicy małopłyt-kowej. Działania niepożądane: najważniejsze to zespół uwalniania cytokin (manifestuje się dusznością skurczem oskrzeli, gorączka, dreszczami i obrzękiem naczynioru-chowym) i zespół rozpadu guza, mogące prowadzić do zgonu. Inne: reakcje anafilaktyczne, zaostrzenie choroby wieńcowej lub niewydolności serca, zaostrzenie przewle-kłego wirusowego zapalenia wątroby typu B prowadzące do ostrej niewydolności wątroby Trastuzumab - stosowany w leczeniu raka piersi. Naj-częstsze działania niepożądane to: reakcja anafilaktycz-na, ostra niewydolność serca. Cetuksymab i bewacizumab - przeciwciała mono-klonalne stosowane w raku jelita grubego z przerzutami, w rakach głowy i szyi, raku piersi. Działania niepożądane: reakcje poinfuzyjne (do 90% po pierwszej dawce), osutka skórna, gorączka, ból głowy, duszność, wymioty, biegun-ka i in.

9

DROGI PODAWANIA CHEMIOTERAPII

Chemioterapia może być prowadzona w różny sposób, w zależności od typu nowotworu i rodzaju leków.

Najczęściej cytostatyki podaje się w formie wstrzyknięcia dożylnego lub doustnie. Rzadziej podaje się je przez wstrzyk-nięcie domięśniowe lub podskórne. W szczególnych przypad-kach cytostatyk może być wstrzyknięty do płynu znajdujące-go się wokół rdzenia kręgowego (dokanałowo) lub do jam ciała. Czasami leki podaje się jednocześnie różnymi sposo-bami.

Niezależnie od drogi podania, leki są wchłaniane do krwi i krążą w organizmie, tak aby dotrzeć do wszystkich komórek nowotworowych.

Podawanie dożylneNa ogół cytostatyki rozpuszczane są w większej lub mniej-

szej objętości płynu i podawane przez kroplowy wlew dożylny na kończynie górnej. W takim przypadku do żyły wprowadza się cienką igłę (kaniulę), która zostaje przytwierdzona do koń-czyny.

Innym sposobem dożylnego podawania cytostatyków jest PORT. Port naczyniowy jest trwałym dostępem dożylnym impiantowanym pacjentom, u których istnieje potrzeba dłu-gotrwałej terapii dożylnej. Port wszczepiany jest najczęściej w okolicy podobojczykowej, a cewnik wprowadzony jest do żyły podobojczykowej. Zabieg ten wykonywany jest przy za-stosowaniu miejscowego znieczulenia.

Wszystkie elementu portu umieszczone są pod skórą żad-na część nie ma styczności ze środowiskiem zewnętrznym. Zmniejsza to ryzyko zakażenia szerzącego się wzdłuż cewnika, co bywa dużym problemem w przypadku tradycyjnych me-tod dostępu zarówno do żył centralnych, jak i obwodowych. Przede wszystkim jednak wszczepiony port umożliwia pacjen-towi prowadzenie normalnego życia, nie stwarza żadnych ograniczeń w jego aktywności czy zabiegach higienicznych.

Port wyposażony jest w specjalną membranę wytrzy-mującą ponad tysiąc nakłuć igłą Hubera (igła używana do punkcji portu musi mieć specjalnie ukształtowane ostrze, tak

10

aby rozpychać włókna membrany, a nie wycinać w niej dziury) i może być używany przez wiele lat dzięki temu pod-czas kolejnych kursów chemioterapii nie trzeba wykonywać wkłuć dożylnych. Przez cewnik centralny można też pobierać krew do badań laboratoryjnych. Leki podawane do żył cen-tralnych szybko mieszają się w dużej ilości krwi, co redukuje miejscowe reakcje uboczne często spotykane przy podaży niektórych substancji do żył obwodowych oraz znamiennie szybciej docierają do tkanek.

W przypadku zastosowania centralnego cewnika poja-wiać się mogą problemy: zakażenie i niedrożność. Dlatego cewnik powinien być raz w tygodniu płukany heparyną tj. lekiem, który zapobiega tworzeniu się zakrzepów. W razie wy-stąpienia zakażenia stosuje się leczenie antybiotykami. Usu-nięcie cewnika w takiej sytuacji nie zawsze jest konieczne. Z założonym cewnikiem można się kąpać, brać prysznic. Po-siadanie cewnika zmusza tak naprawdę do niewielu ograni-czeń w życiu codziennym. Po jego założeniu chory powinien zawsze upewnić się, czy jest w stanie samodzielnie sobie z nim poradzić.

Chemioterapia podawana jest dożylnie przez pewien czas, zwykle od kilku minut do kilku godzin (rzadko kilka dni). Jeśli czas podawania leków nie przekracza kilku godzin, to może być prowadzona w warunkach pobytu dziennego chorego, bez konieczności pozostania w szpitalu. W innych niż wymienione przypadkach, chory powinien zostać przyjęty do szpitala.

Pompy infuzyjnePompy infuzyjne stosuje się coraz częściej w chemiote-

rapii. Są to przenośne urządzenia, które umożliwiają podanie dokładnie zaleconej dawki leku w ściśle określonym czasie. Pompy są niewielkie i można je nosić w torbie lub przy pa-sku, dlatego chory razem z pompą może być wypisany do domu i nie musi zbyt często odwiedzać szpitala. Cytostatyki są przygotowywane w szpitalu i chory lub jego rodzina może w szpitalu uzyskać informację o tym jak dbać o pompę, aby prawidłowo funkcjonowała. Zastosowanie pompy infuzyjnej umożliwia podawanie cytostatyków przez okres od kilku dni do kilku tygodni.

11

Doustne podawanie lekówChoremu mogą być przepisane leki w formie tabletek, które powinien przyjmować w domu jako część chemioterapii. W takim przypadku chory powinien uzyskać informację o tych lekach, kiedy oraz w jakich warunkach je przyjmować (np. w trakcie posiłków czy też nie). Jeżeli z jakiegokolwiek powodu pacjent nie jest w stanie przyjmować leków doustnie zgodnie z zaleceniem, to powinien poinformować o tym fakcie swo-jego lekarza .

Podawanie dokanałoweCytostatyk może być wstrzyknięty do płynu znajdującego się wokół rdzenia kręgowego (dokanałowo). Dokonywane jest to przy pomocy nakłucia lędźwiowego. Zabieg ten polega na wprowadzeniu igły punkcyjnej do przestrzeni podpajęczy-nówkowej w odcinku lędźwiowym kręgosłupa i podaniu od-powiedniej ilości cytostatyku do kanału rdzenia kręgowego.

Podawanie dootrzewnoweMetoda ta polega na bezpośrednim podawaniu leku prze-ciwnowotworowego do jamy brzusznej, który po pewnym czasie jest odsysany przy użyciu drenów. Ten sposób poda-wania chemioterapii ma na celu uzyskanie jak największej dostępności biologicznej cytostatyków ( np. w raku jajnika z przerzutami do otrzewnej).

12

TOKSYCZNOŚĆ CHEMIOTERAPII I /LUB IMMUNOTERAPII (NALEŻY UWZGLĘDNIĆ TOKSYCZNOŚĆ NARZĄ-DOWĄ, HEMATOLOGICZNĄ (NARZĄDOWĄ - NA-RZĄD ROZRODCZY, PŁODNOŚĆ)

OBJAWY NIEPOŻĄDANE SYSTEMOWEGO LECZENIA NOWO-TWORÓW.Podawanie leków przeciwnowotworowych wiąże się

z częstym występowaniem objawów niepożądanych.Cytostatyki niszczą dzielące się komórki, dlatego też ich

działanie niepożądane powoduje również uszkodzenie tych tkanek, w których stale dochodzi do podziałów komórko-wych. Przykładem jest szpik kostny, błona śluzowa przewodu pokarmowego, skóra i jej przydatki, komórki rozrodcze.

Powikłania mogą się ujawnić zarówno w trakcie lecze-nia, jak też w różnym czasie po jego zakończeniu-po kilku godzinach, po kilku dniach lub tygodniach, a także po wielu latach, a nawet w przyszłych pokoleniach (tzw. toksyczność późna).

Objawami niepożądanymi towarzyszącymi praktycznie stosowaniu wszystkich cytostatyków są nudności, wymioty, wypadanie włosów, uszkodzenie szpiku i wpływ na odpor-ność.

I. NUDNOŚCI I WYMIOTY.Nudności i wymioty mogą towarzyszyć leczeniu wieloma cy-tostatykami, istnieją również leki pozbawione tego działania.W większości przypadków mają przebieg łagodny, niekiedy jednak mogą prowadzić do odwodnienia, ubytku masy cia-ła, zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej i pogorszenia stanu ogólnego.Przebieg reakcji wymiotnej zależy od wrażliwości chorego oraz rodzaju zastosowanej chemioterapii.Zwykle pojawiają się w ciągu pierwszych 24 godzin po po-daniu chemioterapii. Niekiedy jednak dolegliwości pojawiają się później, na przykład w drugiej lub trzeciej dobie. Nudności

13

i wymioty mogą utrzymywać się kilka lub kilkanaście dni po podaniu chemioterapii.Przed podaniem cytostatyków stosuje się profilaktycznie leki przeciwwymiotne o dużej skuteczności.

II. WYPADANIE WŁOSÓW.Wypadanie włosów towarzyszy zazwyczaj każdej chemio-terpii. Pojawia się zazwyczaj już w 1-2 tygodniu po podaniu pierwszej dawki leków cytostatycznych, a jego największe nasilenie stwierdza się na przełomie 2-3miesiąca leczenia. Po zakończeniu chemioterapii włosy odrastają. Chore powinny zaopatrzyć się w perukę na okres leczenia.

III. USZKODZENIE SZPIKU KOSTNEGO I WPŁYW NA ODPORNOŚĆ.Uszkodzenie szpiku przejawia się zmniejszeniem liczby granu-locytów obojętnochłonnych i płytek i przypada pomiędzy 6 a 14 dniem po podaniu cytostatyków. Po tym okresie na ogół następuje samoistna regeneracja szpiku i wskaźniki morfologii wracają do normy.Spadek liczby granulocytów objawiać się może gorączką oraz różnorodnymi zakażeniami bakteryjnymi lub grzybiczymi.Niekiedy przy głębokim spadku liczby granulocytów wyma-gane jest zastosowanie odpowiedniego leczenia-antybiotyki, leki przeciwgrzybicze, czynniki wzrostu granulocytów.Obniżenie liczby płytek krwi może przebiegać z objawami skazy krwotocznej i może wymagać prztoczenia masy płyt-kowej. Rzadziej występuje obniżenie poziomu hemoglobiny , niekiedy wymagające przetoczenia masy erytrocytarnej.U chorych otrzymujących chemioterpię obserwuje się różne-go stopnia zmniejszenie odporności (zwiększona podatność na zakażenia).

IV. USZKODZENIE UKŁADU NERWOWEGO.Niektóre cytostatyki wywołują objawy neurotoksyczne-poli-neropatia czuciowa, ruchowa lub mieszana.Wczesnym objawem działania neurotoksycznego są zabu-rzenia czucia, obejmujące stopy i dłonie, rozpoczynające się

14

drętwieniem i mrowieniem.Częste są również zaburzenia równowagi i zawroty głowy. Niekiedy dochodzi do wystąpienia porażennej niedrożności jelit. Objawy polineuropatii ustępują powoli, zazwyczaj samo-istnie bądź po wdrożeniu odpowiedniego leczenia.

V. USZKODZENIE PRZEWODU POKARMOWEGO.Najczęstszym objawem niepożądanym jest zapalenie błony śluzowej jamy ustnej, przełyku jelit-co objawia się zaczewie-nieniem, obrzękiem, nadżerkami, owrzodzeniem, martwicą, biegunką.Zapobieganie wymaga utrzymania higieny jamy ustnej, uni-kania drażniących substancji (nikotyny, alkoholu, ostrych przypraw).Leczenie powinno być regularne co 1-2 godziny: polega na płukaniu jamy ustnej roztworem 0.9% chlorku sodo-wego, nawodnieniu, stosowaniu odpowiednich leków.

VI. USZKODZENIE SERCA.Podawanie niektórych cytostatyków jest związane z ryzykiem wystąpienia uszkodzenia serca, które przejawiają się zabu-rzeniami rytmu serca, objawami zapalenia osierdzia i mięśnia sercowego, niedokrwieniem, ostrą niewydolnością lewoko-morową.W leczeniu powikłań krążeniowych obowiązuje dieta z ogra-niczeniem soli, stosowanie odpowiednich leków , monitoro-wanie leczenia(kontrolne ekg, ewent. echo serca).

VII. POWIKŁANIA NACZYNIOWE.Bardzo często obserwowane są zespoły zakrzepowo-zato-rowe. Zapobieganie polega na niedopuszczeniu do długo-trwałego unieruchomienia chorych oraz stosowaniu heparyn drobnocząsteczkowych.Niektóre cytostatyki wywołują zapalenie żyły w miejscu poda-nia. Wystąpieniu tego powikłania zapobiega stosowanie wle-wów do dużych naczyń żylnych. W leczeniu stosuje się środki działające miejscowo.Przypadkowe wynaczynienie cytostatyków podczas ich do-

15

żylnego stosowania zdarza się w ok 5% przypadków.Konsekwencje wynaczynienia cytostatyku mogą być bardzo różne od niewielkiego zaczerwienienia w miejscu wynaczy-nienia i niewielkiego bólu w tej okolicy do martwicy tkanek, głębokich owrzodzeń i głębokiego uszkodzenia tkanek oko-licznych.Najważniejsze jest zapobieganie wynaczynieniu poprzez ob-serwację naczynia podczas wlewu leku. W każdym przypad-ku wynaczynienia podejmuje się próbę aspiracji cytostatyku z tkanek. W odniesieniu do niektórych leków opracowano swo-iste sposoby postępowania. Jeżeli doszło do martwicy, należy zastosować leczenie chirurgiczne, a następnie rehabilitację.

VIII. USZKODZENIE NEREK I DRÓG MOCZOWYCH ORAZ ZABU-RZENIA GOSPODARKI WODNO-ELEKTROLITOWEJ.

Niektóre cytostatyki wykazują działanie nefrotoksyczne np. cisplatyna, inne mogą powodować krwotoczne zapalenoie pęcherza moczowego, bądź mogą powodować zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej np. hypomagnezemii.Objawy kliniczne hypomagnezemii to: osłabienie mięśniowe, parestezje, zmiany psychiczne, napady tężyczki - leczenie polega na długotrwałym podawaniu magnezu).Profilaktyka uszkodzeń układu moczowego polega na odpo-wiednim nawodnieniu, niekiedy wdrożeniu odpowiedniego leczenia farmakologicznego.

IX. PŁODNOŚĆ KOBIET I MĘŻCZYZN.Długotrwałe stosowanie cytostatyków może powodować zaburzenia miesiączkowania przejściowe , a niekiedy trwałe.Stopień uszkodzenia jajników w wyniku chemioterapii zależy zarówno od wielkości dawek leków, jak i czasu trwania lecze-niaW niektórych przypadkach u kobiet po leczeniu utrata płod-ności ustępuje.Niektóre cytostatyki zwiększają ryzyko sterylizacji u mężczyzn. Zasadniczo uważa się, że mężczyźni po agresywnej chemio-terapii nie powinni być ojcami przez 2 lata od jej zakończenia.

16

Chemioterapia tylko nieznacznie wpływa na czynność hor-monalną jąder i nie obserwuje się zaburzeń potencji ani po-ciągu płciowego podczas chemioterapii i po tym leczeniu.

X. WPŁYW KANCEROGENNY I TERATOGENNY CYTOSTATYKÓW.Najczęstszym wtórnym nowotworem po chemioterapii jest ostra białaczka szpikowa, którą zwykle poprzedza zespół mie-lodysplastyczny. Po wielu latach od zakończenia chemiotera-pii mogą również występować nowotwory lite.

17

METODY PRZECIWDZIAŁAJĄCE SKUTKOM UBOCZNYM CHEMIOTERAPII I/ LUB IMMU-NOCHEMIOTERAPII

Jednym z bardziej nieopożądanych objawów lecze-nia systemowego zarówno w odczuciu leczonych kobiet jak i mężczyzn jest wypadanie włosów, chociaż nie zagraża ich życiu. Przy długotrwałym leczeniu prowadzi do całkowitego wyłysienia obejmującego owłosienie głowy, pach, okolicy narządów płciowych i kończyn.

Nie ma praktycznych sposobów zabezpieczających chorych przed tym uciążliwym dla nich objawem niepożąda-nym

W celu zmniejszenia urazu psychicznego, związanego z przewidywaną utratą włosów , należy chorych poinformo-wać o takiej możliwości przed rozpoczęciem leczenia oraz o tym, że włosy odrosną po zakończeniu leczenia chemicz-nego i przygotować chorych do konieczności zaopatrzenia sie w perukę.

Przeciwdziałanie nudnościom i wymiotom jest jednym z trudniejszych problemów w leczeniu systemowym nowotwo-rów.

Obecnie dysponujemy lekami przeciwwymiotnym o du-żej skuteczności,które eliminują te dokuczliwe objawy.

Większość cytostatyków może wywoływać uszkodze-nie szpiku kostnego przejawiające się leukopenią, neutrope-nią, anemią czy trombocytopenią.

Istotą racjonalnej i bezpiecznej chemioterapii jest właściwa kontrola morfologii krwi według zaleceń lekarza prowadzącego.

W przypadku niedoboru białych krwinek , płytek krwi czy anemii stosuje się odpowiednie leczenie farmakologiczne, przetaczanie masy erytrocytarnej bądż płytek krwi zależnie od wskazań.

U chorych otrzymujących chemioterapię obserwuje się różnego stopnia zmniejszenie odpornościi i zwiększoną po-datność na zakażenia. W czasie chemioterapii należy prze-strzegać zasad higieny i unikać osób przeziębionych, z czyn-ną infekcją.

18

W razie wystąpienia infekcji w czasie leczenia syste-mowego należy zgłosić się do lekarza prowadzącego celem wdrożenia odpowiedniego leczenia.

By zminimalizować dolegliwości ze strony przewo-du pokarmowego obowiązuje dieta lekkostrawna, bogata w składniki odżywcze,pozbawiona pokarmów wzdymają-cych.

19

CHEMIOTERAPIA I IMMUNOTERAPIA A FUNKCJONOWANIE PACJENTA W RODZI-NIE, W PRACY, W ŻYCIU CODZIENNYM. ME-TODY PSYCHOTERAPII.

Rozpoznanie choroby nowotworowej jest związane z bar-dzo dużym stresem i obciążeniem psychicznym. Pojawiają się silne emocje, które czasami przekraczają możliwości adapta-cyjne tzn. że trudno jest funkcjonować w życiu codziennym, pełniąc dotychczasowe role. Uczucia lęku, gniewu, poczucia winy są normalną reakcją na informację o ciężkiej chorobie. Z czasem jeśli nasze psychiczne mechanizmy obronne radzą sobie właściwie te silne emocje ustępują miejsca przystoso-waniu się do sytuacji choroby i leczenia.

Leczenie onkologiczne jest najczęściej długotrwałe, wią-że się z koniecznością dostosowania trybu życia, niektórych planów życiowych do nowej sytuacji. Stosowana w leczeniu chorób nowotworowych immunoterapia i chemioterapia niesie za sobą nie tylko konieczność regularnych wizyt ambu-latoryjnych lub okresowej hospitalizacji, ale w różnym stopniu wpływa na samopoczucie pacjentów. W przypadku pacjen-tów aktywnie pracujących zawodowo wiąże się to z korzy-staniem ze zwolnienia lekarskiego. Dla tych z nas dla których praca zawodowa, kontakty z ludźmi, aktywność są bardzo ważne oznacza to zmianę stylu życia.

Ważne, by nie rezygnować zupełnie z tego co dla nas było źródłem satysfakcji i przyjemności lecz wybierać to co jest możliwe do realizowania podczas leczenia. Niejednokrot-nie pacjenci z przyjemnością powracają do dawnych zainte-resowań, odkrywają nowe pasje. Chorowanie to też czas, w którym siebie samego trzeba otoczyć opieką i miłością. Może wcześniej o tym zapominaliśmy.

Diagnoza i leczenie choroby nowotworowej często wpły-wa na naszą postawę wobec otoczenia. Pacjenci chorzy onkologicznie niekiedy sami unikają kontaktów, przeżywają wstyd, poczucie mniejszej wartości. Otoczenie z kolei obawia się narzucać swoją obecność, unika tematu choroby, w kon-sekwencji wytwarza się izolacja społeczna chorego. Pamię-

20

tajmy, że otwarte mówienie o chorobie bez zbędnego zdo-minowania jej tematem każdej rozmowy jest naturalne i służy zdrowiu psychicznemu pacjenta i jego otoczenia.

Uczucie wstydu, zakłopotania, poczucie mniejszej war-tości, atrakcyjności często może pojawić się w związku ze zmianami obrazu ciała po zabiegach operacyjnych, utra-cie włosów w wyniku chemioterapii. Nieocenione jest wtedy wsparcie rodziny, przyjaciół. Kiedy to niewystarczające za-wsze możemy liczyć na pomoc psychologa.

Zwykle boimy się tego co nieznane, nieoswojone, nasza wyobraźnia często podsuwa nam wyolbrzymione scenariusze i straszy nas bardziej niż same fakty. Dlatego tak ważna jest rzetelna informacja o leczeniu i jego możliwych skutkach, wy-jaśnianie wątpliwości u lekarza prowadzącego, a także inne-go personelu medycznego.

Choroba onkologiczna i leczenie mają także wpływ na funkcjonowanie rodziny .Trzeba na czas choroby na nowo ustalić podział ról. Bardzo ważna jest wzajemna komunikacja i otwarte wyrażanie potrzeb, szukanie wsparcia także poza obrębem rodziny. W przypadku choroby rodzica szczególną troską i wsparciem emocjonalnym otoczenia powinny być objęte dzieci. Nawet te bardzo małe, chociaż nie rozumieją w pełni sytuacji odbierają uczuciowo lęk i napięcie. Tłuma-czenie im zrozumiałym , prostym językiem, dostosowując do wieku informacje pomoże przejść przez ten okres bez trud-ności emocjonalnych. Młodszym dzieciom pomoże czytanie klasycznych baśni oraz opowiadań terapeutycznych, zachę-canie do rysowania. W ten sposób będą radzić sobie z trud-nymi emocjami nawet ich nie nazywając. Nie wolno ukrywać przed dziećmi

choroby bliskiego członka rodziny, one i tak odbierają ją na poziomie uczuciowym! We właściwym przeprowadzeniu dzieci przez ten okres może pomóc wizyta u psychologa, któ-ry pracując z dziećmi uwolni nagromadzone emocje.

Kiedy sytuacja kryzysu psychologicznego się przedłuża, odczuwane są silne uczucia :lęk, smutek, przygnębienie, bez-senność ,brak energii. Oznaczać to może, że konieczne jest sięgnięcie po specjalistyczną poradę psychiatryczną podję-cie leczenia zapobiegnie pogłębianiu depresji. Lekarz oceni czy potrzebna będzie farmakoterapia.

Zawsze warto powiedzieć o tych objawach lekarzowi

21

prowadzącemu.Zmiana postawy psychicznej może bardzo poprawić ja-

kość życia osoby zmagającej się ze stresem choroby. Psychi-ka może być ogromnym sprzymierzeńcem w leczeniu!

Metody Psychoterapii

Jest wiele form pomocy psychologicznej i psychoterapii, które mogą pomóc w radzeniu sobie ze stresem jaki niesie choroba.• Rozmowa pacjenta, a także rodziny z psychologiem kli-

nicznym w trakcie pobytu w szpitalu.• Wizyta w Poradni Psychologicznej, skorzystanie ze spotkań

indywidualnych psychologa z pacjentem i z rodziną.• Uczestnictwo w grupach wsparcia dla pacjentów .• Pomagać można przy pomocy różnych technik i stylów

pracy terapeutycznej. Oto niektóre z nich:• Terapia oparta na Programie Simontona opracowana

dla osób dotkniętych chorobą nowotworową przez ame-rykańskiego onkologa psychoterapeutę dr. Carla Simon-tona. Opiera się na założeniu, że to nasze myśli wywołują niepożądane emocje, dlatego zmiana nastawienia i ćwi-czenie nowych przekonań sprawiają że możemy czuć się lepiej i spokojniej.

• Ćwiczenia relaksacyjne, które regularnie stosowane mogą być bardzo efektywnym sposobem radzenia sobie ze stre-sem. Sprawiają że stajemy się spokojniejsi,mamy więcej energii. Najczęściej stosowane są klasyczne techniki relak-sacyjne :Trening autogenny Szultza oraz relaksacja Jacob-sona. Można je stosować samodzielnie, ważne jest syste-matyczne, codzienne powtarzanie cwiczeń.

• Psychoterapia rodziny i poprawa komunikacji.• Grupy wsparcia dla pacjentów, w których można dzielić

się doświadczeniami oraz wzajemnie wspierać.

22

CHEMIOTERAPIA I IMMUNOTERAPIA A ODŻYWIANIE

CZY PODCZAS CHEMIOTERAPII POWINIENEM SIĘ JAKOŚ SPECJALNIE ODŻYWIAĆ?

Podczas przyjmowania cytostatyków jedz mniej, zwłasz-cza, że mogą pojawić się mdłości. Za to w przerwach między kolejnymi cyklami, kiedy regenerujesz się, staraj się jeść posiłki jak najbardziej urozmaicone i wartościowe, żeby dostarczyć niezbędnych witamin i soli mineralnych. Twoje ciało jest i tak obciążone lekami, więc nie męcz go dodatkowo ciężko-strawnymi potrawami.• Ogranicz sól, odstaw wędzonki, smażone kotlety, tłuste

sosy, majonez, frytki, słodziki, barwione i gazowane napoje.• Warto wykluczyć biały cukier i białą mąkę, a słodycze za-

stąpić gorzką czekoladą i bakaliami, najlepiej namoczony-mi w gorącej wodzie.

• Zamiast tradycyjnych ciast warto spróbować ciast na bazie płatków owsianych, mąki orkiszowej, bakalii, oleju i owoców.

• Przestaw się na gotowane warzywa, pieczone (nie smażo-ne) ryby i chude mięso, kasze, razowy wieloziarnisty chleb (uważnie czytaj etykiety; bywa, że pieczywo jest barwio-ne karmelem i tylko udaje razowe), pełny ryż, chudy na-biał, jajka, wszelkie orzechy (bez soli), a zamiast margaryny i masła używaj oliwy.

• Zupy gotuj na warzywach, z dodatkiem kasz, ziół, oliwy, sosu sojowego i sojowej pasty miso; nie gotuj na kościach, które zawierają związki purynowe obciążające nerki.

• Szczególnie bogate w cenne składniki są kiełki oraz świeżo wyciskane soki z warzyw i owoców. Ogranicz kawę i czar-ną herbatę; w zamian spróbuj naparów z ziół oraz zielonej herbaty. Używaj filtrów do wody.

23

• Warto kupować nabiał, mięso i wędliny z ekologicznych gospodarstw (niektóre produkty możesz zamówić przez in-ternet).

• Pamiętaj, że dieta też jest Twoim lekarstwem. Niektórzy na-ukowcy przypisują działanie antynowotworowe zielonej herbacie, soi, kurkumie (składnik przyprawy curry), imbiro-wi, niektórym warzywom (kapusta, brokuły, brukselka, czo-snek, pory, cebula, szpinak).

• Unikaj ostrych przypraw, ponieważ błona śluzowa w jamie ustnej i przełyku może być teraz wrażliwsza. Właśnie ze względu na uwrażliwioną śluzówkę polecamy Ci kisiel oraz wywar z siemienia lnianego, które działają osłaniając©. Jeśli nie przepadasz za piciem lnu, spróbuj domowego ki-sielu z mąki kartoflanej z sokiem owocowym - również osła-nia błonę śluzową

• Jeżeli dokuczają Ci zaparcia, pij więcej niesłodzonych pły-nów i jedz więcej pokarmów bogatych w błonnik: ziarna, orzechy, chleb pełnoziarnisty, otręby.

• Jeśli natomiast masz problem z biegunką, unikaj pokar-mów wysokobłonnikowych, mlecznych i surowych. Włącz za to biały ryż makaron, gotowane warzywa i drób. Dużo pij, zeby uniknąć odwodnienia i skonsultuj z lekarzem zasto-sowanie preparatów przeciwbiegunkowych.

• Nie pal papierosów - nie tylko trują, ale dodatkowo nasilają i tak dotkliwe objawy uboczne, m.in. wysuszają śluzówkę.

CO MOGĘ ZROBIĆ, JEŚLI BARDZO TRACĘ NA WADZE I NIE MAM APETYTU?

Lęk przed rozwojem choroby, nudności, zmiana trybu ży-cia na bardziej bierny - to wszystko sprawia, że możesz stracić apetyt.

Z powodu cytostatyków zwykle ma się zmieniony smak i może być tak, że na razie nie masz ochoty na to, co dotąd Ci smakowało.

Może warto więc zmienić przyzwyczajenia i spróbować nowych potraw? Stosuj zioła, które pobudzają apetyt i uła-twiają trawienie: majeranek, cząber, oregano, bazylia, kurku-

24

ma.Nawet jeśli jesz niewiele, staraj się zwiększyć częstotliwość

posiłków i podjadaj w ciągu dnia. Jeżeli masz duże problemy z wagą, sięgnij po odżywki z apteki, np. nutridrink, prosobee.

JAK MOGĘ ZMNIEJSZYĆ UPORCZYWE NUDNO-ŚCI I WYMIOTY?

Rzeczywiście, wiele cytostatyków powoduje takie reak-cje - po prostu Twój organizm broni się przed przyjęciem leku cytostatycznego. Nudności i wymioty mogą mieć charakter ostry, tzn w ciągu doby od podania leków, opóźniony (poja-wiają się po dobie i trwają kilka dni) lub przewlekły. Wszystko zależy od rodzaju cytostatyków, umiejscowienia nowotworu oraz nastawienia psychicznego. Zdarzają się też nudności wy-przedzające: wystarczy skojarzenie, choćby zapach szpitala czy widok sali, żeby chory zaczął odczuwać nieprzyjemne dolegliwości. Jeżeli są one bardzo uporczywe, poproś Pielę-gniarkę o pomoc - na pewno uda się dobrać dla Ciebie od-powiednie tabletki, zastrzyki albo czopki.

Poproś o leki zapobiegające wymiotom i nudnościom już podczas pierwszego kursu chemioterapii; w pewnym stopniu może to zapobiec nieprzyjemnym objawom przy następnych cyklach. Niektóre nudności mogą trwać nawet dłuższy czas po podaniu cytostatyków, więc wychodząc do domu, zasię-gnij rady lekarza i ewentualnie poproś o receptę na odpo-wiednie leki.

Przy skłonnościach do mdłości zamiast pokarmów gorą-cych jedz letnie lub zimne. Zwykłe kromki podziel na mniej-sze i jedz powoli, w niewielkich porcjach, ale częściej. Jedz w pozycji siedzącej lub półsiedzącej. Nie kładź się zaraz po jedzeniu.

Unikaj potraw intensywnie pachnących oraz ciężko-strawnych: smażonych, tłustych, mocno przyprawionych, wzdymających.

Na kilka godzin przed podaniem cytostatyku staraj się nie jeść.

Pij małymi łykami, kilka szklanek dziennie wody mineral-nej, ale słabo zmineralizowanej i niegazowanej. Niektórym osobom woda pomaga przy nudnościach, poza tym duża

25

ilość płynów bywa pomocna przy zaparciach, które zdarzają się podczas chemioterapii.

Możesz spróbować „domowych” sposobów, które pole-cają pacjenci: niektórym z nich pomaga przy nudnościach ssanie landrynek albo kawałka korzenia imbiru Gest stosowa-ny w preparatach przeciw chorobie lokomocyjnej), popijanie wywaru z imbiru (kawałki imbiru krótko gotujemy, odcedza-my, możemy dodać soku z cytryny i miodu; to także dobry środek na przeziębienie), jedzenie krakersów rano na czczo, picie soku z ogórków kiszonych lub kiszonej kapusty, jedze-nie małych kawałków schłodzonego w lodówce chleba czy sera.

26

NIEKONWENCJONALNE METODY LECZENIA

Z roku na rok wzrasta rozpowszechnienie terapii nie-konwencjonalnych w leczeniu nowotworów. Związane jest to m.in. z coraz powszechniejszym dostępem do ogromnych zasobów danych internetowych, jak i z rosnącą świadomo-ścią i determinacją chorych oraz ich rodzin. Metody leczenia niekonwencjonalnego nie wpływają na poprawę rokowania w nowotworach złośliwych. Mogą wprawdzie poprawiać to-lerancję leczenia onkologicznego, ale nie na zasadzie swojej niekonwencjonalności, ale dzięki jak najbardziej konwencjo-nalnym mechanizmom (preparaty ziołowe, psychostymula-cja, itd.). Terapie niekonwencjonalne, stosowane jako uzu-pełnienie leczenia standardowego – odpowiednio dobrana dieta, akupunktura, joga, medytacje, czy określone prepa-raty ziołowe, w istotnym stopniu poprawiają komfort życia chorych i ich nastawienie do walki z nowotworem. Należy jednak pamiętać, że metody leczenia niekonwencjonalnego nie wpływają na poprawę rokowania w nowotworach zło-śliwych. W związku z faktem, iż część z metod terapii niekon-wencjonalnej jest przeciwwskazana w trakcie chemioterapii i może grozić ciężkimi powikłaniami, a także zakłamaniem rzeczywistej odpowiedzi na standardową terapię czy wręcz brakiem efektów podstawowego leczenia onkologicznego, należy poinformować lekarza o wszystkich dodatkowych me-todach terapeutycznych, które chory stosuje lub chciałby zastosować, w tym o preparatach witaminowych, wzmac-niających, preparatach ziołowych i innych naturalnego po-chodzenia, leczeniu energią itp. Gdy wystąpi taka potrzeba, lekarz prowadzący chemioterapię może zaproponować od-powiednie leczenie wspomagające.

Biuro Medycyny Alternatywnej podzieliło terapie nie-konwencjonalne na 7 kategorii: 1) dieta i odżywianie, 2) tech-niki psychofizykalne, 3) bioelektromagnetyka, 4) alternatyw-ne systemy medyczne (medycyna historyczna i ludowa), 5) zabiegi farmakologiczne i biologiczne, 6) manualne metody lecznicze, 7) ziołolecznictwo.

27

Dieta przeciwnowotworowa stanowi jeden z najczę-ściej stosowanych alternatywnych sposobów wspomagają-cych leczenie raka. Wielu pacjentów korzysta z niekonwencjo-nalnych sposobów odżywiania. Powszechnie akceptowany jest fakt, że dieta obfitująca we włóknik, warzywa, owoce oraz tzw. przeciwutleniacze, a eliminująca tłuszcz znacząco redukuje ryzyko rozwoju choroby nowotworowej. Najpopular-niejsza aktualnie dieta, oparta na makrobiotykach, wywodzi się ze starożytnej Japonii. Dostarcza ona 50–60 proc. kalorii z pełnych ziaren, 25–30 proc. z warzyw, a resztę z fasoli, wodo-rostów oraz soi. Dieta ta nie zawiera mięsa i pewnych rodza-jów warzyw, a główny nacisk kładzie na spożycie soi. Soja, w porównaniu do białek zwierzęcych, istotnie obniża poziomy cholesterolu całkowitego, cholesterolu frakcji LDL oraz trójgli-cerydów. Uważa się, że wpływ na gospodarkę lipidową może być głównym mechanizmem przeciwnowotworowego dzia-łania soi. Przed zastosowaniem jakiejkolwiek z diet zalecane jest skonsultowanie jej z lekarzem prowadzącym chemiote-rapię, ponieważ wiele z tych diet to niekorzystne diety elimi-nujące niezbędne składniki odżywcze, które źle wpływają na ogólną kondycję organizmu i osłabiają jego siły do walki z chorobą. Podobnie spożywanie przez chorych dużej ilości su-rowych warzyw, szczególnie buraków, może pogorszyć stan chorego, chociażby przez nasilenie biegunek po chemiotera-pii. Nie zaleca się również spożywania owoców cytrusowych, szczególnie grapefruitów.

Techniki psychoterapeutyczne - do tej kategorii na-leżą m.in. modlitwa, medytacja, joga, grupy wzajemnego wsparcia. W zmniejszaniu stresu oraz w kontroli specyficznych reakcji fizjologicznych skuteczne są techniki medytacyjne.

Bioelektromagnetyka - dziedzina ta opiera się na teorii głoszącej, że pole elektromagnetyczne może w istotny spo-sób modulować funkcje komórek, tkanek i narządów w or-ganizmie ludzkim. Skuteczność metod bioelektromagnetycz-nych nie została jednak do tej pory naukowo potwierdzona.

Medycyna tradycyjna i ludowa. Metody lecznicze wykorzystywane przez medycynę tradycyjną opierają się na

28

całkowicie odmiennej koncepcji niż zaakceptowana przez współczesną medycynę. Dwa najpoważniejsze niekonwen-cjonalne systemy lecznicze to tradycyjna medycyna chińska i hinduska Ayur Veda. Głównym elementem charakteryzu-jącym chińską medycynę jest chi – siła życiowa, która prze-pływa przez kanały energetyczne meridiany. „Leczenie” po-szczególnych schorzeń, w tym raka, dokonywane jest przez wzmocnienie i równowagę chi, co może zostać osiągnięte poprzez stosowanie takich ćwiczeń, jak qi gong i tai chi, za-biegi akupunktury i akupresury oraz stosowanie ziół leczni-czych. W USA wielu chorych na nowotwory chętnie korzysta z różnych technik medycyny chińskiej jako terapii uzupełniają-cej. Elementami charakterystycznymi dla Ayur Veda są joga i medytacja, których celem jest wzmocnienie relacji ciało-umysł, a przez to osiągnięcie zamierzonego efektu terapeu-tycznego.

Terapie farmakologiczne i biologiczne Jest to naj-bardziej kontrowersyjna dziedzina medycyny alternatywnej. Jednym ze znanych przykładów są antyneoplastony wyna-lezione przez dr Stanisława Burzyńskiego, stosowane w jego klinice w Huston w Teksasie (USA). Badania mające na celu potwierdzenie istnienia antyneoplastonów, przeprowadzone przez niezależnych naukowców, zakończyły się niepowodze-niem. Następnym przykładem niekonwencjonalnej terapii farmakologicznej jest zastosowanie chrząstki rekina. Chrząst-ka rekina zawiera szereg białek o działaniu antyangiogen-nym. Białka te jednak, z powodu dużej masy cząsteczkowej, nie przenikają ze światła przewodu pokarmowego do krwio-biegu i w konsekwencji ulegają rozkładowi w jelicie i wyda-leniu z organizmu. Jest to definitywny dowód na to, że po-wszechnie dostępne doustne preparaty chrząstki rekina nie wywierają efektu terapeutycznego. Kolejnymi przykładami niekonwencjonalnych preparatów przeciwnowotworowych są chrząstki bydlęce oraz wyciągi z krowich tchawic – Ca-trix. W badaniach oceniających skuteczność tych prepara-tów wykazano, że wywierają one ponad 100 tys. razy słab-szy efekt antyangiogenny niż kontrowersyjne chrząstki rekina. Innym rodzajem terapii niekonwencjonalnej są tzw. terapie metaboliczne, których stosowanie jest zakazane w USA, a są powszechnie dostępne w m.in. Meksyku. Podstawą tej meto-

29

dy jest agresywna dieta, zawierająca znikome ilości sodu przy bardzo dużych stężeniach potasu; zawierająca megadawki określonych witamin czy mikroelementów. Terapie metabo-liczne wiążą się z dużym ryzykiem wystąpienia poważnych zaburzeń metabolicznych oraz z toksycznym uszkodzeniem wątroby lub mózgu.

Manualne metody lecznicze Jednym z najpopu-larniejszych zabiegów zaliczanych do manualnych metod leczniczych jest tzw. dotyk terapeutyczny. W czasie zabiegu terapeuta przesuwa dłonie kilka centymetrów nad ciałem pacjenta i usuwa tzw. blokady w jego polu energetycznym. Metody manualne, podobnie jak wszelkiego rodzaju masaże, w dużym stopniu przyczyniają się do uspokojenia i zmniejsze-nia napięcia psychicznego chorego.

Ziołolecznictwo Tradycja leczenia różnego rodzaju schorzeń przy pomocy ziół sięga zamierzchłych czasów. Po-mimo istnienia wielu rodzajów ziół podejrzewanych o dzia-łanie przeciwnowotworowe, tylko nieliczne zostały szeroko rozpowszechnione przez propagatorów terapii alternatyw-nych w onkologii. Essiac jest jednym z najpopularniejszych przeciwnowotworowych preparatów ziołowych w Ameryce Północnej. Jego sława wiąże się z działalnością kanadyjskiej pielęgniarki Rene Caisse, która w latach 20. ubiegłego wie-ku rozpowszechniła stosowany przez miejscowego znachora preparat przeciwnowotworowy. W skład Essiacu wchodzą 4 zioła: łopian (Arctium lappa), indyjska odmiana rabarbaru (Rheum palmatum), szczaw (Rumem acetosella) oraz wiąz (Ulmus fula). Istnieje wiele odmian Essiacu, zawierających odmienne proporcje poszczególnych składników, co zwią-zane jest z nieudostępnieniem przez Rene Caisse oryginalnej receptury. Badania przeprowadzone przez Narodowy Insty-tut Raka w Memorial Sloan-Kattering Cancer Center w USA w latach 1959 oraz 1973–76 nie wykazały żadnej aktywności przeciwnowotworowej tego preparatu. Istnieją jednak donie-sienia, że Essiac może mieć pewne działanie w łagodzeniu objawów choroby i poprawie samopoczucia pacjentów. Niektóre preparaty ziołowe pochodzące z Chin również są powszechnie uznawane za substancje o działaniu przeciw-

30

nowotworowym, pomimo braku naukowych dowodów po-twierdzających ich skuteczność. Wiele jednak preparatów ziołowych stosowanych, np. jako herbaty ma ewidentne działanie uspokajające i tonizujące. Popularnym w Europie preparatem ziołowym o potencjalnym działaniu przeciwno-wotworowym jest wyciąg z jemioły – Iscador. W badaniach in vitro oraz in vivo w modelach zwierzęcych wykazano, że Iscador stymuluje układ odpornościowy oraz wywiera bezpo-średnie działanie cytotoksyczne na komórki nowotworowe. Uważa się, że działanie tego preparatu jest uwarunkowane występującymi w nim alkaloidami, viscotoksynami oraz lekty-nami. W badaniach klinicznych przeprowadzonych w Euro-pie wykazano, że Iscador w istotny sposób poprawiał jakość życia (QOL) pacjentów. Efekt ten związany był z wysokim po-ziomem betaendorfiny („hormonu szczęścia”) w surowicy krwi chorych otrzymujących Iscador. Jednakże w zakrojonych na szeroką skalę badaniach naukowych nie zaobserwowano wpływu Iscadoru na całkowity czas przeżycia, ani czas do progresji u pacjentów stosujących ten preparat. Pomimo po-wszechnego przekonania o braku szkodliwości substancji zio-łowych, znanych jest szereg przypadków bardzo poważnych działań niepożądanych tych preparatów.

Niektóre metody medycyny niekonwencjonalnej zy-skują coraz więcej zwolenników nie tylko wśród pacjentów, ale także lekarzy. Jedną z nich jest akupunktura, która w wielu krajach została oficjalnie uznana przez służbę zdrowia. Na-stępuje także powolny proces jej integracji ze współczesnymi metodami zachodniej medycyny. Takie działanie jest uza-sadnione m.in. tym, że mimo wybitnych osiągnięć w diagno-styce i leczeniu chorób, medycyna tradycyjna nadal nie po-trafi skutecznie radzić sobie z wieloma chorobami, w których akupunktura może przynieść skuteczną pomoc. Akupunktura w przypadku zwalczania nudności i wymiotów u pacjentów poddanych chemioterapii lub zabiegom operacyjnym czy u pacjentek z łagodnymi guzami piersi, u których przywra-ca prawidłowe mikrokrążenie, działając przeciwobrzękowo i przeciw bólowo – są bezsprzecznie skuteczne.

31

Opracowano na podstawie:

• Terapie niekonwencjonalne, alternatywne i uzupełniające w onkologii – nadzieja czy przekleństwo? Piotr J. Wysocki; Współczesna Onkologia (2004) vol. 8; 4 (227–232);

• Medycyna alternatywna jako uzupełniająca forma leczenia chorób nowotworowych w opinii pacjentów onkologicznych. Joanna Woźniak-Holecka, Katarzyna Zborowska, Tomasz Holecki; Psychoonkologia 2010, 1: 21–28;

• Stosowanie medycyny niekonwencjonalnej wśród amazonek. Marzena A. Humańska, Andrzej Nowicki, Mariola Głowacka, Danuta Ponczek, Mi-rosława Felsmann; Współczesna Onkologia (2009) vol. 3; 1 (47–50);

• http://www.fundacjaonkologicznanadzieja.org/?typ=dzial&i-d=11&p=51

32

WITAMINY W CHOROBACH NOWO-TWOROWYCH

Witaminy to związki odżywcze, których organizm nie potrafi sam syntetyzować, a które są niezbędne dla jego funkcjonowania. Witaminy najczęściej są koenzymami lub kofaktorami enzymów. Można je podzielić na: rozpuszczal-ne w wodzie i rozpuszczalne w tłuszczach. Przedstawicie-lami tej pierwszej grupy są: witamina C, tiamina (B1), rybo-flawina (B2), niacyna, kwas foliowy, pirydoksyna, biotyna i kwas pantotenowy. Witaminy te są szczególnie wrażliwe na światło, temperaturę. Dlatego owoce i warzywa, które są ich obfitym źródłem, zaleca się jeść świeże i surowe, bez zbędnego gotowania. Natomiast do witamin rozpuszczal-nych w tłuszczach zaliczamy: A, D, E i K. Te natomiast ma-gazynowane są w tkance tłuszczowej i aby ulec wchło-nięciu, najpierw muszą zostać rozpuszczone w tłuszczach. U ludzi chorych na raka, z powodu złego wchłaniania tłuszczów, często brakuje wspomnianych wyżej witamin, i wymagana jest intensywna suplementacja. Owoce i wa-rzywa są powszechnie uznawane jako najlepsze źródło witamin, a także błonnika, potasu i innych związków bio-aktywnych. Ponad to dowiedziono, że pewne substancje - przeciwutleniacze (antyoksydanty) redukują ryzyko roz-woju raka. Głównymi przeciwutleniaczami są: witamina C, α-tokoferol (witamina E), β-karoten (witamina A), selen, rosweratrol, linkopen i polifenole. Podejrzewa się, że wyżej wymienione związki mogą mieć istotne znaczenie w zapo-bieganiu powstawaniu nowotworów złośliwych, nie wpły-wają one jednak bezpośrednio na efekty leczenia nowo-tworów już rozwiniętych. W związku z powyższym celem suplementacji witamin u pacjentów z rozpoznaną choro-bą nowotworową jest głownie uaktywnienie odporności i poprawa przemiany materii. Dieta nie może być jedyną a na pewno główną metodą leczenia tych poważnych schorzeń, ma tylko wspomagać terapię zasadniczą.

33

Witaminy „antyrakowe” i ich źródła Witamina A: badania przeprowadzone na zwierzę-

tach wykazały, że hamuje wzrost i rozwój nowotworów zwłasz-cza piersi pęcherzyka żółciowego, skóry i płuc. Witamina ta, szczególnie beta-karoten, jest antyoksydantem niszczącym wolne rodniki. Dowiedziono naukowo, że ludzie posiadający niski poziom beta-karotenu częściej zapadają na nowotwory.

Witamina C: pacjenci chorzy na raka mają na ogół duże niedobory witaminy C. Podawanie tej witaminy w trakcie le-czenia nowotworów korzystnie wpływa na przebieg terapii. Dowiedziono, że zapobiega ona szczególnie nowotworom: gardła, jamy ustnej, trzustki, żołądka, piersi, odbytu i szyjki ma-cicy. Źródłem tej witaminy są owoce róży, natka pietruszki, słodka surowa papryka (czerwona i zielona), różne odmia-ny kapusty, kalafior, kalarepa, owoce jagodowe, szczegól-nie czarne porzeczki, owoce cytrusowe, a także ziemniaki, zwłaszcza jesienią.

Witamina E : jest ważnym antyoksydantem. Ochrania też wi-taminę C przed zniszczeniem, powinna więc być podawana w jej „towarzystwie”. Chroni nie tylko przed chorobami nowo-tworowymi , ale i utratą równowagi psychicznej i chorobami serca. Działa korzystnie w połączeniu z selenem. Źródła: kiełki pszenicy, kukurydza, olej wyciśnięty na zimno z ziaren roślin tych roślin, tran, oliwa, krewetki, liście pokrzywy, mięty, ziarna słonecznika, orzechy włoskie i ziemne, soja, wątroba.

Witamina B: badania przeprowadzone w Stanach Zjedno-czonych dowiodły, że niedobór witamin z grupy B, a dokład-niej kwasu foliowego, zwiększa ryzyko zachorowania kobiet na raka szyjki macicy. Także witaminy B2 i B12 wykazują dzia-łanie ochraniające przed wystąpieniem choroby nowotwo-rowej.

34

Źródła:

* kwas foliowy: zielone liście warzyw, marchew, droż-dże, ziarna pszenicy, wątroba, żółtka jaj, dynia, awokado, groch, ciemne mąki z grubego przemiału

* B2 – drożdże, podroby, mleko, sardynki, ser, jaja, chu-de mięso, zielone warzywa, całe ziarna

* B12 – wątroba, nerki, małże, ostrygi, sardynki, śledzie, ser biały.

Znaczenie antyoksydantów w walce z rakiem jest bez-sprzeczne, istnieją jednak kontrowersje co do tego, czy moż-na je stosować w trakcie radio- i chemioterapii. Z najnowszych doniesień klinicznych wynika, że jednoczesne podanie anty-oksydantów, chociażby witaminy C, zwiększa cytotoksycz-ne działanie 5-FU i radioterapii, co pozwala na zmniejszenie terapeutycznej dawki promieni Roentgena. Podobny efekt synergistyczny daje stosowanie z 5-FU, Cisplatyną i Bleomy-cyną witaminy E, która jest również silnym antyoksydantem. Okazało się, że witamina E zmniejsza toksyczność Adriamycy-ny. Witamina C natomiast zapobiega toksycznemu działaniu Adriamycyny na komórki zdrowe. Inny ważny antyoksydant - witamina A znosi efekt kardiotoksyczny Adriamycyny. Nie wolno natomiast dodatkowo podawać żelaza, które może przyspieszać procesy nowotworowe. Bezpiecznie są jedynie warzywa bogate w żelazo. Niedobór witamin antyoksyda-cyjnych wpływa na rozwój nowotworów i w znacznej mierze może przyczynić się do zahamowania procesów oksydacyj-nych. W badaniach Papas witamina E redukuje ryzyko rozwo-ju raka gruczołu krokowego u starszych palaczy aż o 32%. Jest efektywnym przeciwutleniaczem w warunkach wysokiego ci-śnienia tlenu, jakie stwierdza się w płucach. β-karoten jest na-tomiast bardziej aktywny w niskim stężeniu tlenu, wywierając swój antyoksydacyjny efekt w skórze i przewodzie pokarmo-wym. Oprócz β-karotenu ważnymi składnikami pożywienia są w ogóle karotenoidy, które należą do najbardziej rozpo-wszechnionych barwników w środowisku. Jest to grupa około 300 związków, które obok chlorofilu biorą udział w absorpcji światła w procesach fotosyntezy i są przeciwutleniaczami.

35

Dowiedziono, iż spożycie karotenoidów obniża występowa-nie takich nowotworów, jak: rak jamy ustnej, krtani, przełyku i pęcherza moczowego. Wykazano również, że karotenoidy wzmacniają układ immunologiczny, hamują mutagenezę w komórkach bakteryjnych, hamują procesy nowotworowe in-dukowane chemicznie, ochraniają komórki przed szkodliwym promieniowaniem UV i zabezpieczają je przed złośliwą trans-formacją.

Osobnego omówienia wymaga związek chemiczny o nazwie Amigdalina (witamina B17). Substancję tą po raz pierwszy wyodrębniono z gorzkich migdałów w 1830 roku. W niektórych źródłach określana jest jako witamina B17, nie jest jednak powszechnie klasyfikowana jako witamina. W źródłach niemedycznych preparaty amigdaliny w dalszym ciągu opisywane są jako skuteczne środki przeciwrakowe. Systematyczne badania naukowe dowiodły jednak brak ja-kiegokolwiek działania antynowotworowego amigdaliny, natomiast jej stosowanie bez nadzoru lekarskiego może pro-wadzić do poważnych zatruć cyjanowodorem, np. w wyniku interakcji z witaminą C.

Opracowano na podstawie:

• Żywienie a choroby nowotworowe. mgr Jolanta Nalewaj, prof. dr hab. med. Janina Markowska; Przegląd Urologiczny 2005/6/1 (29);

• Wolne rodniki tlenowe. Ochronne działanie witamin antyoksydacyjnych w prewencji i leczeniu nowotworów. Krzysztof Roszkowski, Krzysztof Pieku-towski; Współczesna Onkologia (1999) 4; 143–144;

• Witamina C a nowotwory złośliwe – praca przeglądowa. Przemysław Bury, Dariusz Godlewski, Piotr Wojtyś; Współczesna Onkologia (1999) 3 (5); 183–187;

• http://pl.wikipedia.org/wiki/Amigdalina

36

ROLA PIELĘGNIARKI W OPIECE NAD PA-CJENTEM PODDANYM CHEMIOTERAPII I IMMUNOTERAPII

Rola pielęgniarki w opiece nad pacjentem poddanym chemioterapii i immunoterapii.

Pacjent z rozpoznanym nowotworem na wszystkich eta-pach diagnozowania, terapii, rehabilitacji, remisji czy progre-sji spotyka się z wieloma specyficznymi problemami.

Dotyczą one ogólnego stanu zdrowia, jak również krótko-trwałych oraz odległych ubocznych skutków zastosowanej terapii przeciwnowotworowej. Szczególnie są one uciążliwe w trakcie leczenia chemioterapią.

Chemioterapia polega na podawaniu pacjentom z no-wotworem leków cytostatycznych (chemioterapeutyków), które niszczą komórki nowotworowe lub hamują ich namna-żanie. Działanie cytostatyków jest niespecyficzne, to znaczy wywierają one taki sam wpływ na wszystkie żywe komórki róż-nych narządów wewnętrznych człowieka, proporcjonalnie do tempa ich wzrostu i dzielenia się. Działania niepożądane są przede wszystkim wynikiem działania cytostatyków na te narządy, których komórki intensywnie dzielą się i szybko wzra-stają. Należą do nich jama ustna, przewód pokarmowy, skóra, włosy i szpik kostny. Ryzyko wystąpienia objawów niepożąda-nych związane jest z rodzajem cytostatyku, jego dawką, czę-stością podawania, oraz z wrażliwością osobniczą pacjenta jak i występowaniem chorób współistniejących. Skutkiem le-czenia przeciwnowotworowego mogą być objawy toksycz-ności: natychmiastowe (nudności i wymioty, odczyny popro-mienne), powikłania wczesne (toksyczność hematologiczna, zmiany zapalne błon śluzowych przewodu pokarmowego, ły-sienie), opóźnione (kardiomiopatia, neuropatie obwodowe) i odległe (uszkodzenie gonad, wtórne nowotwory).

Do typowych objawów niepożądanych związanych z chemioterapią nowotworów należą nudności i wymioty. Ich częstość i nasilenie zależą od zastosowanych leków i in-dywidualnej wrażliwości chorych. Nudności i wymioty mogą

37

w istotny sposób pogarszać stan ogólny chorych przez upo-śledzenie stanu fizycznego, mogą też ujemnie wpływać na stan psychiczny, zaburzać równowagę odżywiania, pogar-szać sytuację społeczną a w konsekwencji obniżać jakość życia. Chorzy otrzymujący chemioterapię najczęściej skarżą się na nudności i wymioty i właśnie tych działań niepożąda-nych obawiają się najbardziej. Nie wszystkie cytostatyki mu-szą powodować nudności oraz wymioty, jak też nie wszyscy pacjenci muszą identycznie reagować na te objawy. Należy nadmienić, że obecnie istnieją bardzo dobre środki farmako-logiczne, które skutecznie zapobiegają przed wystąpieniem tych dolegliwości.

Pielęgniarki pracujące w Oddziałach Onkologicznych na podstawie własnych obserwacji, wiedzy i doświadczenia udzielają szeregu wskazówek i zasad dotyczących codzien-nego trybu życia chorych, które pomogą przezwyciężyć objawy charakterystyczne dla tej formy terapii.Dokładne monitorowanie przebiegu leczenia, stosowanie różnych me-tod leczenia wspomagającego, odpowiednia pielęgnacja mogą ograniczyć częstość i stopień nasilenia tych powikłań.

Postępowanie pielęgniarskie w przypadku wystąpienia nudności i wymiotów obejmuje takie elementy jak:

– odżywianie (dobór właściwej diety – lekkostrawna, po-siłki o umiarkowanej temperaturze, należy unikać za-równo uczucia głodu jak i zbyt silnego napełniania żo-łądka. Posiłki przyjmowane często w małych ilościach, unikanie potraw o silnym zapachu, jak i dań zupełnie ,, mdłych’’), przyjmowanie zwiększonej ilości płynów (ale małymi łykami w przerwach między posiłkami), konieczność spożywania potraw o większej niż na ogół zawartości soli,

– po jedzeniu nie należy od razu kłaść się płasko do łóż-ka, lecz przez co najmniej dwie godziny pozostawać w pozycji półleżącej, dążyć po mimo zmęczenia i osła-bienia do podtrzymania aktywności fizycznej (krótki spacer, niezbyt uciążliwa praca domowa, spokojna zabawa z dziećmi). Na poprawę apetytu może też wpłynąć krótka, niemęcząca gimnastyka, oddychanie świeżym powietrzem przez otwarte okno.

38

– należy przeciwdziałać wysychaniu jamy ustnej, w celu poprawy smaku – ssać twarde cukierki, miętowe, cytry-nowe pastylki,

– kontrola i monitorowanie parametrów życiowych (RR, tętno, temperatura ciała, waga, bilans płynów),

– obserwacja i dokumentowanie częstości i stopnia nasi-lenia nudności i wymiotów

– przestrzeganie zasad higieny osobistej i otoczenia,

– zapewnienie właściwego snu i odpoczynku,

– oddziaływanie na sferę psychiczną chorych przez sto-sowanie tzw. metod „niefarmakologicznych” (psycho-terapia, techniki relaksacyjne, akupunktura).

W przypadku nasilenia się nudności i wymiotów - bez-względnie skontaktować się z lekarzem.

W przebiegu chemioterapii często dochodzi do uszkodzeń śluzówki jelit, czego objawem są biegunki. Mogą one wpły-wać na ogólny stan chorych, oraz jakość życia, jak również mogą negatywnie rzutować na ciągłość leczenia. Bezpo-średnim powikłaniem są stany odwodnienia, zaburzenia wod-no-elektrolitowe, zaburzenia równowagi kwasowo- zasado-wej, oraz upośledzenie odżywiania. W większości przypadków biegunkę można łatwo opanować, stosując leki zapierające.

Istotnym elementem w zapobieganiu biegun-kom jest:

• zapobieganie stanom odwodnienia przez kontrolę bilansu płynów i ich

• ewentualne uzupełnianie, • kontrola i korygowanie zaburzeń poziomu elektrolitów, • stosowanie środków zapierających,• przyjmowanie zwiększonej ilości płynów do 3000 ml na

dobę z uwzględnieniem płynów wysokoelektrolitowych,

39

• ważna jest obserwacja charakteru i częstości wypróżnień. Należy zgłosić personelowi gdy w stolcu jest krew lub gdy biegunka jest bardzo nasilona i towarzyszą jej silne bóle brzucha,

• wprowadzenie diety ubogobłonnikowej i wysokobiałko-wej. Z diety należy wyeliminować mleko, świeże owoce i warzywa, ostre przyprawy i produkty zbożowe zawierające duże ilości błonnika, gdyż mogą one nasilać biegunki,

Niekiedy leczeniu chemicznemu mogą towarzyszyć zapar-cia. Mogą one być też związane z działaniem leków przeciw-bólowych (zwłaszcza z grupy opiatów) i przeciwwymiotnych.

Postępowanie pielęgniarskie dotyczy: • modyfikacji diety poprzez zwiększenie podaży płynów i

produktów bogatych we włóknik oraz owoców, jarzyn i produktów zbożowych. Często pobudzenie czynności jelit można osiągnąć pijąc sok ze śliwek oraz gorące płyny,

• zwiększenie aktywności, • regularne podawanie środków przeczyszczających.

Najczęstszym objawem niepożądanym jest zapalenie błon śluzowych jamy ustnej. Niektóre leki stosowane w che-mioterapii mogą powodować stan zapalny błony śluzowej jamy ustnej, czasem występowanie owrzodzeń.

W czasie stosowania chemioterapii nasilenie odczynu błon śluzowych może być spowodowane rodzajem i dawką cytostatyku, a także sposobem podawania, wlew ciągły lub podawanie typu bolus. Pojawiają się po kilku dniach (5-10 dni) od podaniu leków i ustępują po 3-4 tygodniach.

Duże znaczenie mają działania profilaktyczne, które mogą wpłynąć na zmniejszenie ryzyka wystąpienia nasilone-go odczynu błon śluzowych jamy ustnej oraz jego powikłań. Działania te powinny być podejmowane jeszcze przed rozpo-częciem chemioterapii. Ważna jest dokładna sanacja jamy ustnej (wyleczenie lub usunięcie zębów zajętych próchnicą, leczenia chorób przyzębia).

40

Postępowanie pielęgniarskie w razie wystąpienia zapalenia błon śluzowych jamy ustnej dotyczy:

• utrzymanie właściwej higieny jamy ustnej- po każdym po-siłku mycie zębów miękką szczoteczką,

• częste płukanie jamy ustnej roztworem 0,9% chlorku so-dowego, lub izotonicznym roztworem wodorowęglanu sodowego, stosowanie płukanek antybakteryjnych( np. zawierające chlorheksydynę- Corsodyl lub benzydaminę- Septolux, Tantum Verde) lub napary ziołowe ( rumianek, arnika, szałwia).

Dobrze tolerowanym jest Caphosol – elektrolitowy płyn służący do płukania jamy ustnej od 4 do 10 razy dziennie,

• codzienna kontrola jamy ustnej pod kątem pojawienia się początkowych objawów zapalenia (suchość, ból, drob-ne pęknięcia śluzówki, białe nie dające się zmyć plam-ki) może zapobiec lub znacznie zmniejszyć dolegliwości ze strony jamy ustnej. W wypadku zakażenia grzybiczego ( charakterystyczne bolesne, białe naloty) skutecznym lekiem jest stosowanie miejscowo nystatyny granulat lub mieszanek zawierających fluconazol,

• nawilżać wargi wazeliną lub specjalnymi pomadkami do ust,

• unikanie substancji drażniących (nikotyny, alkoholu, ostrych przypraw),

• gdy występuje suchość w ustach pomocna może być sto-sowanie bezcukrowej gumy do żucia, w ten sposób zwięk-szy się wydzielanie śliny

• stosowanie diety mielonej, produkty miksowane o konsy-stencji płynnej lub półpłynnej ( serki homogenizowane, budynie, puree z ziemniaków i warzyw, zupy przecierane)

• gdy ból jest silny, że uniemożliwia przyjmowanie jakich-kolwiek pokarmów, a nawet płynów należy powiadomić onkologa prowadzącego leczenie – może zastosować ży-wienie pozajelitowe

• Bolesne zapalenie śluzówek jamy ustnej i dziąseł może być

41

spowodowane zarówno bezpośrednim działaniem cy-tostatyków na nabłonek, jak też zakażeniem grzybiczym, bakteryjnym lub wirusowym w przebiegu neutropenii. Dla-tego wystąpienie tego powikłania jest zawsze wskazaniem do wykonania morfologii krwi obwodowej.

Uszkodzenie gonad jest częstym działaniem ubocznym chemioterapii. Większość cytostatyków powoduje całkowite zahamowanie spermatogenezy( produkcji plemników) u męż-czyzn i zanik owulacji u kobiet. Niepłodność jest w większości przypadków odwracalna i nie przekreśla szans na późniejsze rodzicielstwo. Jednak powrót funkcji rozrodczych może trwać wiele miesięcy a nawet lat po zakończeniu leczenia onkolo-gicznego. Po wysokich dawkach cytostatyków, stosowanych przed przeszczepem szpiku, niepłodność może być trwała, dotyczy to zwłaszcza kobiet, u których takie leczenie może spowodować wcześniejszą menopauzę

U kobiet w wyniku leczenia cytostatykami może dojść do trwałego uszkodzenia jajników i doprowadzić do zablo-kowania wytwarzania komórek jajowych. Niekiedy występują objawy przyspieszonej menopauzy (nieregularne miesiączki, brak miesiączki, uderzenia gorąca, suchość skóry, uczucie su-chości w pochwie).

Zalecenia dla kobiet

W zależności od typu nowotworu lekarz może przypisać przed rozpoczęciem chemioterapii odpowiednie leki hormo-nalne, które łagodzą dolegliwości menopauzalne, ale nieste-ty nie zapobiegają wystąpieniu niepłodności.

W przypadku niepłodności przejściowej, po zakończeniu chemioterapii powraca czynność hormonalna jajników i cho-re miesiączkują regularnie.

O ile nie należy zalecać chorej powstrzymywania się od współżycia płciowego, to powinna być ona poinformowa-na o konieczności przestrzegania zasad antykoncepcji, gdyż ewentualne poczęcie dziecka w trakcie chemioterapii grozi wystąpieniem różnego rodzaju zaburzeń zarówno genetycz-nych, jak i rozwojowych.

42

Warto nadmienić, że w Polsce działa wiele ośrodków, które zamrażają ludzkie zarodki (będące na etapie zapłod-nionego jajeczka). Aby zapewnić kobiecie możliwość posia-dania potomstwa, trzeba więc najpierw podać jej leki hor-monalne stymulujące owulację, następnie pobrać komórki jajowe, zapłodnić je nasieniem jej partnera i zamrozić. Cała procedura wymaga jednak dość dużo czasu ( ok.10-30 dni), a w onkologii nie zawsze można czekać z rozpoczęciem che-mioterapii. W takiej sytuacji należy zasięgnąć opinii lekarza onkologa czy takie rozwiązanie jest korzystne dla zdrowia.

Zalecenia dla mężczyzn

Niektóre cytostatyki nie wpływają na płodność męż-czyzn, ale są leki zmniejszające objętość nasienia, co może prowadzić do niezdolności zapłodnienia. Może to oznaczać, że mężczyzna leczony cytostatykami nie będzie mógł w przy-szłości mieć dzieci. Należy zaznaczyć, że chemioterapia nie ma jakiegokolwiek wpływu na sprawność seksualną i odczu-wanie przyjemności z pożycia płciowego.

Jeżeli chory mężczyzna nie posiada dzieci, to wystarczy przed rozpoczęciem leczenia zabezpieczyć w banku spermy pewną ilość swojego nasienia. Nasienie jest tam przechowa-ne w stanie głębokiego zamrożenia w ciekłym azocie. Można je wykorzystać do sztucznego zapłodnienia jeszcze nawet po 10 latach. Banki nasienia działają w większości miast woje-wódzkich (np. w Warszawie, Białymstoku).

Jednym z najbardziej niepożądanych objawów towa-rzyszących chemioterapii jest wypadania włosów. Pojawia się ono zazwyczaj już w pierwszych tygodniach po podaniu leków cytostatycznych.. Przy długotrwałej chemioterapii za-wsze dochodzi do całkowitego wyłysienia obejmującego skórę głowy, pach, okolic narządów płciowych i kończyn. Utrata włosów wynika z uszkodzenia komórek mieszków wło-sowych, które ze względu na szybkie dzielenie się są szczegól-nie wrażliwe na działanie cytostatyków.

Niektóre cytostatyki mogą spowodować nadwrażliwość na światło i chorzy otrzymujący te leki winni unikać słońca. W przypadku stosowania niektórych leków cytostatycznych

43

problemem są różnego rodzaju dermatozy.

Działania pielęgniarki mają na celu pomoc pacjen-tom w zaakceptowaniu swojego wyglądu, przekazaniu infor-macji, że utrata owłosienia jest odwracalna i odrost włosów często zaczyna się jeszcze w trakcie leczenia. Dla zmniejsze-nia urazu psychicznego na czas leczenia chorzy powinni za-opatrzyć się w perukę. Kupując perukę warto sfotografować swoją fryzurę od przodu i tyłu. Warto też odciąć mały kosmyk włosów dzięki temu będzie można dopasować kolor i ucze-sanie peruki do swoich własnych włosów. Wybrany sklep w którym dokonujemy zakupu powinien zapewnić fachową i indywidualną obsługę, a także prywatność.

W trakcie stosowania leczenia cytostatykami często do-chodzi do wystąpienia miejscowych odczynów na skutek wy-naczynienia leku. Nasilenie tych powikłań może mieć różny stopień od niewielkiego zaczerwienienia, bólu i obrzęku do owrzodzenia, martwicy i głębokich uszkodzeń okolicznych tkanek oraz zaburzenia drożności naczyń żylnych. Mecha-nizm uszkodzeń tkanek jest zróżnicowany w zależności od wy-naczynionego cytostatyku. Czynniki odgrywające rolę w za-pobieganiu wynaczynieniu to: odpowiednie miejsce wkłucia, sposób kaniulacji, oraz technika wstrzyknięcia, optymalnym miejscem jest przedramię z uwagi na widoczne szerokie żyły, oraz nieobecność stawów a dobrze rozwinięta tkanka pod-skórna chroni przed uszkodzeniem nerwów i ścięgien.

Należy unikać zgięcia łokciowego i wewnętrznej strony nadgarstka, ważne jest unikanie wstrzyknięcia leku pod ci-śnieniem, oraz obserwacja miejsca wkłucia i zwracanie uwa-gi na sygnalizowane przez chorego odczucia.

Standardowym postępowaniem w oddziałach onkolo-gicznych jest zakładanie portów naczyniowych pacjentom wymagających długotrwałego, powtarzanego leczenia lekami dożylnymi (np. wielokrotnie powtarzanej chemiote-rapii). Port naczyniowy stanowi stały dostęp do układu żyl-nego i może być wykorzystany do prowadzenia długotrwałych wlewów dożylnych, przetaczania krwi i pre-paratów krwiopochodnych, przetaczania żywienia pozajeli-

44

towego, pobierania krwi do badań laboratoryjnych, oraz w opiece paliatywnej . Pacjenci Centrum Onkologii Ziemi Lubel-skiej jako najważniejsze zalety stosowania portu wymienili w kolejności : ograniczenie stresu związanego z kolejną hospita-lizacją, możliwość wielokrotnych wkłuć, komfort i bezpieczeń-stwo w podawaniu chemioterapii, wygoda.

Uszkodzenie czynności krwiotwórczej szpiku z jego na-stępstwami najczęściej w postaci; leukopenii, trombocytope-nii i niedokrwistości jest powikłaniem, które występuje pod-czas stosowania prawie wszystkich cytostatyków.

Jednym z najpoważniejszych problemów klinicznych u pacjentów onkologicznych są zakażenia, dotyczy to szcze-gólnie chorych poddawanych chemioterapii.

Zakażenia występują u chorych z obniżoną liczbą krwi-nek białych (leukopenia) i granulocytów obojętnochłon-nych (neutropenia).

Czynnikami, które usposabiają do powstania zakażeń, są:• stan obniżonej liczby granulocytów (neutropenia), • zaburzenia odporności komórkowej i humoralnej, • niedrożność naturalnych przewodów ciała, • naruszenie ciągłości powłok, • skojarzenie chemioterapii z radioterapią.

Najważniejszym czynnikiem ryzyka wystąpienia zakażenia jest neutropenia. Występuje na ogół w ciągu 5-10 dni po po-daniu chemioterapii i zwykle trwa około 7-14 dni. Neutropenia jest odwracalna, lecz gdy następuje spadek liczby granulo-cytów poniżej 500/mm³, dochodzi do zakażenia, a przy spad-ku poniżej 100/mm³ bardzo często dochodzi do posocznicy. W leczeniu zakażeń szczególnie u chorych z neutropenią za-sadniczym elementem leczenia jest stosowanie antybiotyko-terapii o szerokim spektrum działania bakteriobójczego.

Leczeniem z wyboru jest również podawanie hematopo-etycznych czynników wzrostu (cytokin). Stosując cytokiny, można szybko osiągnąć wzrost liczby granulocytów i leuko-cytów w krwi obwodowej już po 24-48 godzinach od ich po-dania, przy czym granulocyty produkowane w odpowiedzi

45

na działanie cytokin wykazują wzmożenie chemotaksji i fa-gocytozy, adhezji, cytotoksyczności . W Polsce stosowane są najczęściej takie czynniki wzrostu jak: Granocyt i G-CSF (Neu-pogen). Wystąpienie neutropenii powoduje zmiany w inten-sywności i trwania schematu chemioterapii, przez co wpływa na ogólną skuteczność leczenia.

Ważna jest właściwej pielęgnacja w stosunku do pacjen-tów leczonych z powodu zakażeń w przebiegu chemiotera-pii. Konieczna jest codzienna obserwacja chorego i wczesne reagowanie na symptomy zakażenia (kaszel, zapalenie jamy ustnej, objawy zapalenia pęcherza moczowego, ropnie oko-łoodbytnicze). U chorych z przewlekłą neutropenią wskazana jest systematyczna ocena śluzówek jamy ustnej (pomocna ocena stanu jamy ustnej wg BECKA, oraz stosowanie miejsco-wego postępowania zapobiegawczego (płukanie jamy ust-nej: rumiankiem, szałwią, Tantum Verde, odkażanie jamy ust-nej i gardła płynem dezynfekującym – Betadine, Corsodyl).

Ważne jest również utrzymanie prawidłowej higieny i sto-sowanie profilaktyki przeciwodleżynowej. Należy zapewnić pacjentowi prawidłowe odżywianie i ustalić dietę. Chorzy powinni być odizolowani od innych pacjentów, należy rów-nież ograniczyć odwiedziny, powinien być zastosowany reżim sanitarny. Należy tu podkreślić znaczącą rolę pielęgniarki w leczeniu zakażeń. Wnikliwa obserwacja chorego, reagowa-nie na objawy mogące być sygnałem pogorszenia stanu chorego, podejmowanie działań zapobiegawczych może mieć kluczowe znaczenie dla uzyskania pozytywnych efek-tów leczenia.

Niedokrwistość bardzo często towarzyszy chorobom nowotworowym, a zastosowanie leczenia onkologiczne-go może ją nasilać. Objawy niedokrwistości, takie jak: zmę-czenie, depresja, zmniejszona tolerancja bólu, pogorszenie sprawności intelektualnej wpływają niekorzystnie na jakość życia i przebieg zaplanowanego leczenia przeciwnowotwo-rowego. W/g Światowej Organizacji Zdrowia niedokrwistość definiowana jest w przypadkach obniżenia stężenia hemoglo-biny poniżej prawidłowych wartości. Wyróżnia się 3 postacie niedokrwistości: łagodną, przy stężeniu hemoglobiny poniżej normy, ale nie mniejszą niż 10 g/dl, umiarkowaną, przy stęże-niu hemoglobiny między 8 a 10 g/dl, ciężką, przy wartości 6,5

46

do 7,9 g/dl. Leczenie niedokrwistości zależy od indywidualne-go stanu pacjenta, oraz patogenezy i stopnia ciężkości tego powikłania. Już łagodna postać niedokrwistości wywiera nie-korzystny wpływ zarówno na funkcjonowanie chorego, jak i pogarsza skuteczność leczenia przeciwnowotworowego .

W przypadku niedokrwistości towarzyszącej nowotwo-rom istnieją 3 sposoby postępowania: obserwacja chorego, przetoczenie koncentratu krwinek czerwonych (KKCZ), oraz stosowanie ludzkiej rekombinowanej epoetyny alfa i beta lub darbepoetyny alfa. Uzyskanie natychmiastowego efektu te-rapeutycznego jest możliwe dzięki przetoczeniu KKCZ.

Bezpiecznym i dobrze tolerowanym lekiem odgrywają-cym bardzo dużą rolę w leczeniu niedokrwistości, jest Erytro-poetyna – EPO.

W Polsce dostępne są preparaty firmy Roche o nazwie handlowej Neorecormon oraz Aranesp ( Darbepoetyna alfa).

Zmniejszenie liczby krwinek czerwonych prowadzi do anemii i może objawiać się osłabieniem.

Małopłytkowość stanowi również poważny problem kli-niczny u pacjentów onkologicznych poddawanych chemio-terapii. Obecnie standardowym leczeniem małopłytkowości jest przetaczanie koncentratów krwinek płytkowych.

Poszukuje się alternatywnych metod leczenia małopłyt-kowości. Jedną z nich jest podawanie czynników wzrostu pobudzających megakariopoezę. Głównym regulatorem megakariopoezy jest trombopoetyna (Tpo), która stymuluje proliferację i różnicowanie prekursorów komórek szeregu me-gakariocytarnego oraz dojrzewanie megakariocytów i płytek krwi .

Jedynym zarejestrowanym na razie tylko w USA płytko-wym czynnikiem wzrostu do leczenia małopłytkowości spo-wodowanej chemioterapią jest rekombinowana interleukina – 11 (rhIL-11), znana też pod międzynarodową nazwą opre-lvekin (Neumega, Amgen). IL-11 stymuluje wczesne i późne etapy megakariopoezy i w konsekwencji zwiększa liczbę pły-tek krwi .

Istotny element w zapobieganiu powyższym powikłaniom stanowi opieka pielęgniarska. Zmniejszenie liczby płytek, odpowiedzialnych za prawidłowe krzepnięcie, może powo-dować krwawienie z nosa, dziąseł, dróg rodnych, łatwe wy-naczynienie się krwi poza naczynie krwionośne i powstanie

47

licznych „siniaków” nawet po niewielkim urazie. Gwałtowny spadek liczby krwinek płytkowych może być przyczyną krwa-wień i krwotoków, co stanowić może bezpośrednie zagroże-nie życia pacjenta.

Uszkodzenie nerwów obwodowych (polineuropatia)

Występują najczęściej w czasie leczenia alkaloidami barwnika (winkrystyna, winblastyna, winorelbina), taksanami (paclitaksel, docetaksel), cisplatyną i karboplatyną. Charak-terystycznymi objawami są zaburzenia czucia na obwodo-wych częściach kończyn (obejmujące dłonie i stopy), pare-stezje (mrowienie), uczucie zmarzniętych rąk i stóp, osłabienie siły mięśniowej. Większość zaburzeń wynikających z uszkodze-nia nerwów obwodowych jest odwracalna i ustępuje samo-istnie po zakończeniu leczenia.

Nie mniej ważna obok dolegliwości fizycznych jest gru-pa problemów psychicznych, w postaci utrzymującego się poczucia zagrożenia i wynikającego z niego poczucia lęku, braku samoakceptacji oraz zagrożenia potrzeb egzystencjal-nych i duchowych. O tym, jak chorzy radzą sobie z przeży-ciami związanymi z samą chorobą, decydują między innymi informacje, jakie posiadają na temat choroby, procesu le-czenia i sposobów reagowania innych ludzi na zachorowa-nie. Brak wiarygodnych informacji o chorobie lub informacje fałszywe, oparte na stereotypach budują nieprzystosowane postawy emocjonalne wobec choroby i leczenia.

W takiej sytuacji pacjent potrzebuje profesjonalnej opieki personelu medycznego, który nie skupi się jedynie na biolo-gicznych aspektach choroby, ale przede wszystkim na osobie ludzkiej. Gdy człowieka pojmuje się jako całość, jedność psy-chofizyczna to pomocna jest szczególnie opieka pielęgniar-ska przesiąknięta bliskością i współczuciem. Kończąc ten rozdział poradnika myślę, że przedstawione wskazówki po-stępowania będą pomocne w przezwyciężeniu ubocznych skutków chemioterapii. Świadomość działań niepożądanych i związanych z nimi zagrożeń pozwoli naszym pacjentom pod-jąć odpowiednie działania ( np. zgłosić się do szpitala) na tyle wcześniej, aby uniknąć groźniejszych powikłań.

Centrum Onkologii Ziemi Lubelskiej im. św. Jana z Dukli

ul. Dr K. Jaczewskiego 7, 20-090 Lublinwww.cozl.pl, e-mail:cozl@cozl.plTel. 81 747 75 11, fax 81 747 89 11