ceza ve ceza muhakemesi hukuku

T.C.MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

ADALET ALANI

CEZA VE CEZA MUHAKEMESİ HUKUKU380H00030

Ankara, 2011

Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan ÇerçeveÖğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olaraköğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmış bireysel öğrenmemateryalidir.

Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiştir.

PARA İLE SATILMAZ.

i

AÇIKLAMALAR ...................................................................................................................iiiGİRİŞ .......................................................................................................................................1ÖĞRENME FAALİYETİ–1 ....................................................................................................31. CEZA HUKUKU ................................................................................................................. 3

1.1. Ceza Hukuku Hakkında Genel Bilgiler.........................................................................31.2. Kavram ve Tanımlar .....................................................................................................6

1.2.1. Suç Kavramı ve Tanımı ......................................................................................... 61.2.2. Ceza Kavramı ve Tanımı ....................................................................................... 6

1.3. Cezai Ehliyet ................................................................................................................. 61.3.1. Yaş Küçüklüğü (31. Madde).................................................................................. 71.3.2. Akıl Hastalığı (32. Madde) .................................................................................... 71.3.3. Sağır ve Dilsizlik (33. Madde)...............................................................................71.3.4. Geçici Nedenler, Alkol veya Uyuşturucu Madde Etkisinde Olma (34. Madde) ...7

1.4. Cezanın Amacı..............................................................................................................71.5.Temel ilkeler .................................................................................................................. 8

1.5.1. Suçta ve Cezada Kanunilik İlkesi ..........................................................................81.5.2. Ceza Hukukunda Kıyas Yasağı .............................................................................81.5.3. Adalet ve Kanun Önünde Eşitlik İlkesi .................................................................81.5.4. Kanunun Bağlayıcılığı İlkesi ................................................................................. 8

1.6. Ceza Sorumluluğunun Esasları ..................................................................................... 81.7. Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Nedenler .................................................... 91.8. Suça Teşebbüs.............................................................................................................101.9. Suça İştirak.................................................................................................................. 101.10. Yaptırımlar................................................................................................................11

1.10.1. Hapis Cezası ......................................................................................................111.10.2. Adli Para Cezası ................................................................................................ 11

1.11. Güvenlik Tedbirleri...................................................................................................121.12. Suç ve Cezalarda Zamanaşımı .................................................................................. 13UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 14ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 15

ÖĞRENME FAALİYETİ–2 ..................................................................................................172. CEZA MUHAKEMESİ HUKUKU ................................................................................... 17

2.1. Ceza Muhakemesi Hukuku Hakkında Genel Bilgiler ................................................. 172.2. Ceza Muhakemesi Hukukunun Tanımı.......................................................................182.3. Ceza Muhakemesi Hukukunun Amacı........................................................................182.4. Ceza Muhakemesinin İşleyişi ..................................................................................... 182.5. Ceza Muhakemesinin Konusu .................................................................................... 18

2.5.1. Uyuşmazlığın Kişi Unsuru .................................................................................. 182.5.2. Uyuşmazlığın Fiil Unsuru.................................................................................... 19

2.6. Ceza Muhakemesi Hukukunun Temel İlkeleri ........................................................... 192.6.1. Hukuk Devleti İlkesi............................................................................................ 192.6.2. İnsancıllık İlkesi ..................................................................................................192.6.3. Kanunsuz Suç ve Ceza Olmaz İlkesi ...................................................................192.6.4. Kusursuz Suç ve Ceza Olmaz İlkesi ....................................................................20

2.7. Yargılamanın Biçimine İlişkin İlkeler ........................................................................20

İÇİNDEKİLER

ii

2.8. Yargılama Süjeleri ......................................................................................................212.8.1. Hâkim .................................................................................................................. 212.8.2. Cumhuriyet Savcısı.............................................................................................. 212.8.3. Sanık .................................................................................................................... 212.8.4. Müdafi ve Sanığın Temsilcileri ...........................................................................222.8.5. Müdahil................................................................................................................22

2.9. Mahkeme Kararları ve Yargılama Tedbirleri.............................................................. 222.9.1. Mahkeme Kararları .............................................................................................. 232.9.2. Yargılama Tedbirleri ........................................................................................... 262.9.3. Arama .................................................................................................................. 37

2.10. Kanun Yolları............................................................................................................452.10.1. Olağan Kanun Yolları........................................................................................ 452.10.2. Olağanüstü Kanun Yolları ................................................................................. 53

UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 56ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 57

MODÜL DEĞERLENDİRME .............................................................................................. 59CEVAP ANAHTARLARI .....................................................................................................61KAYNAKÇA......................................................................................................................... 63

iii

AÇIKLAMALARKOD 380H00030

ALAN Adalet

DAL/MESLEK Alan Ortak

MODÜLÜN ADI Ceza ve Ceza Muhakemesi Hukuku

MODÜLÜN TANIMICeza ve Ceza Muhakemesi Hukuku ile ilgili kavramlarınaçıklandığı ve buna ait uygulamaların yer aldığı öğrenmemateryalidir.

SÜRE 40/24

ÖN KOŞUL Temel Hukuk dersini almış olmak

YETERLİK Ceza ve Ceza Muhakemesi Hukuku kavramlarını açıklamak

MODÜLÜN AMACI

Genel Amaç

Uygun ortam ve gerekli araç gereç sağlandığında; ceza veCeza Muhakemesi Hukuku ile ilgili kavramlarıaçıklayabileceksiniz.

Amaçlar

1. Ceza Hukuku ile ilgili temel kavramlarıaçıklayabileceksiniz.

2. Ceza Muhakemesi Hukuku ile ilgili temel kavramlarıaçıklayabileceksiniz.

EĞİTİM ÖĞRETİMORTAMLARI VEDONANIMLARI

Ortam: Modülün işleneceği ortamda, konuyla ilgili derskitapları, yardımcı kaynaklar, bilgisayar ve İnternet ağbağlantısının olması, modülde beklenen yeterliliklerinkazanılması açısından önemlidir.

Donanım: Kırtasiye malzemesi, bilgisayar ve İnternet ağbağlantısı

ÖLÇME VEDEĞERLENDİRME

Her öğrenme faaliyeti sonunda modülde verilen ölçme araçlarıile ulaştığınız bilgi düzeyinizi kendi kendinizedeğerlendirebileceksiniz.

Modül sonunda ise kazandığınız bilgi ve becerileri belirlemekamacıyla öğretmeniniz tarafından hazırlanan bir ölçmearacıyla değerlendirileceksiniz.

AÇIKLAMALAR

1

GİRİŞ

Sevgili Öğrenci,

Hukuk kurallarını insanlar oluşturduklarına göre bu yolla kurulan sistemin de insanıve onun haklarını ön plana alan ilkeleri içermesi gerekir. Bunu yapmayan bir hukuksisteminin çağdaş, demokratik ve insan haklarına saygılı olduğundan söz edilemez.Uluslararası sözleşmeler ve demokratik anayasal kurallar, yasa koyucunun bu alandaki takdirhakkının sınırlarıdır.

Devlet, kuralların ihlal edilip edilmediğini araştırırken bireysel özgürlüklerin zararauğratılması ihtimalini en aza indirmekle yükümlüdür. Devlet bu görevini yerine getirirkenbunu, yasalar özellikle Ceza ve Ceza Muhakemesi Yasaları ile sağlamaya çalışır. CezaMuhakemesi Yasası, insan haklarının teminat altına alınması açısından en temel yasalarınbaşında gelir. Düzenlediği bütün hususlar, kişi özgürlüğü ve güvenliğini yakındanilgilendiren kanunlardır. Bu hususların iyi bilinmesi, adli yardımcı hizmetler yapanpersonelin de işlerini kolaylaştıracak, devletin bu işlerini gerçekleştirmesine de büyük birkatkı sağlayacaktır.

Sizlerin mesleki hayatınızda iş ve işlemlerinizi Ceza Hukuku ve Ceza MuhakemesiHukuku’nun temel kavramlarını bilerek yürütmeniz, işlerinizin daha sağlıklı olması ve temelhürriyetlerin daha teminatlı olarak sağlanması anlamına gelir. Ayrıca bu modüllekazanacağınız bilgi ve beceriler, çalıştığınız kurumlarda aranılan nitelikte elemanlarolmanızı sağlayacak ve bu konuda kariyer yapma imkânına sahip olacaksınız.

GİRİŞ

3

ÖĞRENME FAALİYETİ–1

Ceza Hukuku ile ilgili temel kavramları açıklayabileceksiniz.

Ceza Hukukunun kaynaklarını araştırarak bilgi notu hazırlayınız. Ceza Hukukunun temel kavramlarıyla ilgili beyin fırtınası yapınız. Ceza mahkemesi hâkimi ile görüşüp bu konu ile ilgili olayları araştırınız.

1. CEZA HUKUKU

1.1. Ceza Hukuku Hakkında Genel Bilgiler

Suç teşkil eden fiil ile buna uygulanacak yaptırımı belirleyen hukuk kurallarınıntümüne “Ceza Hukuku” denir. Ceza Hukuku dalını diğer hukuk dallarından ayırt etmeyeyarayacak başta gelen özellik, bu hukuk dalında kurallara aykırılığın yaptırımlarınınhürriyete ve mallara ilişkin mahrumiyetleri gerektiren ve ceza adı verilen yaptırımlardanoluşmasıdır. Ceza Hukuku, Kamu Hukuku’nun bir dalıdır. Ceza Hukuku birtakım normlarkoyar ve bunlara tüm bireylerin uymasını ceza tehdidi altında emreder.

Çağdaş anlamda Ceza Hukuku, sadece cezalandırıcı değil, aynı zamanda suçu önleyicitedbirleri de kapsayan bağımsız ve özerk bir hukuk dalı olup insan haklarını koruyan sosyalbir savunma aracıdır.

Ceza Hukuku alanındaki temel kanun, 26 Eylül 2004 tarih ve 5237 sayılı Türk CezaKanunu’dur.

Türk Ceza Kanunu’nun amacı, kişi hak ve özgürlüklerini korumak, kamu düzen vegüvenliğini korumak, hukuk devletini korumak, kamu sağlığını ve çevreyi korumak, toplumbarışını korumak ve suç işlenmesini önlemektir.

Ceza Hukuku genel hükümler ve özel hükümler olmak üzere iki bölüme ayrılır.

Genel hükümlerde, suçlar ve cezalar için geçerli temel ilkeler; suç, suçun unsurları,ceza, cezanın türleri, suçlu ve mağdur incelenir.


AMAÇ

ARAŞTIRMA

4

Özel hükümler, genel hükümlerde yer alan ilkelerin uygulama alanıdır. Bu bölümdehangi eylemlerin suç sayılacağı belirlenerek cezaları gösterilir. Böylece suç olan ve olmayandavranışlar birbirinden ayrılacağı gibi suçların da birbirinden ayrılması imkânı doğar.

Ceza Hukuku’nun konusu suçlar, cezalar ve yargılama kurallarıdır. Ceza Hukuku’nunözel hükümler kısmında ise Türk Ceza Kanunu’nun sistematiği izlenerek bu kanundadüzenlenen suç türleri, uluslararası suçlar, kişilere karşı işlenen suçlar, topluma karşı işlenensuçlar, millete ve devlete karşı işlenen suçlar genel başlıkları altında toplanan çeşitli özel suçtipleri incelenir.

Ceza Hukuku’nun temel kaynakları, Anayasa, Kanunlar (Temel Ceza Kanunu ÖzelCeza Kanunları, Tamamlayıcı Ceza Kanunları), Uluslararası Sözleşmeler ve yardımcıkaynakları (gelenek kuralları, ahlAk kuralları, mahkeme içtihatları, doktrin) olaraksıralanabilir.

Fotoğraf:1.1: Cumhuriyet dönemi mahkeme salonu

Ceza Hukukunun Temel Kaynakları

Anayasa

Suç ve ceza, bireylerin hak ve hürriyetlerini sınırlayan kavramlar olduğu için CezaHukuku’nun temel ilkeleri Anayasada yer alır. Ceza Hukuku’nun genel çerçevesini Anayasaçizer. Kanun koyucu, ancak bu çerçeve kapsamında ve Anayasada gösterilen biçimde suç veceza koyabilir.

Kanun

Ceza Hukuku’nun başlıca kaynağı, kanundur. Kanunsuz suç ve ceza olmayacağıAnayasada yer alan ilke olduğundan, Ceza Hukuku’nun kanunlara dayanması gerekir.

5

Ceza Kanunları üç kısımda incelenebilir:

o Temel Ceza Kanunu Türk Ceza Hukuku’nda, ceza kurallarınıdüzenleyen ana kanun 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’dur. Genelve esas kanun olup ceza hükümlerinin uygulanmasında ilkbaşvurulması gereken metni teşkil eder. Türk Ceza Kanunu’nunamacı; kişi hak ve hürriyetlerini, kamu düzen ve güvenliğini,hukuk devletini, kamu sağlığını ve çevreyi, toplum barışınıkorumak, suç işlenmesini önlemektir.

o Tamamlayıcı Ceza Kanunları Türk Ceza Kanunu ile aynı andayürürlüğe giren 5252 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun Yürürlük veUygulama Şekli Hakkında Kanun, 5275 sayılı Ceza ve GüvenlikTedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun, 5395 sayılı Çocuk KorumaKanunu, Ceza Kanunu’nu tamamlayan kanunlardır.

o Özel Ceza Kanunları Özel ceza kanunları çeşitli alanlarda, suç veceza koyarlar. Bazı özel ceza kanunları ise, sadece suçutanımlayarak cezasını gösteremez, ceza için Türk Ceza Kanunu’nagöndermede bulunur. 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanunu, 6136sayılı Ateşli Silahlar ve Bıçaklar ile Diğer Aletler HakkındaKanun, 4926 sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu, 6831 sayılıOrman Kanunu özel ceza kanunlarına örnek olarak gösterilebilir.

Uluslararası Sözleşmeler

Usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası andlaşmalar, kanun hükmündedir.Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz

(Ek cümle: 7.5.2004–5170/7. madde). Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak veözgürlüklere ilişkin milletlerarası andlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümleriçermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma hükümleri esasalınır (AY 90/5. madde).

Ceza Hukukunun Yardımcı Kaynakları

Gelenek Kuralları

Sürekli tekrarlanan ve toplumda, uyulmasının zorunlu olduğu inancı yerleşmişbulunan kurallara, gelenek kuralları denir. Söz gelimi hakaret suçlarında söylenen söz veyabulunulan davranışın küçük düşürücü olup olmadığı gelenek kurallarına göre tayin edilir.

Ahlak Kuralları

Ahlak kuralları, insanın, iyi hareket etmiş olmak, bizzat kendisinin ve diğer kişilerininsanlığına saygı göstermek için uymak zorunluluğunu hissettiği davranış kurallarıdır. Ahlakkuralları, Ceza Hukuku kuralları gibi toplumda düzeni sağlayan kurallardır. Suçların çoğu,aynı zamanda ahlaka aykırı eylemlerdir.

6

Ancak hukuk kuralları, ahlakın yasakladığı tüm eylemleri yasaklamaz. Suç sayılaneylemler ile ahlak kurallarının yasakladığı eylemler tümüyle örtüşmediği için toplumdakınanmayan, ahlaka aykırı görülmeyen bazı eylemlerin suç sayılması söz konusu olur.

Mahkeme İçtihatları

İçtihat, mahkemelerce verilen kararlardan doğan objektif hukuktur. Suç yaratankanunun hükmü genel, soyut ve ortaktır. Uygulamada ortaya çıkan olaylar karşısındahâkimler bu soyut hükümleri uygulayarak kanuna anlam verirler. Yargıtay İçtihadıBirleştirme Kararları, benzer hukuki konularda Yargıtay genel kurullarını, Yargıtaydairelerini ve adliye mahkemelerini bağlar (Yargıtay K. 45/5. madde).

Doktrin

Doktrin, hukuki konularda bilimsel araştırma yapan hukuk bilimi mensuplarının ilerisürdükleri görüşlerden oluşur.

1.2. Kavram ve Tanımlar

1.2.1. Suç Kavramı ve Tanımı

Suç bir haksızlıktır. Her suç bir haksızlık oluşturur. Ancak her haksızlık suç değildir.Her suçta mutlaka sosyal bir zarar vardır. Sosyal zarar fiilin suç olarak görülmesinin amaç vesebebidir.

1.2.2. Ceza Kavramı ve Tanımı

Ceza, toplumca değer verilen yararların önemli derecede ihlaline karşı devletinöngördüğü yaptırımdır. Toplum düzenini bozan kişiye karşı, işlediği fiil sebebiyle toplumunkınama duygusunu belirten bir yaptırımın uygulanması zorunludur. Toplumun kınamaduygusunu açıklayan, failin kusuru ile orantılı olarak verilen, kişi üzerinde acı ve ıstırapveren, bozulmuş toplum düzenini eski hâle getirmeyi amaçlayan yaptırım, cezadır.

Bir toplumda, toplumun koymuş olduğu kurallara uygun hareket etmemek suretiyle,topluluk düzenini bozan kimseler bulunabilir. Fakat bilindiği üzere hukuk kurallarının ayırıcıözelliklerinden birisi, bunların devlet gücü ile desteklenmiş olmalarıdır. Hukuk kurallarınaaykırı hareket edenlerin bu eylemleri ile toplum düzeni bazen o kadar şiddetli bir şekildebozulur ki düzen bozucu harekette bulunanların ceza yaptırımına çarptırılmaları gerekir.

1.3. Cezai Ehliyet

Bir kimseye ceza verilmesi, onun cezaya ehil olmasına bağlıdır. Hangi hâllerde cezaverilip verilmeyeceği ve verilecek cezanın oranı 5237 sayılı TCK’de yer almıştır.

7

1.3.1. Yaş Küçüklüğü (31. Madde)

Fiili işlediği sırada on iki yaşını doldurmamış olan çocukların ceza sorumluluğuyoktur. Bu kişiler hakkında, ceza kovuşturması yapılamaz ancak çocuklara özgü güvenliktedbirleri uygulanabilir. Fiili işlediği sırada on beş yaşını doldurmuş olup da on sekiz yaşınıdoldurmamış olan kişiler hakkında da cezalar, indirim yapılarak uygulanır.

1.3.2. Akıl Hastalığı (32. Madde)

Akıl hastalığı nedeniyle, işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuçlarını algılayamayanveya bu fiille ilgili olarak davranışlarını yönlendirme yeteneği önemli derecede azalmış olankişiye ceza verilmez. Ancak, bu kişiler hakkında güvenlik tedbirine hükmolunur.

1.3.3. Sağır ve Dilsizlik (33. Madde)

Bu Kanun’un (TCK), fiili işlediği sırada on iki yaşını doldurmamış olan çocuklarailişkin hükümleri, on beş yaşını doldurmamış olan sağır ve dilsizler hakkında uygulanır.Oniki yaşını doldurmuş olup da onbeş yaşını doldurmamış olanlara ilişkin hükümleri, on beşyaşını doldurmuş olup da on sekiz yaşını doldurmamış olan sağır ve dilsizler hakkında onbeşyaşını doldurmuş olup da on sekiz yaşını doldurmamış olanlara ilişkin hükümleri onsekizyapını doldurmuş olup da yirmi bir yaşını doldurmamış olan sağır ve dilsizler hakkında dauygulanır.

1.3.4. Geçici Nedenler, Alkol veya Uyuşturucu Madde Etkisinde Olma (34.Madde)

Geçici bir nedenle ya da irade dışı alınan alkol veya uyuşturucu madde etkisiyle,işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuçlarını algılayamayan veya bu fiille ilgili olarakdavranışlarını yönlendirme yeteneği önemli derecede azalmış olan kişiye ceza verilmez. İradiolarak alınan alkol veya uyuşturucu madde etkisinde suç işleyen kişi hakkında yukarıdabelirtilen madde hükmü uygulanmaz.

1.4. Cezanın Amacı

Cezanın amaçları, kefaret teşkil edici olması, genel önleme, özel önleme, ıslah ediciolmalıdır.

Cezada bulunması gereken özellikler; cezalar ahlaki olmalı, insan onuru ilebağdaşmalı, suçlu bakımından etkin olmalı, suçun ağırlığı ile orantılı ve kişisel olmalı, ibretverici ve suçluyu ıslah edici olmalı, çeşitli olmalı, aynı suçu işleyen herkese aynı cezaverilmelidir.

Cezalandıran bir hukuk, aynı zamanda suç işlenmesine engel olduğu için koruyucuözellik taşır. Ceza Hukuku’nun koruyuculuk fonksiyonu ceza ve güvenlik önlemleri ileyerine getirilir.

8

1.5.Temel ilkeler

1.5.1. Suçta ve Cezada Kanunilik İlkesi

Kanunun açık olarak suç saymadığı fiil için kimseye ceza verilmez. Kanunda yazılıcezalardan başka bir ceza ile de kimse cezalandırılamaz (TCK 2. madde). Anayasanın38’inci maddesinde de yer alan bir ilke, suç ve cezanın ancak kanunla konulabileceğini ifadeetmektedir. Yine, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin 7’nci maddesine göre, hiç kimseişlendiği zaman millî veya milletlerarası hukuka göre bir suç teşkil etmeyen bir fiil veyaihmalden dolayı mahkûm edilemez.

1.5.2. Ceza Hukukunda Kıyas Yasağı

Kıyasın yasak olması (TCK 2/3. madde) göre suç ve ceza içeren hükümler, kıyasa yolaçacak biçimde geniş yorumlanamaz.

1.5.3. Adalet ve Kanun Önünde Eşitlik İlkesi

Ceza kanunu uygulamasında kişiler arasında ırk, dil, din, mezhep, milliyet, renk,cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, millî veya sosyal köken, doğum, ekonomik ve diğertoplumsal konumları yönünden ayrım yapılamaz ve hiçbir kimseye ayrıcalık tanınamaz.

1.5.4. Kanunun Bağlayıcılığı İlkesi

Ceza kanunlarını bilmemek mazaret değildir. Kanunların bilinmemesi cezaisorumluluğu ortadan kaldırmaz.

1.6. Ceza Sorumluluğunun Esasları

Şahsilik

Ceza sorumluluğu şahsidir. Kimse başkasının fiilinden dolayı sorumlu tutulamaz.Tüzel kişiler hakkında ceza yaptırımı uygulanamaz. Ancak suç dolasıyla kanunda öngörülengüvenlik tedbiri niteliğindeki yaptırımlar saklıdır.

Kast

Kast, suçun tanımındaki unsurların bilerek ve istenerek gerçekleşmesidir.

Taksir

Taksir dikkat ve özen yükümlülüğüne aykırılık dolayısıyla, bir davranışın, suçun,kanuni tanımında belirtilen neticesi öngörülmeyerek gerçekleştirilmesidir.

9

1.7. Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Nedenler

Meşru Savunma ve Zorunluluk Hâli

Gerek kendisine gerekse başkasına ait hakka yönelik gerçekleşen ve gerçekleşecekhaksız fiil için o andaki hâl ve koşullara göre karşı koymak suretiyle işlenen suçlardan faileceza verilmez. Gerek kendisine gerek başkasına ait yönelik olup, bilerek neden olmadığı vebaşka suretle korunmak olanağı bulunmayan ağır ve belirli bir tehlikelerden kurtulmak veyabaşkasını kurtarmak zorunluluğu ile ve tehlikenin ağırlığı ile konu ve kullanılan vasıtaarasında orantı bulunmak koşulu ile işlenen fiillerden dolayı faile ceza verilmez.

Kanunun Hükmü ve Amirin Emri

Kanun hükmünü veya amirin emriyle görevini yerine getiren kişi, sorumlu olmaz.Konusu suç olan hiçbir emir yerine getirilemez. (Md.24)

Hakkın Kullanılması ve İlgilinin Rızası

Kişinin üzerinde tasarruf edebileceği bir hakkına ilişkin olmak üzere açıkladığı rızasıçerçevesinde işlenen fiilden dolayı kimseye ceza verilmez.

Sınırın Aşılması

Ceza sorumluluğunu kadıran nedenlerde sınırın kast olmaksızın aşılması halinde, fiiltaksirle işlendiğinde de cezalandırılıyorsataksirle suç için kanunda yazılı cezanın altı dabirinden üçte birine kadarı indirilerek uygulanır Meşru savunmada sınırın aşılması mazurgörülebilecek bir heyecan, korku ve telaştan ileri gelmişse faile ceza verilmez. (Md.27)

Haksız Tahrik

Haksız bir fiilin meydana getirdiği hiddet veya şiddettli eylemin etkisi altında suçişleyen kimseye ceza indirimi vardır. (Md.29)

Hata

İşlenen fiilin haksızlık oluşturduğu hususunda kaçınılmaz bir hataya düşen kişi,cezalandırılmaz. Bu hata sebebiyle taksirli sorumluluk hali saklıdır. (Md.30)

Yaş küçüklüğü

Fiili işlediği sırada on iki yaşını doldurmamış olan çocukların ceza sorumluluğuyoktur. Ancak bu kişiler hakkında çocuklara özgü güvenlik tedbirdlerine başvurulur. Fiiliişlediği sırada 15 yaşını doldurmuş olupta 18 yaşını doldurmamış olan kişiler hakkında suç,ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasını gerektirdiği halde 18 yıldan 24 yıla kadar hapis cezasıuygulanır. Müebbet hapis cezasına gerektirdiği taktirde 12 yıldan 15 yıla kadar hapis cezasıuygulanır. Diğer cezaların üçte biri indirilir. Bu halde her fiil için verilecek hapis cezası 12yıldan fazla olamaz.(Md 31)

10

Akıl hastalığı

Akıl hastalığı nedeniyle, işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuçlarını algılayamayanveya bu fiille ilgili olarak davranışlarını yönlendirme yeteneği önemli derecede azalmışkişiye ceza verilmez. (Md 32)

Sağır ve Dilsizlik

Yaş küçüklüğü nedeniyle uygulanan bütün hükümler sağır ve dilsizler için degeçerlidir. Fiili işlediği sırada 12 yaşını doldurmamış olan çocuklara ilişkin hükümleri 15yaşını doldurmamış sağır ve dilsizler hakkında uygulanır. 12 yaşını doldurmuş olupta 15yaşını doldurmamış olanlara ilişkin hükümleri 15 yaşını doldurmuş olupta 18 yaşınıdoldurmamış olan sağır ve dilsizler hakkında uygulanır. 15 yaşını doldurmuş olupta 18yaşını doldurmamış olanlara ilişkin hükümleri, 18 yaşını doldurmuş olup ta 21 yaşınıdoldurmamış olan sağır ve dilsizler hakkında da uygulanır. (Md 33)

Geçici Nedenler ya da İrade Dışı Hareket

Geçici bir nedenle ya da irade dışı alınan alkol veya uyuşturucu madde etkisiyle,işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuçlarını algılamayan ve bu nedenle algılama yeteneğiazalmış kişiye ceza verilmez. Kendi iradesi ile alınan alkol ve uyuşturucu sonucu irade dışıhareketlerde bulunulursa kişi cezalandırılır. (Md 34)

1.8. Suça Teşebbüs

Kişi, işlemeyi kastettiği bir suçu elverişli hareketlerle doğrudan doğruya icrayabaşlayıp da elinde olmayan nedenlerle tamamlayamaz ise teşebbüsten dolayı sorumlu tutulur.

1.9. Suça İştirak

Faillik

Suçun kanunu tanımında yer alan fiili birlikte gerçekleştiren kişilerden her biri, failolarak sorumlu tutulur.

Azmettirme

Başkasını suç işlemeye azmettiren kişi, işlenen suçun cezası ile cezalandırılır.

Yardım Etme

Suçun işlenmesine yardım eden kişi işlenen suçtan dolayı yardım eden sıfatıylasorumlu tutulur.

11

1.10. Yaptırımlar

Sosyal hayatı mümkün kılmak, toplumsal hayatı disipline etmek ve insanların düzeniçinde, kargaşa olmadan rahat bir hayat sürmelerini temin etmek için devlet tarafındankanunla yaptırım altına alınmış suçları işlemeleri hâlinde cezaya hükmedilmesidir.

Aslında otorite ile hürriyet, birbirlerine ters düşen kavramlar değildir. Hukuk devletiilkesi esaslarına uygun bir şekilde teşekkül etmiş demokratik bir otorite olmadanhürriyetlerin topyekûn olarak kullanılması mümkün olmaz.

Toplumdaki her fert kendi hürriyetlerinin ve hür alanının sınırlarını kendisi tayinedecek olursa güçlü olanlar dışında kimse hürriyetlerini idrak edemez.

Devlet tarafından öngörülen yaptırımlar; ceza ve güvenlik tedbirleri olarak iki kısmaayrılır.

1.10.1. Hapis Cezası

Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası: Hükümlünün hayatı boyunca devam eden vesıkı güvenlik rejimine göre çektirilen cezadır.

Müebbet hapis cezası: Hükümlünün hayatı boyunca devam eden cezadır.

Süreli hapis cezası: Bir aydan az, yirmi yıldan fazla olmayan cezadır.

Bir yıl veya daha az süreli hapis cezası: Kısa süreli hapis cezasıdır.

Kısa süreli hapis cezasına seçenek yaptırımlar, suçlunun kişiliğine, sosyal veekonomik durumuna, yargılama sürecinde duyduğu pişmanlığa ve suçun işlenmesindekiözelliklere göre para cezası, suçtan doğan zararın giderilmesi, en az iki yıl süreyle meslekveya sanat edindirilmesi, belli etkinlikleri veya işi yapmaktan meni, hak ve yetkileri kötüyekullandığından ehliyet ve ruhsatın meni, gönüllü olmak suretiyle kamuya yararlı bir işteçalıştırılması gibi yaptırımlar uygulanabilir.

1.10.2. Adli Para Cezası

Adli para cezası, beş günden az ve yedi yüz otuz günden fazla olmamak üzerebelirlenen tam gün sayısının, bir gün karşılığı olarak takdir edilen miktar ile çarpılmasısuretiyle hesaplanan miktarın devlet hazinesine ödenmesidir. Bir gün karşılığı adli paracezasının miktarı, en az yirmi ve en fazla yüz Türk lirasıdır.

12

Gün para cezası sistemi adli para cezasının ertelenmesi söz konusu olmaz. Amaburada ödenecek miktar kişinin ödeme gücüne göre tespit edilir. Bir gün için elde ettiği gelir,tayin edilecek adli para cezasına esas alınır. Sosyal konumu, ekonomik gücü göz önünealınarak takdir edilir. Bu miktarın tayini konusunda hâkime büyük bir takdir yetkisiverilmiştir. Bir kişinin bir gün karşılığı ödeyeceği para miktarının belirlenmesinde suçun tipiesas alınmaz, sadece sanığın ekonomik durumu esas alınır. Gün para cezası siteminin temelamacı, para cezasının kişinin ödeme gücüne göre belirlenmesi yoluyla, suç işleyen zengin ilefakir arasındaki eşitsizliği gidermektir.

Söz konusu yaptırım adli para cezası olarak ifade edilerek idari nitelikteki paracezasından farklı olduğuna işaret edilmek istenmiştir.

1.11. Güvenlik Tedbirleri

Belli Hakları Kullanmaktan Yoksun Bırakılma

Ömür boyu hak mahrumiyeti yoktur. Kişi işlediği suçtan dolayı hapis cezasınıçekerken aynı zamanda toplumla da barışmaktadır. Ceza, kişiyi toplum açısından güvenilirkişi konumuna yeniden getirmek amacını güder. Cezanın çekilmesi barışmadır, güveninyeniden kazanılmasıdır. Bu sebeple, suçu işlemek dolayısıyla cezaya bağlı hak yoksunluklarıo cezanın çekilmesine kadar devam eder. Kısa süreli hapis cezası ertelenenler ile on sekizyaşını doldurmamış olanlara, belli hakları kullanmaktan yoksun bırakılma tedbirleriuygulanmaz. Kasıtlı suç işleyen kişi;

Kamu görevinin üstlenilmesinden, Seçme, seçilme ehliyetinden ve diğer siyasi hakları kullanmaktan, Velayet hakkından, Vakıf, dernek, sendika, şirket, kooperatif ve siyasi partiye yönetici veya

denetçi olmaktan, Kamu kurumu veya kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşunun

iznine tabi meslek ve sanatı icra etmekten yoksun bırakılır.

Tekerrür ve Müsadere

Tekerrür, işlenen bir suçun tekrarlanmasıdır. Önceden işlenen suçtan dolayı verilenhüküm kesinleştikten sonra yeni bir suçun işlenmesi hâlinde tekerrür hükümleri uygulanır.

Müsadere, bir şeyin mülkiyetinin devlete geçmesini sağlayan bir yaptırımdır.Müsaderenin hukuki niteliği bir güvenlik tedbiri olmasıdır. Müsadereye hükmedilmesi içinbir suçun işlenmesi zorunlu olup bu suçtan dolayı bir kimsenin cezaya mahkûm edilmesigerekmez. Müsadere asli veya feri de olsa ceza değil, güvenlik tedbiridir.

13

1.12. Suç ve Cezalarda Zamanaşımı

Aşağıdaki durumlarda dava ve cezanın düşmesi söz konusu olur.

Sanığın veya Hükümlünün Ölümü

Sanığın ölümü hâlinde kamu davası düşer. Ancak, niteliği itibarıyla müsadereye tabieşya ve maddi menfaatler hakkında dava devam eder, hasıl olan neticeye göre bir kararverilecektir.

Hükümlünün ölümü, henüz infaz edilmemiş hapis ve adli para cezasını ortadankaldırır. Ancak adli para cezası kısmen veya tamamen infaz edilmiş ise artık devletten geriistenemez. Buna karşılık hükümlünün sağlığında verilmiş olup kesinleşen müsadere veyargılama giderleri hükümlünün mirasçılarından istenebilir.

Af

Genel af, cezanın tüm sonuçları ile birlikte ortadan kaldırılması sonucunu doğurur.Özel af ise ya cezayı azaltır ya da cezadan kaynaklanan sonuçların bazılarını azaltır veyakaldırır. Genel af söz konusu olduğunda fail, hiç suç işlememiş hâle gelecektir. Eğer davadevam ederken genel af çıkar ise dava düşürülecektir.

Özel affın cezaya etkisi af düzenlemesine göre değişir. Özel af cezayı indirebilir, infazsürelerini kısaltabilir, askıya alabilir, cezayı para cezasına dönüştürebilir. Bu durumlar sözkonusu olduğunda af düzenlemesine göre hareket edilecektir.

Zaman Aşımı

Dava ve ceza zaman aşımı olarak ikiye ayrılır. Kanunda belirtilen sürelerde kamudavası açılmaz veya açılır da sonuçlandırılamazsa dava zaman aşımı nedeniyle düşer.

Zaman aşımı, tamamlanmış suçlarda suçun işlendiği günden, teşebbüs hâlinde kalansuçlarda son hareketin yapıldığı günden, kesintisiz suçlarda kesintinin gerçekleştiği vezincirleme suçlarda son suçun işlendiği günden, çocuklara karşı üst soy veya bunlar üzerindehüküm ve nüfuzu olan kimseler tarafından işlenen suçlarda çocuğun on sekiz yaşını bitirdiğigünden itibaren işlemeye başlar. Türk Ceza Kanunu’nun ikinci kitabının dördüncü kısmındayazılı hükme göre ağırlaştırılmış müebbet veya müebbet veya on yıldan fazla hapiscezalarını gerektiren suçların yurt dışında işlenmesi hâlinde dava ve zaman aşımıuygulanmaz.

Dava ve ceza zaman aşımı re'sen uygulanır ve bundan, şüpheli sanık ve hükümlüvazgeçemezler. Zaman aşımı, netice itibarıyla, devletin yargılama hakkının sona ermesi gibibir sonuç doğurması sebebiyle, soruşturma, kovuşturma, istinaf ve temyiz aşamalarınıntümünde re’sen nazara alınır. Verilen bir karar kesinleşip hüküm hâlini alıncaya kadar, davazaman aşımı cereyan eder. Karar kesinleşip hüküm hâlini aldıktan sonra işlemeye başlayanzaman aşımı ise ceza zaman aşımıdır.

14

UYGULAMA FAALİYETİ

Aşağıdaki işlemleri tamamladığınızda Ceza Hukuku’na ait bilgileri öğrenerekaçıklayabileceksiniz.

İşlem Basamakları Öneriler

Suç ve ceza kavramlarını açıklayınız.

Suç ve ceza kavramlarının amacınıaçıklayınız.

Temel ilkelerini açıklayınız.

Ceza sorumluluğunun esaslarınıaçıklayınız.

Ceza sorumluluğunu kaldıran ve azaltannedenleri açıklayınız.

Suça teşebbüs ve suça iştirakıaçıklayınız.

Yaptırımları ve güvenlik tedbirleriniaçıklayınız.

Suç ve cezada zaman aşımını açıklayınız.

Tekerrür ve müsadere kavramlarınıaçıklayınız.

5237 sayılı Ceza Kanunu’nu inceleyiniz.

Adliyeye giderek ceza konularıyla ilgiliaraştırma yapınız.

İnternette ilgili sitelere girerek araştırmayapınız.

Konuyla ilgili kaynak kitaplardanfaydalanınız.

Adalet Bakanlığı’nın yayınlarındanfaydalanınız.


15

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Bu faaliyet sonunda kazandığınız bilgileri ölçmek için aşağıdaki çoktan seçmelisoruların doğru cevaplarını işaretleyiniz.

1. Aşağıdakilerden hangisi Türk Ceza Kanunu’nun amaçlarından değildir?A) Kişi hak ve özgürlüklerini, kamu düzen ve güvenliğini korumaktır.B) Toplum barışını korumak ve suç işlenmesini önlemektir.C) Hukuk devletini korumak, kamu sağlığını ve çevreyi korumaktır.D) Devletin yapısı ve işleyişini sağlamaktır.

2. Aşağıdakilerden hangisi cezai ehliyeti azaltan veya tamamen kaldıran nedenlerarasında değildir?A) İhtiyari sarhoşlukB) Akıl hastalığıC) Sağır ve dilsizlikD) Yaş küçüklüğü

3. Aşağıdakilerden hangisi cezanın amaçlarından değildir?A) Teşvik edici olmalıdırB) Genel önleme, özel önleme sağlamalıdır.C) Islah edici olmalıdır.D) Kefaret teşkil edici olmalıdır.

4. Aşağıdakilerden hangisi “Kanunsuz suç ve ceza olmaz.” ilkesinin doğal sonuçlarındanbiri değildir?A) Tabii hâkim ilkesiB) Kıyasın yasak olmasıC) Suç ve cezanın kanunla konulmasıD) Aleyhteki ceza kanunlarının geçmişe etkili olması

5. Suça iştirak hâlleri aşağıdakilerden hangisidir?A) KaçakçılıkB) SahtecilikC) AzmettirmeD) El koyma

6. Yaptırımların amacı aşağıdakilerden hangisi değildir?A) Sosyal hayatı mümkün kılmak, toplumsal hayatı disipline etmektir.B) İnsanlara iş olanakları yaratmaktır.C) Devlet tarafından kanunla yaptırım altına alınmış suçları işlemeleri hâlinde

cezaya hükmedilmesidir.D) İnsanların düzen içinde, kargaşa olmadan rahat bir hayat sürmelerini temin

etmektir.


16

7. Aşağıdakilerden hangisi hapis cezası türlerinden değildir?A) Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasıB) Müebbet hapis cezasıC) Süreli hapis cezasıD) Alıkoyma cezası

8. Güvenlik tedbirleri aşağıdakilerden hangi durumu içermez?A) Belli hakları kullanmaktan yoksun bırakılmaB) Kamu görevini üstlenmekC) MüsadereD) Tekerrür

9. Aşağıdakilerden hangisi dava ve cezanın düşmesinin nedenlerinden değildir?A) AfB) Zaman aşımıC) Sanığın veya hükümlünün ölümüD) Sanığın veya hükümlünün ömür boyu yatalak hâle gelecek hastalık geçirmesi

10. Dava zaman aşımı hangi hâllerde gerçekleşir?A) Kanunda belirtilen sürelerde kamu davası açılmaz veya açılır da

sonuçlandırılamazsaB) Dava zaman aşımından şüpheli, sanık ve hükümlü vazgeçerlerseC) Karar kesinleşip hüküm hâlini alırsaD) TCK’de yazılı ağırlaştırılmış müebbet veya müebbet veya on yıldan fazla hapis

cezalarını gerektiren suçlar yurt dışında işlenirse

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerekkendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetlerinitekrarlayınız.

Cevaplarınızın tamamı doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.

17


Ceza Muhakemesi Hukuku ile ilgili temel kavramları açıklayabileceksiniz.

Ceza Muhakemesi Hukuku kaynaklarını araştırarak bilgi notu hazırlayınız. Ceza işleyişini, konusunu ve şartlarını araştırınız. Ceza Muhakemesi Hukuku’nun temel ilkeleri, ispata ve muhakemenin biçimine

ait ilkeleri ile ilgili ceza mahkemelerinden örnek olaylar araştırıp sınıftasunumunu yapınız.

2. CEZA MUHAKEMESİ HUKUKU

2.1. Ceza Muhakemesi Hukuku Hakkında Genel Bilgiler

Ceza Muhakemesi Hukuku, ceza muhakemesinin nasıl yapılacağı hususundakikurallar ile bu sürece katılan kişilerin hak, yetki ve yükümlülüklerini düzenleyen KamuHukuku dalıdır.

Ceza muhakemesi ile ilgili kurallar l Haziran 2005 tarihinde yürürlüğe giren 5271sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nda yer almıştır. Burada da yine insan hak veözgürlüklerinin güvenceye alınması için etkili bir yargılama usulü amaçlanmıştır.

Ceza Muhakemesi Hukuku’nun temel kaynağı 5271 sayılı Ceza MuhakemesiKanunu’dur. Bu kanun dışında ceza muhakemesi normu ihtiva eden çok sayıda kanun vardır.Örneğin, 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu, 2559 sayılı Polis Vazife ve Selahiyet Kanunu, 4483sayılı Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması Hakkında Kanun, 2797 sayılıYargıtay Kanunu, 2802 sayılı Hâkimler ve Savcılar Kanunu, 5682 sayılı Pasaport Kanunu,5395 sayılı Çocuk Koruma Kanunu, 5187 sayılı Basın Kanunu bunlardan bazılarıdır.

Ceza Muhakemesi Kanunu, muhakeme süjelerinin hak, yetki ve yükümlülüklerininneler olduğunu; insan hakları ihlallerine yol açmadan; amacı delilden sanığa giderek maddigerçeği bulmak olan ceza muhakemesinin nasıl işleyeceğini gösteren bir temel kanundur.

Ceza Muhakemesi Hukuku, hem kamu düzeni ve güvenliği, kamu otoritesi, hem detemel hak ve hürriyetler açısından büyük bir önem taşır. Bu sebeple ceza muhakemesikuralları sadece kanun ve yönetmeliklerde değil, Anayasalarda ve uluslararası sözleşmelerdede yer almıştır (örneğin, Anayasanın 9, 19, 20… 30'a kadar olan maddeleri, 36, 37,38.maddesi, 129/son maddesi, 138, 160. maddeleri ve ceza muhakemesi kuralları içeren


AMAÇ

ARAŞTIRMA

18

uluslararası kaynaklardan Avrupa İade Sözleşmesi, Ceza İşlerinde Adli YardımlaşmaKonusunda Avrupa Sözleşmesi, Ceza Kovuşturmalarının Aktarılması Konusunda AvrupaSözleşmesi vs.)

2.2. Ceza Muhakemesi Hukukunun Tanımı

Bir suçun işlenip işlenmediği; işlenmişse bunun kim tarafından işlenmiş olduğu vemüeyyidesinin ne olacağı meselesine çözüm getirmek amacıyla, kural olarak CMK’a göregerçekleştirilen iddia, savunma ve yargılama niteliğindeki bir dizi faaliyete cezamuhakemesi, bununla ilgilenen hukuk dalına da Ceza Muhakemesi Hukuku denir.

2.3. Ceza Muhakemesi Hukukunun Amacı

Ceza muhakemesinin amacı maddi gerçeğin araştırılıp bulunmasıdır. Ancak buyapılırken insanlık onuru, hukukun ve ceza muhakemesi hukukunun temel ilkeleri daima gözönünde bulundurulacaktır. Maddi gerçek, her ne pahasına olursa olsun, insan haklarıihlallerine yol açmadan araştırılıp bulunmalı, adalet gerçekleştirilmeli ve hukuki barışsağlanmalıdır.

2.4. Ceza Muhakemesinin İşleyişi

Ceza davasında, kural olarak mahkemeyi Cumhuriyet savcıları harekete geçirir. Ceza,devlet adına verildiğine göre dava da devlet adına açılmalıdır. Bu görev Cumhuriyetsavcısına verilmiştir.

Ceza mahkemeleri, hukuk mahkemelerinde olduğu gibi iki derecelidir. İlk derece cezamahkemeleri, sulh ceza, asliye ceza ve ağır ceza mahkemeleri olmak üzere üç tanedir.Bunların üstünde ise yüksek mahkeme olarak Yargıtay bulunur.

2.5. Ceza Muhakemesinin Konusu

Ceza muhakemesinin konusu bir ceza uyuşmazlığının çözümüdür. Uyuşmazlığın,soruşturma ve kovuşturma ile kişi ve fiil unsurları vardır. Soruşturma, kanuna göre yetkilimercilerce suç şüphesinin öğrenilmesinden iddianamenin kabulüne kadar geçen aşamayı;kovuşturma, iddianamenin kabulüyle başlayıp hükmün kesinleşmesine kadar geçen aşamayıifade eder.

2.5.1. Uyuşmazlığın Kişi Unsuru

Kişi unsuru denince akla, şüpheli sanık gelir. Şüpheli, soruşturma evresinde, suçşüphesi altında bulunan kişi; sanık, kovuşturmanın başlamasından itibaren hükmünkesinleşmesine kadar suç şüphesi altında bulunan kişidir.

19

2.5.2. Uyuşmazlığın Fiil Unsuru

Ceza muhakemesi faaliyeti, şüpheli, sanık adı verilen kişinin bir fiilinin suçoluşturduğu şüphesi üzerine yapılan ortak faaliyettir. Uyuşmazlığın fiil unsuru, suç teşkileden olaydır.

2.6. Ceza Muhakemesi Hukukunun Temel İlkeleri

2.6.1. Hukuk Devleti İlkesi

Yasama, yürütme ve yargıdan ibaret bulunan egemenlik, kayıtsız, şartsız millete aittir(AY 6-9. madde). Millet, egemenlik denilen bu muazzam gücü yetkili organlar olan, yasamagücünü, Türkiye Büyük Millet Meclisi; yürütme gücünü, Cumhurbaşkanı, Bakanlar Kuruluve idare; yargı gücünü de bağımsız mahkemeler eliyle kullanır (AY 6/2–9. madde). Hukukdevleti ilkesine göre bu organlar güçlerini, Anayasa ve kanunlar çerçevesinde, insanhaysiyetini korumak, temel hak ve hürriyetleri gerçekleştirmek, adaleti ve hukuk güvenliğinisağlamak amacıyla kullanabilirler ve bu onların meşruluğunun temelini oluşturur.

2.6.2. İnsancıllık İlkesi

Suçlular hakkında uygulanacak işlemlerin insancıl olması gerekir. Bu ilke, hemyargılamanın yapılması ve hem de verilecek cezanın türü ile yerine getirilmesi aşaması içingeçerlidir.

Suç işlenmesiyle bozulan toplum düzeninde adaletin sağlanması için suç işleyenkimseye uygulanacak Ceza Hukuku yaptırımlarının haklı ve ölçülü olması gerekir.

2.6.3. Kanunsuz Suç ve Ceza Olmaz İlkesi

Kanunun açık olarak suç saymadığı fiil için kimseye ceza verilmez. Kanunda yazılıcezalardan başka bir ceza ile de kimse cezalandırılamaz (TCK 2. madde). Anayasanın38’inci maddesinde de yer alan bir ilke, suç ve cezanın ancak kanunla konulabileceğini ifadeetmektedir. Yine, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin 7’nci maddesine göre hiç kimseişlendiği zaman millî veya milletlerarası hukuka göre suç teşkil etmeyen bir fiil veyaihmalden dolayı mahkûm edilemez. Kanunsuz suç ve ceza olmaz ilkesinin kabulü;

Suç ve cezanın kanunla konulması, Kıyasın yasak olması (TCK 2/3. madde), Aleyhteki ceza kanunlarının geçmişe etkili olmaması, Suç ve cezanın belirli olması, hâllerini gerektirir.

20

2.6.4. Kusursuz Suç ve Ceza Olmaz İlkesi

Kusur, suç teşkil eden bir fiilin isnat kabiliyeti bulunan kimse tarafından bilerek veistenerek işlenmesidir. İsnat kabiliyeti ise bir kimsenin yapmış olduğu eylemlerden dolayısorumlu olabilmesidir. Meydana gelen neticeden failin sorumlu tutulabilmesi için kusurluhareket etmiş olması gerekir.

2.7. Yargılamanın Biçimine İlişkin İlkeler

Sözlülük İlkesi

Duruşmada sözlü olarak ne söylenmişse ancak onun karara temel kabul edilmesiniifade eden ilkeye de “sözlülük” ilkesi denmektedir. Bu ilke, kural olarak son soruşturmasafhasında söz konusu olur. Her şey özellikle sanığın sorgusu, delillerin dinlenmesi, soniddia ve savunmalar hep sözlü yapılacaktır. Duruşmada konuşulmamış hususların kararverme sırasında göz önünde tutulması mümkün değildir. Konuşulmamış olmak burada varolmamak, meydana gelmemekle eş anlamlıdır. Bu ilke ile vasıtasızlık ilkesi arasında sıkı birilişki vardır.

Yazılılık ilkesi ise muhakemede yazılı olarak ne söylemişse ancak onun hükme temelkabul edilmesini ifade eder. Ceza muhakemesinin soruşturma evresine, kural olarak yazılılıkilkesi hâkimdir.

Alenilik İlkesi

Yargılamanın her evresi kamuya açık değildir. Bu ilkenin önemi duruşmanınöneminden kaynaklanır. Anayasamıza göre mahkemelerde duruşmalar herkese açıktır. Kuralbu olmakla birlikte, yasada düzenlenen bazı durumlarda duruşmalar gizli yapılabilmektedir.Bunlar genel ahlak ve kamu güvenliğinin korunması ve sanığın yaşının küçüklüğüdür.

Yargılamanın Çabukluğu İlkesi

Ceza yargılamasının en kısa sürede bitirilmesi amaçlanırken şu iki husus nazaraalınmıştır: Yargılamanın çabukluğu, bir suç işlendiğinde toplumdaki düzeni bozduğu ilerisürülen bir fiil söz konusu olup olmadığının araştırıldığı bir faaliyettir. Bu nedenle suç varsabunun en kısa sürede tespiti ve sanığın cezalandırılması, toplumdaki düzenin sağlanması içinşarttır.

Ceza yargılaması bir açıdan suçlu olmayanların da karıştığı bir hukuk dalıdır. Bunedenle, maddi gerçek en kısa sürede aydınlığa çıkarılmalıdır ki bu kişilerin sanık statüsünegirmekle bozulan sosyal itibarlarının iadesi mümkün olabilsin. Öte yandan ceza yargılamasısuçla uğraştığından, medeni yargılamanın aksine, ceza yargılamasında delillerin öncedenhazırlanması söz konusu olamaz. Bu bakımdan delillerin zamanla silinmesi, tanıklarınzamanla olayı unutmaları gibi nedenler olduğundan, yargılama en kısa sürede bitirilmelidir.Yargılama ne kadar çabuk yapılırsa ceza adaleti de o kadar erken gerçekleşmiş olur. Bu ilkeadil yargılanma hakkı ile de ilgilidir.

21

2.8. Yargılama Süjeleri

Duruşma, ceza yargılaması faaliyeti belirli kişi ve organların katılımıyla yürütülen birortak çalışmadır. Yargılama süjeleri, yargılamada rol alan, bağımsız haklar kullanan veyargılama sırasında yükümler yüklenen hâkim, savcı, sanık, müdafi ve müdahilden meydanagelir.

Fotoğraf 2.1: Duruşma salonundan bir görüntü

2.8.1. Hâkim

Hâkim, ceza yargılamasında önüne gelen uyuşmazlığı çözen kişidir, yaptığı görevyargı adını alır. Hâkimlerin ataması hiçbir makamın tasvip ve onayına tabi olmadandoğrudan Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu tarafından yapılır. Hâkim, Türk milleti adınayargı görevini yapan ve ülkede adalet dağıtan kişidir.

2.8.2. Cumhuriyet Savcısı

Savcı, hâkimin önüne uyuşmazlığı getiren, bunun için gerekli araştırma ve hazırlığıyapan, ceza yargılaması içinde iddia faaliyetini yürüten süje olarak adalete hizmet edenkişidir. Suçla mücadele konusunda, toplumda suç işlenmesi ile bozulan düzenin yenidenkurulmasında ve suçluların cezalandırılmasında savcının büyük payı vardır. Bugün için herasliye mahkemesi yanında bir savcılık örgütü kurulmuştur. Ayrı bir savcılık örgütü yoktur.Her savcılık kuruluşunun başında bir başsavcı ve yeteri kadar savcı bulunur.

Savcılık ve mahkemeler adaletin gerçekleşmesine hizmet eden kuruluşlar olarakbirbirinden bağımsız ve eşit seviyededir. Bunun sonucu mahkemeler savcılıklara emirveremez, savcıların da mahkemelere emir verme yetkisi yoktur.

2.8.3. Sanık

Sanık, kovuşturmanın başlamasından itibaren hükmün kesinleşmesine kadar, suçşüphesi altında bulunan kişidir. Ortada bir fiil, bu fiilden dolayı bir kişi, onun suçlu olduğuşüphesi ceza yargılaması mekanizmasını harekete geçirmektedir. Sanık olan kişinin bazıyetkileri vardır ancak bazı yükümlülüklere de katlanması gerekir.

22

Sanık, gerçek kişi olabilir. Devletin koyduğu kurallara karşı gelen, bu isteğini açığavurabilen, isnat yeteneği ile kusurluluğu haiz olan varlık suç faili olabilir ve belirtilenyetenekler sadece gerçek kişilerde olabilir. Sanık, belli olmalıdır. Bir fiilden dolayı hangikişinin sanık olacağı belirlendiğinde belli olma şartı gerçekleşmiştir.

2.8.4. Müdafi ve Sanığın Temsilcileri

Müdafi, şüpheli veya sanığın ceza muhakemesinde savunmasını yapan kişidir.Avukatlar müdafi olarak görev yaparlar. Avukat olmak için hukuk öğrenimini tamamlamış,avukatlık stajını tamamlayarak staj bitim belgesi almış, avukatlık imtihanını başarmış,levhasına yazılmak istenen baro bölgesinde ikametgâhı bulunma ve kanuna göre avukatlığaengeli bulunmama şartlarını taşımak gerekir.

2.8.5. Müdahil

Müdahil, suçtan zarar gören kişi olarak savcı ile beraber iddia makamında bulunur.Müdahilden söz edildiğinde savcı tarafından açılmış bir kamu davası ve suçtan zarar görentarafından açılmış ceza davasının birlikte yürümesi söz konusudur.

Mağdur, suçtan zarar gören gerçek ve tüzel kişiler ile malen sorumlu olanlar, ilkderece mahkemesindeki kovuşturma evresinin her aşamasında hüküm verilinceye kadarşikâyetçi olduklarını bildirerek kamu davasına katılabilirler (237/1. madde). Buna müdahaleyoluyla dava veya kamu davasına katılma denilir.

2.9. Mahkeme Kararları ve Yargılama Tedbirleri

Ceza muhakemesi işlemlerinin kandırma, yanıltma veya zorlama gibi irade serbestîsiniengelleyen veya savunmayı kısıtlayan yollara sapılmaksızın, hukuk devleti ilkesine uygunolarak önceden kanunla öngörülmüş bulunan esaslar çerçevesinde yapılmasıdır. Bir hukukdevletinde bu esasların, asgari olarak nelerden ibaret bulunduğu Anayasamızın 36’ncımaddesi ile İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin 6’ncı maddesinde belirtilmiştir.

Adil yargılanma hakkına saygılı olmak ve bunun gerektirdiği usul hükümlerine CezaMuhakemesi Kanunu’nda yer verilmiştir. Kişinin, kanunun belirlediği, açıkça tanımladığıusullere göre itham edilebilmesi; güvencelere saygı göstererek yakalanabilmesi, gözaltındatutulabilmesi, tutuklanabilmesi; şüpheli veya sanığın aleyhindeki ithamları önceden bilmesi,savunmanın gerektirdiği bütün olanakların davanın tüm evre ve aşamalarında tanınması,sanık veya müdafinin savunmasını hazırlamak için zorunlu vasıtalara ve zamana sahipkılınması, müdafinin sanık ile temas etmek ve dosyaya ulaşmak imkânının her evrede kabuledilmesi de 5271 sayılı CMK’ta öngörülmüştür.

Ayrıca, sanık olmadan duruşma yapılıp hüküm verilememesi, susma hakkıkullanıldığında bunun şüpheli veya sanık aleyhinde sonuç meydana getirememesi, adliişlemlere katılmak imkânı, zorunlu avukatlık ilkesinin mümkün olduğunca genişletilmesi,tarafların eşitliğinin gerekli hükümlerle belirlenmesi bu kanun ile sağlanmıştır.

23

Suçsuzluk karinesi, susma hakkı, davanın bağımsız ve tarafsız, kanunla kurulmuşmahkemelerde alenen görülmesi ve makul bir süre içinde bitirilmesi; yakalama, adli kontrol,tutuklama gibi önleyici tedbirlerin ancak çok sıkı şartlar altında ve itiraz hakları kabuledilerek uygulanabilmesi, tutuklamaya seçenek olarak adli kontrolün kabulü, hukuka aykırıolarak elde edilen delillerin hükümsüz sayılması hakları 5271 sayılı Ceza MuhakemesiKanunu’nda düzenlenmiştir.

2.9.1. Mahkeme Kararları

33. maddede, duruşmada karar vermeden önce Cumhuriyet Savcısı, duruşmada hazırbulunan müdafi, vekil ve diğer ilgililerin dinlenmesinden sonra, duruşma dışında kararvermeden önce ise Cumhuriyet Savcısının yazılı veya sözlü görüşü alındıktan sonra kararverilmesi gerektiği hükme bağlanmıştır.

Kararların gerekçesinin yazılmasında 230. maddede belirtilen gerekçede belirtilenunsurlara göre kararın yazılması gerektiği belirtilmiştir.

Yine Anayasa değişikliğine uygun olarak kararlarda, bu karara karşı başvurulacakyasa yolunun ne olduğunun, başvuru merciinin ve süresinin gösterilmesi gerektiği 34/2.maddede de belirtilmiştir.

35. madde kararların tebliği konusunda ilginç bir hüküm getirmiştir. Bu maddeninikinci fıkrasına göre koruma tedbirine ilişkin olanlar hariç olmak üzere aleyhine kanunyoluna başvurulabilecek hâkim veya mahkeme kararları, hukuken geçerli mazeretedayanarak hazır bulunmayan ilgilisine tebliğ olunur.

Bu kural, ara kararı niteliğindeki işlemlerin ilgiliye tebliğ edilmesine gerek olmadığışeklinde anlaşılmalıdır. Hükümlerin taraflara tebliğ esası korunmaktadır. Zira hâkim veyamahkeme kararı dendiğinde itirazı kabil mahkeme kararları söylenmektedir.

Gerek CMK gerek TCK ve gerekse de CGTİK hüküm ve karar ayrımını yapmıştır.CMK’un 223/1. maddesinde “Duruşmanın sona erdiği açıklandıktan sonra hüküm verilir.Beraat, ceza tayinine yer olmadığı, mahkûmiyet, davanın reddi ve düşmesi kararıhükümdür.” denilerek nelerin hüküm olduğu ortaya konulmuştur. Burada sayılanlar dışındakitüm hâkim ve mahkeme kararları karardır ve CMK 35. maddede belirtilen kararlar bunlardır.

2.9.1.1. Son Karar (Hüküm)

Mahkemenin duruşma sonunda verdiği ve uyuşmazlığı çözen, birinci dereceyargılamayı sona erdiren karardır. Mahkemenin duruşma sonunda işten elini çektiği kararkarşılığı olarak “son karar” demek yerinde olur. Bu terim hem mahkemenin bir kararverdiğini hem de bunun “son” olduğunu açıklar. Son kararlardan bazıları uyuşmazlığıçözmüş olmaz (örneğin düşme ve ret kararları gibi). Buna karşılık bazı son kararlar ileuyuşmazlık çözülür (örneğin beraat ve mahkûmiyet kararları gibi).

24

Beraat Kararı

Sanık kendisine yüklenilen suçu işlememişse, işlediği sabit olmamışsa, sanığın işlediğieylem yasada suç olarak öngörülmemişse ya da suç olmaktan çıkarılmışsa beraat kararıverilir.

Cezanın Verilmesine Yer Olmadığı

Sanığa yüklenen suçla bağlantılı olarak yaş küçüklüğü, akıl hastalığı veya sağır vedilsizlik hâli ya da geçici nedenlerin bulunması, yüklenen suçun hukuka aykırı fakatbağlayıcı bir emrin yerine getirilmesi suretiyle veya zorunluluk hâli ya da cebir veya tehditetkisiyle işlenmesi, meşru savunmada sınırın heyecan korku ve telaş nedeniyle aşılması,kusurluluğu ortadan kaldıran hataya düşülmesi hâllerinde, kusurun bulunmaması dolayısıylasanığa ceza verilmesine yer olmadığı kararı verilir.

Fotoğraf 2.2: Mahkeme salonundan bir görüntü

Mahkûmiyet Kararı

Sanığın eylemi yaptığı sabit olduğunda, bu eylem yasada suç olarak yer almışsa sanıkhakkında mahkûmiyet kararı verilecektir. Bunun anlamı sanığın cezalandırılmasıdır.Suçluluğu ispatlanmış olan kişiye ceza yaptırımı uygulanacaktır.

Güvenlik Tedbirine Hükmedilmesi

Suçluluğu sabit olan sanığa mahkûmiyet kararı verildiğinde kısa süreli hapis cezasıyerine, suçlunun kişiliğine sosyal ve ekonomik durumuna, yargılama sürecinde duyduğupişmanlığa ve suçun işlenmesindeki özelliklere göre bazı seçenek yaptırımlarahükmedilebilir. Uygulamada asıl mahkûmiyet, Türk Ceza Kanunu’nun ilgili maddesine göreçevrilen tedbirdir.

Davanın Reddi Kararı

Aynı fiil nedeniyle, aynı sanık için önceden verilmiş bir hüküm veya açılmış bir davavarsa davanın reddine karar verilir.

25

Davanın Düşmesi

Yasada öngörülen düşme sebeplerinin varlığı ya da soruşturma veya kovuşturmaşartının gerçekleşmeyeceğinin anlaşılması hâllerinde, davanın düşmesine karar verilir.Derhâl beraat kararı verilebilecek hâllerde durma, düşme veya ceza verilmesine yer olmadığıkararı verilemez.

Hükmün Açıklanmasının Geri Bırakılması

Sanığın daha önce kasıtlı bir suçtan mahkûm olmamış bulunması,

Mankemece, sanığın kişilik özellikleri ile duruşmadaki tutum ve davranışları gözönünde bulundurularak yeniden suç işlemeyeceği kanaatine varılması,

Suçun işlenmesi ile mağdurun veya kamunun uğradığı zararın, aynen iadesine, suçtanönceki hâle getirilen veya tazmin suretiyle tamamen giderilmesi gibi şartların bulunmasıdurumunda hükmün açıklanmasının geri bırakılmasına karar verilebilir.

Görevsizlik ve Yetkisizlik Kararı

Mahkemelerin görevleri kanunla belirlenir. Davaya bakan mahkeme, görevli olupolmadığına kovuşturma evresinin her aşamasında re’sen karar verebilir. İddanameninkabulünden sonra davayı gören mahkemenin görevini aştığı veya işin dışında kaldığıanlaşılırsa mahkeme bir kararla işi görevli mahkemeye gönderir.

2.9.1.2. Ara Karar

Kovuşturma aşamasında başka bir delil toplanmasına ilişkin hükümden önce verilenkararların hepsi ara karar niteliğindedir.

36/1. maddede, mahkemelerin doğrudan kendisinin savcılığa aracı kılmaksızınyazışma yapabileceği kabul edilmiş, bu şekilde uygulamadaki tereddütler giderilmekistenmiştir. Mahkeme, kurumlar ile doğrudan yazışma yapacak, yazışmalarında CMK 332’deki ihtarı yazacaktır. Eğer söz konusu yazıda infazı gereken bir karar (uygulamadakideyimle ara kararı) var ise bu kararın yerine getirilmesini savcılıktan isteyecektir. Örneğin;kuyumculuktan anlayan bir kişinin tespiti ile duruşmada hazır edilmesi istendiğinde, budurumda yerine getirilmesi gereken bir karar söz konusu olduğundan savcılığa yazılır. Ancakmahkeme kuyumcular odasına yazı yazarak bir bilirkişi isminin bildirilmesini istediğinde buyazıyı kendisi doğrudan kuyumcular odasına yazacak ve gönderecektir. Fakat kuyumcularodasından bir bilirkişinin isminin tespiti ile onun duruşmada hazır edilmesi istenir ise buradaduruşmada hazır etme infazı gereken bir karar olduğundan savcılık aracılığı ile yapılacaktır.Zira mahkemenin infaz işi yapabilme imkânı yoktur. Savcılık bunu kolluk marifetiyle yerinegetirecektir.

26

2.9.2. Yargılama Tedbirleri

2.9.2.1. Tutuklama (Md.100–108)

Bir kişinin tutuklanabilmesi için gerekli şartlar şunlardır;

Hakkında isnat edilen suçu işlediğine dair kuvvetli şüphe bulunmalıdır.

Bir tutuklama nedeni bulunmalıdır.

Tutuklama nedenleri şunlardır;

Sanığın kaçması, kaçacağı şüphesini uyandıran somut olguların olması,

Tanık, mağdur ve başkaları üzerinde baskı girişiminde bulunması hususlarındakuvvetli şüphe olmasıdır.

İşin önemi, verilmesi beklenen ceza veya güvenlik tedbiri ile tutuklama kararınınaçıkça ölçüsüz olmaması gereklidir.

Bu üç şart birlikte gerçekleşmelidir..

Sadece adli para cezasını gerektiren ya da sanığa itham olunan fiilin kanundaöngörülen hapis cezasının üst sınırı iki yıldan fazla olmayan suçlarda tutuklama kararıverilemez. Bu suçlar için adli kontrol kararı verilebilir. Yani CMK ile yeni bir tutuklamayasağı getirilmiştir. Üst sınırı iki yıldan az olan suçlarda tutuklama kararı verilemeyecektir.

101. madde tutuklama kararının verilme usulünü hükme bağlamıştır. Tutuklamakararında adli kontrol uygulamasının etkisiz kalmasının gerekçesinin belirtilmesi zorunludur.Tutuklamaya ilişkin kararlarda fiili ve hukuki nedenler gösterilmelidir. Verilen kararıniçeriği şüpheli veya sanığa sözlü olarak bildirilir ve kararın bir örneği sanığa verilir. Kararınaçıklandığı ve bir örneğinin sanığa verildiği kararda belirtilmelidir. “Tutuklamaya ilişkin tümkararlara itiraz yolu açıktır. ”

Şüpheli tutuklanma istemi ile sulh ceza hâkimliğine gönderildiğinde ya da kovuşturmaaşamasında tutuklama talep edildiğinde şüpheli veya sanığın avukatı yok ise kendi seçeceğiya da baro tarafından atanan bir avukatın yardımından yararlanır. Yani bir kişi hakkındatutuklama gibi ağır bir konuma tedbiri talep edildiğinde onun mutlaka bir avukatyardımından yararlanması kabul edilmiştir. Böylece yeni bir zorunlu müdafi hâlioluşturulmuştur.

27

Tutuklama konusundaki bir diğer önemli yenilik tutuklulukta geçecek süredir. 102.maddeye göre, ağır ceza mahkemesinin görevine girmeyen suçlarda tutuklulukta kalmasüresi altı aydır. Bu süre zorunluluk hâllerinde dört ay daha uzatılabilir. 5252 sayılıYürürlük Kanunu’na göre, yukarı sınırı 10 yıldan fazla olan suçlar ağır ceza mahkemesiningörevine girdiğinden, yukarı sınırı 10 yılı aşmayan suçlarda tutuklulukta geçecek süre enfazla 10 ay olacaktır.

Eğer suç ağır ceza mahkemesinin görev alanında ise yani üst sınırı 10 yıldan fazlacezayı gerektiren bir suç söz konusu ise tutuklu kalınacak süre iki yıldır. Bu süre zorunlulukhâllerinde en çok bir yıl daha uzatılabilir. Maddenin yazılış biçimine göre “Uzatma süresi üçyılı geçemez.” dendiği için uzatılan süre üç yıl olacaktır. İki yıl da baştan olduğu için ağırceza mahkemesinin görev alınana giren suçlarda (üst sınırı 10 yıldan fazla olan suçlarda)tutuklulukta geçirilecek süre en fazla beş yıldır. CMK 250/1-C’de yer alan suçlara ilişkinsoruşturma ve kovuşturma aşamasında tutuklama süresi iki kat uygulanacağından (252/2.madde) DGM’ler yerine kurulan özel yetkili ağır ceza mahkemelerinde tutuklulukta geçeceksüre azami 10 yıldır.

Cumhuriyet Savcısı, şüpheli veya sanık ve müdafii mahkemeden tutuklama kararınınkaldırılarak adli kontrol kararı alınmasını talep edebilir (103/1. madde).

Salıverme istemi yapıldığında; kararı verecek olan merci C. Savcısı, şüpheli, sanıkveya müdafiini dinledikten sonra karar verebilir. Buna göre, böyle bir talep geldiğinde evraküzerinden inceleme yapmayıp belirtilen kişilerin dinlenmesi gereklidir (105. madde).

Kişi salıverilmeden önce; kararı veren mahkemeye veya bulunduğu tutukevininmüdürüne adresini ve varsa telefon numarasını bildirmekle yükümlüdür. Ayrıca kişiyebildirdiği bu adresi değiştirdiği takdirde bu değişikliği bizzat gelip beyanda bulunması ya daiadeli taahhütlü mektupla bildirmesi gerektiği, aksi takdirde bildirdiği adrese yapılacaktebligatların geçerli olacağının ihtar edilmesi gereklidir (106/2. madde).

108. maddeye göre kişinin tutukluluk durumunun en geç 30 günlük sürelerdeincelenmesi gereklidir.

Adli Kontrol (Md. 109–115)

ADLİ KONTROL tümü ile yeni bir kurumdur. Bu kurumda kişinin tutuklanmasıyerine onu kontrol altında tutmaya ve böylece tutuklama tedbirinin ağır sonuçlarındankaçınılmaya çalışılmıştır.

Adli kontrol kararı verebilmek için her şeyden önce tutuklama sebeplerinin bulunmasıgereklidir. Yani bir kişi hakkında tutuklamayı gerektirecek sebepler (kuvvetli şüphe, kaçmavarsayımı, delil karartma varsayımı) yok ise adli kontrol kararı da verilemez.

28

Adli kontrol kararı, üst sınırı üç yıl veya daha az cezayı gerektiren suç nedeniyleyapılan soruşturmada (yani eski hazırlık aşamasında) verilebilecek bir karardır. Kanundatutuklama yasağının öngörüldüğü hâllerde adli kontrol uygulaması yapılabilir. Bu nedenlepara cezasını gerektiren suçlarda veya cezası 2 yıldan daha az hapis cezası olan suçlarda daadli kontrol kararı diğer şartlar var ise verilebilir.

Adli kontrol, suçlunun yasada belirtilen bir veya birden fazla yükümlülüğe tabitutulmasıdır. Ancak soruşturma aşamasında verilen bir kararın kovuşturma aşamasında dadevam etmesi mümkündür. Kanunda bir açıklık bulunmamakla birlikte mahkeme tarafındansanık hakkında hüküm kurulur iken hüküm anına kadar devam eden adli kontrol tedbiri varise bu tedbire son verildiğinin açıkça hükümde yer alması işin niteliği icabıdır. Ancakmahkeme böyle bir karar vermemiş olsa bile dava hükümle sonuçlandığından artık adlikontrol tedbiri kendiliğinden hükümsüz kalmış sayılmalıdır. Hükmün kesinleşmesiaşamasında adli kontrol tedbirlerinin devamında kurumun niteliği gereği bir yarar yoktur.Nakdi kefaletle kişini bırakılması durumunda yasadan kaynaklanan ayrık durumlar saklıkalacaktır.

Bu yükümlülükler 109/3’te dokuz bent hâlinde sayılmıştır. Bu tedbirlerşunlardır:

Yurt dışına çıkamamak Hâkim tarafından belirlenen yerlere, belirtilen süreler içinde düzenli

olarak başvurmak Hâkimin belirttiği merci veya kişilerin çağrılarına ve gerektiğinde

mesleki uğraşlarına ilişkin veya eğitime devam konularındaki kontroltedbirlerine uymak

Her türlü taşıtı veya bunlardan bazılarını kullanamamak ve gerektiğindeadli emanete, makbuz karşılığında sürücü belgesini teslim etmek

Özellikle uyuşturucu, uyarıcı veya uçucu maddeler ile alkolbağımlılığından arınmak amacıyla, hastaneye yatmak dâhil, tedavi veyamuayene tedbirlerine tabi olmak ve bunları kabul etmek

Şüphelinin parasal durumu göz önünde bulundurularak miktarı ve birdefada veya birden çok taksitlerle ödeme süreleri, Cumhuriyet Savcısınınisteği üzerine hâkimce belirlenecek bir güvence miktarını yatırmak

Silah bulunduramamak veya taşıyamamak, gerektiğinde sahip olunansilahları makbuz karşılığında adli emanete teslim etmek

Cumhuriyet savcısının istemi üzerine hâkim tarafından miktarı ve ödemesüresi belirlenecek parayı suç mağdurunun haklarını güvence altınaalmak üzere ayni veya kişisel güvenceye bağlamak

Aile yükümlülüklerini yerine getireceğine ve adli kararlar gereğinceödemeye mahkûm edildiği nafakayı düzenli olarak ödeyeceğine dairgüvence vermek

29

Bu tedbirlerin bir tanesine karar verilebileceği gibi durum gerektirdiğinde birdenfazlasına da karar verilebilir. Örneğin uyuşturucu kullanmak suçundan gelen bir şüpheli için;hem (d) bendinde yer alan araç kullanmama ve hem de (e) bendinde yer alan bir tedavikurumuna yatma tedbiri birlikte verilebilir.

Adli kontrol ile verilen tedbirler kişinin özgürlüğünü tam olarak kısıtlamadığından buşekilde geçirilecek süreler cezasından mahsup edilemez. Ancak (e) bendinde yer alan tedavikurumuna yatmada kişi kurumda kaldığı için kaldığı süre cezasından mahsup edilecektir.

Adli kontrol kararı C. Savcısını istemi üzerine sulh ceza hâkimince verilecektir. Yinehâkim, zaman içinde koyduğu tedbirleri kaldırabilir, değiştirebilir, yeni tedbirler ekleyebilir,bazı tedbirlere uymaktan geçici olarak muaf tutabilir. Örneğin her gün karakola imzaatmakla yükümlü kılınan şüphelinin başka şehirdeki babasının ölümü durumunda mahkeme,şüpheliyi belirli bir süre için imza atmak yükümlülüğünden muaf tutabilir. Bu konudakikarar hâkim veya mahkeme tarafından şüphelinin veya sanığın istemi üzerine C. Savcısınıngörüşü alındıktan sonra beş gün içinde verilir.

Adli kontrole ilişkin tüm kararlara karşı itiraz yolu açıktır.

Yeni düzenlemede güvence bedelinden; önce katılanın yaptığı masraflar, suçun nedenolduğu zararların giderilmesi veya eski hâle getirme için gereken bedeller, şüpheli veyasanığın nafaka borcu var ise bu borçları karşılanır. Daha sonra kalan paradan kamusalgiderler karşılanır. Bundan sonra kalan miktardan hükmedilen para cezaları tahsil edilir.Güvence bedelinin geri verilmesi konusu 115. maddede düzenlenmiştir. 114. maddede yenibir kurum olan önceden ödetme düzenlenmiştir.

Buna göre; hâkim veya C. Savcısı şüpheli veya sanığın rızasıyla güvenceninmağdurun haklarını karşılayan veya nafaka borcuna ilişkin bulunan kısımlarının istedikleritakdirde mağdura veya nafaka alacaklısına verilmesini emredebilir. Eğer soruşturma vekovuşturmanın konusu olan olaylarla ilgili olarak mağdur veya nafaka alacaklısının lehinebir yargı kararı verilmiş ise şüpheli veya sanığın rızası olmasa da bu ödemenin yapılmasıemredilebilir. Böylece mağdurların haklarını kolayca almaları ve ayrıca bunun için davayoluna gitmeleri önlenmek istenmiştir. Eğer alınan miktar mağdurun haklarınıkarşılamıyorsa mağdurun fazlaya ilişkin haklarını saklı tutarak bu bedeli almasında yararolacaktır.

Tutuklamadan Kefaletle Vazgeçilmesi

Hakim sanık hakkında verilen suça yönelik tutuklama kararı yerine kefaletle kararverebilir. Kefalet miktarı suçun niteliği ve kişinin ekonomik durumuna göre değişir.

Kefaletin Devlete Gelir Yazılması ve Acele İtiraz

Sanıktan alınan kefalet ücreti gelir olarak kaydedilir.

30

2.9.2.2. Yakalama ve Gözaltı (90-99. Madde)

90/1 maddesine göre; kişiye suç işlerken rastlanması, suçüstü bir fiilden dolayı izlenenkişinin kaçması olasılığının bulunması veya hemen kimliğini belirleme olanağınınbulunmaması hâllerinde herkes yakalama yapabilir. Kolluk görevlileri bu hâllerin yanı sıra90/2 maddesine göre, tutuklama kararı veya yakalama emri düzenlenmesini gerektiren vegecikmesinde sakınca bulunan hâllerde savcıya veya amirlerine başvurma olanağıbulunmadığı takdirde yakalama yetkisine sahiptir.

Kolluk yakalama anında kişiye kanuni haklarını bildirmekle yükümlüdür. Gözaltıkonusundaki en radikal değişiklik gözaltına alma konusunda C. Savcısının karar vermesigerektiğidir. Nitekim 90/5 maddesi uyarınca yakalanan kişi soruşturma evrakı ile birliktehemen C. Savcılığına gönderilir. 91/1 maddesi uyarınca, evrakı ile birlikte hemen C.Savcılığına gönderilen kişi C. Savcılığınca serbest bırakılmaz ise soruşturmanıntamamlanması için gözaltına alınmasına karar verilebilir.

Gözaltı süresi bu durumda da yakalama anından itibaren 24 saati geçemez. Bukurallara göre; şüpheli yakalandığında, yakalamaya ilişkin ve o ana kadar elde edilenbulgulara ilişkin düzenlenen soruşturma evrakı ile birlikte hemen C. Savcılığına sevkedilecek, savcılık ya sanığı serbest bırakacak ya da soruşturmanın derinleştirilmesi içingözaltına alınmasına karar vererek evrakı ile birlikte sanığı kolluğa geri gönderecektir.

Kişi gözaltına alınmış ise ilk yakalama anından itibaren 24 saati geçmeyecek şekildegözaltında tutulacak daha sonra yeniden savcılığa getirilecektir. Bu şekilde geri gelenşüpheliyi savcı ya serbest bırakacak ya da tutuklanması istemi ile sulh hâkimliğine sevkedecektir. Bu düzenleme savcılığın işi başında konuya hâkim olma, soruşturmayıyönlendirme ve çocuk suçlulara ilişkin savcılık tarafından yapılacak işlemlere olanak tanımaaçısından yararlı olmuştur. Ancak bu düzenlemenin hayata geçebilmesi için savcılık vekolluğun çalışma kurallarını yeniden gözden geçirmesi ve bu yasaya uyarlaması gereklidir.

92. madde uyarınca savcılar adli görevlerinin gereği olarak gözaltına alınan kişilerinbulundurulacakları nezarethaneleri denetlemekle yükümlüdür.

93. maddeye göre yakalanan veya gözaltına alınan kişilere ancak kaçacaklarına ya dakendileri veya başkaları için tehlike arz ettiği takdirde kelepçe takılabilir. Bu konudakideğerlendirme ve takdir o anda şüphelinin yanında bulunan kolluk görevlilerine aittir. Kollukgörevlisi kelepçe takmanın bu şartlara göre gerekli olduğu kanaatine varır ise kelepçetakacaktır. Ancak kelepçe takmayı bir kötü muamele olarak yapması yani bu tedbiri amacınaaykırı kullanması yerinde olmayacaktır.

31

94. madde uyarınca yakalanan kişi hakkında kamu davası açılmış ise hemen yetkilimahkemeye yani davanın görüldüğü mahkemeye kamu davası açılmamış ise sulh cezahâkimliğine götürülür. Hâkim veya mahkeme aynı gün vereceği kararla şüpheliyi ya serbestbırakacaktır ya da adli kontrol veya tutuklama kararı vererek işlem yapacaktır. Bu kuralıngetirdiği pratik sonuç son derece önemlidir. Buna göre; şüpheli veya sanık hakkındayakalama emri çıkarıldığında ve kişi yakalandığında artık onunla ilgili ifade alma işleminikolluk yapamayacaktır. Kişi kendisi hakkında yakalama emrini çıkaran yargı mercinin yargıçevresi içinde yakalanır ise zaten yakalama emrini çıkaran mercinin önüne getirilecektir.Eğer başka bir yerde yakalanır ise yakalandığı yerdeki yakalamayı çıkaran mahkemenindengi mahkemeye götürülecektir. Yakalamayı çıkaran mahkeme talimat yolu ile ifadealmanın mümkün olduğu durumlarda (beş yıldan az cezayı gerektiren davalarda) sanığınyakalandığı yerde ifadesinin alınıp serbest bırakılması yolundaki talimatını yakalama ilebirlikte gönderebilir. Böyle bir durum söz konusu değil ise yani talimat ile ifade almanınmümkün olmadığı durumlarda veya henüz dava açılmamış ise yakalanan şüpheli veya sanıkyakalandığı yerdeki mahkemenin önüne 24 saat içinde çıkarılır ve bu mahkeme tarafındanyakalama emrinin yakalanan kişi hakkında çıkarıldığı tespiti yapıldıktan sonra kişinin ilgiliyere nakline karar verilir ve nakil işlemleri süresince tutulmasına karar verilir. Yakalan kişiilgili yere gönderildikten sonra burası tarafından gerekli işlemler yapılır.

Yakalama tutanağında nelerin olması gerektiğine ilişkin 97. madde önemlidir.Yakalama emrinin hangi hâllerde ve kimin tarafından çıkarılacağı 98. maddededüzenlenmiştir. Bu madde uyarınca;

Soruşturma evresinde şüpheli kaçak ise, Cumhuriyet savcısının istemi üzerinesulh ceza hâkimi tarafından yakalama emri düzenlenebilir.

Yakalanmış iken kolluk görevlisinin elinden kaçan şüpheli veya sanık ya datutukevi veya ceza infaz kurumundan kaçan tutuklu veya hükümlü hakkındaCumhuriyet Savcıları ve kolluk kuvvetleri de yakalama emri düzenleyebilirler.

Kovuşturma evresinde kaçak sanık hakkında yakalama emri re'sen veyaCumhuriyet Savcısının istemi üzerine hâkim veya mahkeme tarafındandüzenlenir.

Yakalama emrinde, kişinin açık eşkâli, bilindiğinde kimliği ve yüklenen suç ileyakalandığında nereye gönderileceği gösterilir.

Yakalama emri çıkarılan kişi yakalandığında hakkında yakalama emrini çıkaranmercinin önüne getirilecektir. CMK’ta gıyabi tutuklama usulü kaldırıldığı için yakalamakurumunun uygulama alanı genişlemiştir.

99. madde yakalama ve gözaltına alma konusunda yönetmelik çıkmasını hükmebağlamıştır. Böylece hâlen yürürlükte olan yakalama, gözaltına alma ve ifade almayönetmeliği kaldırılarak yerine yenisi konulacaktır. Zira şu anki yönetmeliğin pek çokhükmü CMK’a aykırı hâle düşmüştür.

32

Zorla Getirme (İhzar) Müzekkereli Yakalama

İfadesi alınacak veya sorgusu yapılacak kişi davetiye ile çağrılır. Çağrılma nedeniaçıkça belirtilir. Çağrılan kişi böylece sanık mı, tanık olarak mı çağrıldığını, konunun neolduğunu öğrenmiş olacaktır. Gelmezse zorla getirileceği yazılır. İfade ve sorgu için çağrı ilezorla getirme kuralları temelde aynıdır.

Ceza Muhakemesi Yasası hükümlerine göre gaiplik ve kaçaklık hâlinde şüpheliyeçağrı yapılamaz.

Kural olarak soruşturma evresinde çağrı üzerine gelmeyen veya çağrı yapılamayanşüpheli hakkında, Cumhuriyet Savcısının istemi üzerine sulh ceza hâkimi tarafındanyakalama emri düzenlenebilir.

Kovuşturma evresinde ise mahkeme, sanığın hazır bulunmasına ve zorla veyayakalama emriyle getirilmesine her zaman karar verebilir (CMK 199. madde). Kolluk, zorlagetirme kararının veya yakalama emrinin bir gereği olarak yakalama işlemi yapar.Kovuşturma evresinde kaçak sanık hakkında mahkeme veya hâkim, re’sen veya CumhuriyetSavcısının istemi üzerine yakalama emri düzenler (CMK 98/3. madde).

Sanıkların Zorla Getirilmesi (Sanığın İhzarı)

Hakkında tutuklama kararı verilmesi veya Yakalama emri düzenlenmesi, yeterlinedenler bulunan şüpheli veya sanığın zorla getirilmesine karar verilebilir.

Ancak şüpheli veya sanık hakkında tutuklama veya yakalamayı gerektiren nedenleryoksa CMK. 145 md. si uyarınca, önce uyarılı çağrı kağıdı, daha sonra zorla getirilme kararıçıkarılmalıdır.

146. Madde, ihzar kurumunun içeriği ve uygulanması bakımından, usul hukukumuzitibarıyla önemli değişiklikler getirmiş bulunmaktadır.

146 m. birinci fıkrasına göre, ilke olarak, hakkında tutuklama kararı verilebilmesi veyayakalama müzekkeresi kesilebilmesi için yeterli nedenler bulunan şüphelinin veya sanığınihzarına karar verilebilecektir. 1412 sayılı Kanunun 133’ncü maddesinde zorla getirilme içinyalnızca tutuklama nedenleri aranırken, CMK. nun 146/1 maddesi ile yakalama emridüzenlenebilecek durumlarda da zorla getirilme kararı verilebileceği öngörülmüştür.

Sanık olmadan duruşma yapılması

CMK’un 195. maddesinin kenar başlığı “sanığın yokluğunda duruşma”dır. Bu maddeuyarınca suç, yalnız veya birlikte adli para cezasını veya müsadereyi gerektirmekte isesanığa gönderilecek davetiye de gelmez ise yokluğunda duruşmanın yapılacağı hususundaihtar yazılmış olmak şartı ile yokluğunda duruşma yapılır ve karar verilebilir.

33

CMK’un 196. maddesinin kenar başlığı “sanığın duruşmadan bağışık tutulması”dır.Bu madde de tümü ile sanığın yokluğunda duruşma yapılabilecek hâlleri düzenlemiştir. Bunagöre;

196. maddenin 1. fıkrası uyarınca; sanık duruşmadan bağışık tutulmayı istemiş vemahkemede bu yönde karar vermiş ise artık sanığın yokluğunda duruşma yapılabilecektir.

196. maddenin 2. fıkrası uyarınca; sanığın üzerine atılı suçun kanunda öngörülencezasının alt sınırı beş yıldan az ise sanığın sorgusu istinabe yolu ile de yapılabileceğinden,yargılamanın yapıldığı mahkemenin yargı çevresi dışında oturan (büyükşehir belediyesınırları içinde olanlar hariç) sanıkların savunması istinabe ile alınabileceğinden yargılamada yokluğunda yapılabilir.

196. maddenin 4. fıkrası uyarınca; sanığın aynı anda olmak şartı ile yani canlı yayınolmak şartı ile görüntülü ve sesli iletişim tekniği ile sorgusunun yapılmasının mümkünolduğu durumlarda da sanık gelmese de duruşma yapılabilecektir. Bu canlı yayın sanığınsorgusu için olup bu sorgusundan sonraki oturumlara katılmaması hâlinde 194/2. maddegündeme gelecektir.

196. maddenin 5. fıkrası uyarınca hastalık, disiplin önlemi ya da zorunlu diğernedenlerle yargılamanın yapıldığı yargı çevresi dışındaki bir hastane veya tutukevinenakledilmiş olan sanığın, daha önceden sorgusu yapılmış olmak şartıyla, sonraki oturumlaryokluğunda yapılabilir.

196. maddenin 6. fıkrası uyarınca yurt dışında bulunan sanığın önceden duruşmaaçılarak ifadesinin alınması durumunda veya istinabe ile savunmasının alınmasına kararverildiğinde artık yokluğunda duruşma yapılabilecektir.

CMK 194/2 maddesi uyarınca sorgusu alındıktan sonraki oturumlara sanık gelmese desonraki oturumlar sanığın yokluğunda yapılabilir.

CMK 200/1 ve 204/1 maddelerinde; gerçeğin ortaya çıkması bakımından yararlıolması hâlinde veya sanığın duruşma disiplinini bozması durumunda duruşma salonundançıkarılabileceği düzenlenmiş olup bu durumlarda da sanık salonda olmadığı hâldeyokluğunda duruşma yapılabilmektedir.

CMK 244/2 maddesi uyarınca; gaip hakkında duruşma yapmak mümkün olmamaklabirlikte, mahkeme; delillerin ele geçirilmesi veya korunması amacıyla gerekli işlemleriyapabileceğinden, duruşma açarak mağdur, müşteki veya tanıkları dinleyebilir. Suç konusuüzerinde bilirkişi incelemesi yapılabilir, keşfe gidilebilir. Sanığın sorgusu hariç tüm işlemlerbitirilip karar için sorgusu beklenebilir.

34

CMK 247/2 maddesi uyarınca; kaçak sanık hakkında daha önceden sorgusuyapılmamış ise mahkûmiyet kararı verilemez. Bu kuralın karşıt kavramı uyarınca; kaçaksanığın sorgusu yapılmadan mahkûmiyet dışındaki kararlar (beraat, ceza tayinine yerolmadığı vb.) verilebilir. Bu tür kararları verebilmek çoğu zaman bazı delillerin tespitinigerektirdiğinden, mahkeme kaçak sanık hakkında böyle bir karar verme ihtimaline binaenyokluğunda duruşma yapabilir, tanık dinleyebilir, keşif ve bilirkişi incelemesi yapabilir,diğer hususları tamamlayabilir ve sorgusunu yapmadan mahkûmiyet dışında bir hükümverebilir. Ancak bunun için CMK 247/3 uyarınca kaçak sanığa müdafi tayin edilir. Böylecesanığın yokluğunda işlem yapılması da bir ölçüde önlenmiş olur.

Doğrudan sanığın yokluğu ile ilgili olmamakla birlikte, duruşmadan kaçan sanığınduruşmaya gelmesini temin amacıyla, CMK 248. maddede kaçak sanığın duruşmayagelmesini sağlamak amacıyla Türkiye’de bulunan mallarına, hak ve alacaklarına amaçlaorantılı olarak mahkeme kararı ile el konulabileceği hükme bağlanmıştır. Ancak bu tedbirsadece maddede belirtilen katalog hâlinde sınırlı bir biçimde sayılmış bulunan suçlarınkovuşturulması amacıyla verilebilir. Bu suçların dışında kalan suçlarla ilgili olarak böyle birtedbire karar verilemez. Yine tedbirin amaçla orantılı olması, sanığın yakınlarının hayatlarınıdevam ettiremeyecek bir hâle sokulmaması oranlılık ilkesinin bir gereğidir. Bu kuralınhayata geçirilmesinin temini için soruşturma aşamasında, şüphelinin mali durumu, örneğinmaaş aldığı bir banka hesabı var ise bu hesap numarası veya otomobilinin plakasıbelirlenmelidir. Böylece mahkeme belirlenen bu değerlere sanığın yakalanmasını temin içintedbir koyabilecektir. Bu madde, sanığın yokluğunda yargılama yapılamayacağı ilkesindenhareketle bu ilkenin hayata geçirilmesini temin amacıyla sanığı zorlayacak bir tedbir getirmişve böylece sanığın hazır olmasını sağlayacak başka bir araç sağlamıştır.

Bu durumlarda sanığın yokluğunda yargılama yapılabileceğine göre; geri kalandurumlarda sanığın yokluğunda duruşma yapılamayacaktır. Bu durumlar da oldukça sınırlıolacak, pek çoğunda sanık tutuklu olacağından temini kolay olacaktır.

Sanık ve/veya müdafii duruşmaya mazeret vermiş ise ve mazereti yerinde görülüyorise yüze karşılık ilkesinin hayata geçirilmesi amacıyla, duruşma yapılamayacak ve gelentanık vb. kişiler var ise bunlar da dinlemeyen oturum bir sonraki celseye bırakılacaktır.Ancak özellikle müdafinin bulunmadığı durumlarda baro ile irtibata geçilerek tek celselikmüdafi tayin edilmesi sağlanacak sorun bir ölçüde giderilmiş olacaktır.

195. maddede tek başına veya birlikte adli para cezasını veya müsadereyi gerektirendavalarda, sanığa gelmese de davanın görüleceği ihtarını taşıyan davetiye gönderildiğindeartık gelmese de hakkında dava görülür ve karar verilebilir

196/1 maddesine göre verasete tutulmayı eskisi gibi düzenlemiştir. Sorgusu yapılmışolan sanık veya yetkili kılınmış olması şartıyla müdafii, sanığın duruşmada hazırbulunmaktan bağışık tutulmasını talep edebilir ve mahkeme bu yönde karar verebilir.

35

Yeni gelen önemli bir düzenleme 196/2 maddede yer almaktadır. Buna göre; alt sınırıbeş yıl ve daha fazla hapis cezasını gerektiren suçlar hariç olmak üzere sanık istinabe(talimat) yoluyla sorguya çekilebilecektir. Bu kuralın karşıt kavramına göre davaya konusuçun cezasının alt sınırı beş yıldan fazla ise sanık talimat yolu ile sorguya çekilemez.Sanığın mutlaka davayı gören mahkeme önüne gelip orada ifade vermesi gerekir. Bu kuralmahkemenin yargı çevresi dışında oturan sanıkların zorla getirilmesinde pek çok sorunçıkaracağından uygulamada sıkıntıya yol açacaktır. Ancak özellikle ceza miktarı çok olandavalar için yüze karşılık ilkesini hayata geçirmesi bakımından yararlı olmuştur. Buna göre;ağır ceza mahkemeleri hiçbir sanığın ifadesini talimatla alamayacaktır.

Talimat duruşmasında; C. Savcısının ve sanık müdafiinin duruşmada hazır bulunmasızorunlu değildir.

196/4 maddesi; görüntülü ve sesli iletişimin mümkün olduğu durumlarda sanığınsorgusunun bu şekilde de yapılabileceğini belirtmiştir. Buna göre; böyle iletişim imkânlarımahkeme salonlarında oluşturulduğunda Adana’da görülmekte olan bir dava ile ilgili olarakAdana’daki mahkeme kendi salonunda otururken örneğin Kayseri’deki bir sanık,Kayseri’deki mahkemenin salonuna getirilip buradan sorgusunun Adana’daki mahkemetarafından alınması sağlanabilecektir. Bu düzenleme özellikle yukarıda değindiğimiz, başkayerde oturan sanığın talimat yolu ile ifadesinin alınamayacağı durumlarda sanığıngetirilmesine ilişkin olarak çıkabilecek zorlukları gidermek amacıyla konulmuştur. Elbettekiböyle teknik imkânların ne zaman ve ne şekilde hayata geçeceği henüz belli değildir.

196/6 maddesine göre; yurt dışında bulunan sanığın, belirlenen duruşma tarihindehazır bulunmasının zorluğu hâlinde, bu tarihten önce duruşma açılarak veya talimat yolu iledinlenmesi mümkündür.

201. madde uzun zamandan beridir tartışılan ve çapraz sorgu olarak adlandırılankuruma benzer düzenleme getirmiştir. Buradaki düzenleme çapraz sorgunun kendisi ve tümüdeğildir. Düzenleme ile sadece duruşmaya hukukçu sıfatı ile katılan kişilere doğrudan sorusorma hakkı tanınmıştır. Buna göre; C. Savcısı, müdafi veya vekil sıfatıyla duruşmayakatılan avukat ve heyet hâlinde çalışan mahkemelerde heyet üyeleri sanığa, katılanlara,tanıklara, bilirkişileri, duruşmaya çağrılmış diğer kişilere, duruşma disiplinine uygun olarakdoğrudan soru yöneltebilirler.

Eskiden bu kural tarafların istemine ve mahkemenin kabulüne bağlı iken şimdi budüzenleme kendiliğinden uygulanır hâle getirilmiştir. Mahkemenin bu yönde bir kararalmasına gerek kalmaksızın, C. Savcısı veya avukat hazır bulunanlara soru sorabilecektir.Buradaki önemli husus, soru sorma hakkının davanın asıl taraflarına tanınmamış olmasıdır.Yani, katılan veya sanığın kendisi, doğrudan soru sorma hakkına sahip değildir. Doğrudansoru sorma hakkı onların vekili veya müdafii durumundaki avukata ve tabii ki C. Savcısınaaittir. Yöneltilen bir soruya itiraz edildiğinde mahkeme başkanı sorunun yöneltilmesinegerek olup olmadığına karar verir. Gerektiğinde ilgililer yeniden soru sorabilir.

36

Tanıkların Zorla Getirilmesi

Çağrı üzerine gelmeyen tanıklar 44/1 maddesi uyarınca zorla getirilebilir. Kanun buhükmünde zorla getirme usulü düzenlenmemiştir. Ancak CMK 146/4’te sanığın zorlagetirilmesi usulü düzenlenmiştir.

Usulü dairesinde çağrılıp da mazeretini bildirmeksizin gelmeyen tanıklar zorla getirilirve gelmemelerinin sebep olduğu masraflar ile beraber beşbin liradan onbin liraya kadar hafifpara cezasına mahkûm edilirler.(Md 46)

Mazereti kabul olunarak yeniden davetiye ile çağrılması tensip olunan tanıklara paracezası ve masraf hükmolunmaz.

Zorla getirilen tanık, evvelce gelmemesini mâzur gösterecek sebepleri sonradanbildirir ve bu mazeretin doğruluğunu ispat eder delil ve vesikaları gösterirse aleyhinehükmedilmiş olan ceza ve masraflar kaldırılır.

Yukarıdaki fıkralar hükümlerinin tatbikine istinabe olunan hâkim ve naipler ilehazırlık tahkikat esnasında sulh hâkimleri dahi yetkilidir.

Bilirkişilerin Zorla Getirilmesi

Görevini yapmayan bilirkişinin 60. maddede tanıklar için kabul edilen zorlayıcı hapiscezasına çarptırılabileceği kabul edilmiştir.

Hâkimlik mesleğinin gerektirdiği genel ve hukuki bilgiler konusunda bilirkişiyegidilemeyeceği 63/1 maddesinde kabul edilmiş ve bu yöndeki eski düzenleme korunmuştur.

Bilirkişi kurumu açısından getirilen en önemli değişiklik bilirkişilerin seçimikonusundadır. 64. maddeye göre; her yıl il adli yargı adalet komisyonlarınca gerçek ve tüzelkişilerden oluşan bir bilirkişi listesi hazırlanacak ve bilirkişiler bu listeden seçilecektir.Ancak gerekçe gösterilmek şartıyla bilirkişi bu listede belirtilenlerin dışından daseçilebilecektir. Listelere kaydedilen bilirkişiler il adli yargı adalet komisyonlarının önündeyemin edecek ve artık bu kişilere görev verilirken ayrıca yemin ettirilmesine gerekkalmayacaktır. Bir nevi “yeminli bilirkişilik” kurumu oluşturulmak istenmiştir. Eğer seçilenbilirkişi liste dışından bir kişi ise o takdirde eskiden olduğu gibi işe başlamadan öncekendisine yemin ettirilecektir. Bilirkişi listelerinin oluşturulması, listeye girme veçıkarılmaya ilişkin düzenlemeler daha sonra çıkacak yönetmelikte düzenlenecektir.

37

Gözlem Altına Alma, Muayene, Keşif ve Otopsi (74-89 Madde)

75. maddede sanığın veya şüphelinin beden muayenesine ve vücudundan örnekalınmasına ilişkin kurallar getirilmiştir. Sanıktan kan veya cinsel sıvı alınması için mutlakahâkim kararı gerekirken sanığın vücudundan saç, tükürük, tırnak gibi örneklerin alınmasıiçin C. Savcısının kararı yeterli görülmüştür. Ancak C. Savcısının bu kararını 24 saat içindehâkim onayına sunması hâkimin de bu konudaki kararının 24 saat içinde vermesi kuralıgetirilmiştir. Tüm bu düzenlemelerin üzerine 3. fıkrada genel bir sınırlama getirilmiştir.Buna göre; üst sınırı iki yıldan daha az hapis cezasını gerektiren suçlarda, kişiden kan, saç,tükürük, tırnak, cinsel salgı gibi örneklerin alınamayacağı kabul edilerek sanığın vücutbütünlüğüne karşı yapılan ve bir yönü ile kendisi hakkındaki ceza soruşturmasına yardımcıolma ve onu kolaylaştırma anlamına gelen örnek alma kuralına oranlılık ilkesine uygun birsınırlama getirilmiştir.

76. maddeye göre; delil elde etmek amacıyla mağdurun bedeni üzerinde tıbbi muayeneyapılabilmesi veya kan, saç, tükürük, tırnak gibi örnekler alınabilmesine talep üzerine veyaresen hâkim tarafından karar verilebileceği kabul edilmiştir. Tanıklıktan çekinme hakkınasahip olanların muayeneden ve örnek alınmasında da kaçınma hakkına sahip olacaktır.

2.9.3. Arama

2.9.3.1. Arama Kavramı

Arama, şüpheli kişi veya delillerin ya da müsadere edilecek eşyanın ele geçirilmesiamacıyla ev veya diğer yerlerde araştırma yapılması demektir.

Arama şüpheli ve sanığı veya bir delili ele geçirmek için yapılabileceği gibi; bir suçunişlenmesini veya bir tehlikeyi önlemek amacıyla da gerçekleştirilebilir. Adli amaçlı aramayaadli arama, önleme amaçlı aramaya da idari arama denilir.

Arama, anayasal güvence altında bulunan konut dokunulmazlığına, özel hayatıngizliliğine, kişi özgürlüğüne ve vücut bütünlüğüne müdahale oluşturan bir koruma tedbiridir.Bu nedenle, aramanın koşulları Anayasa’da gösterilmiştir. Buna göre, Anayasa’da gösterilenbelli nedenlerden bir veya bir kaçına bağlı olarak usulüne göre verilmiş hâkim kararıolmadıkça gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde de yasayla yetkili kılınmış mercinin yazılıemri bulunmadıkça, kimsenin üstü, özel kâğıtları, eşyası ve konutu aranamaz ve buralardabulunan eşyaya el konulamaz. Yetkili mercinin kararının yirmi dört saat içinde hâkimtarafından onaylanması gerekir. Hâkim, kararını el koymadan itibaren kırk sekiz saat içindeaçıklamalıdır. Aksi takdirde işlem geçersiz olacaktır (AY 20,21 madde). Anayasa’ya göre,aramaya ancak millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlığın,genel ahlakın ve başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması için başvurulabilir.

116. madde uyarınca; yakalanabileceği veya suç delillerinin elde edilebileceğihususunda makul şüphe var ise şüphelinin veya sanığın, üstü, eşyası, konutu, iş yeri ve onaait diğer yerler aranabilir.

38

117. maddede şüpheli veya sanığın yakalanabilmesi veya suç delillerinin eldeedilebilmesi amacıyla diğer kişilerin de üstü, eşyası, iş yeri ve ona ait diğer yerler aranabilir.Ancak bu durumda aranan kişinin veya suçun delillerinin arama yapılacak yerdebulunduğunun kabul edilmesine olanak sağlayan olaylar bulunmalıdır. Ancak şüphelininveya sanığın bulunduğu yerler ile izlendiği sırada girdiği yerler için bu gerekli değildir zirabu hâllerde söz konusu olaylar esasen vardır.

Konutta, iş yerinde veya diğer kapalı yerlerde gece vakti arama yapılamaz.(118/1. madde) ancak;

Gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde, Suçüstü hâlinde, Yakalanmış veya gözaltına alınmış olup da firar eden kişi ya da tutuklu

ya da hükümlünün tekrar yakalanması amacıyla yapılacak aramalardagece vakti arama yapılabilir. Gece çalışılan yerlerde de ancak yukarıdasayılan üç hâlin varlığı durumunda arama yapılabilecektir.

Gece vakti, 5237 sayılı TCK’nin 6/1-e maddesi uyarınca güneşin batmasından bir saatsonra başlayıp güneşin doğmasına bir saat kalıncaya kadar devam eden vakittir.

Arama kararı hâkim tarafından verilir. Gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde C.Savcısının yazılı emri ile arama yapılabilir. Yeni yasa ile kolluk amirlerinin yazılı aramaemri verme yetkisini kaldırılmıştır. Yasa tasarısında bu yöne ilişkin olarak var olan yetkiMeclis tarafından kabul edilmemiştir. Buna göre, kolluk amirleri yazılı arama emriveremeyecektir. Suçüstü hâlinde aramada da hâkim kararı veya savcının yazılı emri gerekir.Ancak bu durum uygulamada pek çok sakınca doğuracaktır. Hâkim kararı veya C. Savcısınınyazılı arama emri olmadan arama yapılamaz. Arama konusu hassas bir durum olduğu için C.Savcısının sözlü emir verme yetkisi tanınmamıştır. Savcı yazılı arama emri vermelidir.

Millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genelahlakın korunması veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biriveya birkaçına bağlı olarak, usulüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplerebağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde de kanunla yetkili kılınmış mercininyazılı emri bulunmadıkça; kimsenin üstü, özel kâğıtları ve eşyası aranamaz ve bunlara elkonulamaz. Yetkili mercinin kararı yirmi dört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur.Hâkim, kararını el koymadan itibaren kırk sekiz saat içinde açıklar; aksi hâlde el koymakendiliğinden kalkar.”

Arama kararında veya arama emrinde şunlara yer verilmelidir (119/2.madde):

Aramanın nedenini oluşturan fiil Aranacak kişi, aramanın yapılacağı konut veya diğer yerin adresi veya

aranacak eşya söz konusu ise bu eşyanın ne olduğu Arama kararının veya arama emrinin geçerli olacağı süre

39

Arama yapıldığında arama tutanağında işlemi yapanların isimleri yazılmalıdır.Aramanın sonucunda bazı eşyalara el konulmuş ise 127. maddede yer alan el koymayailişkin kurallar uygulanacaktır.

Hâkim veya savcı verdiği arama kararında veya yazılı arama emrinde arama izni yanısıra aramada elde edilecek bulgulara el konulmasına karar verilebilir. O takdirde aramakararı veya emri aynı zamanda el koyma kararı ve emri hâlini taşıyacaktır.

Eğer konut, iş yeri veya diğer kapalı bir yerde arama yapılacak ise arama sırasında yaC. Savcısı hazır olmalıdır ya da C. Savcısının hazır olması mümkün değil ise o yerin ihtiyarheyetinden veya komşularından iki kişi hazır bulundurulmalıdır.

120/3 maddesi uyarınca aramada kişinin avukatı hazır bulunabilir. Ancak avukatınönceden haberdar edilmesine gerek yoktur. Hazır bulunursa aramaya katılabilir, gelmesininbeklenmesi gerekmez. Avukatın bürosunun aranmasına ilişkin özel düzenlemeler saklıdır.

125. madde devlet sırrı konusunda hapis cezasının alt sınırı beş yıl ve daha faza olansuçlarda “Bir suç olgusuna ilişkin bilgileri içeren belgeler, devlet sırrı olarak mahkemeyekarşı gizli tutulamaz.”.

Böyle bir belge söz konusu olduğunda; söz konusu belgeler mahkemeye sunulur vebunlar ancak mahkeme hâkimi veya heyeti tarafından incelenebilir. Bu belgelerde yer alanbilgilerden sadece yüklenen suçu açıklığa kavuşturabilecek nitelikte olanları tutanağageçirilir. Buradaki mahkeme heyetinin içinde savcı yoktur. Savcı zaten sav-savunma-yargıdiyalektiğinde yargı makamı içinde değildir. Onun bu işlemin içinde olması hâlindetarafların eşitliği ilkesi uyarınca savunmanın da bunun içinde olması gerekirdi. Bu nedenledeğerlendirmeyi davayı gören hâkimlerden oluşan heyet tek hâkimli mahkemelerde demahkemenin hâkimi yapacaktır.

128. maddede; soruşturma veya kovuşturma konusu suçun işlendiğine ve bu suçlardanelde edildiğine dair kuvvetli şüphe bulunması durumunda şüpheli veya sanığa ait mal varlığıdeğerlerine el konulması hususu yer alır.

129. maddede posta ile veya resmî veya özel kuruluşlarla gönderilen (örneğin özelkargo şirketlerince taşınan) her türlü gönderiye delil oluşturma şüphesi bulunduğunda hâkimveya gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde C. Savcısının kararı ile el konulabilir.

El koyma işlemini yapan polisler gönderiyi açamazlar. Bu gönderi mühürlenerekkararı veren hâkim veya C. Savcısına getirilir. Hâkim veya C. Savcısı gönderiyi açar veiçeriği açısından delil olabilecek veya soruşturma sırasında adliyenin eli altında olmasıgereken bir şey bulursa buna el koyar değil ise sahibine iade eder.

Ancak 126. madde uyarınca; şüpheli veya sanık ile 45 ve 46. maddelerinde belirtilentanıklıktan çekinme hakkına sahip olan kişiler arasındaki mektuplara ve belgelere, bumektup ve belgeler söz konusu kişilerde bulunduğu sürece el konulamaz.

40

130. madde avukat bürolarının aranmasına, buralarda el koymaya ilişkin hükümlervardır. Avukatın bürosunun aranmasına ilişkin karar ancak mahkemece verilebilir ve aramaancak C. Savcısının denetiminde yapılabilir. Artık bir avukatın bürosunun C. Savcısıolmadan aranması söz konusu değildir. Yine avukat bürosunun aranması sırasında bağlıolduğu baronun başkanı veya onu temsil eden bir avukat hazır olmalıdır.

Avukatın bürosunun aranması sırasında el konulmak istenen bir şeyin avukatınmesleki ilişkisine ait olduğu öne sürülerek el koymaya karşı çıkıldığında, bu şey ayrıcapaketlenip mühürlenir ve bu konuda gerekli kararı vermesi için hâkim veya mahkemeyegönderilir. Hâkim veya mahkeme paketi açıp inceleme yapar ve el konulan şeyin avukat ilemüvekkili arasındaki mesleki ilişkiye ait olduğunu saptadığında el konulan şey derhâlavukata iade edilir ve yapılan işlemlere ilişkin tutanaklar ortadan kaldırılır. Eğer avukata aitbir gönderiye postada el koyma söz konusu ise ve bu gönderi için de benzeri bir itiraz ilerisürülür ise aynı şekilde işlem yapılır. Bu yönde verilecek kararların 24 saat içinde verilmesigereklidir.

El konulan bir eşyanın soruşturma veya kovuşturma için muhafazasında bir yararolmadığı anlaşıldığında; re’sen veya talep üzerine, C. Savcısı, hâkim veya mahkemetarafından iadesine karar verilir. Bu talep üzerine verilecek kararlar itiraza tabidir.

132. maddede el konulan eşyanın muhafazası veya elde çıkarılmasına ilişkin usulkurulları hükme bağlanmıştır.

134. maddede “Bilgisayarlarda, bilgisayar programlarında ve kütüklerinde arama,kopyalama ve el koyma” kurallarını düzenlemiştir. Buna göre;

Bir suça ilişkin soruşturma sırasında başka surette delil elde edilmesi imkânı yok iseC. Savcısının istemi üzerine şüphelinin kullandığı bilgisayar ve bilgisayar programları ilebilgisayar kütüklerinde arama yapılmasına, kayıtlardan kopya çıkarılmasına, kayıtlarınçözülüp metin hâline getirilmesine hâkim tarafından karar verilir.

El koyma sırasında bilgisayardaki tüm verilerin bir yedeği çıkarılır ve istemi hâlindebu yedeğin bir kopyası şüpheliye veya vekiline verilir ve husus tutanağa yazılır.

2.9.3.2. Denetleme ve Önleme Aramaları

Telekomünikasyon Yoluyla Yapılan İletişimin Denetlenmesi (135–138. Madde)

135. maddede kimi yerlerde “sanık” deyimine yer verilmesi nedeniyle kovuşturmaaşamasında da iletişimin denetlenmesi tedbirine başvurulabileceği düşüncesi ilerisürülmektedir (Mustafa Ruhan Erdem). 135/4’te sanıktan bahsedilmekte ise de buradasanığın yakalanması amacıyla iletişimin denetlenmesi düzenlendiğinden kovuşturmaaşamasında sanığın yakalanması amacıyla iletişimin denetlenmesi tedbiri uygulanabilecektir.

41

Yasada özellikle telekomünikasyon yolu ile yapılan iletişim tabiri kullanılmıştır.Böylece sadece telefon dinlemeler değil, faks, E-Posta vb. araçlarla yapılan iletişimin de bukapsamda denetlenebilmesi yolu açık tutulmuştur. Önemli olan iletişimin telekomünikasyonyolu ile yapılmasıdır. Posta yolu ile iletişimin dinlenmesinde kendi kuralları uygulanacaktır.

İletişimin denetlenmesi için şu şartların birlikte gerçekleşmesi gereklidir:

Madde 135/6’da belirtilen suçlardan birisinin soruşturulması söz konusu olmalıdır.

Suçun işlendiğine dair kuvvetli şüphe sebepleri bulunmalıdır.

Başka türlü delil elde edilmesi imkânı bulunmamalıdır. Bu şartın gerçekleşmişsayılması için başka suretle delil elde etme yöntemlerinin denenmiş olması gerekmez. Bubaşka yollar denense de delil elde etme imkânının bulunmadığı sonucuna varılabiliyor ise buşart gerçekleşmiş sayılır.

Bu şartlar birlikte gerçekleşmiş ise iletişimin dinlenmesine hâkim tarafından vegecikmesinde sakınca bulunan hâllerde C. Savcısı tarafından karar verilebilir. Kararı C.Savcısı vermiş ise bu kararını derhâl hâkimin onayına sunar ve hâkim 24 saat içinde bukonuda karar verir. Hâkim 24 saat içinde karar vermez ise ya da C. Savcısının kararınınyerinde olmadığına karar verir ise tedbir C. Savcısı tarafından derhâl kaldırılır. Savcınınkararının hâkim tarafından kaldırılması üzerine arada geçen süre içinde elde edilen delillerkullanılamaz çünkü hâkim dinlemeyi onaylamamıştır.

Verilecek kararda nelerin bulunması gerektiği madde 135/3’te sayılmıştır. Yüklenensuçun türü, hakkında tedbir uygulanacak kişinin kimliği, iletişim aracını türü, telefonnumarası ve iletişim bağlantısını tespite imkân veren kodu, tedbirin türü, kapsamı ve süresibelirtilir.

Dinleme kararı en çok üç ay için verilebilir. Bu süre bir defa uzatılabilir. Yani dinlemesüresi altı ayı geçemez. Bu süre tedbire ilişkin kararın verilmesi anından itibaren başlar.Tedbirin icrasına başlama anı sürenin başlangıcı sayılır ise kolluğa bu süreyi başlatmama vedolayısıyla süreyi uzatma imkânı verilir.

Tedbire bir kez son verildikten sonra aynı suçla ilgili olarak aynı kişi hakkındayeniden tedbir işletilemez.

Şüphelinin tanıklıktan çekinebilecek kişilerle yaptığı iletişim kayda alınmaz. Kaydaalınmış bir iletişimin bu nitelikte olduğu sonradan anlaşılırsa bu kayıtlar derhâl yok edilir.

136. madde uyarınca şüpheli veya sanığa yüklenen suç nedeniyle müdafiinin bürosu,konutu ve yerleşim yerlerindeki telekomünikasyon araçları denetlenemez.

42

Şüpheli veya sanığın yakalanabilmesi için kullanmakta olduğu mobil telefonunun yerihâkim veya gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde C. Savcısının kararına istinaden tespitedilir. Bu hususta verilecek kararda, mobil telefonun numarası ve tespit işleminin süresibelirtilir. Bu yöndeki karar da üç ay için verilir ve ancak bir kez uzatılabilir. Yasada C.Savcısının vereceği kararın hâkim onayına sunulmasına ilişkin bir düzenlemebulunmadığından verilecek kararın hâkim onayına sunulmasına gerek yoktur.

İşin niteliği gereği bu yöndeki tedbirlere ilişkin kararlar gizli tutulur. Bu nedenlealeyhine karar verilen kişi için itiraz yolu yoktur. Kişi her nasılsa böyle bir tedbire maruzkaldığını öğrendiğinde de itiraz incelemesi yapılamaz. Çünkü bu yol açıldığında böyle birtedbir kararının verildiği ortaya çıkacak ve tedbir sonuçsuz kalacaktır. Ancak C. Savcısınıntalebinin hâkim tarafından reddi hâlinde bu karara C. Savcısının itiraz hakkının bulunduğunailişkin de bir düzenleme yoktur.

137. maddede, iletişimin denetlenmesi kararlarının yerine getirilmesi ve elde edileniletişim içeriklerinin yok edilmesine ilişkin usul kuralları düzenlenmiştir. Buradaki önemliyenilik, tespit ve dinlemeye ilişkin kayıtların yok edilmesine karar verilmesi hâlinde, yoketme işleminden sonra 15 gün içinde C. Başsavcılığı tedbirin nedeni, kapsamı, süresi vesonucu hakkında ilgilisine yazılı olarak bilgi verecektir.

138. madde arama ve el koyma ile ilgili genel bir hüküm getirmiştir. Buna göre; aramaveya el koyma tedbirin uygulanması sırasında soruşturma veya kovuşturma ile ilgisi olmayanancak başka bir suçun işlendiği şüphesini uyandırabilecek bir delil elde edilirse bu delilkoruma altına alınır ve durum derhâl C. Savcılığına bildirilir.

Telekomünikasyon yolu ile yapılan iletişimin denetlenmesi sırasında yapılansoruşturma veya kovuşturma ile ilgisi olmayan ancak 135/6. maddede belirtilen suçlardanbirisinin işlendiği şüphesini uyandırabilecek bir delil elde edilirse bu delil de koruma altınaalınır ve C. Savcılığına derhâl bildirilir. Bu kapsamda olmayan bir suçun işlenmesi ile ilgilidelil tespit edildiğinde bu delil kullanılamaz.

Gizli soruşturma tedbirlerine ilişkin olarak verilen hâkim kararlarına karşı itiraz yoludüzenlenmemiştir. Buradaki hükümlerin özel niteliği gereği hâkimin bu tedbirler için verdiğikararlara karşı itiraz yolu yoktur. Esasen itiraz yolu açık olsa idi bu hak sanık için deolacağından iletişiminin dinlendiğini düşünen kişilerin itiraz yolunu kullanarak haklarındakitedbiri öğrenme yolu açılmış olurdu. Bunun yanında savcıya itiraz hakkı tanındığında, itirazıinceleyen mahkeme karşı taraf durumundaki şüphelinin de görüşlerini almak zorundakalacağından bu durumda gizli nitelikte olan tedbirin anlamı kalmayacaktır. Bu nedenlerlesöz konusu tedbirle ilgili olumlu veya olumsuz kararlara karşı itiraz yolu açık değildir.

43

Gizli soruşturmacı

Gizli soruşturmacı ve teknik araçlarla izleme (139–140 madde)

139. madde gizli soruşturmacı kullanmayı düzenlemiştir. Gizli soruşturmacıkullanabilmek için;

Soruşturma konusu suçun 139/7 maddede belirtilen suçlardan birisiolmalıdır.

Soruşturma konusu suçun işlendiğine ilişkin kuvvetli şüphe bulunmalıdır. Başka surette delil elde edilmesi imkânı bulunmamalıdır. Bu şartlar

birlikte gerçekleşmiş ise hâkim veya gecikmesinde sakınca bulunanhâllerde C. Savcısının kararı ile kamu görevlileri, gizli soruşturmacı olarakgörevlendirilebilir.

Gizli soruşturmacının kimliği gizli tutulur, gizli soruşturmacı suç işleyemez.

Teknik araçlarla izleme

140. madde teknik araçlarla izlemeye ilişkin kurallar getirmiştir. Teknik araçlarlaizleme için şu şartlar gerekir:

140/1. maddede yer alan suçların soruşturulması söz konusu olmalıdır. Suçun işlendiğine dair kuvvetli şüphe bulunmalıdır. Başka suretle delil elde edilmesi imkânı bulunmamalıdır.

Bu şartlar birlikte gerçekleşmiş ise şüpheli veya sanığın kamuya açık yerlerdekifaaliyetleri ve iş yeri teknik araçlarla izlenebilir. Ses veya görüntü kaydı alınabilir. Kişininevinin gizli olarak izlenmesi, ses ve görüntü kaydı yapılması, bu madde uyarınca mümkündeğildir (140/5 madde).

Teknik araçlarla izleme kararını hâkim, gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde C.Savcısı verir. Savcı tarafından verilen kararlar, 24 saat içinde hâkim onayına sunulur. Teknikaraçla izleme kararı en çok dört hafta için verilir. Bu süre gerektiğinde bir defaya mahsusuzatılabilir. Yani uzatma ile birlikte teknik araçla izleme süresi sekiz haftayı geçemez.

Elde edilen bulgular soruşturma konusu dışında kullanılamaz. Ceza kovuşturmasıbakımından gerekli olmayan bulgular C. Savcısının gözetiminde ve derhâl yok edilir.

44

2.9.3.3. İfade ve Sorgu İçin Çağrı (145–146. Madde)

İfade ve sorgu için çağrı ile zorla getirme kuralları temelde aynıdır. 145. maddeyegöre; ifadesi alınacak veya sorguya çekilecek kişinin öncelikle davetiye ile çağırılacağıgelmediği takdirde zorla getirme kararı verilebilecektir.

İfade almaya yetkili olan savcı meşruhatlı davetiyesine rağmen gelmeyen şüpheli veyatanık hakkında zorla getirme kararı verebilir ve bu karar uyarınca ilgili kişi kararı verensavcının huzuruna zorla getirilir (146/4. madde). Ancak yakalama kararı verilmesigerektiğinde, soruşturma aşamasında savcı bu yönde karar verilmesi için sulh ceza hâkiminetalepte bulunur ve sulh ceza hâkimi yakalama emrini düzenler (98/1. madde). Ancak 98/2.maddede yazılı hâller söz konusu ise savcı ve kolluk da yakalama emri düzenleyebilir.

İfade ve Sorgu Usulü (147–148 Madde)

Üzerine suç atılan veya şüphe altına sokulan kimsenin savunma hakkını güvencealtına almak amacıyla, sorgunun veya ifade almanın ne suretle icra edileceğini, maddeayrıntıları ile göstermektedir. Konulan esaslar, hâkim, mahkeme, Cumhuriyet savcısı, kollukâmir ve memurları hakkında aynı derecede olmak üzere geçerlidir. Maddenin, şüpheli veyasanığın haklarını saptayan ve sonra sorgu yapacak ve ifade alacak yetkililere hitap eden ikikategori hükmü içermesi uygun görülmüştür.

Önce hakları belirlenebilir:

Şüpheli veya sanığın ifadelerinin alınması veya sorguya çekilmeleribakımından tesis edilen hakların başında birinci fıkranın (5) numaralıbendinde yer alan susma hakkı geliyor. Susma hakkı, Avrupa İnsanHakları Sözleşmesinin 6 ncı maddesinde yer alıp en temel insanhaklarından birisini oluşturan suçsuzluk karinesinin tamamlayıcıunsurudur. Ancak susma hakkı, “isnat edilen suç hakkında açıklamadabulunmamayı” kapsamaktadır. Yoksa kişi, (1) numaralı bentte açıkçabeyan olunduğu üzere “kimliğe ilişkin soruları doğru olarakcevaplandırmak zorundadır.”

Sorguya çekilecek veya ifadesi alınacak şüpheli veya sanığın yararlandığıikinci temel savunma hakkı, avukat bulundurabilmektir. İfade alma veyasorgudan önce adı geçenlere bu hakları hatırlatacak, avukat atayabilecekdurumda değillerse baroca seçilecek bir avukat isteyebilecekleri ve onunhukukî yardımından yararlanabilecekleri ve bu avukatın vekâletnamearanmaksızın ifade ve sorguda hazır bulunabileceği bildirilecektir.

Üçüncü hak, yakalanan kişinin yakınlarına yakalandığını bildirmesininsağlanmasıdır.

4.Dördüncü hak, adı geçenlerin somut delillerin toplanmasınıisteyebileceğinin hatırlatılmasıdır. Bu husus sorgu ve ifade almasırasında, şüpheli veya sanığa şüphe nedenlerini ortadan kaldırmak velehine olan hususları ileri sürmek olanağının sağlanmasını emreden ve (6)numaralı bentte yer alan hükümde, güvence altına alınmıştır.

45

(2) numaralı bentte yer alan ve şüpheli veya sanığa isnat edilen suçun daanlatılacağını saptayan hüküm de esaslı bir güvence oluşturmaktadır.

Maddenin ifade alacak veya sorgulama yapacak yetkililere hitap eden hükümleri veyükümleri ise, yukarıda şüpheli veya sanığın haklarına ilişkin yükümlere ek olarak şunlardır:

o Kimliğin saptanması,o İfade verenin veya sorguya çekilenin kişisel durumu hakkında bilgi

alınması,o İfade veya sorgunun bir tutanağa bağlanmasıdır.

Bu durumda sanık yakalandığı yerdeki görevli mahkemeye çıkarılır ve bu mahkemesanığın savunmasını aldıktan sonra serbest bırakabilir. Ancak alt sınırı beş yıldan fazla olansuçlarda istinabe yolu ile ifade emlak mümkün bulunmadığından ifadenin bu şekildealınması mümkün değildir.

2.10. Kanun Yolları

Tutuklu bulunan şüpheli veya sanık, zabıt kâtibine veya tutuklu bulunduğu ceza infazkurumu ve tutukevi müdürüne beyanda bulunmak suretiyle veya bu hususta bir dilekçevererek kanun yollarına başvurabilir. Zabıt kâtibine başvuru hâlinde, kanun yollarınabaşvuru beyanı veya dilekçesi ilgili deftere kaydedildikten sonra bu hususları belirten birtutanak düzenlenerek tutuklu bulunan şüpheli veya sanığa bir örneği verilir. Kurummüdürüne başvuru hâlinde ikinci fıkra hükmüne göre işlem yapılarak tutanak ve dilekçederhâl ilgili mahkemeye gönderilir. Zabıt kâtibi başvuruyu ilgili deftere kaydeder. Zabıtkâtibi veya kurum müdürü tarafından ikinci fıkra hükmüne göre işlem yapıldığı zamankanun yolları için bu Kanun’da belirlenen süreler kesilmiş sayılır.

Kişi kanun yoluna başvururken başvuracağı mercide yanılmış ise başvurma hakkıkalkmaz. Yanlışla başvurulan merci doğru yeri belirler ve başvuruyu görevli ve yetkili olanmerciye gönderir.

2.10.1. Olağan Kanun Yolları

2.10.1.1. İtiraz (267–271. Madde)

Hâkim kararları ile kanunun açıkça gösterdiği hâllerde mahkeme kararlarına karşıitiraz yolu açıktır.

İtiraz usulü ve mercii 268. maddede düzenlenmiştir. Buna göre; hâkim veya mahkemekararına karşı itiraz, kanunun ayrıca hüküm koymadığı hâllerde 35 inci maddeye göreilgililerin kararı öğrendiği günden itibaren yedi gün içinde kararı veren merciye verilecek birdilekçe veya tutanağa geçirilmek koşulu ile zabıt kâtibine beyanda bulunmak suretiyleyapılır. Tutanakla tespit edilen beyanı ve imzayı mahkeme başkanı veya hâkim onaylar.263’üncü madde hükmü saklıdır.

46

Kararına itiraz edilen hâkim veya mahkeme, itirazı yerinde görürse kararını düzeltir;yerinde görmezse en çok üç gün içinde, itirazı incelemeye yetkili olan merciye gönderir. Budüzenleme ile mahkeme kendi kararını bir kez daha gözden geçirebilmekte ve kararını talepdoğrultusunda düzeltir ise artık itirazın merciince incelenmesine gerek kalmamaktadır.Mahkeme kararının yerinde olduğunu kabul eder ise itirazı incelemek üzere evrakı merciinegönderir.

İtirazı incelemeye yetkili merciler şunlardır:

Sulh ceza hâkiminin kararlarına yapılan itirazların incelenmesi, yargı çevresindebulundukları asliye ceza mahkemesi hâkimine aittir.

Sulh ceza işleri, asliye ceza hâkimi tarafından görülüyorsa itirazı incelemeyetkisi ağır ceza işlerini gören mahkeme başkanına aittir.

Asliye ceza mahkemesi hâkimi tarafından verilen kararlara yapılacak itirazlarınincelenmesi, yargı çevresinde bulundukları ağır ceza mahkemesine ve bumahkeme ile başkanı tarafından verilen kararlar hakkındaki itirazlarınincelenmesi, o yerde ağır ceza mahkemesinin birden çok dairesinin bulunmasıhâlinde, numara olarak kendisini izleyen daireye; son numaralı daire için birincidaireye; o yerde ağır ceza mahkemesinin tek dairesi varsa en yakın ağır cezamahkemesine aittir.

Naip hâkim kararlarına yapılacak itirazların incelenmesi, mensup oldukları ağırceza mahkemesi başkanına, istinabe olunan mahkeme kararlarına karşıyukarıdaki bentlerde belirtilen esaslara göre bulundukları yerdeki mahkemebaşkanı veya mahkemeye aittir.

Bölge adliye mahkemesi ceza dairelerinin kararları ile Yargıtay cezadairelerinin esas mahkeme olarak baktıkları davalarda verdikleri kararlarayapılan itirazlarda; üyenin kararını görevli olduğu dairenin başkanı, dairebaşkanı ile ceza dairesinin kararını numara itibarıyla izleyen ceza dairesi; sonnumaralı daire söz konusu ise birinci ceza dairesi inceler.

Bir karara itiraz edilmesi o kararın yerine getirilmesini kendiliğinden durdurmaz.Ancak kararına itiraz edilen merci ya da itirazı inceleyecek merci, kararını verinceye kadarkararın yerine getirilmesinin durdurulmasına karar verebilir.

İtirazı inceleyecek olan merci, yazı ile cevap verebilmesi için itirazı C. Savcısına vekarşı tarafa bildirebilir. Merci, inceleme ve araştırma yapmak gerekiyor ise bunları kendisiyapabileceği gibi yapılmasını da emredebilir. Burada bu emrin muhatabı belirtilmemiş ise demahkemeler soruşturma işlemlerine C. Savcılığı eli ile yaptığından ve cümleninbaşlangıcında C. Savcılığından bahsedildiğinde, soruşturma işlemleri C. Savcılığı tarafındanyapılacaktır.

İtiraz kural olarak duruşmasız evrak üzerinden yapılır. Ancak kanunlarda aksinehüküm var ise ona uyulur. Ancak, mahkeme gerek görürse itirazı inceleme için duruşma daaçabilir. Bu durumda C. Savcısı ve müdafi veya vekil dinlenir. Müdafi veya vekil yok isebunların yerine geçtiği sanık, şüpheli veya katılanın (suçtan zarar gören, şikâyetçi)dinlenmesine ilişkin hüküm yoktur. Ancak mahkeme gerekli görürse bunları dadinleyebilmelidir.

47

İtirazı inceleyen merci itirazı yerinde bulmaz ise talebi reddeder. Eğer talebi yerindegörür ise kararını incelediği mercinin kararını kaldırmakla yetinmeyip itiraz konusuhakkında da karar verir. İtiraz mercii bu kararını en kısa zamanda verir.

İtiraz merciinin kararları kesindir. Ancak ilk kez itiraz mercii tarafından tutuklamakararı veriliyor ise bu karara karşı itiraz yoluna gidilebilir. Örneğin; sulh ceza mahkemesinetutuklama talebi ile sevk edilen şüpheli, mahkemece serbest bırakıldığında bu karara C.Savcısı itiraz edebilir. İtirazı inceleyen asliye ceza mahkemesi itirazı yerinde görüp sanığıntutuklanmasına karar verir ise bu karara karşı şüpheli veya müdafii itiraz edebilir.

2.10.1.2 Temyiz ve Temyiz Makamı (286–307. Madde)

Genel Olarak Temyiz (286, 287. Madde)

İstinaf mahkemelerini kurulması ile temyiz yolu daha üst bir kanun yolu hâlinegelmiştir. Bu nedenle yasada öncelikle temyiz yolu açık kararlar sayılmıştır. Temyiz yoluistinaf mahkemelerinin kararlarına karşı gidilebilecek bir yol hâline gelmiştir. Buna göre;bölge adliye mahkemelerinin BAM (Bölge adliye mahkemesi) ceza dairelerinin bozmakararları temyiz edilemez. Bu karlar ilk derece adliye mahkemelerine geri gönderilir ve ilkderece adliye mahkemelerince yeniden yargılama yapılarak karar verilir. CUMK’un 284.maddesi uyarınca BAM’ın bozma kararına karşı ilk derece adliye mahkemesinin direnmeyetkisi yoktur. BAM’ın bozma dışındaki kararlarına karşı temyiz yoluna gidilebilir. Ancak;

İlk derece mahkemelerinden verilen beş yıl veya daha az hapis cezalarıile miktarı ne olursa olsun adli para cezalarına karşı istinaf başvurusununesastan reddine dair bölge adliye mahkemesi kararları,

İlk derece mahkemelerinden verilen beş yıl veya daha az hapis cezalarınıartırmayan bölge adliye mahkemesi kararları,

Sulh ceza mahkemesinin görevine giren suçlarla ilgili olarak ilk derecemahkemelerinden verilen hükümlere ilişkin her türlü bölge adliyemahkemesi kararları,

Adli para cezasını gerektiren suçlarda ilk derece mahkemelerindenverilen hükümlere ilişkin suç niteliğini değiştirmeyen bölge adliyemahkemesi kararları,

Sadece eşya veya kazanç müsaderesine veya bunlara yer olmadığınailişkin ilk derece mahkemesi kararlarını değiştirmeyen bölge adliyemahkemesi kararları,

On yıl veya daha az hapis cezasını veya adli para cezasını gerektirensuçlardan, ilk derece mahkemesince verilen beraat kararları ile ilgiliolarak bölge adliye mahkemesince verilen beraat kararları ile istinafbaşvurusunun esastan reddine dair kararları,

48

Davanın düşmesine, ceza verilmesine yer olmadığına, güvenlik tedbirineilişkin ilk derece mahkemesi kararları ile ilgili olarak bölge adliyemahkemesince verilen davanın düşmesine, ceza verilmesine yerolmadığına, güvenlik tedbirine veya istinaf başvurusunun reddine dairkararlar,

Yukarıdaki bentlerde yer alan sınırlar içinde kalmak koşuluyla aynı hükümde,cezalardan ve kararlardan birden fazlasını içeren bölge adliye mahkemesi kararları, temyizedilemez.

Temyiz Nedenleri (288, 289, 290. Maddeler)

CMK temyiz nedenlerini, nispi ve mutlak olmak üzere iki ana başlıkta toplamıştır.

Hükmün hukuka aykırı olarak verilmesi, temyiz nedenidir. Bir hukuk kuralınınuygulanmamış olması veya yanlış uygulanması, hukuka aykırılıktır ve bu durum nispitemyiz nedenidir. Temyiz talebi incelenirken hukuk kurallarının uygulanıp uygulanmadığıveya yanlış uygulanıp uygulanmadığı tartışılacaktır; bu nedenle bu temyiz nedeni, nispidir.

Ancak CUMK 289. maddede mutlak temyiz nedenleri sayılmıştır. Bu maddede sayılanhukuka aykırılık nedenlerinin var olması hâlinde bu nedenler temyiz isteminde yer almasabile dikkate alınır ve bunlardan birisinin varlığı hâlinde hükmün kanuna aykırı olarakverildiği sonucuna varılır. Bu nedenler;

Mahkemenin, kanuna uygun olarak teşekkül etmemiş olması, Hâkimlik görevini yapmaktan kanun gereğince yasaklanmış hâkimin

hükme katılması, Geçerli şüphe nedeniyle hakkında ret istemi öne sürülmüş olup da bu

istem kabul olunduğu hâlde hâkimin hükme katılması veya bu isteminkanuna aykırı olarak reddedilip hâkimin hükme katılması,

Mahkemenin kanuna aykırı olarak davaya bakmaya kendini görevli veyayetkili görmesi,

Cumhuriyet Savcısı veya duruşmada kanunen mutlaka hazır bulunmasıgereken diğer kişilerin yokluğunda duruşma yapılması,

Duruşmalı olarak verilen hükümde açıklık kuralının ihlal edilmesi, Hükmün 230’uncu madde gereğince gerekçeyi içermemesi, Hüküm için önemli olan hususlarda mahkeme kararı ile savunma

hakkının sınırlandırılmış olması, Hükmün hukuka aykırı yöntemlerle elde edilen delile dayanmasıdır. Sanığın yararına olan hukuka aykırılık hâlinin varlığı, tek başına hükmün

sanığın aleyhine olarak bozulması için C. Savcısına yetki vermez.Savcılık, sanığa tanınmış bir hakka uyulmadığından bahisle hükmüsanığın aleyhine olarak temyiz edemez.

49

Temyiz Süresi (291. Madde)

Temyiz istemi, hükmün açıklanmasından itibaren yedi gün içinde hükmü verenmahkemeye verilecek bir dilekçe veya zabıt kâtibine yapılacak beyanın tutanağa geçirilmesiile yapılır. Beyanın yazıldığı tutanak hâkime onaylatılır. Tutuklu sanık hakkında, 263. maddeuygulanır. Hüküm, yokluğunda verilen kişilerce kararın kendilerine tebliğinden itibaren yineyedi gün içinde temyiz edilebilir. Eski hâle getirme konusunda CUMK 274. maddehükümleri uygulanır.

Mahkemece İnceleme (296. Madde)

Dilekçeyi alan, hükmü veren mahkeme, öncelikle temyiz dilekçesinin kabule şayanolup olmadığını inceler. Temyiz talebinde bulunanın temyiz yetkisi yok ise temyiz süresigeçmiş ise veya verilen kararın temyizi kabul değil ise kararı veren mahkeme temyiz talebinireddeder ve bu kararı ilgilisine bildirir. Temyiz eden, bu ret kararının kendisinebildirilmesinden itibaren yedi gün içinde Yargıtay’dan bu hususta bir karar verilemesiniisteyebilir. Bu durumda dosya talep ile birlikte Yargıtay’a gönderilir, ancak bu göndermehükmün infazını ertelemez.

Temyiz incelemesine ilişkin hükümler şu şekilde düzenlenmiştir:

Yargıtay kararı inceledikten sonra CMK’un 302. ve 303. maddesinde belirtilensebeplerin varlığı hâlinde, hükmü bozar ve 304. madde uyarınca dosyayı kararı verenBAM’a gönderir. BAM, kararı aldıktan sonra yedi gün içinde dosyayı ilk derece adliyemahkemesine gönderilmek üzere kendi C. Başsavcılığına verir.

Yargıtay, BAM’ın kararını 303. maddede belirtilen sebeplerin dışında bir sebepleyeniden incelenmek ve hüküm verilmek üzere kararı veren BAM’a veya başka bir yerdekiBAM’a gönderebilir. Bu durumda dosya kendisine gönderilen BAM karar verir.

Yargıtay, hükmü; görev veya yetki nedeniyle bozmuş ise dosyayı, görevli ve yetkilimahkemeye gönderir.

İlk derece mahkemesi tarafından verilen ve doğrudan temyize tabi bulunan işlerleilgili bozma kararları doğrudan ilk derece mahkemesine gönderilir.

BAM yaptığı yargılama sırasında delil tartışması yapacağından, Yargıtay aşamasındayapılacak temyiz incelemesinde sadece hukuki denetim yapılacak, delil tartışması ve takdiriyapılarak tespit edilen oluşa ilişkin değerlendirme yapılamayacaktır. Esasen bu durum,istinaf mahkemelerini kurulmasının asıl amacıdır.

Bozma üzerine yapılacak işlemleri anlatan CMK’un 307. maddesi, 226. madde ileaynı yöndedir.

50

2.10.1.3. İstinaf, Kanun Yolu ve İstinaf Makamı

İstinaf kurumu CMK ile getirilen yeni kurumlardandır ve belki de en önemlisidir. Zirabu kurum ile ceza yargılaması üç aşamalı bir yargılama hâlini almaktadır.

İstinaf kuralları, yasada ayrıntılı bir biçimde düzenlenmiştir. Buna göre; ilk derecemahkemelerinden verilen hükümlere karşı istinaf yoluna başvurulabilir; ancak, on beş yıl vedaha fazla hapis cezalarına ilişkin hükümler, bölge adliye mahkemesince re’sen incelenir.

Hükümden önce verilip hükme esas teşkil eden veya başkaca kanun yoluöngörülmemiş olan mahkeme kararlarına karşı da hükümle birlikte istinaf yolunabaşvurulabilir. Ancak;

Sonuç olarak belirlenen iki bin lira dâhil adli para cezasına mahkûmiyethükümlerine,

Üst sınırı beş yüz günü geçmeyen adli para cezasını gerektiren suçlardanberaat hükümlerine,

Kanunlarda kesin olduğu yazılı bulunan hükümlere karşı istinaf yolunabaşvurulamaz. Bu kararlar kesindir.

İstinaf İstemi ve Süresi

İstinaf istemi, hükmün açıklanmasından itibaren yedi gün içinde hükmü verenmahkemeye bir dilekçe verilmesi veya zabıt kâtibine bir beyanda bulunulması suretiyleyapılır; beyan tutanağa geçirilir ve tutanak hâkime onaylattırılır. Tutuklu sanık hakkında263’ üncü madde hükmü saklıdır.

Hüküm, istinaf yoluna başvurma hakkı olanların yokluğunda açıklanmışsa süre tebliğtarihinden başlar.

Asliye ceza mahkemelerinde bulunan Cumhuriyet Savcıları, mahkemelerinin yargıçevresi içerisindeki sulh ceza mahkemelerinin; ağır ceza mahkemelerinde bulunanCumhuriyet Savcıları, mahkemelerinin yargı çevresi içerisindeki asliye ve sulh cezamahkemelerinin hükümlerine karşı, kararın o yer Cumhuriyet Başsavcılığına geliş tarihindenitibaren yedi gün içinde istinaf yoluna başvurabilirler.

Savcılık, kararın kendisine geliş tarihini “tebliğ alındı” şerhi ile tarih atarakbelgeleyecek, mahkeme de bu tarihe göre kararın kesinleşme tarihini belirleyecektir. Bunedenle gerek savcılığın bulunduğu yerdeki gerekse de mülhakattaki kararların savcılığagönderilmesinde savcılığın kararın gelişini belgeleyip mahkemeye bildirmesi gereklidir.Karar savcılığa geldikten sonra bu kararın ilgili savcıya gönderilmesi arasında geçen süreninönemi yoktur.

Yasada, sürenin; kararın aslının savcılığa gelmesinden itibaren başlayacağı hükmebağlanmıştır. Bu nedenle yeni düzenlemede kararın savcılığa veriliş tarihinin belgelenmesikararın kesinleşme tarihinin saptanması açısından son derece önemlidir.

51

Sanık ve bu kanuna göre katılan sıfatını almış olanlar ile katılma isteği kararabağlanmamış, reddedilmiş veya katılan sıfatını alabilecek surette suçtan zarar görmüşbulunanların dilekçe veya beyanında, başvuruya ilişkin nedenlerin gösterilmemesi incelemeyapılmasına engel olmaz.

Cumhuriyet Savcısı, istinaf yoluna başvurma nedenlerini gerekçeleriyle birlikte yazılıisteminde açıkça gösterir. Bu istem ilgililere tebliğ edilir. İlgililer, tebliğ tarihinden itibarenyedi gün içinde bu husustaki cevaplarını bildirebilirler.

Eski Hâle Getirme Süresi İçinde İstinaf Süresinin İşlemesi

Sanık, yokluğunda aleyhine verilen hükümlere karşı eski hâle getirme istemindebulunabilir. Eski hâle getirme süresi içinde de istinaf süresi işler. Sanığın eski hâle getirmeisteminde bulunduğu hâllerde, ayrıca istinaf isteminde bulunması gerekir. Bu hâlde istinafistemi ile ilişkili işler, eski hâle getirme istemi hakkında karar verilinceye kadar ertelenir.

İstinaf başvurusunun etki süresi içinde yapılan istinaf başvurusu, hükmünkesinleşmesini engeller. Hüküm, istinaf yoluna başvuran Cumhuriyet Savcısına veyailgililere gerekçesiyle birlikte açıklanmamışsa; hükme karşı istinaf yoluna başvurulduğununmahkemece öğrenilmesinden itibaren gerekçe, yedi gün içinde tebliğ edilir.

İstinaf İsteminin Hükmü Veren Mahkemece Reddi İstinaf istemi, kanunisürenin geçmesinden sonra veya aleyhine istinaf yolunabaşvurulamayacak bir hükme karşı yapılmışsa ya da istinaf yolunabaşvuranın buna hakkı yoksa, hükmü veren mahkeme bir kararla dilekçeyireddeder.

İstinaf başvurusunda bulunan Cumhuriyet Savcısı veya ilgililer, ret kararınınkendilerine tebliğinden itibaren yedi gün içinde bölge adliye mahkemesinden bu hususta birkarar vermesini isteyebilirler. Bu takdirde dosya bölge adliye mahkemesine gönderilir.Ancak, bu nedenle hükmün infazı ertelenemez.

İstinaf İsteminin Tebliği ve Cevabı

276’ncı maddeye göre hükmü veren mahkemece reddedilmeyen istinaf dilekçesi veyabeyana ilişkin tutanağın bir örneği, karşı tarafa tebliğ olunur. Karşı taraf, tebliğ tarihindenitibaren yedi gün içinde yazılı olarak cevabını verebilir.

Karşı taraf sanık ise bir tutanağa bağlanmak üzere zabıt kâtibine yapılacak bir beyanlada cevabını verebilir. Cevap verildikten veya bunun için belirli süre bittikten sonra davadosyası, bölge adliye mahkemesine sunulmak üzere Cumhuriyet Başsavcılığı tarafındanbölge adliye mahkemesi Cumhuriyet Başsavcılığına gönderilir. 262 ve 263’üncü maddehükümleri saklıdır.

52

Bölge Adliye Mahkemesi Cumhuriyet Savcısının Görevi

Dava dosyası, bölge adliye mahkemesi Cumhuriyet Başsavcılığına geldiğindeincelenerek varsa tebligat eksikliklerinin giderilmesi sağlandıktan ve sunulması gerekenbelge ve deliller de eklendikten sonra, yazılı düşünceyi içeren bir tebliğname ile birliktebölge adliye mahkemesi ceza dairesine verilir. Bölge adliye mahkemesi CumhuriyetBaşsavcılığınca düzenlenen tebliğname, ilgililere de tebliğ olunur.

Dosya Üzerinde Ön İnceleme

Dosya üzerinde yapılan ön inceleme sonunda;

Bölge adliye mahkemesinin yetkili olmadığının anlaşılması hâlindedosyanın yetkili bölge adliye mahkemesine gönderilmesine,

Bölge adliye mahkemesine başvurunun süresi içinde yapılmadığının,incelenmesi istenen kararın bölge adliye mahkemesinde incelenebilecekkararlardan olmadığının, başvuranın buna hakkı bulunmadığınınanlaşılması hâlinde istinaf başvurusunun reddine, karar verilir.

Bölge Adliye Mahkemesinde İnceleme ve Kovuşturma

Bölge adliye mahkemesi, Cumhuriyet Başsavcılığının tebliğnamesini, dosyayı vedosyayla birlikte sunulmuş olan delilleri inceledikten sonra;

İlk derece mahkemesinin kararında usule veya esasa ilişkin herhangi birhukuka aykırılığın bulunmadığını, delillerde veya işlemlerde herhangi bireksiklik olmadığını, ispat bakımından değerlendirmenin yerinde olduğunusaptadığında istinaf başvurusunun esastan reddine,

İlk derece mahkemesinin kararında 289’uncu maddede belirtilen birhukuka aykırılık nedeninin bulunması hâlinde hükmün bozulmasına vedosyanın yeniden incelenmek ve hükmolunmak üzere hükmü bozulan ilkderece mahkemesine veya kendi yargı çevresinde uygun göreceği diğer birilk derece mahkemesine gönderilmesine,

Diğer hâllerde, gerekli tedbirleri aldıktan sonra ilk derece mahkemesininkararını kaldırarak davanın yeniden görülmesine ve duruşma hazırlığıişlemlerine başlanmasına karar verir.

Duruşma Hazırlığı

Duruşma hazırlığı aşamasında, bölge adliye mahkemesi başkanı veya görevlendireceğiüye, 175’inci madde hükümlerine uygun olarak duruşma gününü saptar; gerekli çağrılarıyapar. Tutuksuz sanığa yapılacak çağrıda kendi başvurusu üzerine açılacak davanınduruşmasına gelmediğinde davasının reddedileceği ayrıca bildirilir.

Mahkemece, gerekli görülen tanıkların, bilirkişilerin dinlenilmesine ve keşfinyapılmasına karar verilir.

53

İstisnalar

Duruşma açıldığında aşağıda gösterilen istisnalar dışında bu Kanun’un duruşmahazırlığı, duruşma ve karara ilişkin hükümleri uygulanır:

Duruşma, bu Kanun’un öngördüğü genel hükümlere göre başladıktansonra görevlendirilen üyenin inceleme raporu okunur.

İlk derece mahkemesinin gerekçeli hükmü de okunur. İlk derece mahkemesinde dinlenilen tanıkların ifadelerini içeren tutanaklar

ile keşif tutanakları, bilirkişi raporu, bölge adliye mahkemesi duruşmahazırlığı aşamasında toplanan delil ve belgeler, yapılmışsa keşif vebilirkişi açıklamalarına ilişkin tutanak ve raporlar okunur.

Bölge adliye mahkemesi duruşmasında dinlenilmeleri gerekli görülentanık ve bilirkişiler çağrılır.

Sanık Lehine Başvurma Hâlinde Verilecek Hüküm

İstinaf yoluna sanık lehine başvurulmuşsa yeniden verilen hüküm, önceki hükümlebelirlenmiş olan cezadan daha ağır olamaz.

Direnme Yasağı

Bölge adliye mahkemesi karar ve hükümlerine karşı direnilemez; bunlara karşıherhangi bir kanun yoluna gidilemez. İtiraz ve temyize ilişkin hükümler saklıdır.

Özel Kanunların Temyize İlişkin Hükümleri

Türk Ceza Kanunu’nun 18’inci maddesinin dördüncü fıkrası (Suçluların iadesineilişkin kararlara karşı temyiz yolu açıktır.) hükmü hariç; diğer kanunlarda temyizedilebileceği veya haklarında Yargıtay’a başvurulabileceği belirtilmiş olup da bölge adliyemahkemelerinin görev alanına giren dava ve işlere ilişkin ilk derece mahkemelerinin kararve hükümlerine karşı istinaf yoluna başvurulur.

2.10.2. Olağanüstü Kanun Yolları

Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının İtiraz Yetkisi (308. Madde)

308. maddeye göre; Yargıtay ceza dairelerinin birinin kararına karşı Yargıtay C.Başsavcılığının re’sen veya istem üzerine ilamın kendisine verildiği tarihten itibaren 30 güniçinde CGK(Ceza Genel Kurulu) na itiraz hakkı vardır. Eğer itirazın konusu sanığın lehinebir durum ise bu süre aranmaz. Yani 30 gün geçtikten sonra da Ceza Dairesinin kararınaitiraz olunabilir.

54

Yargılamanın Yenilenmesi (m.311–323)

Yargılamanın yenilenmesi CMK’un 311. ve 323. maddelerinde ayrıntılı olarakdüzenlenmiştir. Düzenleme, genel olarak eski düzenleme ile aynı yöndedir. 311. maddedehükümlünün lehine olan yargılamanın iade nedenleri sayılmıştır. Hükümlünün aleyhine olanyargılamanın yenilenmesi nedenleri 314. maddede düzenlenmiştir.

Kanun Yararına Bozma (m.309–310)

Kanun yararına bozma CMK’un 309. ve 310. maddelerinde şu şekilde düzenlenmiştir:Madde 309’a göre;

Hâkim veya mahkeme tarafından verilen ve istinaf veya temyizincelemesinden geçmeksizin kesinleşen karar veya hükümde hukukaaykırılık bulunduğunu öğrenen Adalet Bakanı, o karar veya hükmünYargıtay’ca bozulması istemini, yasal nedenlerini belirterek YargıtayCumhuriyet Başsavcılığına yazılı olarak bildirir.

Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı, bu nedenleri aynen yazarak karar veyahükmün bozulması istemini içeren yazısını Yargıtay’ın ilgili cezadairesine verir.

Yargıtay’ın ceza dairesi, ileri sürülen nedenleri yerinde görürse, kararveya hükmü kanun yararına bozar.

Bozma nedenleri

223’üncü maddede tanımlanan ve davanın esasını çözmeyen bir kararailişkin ise, kararı veren hâkim veya mahkeme, gerekli inceleme vearaştırma sonucunda yeniden karar verir.

Mahkûmiyete ilişkin hükmün, davanın esasını çözmeyen yönüne veyasavunma hakkını kaldırma veya kısıtlama sonucunu doğuran usulişlemlerine ilişkin ise, kararı veren hâkim veya mahkemece yenidenyapılacak yargılama sonucuna göre gereken hüküm verilir. Bu hüküm,önceki hükümle belirlenmiş olan cezadan daha ağır olamaz.

Davanın esasını çözüp de mahkûmiyet dışındaki hükümlere ilişkin ise,aleyhte sonuç doğurmaz ve yeniden yargılamayı gerektirmez.

Hükümlünün cezasının kaldırılmasını gerektiriyorsa cezanınkaldırılmasına, daha hafif bir cezanın verilmesini gerektiriyorsa bu hafifcezaya Yargıtay Ceza Dairesi doğrudan hükmeder.

55

Bu madde uyarınca verilen bozma kararına karşı direnilemez.

Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının Kanun Yararına Başvurması

Madde 310’a göre

o 309’ uncu maddede belirtilen yetki, aynı maddenin dördüncüfıkrasının (d) bendindeki hâllere özgü olmak üzere ve kanunyararına olarak re'sen Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı tarafındanda kullanılabilir.

o 309’uncu madde gereğince Adalet Bakanı tarafındanbaşvurulduğunda bu yetki, artık Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısıtarafından kullanılamaz.

56


Yukarıdaki işlemleri tamamladığınızda ceza muhakemesi ve işleyişi ile ilgili bilgileriöğrenmiş olacaksınız.

İşlem Basamakları Öneriler

Ceza muhakemesi tanım ve kavramlarıaçıklayınız.

5271 Ceza Muhakemesi Hukukundanfaydalanınız

Ceza muhakemesi işleyişini açıklayınız. Ceza muhakemesi işleyişini öğrenip

buna ilişkin örneklere dair grupçalışması yapınız

Ceza muhakemesi konusunu açıklayınız. Ceza muhakemesi konusunu şartlarını

inceleyip sınıfta sunum yapınız.

Ceza muhakemesi şartlarını açıklayınız. Ceza muhakemesi hukukunun temel

ilkeleri ve ispatı konulu gazete köşesihazırlayınız.

Ceza muhakemesi hukukunun temelilkelerini açıklayınız.

Yargılama biçimine ilişkin ilkeleritartışınız

İspata ilişkin ilkeleri açıklayınız. Yargılamanın çabukluğu ilkelerini

tartışınız.

Yargılama biçimine ilişkin ilkeleriaçıklayınız.

Yargılamanın çabukluğu ilkeleriniaçıklayınız


57


Aşağıdaki çoktan seçmeli sorulara cevap vererek kendinizi değerlendiriniz.

1. Aşağıdakilerden hangisi, Ceza Muhakemesi Hukukunu tanımlamaz?A) Bir suçun işlenip işlenmediğini ortaya çıkarır.B) İşlenen suçun kim tarafından işlenmiş olduğunu belirler.C) Ceza müeyyidesinin ne olacağı meselesine çözüm getirir.D) İddia, savunma ve yargılama niteliği taşımaz.

2. Ceza muhakemesinin konusu olan bir ceza uyuşmazlığının çözümünde aşağıdakiunsurlardan hangisi yoktur?A) Teşvik unsuruB) Kovuşturma unsuruC) Kişi ve fiil unsurlarıD) Soruşturma unsuru

3. Kanunsuz suç ve ceza olmaz, ilkesine aşağıdakilerden hangisi uymaz ?A) Suç ve cezanın kanunla konulmasıB) Aleyhteki ceza kanunlarının geçmişe etkili olmamasıC) Kıyasın yasak olması (TCK. md.2/3)D) Suç teşkil etmeyen bir fiil olması

4. Aşağıdakilerden hangisi yargılama süjelerinden değildir?A) Hâkim - Cumhuriyet SavcısıB) SanıkC) TanıkD) Müdahil

5. Mahkeme kararlarından, son kararda aşağıdakilerden hangisi verilemez?A) Beraat kararıB) Mahkûmiyet kararıC) AzmettirmeD) Yargılamanın durması

6. Aşağıdakilerden hangisi tutuklama nedenlerinden değildir?A) Sanığın kaçması, kaçacağı şüphesini uyandıran somut olguların olmasıB) Hapis cezasının üst sınırı iki yıldan fazla olmayan suçlardaC) Tanık, mağdur ve başkaları üzerinde baskı girişiminde bulunması hususlarında

kuvvetli şüphe olmasıD) İşin önemi, verilmesi beklenen ceza veya güvenlik tedbiri ile tutuklama

kararının açıkça ölçüsüz olmaması


58

7. Adli kontrol ile hangi tedbir konamaz?A) Yurt dışına çıkamamakB) Silâh bulunduramamak veya taşıyamamak, gerektiğinde sahip olunan silâhları

makbuz karşılığında adli emanete teslim etmekC) Aile yükümlülüklerini yerine getireceğine ve adli kararlar gereğince ödemeye

mahkûm edildiği nafakayı düzenli olarak ödeyeceğine dair güvence vermemekD) Hâkim tarafından belirlenen yerlere, belirtilen süreler içinde düzenli olarak

başvurmak.

8. Aşağıdakilerden hangisi, itirazı incelemeye yetkili mercilerden değildir?A) Naip hâkim kararlarına yapılacak itirazların incelenmesi, mensup oldukları ağır

ceza mahkemesi üyesiB) Asliye ceza mahkemesi hâkimi tarafından verilen kararlara yapılacak itirazların

incelenmesi, yargı çevresinde bulundukları ağır ceza mahkemesiC) Sulh ceza hâkiminin kararlarına yapılan itirazların incelenmesi, yargı çevresinde

bulundukları asliye ceza mahkemesi hâkimiD) Sulh ceza işleri, asliye ceza hâkimi tarafından görülüyorsa itirazı inceleme

yetkisi ağır ceza işlerini gören mahkeme başkanı

9. Aşağıdakilerden hangisinde Bölge Adliye Mahkemelerinin bozma dışındakikararlarına karşı temyiz yoluna gidilemez?A) İlk derece mahkemelerinden verilen beş yıl veya daha az hapis cezalarındaB) Davanın düşmesine, ceza verilmesine yer olmadığına, güvenlik tedbirine ilişkin

ilk derece mahkemesi kararlarının kabülündeC) İlk derece mahkemelerinden verilen beş yıl veya daha az hapis cezalarını

artırmayan bölge adliye mahkemesi kararlarındaD) Sulh ceza mahkemesinin görevine giren suçlarla ilgili olarak ilk derece

mahkemelerinden verilen hükümlere ilişkin her türlü bölge adliye mahkemesikararlarında

10. Olağanüstü kanun yolları, aşağıdakilerden hangisini uygulatmaz?A) Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının itiraz yetkisini kullanmasınıB) Kanun yararı bozmayıC) Yargılamanın yenilenmesiniD) Mahkemece incelemeyi

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerekkendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetlerinitekrarlayınız.

Tamamı doğru ise modül değerlendirme sorularına geçiniz.

59

MODÜL DEĞERLENDİRME

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere, verilen bilgiler doğru ise (D) yanlışise (Y) yazınız.

1. ( ) Ceza Hukuku’nun temel kaynakları; Anayasa, kanunlar, yardımcı kaynaklardanibaret değildir.

2. ( ) Ceza Hukuku alanındaki temel kanun, 26 Eylül 2004 tarih ve 5237 sayılı TürkCeza Kanunu’dur.

3. ( ) Ceza, toplumca değer verilen yararların önemli derecede ihlaline karşı Devletinöngördüğü yaptırımdır.

4. ( ) Suçta ve cezada kanunilik ilkesine göre Kanun’un açık olarak suç saymadığı fiiliçin kimseye ceza verilmez.

5. ( ) Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası, hükümlünün hayatı boyunca devam eden vesıkı güvenlik rejimine göre çektirilen cezadır.

6. ( ) Fiili işlediği sırada on iki yaşını doldurmamış olan çocukların ceza sorumluluğuvardır.

7. ( ) Ceza kanunlarını bilmemek mazaret değildir.

8. ( ) Adli para cezası, beş günden az ve yedi yüz otuz günden fazla olmamak üzerebelirlenen tam gün sayısına göre hesaplanır.

9. ( ) Güvenlik tedbirleri; seçme, seçilme ehliyetinden ve diğer siyasî haklarıkullanmaktan alıkoymaz.

10. ( ) Dava ve ceza zaman aşımı, re'sen uygulanır ve bundan şüpheli, sanık ve hükümlüvazgeçemez.

11. ( ) Ceza muhakemesinin konusu, bir ceza uyuşmazlığının çözümüdür.

12. ( ) Kusur, suç teşkil eden bir fiilin isnat kabiliyeti bulunan kimse tarafından bilerek veistenerek işlenmesidir.

13. ( ) Anayasamıza(Alenilik ilkesi) göre mahkemelerde duruşmalar herkese açıkdeğildir.

14. ( ) Müdahil; şüpheli veya sanığın ceza muhakemesinde savunmasını yapan kişidir.

15. ( ) Son karar; mahkemenin, duruşma sonunda verdiği ve uyuşmazlığı çözen, birinciderece yargılamayı sona erdiren karardır.

MODÜL DEĞERLENDİRME

60

16. ( ) Kovuşturma aşamasında başka bir delil toplanmasına ilişkin hükümden önceverilen kararların hepsi, ara karar niteliğinde değildir.

17. ( ) Ağır ceza mahkemesinin görevine girmeyen suçlarda, tutuklulukta kalma süresialtı aydır.

18. ( ) Kolluk, yakalama anında kişiye kanuni haklarını bildirmekle yükümlüdür.

19. ( ) Arama, şüpheli kişi veya delillerin ya da müsadere edilecek eşyanın elegeçirilmesi amacıyla ev veya diğer yerlerde gözetleme yapılmasıdır.

20. ( ) Hâkim kararları ile kanunun açıkça gösterdiği hâllerde, mahkeme kararlarına karşıitiraz yolu açıktır.

61

CEVAP ANAHTARLARI

ÖĞRENME FAALİYETİ-1’İN CEVAP ANAHTARI

1 D

2 A

3 A

4 A

5 C

6 B

7 D

8 B

9 D

10 A

ÖĞRENME FAALİYETİ-2’NİN CEVAP ANAHTARI

1 D

2 A

3 D

4 C

5 D

6 B

7 C

8 A

9 B

10 D

CEVAP ANAHTARLARI

62

MODÜL DEĞERLENDİRMENİN CEVAP ANAHTARI

1 Y

2 D

3 D

4 D

5 D

6 Y

7 D

8 D

9 Y

10 D

11 D

12 D

13 Y

14 Y

15 D

16 Y

17 D

18 D

19 Y

20 D

63

KAYNAKLAR

Adalet Bakanlığı CMK Eğitim Semineri Notları, 2004.

ERDENER Yurtcan, Ceza Yargılaması Hukuku, Beta Basım Yayın Dağıtım

AŞ, İstanbul, 1994.

www.adalet.gov.tr/eğitim

www.ceza-bb.adalet.gov.tr

KAYNAKLAR

ceza ve ceza muhakemesi hukuku

Documents