MULA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

MTERCM TERCMANLIK ANABLM DALI

EVR VE DLBLM LKS

YKSEK LSANS TEZ

SMAL ZEK DKC

YRD. DO. DR. SERHAT ULALI

UBAT, 2007 MULA

MULA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

MTERCM TERCMANLIK ANABLM DALI

EVR VE DLBLM LKS

SMAL ZEK DKC

Sosyal Bilimleri Enstitsnce Yksek Lisans Diplomas Verilmesi in Kabul Edilen Tezdir.

Tezin Enstitye Verildii Tarih :13/02/2007 Tezin Szl Savunma Tarihi :12/02/2007

Tez Danman : Yrd. Do. Dr. Serhat ULALI Jri yesi Jri yesi : Yrd. Do. Dr. idem PALA MULL : Yrd. Do. Dr. mral DEVEC

Enstit Mdr :Prof. Dr. mer GRKAN

UBAT, 2007 MULA

TUTANAK

Mula niversitesi ............................... Enstitsnn ....../...../......... tarih ve ............ sayl toplantsnda oluturulan jri, Lisansst Eitim-retim Ynetmeliinin ......... maddesine gre, ................ Anabilim Dal Ykseklisans rencisi ........................................................n ............................................. adl tezini incelemi ve aday ....../....../......... tarihinde saat ......da jri nnde tez savunmasna alnmtr. Adayn kiisel almaya dayanan tezini savunmasndan sonra ....... dakikalk sre iinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayana olan anabilim dallarndan sorulan sorulana verdii cevaplar deerlendirilerek tezin ................... olduuna ................... ile karar verildi.

Tez Danman Yrd. Do. Dr. Serhat ULALI

ye Yrd. Do. Dr. idem PALA MULL

ye Yrd. Do. Dr. mral DEVEC

MULA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

MTERCM TERCMANLIK ANABLM DALI

EVR VE DLBLM LKS

smail Zeki DKC

....................................... Bilimleri Enstitsnce Doktor nvan Verilmesi in Kabul Edilen Tezdir Tezin Enstitye Verildii Tarih : Tezin Szl Savunma Tarihi :

Tez Danman : Yrd. Do. Dr. Serhat ULALI Jri yesi Jri yesi : Yrd Do. Dr. idem PALA MULL : Yrd. Do. Dr. mral DEVEC

Enstit Mdr: Prof. Dr. mer GRKAN

OCAK, 2007

YEMN

Ykseklisans tezi olarak sunduum eviri ve Dilbilim likisi adl almann, tarafmdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurulmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin Kaynakada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanm olduumu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

......./....../......... ADI SOYADI MZASI

YKSEKRETM KURULU DOKMANTASYON MERKEZ TEZ VER GR FORMU YAZARIN Soyad : Ad TEZN ADI Trke Y. Dil : : Doktora O Sanatta Yeterlilik O : Kayt No: MERKEZMZCE DOLDURULACAKTIR.

TEZN TR: Yksek Lisans O TEZN KABUL EDLD niversite Faklte Enstit : : :

Dier Kurulular : Tarih :

TEZ YAYINLANMISA Yaynlayan Basm Yeri Basm Tarihi : : :

ISBN

:

TEZ YNETCSNN Soyad, Ad nvan : :

TEZN YAZILDII DL :TRKE TEZN KONUSU (KONULARI ) : 1. EVR VE DLBLM LKS 2. 3. TRKE ANAHTAR KELMELER : 1. BALAM 2. SYLEM 3. METNLERARASILIK 4. KLTRLERARASILIK Baka vereceiniz anahtar kelimeler varsa ltfen yaznz.

TEZN SAYFA SAYISI:81

NGLZCE ANAHTAR KELMER: Konunuzla ilgili yabanc indeks, abstrakt ve thesauruslar kullannz. 1. CONTEXT 2. DISCOURSE 3. INTERCULTURALITY Baka vereceiniz anahtar kelimeler varsa ltfen yaznz. 1- Tezimden fotokopi yaplmasna izin vermiyorum 2- Tezimden dipnot gsterilmek artyla bir blmnn fotokopisi alnabilir 3- Kaynak gsterilmek artyla tezimin tamamnn fotokopisi alnabilir Yazarn mzas : Tarih : ......./....../.......... O O O

ZGEM

KSEL BLGLER

Ad Soyad

: smail Zeki DKC

Doum Yeri : Fethiye Doum Yl : 1974 Medeni Hali : Evli

ETM VE AKADEMK BLGLER

Lise Lisans

1988-1991 1991-1996

: Fethiye Lisesi : Seluk niversitesi Et. Fak. ngiliz Dili Eitimi : ngilizce ve Lehe (Polonya Dili)

Yabanc Dil

MESLEK BLGLER

1996 -1999 1999-2007

: Mula niv. Yabanc Diller Blm : Fethiye Ali Stk Mefharet Koman Meslek Yksek Okulu

I

NDEKLER: DLBLM VE EVR LKSNE GR............................................................................................................ BLM I

Sayfa

1

1. SES, YAZI VE ANLAM ARASINDAK LK RNEKLER...... 5 1.1 Yorumlama............................................................................................. 6 1.2 Yeniden retme lemi.......................................................................... 11 2. METNDLBLM VE EVR LKS......................................... 13 2.1 Metin / Sylem........................................................................................ 15 2.2 Balam.................................................................................................... 16 BLM II 3. EVR VE METNSELLK.............................................................. 18

3.1 Metinleraraslk eitleri...................................................................... 18 3.2 Metinleraras likilerin Biimleri........................................................ 24 3.2.1 Alnt yada Metin Aktarm................................................................25 3.2.2. Gnderme Yaplan Yaptlardan Alnan Alntlar...........................30 3.2.3 ok Bilinen Metinlere Yaplan Ak Gndermeler....................... 35 3.2.4 Bir Sylemin Yeniden Yazm........................................................... 39 3.2.5 Yapc likilendirme........................................................................ 40 3.2.6 Sosyo-Kltrel Nesneler ve Sosyo-Metinsel Uygulan................. 41 3.2.7 Gazete Balklarnda Metinleraraslk.................. 42 BLM III 4 METNLERDE BADAIKLIK VE TUTARLIK 44

4.1 Badaklk ve Tutarllk...................................................................... 45 4.1.1 Badaklk.......................................................................................... 45 4.1.2 Artgnderim 46 4.1.3 ngnderim......46 4.1.4 Balant eleri...46 4.2 Tutarllk..46 4.3 rg.50

II

BLM IV 5. EVR SORUNLARI VE STRATEJLER.54 5.1 evirinin leyii........54 5.2 eviri Stratejileri.......55 5.3 eviride Dilbilgisel Cinsiyet......56 5.4 eviride Dilbilgisel Cinsiyetten Kaynaklanan Sorunlar....58 5.5 Kalplam fadeler ve Deyimlerin evirisi....61 5.6 eviride Dilbilgisel Bakmdan Eretileme..64 5.7 eviride Kltr ve Kltrleraraslk...65 5.8 eviride Kltrn Kapsam.66 6.SONU......................................................................................................72

III

NSZ 20. yzyla gelindiinde bilim dallarnn ayrmasyla, dil de artk ayr bir bilim dal olarak incelenmeye balanr. Dilbilim, dili uzun yllar balamdan kopuk ele almtr. Ancak altmlarda ortaya kan yeni dnceler ve deiimlerle birlikte dilbilim metni ve metni oluturan etmenleri de dikkate almaya balar, seksenlerden itibaren de metinbilimsel gelimeler kapsamnda dilin iletiimsel boyutu da incelemelere dahil edilir. Btn bu srete yeni filizlenen eviribilim, dilbilimin kavramlarndan yararlanmtr. Ancak kimi dilbilimciler bu kavramlarn aslnda evirinin doasna ve yapsna uygun olmad grndeydiler. Bu anlamda

Wolfgang Dressler, eviride edeerlik konusuna eletirel yaklam ve evirininin karmak konumundan yola karak bu edeerliin evirinin doas gerei simetrik olamayacan belirtmitir. Baka bir deyile Dressler, dil ve kltrler gerei kaynak ve erek metnin edeer olamayacana dikkat ekmitir. Dilbilimciler ve eviribilimciler eviri etkinliini tanmlamak ve bu dorultuda eviribilimin terimcesini oluturmak kaygsyla bu kavramlar kullanmlardr. Seksenli yllarn banda eviri, zgl kuramlarn gelitirmeyi baarr terimcesiyle tanmlamaya balar. Bu almada yeni bir bilim dal olan eviribilim ve dilbilim arasndaki iliki eitli alardan ele alnmaya allacaktr. Bu almada bana aydnlatc grleri ile yol gsteren danmanm sayn Yrd. Do. Dr. Serhat ULALIya, almalarm sresince benden manevi desteklerini esirgemeyen eim Sylwia Juszczak DKC ve olum Erol Mieszko DKCye ve benim bugnlere gelmemde sonsuz emekleri olan anne ve babama teekkr bir bor bilirim. ve bu srecini kendi

1

DLBLM VE EVR LKS GR Dil, insanlar arasnda iletiimi salayan sesli ya da yazl gstergeler dizgesidir. ki dil veya kltr arasnda araclk eden kendine has tekniklere, ilkelere, ve sorunlara sahip eviri dilsel bir zmleme ilemi olup, diller aras ifadelerde byk rol oynar. Yzyllar boyunca varln srdren ve srekli geliim halinde olan eviri konusunda srekli almalar yaplmaktadr. eviri batan sona kadar dille ilgili bir ilemdir. Modern dilbilimin oluumu sayesinde 20. yzylda eviri almalar yeni bir boyut kazanr. nceleri szbilim ve biembilime bal yaznsal bir ilem olarak alglanan eviri, gnmzde sadece yaznsal bir ilem olmakla kalmayp, ayn zamanda dilsel bir ilemdir. eviri sadece yazl olarak deil ayn zamanda szl yani simultane ekilde de yaplmaktadr. eviri diller ve kltrleri birbirine yaknlatrmakta bir kpr grevi de grebilir. Bilim, teknoloji, politika, sanat gibi alanlarda meydana gelen gelimeler, dilbilimcileri yeni kuramlar retmeye zorlar. Bu yzden bu alanda sk sk deiimler ve yenilikler ortaya kabilmektedir. Georges Mounin eviriyi, bir ok bilimin arasnda yer alan bir iki dillilik olgusu; diller arasnda bir temas noktas olarak tanmlar (13). Diller yapsal adan birbirinin ayns deildir. Bu yzden evirinin her aamasnda dilbilimden yararlanlr. Bu iki kavram birbirinden ayrlmaz kavramlardr. Zira evirmenin grevi, ister kendi dilinde isterse de bir baka dilde olsun bir metni alp, gerektiinde kendi yorumunu katarak bir baka dile aktarmaktr. Hatim ve Mason evirmeni, eviri eylemi srasnda kendi bilgisini eviriye katarak mdahalede bulunan bir arac olarak tanmlarlar(147). Bir anlam kavramaya almak, onu zmleyip yorumlamaksa, bir anlam tartmak da onu yeniden biimlendirerek retmek demektir. nsan bir anlamlar evreni iinde varolduu iin her eyi anlamlandrma veya bir baka ekilde ifade etme gerei duyabilir. Bu zmleme ilemi srasnda erek dildeki karlklar bulmak da evirmenin grevlerindendir. eviri edimsel

2

ynyle bakldnda bir beceri yeterlilik ii olmayp, eitli aamalar iinde eitli karar ve tercihleri de ierir. eviri ilemi kaynak dilde bir metnin okunmasyla balar; metnin zmlenip yorumlanp erek dile aktarlmas ile devam eder. eviri, bir bilimsel alma drts olarak bir ok karmak ve yan sorun beklerine sahip olduundan, eitli yaklam ve bilim dallaryla da i iedir. eviri ilemi, dil, yazm, dilbilim, kltr vs. bir ok bilim dal ile zerine kurulmu ift ynl ve toplu olarak deerlendirilmesi gereken bir ilemdir. Bir eviribilimci her zaman salt eviribilimci olmayp; yeri geldiinde zaman zaman kltrbilimci, yaznbilimci, ilahiyat ve dilbilimci vs. olmak zorunda kalr. Bu sre ierisinde eviri ve dilbilim daima i iedir. eviri ve Dilbilim arasndaki bu ilikiyi daha iyi grebilmek iin dilbilimin ne olduuna bakmakta fayda vardr: En genel tanmyla dilbilim, dil yetisinin ve doal dillerin bilimsel incelenmesidir. Burada ncelikle iki terimi aklamak gerekir. bunlar dil yetisi ve dildir. nsan topluluklarnda bireyler konuurlar, dinlerler, konuma aygtyla retilen ses dizileri araclyla duygu ve dncelerini birbirlerine aktarrlar. Her birey hem dinleyici hem de alc olabilir. Kendisine gnderilen ses dizimlerini alglar, yani onlar zer, yorumlar ve yeniden retir. Dilsel davranlar diye adlandrlan bu etkinlikler simgesel aralar ya da davranlar, genellikle dil yetisi denilen, insana zg ve insann bir paras olan bir yetinin gereklemesi ya da anlatm olarak kabul edilebilir. Dil yetisinin farkl olmasndan dolaydr ki; insanlar arasnda konumaclarn kard ses dizileri farkllk gsterir; bundan dolay Trke, ngilizce, Rusa vs. diller ortaya kmtr. nsanlar arasnda iletiimi salayan da dildir. nsanlar arasnda iletiimi salayan bu dil ve dil yetisi her zaman deiime aktr. nk diller de zaman ierisinde kendi ilerinde farkllk gsterebilir. Dilbilimin temel grevlerinden biri, dili betimlemektir. Bu betimleme ilemi kuralclktan uzaktr. Dilbilim basit gibi grnen, dil nedir? sorusuna yant bulmaya alr. Dilbilimcinin amac, bir bilim adam olarak, bu soruyu yantlayabilecek bir kuram oluturmaktr. Szcklerin oluumunu salayan bu sesbilgisel kurallarn yannda, anlam ve dizimlerin olumasn salayan

biimbilimsel kurallar da vardr. Buna bal olarak, anlambilim kurallarnn da

3

unutulmamas gerekir. Tek bana szcklerin bir anlam yoktur. letiimin temel birimi olan tmceyi oluturan szdizimsel kurallar daha ok szcklerin tmce iindeki yerleri ve ilevleriyle ilgilenir ve insana zg dil yetisiyle, bu yetinin farkllamasndan kaynaklanan Trke, Franszca, ngilizce, ince, Rusa vb... doal dilleri ve bu dillerin zaman iinde uradklar deiimleri, onlarn ileyi biimlerini inceler. Dilbilimcilerin, dille ilgili yantlamaya alt sorulardan bazlar: Dil insanlarn anlamalarn nasl salar? Dil ile dnce arasndaki iliki nedir? Diller arasndaki benzerlik ve farkllklar nelerdir? Dil, insanlarn anlamalarn nasl mmkn klar ? vs.

Dil iinde gsterge, gsteren, gsterilen, dil yetisi, biim, tz, nedensizlik, deer, ezamanllk, artzamanllk, dizimsel ilikiler gibi dilin diline gereksinim vardr: Dilin dili stdil diye tanmlanabilir. Bu stdil tm bilimler iin geerlidir. Bir iktisat, bir tp ya da fiziki kendi konusunu stdille anlatr. Hukuk dili, ekonomi dili, sibernetiin dili, haberlemenin dili, askerliin dili, medyann dili, iir dili, felsefe dili, bilgisayar dili, elektroniin dili, balenin dili, sinema dili, resmin dili, trafik dili ve onlarn birbirine evrilii; mzik dilinin matematik diline, resmin bilgisayar diline, iirin sinema diline, hukuk dilinin ticaret diline ve daha pek ok dilin, pek ok dile evrilii eviri ve dilbilimle ilgili ilemlerdir. stdilin evrilmesinde yaanan zorluklarn yansra; evirideki en byk sorunlardan biri de; iki dilin szck varlnn farkl deerdeki zellikleridir. Dillerin deneyim verileri farkl olduuna gre szcklerin de farkl deerde olmas doaldr. rnein; ngilizcedeki wood szc, Trkede odun, tahta, ahap vs. anlamlara gelebilmektedir. Bu szcklerin hepsi eanlaml olmakla beraber edeerli deildir. evirmen bu farkllklar iletiim durumlarndan ve balamlardan karmaya alr. rnein, yamur durmakszn yayordu ve yamur aralksz yayordu gibi iki ifade, deyi farkna sahip olmakla beraber ayn anlama sahiptir. Bu noktada evirmen anlam ile biem arasnda seim yapmak durumunda kalabilir.

4

Anlamsal ynden ayn olan bu gibi biemsel deikeler evrildikleri balamlara gre evirmenin izleyecei stratejiyi etkileyebilir. Bir dildeki iletiyi dierine aktarrken, anlamsal deerleri yakalayabilmek iin szcklerin incelenmesi, yananlamsal zelliklerin, dolaysyla dilbilimsel zelliklerin de gz nnde tutulmas gerekebilir. Yalnzca szckler zerinde younlamak eviri yapmay her zaman mmkn klmayabilir. Bir metni zmek, szcklerin ne demek istediklerini; yani tadklar anlamlar zmekle, evrilecek dnce ve anlamn dier dilde kazanacak olduu anlamsal ve ilevsel edeerde baka bir sylem meydana getirmekle mmkn olabilir. Anlamsal yaplarn iletiim durumuna ihtiyac vardr. Zira, iletiim durumu olmadan szcklerin anlam belli olmayabilir.

5

BLM I 1. SES, YAZI VE ANLAM ARASINDAK LK RNEKLER: nl ngiliz felsefeci ve yazar Terry Eagleton Azizler ve Alimler adl eserinde Wittgenstein adl roman kahramannn azndan u ifadeyi kullanr: Bir zafer iareti olarak V harfi, btn dillerin isel biimini ortaya koyuyor; bundaki dayanlmaz gizi gryormusun?(23). Lolita adl romann yazar olan Vladimir Nabokov1 romanna neden Lolita adn verdiini aklarken, L sesinin saydam ve ar olduunu, romann kahraman gen kzdaki gzelliin bu sesle anlatlabileceini, gzellikteki kusursuzluu gsterdiini belirtir ve ekler: Bu ilikiyi ok az kii fark eder(2). Ezgisel ses olarak zaman iinde yaylm gsteren bir mzik yapt olan beste kendini bir doal dil; rnein Trke ile anlatr; yani mzik (dilyetisi), doal bir dile evrilerek anlam kazanr. Ayn ekilde dil iinde de benzer evirmelere gidilebilir; bir yetkilinin verdii deme kendi dili iinde sembollerle anlatlarak; yani bir bakma evrilerek ifade edilir. Bir baka tabirle eviri sadece diller arasnda yaplmakla kalmayp dil iinde sembollerin ifadesiyle de gerekleebilmektedir. Gnlk kullanmda eviri genellikle iki dil arasnda gerekletirilen yazl bir aktarm ilemi ya da bu ekilde aktarlm ve kendisinden zgn metinle arasnda bir takm edeerlik ilikilerini gerekletirmi olmas beklenen bir metin olarak anlalmaktadr (Berk 17). Bir baka dilden yaplan evirilerde de; eviri eylemi szcn gerek anlamnn evrilmesiyle gereklik kazanabilir. Belki hibir zaman birebir eviri yapmak, dzgleri tam olarak evirebilmek mmkn olmayabilir. rnein, kutsal kitap evirilerinin szc szcne birebir her zaman evrilemeyii veya yaznsal yaptlarn; gerekli olduu durumlarda yorum katlarak evrilmesi rneinde olduu gibi, daha bir ok nokta bulunabilir, eviride bir dntrme ilemi sz konusudur ve yukarda belirtilen bu aamalarn bir ounda eviri, dilbilimden yararlanr. Bu dntrme eylemi srasnda takip edilen yollara deinmekte fayda vardr.

1

Rus asll Amerikal romanc ve yazar.

6

1.1 Yorumlama: eviri etkinliinin birinci aamas olan yorumlama; evirisi yaplacak kaynak metne yneliktir. evirmen bir baka dilde yeniden retecei bu kaynak metni iyi tanmak zorundadr. Bu nedenle dn(tr)m ilemlerine gemeden nce, sz konusu metnin, iinde tad anlamlar evrenini incelemeye, bu evrenin ilikiler an kavramaya alr. Ama bunu tam anlamyla gerekletirebilmek iin metninin dilini iyi bilmenin yan sra bu metnin, iinde yer ald, onunla btnletii anlam evreninin yani kltrn de iyice tannp bilinmesinde fayda vardr. eviri sadece diller arasnda bilgi aktarm deil ayn zamanda kltrler aras aktarmdr. Bu iki n koulu yerine getiren evirmen, yorumlama aamasnda metnin yzeysel boyutunda grlen birimler (szckler, tmceler, szceler) arasndaki yapsal ilikilerden kalkarak, dorudan doruya anlam boyutundaki ilikiler iine girer. Bu anlam ann derinliklerine inerek zmleme srecine devam eder. Bir metnin evirisi srasnda retim srecinde etkisi olan btn dzeylere ynelik derinden-yzeye giden bir zmleme gzlemlenebilir. Bunun aksine zmleme srecinde de yzeyden

derine bir iliki gzlenebilir. Edward Keenann da ifade ettii gibi, eviri, sadece ayr cmlelerin incelenmesi eklinde yaplrsa baarl olmaz, eviri modeli metin iinde yer alan anlam ileten ve birbirine bal, metinsel elerin tmn dikkate almaldr. ki farkl dilde iki cmlenin evirisinin tpatp ayn olabilmesi iin, birbirleriyle anlambilimsel adan tpatp ilikinin olmas gerekir (49). Bu aamada evirmen bir ok sfat stlenir ya da bir baka deyile metin eletirmeniyle, yorumbilimciyle, evirmen deildir. Yukarda bahsedilen dntrme ilemlerinin baarl olduu oranda eviri de baarl olur. Dilbilim bu aamada eviriye, her gl kendi alannda saptayarak yardmc olmaya, zm retmeye alr. evirmen szdizimsel, anlambilimsel vs. glklerle kar karya kalabilir. Dillerin ayrln bildirimi aksatmayacak bir dzeye indirgeyerek erek dil ile kaynak dilin edeerliini salamak evirmenin en bata gelen grevlerinden biri olduuna gre; yaplmas gereken ilemler srasnda kaynak dilin derin yapsndan kalkarak derin yapya inmek, akabinde buradan da yaznbilimciyle gstergebilimciyle zdeleir; artk sadece

7

erek dilin edeer yzeysel yapsna ulamaktr. Bir dier tabirle ilk ilem anlama, ikincisi yorumlama ile ilgilidir. eviride ama sadece bildiriyi zmek deil; ayn zamanda evirmenin anladn yeniden yorumlayp uygun biimde anlatmas, kaynak dilin derin yapsndan erek dilin yzeysel yapsna gemek ve bu gei esnasnda gerekli deiiklikler yapmaktr. Yzeysel yapya ularken baz dntrme srecinden gemek edeerliin salanabilmesi asndan nem tekil eder. eviri ncesi ve eviri sreci iin ortaya konulan ada kuramlarda,

evirmenin eviri etkinlii aamasnda aklndan neler getiini tahmin etmenin olas olmad, nk akln kara kutu durumunda olduu sz konusu edilmitir. eviri ncesi, eviri sras ve eviri sonras aamalarda ele alnabilecek, zmlenebilecek, incelenebilecek verilerdir bunlar. Metin zmlemesi gerektiren her alma aamasnda, metin bir buzda zellii tar. Muhlise Cokun yukarda bahsedilenleri aadaki ekillerle ifade etmektedir:

8

szckler,deyimler, tmceler, szceler, paragraflar, noktalama

iaretleri,vs. YZEY YAPI

BM

KAYNAK METN

Kaynak Metnin Alcs tutarllk, uyumluluk, yorumlama almlama, kltr, bilin, edim, vs. (EVRMEN)

DERN YAPI

ANLAM

(bilisel, bildiriimsel, armsal sre)

EREK

METN

ekil: 1

9

Bir nceki sayfada da grld gibi; evirmen kaynak metnin yzey yapsndaki biimsel ya da dilsel zellikleri zmleyip derin yapya iner; erek metinde ise derin yapdaki anlam koruyarak erek dilin dilsel elerini kullanarak metni retir. Bu aamalar ayr ayr buzdalar zerinde inceleyerek eviri srecini ele almak yerinde olacaktr:

Okuma sreci

eviri sreci

Yzey zellikler Almlama

yzey zellik zmlemesi

armsal, bilisel, bildiriimsel sre

bilisel, bildiriimsel sre

EVRMEN (eviri edimi)

EVRMEN (okuma edimi)

KAYNAK METN

KAYNAK METN

ekil: 1.1 Okuma sreci ierisinde evirmen;

ekil: 1.2 yzey zelliklerini almlayarak,

armsal, bilisel, bildiriimsel sre ierine girer ve eviri sreci ierisinde de kaynak metinde yer alan yzey zelliklerini zmler ve bir sonraki sayfadaki ekilde grlebilecei gibi, evirmen yzey yapdan derin yapya inerek anlam aktarm ve biim oluturmay tamamlar.

10

EVR SREC

Yzey Yap Yzey zellikler

Biim oluturma EVRMEN

AKTARIM

ALIMLAMA

Anlam aktarm BLNL EDM

A N

L A M Derin Yap

EREK

METN

ekil: 1.3

11

1.2.Yeniden retme lemi: Yorumlanan kaynak metnin erek dilinde yeniden retilmesidir. Bylelikle yeniden retilmi olan kaynak metin, ayn ekilde erek metne dntrlr. Yorumlama ve yeniden retim ilemi arasndaki en belirgin farkllk; yorumlamann, kaynak metnin retim srecini hedef almas, yeniden retimin ise erek metni

hedeflemesinde yatmasdr. Dnm ilemi yani dilsel deiim sreci srasnda kaynak ve erek metin genelde ayn evreni, rneklemi bir baka deyile edeer mantksal anlat dzenini temsil ederler. Ayrca evirmen, yeniden retim aamasnda kulland dilin (erek dil) genel ve yzeysel yapsna sk sk bal kalmak durumunda olmayabilir; rnein Trke ve Rusa gibi iki farkl dil ailesinden gelen iki dilde eviri yaparken zorlukla karlaabilir; zira bu iki dilin dilbilgisi yaps, duygular; ksacas ifade ettikleri evren farkl olabileceinden, tam karlklar vermekte zorlanlabilir. Erek dil kltrnde, kaynak dil kltrndeki bir enin karl var

olmayabilir. Bat dillerinden Trkeye eviri yaparken bu durumla sk sk karlalr. Szgelii, Hristiyanln trenleriyle ilgili ngilizcedeki epiphany2 gibi bir ok kavram ve Trkeden Bat dillerine evirirken sadece Trklere ait olan dervilik kavramlar veya halk dilindeki kag, tandr, bazlama, yufka, katmer vs. benzeri szckler bu nitelikte elerdir. Kaynak dil ile erek dilde birbirinin karl olarak grnen eler,

dntrme srasnda dil ii kullanmlarnda zorunlu veya sebepsiz hatta bazen keyfiyete dayanan bir dizi anlam farkllklar gsterebilirler. Szgelii, sveede baba tarafndan dede farfar, anne tarafndan dede monfor diye ayr szcklerle adlandrlrken, bu ayrm sveeden ngilizce ya da Almancaya yaplacak bir eviride karlayabilme olana olmayabilir. Ayn durum, Trkedeki grmce, elti, yenge veya day, amca elerinin ou Bat dilinde tek szcklerle karlanamama zorunluluu ortaya kabilir.

Trkeye Tanrnn grn veya Noelden sonraki on ikinci gnde kutlanan bayram diye evrilebilir.

2

12

Dilde anlam ve biem bakmndan; dilin amac, anlamay salamak, anlam iletiimini gerekletirmektir. Anlam iki kategori iinde incelenebilir: Yapsal anlam ve Szlk anlam. Yapsal anlam; bir tmcedeki tek tek szcklerin szlk anlamlarnn tesinde, tmce iindeki yerleri ve kullanlma biimleriyle belirlenen anlamdr. rnein; panter ceylan kovalad ve ceylan panteri kovalad tmcelerinde ayn szckler vardr, anlamlar deiiktir, nk ceylan ve panter szcklerinin yerleri ve biimleri farkldr. Yapsal anlam belirleyen baka bir etken de tmce iindeki vurgularn yerleri ve sesin ykseklii ya da alakldr. Ses tonunun kullanm yerine gre anlam deiebilir. Genellikle bu etken (szdizim, szck biimi ve vurgu) anlam birlikte belirler. Dilleri birbirinden ayran, yapsal anlam farkllklardr. Szlk anlam; bir tmce iindeki szcklerin yaln biimlerinin anlamdr. Dillerin szck daarcklarn birbirleriyle karlatrrken dlen en byk yanlg da herhalde budur. Her dildeki szcklerin ya da hi deilse adlarn, eylemlerin ve nitelemelerin ayn nesneleri, ilemleri ve zellikleri karlad sanlr. Bu, gne, bulut, ta gibi grece duraan, doal nesneler iin geerli olabilir. Ama daha karmak ve belirsiz nesneler ve durumlar sz konusu olduunda, diller arasnda bire bir denklik aramak yanl olabilir. rnein, Malezya dilinde kita szc, konuulan kiiyi de kapsayacak biimde biz ya da sen ve ben anlamna gelir. Kami szc ise, birinci tekil kiiyi (konuan) ve nc kii ya da kiileri kapsayan ama ikinci tekil kiiyi (konuulan kiiyi) darda brakan bir bizdir. Szlk anlamlarnn eitlilii, bant, duygu ve kltr zelliklerini belirten szcklerde daha belirgin olabilir. eviri bir dile getirme srecidir. Bu srecin baars bir dilde grneni baka bir dilde gstermekle mmkn olabilir. eviri var olan bir eyi baka bir ekilde ifade etme ilemi olduundan; evirisi yaplan ile eviri yapt hibir zaman tpatp olmayabilir. Benzerlikler ve hatta aynlklara karn, eviri tpatp rtemeyebilir; zira dil de bir bakma bir eviri olarak kabul edilebilir ve eviri kaynak dilde olan ifadeleri erek dile aktarabildii oranda baarl olabilir. Bunda diller arasnda edeerliin salanmas konusu nemli yer tutar. Eugene Nidaya gre; edeerlilik iki yolla salanr: Biimsel edeerlilik, bir dilsel mesajn hem ieriini, hem de

13

biimini olduu gibi aktarmay amalayan eviri eklidir. Devingen edeerlilik, erek dilde anlalmay hedefler; alcda uyanacak dilsel etkinin kaynak metin alcsndakiyle ayn olmas hedeflenir(65). Dzgnn zlebilirlik derecesi, kaynak dil ile erek dilde ayr olabilir. Belli balamlara ilikin belli gstergeler, kaynak dilde yaygn, erek dilde hi tannmyor olabilir. Uzay aratrmalar ya da bilgisayarlar konusunda bir ngilizce metnin Trkeye evriliinde, evirmen kaynak dilde gndelik evrime girmi birtakm kavramlar bile karlamakta, glkle karlaabilir, bu trl dzgler kolayca zlemeyebilir. 2. METNDLBLM VE EVR LKS evirinin tarihi ok eskilere dayanmasna ramen, metindilbilimin 1970lerde ortaya k ile birlikte akademik alanda eviriye kar ciddi bir ilgi balar. Hornbyninde belirttii gibi, dilbilim ve evirinin her ikisinin de temeli sadece cmleyi tek tek ayr olarak incelemeye deil metni tm olarak incelemeye dayanr (22). Metin dilbilgisi, sylem dilbilgisi, metin zmlemesi gibi daha birok biimde adlandrlan metindilbilimi, sylem zmlemesi almalaryla kout bir izgide ilerleyerek, tmce tesi dilsel birimlerin incelenmesiyle ilgilenir. Kimi

zaman sylem zmlemesinin kapsad bir alma alan olarak grlse de, bu alandan belirgin bir biimde ayrlr. Metindilbilimi, bir sylemi oluturulma sreciyle birlikte ele almaktan, yani szceleme durumunu incelemekten ok,

betimsel ve eletirel bir bak asyla kendini evreleyen toplumsal yaplarla ilikileri iinde ya da dnda bir metnin deiik yaplarn ortaya koymaya alr (Kran 279). Bir bakma metinlerle gnderme yaptklar olgular arasndaki ilikileri aratrr, metinlerin anlamsal yaplarn belirlemeye alr. Metindilbilim daha ziyade metin kuram ve sylem analizleri ile ilgilenir. Cmlede kullanlan dilbilgisi yaplarnn dilin mekanizmasn tam olarak aklamakta yetersiz kaldn ifade eder. Beaugrande ve Dressler metni, badalk, tutarl(k), amallk, kabul edilirlik, bilgilendirme, durumsallk ve metin dilbilimsellik kavramlarna karlk gelen yedi kavramla aklarlar. Bu yedi kavram, etkili metinsel iletiimin vazgeilmez temel talardr(6). Metin iinde bir biri ardna dizilmi tmceler bir birinden bamsz deildir. nk metinde yer alan eitli eler, metnin kurgusunu ve cmleler aras balar oluturarak metnin anlalmasn salar.

14

Dier yandan, H. G. Widdowson, metnin insan mdahelesi olmadan, hibir anlam ifade etmeyeceini, tek bana metnin iletiim salamaya yetmeyeceini ancak iletiime araclk edebileceini ifade eder (66). Metni anlayabilmek iin derin yapya ihtiya vardr. Tmcelerin anlamlar okuma sreci ierisinde oluturulup bellekte tutulur. Van Dijke gre; konuan ya da yazan zneler bir metin edincine sahiptirler ve bu edinci edime dntrerek, en azndan anadillerinde, doru niteliklere, metni metin yapan niteliklere- sahip metinler retebilmektedirler (78). Metindilbilimi, bu metin edincini oluturan temel olgular kuramsallatrr ve dizgeletirir. Amac, tmce dizilerinin (ya da bir metni oluturan blmlerin) izgisel ve anlamsal sreklilie sahip bir btn olan metni nasl oluturduunu aratrmaktr. eviri de metindilbilimin ura alanna giren dilbilimsel anlamdan, diller arasnda iletiim konularna varncaya dek bir ok konu ile ilgilenir. eviride yeterlilik kavramnn ls zgn ileti ile evrilen metnin arasndaki edeerlilie dayandndan dolay; evirmenlerin zgn metin ve evrilen metnin altnda yatan balamsal zelliklere dikkat etmeleri daha faydal olabilir. Pchhakker, evirmenin sadece diller arasnda iletiimi salayan bir arac olmakla kalmayp; kiiler ve toplumlar arasnda da araclk rol stlendiini ifade eder(203). Bu balamda bakldnda eviri dili, toplum ve bireyler arasnda ele alan Toplumdilbilimin alanna girer. Metindilbilim metinlerin anlam ve sonular ile ilgilenirken, evirmenler de zgn metin iinden neyin nasl evrileceini, nelerin snrlandrlp nasl aktarlacan saptarlar. Metinsel tutarllk dilden dile farkllk gsterebileceinden dolay eviri; iki farkl kltr ve dnce dnyas arasnda kpr kurmak biiminde de tanmlanabilir. Tmcelerin bir araya gelerek bir metni oluturmak iin nasl bir btnlk salad konusunu ele almadan nce, sylem zmlemesi ve metindilbiliminin inceleme alanlarn birbirinden ayrt etmek amacyla,

metin/sylem ayrmn yapmakta fayda olabilir.

15

2.1 Metin / Sylem Metin, genel anlamda Trk Dil Kurumu Szlnn tanmna gre; bir yazy biim, anlatm ve noktalama zellikleriyle oluturan kelimelerin btn olarak tanmlanr. Ancak bu terim, daha birok kavram gibi, farkl dilbilimciler tarafndan farkl biimlerde tanmlanmtr. Metin, kimi zaman szcenin, kimi zaman btncenin, bazen de sylemin eanlamls olarak kullanlabilmektedir. Sylem ve metin terimlerini birbirinden ayrt etmek olduka zor olabilir. Bu zorluk byk lde, iki terimin farkl dilbilimciler tarafndan farkl anlamlarda kullanlm olmasndan kaynaklanmaktadr. Vitacolonnaya gre, yalnzca metin terimini kullananlar, yalnzca sylem terimini kullananlar, metin ve sylem terimlerini eanlaml ya da farkl kavramlar olarak kullananlar vardr(Aksan 56). Sylem sz konusu olduunda, gereklemi bir dil rnnn szcelem durumlaryla, yani yaratlma sreciyle birlikte dnlmesi gerekebilir; nk sylem, bireyin dili kendi sorumluluunda ve belli bir iletiim amac iin kullanmas sonucunda ortaya kar. Bu nedenle de retim srecinin aratrlmas, sylemin incelenmesi aamasnda byk nem tar. Metin dendiinde ise, tmce tesi bir dilsel rnn eitli dzeylerindeki eklemlenmeleri ve bu rnn biimsel ve anlamsal bir btn oluturmas dnlr. Sylemi oluturan birimlerden biri olan szce bazen tek bana bile bir

sylem oluturabilir, metni oluturan birimler ise tmcedir. Tmce dilbilgisel adan doru ve eksiksiz bir sz dizisidir. Belli bir balam iinde bulunmak zorunda olmadan, tek bana bile bir anlam olabilir. (r: Kiraz aalar ilkbaharda iek aar). Szce ise belli bir kii tarafndan, belli bir iletiim amacyla oluturulan bir dilsel rndr. Bir szce ancak kullanld balam ve durum iinde anlam kazanr ve tmcenin aksine, dilbilgisel adan doru ya da tam olmayabilir. Tek bir szck bile szce olabilir. rnein, hrsz!, taksi!, imdat! ifadeleri birer tmce deildir, fakat kullanldklar balam iinde, belli bir kii tarafndan, belli bir kiiye, belli bir amala; polis armak, bir taksiyi durdurmak, bir tehlike annda yardm istemek iin vs. sylendiklerinde, iletiimi salayabilecek nitelikte birer szcedir. Bazen, ayn szce farkl iletiim durumlarnda, farkl anlamlara da gelebilir. rnein, buyurun szcesi, bir ev sahibi tarafndan gelen konuklar ieriye davet etmek iin, ya da

16

yemek srasnda ikileri datrken, bir maaza sahibi tarafndan gelen mteriyi karlamak iin, ne istediini sormak iin, ya da oturmasn sylemek iin, bir taksi srcs tarafndan mterisine, gidilecek yere varldn belirtmek iin ve daha saysz birok iletiim durumunda fakl anlamlarda kullanlabilir. Yukarda grld gibi; her szce dilbilgisel anlamda tmce olmayabilir; buna karlk, somut bir iletiim durumu iinde oluturulmu her tmce bir szce olarak kabul edilebilir. Nasl bir tmcenin doru olabilmesi iin belli dilbilgisel, szdizimsel ve anlamsal kurallara uygun olmas gerekiyorsa, bir tmce dizisinin metin saylabilmesi iin de, belli kurallara uygun olmas gerekebilir. Dier taraftan, nasl bir szce tmceyi oluturan kurallara bal kalmak durumunda deilse, sylem de, ayn biimde, metnin oluum kurallarna bal kalmak zorunda olmayabilir. 2.2 Balam: Sylem ierisindeki iliki ann yeniden sunumun yansra evirmenin dikkate almas gereken eyler, balam ve metin yazarnn niyetidir. Piagetye gre, insan nce dnceyi oluturur ve daha sonra dil yoluyla onu aklar. Kii, evresindeki nesnelerden, nesneler arasndaki ilikilerden ve bu ilikilerden doan dzenliliklerden bir dnce altyaps kurar. Dil, bu altyapnn bir sonucu veya uzants biimindedir(Owens 1988). Bir szcn anlalmas ve yorumlanmas balama baldr. Ayn ekilde, dilbilgisel kurallar balamdan bamsz olabildii halde dilbilgisel ilikilerin ilemlenmesi balamdan bamsz deildir(Laird 451). Anlam doadaki olaylardan trer. Baka bir deyile, anlam kuramnn merkezinde fiziki balam, ortam, doa ve gereklik olmak durumundadr. Bu sebeple, balam iin iine katlmadan oluturulacak bir anlam kuram, salam zemine oturamaz. Cmlenin anlam bir ok durumda szcklerin tek tek anlamndan ziyade balam ierisindeki anlamlarna gre farkllk gsterebilmektedir. eviri eylemi srasnda szckleri tek tek evirmekten ziyade ierinde bulunduklar balama gre evirmek daha doru bir yntem olabilir. Doadaki dzenliliklerin soyut bir izdm olarak beyne yerletirilmesi balam vastasyla olabilir. rnein bir gruba Rusya Trkiyenin neresinde? diye bir soru yneltildiinde u karlklar alnabilir: Yukarsnda, stnde, kuzeyinde.

17

O kiiler haritaya gre dnp doal gereklie aykr bir yorum yapabilirler. Harita fiziki corafyann kaba bir yansmasdr; cmle ve bek yap kalplar da doadaki dzenliliklerin kaba bir temsilidir. Ksacas anlam balam iinde mevcuttur.

18

BLM II 3. EVR VE METNSELLK letiimde her zaman herhangi bir eyi tam olarak ifade etmek mmkn deildir(Winter 47). Szl bir ifadenin veya metnin anlamnn tam olarak anlalabilmesi iin; balama dayal karmlar yaplarak, dilbilimsel girdilerin anlambilimsel adan zenginletirilmesi faydal olabilir. Burada balamdan kastedilen, hem ifade edilen hem de edilemeyenin aklanmasn mmkn klan dilbilimsel ekillerin anlam aktarmasndan ziyade; aklama yapmaya n ayak olmasdr (Winograd ve Flores 57). Bir szl ifade veya metnin balamn oluturan olaslklar alan, ilikilendirme temeline dayanan, alcnn tm biliselliinin alt kmesini ifade eder. Bireyin bilisel evresinde bellekte depolanan bilgi ve daha nceki yazl ve szl ifadelerin sonucunda ortaya kan bilginin yansra hariten de alglayabildii baz bilgiler de yer alabilir(Gutt 26). Biliselliin bu yn metinlerarasl oluturur. Metinleraraslktan eviride eitli ekillerde sk sk yararlanlabilmektedir. Metinleraraslk, metinsel grnselliin tam olarak anlanabilmesinin ve metnin anlalabilmesinin n koulu olarak ifade edilir (Hatim ve Mason 219). Dier metinlerde geen sz konusu anlamlara atfta bulunarak, adaptasyonlar yaparak metnin ileri ve geri hareketini salayan bir mekanizmadr. Metinde ifade edilen anlamn tam olarak anlalabilmesi iin; okuyucunun metinleraras ilikileri tam olarak anlayp tanyabilmesinde fayda vardr. Bunun gereklememesi okuyucunun ksmen anlayabilmesi ve metinde kastedilen, hedeflenen anlamn tam olarak ifade edilememesi ile sonulanabilir. Diller ve metinlerarasln

anlanabilmesi kltr ve toplumsal bilgi ile de ilgilidir. 3.1 Metinleraraslk eitleri: Metinleraraslk; sesbilim, yapbilim, szdizim ve anlambilim de dahil metnin her hangi bir aamasnda ortaya kabilir (Hatim ve Mason 18). Bata Julia Kristeva olmak zere, Roland Barthes, Michael Riffaterre ve Harold Bloom`un teorik giriimleriyle metinleraras ilikiler yaznsal zmlemede nemli yer tutmaya

19

balar. Metinleraraslkta geen ifadeler kltrel adan nem tayan tek bir szck veya cmle dzeyinde olabilecei gibi; tarz ve sylem ile ilgili engeller ve metnin makro dzeyindeki bir takm kurallarla da ilgili olabilir. Metinleraraslk ister makro ister mikro dzeyde olsun; okuyucunun derin yap iinde bulunan anlam kavrayp, yeni anlamlar karmasna yardmc olabilir. Metinleraraslk derin yapda yer alan anlam tam olarak ifade etmeyi amalar. Kubilay Aktulum`un da belirttii gibi; metinleraraslk, kabaca, iki ya da daha ok metin arasnda bir alveri, bir tr konuma ya da syleim biimidir(32). yle ki; bu alveri bazen iki metin arasnda olabilecei gibi iki veya daha fazla metin arasnda da olabilmektedir. Metinleraras ilikiler kavram baz yaznsal eserlerin kendinden daha nceki metinlerle yaknlk, benzerlik veya tezatlk ierisinde olduundan dolay varlklarn devam ettirebildikleri dncesinden domutur ve okurlarn bir metni bir baka metnin iinde grebilmelerine olanak tanyabilmektedir. Bir baka tabirle; pek ok yaznsal eser kendinden nce veya sonra gelene ak veya dolayl gndermeler yapabilir. Metinleraraslkta, her metnin kendinden nce yazlm teki metinlerin alannda yer ald, hibir metnin eski metinlerden tmyle bamsz olamayaca dncesi ne kar. Veli Doan Gnayn da ifade ettii gibi; bir metin dier tm anlatmlardan yaltlm, onlardan soyutlanm bir ey deildir. Bir metin tek bana yazlmamtr, tek bana deildir ve tek bana okunamaz(174). Metinler bir nevi birbirlerine kar artlanma ierisinde olup birbirlerine bamldrlar. Buna gre bir metin, hep daha nce yazlm metinlerden ald kesitleri daima bir araya getirerek yeni metinler oluturur. Metinleraraslk bir biem seimidir ve bu seimin nedenlerinden biri de; yeni bir okur profili yaratmaktr. Metinleraraslk ve parallk konusunda Kubilay Aktulum unlar belirtmektedir: Okur artk edilgen bir alc deildir, ynlendirilen, yazarn kaprislerine uygun olarak devinen, onun metnindeki bilmeceyi zmeye zorlanan, eitilen biri olmaktan karlr, bir iletiim arac olarak yaznsal metinden kendi anlamlarn da karmas beklenir. Dolaysyla da yapt tekanlaml, tekodakl, ksacas teksesli olmaktan karlr, almlama estetii oksesli bir okuma alan yaratlarak okurun nne okboyutlu, devingen bir metin konmasn gerektirir. Bu okseslilii yaratmann yollarndan birkadr metinleraraslk, uzatsallk ve parallk (6).

20

Metinleraraslk terimini ilk kez, Rus dilbilimci ve filozof Mikhail Bakhtinenin 1963de Dostoyevsky ve Rabelis zerine yapt almalardan esinlenen Julia Kristeva kullanr ve metinlerarasl yle tanmlar, her metin bir alntlar mozaii olarak okunur, baka bir metne dnr, bir baka metni iine alr. Metinleraras ilikiler kavram znellikleraras ilikiler kavramnn yerini alr. Bir metin, teki metnin zmsenmesi ve dnmesinden baka bir ey deildir (Allen 146). Kristeva metinlerarasl bir bakma kanlmaz olarak grmektedir. Michael Riffaterree gre; bir metin ancak dier metinlerle iliki kurduu lde yaznsal olabilir. Riffaterre, okurun okuduu metin ile anmsad teki metinler arasnda kurduu bellek diyalektiini ne karr: Bir metinde metinlerarasln varln alglayamamak, metnin yapsn tam olarak zememek anlamna gelir(32). Metinleraras ilikinin, zellikle gelenekle iliki kurmak ve gelenei yeniden retmek balamnda da deerlendirilmesi gerekebilir. Belki ite bu noktada metinleraraslk ile eviri ilikisi ortaya kmaktadr. Bir metinde metinlerarasl grebilmek metnin yapsn tam olarak zebilmeye yardmc olabilir. Her metnin evirisi bazen tam olarak yaplamayabilir. Metinleraras ilikilerin gz nnde bulundurulmas evirinin yaplmasn kolaylatrabilir. Norman Fairclough, edebiyatn belli kalplardan ve yap talarndan olumadn ve dolaysyla btn yaznlarn birbirini tamamlayan bir rmak eklinde dnlebileceini ifade eder(12). Roland Barthese gre,metnin anlamn okuyucu hibir zaman tam olarak kavrayamaz zira, yaznn metinleraras doas onu baka metinlerle devaml olarak balant kurmaya iter(6). Bir yazn okuyan okuyucu daha nce okuduu dier yaznlarla iliki kurma yoluna gider, yaznlar birbirleriyle benzerlik gsterebilmekle beraber; birbirlerinden ayrlan ynleri de olabilir. Metinleraraslktan kaynaklanan benzerlikten dolay metinlerarasnda iliki vardr fakat aralarndaki farkllklar metinlerin farkl ekillerde alglanmasna yol aabilir. Serhat Ulalya gre,metinleraras geilerin ekil ve yaplarnn

aratrlmas iin bavurulan inceleme tr kltrler ve yaznlararasndaki etkileimi de verebilir(175). Bu anlamda baklacak olursa yazn bir tek kiiye ait olmaktan kar, okur ve dier yazarlar anlamlar ve kavramlar kendilerine gre oaltp,

21

yorumlayarak yeni metinler ortaya karabilirler. nl Fransz dilbilimci Grard Genette metinleraras ilikiler kavramn, bir yaptla ondan nceki ve sonrakiler arasnda ilikilerin okur tarafndan alglanmas eklinde tanmlar(558). Burada kastedilen; eserlerin geliigzel okunmas veya evrilmesi deil; sz konusu metnin ilgin ynlerini yakalayarak baka metinlerle ilikilendirmektir. Genette buna srekli dolam halindeki yazn adn verir. Bunu yle aklar, tm yazarlar sadece tek bir kitap yaratrlar ve bu geni ve sonsuz tek bir kitaptr. O halde metinleraras ilikilerden anlalan metinlerin bu srekli dolamna verilen adlardan sadece biridir (559). Bu dolam grnte yeni fakat birbirinden sadece belli noktalarda ayrlan metinleri ortaya karmakta olup; bu metinleri ayran nokta aralarndaki az veya ok farkl noktalardr. Barthesin aksine Genette, metne dnen bir szck veya tmcenin iirin matrisi olduunu ifade eder(6). Bundan kastettii iirin motif stne bir eitleme ve bir cmlenin metne dnmesi olay olduudur. Gerard bir metnin daha nceden yazlan bir esere dayandrlabileceini gstermeye ve metinleraras ilikileri temetinsellik kavramna dayal olarak dier metinlerle ilikilendirmeye alr. Metinleraras ilikilerin boyutlarn grebilmek iin, Genettenin yapt

metinleraraslk eitlerini ele almakta fayda vardr. Genette gre metinleraraslk alt ekilde ortaya kar(132-133). temetinsellik kavramndan kastedilen; bir metni bilinli veya bilinsiz olarak dier metinlerle ilikiye sokan eydir. Arametinsellik, bir metnin baka metin ierisinde var oluu; bir dier deyile bir metnin intihal ve artrma yoluyla ayn anda ve ayn yerde kurduklar ilikidir. Yanmetinsellik, bir metnin kendisine elik eden balk, dipnot, alt yaz gibi ikincil metinler vastasyla dier metinlerle iliki ierisinde olmasdr. stmetinsellik, bir metin ile bu metni yorumlayan metin arasndaki ilikidir. lerimetinsellik, bir metni daha nce gereklemi baka bir metne balayan metinleraras iliki olup genelde bu tr ilikide yazar kendinden pek yorum katmaz. nmetinsellik, bir eserin roman, iir vs. trn belirler ve okurun beklentisini ekillendirir. Winston Churchillin metninde kulland kan, sknt, gzya ve ter ifadelerinde bile kendinden nce yaayan nl ngiliz yazar Lord Byronn kan, gzya ve ezilmi milyonlar ifadesine yaplan gndermeler vardr(Hatim ve Mason 12). Metinleraras bu tr ilikiler bir

22

ok eserde farkl ekillerde ortaya kmakla beraber eserlerin birbirlerinden etkileimini, birbirlerinin devam olduklarn gstermektedir. Genette yaptnda, nceki-metin, sonraki metin kavramlarn kullanarak bunu u rnekle aklar ( 111).

Homeros: Odysseius

Virgilius: Eneide

J.Joyce: Ulysses

nceki metin

Sonraki metin1

Sonraki metin2

Bir metin bazen ayn yazarn baka eserlerinin okunmasyla daha iyi anlalabilir. rnein, Guy de Maupassantn Analar ve Pierre ile Jean adl eserinin okunmasyla bu iki metin arasndaki iliki, yani metinleraraslk daha iyi anlalabilir. Bu iki metin arasnda bariz benzerlikler gzlenebilir. Birka rnek vermek gerekirse, her iki metinde iki erkein atmas gzlemlenir ve ortak bir isim vardr, Jean. Pierre ve Jean adl metinde annenin gayrimeru ocuu; Analarda ise evlatlk verilen olu el stnde tutulur (54). Analardaki Charlot, Pierre ve Jeandeki Pierre bulunduklar yerde kalmay istemezler ve uzak diyarlara g ederler(32). Metinleraras ilikide sadece kltrel birliktelik ve alntlar yaplmakla kalnmayp, bir metnin daha nceki metinlerin dokusunun iine girmesi, bazen ieriini bu yaznsal, kltrel veya tarihsel yansmalardan almas grlebilir. Her yaznsal yapt zgnln ve yeniliini koruyabilmek iin mevcut metinlerle bir yansma, uyum ve benzeim ilikisi iindedir. Bunun deerlendirmesini yapmak ncelikle evirmene ve daha sonra da okuyucuya der. Bir ok eser iin ilham kayna olan Daniel Defoenun nl Robinson Crusoe adl eseri bir nceki metne dayandrlarak bir ok metni etkilemitir. Fakat daha sonra gelen bu metinler gerek ikinci derece yazn oluturarak bak asn ve anlam deitirerek tmyle yeniden yazm yoluna gitmilerdir. Buna en gzel

23

rneklerden biri belki de 1719da yaynlanan Defoenun Robinson Crusoe adl eserinden sonra birok versiyonunun ortaya kmasdr. 1921de J. Giraudoux Suzanne Pasifiini, 1961de M. Tournier Cuma ya da Pasifik Arafn 1978de de al Horozunu yazar. Yukarda verilen rnekte bir sonraki metin iki rnek nceki metne gnderimde bulunmaktadr. Bunlardan birincisi Robinson Crusoe, ikincisi Cuma ya da Pasifik Araf. Bir yazar, kendinden nceki ve sonraki metinle iliki kurabilmektedir. Ksacas metinleraraslk sadece iki metin arasnda olmakla kalmayp, bazen ikiden daha fazla metin arasnda da ortaya kabilmektedir. Bu metinler daima ana metne gnderim yapma durumundadrlar. G. Genettenin de ifade ettii gibi, bir metin hep bir baka metni gizleyebilir ancak ou kez daha nceki metnin yanslamas veya arlmas sz konusu olur (123). M. Tournierin eserinde metinleraras ilikiye rnek vardr. Tournier, Kzlaalar Kral balkl eserinde Alan Fournierin Adsz lke romanndan esinlenir. Kzlaalar Kral adl eserin balarnda Saint- Christophe Kolejinde bir tenefs arasnda geen bir olay bir ok okurun daha nce okuduu bir sahneyi anmsatr(11). Bu sahneye Kzlaalar Kralndan elli yl nce Alain Fournierin Adsz lke romannda rastlanr. Ancak Tournier kendini yle savunur; bu oluntu, Fournierden ok bana aittir, nk Adsz lkede bu olay okul bahesinde geen nemsiz bir olaydr, oysa Kzlaalar Kralnda benzer olay, romann tek konusudur(50). Yukardaki aklamalarla ulalmak istenen nokta; bir metinde metinlerarasln varln alglayabilmek, metnin yapsnnn tam olarak

zlmesini kolaylatrabilmektedir. Metinleraras ilikinin, zellikle gelenekle iliki kurmak ve gelenei yenidenretmek balamnda da deerlendirilmesi gerekebilir. Metinleraraslk intihal deildir. Buna en gzel rnekler; Homeros'un Kyklop karakteri, Dede Korkutta Tepegz karakterine dnr. Bin Bir Gece Masallar Bat'da geince Canterbury Masallar olabilmektedir, bu gibi rnekler belki daha da oaltlabilir, metinlerarasnda srekli bir etkileim sz konusu olabilmektedir.

24

3.2 Metinleraras likilerin Biimleri: Metinleraras ilikiler deiik biimlerde olabilir: alnt, aktarma,

yanslama, amlama, gnderme, rtl anlatm vs. Yukarda yaplan tanmlarna ilaveten; ayrk unsurlar yani bir baka metne ait paralar tutarl bir biim oluturacak biimde bir araya getirmek, derleyip toparlayarak aralarnda uyum salamak ve bunun sonucunda ortaya yeni bir metin karma ilemi metinleraraslk olarak adlandrlabilir. Metinleraraslk bazen yeniden yazma biiminde ortaya kabilir. Yeniden yazmadan kastedilen; nceki bir metnin onu taklit eden, dntren ak veya kapal biimde ona gnderme yapan bir baka metin iinde yinelenmesidir. Yazar dzeltme yapma, derinlik katma ve yeni bir ilev ykleme amac ile bir baka yazarn yaptn yeniden yazabilir veya bazen kendi eserini de ikinci kez yeniden yazma yoluna gidebilir. Yeniden yazma ilemi bir ok bakmdan gerekleebilir; sadece ieriksel olarak deil biimsel olarak da yeniden yazma yaplabilir, bunu yaparken genelde eski bir yapt ounlukla gncel anlamlarla sslenip bezenebilir. Alntlar, metin aktarmlar, ak gndermeler okur tarafndan hemen anlalr ve bunlar metinle ou zaman direk olarak ilgili deildir. Bunun yansra, bir metinde, zgn metnin varln yanstmayan, snrlar belirsiz ve zgn metne sadk veya tamamen bozulmu aktarmlar da bulunabilir. Byle bir durumda metinleraras iliki evirmenin abas, okurun katlm ve bir kltrel ortaklk ile salanabilir. Alain Fournierin Adsz lke adl romanndan alnan 3. blmn bal olan Bir sepeti dkkanna sk sk uruyordum Defoedan yaplan bir alntdr. Onu yle, dncelerine dalm, sisler iinde alan bu insanlara bakarken grnce, Robinson Crusoe ile ilgili bir grnty, hani byk yolculua kmadan nce sk sk sepeti dkkanna urayan yeni yetme ngilizin anlatld blm dndm birden(28). Yukarda deinildii gibi yaplan alntlar ou zaman tamamen yaplmamakta, sadece para eklinde olan bu alntlar ana metinle zdeletirmek ou zaman okuyucuya kalabilmektedir. Bir sepeti dkkanna sk sk uruyordum cmlesine atfen yazlan sk sk sepeti dkkanna urayan yeni yetme ngilizin anlatld blm dndm birden cmlesi okuyucunun kafasnda bir takm armlar

25

yapmaktadr ve bu gibi iki cmle arasndaki benzerlik okur tarafndan ilikilendirilebilir. 3.2.1 Alnt ya da Metin Aktarm: Gndermede veya rtl anlatmda baz masal ve roman kahramanlarn anlmas sz konusu olabilir. Ak biimde ifade edilen bu ilikiler, Genettenin belirttii gibi, bir metnin baka bir metne eklenmesiyle sonulanabilir. Bu ilemin en iyi uyguland yaptlardan biri belki de M. Tournierin Cuma ya da Pasifik Araf adl eseridir. Bu romanda eski bir sylemin paralarnn yeni bir birleim dzeni iinde verilmeye alld gze arpar. Bu eserde Tournier unutulduu dnlen bir ok sylemi yeniden gncelletirerek yeni bir yapt ortaya karr. Kitapta Daniel Defoenun eserine adn veren bakahraman Robinson Crusoe yeniden anlatlr; ancak hikaye baz alardan deiiklie urar. Tournierin eserinin bakahraman ssz adada tek bana kalr; beraberinde sadece bir pipo ve bir ncil ve kafasnda bir sr dnce vardr. Ayrca gemiinin ac deneyimlerini bir yana brakan bu adam, yeni bir kiilikle dnyaya dner: Onun iin yeni bir hayat balyordu ya da daha dorusu, imdi utanla and ve unutmaya alt bir horgr dneminin ardndan gerek hayatnn balangcyd. (Tournier 22). Crusoe, Esperanza adn verdii adayla Robinson arasnda bir iliki kurmaya alr. Kendisini adadan kurtaracak bir gemi ortaya ktnda, Crusoe geminin tayfalarndan etkilenerek uygarln acmaszln reddeder ve adada kalr. Cuma ise Robinsonun dnyasnn sunduklar ile yetinmek istemez ve Esperanza adl gemiye binerek uygar dnyaya doru yola kar. Tournierin eserlerinin en nemli zelliklerden biri belki de; demode olduu dnlen eski sylemleri yeniden gncelletirmesinden ileri gelir. Bunu yaparken de insanlarn iinde sakl kalm, bilinaltna itilmi duygular aa karmay hedeflemektedir. fadeleri genelde insann varoluunun bir yansmasdr ve derin felsefi anlamlar vardr. Baz eletirmen ve yazarlara gre; metinlerin yeniden yazlmasnn amalarndan biri belki de; unutulmalarn nlemek, yaznsal bakmdan lmelerinin nne gemek olabilir. Bunu yaparken yazar eski zgn metine tamamen sadk kalmayp kendinden de bir eyler katabilir.

26

Tournierin syledikleri konusunda kendinden daha nce gelen yazarlardan etkilendii gzlenir. Yaznsal yaraty budunbilimle birletirme yoluna gider. Yaptnda rnek olarak varolusal durumlar ve hem de ok sayda felsefi anlam sunar. Budunbilim vastasyla sylenilenleri ele alr, onlarn ifrelerini zp, eserlerine yerletirir ve bu yolla eserlerinde bir ok anlam ifade etme yoluna gider. Tournierin eserinde ok seslilik, yani ok sayda anlamn iletebilme durumu gze arpar. Daha nce de deinildii gibi, Tournierin Cuma ya da Pasifik Araf adl eseri ilk kez yazlmamtr. Eser Defoenin Robinson Crusoe adl eserinin metinleraraslk yardmyla yeniden yazlm biimidir. Defoenin Robinson Crusoe adl eseri Robinsonad ad verilen bir yazn trnn bir rneidir. Tournierin bu eserinden nce Robinsonad denilen tre ieriksel bakmdan benzer bir ok eser yazlr. Fakat zgn eser Robinson Crusoenn yazar Defoe da bu eseri yazarken metinlerarasl kullanr ve bir baka eserden esinlenir. Kaptan Woodes Rogersn A Cruising Voyage Round The World adl eserinin kahraman Alexandra Selkirkin bandan geenler Defoeya Robinson Crusoeyu yazmasnda ilham kayna olur. Woodes Rogersn adamlar 1709 ylnda ili aklarnda bir adada Alexandra Selkirk adnda tmyle vahi hayatla i ie girmi, stnde hayvan postundan bir elbise bulunan bir denizciye rastlarlar. alt geminin kaptan ile tarttndan dolay ssz adaya inip orada kalmtr. Selkirk drt yl akn bir sre bu ssz adada, zor doal koullar iinde hayatn idame ettirmeye alr. Defoeya ilham kayna olan denizci Selkirkin yaad bu olay Defoeda baz bakmnlardan farkllk

gsterir. Robinson Cruseo 28 yl, Selkirk ise drt yl sekiz ay ssz adada kalr. Crusoe bindii geminin batmasndan dolay ssz adada kalr. Selkirk ise kendi istei ile ssz adaya kar (13). Defoenun Robinson Crusoeyu yazmasndan iki yz yl sonra Michel Tournier, Cuma ya da Pasifik Araf adl eseri yazar. Tournierin de ilham kayna Defoedur, yazd eserin alt metnini oluturur. Bu iki eser arasnda da bir ok benzerlikler gze arpar. Alt metinden ana metne geerken, biimsel ve anlamsal bakmdan bir ok deiim ve dn sz konusudur. Tournier, eski bir eseri yeniden yazar ve ona gncel anlamlar ykler. Bu benzerlik, Tournierin yaptnda maarada patlama olduu ana kadar devam eder. Fakat bu blmden sonra ayrmlar gze

27

arpar. Balangta sanki birbirinin kopyas gibi grnen bu iki eser bu noktadan sonra baz farkllk gsterir. En belirgin ayrm biimsel dzlemde grlr. Defoe, Robinsonun evden ayrlma sebeplerini uzun uzun anlatr; bandan geen maceralar, girip kt iler ve frtnadan sonra ssz adaya kn anlatr. Dier taraftan Tournierin roman, Robinsonun ailesi ile olan ilikilerinin anlatlmas ile deil, tarot kartlarna bakarak onun gelecei ile ilgili bir ianlat yntemiyle alr. Tarot kartlarna bavurarak st rtl bir anlatm yolunu tercih eder.(58). Yanstmal Yap denen yntem Tournierin eserinin bandan balayarak Defoenin eserinden ayrldnn bir gstergesidir. Tournier yeniden yazma ilemine bavurarak Defoenin metnine baz ekleme, karma, yer deitirme, bir unsurun yerine bir dierini koyma gibi dntrm ilemleri koyar ve yeni bir metin ortaya karmaya alr(Aktulum 55). Bunu gerekletirmek iin Tournier, Defoenin metnini yeniden yazarken biimsel, yksel ve anlamsal dzlemde bir ok dntrm ilemine bavurur. Tournierin eserinde esirleri kurtarma giriiminin dnda dier izlekler benzer biimde verilmektedir. Tournierin roman ise izleksel bakmdan daha karmak bir grntye sahip grnmektedir. Tm roman zetleyen ve eserin iinde yer alan ianlat yntemi Defoeda yer almaz fakat Tournierin eserinde yer alr. ki eser arasndaki bu benzerlik ve ayrmlara deindikten sonra, zamansal ve dzlemsel ayrmlara da deinmekte fayda olabilir. ki eserin yazl arasnda yz yllk fark bulunmakta olup eserler arasnda somut izgisellik gze arpmaz. Dilbilimsel bakmdan, Tournierin eserinde anlat ve sylem i iedir. O ahs zamiri -dili gemi zaman ile kullanlr, bylece olaylar somut biimde aktarlr. Seyir defterinde ben ahs zamiri imdiki zamana gre kullanlr, bylece olaylar ilk azdan verilerek dnce szgecinden geirilir. Yazar seyir defteri vastasyla Robinsonun dncelerini sanki Robinsonun kendi azndanm gibi aktarr. Defoedan farkl olarak felsefi dnceyi n plana karma abasndadr. Uzamsal dzlemde iki eser arasnda benzerliklerin yansra baz farkllklar da gze arpar; Tournierin eseri ili aklarnda bir adada; Defoenin ki ise Karayiplerde geer. Tournier bu farklln sebebini yle aklar: Toplumsal bir baar hedefleyen yazar Juan Fernandez takmadalarndan sylence ve anlat bakmndan daha zengin ve

28

tannm olduundan yerkrenin bu blgesini seer (Tournier 226). Belki de eserin Pasifik Okyanusunda gemesinin bir dier sebebi de 18. yy.dan itibaren insanlarn uygarln basklarndan, skntlarndan kaarak yeni yerler kefetmeye alma abalar bu blgeye yolculuklarn arttrmalar olabilir. Pasifik Okyanusu, 18 yy.da uygarlktan uzakta bir yer olmakla beraber, Cumann temsil ettii iki yabanl burada bulmak mmkn olabilir. Cuma ya da Pasifik Arafnn alt balnda yer alan bir baka uzam olan Araf uzam d, yani gerek d bir yerdir. Tournier, Araf, Hz. sann gelip insan ruhunu gnahlardan arndrmadan nce dorularn ve vaftiz edilmeden nce ocuklarn kaldklar yer olarak tanmlar (226). Szcn dinsel yananlamna gre; Araf ne cennet ne de cehennem olup, ikisinin ortasnda bir yerdir. Ada hibir haritada gsterilmediinden dolay, yer ile gk arasnda asl bir yerde, ksacas Araftadr Robinson. Araf szck anlam olarak Cennetin kysnda yer alan barnak anlamna gelir. Hatta Dantenin lahi Komedyasnda Cehennemin ilk katn gsterir (34). Cennet ile Cehennem arasnda yer alan bu bekleme yeri Robinsonu byle bir anlama yapmaya iter. Tournierin Robinsonu aday, znt Adas, Defoenun Robinsonu ise Umutsuzluk Adas diye adlandrr. Ada tanm umutsuzluk ve hzn ifade eden hi bir yerdir. Adada zamanszlk yani sonsuzluk sz konusudur. Robinson adada Ademin ilk haline dner ve bir gnderme yapar, Her sabah onun iin bir balang, dnya tarihinin kesin bir balangcyd(198). Ada, dnyann ilk balangcn artrmakta olup; kutsal, korunmu, Adem ve Havvann karld cenneti anmsatmaktadr. Kipsel dzlemde iki eser arasnda baka gndermeler de yer almaktadr. Defoenun eseri birinci tekil ahs youn olarak kullanan anlatsal bir eserdir. Daha nce de deinildii gibi; gnlkte anlatlan kahramann yaayacak olduu olaylarn bir nevi n bildirimidir. Bu zellik pek fazla bir deiiklii yanstmamakla beraber yazarn tarzn yanstmaktadr. Tournier, Robinsonda yer alan deprem sahnesi, Robinsonun geirdii stma hastal, tutsak edilen beyaz adamlar gibi bir ok blme eserinde yer vermez. Bu yer vermedii unsurlar baka unsurlar ekleyerek telafi etme yoluna gider. Tournier ncilden yapt bir ok alntya eserinde gndermeler yapar.

29

Tournier, Defoenin kitabndan baz unsurlar ters evirme ilemini vastasyla metinleraraslk kavramna bavurur. Yazar, Cumann Robinsona olan minnetini alayc bir dille ifade eder: Bat medeniyetinin bin yln sindirmi bir adamn ayan ensesine koymak zere aryordu(116). Efendisine ballk ve minnettarln dile getiren bu ifadeler her iki eserde de ifade edilir. Fakat Tournierin kulland dil biraz alayc bir slup tayor grnmektedir. Bunun belki de sebebi; Tournierin yeniden yazma srasnda metinlerarasl eserine iyi bir ekilde tamak istemesinden kaynaklanyor olabilir. Defoenun Robinsonu balangta dine kar ilgisiz olduunu ve hatta dier denizcilerin iinde en dinsiz olduu defalarca vurgular. Gemiden kurtulan tek kiinin kendisi olduunu renince dine kar ilgi duymaya ve ncili okumaya balar. Tournier ise tam bunun tersi bir yaklam iindedir. Balangta kat bir puritan olan Robinson zaman ierisinde dinden uzaklamaya balar. Defoenun Robinsonu Tournierin Robinsonu gibi adada ar bir dzen salama uras iinde deildir. Zira, Tournierin Robinsonu gibi klesi olan Cuma zerinde egemenlik kurup kendi yasalarn mutlak uygulatmaya almaz, Cumaya dayak atmaz. Tournier, adann efendisi olduunu defalarca tekrarlar. Robinson, Cumaya yasa koyar, kiliseye gitmeye zorlar. Emirlerine itiat etmedii durumlarda ok iddetli ekilde cezalandrr. Tournierin Robinson ile olan ilikisinde sanki bir arlk gze arpar gibidir. Defoenun Cumas yirmi alt yalarnda yetikin bir insandr ve Robinson da ona hayrandr. Onunla sanki bir baba oul ilikisi kurmu grnmektedir. Konumalar ile onu Hristiyan yapar. Tournierin Robinsonun da rklk gze arpmaktadr. Cuma onun gznde bir vahidir. Onu hep aalama eilimindedir. Bu sebeplerden dolay Robinsonun iindeki stnlk duygular kabarr. Cumaya tam bir diktatrlk havas iinde eitim vermeye alr; dncelerini zorla benimsetme yolunu seer. Bunda baarsz olur. Cuma onun tm bu davranlarna kar alayc tavrlar sergiler ve pek aldrmaz.

30

Metinleraraslk uygulanrken kendinden nce gelen metinlere atfta bulunulur. ki metin arasndaki iliki birbirine benzer olabilecei gibi baz bakmdan farkllklar gsterebilir. Yukardaki rneklerde bu benzerlik ve farklklara deinilmektedir. Metinlerasnda farkllk ve benzerliklerin olmas metinlerasln bir zelliidir. 3.2.2 Gnderme Yaplan Eserlerden Yaplan Alntlar: Anlatc, kahramanlardan birinin okuduu bir eseri veya eserleri yanstabilir. M. Proustun Gemi Zamann Peinde balkl romannn birinci cildinde, Ben yksel anlatc ocukluundan sz ederken, okuduu kitabn adn verir. Bu eser 19. yy. nl kadn romancs George Sandin doay, kr yaamn anlatt La Mare au diable-Lanetli Gl adl eseridir ve Proust yle devam eder: Ondan biraz sonra renmitim ki byk annem, bana, nce Mussetin iirlerini, Rousseaunun bir kitabn ve bir roman olarak da Indianay getirmek istemitir (87-88). Bu ifadeleri ile Proust metinleraraslk kavramnn nemine vurgu yapmaktadr; metinleraraslkta sadece bir yazarn eserine deil birden fazla yazarn eserine atfta bulunulabilir. Peygamberin Son Be Gnnn yazar olan Tahsin Ycel de Nazm Hikmetin sanat ve siyaset anlayna hayran olduundan olsa gerek; eserlerinde Hikmetin en bilinen dizelerine kahramanlar vastasyla gndermeler yapar: Hikmetin ak iirlerine kar olan Feride lmden nce onun iirine gnderme yapar: Bugn pazar, beni gnee kar, diye fsldar (50). Krk yl sonra peygamber karsnn mezarna gittiinde airin dizelerini hatrlar: Bugn pazar, beni ilk defa gnee kardlar(122). Yukarda grlebilecei gibi; Feride, dizeleri kendine gre deitirerek ve Nazm Hikmete sadk kalarak dile getirir. Peygamber, yaamnn son anlarna yaklatka, dnceleri Nazm Hikmetin dncelerine daha da yaklar. Bilincini yitirirken son anlarnda: Akn var, gnee akn! Gnei zaaaaaptedeceiz. Gnein zapt yakn!(297). Yukardaki rneklerde de

grlebilecei gibi; yazarlar eserlerinde dier yazarlarn eserlerine ve ifadelerine atfta bulunmakta olup, onlarn bir veya daha fazla eserini yansmaktadrlar. Bu iki eser arasnda da metinleraraslk gze arpar.

31

Srrealizmin kurucusu ve ayn zamanda yazar, evirmen ve air olan Louis Aragonun eseri metinlerarasla ak bir eser gibi grnmektedir. Eserlerinde baka metinlere ak ya da kapal birok gndermeler yaplr, alntlara yer verilir.

Aragonun zelliklerinden biri de; genelde bir eserini yazarken metinleraras gnderime edeer olan, balang tmcesini genelde okuduu bir baka eserden almasdr. Bunu yaparken dier nl yazarlarn eserlerinden alntlar yapar, romann balatabilmek iin nl kahramanlara gndermelerde bulunur. yle Derin ki Gzlerin adl eserinde bir ok metinleraras ilikiye ve benzetmeye rastlamak mmkndr. Metinlerarasl deerlendirirken daha nce deinildii gibi; Kristevann dnyapbirim adn verdii, her metnin yapsnn farkl dzeylerinde somut olarak okunabilen, metne tarihsel ve toplumsal yerlemlerini veren metinleraras ilevi de gz nnde bulundurmak gerekebilir. Metin, metinleraras bir dzlemde incelenirken, szcelerin bir btn ierisinde dnmn ele almaktan baka, bir btn tarihsel ve toplumsal metin ierisine de sokmak gerekir. Bu dorultuda yaplan gndergelerin anlamn karabilmek iin yazarn iinde yaad, tan olduu koullar gz nnde tutmak gerekir (Aktulum 16). Aragon, eserlerinde Nazi ynetimini ile ibirlii yapan dnemin Vichy Hkmetinin yazlarna sansr uygulamasn eletirir; metinleras gndermeler yaparak bu karmak durumu dile getirmeye alr. Bir bakma yapt gndergeleri setii siyasi stratejisi dorultusunda kullanr. rnein kinci Dnya Sava srasnda ikiye blnme tehlikesi geiren Fransann ve Fransz Dilinin ve Kltrnn iine dt ackl durumu okurlarna verme ura iindedir. Belki de zerindeki baskdan ve dnemin siyasi koullarndan dolay hereyi aka yazamadndan olsa gerek; bakalarnn eserlerine gndermeler yapma yolunu seer. Daha nce de deinildii gibi metinlere yaplan gndermeler bazen eski metinlerin tekrar hayat kazanmasna katkda bulunmaktadr, bu zelliin metinlerarasln yararlarndan biri olduu ifade edilir. Aragon, zellikle de Ortaan byk yazarlarnn eserlerini dikkatlice okur, kendi yaad iin belki de demode olmu okunmayan ve yaynlanmayan bir ok Ortaa eserine el atp, onlar yeniden kazandrr. Biimsel dzlemde ilham kayna olur. Ortaan yaznlarna tekrar bavurulmasnn sebebi; belki de tarihsel ve

32

ideolojik sebeplerden dolay olsa gerektir. Aragon, metinlerarasl belki de bir direni yazs olarak kullanr. Yasaklanan duygu ve dncelerin kullanlmas ilemine bavurur. zellikle Ortaa yazarlarnn eserlerine yapt gndermelerle tanklk ettii gncel koullar arasnda iliki kurar. rnein yle Derin ki Gzlerin adl eserini 12. yy.da halk airi Blondel de Neslenin Aslan Yrekli Richard Efsanesi ile ilikilendirir. Efsaneye gre Kral Richard, Hal Seferinden dnerken, Avusturya Dk Leopold tarafndan esir alnr ve mparator 6. Henriye teslim edilir. Aragon iirinde, aradan sekiz yz yl gemesine ramen, esir alnan kral ile kendi durumunu arasnda iliki kurar. Aslan Yrekli Richard, Aragonun ikizi olur. Zira, gizlice snr getii iin Aragon tutuklanp hapse kapatlr. Aslan Yrekli Richard de hapse atlmtr. Her ikisi de hapisten kurtulmaya alrlar. Aslan Yrekli Richard hapisten Blondel adl bir halk airi kurtarr. Blondelin, Aslan Yrekli Richard bulmasn kolaylatran ey, her ikisinin de bildii bir arkdr. Aragon iirinde Blondelin nezdinde onun syledii arklarn szlerini duyup anlayan Franszlara seslenerek, igal edilmi lkelerini kurtarmak iin ibirlii yapmaya arr, bu bir bamszlk arksdr: Tm obanlar, denizciler, rahipler Arabaclar, bilginler, kasaplar, Sz cambazlar, ressamlar, Ve pazardaki kadnlar (73). yle Derin ki Gzlerin adl eserinde tek bir esere gnderim yapmakla kalmaz; yaad dnem ierisindeki basklardan kanmak iin olsa gerek bir ok esere st kapal gndermeler yapar. rnein, sava yznden ayrlan veya birbirlerini grmelerine izin verilmeyen sevgililerin aclarna gnderme yapar. Bu aclar dile getirirken efsanevi sevgililere gndermeler vardr. Sava srasnda ok sayda kadn ve erkein yaadklarna yle Derin ki Gzlerin adl eserinde u ekilde gndermede bulunur: Drt yz yl geti ve yine onlara sylyorum. Ne bir ey deiti, ne de yreklerimiz. Hep glge hep ac var. Getiimiz ssz yollarda Fransa ve sevgi ayn gzyalarn dkyor. Hi bir ey arklarla bitmiyor (64). Yukardaki eserinde,

33

birbirinden ayrlan kadn ve erkekler ve gereklemesi imkansz aklar paralanmak zere olan Fransay temsil etmektedir. Aragonla ilgili daha bir ok rnek verilebilir. Yaz estetiinin bir paras olarak genelde metinlerarasla bavurur. Yazd iirlerinde metinleraras izlere olduka youn bir ekilde rastlanabilir. Eserlerini metinlerarasl kullanarak srekli devinim iinde tutma eilimindedir. lkesinin skntl ve sansrn egemen olduu bir dnemde iinde bulunduu duruma kar isyann; okuduu metinlere snarak, yeniden yazarak dile getirir. Metinleraraslk vastasyla eserleri uzamsal bir rtye brnr, rtnn kaldrlmas ile metinleraraslk aka ortaya kar. 1960lardan itibaren bata Julia Kristeva olmak zere, Roland Barthes, Michael Riffaterre ve elbette Harold Bloomun teorik giriimleriyle metinleraras ilikiler, gerekten edebi zmlemenin temel koyucu kavramlarndan biri durumuna gelir. Metinleraslk dncesini savunanlara gre; bir metinde metinlerarasnn varln alglayabilmek, metnin yapsn tam olarak zebilmeye yardmc olur. Bu balamda metinleraslk baz eserlerin evirisi srasnda karlalan zorluklarn zmne yardmc olabilir. Bir dier rnek de yazn alannda 2006 Nobel dln kazanan yazar Orhan Pamukun eserinde gze arpar. Yazar baz eserlerinde metinlerarasla

bavurmaktadr. Ele alnan eseri Beyaz Kale adl eseridir. Pedro'nun Zorunlu stanbul Seyahati 16. Yzyl'da Trkler'e Esir Den Bir spanyol'un Anlar adl bir kitap Trkeye Fuad Carm tarafndan evirilir. Orhan Pamuk'un Beyaz Kale adl roman ile bu kitap arasnda benzerlikler gze arpmaktadr. Hatta yazar bu konuda baz eletirmenler tarafndan intihal ile sulanr. rnein: ...Ama ne olur ne olmaz, gene esir debiliriz korkusu ile, krekileri sktrmaktan vazgetiler. Maluma krek ekenler ya Trk ya Maribi. Gemi bir kere zaptedildi mi, bunlar artk serbest. O vakit Trklere, bu bize unu etti, u bize ikence yapt derler... (Pedro'nun 12). Trk ve Maripli olan krekilerimiz sevin lklar atyordu; sinirlerimiz bozuldu... Esir derse cezalandrlmaktan korkan kaptanmz krek klelerini iddetle krbalatmak iin bir trl emir veremiyordu... (Beyaz Kale 11).

34

...Cerrah

msn,

diye

sordular.

Hayr

deyince,

az

kalsn

partiyi

kaybediyordum. Bereket versin lafa, sz geen kaptanlardan Durmu Reis kart. Cenevizli dnme Durmu Reis 'idrar ve nabz hekimidir, cerrahtan daha faydaldr' dedi. Krekten ite bu suretle kurtuldum... (Pedro'nun 12). ...Sonradan Ceneviz dnmesi olduunu duyduum Reis iyi davrand. Az sonra gsterdikleri kolu kopmu ahs grnce cerrah olmadm syledim. fkelendiler, beni kree vereceklerdi ki; kitaplarm gren Reis sordu; idrardan ve nabzdan anlyor muydum? Anladm syleyince kree verilmekten kurtuldum... (Beyaz Kale 14) ...En ste Muhammedin sancaklarn astlar; bunlarn altna, bizden aldklar bayraklar, halar ve Meryem Anamzn tasvirlerini astlar. Klhanbeyler, baaa aslan bu halarla tasvirleri bir ok yamuruna tuttular... Derken denizlerde eine rastlanmayan bir top atei koptu... (Pedro 18). ...Btn direklerin tepesine sancaklar ektiler, altlarna da bizim bayraklar, Meryem Ana tasvirlerini, halar tersinden asp klhanbeylerine aadan oklattlar. Derken toplar yeri g inletmeye balad... (Beyaz Kale 14). ...Sinan Paann oniki yldan beri ektii nefes darl artmt. Gstermedii hekim kalmamt. Sonunda beni ardlar. Paaya elimle bir urup hazrladm. Nasl alnacan sorunca, ii aktm ve bir kak isteyerek, gz nnde, kere doldurup itikten sonra, alsana senyr diyerek, kendisine de iirdim... (Pedro 22). ...Oysa, derdi, bildiimiz nefes darlyd. yice sorup soruturdum, ksrn dinledim, sonra mutfana inip orada bulduklarmla naneli yeil haplar yaptm; bir de ksrk urubu hazrladm. Paa zehirlenmekten korktuu iin gstererek uruptan bir yudum iip haplardan bir tane yuttum... (Beyaz Kale 17). rneklerde grld gibi yazar Orhan Pamukun Pedrodan etkilenmesi sz konusudur. Bariz benzerlikler gze arpar. Bu benzerlikler intihalin tesinde bir nevi metinleraraslktr. Metinleraraslk kuramna gre her metin daha nce yazlm bir metin zerine gelitirilir. Bu deiik biimde olabilir. Seilen izlek bakmndan,

35

uslp bakmndan ya da konu bakmndan olabilir. Bu adan bakldnda; Non nova, sed nove(Yeni bir ey yok, yeni bir sunulu biimi var). Bu Latince sz metinleraraslk dncesinin aklamasna yardmc olabilir. Yazar, metinlerarasl kullanarak etkileyici bir biim yaratmak ister ve birok eseri bir araya getirerek yapay bir yntem gelitirmi olur. Bu bulduu yntemle kendi eserini ve eserinde yaratt anlam farkl metinlerle bir arada szer ve tek bir anlam potasnda eritir. Metinleraraslk hem bir zgrlk alan ve biimi yaratr hem de yazarn gemie dnmesi ile, unutulan unutturmamas ile farkl bir hatrlatma ve nemsetme teknii de kullanlm olur. Yazar Orhan Pamukun eserinde de bu zellik gze arpar. ntihalden ziyade metinleraraslk gzel bir ekilde ele alnmtr. 3.2.3 ok Bilinen Metinlere Yaplan Ak Gndermeler: Genellikle okuma veya kltrel doyumla ortak bilince yerlemi eserlere yaplr. Bunlardan en yaygn olan genelde ncile yaplan gndermelerdir. Marcel Proustun Kayp Zamann zinde adl eserinin drdnc cildinin bal Sodom ve Gomorradr. Bu ehirlerin ikisi de l Denizde bulunur ve burada yaayan

ahalinin ahlakszlndan dolay Tanrlarn gazabna uradndan bahsedilir. Bu eserde bulunan iki ba kahraman Charlus ve Albertinein ecinsel olduklar konusunu ncile dayandrarak iler. Proustun eseri ncile dayandrlmakta olup ok bilinen eserlere yaplan bir ak gnderme nitelii tar. Ayn ekilde Hasan Ali Toptan Bin Hznl Haz adl eserinde de ok bilinen eserlere yaplan ak gndermeler mevcuttur. Hasan Ali Topta Bin Hznl Haz adl eserinde Grimm Masallarna gnderimde bulunur: Oduncu bir baba olmutu(...) Ormann derinliklerine doru yrmeye balamt baba (...) derken kolunda sepetiyle yryen krmz balkl kz da gelip; a kurdun yalana yalana kendini szdn farketmeden, size gmlen yaprak hrtlarn aralayp hzla kayboldu (73-74). Yine ayn eserde Don Quichota da gndermeler vardr: Adam dediim adam titrek bacakl uyuz bir eein srtna bin bir glkle oturtulmu, olduka rkek ama vefal bir glgeye benziyordu. Mzran yere dayayp uzaklara bakan valyenin altndaysa, sarsndan scak buharlar tten, yelesi ak kpkler iinde kalm, yle rzgar zeti gibi heybetli bir at vard ( 81-82).

36

Julien Gracq Un Beau Tnbreux adl romannda ncil, Hristiyanlk kltr, Arthur Rimbaud, Poe, Faust, Vigny olmak zere pek ok yazara ve esere ak ya da kapal gndermeler yapar, yapt alntlar bir dizi dntrme ilemi ardndan, yeniden yazarak ve yeni ilevler ykleyerek eserine sokar. Yeniden yazd eserlerden birisi de Alfred de Vignynin Les Amants de Montmorency adl iiridir. Yazar romannda metinlerarasla sk sk bavurarak bu iire gndermeler yapar. Alfred de Vignynin Les Amants de Montmorency adl iiri, Julien Gracq Un Beau Tnbreux adl romannn metinsel gndergesini oluturur. Gracq romantik bir iirin yapsn ve zn yar alayc ve yar ciddi bir yaklamla kendi eserine uyarlar. Bundaki ama, Vignynin iirine katt anlam kendi eserine de ters yz ederek katmak olabilir. Yeniden yazma ilemine yeni bir hava brndrmeye alr. Gracq, Vignynin eserini i anlat iinde bir anlat ilemine tabii tutar, bylelikle bir baka metni, kendi metni ierisinde asl grnmnden saptrr. Bir bakma eski metnin yzeyi kaznp, zerine yeni bir metin yazlr; eser ters yz edilmekle kalmayp, Gracqin anlatsnn biimini ynlendirir. Yazar, Vignynin metnine gnderme yaptn gizleme yoluna gitmez. Bu aktarm ilemi srasnda bir alntlama ileminden ziyade, yeniden yazma ilemi gze arpar. Metinleraslk genelde yknme ve yenidenyazma ilemleri eklinde olabilmektedir. Metinleraras iliki, balangta bir yknme yntemi olarak gerekleir. Daha sonra bir dier yntem olan yeniden yazmaya geilir. Gndergeye bavuran yazar, yknme yntemi ile bir dier yazarn dil ve anlatm zelliklerini kendi eserinde yineler. yknme, ncelikle bir gnderge ilevi ile tanmlanr, bir yanstma nitelii tar. yknmeyi yapan yazar, yknd metnin anlatm zelliklerine, yaplarna az ya da ok bal kalarak, okur zerinde oluturmak istedii etkiye gre bunlar metne sokar. Bazen alayc bir slup da taknabilir; bu, dier yazarn baz zelliklerini karikatrize etmek eiliminden kaynaklanyor olabilir. Orhan Pamukun eserinde nce yknme daha yeniden yazma sz konusudur. nk Pamuk, nce yazarn dil ve anlatm zelliklerini kendi eserinde yineler ve Pedroya baz noktalarda az, baz noktalarda ok bal kalarak kendi eserine uyarlama yapar. Vignynin iiri ilk kez Gracqin Un Beau Tnbreux adl romannn maskeli balo sahnesinin anlatld blmde ortaya kar. Dolores ve Allann zerlerinde

37

kocaman bir kan lekesi olan kyafetleri ile otelin merdiveninden inerlerken grlmelerine, Vigny, iirine gndermede bulunur: Yapma Irene! Vignynin ok tannan bir iiri bu. Yaamlarna son vermeye karar veren iki gen akla birlikte Montmorencyde bir hafta sonu geirmeye giderler. Hafta sonu bitince de birlikte intihar ederler. Hepsi ite bu (Gracq 204). Jacques, Vignynin iirlerinin gerekte ne anlama geldiinin ve ilevinin ne olduunun pek farknda deildir. Salondakiler, Jacquesin bu beklenmedik aklamasnn ardndan iirin gerek anlamnn ne olduu konusunda bilinli bir yoruma davet edilir. Eski bir senaryonun yinelendiini anlayan davetliler Jacquesn bu szleri zerine korkuya kaplrlar: Gerard ta kesilir, Irenee kt kt glmser, Henrinin dudaklar ise soluk bir renk alr (Gracq 204). Bu aamadan sonra da romanda gerek dolant balar. Jacquesn, Allan ve Doloresin birliktelikleri konusunda farknda olmadan Vignynin iirinden hareketle getirdii yorum onlarn Montmorencyli sevgililer gibi romantik bir ak yaadklar anlamn tamaz. Bununla birlikte, Gracqin eserinde iirin ierii ters yz edilir. Allan ve Doloresin salona gelileri ve betimlemeleri yknme ilemini balatr. Gracq bu blm bir yanstma yntemine uygun olarak oluturur: Elbiselerin kenarnda, kalbin olduu yerde, tahrik edici, taze bir iek gibi esiz byk bir kan lekesi vard. Montmorencyli Sevgililer, dedi Jacques en doal ses tonuyla(174). Gracqin Allan ve Dolores salona gelileri ile birlikte Vignynin iiri yeniden canlanr, bu bir bakma Vignynin iirinin yinelenmesidir. Sevgi ve uyum dolu iki gn geirdiler arklar ve pckler, sesler, birleen dudaklar, Karan baklar, mutlu i ekmeleri ile geen ki gn onlara iki saniye, iki asr gibi gelmiti (Vigny 158). Gracq, Vignynin iirinden esinlenirken yknmeye belli bir yanstma ilevi ykler. iirden anlamsal bakmdan yararlanmas sz konusu olmu olabilir. Un Beau Tnbreux adl roman, iirin temel anlam eksenleri etrafnda yeniden yaplandrlr. Her iki eserde de iftlerin mkemmel uyumlar ve sevgililerin birliktelikleri aka belirtilir. Vignynin iirinde gze arpan belirgin zellikleri Gracq kendi syleminde yineler, romantik iirin bir sylemini yapmaya alr. iirdeki izlek ve deerleri bir

38

dizi deiiklie uratarak ve yeniden ileyerek eserine sokar. Bylece yknme ynteminden bir baka metinleraras iliki yntemi olan yenidenyazmaya geilir. Gracqin metni, yknme ynteminin kimi temel ynelimlerine bal kalr, kendi yaptnn isel gereksinimleri dorultusunda romantik iirden alntlad unsurlar kullanr. Yineleme ilemi sradan bir elendirme grnts olmakla kalmaz; romanda yanslamann tarznda benzerini yazma ileminin tesinde mimetik ve yergisel ilevi aan bir hedef bulunur. Yazar biemsel zellikleri ar bir ekilde taklit etmekten uzaktr. Gracq iirin temel ekseni zerinde kalr: Mkemmel uyum, sevgililerin uyumu, lme yzlerini dnm iftin kusursuz uyumu dzdeimeceli bir yaplanma ierisinde yinelenir. Vignynin iiri yknme araclyla gndeme gelir. Gracq eserini bilinen bir iirin ierii zerine kurar. yknme vastasyla romann beslendii kaynaklardan biri ortaya kar. Ancak, iirle biimsel dzlemde kimi ortak zellikleri bulunmasna karn, Gracqin anlatsnda anlamsal dzlemde bir dizi deiiklik yaanr. Gracqin eseri Vignynin iirindeki baz izlek ve bellek deerleri dntrerek yeni bir btn ierisinde kaynatrr. Alt metindeki baz unsurlar bu vastayla yeni bir grnm ve ilev kazanrlar. Gracq ncelikle Vignynin iirindeki temel unsur olan uyum unsurunu dnme uratr. Vignyde baklar iki sevgilinin uyumlu birliktelii, bir itenlii olarak birbirine karrken Gracqde karmaz. Vignynin iirindeki uyum aka sk skya bal bal olup, onun en nemli zelliklerinden birini oluturur grnmektedir. Gracqin metninde ise; her trl sevgi cokusu ve sevinci silinir gibidir, sevgi yerini incelik ve gleryze, yzeysel olduu kadar yapmack bir mutlulua brakr: Son derece neeli, canl bir konumaya dalan Allan ve Dolores merdivenin banda grndler(Gracq 173). Derin bir iselliin, bir yaknlamann sonucu olan uyum Gracqda sadece kendini dtan gsteren szde bir mutluluk, dsal bir mutluluk olarak ortaya kar. Vignynin iirinde ise; yalnz iki sevgilin lkesel ballklar, onlarn yan yanalklar Allan ve Dolorese sadece kendilerini seyreden kiilere ho grnmek iin taknlan yapmack bir tutuma dnr. ki eser arasnda yukarda deinilen deiikliklerin dnda da izleksel dzeyde baz deiiklikler gze arpar. Gracqin belki de buna bavurmasnn temel sebeplerinden biri; Vignynin iirinden yola karak oradaki ak hikayesini yeniden

39

yazarak metnine zel bir hava katmak istemesidir. Un Beau Tnbreux adl romannda lksel bir akn etrafnda younlaan romantizmin duygusal deerlerini yeniden dzenleyerek anlatsna geirir. Yukardaki rneklerde verilen Vignynin eserini iyi bir ekilde evirebilmek iin onun eserinin gndergesini oluturan Gracqin eserinin okunup anlalmasnda ve eviri eylemi srasnda gerektii zamanlarda bu esere de bavurulmasnda fayda olabilir. Zira metinlerde anlamsal evrenin ufku, baka metinlere, dolaysyla baka kltrlere al gerektirmektedir. Belirli yada rtk alntlarn, gndermelerin metin iinde geirdii dnm grebilmek ve bir okur olarak kavrayabilmek gerekir. Bu da hem metnin iinden bakarak anlatmn dzlemini hem de ierik dzlemini takip edip deerlendirmeyle olacak bir sretir. 3.2.4 Bir Sylemin Yeniden Yazm: Yazar, ortak bilinaltna yerlemi olan bir ok eserden esinlenir ve kendi yaad aa uyarlar. Bunlara rnek; Aisoposn Tilki ile zm adl masal La Fontaine tarafndan Tilki le zmler bal altnda gnderme yaplarak yeniden yazlr. ASOPOS: TLK LE ZMLER A bir tilki bakm ki ardaktan salkm salkm zmler sarkyor, imrenmi, yemek istemi; yetiemeyince de, daha koruk bunlar, yenmez demi (28). LA FONTANE: TLK LE ZMLER Gaskonyal bir tilki, yahut Normandiyal belki, neredeyse acndan lecekti ki; bir ardan zerinde olgun zmler grd: Kabuklar kzl, kara. Elinden gelse hepsini silip sprrd fakat yetiemediinden onlara: Bunlar ham, dedi dokunur insana yemesi (76). Aisopos ve La Fontainenin eserleri arasnda metinleraraslk grlmektedir. Aisoposun eserinden etkilenen La Fontainenin eserini evirebilmek iin Aisoposun eserini de gz nnde tutmak faydal olabilir. Bu iki eser aralarnda etkileim olan, birbirlerini tamamlar nitelikte iki eserdir.

40

Cuma yada Pasifik Araf balkl ayn eser 1971de Tournier tarafndan, ocuklar iin, Cuma veya Yabanl Yaam bal ile tekrar yazlr. Yazar eseri daha da ksaltarak yazar. Eseri tekrar yazmaktaki amac belki de ocuklara hitaben yazmaktan ziyade Gerard Genettenin de belirttii gibi, Defoenun metnine daha da yaklamaktr. Eserini her kesimin okumasn ister. Birinci Cuma bir taslak, ikincisi ise asl kitaptr (Genette 14). Tournierin metinlerarasla bavurarak ayn eseri ikinci defa yazmas srasnda kimi ekleme, karma, yerine koymalar yaanr. lk kitaptaki i anlat yntemi ve felsefi ierik ikinci kitapta yeralmaz. Felsefi ierik direk olarak deil gizlice aktarlr. Yazar ikinci eserinde ncilden yapt alntlar da yer vermez. Tamamyla nc tekil ahsta anlatm yaplr. Yazar ilk versiyonda ne kan Robinsonun bencil, baskc tutumu yerine, Defoenun anlatsndaki Robinsonun tutumuna dnmeyi yeler. Yeni versiyonda Cumann eylemlerindeki dikkate deer yanlar yineler, Tournier ikinci anlatnn birinci anlatya gre indirgenmesi ile her ayrntnn, her unsurun, her olayn birka kez daha nem kazand dncesindedir. Szdizimsel dzlemde yazar yalnlatrmaya ynelir; unsurlar zorunluluk ilikisine gre balamak yerine onlar yan yana koyar ve ilgi zamirleri yerine sfatlar kullanr. Daha sssz, yaln bir bieme bavurur. Kimi zaman aklamalar yapmak iin yeni tmceler ekler. Bunu yapmaktaki amac; esere daha retici bir hava katmak olabilir. Karlatrmalar yeni versiyondan karr. Betimlemelerden ok eylemi n plana karr, duygular anlatmaz ve kahramann iinde olup bitenlerin zmlemesini yapmaz. Birinci versiyonda, anlatya gereki bir hava katarak, ikinci eseri bir hikaye zelliine brndrr. Bir bakma eser, szl anlatma yaklar. 3.2.5 Yapc likilendirme: Fairclough, metinleraras ilikinin aktarma ve ifade etme gibi yzeysel zelliklerle veya daha az saydamlkla ifade edilebileceini belirtir ve ekler evirmen bunu baarabilmek iin; kaynana, yzeysel zelliklerine inmelidir(35). Bir rnekle aklamak gerekirse; Semray liseden beri tanyorum. Geen hafta kz kardeine gs kanseri tehisi konmu. Tedavinin verdii bitkinlik ve ameliyat Onu grnte perian

41

etmiti. Ne yazk ki; endie etmesi gereken baka eyler de vard. Bir dier endiesi de salk sigortasnn olmamasyd. Tedavi, ameliyat, gs kanseri gibi szcklerin kullanlmasndan Semrann kz kardeinin kemoterapi grd, ve gsnn alnd sonucuna dayanan bir ilikilendirme kurulabilir. Ayn ekilde baka szcnn kullanm; bir dier endiesi olan salk sigortasnn olmamasyla ilikilendirilebilir. De Beaugrande ve Dressler; bahsedilen bu ilikilerin; evirmenin sz konusu metne kendi inan ve varsaymlarn da katmas ile salanabileceini belirtir (28). eviride bu trden bir ilikilendirme kurmak bir bakma evirmenin tarz ve yeteneine baldr. Bu trden yaplacak olumlu ilikilendirme eviriyi daha etkin ve akc klabilir. 3.2.6 Sosyo-Kltrel Nesneler ve Sosyo-Metinsel Uygulan; Hatim ve Masona gre, sosyo-kltrel nesneler ve sosyo-metinsel uygulan metinlerarasnda iliki kurmada arac rol oynar(44). Sosyo-kltrel nesneler daha ziyade mikro dzeyde ortaya kar; belli bir kltr iin belli zamanda nem tayan szck veya ifadelerle aklanabilir. Bu durumu Hatim ve Mason bir rnek vererek aklar: Jonas ncilden yola karak hainlii gstermekte veya hain birine atfta bulunmada kullanlabilir(18). ncile yaplan bu atf uzun mrl olabilecei gibi bir ok kltrde de anlam kazanabilir. Herkes tarafndan bilinen eserlere yaplan atflar daha uzun mrl olabilir. Bunun yannda politika ve elence dnyasnda vs. yaplan ilikilendirme daha ksa sreli ve snrl olabilir, bir ka rnekle aklamakta fayda vardr: ngilterede yaynlanan The Guardian gazetesinin 2 Mays 2001 tarihli saysnda kan bir balk u ekildedir: Pretoria Olaynda Uyuturucu Endstrisi Aaland. Bu ifadelerinin herbirinin evirmen ve okuyucunun kafasnda deiik bir dizi ekil ve anlamlar artrmas ve tam olarak anlayabilmek iin daha nceki metinlere tekrar bakmay gerektirmesi olasdr. Bu gibi ifadeler zaman getikte daha az popler hale gelerek gncelliklerini kaybedebilirler.

42

Dier yandan, sosyo-metinsel uygulamalar metnin tannp anlalmasn kolaylatran tarz, sylem, metin tr vs. ierir. Robin Fowler, gazete editrlerinin kendilerini finanse eden ekonomik gleri ve siyasi ideolojileri tarzlarnda yansttklarn ifade eder (23). Richard Moon da ortak kltrlerin paylalmasnda metinlerarasln salanmasnda eretileme ve deyimlerin roln

vurgulamaktadr(121). Robin Fowlera gre, eviride ataszleri ve eretilemenin tam olarak anlamna en iyi ekilde metinleraraslk yoluyla ulalabilir(165). Ayn grlere McCarthy ve Carter da katlrlar(115). rnekleri geniletmek gerekirse; Yldz Savalarnn Olu eklinde atlan bir balk, fze savunma sistemlerini neren George Bushu yanstmas itibariyle olduka zengin grnmektedir; fze savunma sistemleri ilk kez 1980lerde dnemin Cumhurbakan Ronald Reagan tarafndan nerilir bu yzden de bir zamanlar aktrlk de yapm olan Reaganla ilikilendirilir. Yaklak 20 yl sonra gnmzde Yldz Savalar filminin ikinci blm ekilir, Bushun uygulad sac grlerin, bir zamanlar Reagann izledii grlerle benzerlik gsterdiine inananlar Bushu Yldz Savalarnn Olu ifadesi ile zdeletirirler. Bu ifade 1980li yllarda souk sava dneminde ortaya km olmasna ramen, gnmzde de kullanlabilmektedir. Bir baka rnekte Daily Telegraph gazetesinde 18 Austos 2000 tarihinde yaynlanan balkta Tatil Dn Keyfi Yerinde Olan Euan 05:00da Ban Yine Belaya Soktu denilmektedir. Bu balkta kullanlan Euan szc birok ngiliz iin o gnlerde bela szc ile birlikte kullanldnda elenmeyi seven ve babas iin utan kayna olan bir genci ifade etmekteydi. Gelecek dokuz ay, delikanl haberlerde yer almadndan dolay, ad byk lde ortalktan kaybolur. Tatil dn keyfi yerinde ifadesi; elenmeyi, yine ifadesi; gencin daha nce de ban belaya soktuunu, ban belaya soktu ifadesi de; ban belaya sokmaya meyilli bir genci ifade etmekteydi. Byle bir haberi okuyan okuyucuda daha nce bu konu ile ilgili baka haberler okuduu izlenimi ortaya kar; evirmenin eviri eylemi esnasnda bu izlenimi verecek ekilde eviri yapmas metinleraraslkla ilgilidir. evirmen okuyucu zerinde bu izlenimi verdii oranda baarl olabilir.

43

3.2.7. Gazete Balklarnda Metinleraraslk: 1 Mart 2001 tarihinde Guardian Weekly gazetesinde Bat Afrika ve Afganistandaki insanlk dramlarn anlatmak iin yazlan makalede kullanlan Lanetlilerin Sessizlii bal; okuyucu da arm yaptrabilmek iin; Kuzularn Sessizliine atfen yaplr. Buradaki ilikiyi salamakta kullanlan g, o gnlerde yeni gsterime giren ok fazla reklam yaplan bir filmdir. Yine ayn gazetede 22 ubat 2001 tarihinde yaynlanan spanya ve ngiltere arasndaki krizi anlatmak iin seilen spanyada Su bal; bir mzikalde geen spanyada Yamur adl arkdan esinlenilerek seilir. Zira, ngilizcede geen blame(sulama) ve rain (yamur) szckleri birbirleriyle kafiyelidirler. Bahsi geen rnekte metinleraras ilikinin salanmasnda bir mzikal araclk edebilmektedir. Yukardaki rneklerde de grlebilecei gibi, birbirinin yerine kullanlan szckler sesbilimsel adan birbirlerine yakndr. Eugene Wintera gre, Dnyadaki bilginin temelinin alglanmasna yardmc olan metinleraraslk, uyumazl uyuur hale getirmekte temel rol oynar(60). Bu duruma gzel bir rnek, Bill Clintonn bakanlnn son dnemlerinde partisine yaplan ykl miktardaki bala ilgili olarak gazetelerde elinde bir uval para torbas ile karak; asla ve asla bu dalavereden bir kuru dahi almadm dedii karikatr, metinleraraslk vastasyla Monika Lewinsky skandalyla ilikilendirilir. nkar ettii parti banda geen kuru yerine, seks, dalavere yerine, o kadn kullanlarak metinleraraslk salanabilmitir. Metinlerarasla BBC ve CNN gibi saygn haber kanallar yaynlarnda sk sk yer verebilmektedirler. rnein bugnlerde yaplan altl rugby turnuvas BBCde sex appeal(cinsel ekim)den esinle six appeal (altl ekim/gsteri

eklinde)verilmektedir. Text (sms) Turistleri bal altnda yaplan metinlerarasln bolca kullanld bir makale evirisi Taylanda gidip bir gemide terkedilen bir grup gen turistle ilikilendirebilir. Zira bu ilikilendirmede baz nemli ltler vardr. Teknede yalnz braklan bu genler sms (short text message-ksa mesaj) gndererek hayatta kalmay baarrlar. Text szc sex eklinde evrilir. Buradaki bir baka ama da gnmzde seks cenneti olan Taylanda bu genlerin de bu maksatla gelmi olabileceklerine dikkat ekmektir.

44

BLM III 4. METNLERDE BADAIKLIK TUTARLILIK VE RG Metin szcnn Franszcadaki (texte) ya da ngilizcedeki (text) karlklarnn kkenine bakldnda, Latincede kuma anlamna gelen textus ve textum szcklerinden geldiini grlr. Metin kendisini oluturan elerin

birbirlerine aama aama rlmesi ile bir dokuma sreci sonucunda ortaya kar. rme ilemi sonucunda ortaya kan rn kumatr; bu kuma ipliklerin birbirlerine gemesi ile meydana gelir. Kuma metin ierisinde en fazla tekrarlanan ereti szcklerinden birisidir. Yukarda da deinildii gibi; metin, dokunan bir kumaa benzetilir ve metin zmlemesi yaplrken de dokunan kuma bir nevi zmlenir, kuman iplikleri tek tek zlr; eviride zmleme ilemi genelde en zor ilemlerden biri olarak ortaya kmaktadr. (Riegel Pellat ve Rioul 241) Metin kavramn, kendisini oluturan tmce dizilerinin birbirlerine badaklk ve tutarllk ltleriyle balanarak bir anlam btn oluturmasyla meydan gelen, belli bir amala retilmi, ba ve sonu kesin izgilerle snrlandrlan yazl ya da szl bir dilsel rn olarak tanmlanabilir. Nasl bir tmce basit bir szck dizisi deilse, bir metin de basit bir izgisel tmce dizisi deildir (Riegel Pellat ve Rioul 603). Dil, insanlar tarafndan, belli bir ileti oluturmak amacyla kullanldnda, ncelikle sesbirimler birbirlerine eklemlenerek biimbirimleri oluturur. kinci aamada ise, biimbirimler her dilin kendine zg kurallar dorultusunda eklemlenerek, szceleri ve/ya tmceleri oluturur. Ancak bu birimlerin birleip bir metin oluturmas bu iki eklemlenme aamasndan farkl bir ilem gerektirebilir, nk bu ilem iin dil dizgesinin dayatt belirli kurallar yoktur. Bir metni metin yapan ltler, her defasnda metnin kendi iinde oluur ve retilen her metnin zelliine, trne (yaznsal, hukuki...), ilevine (betimleyici, anlatsal...), kendisini reten zneye, alcsna ve retildii koullara gre dzenlenir. ncelikle tmceler birleerek blmleri oluturur. Blmlerin belli bir mantk dizgesi erevesinde birbirlerine eklenmesiyle de metinler oluur ve her metin belli bir izlek etrafnda geliir.

45

Bir metnin retilme amacna uygun olmas ve kendisi araclyla aktarlmak istenen iletinin doru bir biimde kavranabilmesi iin sahip olmas gereken iki temel lt vardr. Bunlar metindilbilimin iki temel esi olan tutarllk ve badaklk kavramlardr. 4.1. Badaklk ve Tutarllk Martin Charolles, bir metnin tutarllk ve badaklk zelliklerini

gsterebilmesi iin drt kurala uyulmas gerektiinden sz eder. Bunlar; yineleme, ilerleme, eliik olmama ve bantllktr (32). Bir metnin, basit bir tmceler dizisi olmaktan kp metin olabilmesi iin, ierdii baz bilgilerin ve elerin yinelenmesi, bu eler yinelenirken,