case appendisitis akut
TRANSCRIPT
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
1/28
FAKULTAS KEDOKTERAN UKRIDA(UNIVERSITAS KRISTEN KRIDA WACANA)Jl. Arjuna Utara No. 6 Keon Jeru! " Ja!arta #arat
KEPANITERAAN KLINIK
STATUS ILMU BEDAHFAKULTAS KEDOKTERAN UKRIDARUMAH SAKIT UMUM BAYUKARTA
Na$a % Ra$u S&'nta ra'n Tan*a Tanan NI+ % ,,.-,/.,,Dr. e$'$'n % *r. 0una*' etru12 S3.# K#D
I. IDENTITAS PASIEN
Na$a len!a3 % Nn. ARD Jen'1 !ela$'n % ere$3uanTe$3at4tanal la&'r % Kara5an2 -- O!toer - Su!u an1a % Ja5aStatu1 3er!a5'nan % #elu$ +en'!a& Aa$a % I1la$e!erjaan %elajar en*'*'!an % S+Ala$at % Jl. Jat' Kara Rt /4,7 Karanl'ar Telu!
Ja$e2Kara5an
+a1u! RS % 8 A3r'l -,6
II. ANAMNESIS
D'a$'l *ar' % Autoana$ne1'1 Tanal % / A3r'l -,6 Ja$ % ,,. WI#Keluhan utama:
Ner' 3erut !anan a5a& 1eja! 9 ja$ S+RS.
Riwaat Pena!it Se!a"an#:O1 $enelu& ner' 3erut !anan a5a& 1eja! 9 ja$ S+RS. Kelu&an ner' a5alna *'ra1a!an
*'*aera& ulu& &at' *an &'lan t'$ul. Ner' !e$u*'an $enjalar *an *'ra1a!an *'3erut !anan
a5a& teru1 " $eneru1. Ter*a3at r'5aat *e$a$2 $ual2 $unta& 1eana! 1atu !al' er'1'
$a!anan. #uan a'r !e:'l t'*a! a*a !elu&an 3a*a 3a1'en2 3a1'en elu$ uan a'r e1ar 1eja!
ner' *'ra1a!an *an !e$u*'an 3a1'en eroat !e RS #au!arta.
Riawat Pena!it Dahulu
R'5aat !elu&an 1eru3a2 &'3erten1'2 D+2 a1$a2 1a!'t jantun2 aler'2 3era5atan2 *an
o3era1' 1eelu$na *'1an!al.
Riwaat Hi$u%
R'5aat !ela&'ran%(;) D' ru$a& & ' Rumah (a!it ( ;) Ru$a& er1al'n
1
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
2/28
D'tolon ole& & ' D)!te" (;) #'*an (; ) Du!un ( ;) La'nna
Riwaat Ma!anan
Fre!uen1'4&ar' % 8< *ala$ 1e&ar'2 1e!al' $a!an , 3'r'nVar'a1'4&ar' % $a!an er=ar'a1'Ju$la&4&ar' % $a!an *ala$ ju$la& an :u!u3
Na>1u $a!an % a'!
Riwaat Imuni(a(i
(?) #C0 (?) DT (?) ol'o(?) @e3 # (?) Ca$3a! ( ) La'nna
Pena!it Dahulu
(;) Wa1'r4@e$orr&o'* (;) A33en*'1't'1 (;) Stru$a t'ro'*(;) #atu 0'njal4Saluran Ke$'& (;) Tu$or (;) ena!'t jantun a5aan(;) @ern'a (;) ena!'t ro1tat (;) er*ara&an ota! (;) T&3o'* (;) D'are Kron'1 (;) 0a1tr't'1(;) #atu e$3e*u (;) D+ (;) @'3erten1'(;) T'>u1 a*o$'nal'1 (;) Kela'nan !onen'tal (;) ena!'t 3e$ulu& *ara&(;) Ul!u1 =entr'!ul' (;) Col't'1 (;) ISK
(;) Tuer!ulo1'1 (;) Tetanu1 (;) Vol=ulu1(;) In=a'na1' (;) @e3at't'1 (;) A1e1 &at'(;) ena!'t *eenerat'> (;) F'1tel (;) ata& tulan(;) Lu!a a!ar (;) O3era1' (;) Ke:ela!aan
Riwaat Kelua"#a
Hu*un#an Umu" &Tahun' +eni( KelaminKea$aan
Ke(ehatan
Pene*a*
Menin##al
Ka!e! 9 La!';la!' Se&at
Nene! 7 ere$3uan Se&at ;
Aa& B9 La!';la!' Se&at ;
Iu B/ ere$3uan Se&at ;
Sau*ara ,7 ere$3uan Se&at ;
2
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
3/28
A$a!ah Kelua"#a ,Ke"a*at Yan# Men$e"ita:
ena!'t a T'*a! @uunan
Aler' -
A1$a -
Tuer!ulo1'1 -
@'3erten1'
D'aete1
Jantun -
0'njal -
III. ANAMNESIS SISTEMKulit
( ; ) #'1ul ( ; ) Ra$ut ( ; ) Ker'nat $ala$( ; ) Ku!u ( ; ) Kun'n 4 I!teru1 ( ; ) S'ano1'1Ke%ala( ; ) Trau$a ( ; ) Sa!'t !e3ala( ; ) S'n!o3 ( ; ) Ner' 3a*a 1'nu1
Mata( ; ) Ner' ( ; ) Kun'n4'!teru1 ( ; ) 0anuan 3enl'&atan( ; ) Se!ret ( ; ) Ra*an ( ; ) Ketaja$an 3enl'&atan
Telin#a( ; ) Ner' ( ; ) T'n'tu1 ( ; ) 0anuan 3en*enaran( ; ) Se!ret ( ; ) Ke&'lanan 3en*enaran
Hi$un#( ; ) R&'nnor&ea ( ; ) Trau$a ( ; ) 0ejala 3enu$atan( ; ) Ner' ( ; ) E3'1ta!1'1 ( ; ) 0anuan 3en:'u$an( ; ) Se!ret ( ; ) #en*a a1'n (>ore'n o*)
Mulut( ; ) #''r ( ; ) L'*a&( ; ) 0u1' ( ; ) +u!o1a
Ten##)")!an( ; ) Ner' tenoro!an ( ; ) erua&an 1uara
Lehe"( ; ) #enjolan ( ; ) Ner' le&er
Th)"a &/)" $an Pulm)'( ;) Se1a! na3a1 ( ; ) +en' ( ; ) Ner' *a*a
3
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
4/28
( ;) #atu! ( ; ) #atu! *ara& ( ; ) #er*ear;*ear
A*$)men &Lam*un# , U(u('& 0' Mual ( ?) +unta& ( ; ) T'nja er*ara&( ;) D'are ( ?) Kon1t'3a1' ( ; ) T'nja er5arna *e$3ul
( ?) Ner' e3'a1tr'u$ ( ? ) Ner' !ol'! ( ; ) #enjolan
Salu"an Kemih , Alat !elamin( ; ) D'1ur'a ( ; ) No!tur'a ( ; ) @e$atur'a( ; ) @e1'1tan: ( ; ) Uren: ( ; ) Reten1'o ur'n( ; ) Ken:'n atu ( ; ) Kol'!
Sa"a1 $an Ot)t
( ; ) R'5aat trau$a ( ; ) Ner' ( ; ) #en!a!
E!(t"emita(
( ; ) #en!a! ( ; ) De>or$'ta1 ( ; ) Ner' ( ; ) S'ano1'1
BERAT BADAN#erat a*an rata;rata (K) %/- !#erat tert'n' (K) % // !#erat a*an 1e!aran (K) % /- !Teta3 ( - ) Turun ( ) Na'! ( )
I2. STATUS 3ENERALIS
Kea$aan Umum: ta$3a! 1a!'t 1e*anKe(a$a"an: Co$3o1 +ent'1Tan$a4tan$a 2ital: TD% ,-49 $$@ N% 9-a1 :u3'n &'*un ( ; )Mulut : oral &'ene a'! Lehe" : K0# *an t'ro'* t'*a! ta$3a! $e$e1ar Th)"a:
Pa"u4%a"u:In13e!1' % 3erera!an *a*a 1'$etr'1al3a1' % Fre$'tu1 !'r' *an !anan 1a$aer!u1' % Sonor *' !e*ua la3an 3aruAu1!ulta1' % Suara na>a1 =e1'!uler2 Ron!&' (;)2 W&ee'n (;)
+antun#:
In13e!1' % T'*a! ta$3a! 3ul1a1' '!tu1 :or*'1.al3a1' % Teraa '!tu1 :or*'1
4
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
5/28
er!u1' % #un' re*u3Au1!ulta1' % #un' jantun I;II $urn' reuler2 0allo3 (;)2 +ur$ur (;)
A*$)men:In13e!1' % *atar (?)2 $a11a (;)2 &'3ere$' (;)2 jeja1 (;)
Au1!ulta1' % #U (?) nor$o3er'1talt'! al3a1' % Su3el2 ner' te!an t't'! +: #urne (?)2Ro=1'n 1'n (?)2 #lu$er
1'n (?)2*e>an1 $u1!ular (?) *' !ua*ran !anan a5a&.
Hati % t'*a! teraa $e$e1ar Lim%a % t'*a! teraa $e$e1ar 3in5al % t'*a! teraa
er!u1' % T'$3an' 3a*a 1e$ua !ua*ran.Peme"i!(aan Khu(u(Oturator 1'n (?)2 1oa1 1'n (?)
Alat !elamin $an /)l)! $u*u" : T'*a! *'la!u!an
E!(t"emita( & len#an $an tun#!ai 'Tonu1 % Nor$otonu1+a11a % Nor$al (nor$otro>')Sen*' % Nor$al
Ke!uatan % ?B ?B Sen1or' % ? ?
?B ?B ? ?
E*e$a % ; ; Cano1'1 % ; ;
; ; ; ;
Lain 6 lain :
Re1le!( Kanan Ki"i
Re>le!1 Ten*on o1't'> o1't'>
#'1e3 o1't'> o1't'>
Tr'1e3 o1't'> o1't'>
atela o1't'> o1't'>
A:&'le1 o1't'> o1't'>
Kre$a1ter T'*a!*'la!u!an(neat'=e) T'*a! *'la!u!an(neat'=e)
5
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
6/28
Re>le!1 Kul't o1't'> o1't'>
Re>le!1 atolo'1 Neat'> Neat'>
2. STATUS LOKALISRe'o A*o$enIn13e!1' % 3erut ta$3a! *atar Au1!ulta1' % '1'n u1u1 (?) nor$o3er'1talt'!
er!u1' % t'$3an'3a*a 1e$ua !ua*ran
2I.PEMERIKSAAN PENUN+AN3
LABORATORIUM
e$er'!1aan Dara& 3a*a tanal / A3r'l -,6
@e$atolo' *an@e$o1tat'1
@a1'l N'la' nor$al Satuan
@e$olo'n (@)
Leu!o1't
@e$ato!r't
LED4#SE
,2
,-2 GLH
8,
-
,,2B " ,9
/26" ,2-
87 " B/
;-
4*L
K4uL
$$4, ja$
6
Pal%a(iT't'! +: #urne%
Ner' te!an (?)Ro=1'n 1'n (?)#lu$er 1'n (?)De>an1 $u1!ular lo!al
(?) *' !ua*ran !anan a5a&1oa1 1'n (?)Oturator 1'n (?)
Oturator 1'n (?)
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
7/28
Tro$o1't
Er'tro1't
+CV (VER)
+C@ (@ER)
+C@C (K@ER)
@'tun jen'1 leu!o1't%
#a1o>'l
Eo1'no>'l
#atan
Se$en
L'$>o1't
+ono1't
0olonan *ara& A#O
R&e1u1
@e$o1ta1'1+a1a 3e$e!uan
+a1a 3er*ara&an
/,
82,
928
-B26
8,29
9,
,8 GKH
6
#
(?)
9
-
,B.;/.
829 " 62B
9 " ,
-6 " 8-
8, " 86
" ,
" 8
" B
B " 9
-B " B
- " ,
/ " ,B
, " 6
4uL
juta4uL
>L
3
4*L
+en't
+en't
K'$'a @a1'l N'la' nor$al Satuan
Fun1' 0'njal
Ureu$
Kreat'n'n
0lu!o1a*ara& 1e5a!tu
Fun1' @at'
S0OT
S0T
-,
2B
9
,-
-
- ; /
2B " ,2B
9 " ,/
" 87
" /-
$4*L
$4*L
$4*L
U4L
U4L
7
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
8/28
2II. RESUME
O1 $enelu& ner' 3erut !anan a5a& 1eja! 9 ja$ S+RS. Kelu&an ner' a5alna*'ra1a!an *'*aera& ulu& &at' *an &'lan t'$ul !e$u*'an ner' $enjalar
*'ra1a!an *'3erut !anan a5a& *an teru1 " $eneru1. Ter*a3at r'5aat *e$a$2
$ual2 $unta& 1eana! 1atu !al' er'1' $a!anan2na>1u $a!an $enurun23a1'en
elu$ uan a'r e1ar 1eja! ner' *'ra1a!an.#er*a1ar!an &a1'l 3e$er'!1aan >'1'! *an 3enunjan *' *a3at!an a*o$en
*atar2ner' te!an t't'! +: #urne (?)2 Ro=1'n 1'n (?)2 #lu$er 1'n (?)2 *e>an1
$u1!ular *'!ua*ran !anan a5a&2 Oturator 1'n (?)21oa1 1'n (?) *an
3e$er'!1aan *ara& leu!o1't ,-. K4uL
Pemeriksaan fisik
A*o$en%In13e!1' % ta$3a! *atar2teanAu1!ulta1' % #U (?) nor$o3er'1talt'!
al3a1' % Su3el2 ner' te!an t't'! +: #urne (?)2Ro=1'n 1'n (?)2 #lu$er
1'n (?)2 *e>an1 $u1!ular (?) *' !ua*ran !anan a5a&.
er!u1' % T'$3an' 3a*a 1e$ua !ua*ran.e$er'!1aan K&u1u1%Oturator 1'n (?)2 1oa1 1'n (?)
Pemeriksaan penunjang:Laorator'u$% leu!o1'to1'1 (,-2 K4uL)
2III. DIA3NOSIS KER+A
A33en*'1't'1 a!ut
Da1ar *'ano1'1% Ner' 3erut !anan a5a&. Ner' er3'n*a& *ar' e3'a1tr'u$ !e !ua*ran
!anan a5a&. De$a$2$ual2$unta&2 na>1u $a!an $enurun2 ner' te!an t't'! +: #urne(?)2Ro=1'n 1'n (?)2 #lu$er 1'n (?)2 *e>an1 $u1!ular (?) *' !ua*ran !anan a5a&2
Oturator 1'n (?)2 1oa1 1'n (?)2leu!o1'to1'1.
I7. DIA3NOSIS BANDIN3a. O$ental tor1'on
. 0a1troenter't'1:. D'=er!ul't'1*. Ureterol't&'a1'1
7. PENATALAKSANAAN
8
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
9/28
Me$i!ament)(a:IVFD R'ner La!tat - t3$Ant''ot'!a 13e!tru$ lua1+etron'*aol
N)n4me$i!ament)(a:,. #e* re1t total 3o1'1' Fo5ler (ant' Tran*elenur)-. D'et ren*a& 1erat8. +on'tor % Tan*a;tan*a 3er'ton't'1 (3er>ora1')2 1u&u t'a3 6 ja$
Tin$a!an:
A33en*'!to$'P)(t )%e"a(i:
IVFD RL - t3$Ketorola: 8 < 8 $
Ce>tr'a
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
10/28
TIN+AUAN PUSTAKA
Pen$ahuluan
A3en*'1't'1 $eru3a!an !a1u1 a5at e*a& a*o$en an ter1er'n *an $e$erlu!an
t'n*a!an e*a& 1eera untu! $en&'n*ar' !o$3l'!a1' an 1er'u1. A3en*'1't'1 an terla$at
*'tanan' a!an $en'n!at!an $or'*'ta1 *an $ortal'ta1 3en*er'ta. Untu! 'tu !ete3atan
*'ano1a 1anat *'utu&!an *ala$ 3ena$'lan !e3utu1an t'n*a!an. Kete3atan *'ano1a
terantun *ar' !e$a$3uan *o!ter $ela!u!an anal'1'1 3a*a *ata ana$ne1'12 3e$er'!1aan
>'1'!2 *an 3e$er'!1aan laorator'u$.
In1'*en a3en*'1't'1 a!ut *' In*one1'a *'la3or!an $ene$3at' urutan tert'n' *'antara
!a1u1;!a1u1 a5at *arurat2 1e3ert' &alna *' neara arat. Walau3un *e$'!'an2 *'ano1a 1erta
!e3utu1an e*a& $a1'& :u!u3 1ul't *' tea!!an. a*a eera3a !ea*aan a3en*'1't'1 a!ut aa!
1ul't *'*'ano1'12 $'1alna 3a*a >a1e a5al *ar' ejala a3en*'1't'1 a!ut *an tan*ana $a1'&
1anat 1a$ar a3ala' 'la 1u*a& *'er'!an tera3' ant''ot'!a. Denan 3e$er'!1aan an
:er$at *an tel't' re1'!o !e1ala&an *'ano1'1 1e!'tar ,B;-. #a&!an 3a*a 5an'ta !e1ala&an*'ano1'1 'n' $en:a3a' /B;B. @al 'n' *a3at *'1a*ar' $en'nat 5an'ta 1er'n t'$ul
anuan oran la'n *enan ejala an 1eru3a *enan a3en*'1't'1 a!ut.
+en'nat $a1ala& *'ata1 $a!a 3erlu *'!eta&u' tan*a2 ejala2 3e$er'!1aanlaorator'u$
1e*er&ana $ana an er3eran 1e:ara er$a!na *alan $en*'ano1'1 a3en*'1't'1a!ut2 1erta
a!ura1' *an 13e1'>'ta1 $o*al'ta1 *'ano1a ter1eut untu! $e$u*a&!an *o!ter *ala$
$en*'ano1a *an $ena$'l !e3utu1an.,
8. Anat)mi A%%en$i!(
A33en*'!1 $eru3a!an oran erentu! taun2 3anjanna !'ra;!'ra ,:$ (!'1aran 8;
,B:$)2 *an er3an!al *' :ae:u$. Lu$enna 1e$3't *' a'an 3ro!1'$al *an $elear *'
a'an *'1tal. Na$un *e$'!'an2 3a*a a'2 a33en*'!1 erentu! !eru:ut2 lear 3a*a
3an!alna *an $ene$3't !e ara& ujunna. Kea*aan 'n' $un!'n $enja*' 1ea
ren*a&na 'n1'*en a33en*'1't'1 3a*a u1'a 'tu. a*a 6B !a1u12 a33en*'!1 terleta!
'ntra3er'toneal. Ke*u*u!an 'tu $e$un!'n!an a33en*'!1 erera! *an ruan era!na
erantun 3a*a 3anjan $e1oa33en*'!1 3enantunna.-
10
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
11/28
A33en*'!1 $eru3a!an *er'=at a'an *ar' $'*ut an ter*a3at *' antara 'leu$ *an
!olon a1:en*en1. Cae:u$ terl'&at 3a*a $'nu !e;B !e&a$'lan *an a333en*'!1 terl'&at 3a*a
$'nu !e;9 !e&a$'lan a'tu a'an ujun *ar' 3rotueran1 :ae:u$. Dala$ 3ro1e1
3er!e$ananna2 a5alna a3en*'!1 era*a 3a*a a3e!1 :ae:u$2 teta3' !e$u*'an erota1'
*an terleta! le'& $e*'al *e!at 3l':a 'leo:ae:al'1.
A33en*'!1 $eru3a!an 1uatu oran l'$>o'* 1e3ert' ton1'l2 3aer 3at:& (analo*enan
#ur1a Far':u1) $e$entu! 3ro*u! '$$unoloul'n. A33en*'!1 a*ala& 1uatu 1tru!tur !e:'l2
erentu! 1e3ert' taun an er!a't $ene$3el 3a*a a'an a5al *ar' 1e!u$. an!alna
terleta! 3a*a 3o1tero$e*'al :ae:u$. a*a Ileo:ae:al jun:t'on ter*a3at Valvula Ileocecalis
(Bauhini) *an 3a*a 3an!al a33en*'!1 ter*a3at valvula appendicularis (Gerlachi).
a*a a33en*'!1 ter*a3at t'a tanea coli an $enatu *'3er1a$unan 1e!u$ *an
eruna untu! $en*ete!1' 3o1'1' a33en*'!1. 0ejala !l'n'! a33en*'1't'1 *'tentu!an ole& leta!
a33en*'!1. o1'1' a33en*'!1 a*ala& retro:ae:al (*' ela!an 1e!u$)2 3el=': (3anul2
1u:ae:al (*' a5a& 1e!u$)2 3re'leal (*' *e3an u1u1 &alu1)2 *an 3o1t'leal (*' ela!an u1u1
&alu1).8
er1ara>an 3ara1'$3at'1 era1al *ar' :aan ner=u1 =au1 an $en'!ut' arter'
$e1enter'!a 1u3er'or *ar' arter' a33en*'!ular'12 1e*an!an 3er1ara>an 1'$3at'1 era1al *ar'ner=u1 tora!al'1 . Ole& !arena 'tu2 ner' ='1eral 3a*a a33en*':'t'1 er$ula *' 1e!'tar
u$'l'!u1.
A33en*'!1 *'=a1!ular'1a1' ole& arter' a3en*'!ular'1 an $eru3a!an :aan *ar' a'an
a5a& arter' 'leo:ol':a. Arter' a33en*'!1 ter$a1u! en* arter'. #'la terja*' 3enu$atan 3a*a
arter' 'n'2 $a!a a33en*'!1 $enala$' anren.Untu! =enana a'tu =. A33en*'!ular'1 an
*'al'r!an !e =. Ileo:ol':a2 teru1 !e =. +e11enter':a 1u3er'or.
e$ulu& l'$>e a33en*'< =er$'>or$'1 *' al'r!an $enuju no*u1 l$3&at':u1 3a*a
$e1oa33en*'< *an 1elanjutna *'al'r!an !e no*' l$3&at':'2 teru1 !e no*' l$3&at':'
$e1enter':' 1u3er'ore1.
Lu$en a33en*'!1 *'la3'1' ole& e3'tel tora!1 erjen'1 !olon. Fol'!el l'$>o'* a*a *'
*ala$ tela 1u$u!o1a 1aat la&'r *an 1e:ara erta&a3 $en'n!at ju$la&na $enja*' -
>ol'!el 1aat 3uerta1. Setela& 'tu a*a 3enuranan 3rore1'> *al$ jar'nan l'$>o'* 1a$3a'
&'lan *ala$ *a1a5ar1a !el'$a atau !eena$ *ar' !e&'*u3an. A*a *ua la3'1an otot *' *ala$*'n*'n a33en*'!1. La3'1an *ala$ (1'r!ular'1) $eru3a!an 3eneru1an otot 1e!u$ an 1a$a.
11
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
12/28
La3'1an luar (lon'tu*'nal'1) *ar' 3enatuan t'a taen'a 1e!u$. S1tratu$ 1'r!ular'1 *an
lon'tu*'nal'1 tun'!a $u1!ular'1 1er'n ta! a*a *ala$ 1eju$la& area2 an $e$un!'n!an
!e1'na$unan tela 1u$u!o1a *an 1ero1a2 1uatu >a!ta 3ent'n *ala$ a3en*'*'t'1 a!ut.,28
9. Fi(i)l)#i A%%en$i!(
A33en*'!1 $en&a1'l!an len*'r ,;- $l 3er &ar'. Len*'r 'tu 1e:ara nor$al *':ura&!an !e
*ala$ lu$en *an 1elanjutna $enal'r !e 1e!u$. @a$atan al'ran len*'r *' $uara a33en*'!1
ta$3a!na er3eran 3a*a 3atoene1'1 a33en*'1't'1.
A5alna2 a3en*'!1 *'ana3 t'*a! $e$'l'!' >un1'. Na$un a!&'r;a!&'r 'n'2 a33en*'!1
*'!ata!an 1eaa' oran '$unolo' an 1e:ara a!t'> $en1e!re1'!an I$unoloul'n A (IA).
Walau3un a33en*'!1 $eru3a!an !o$3onen 'nteral *ar' 1'1te$ Gut Associated Lymphoid
Tissue (0ALT)2 '$unoloul'n 'n' 1anat e>e!t'> 1eaa' 3el'n*un ter&a*a3 'n>e!1' a'tu
$enontrol 3rol'>era1' a!ter'2 netral'1a1' ='ru12 1erta $en:ea& 3enetra1' enteroto!1'n *an
ant'en 'nte1t'nal la'nna. Na$un2 3enan!atan a33en*'!1 t'*a! $e$3enaru&' 1'1te$ '$un
tuu& 1ea ju$la& jar'nan 1e*'!'t 1e!al' j'!a *'an*'n!an *enan ju$la& *' 1aluran :erna
*an 1eluru& tuu&./
. Hi(t)l)#i A%%en$i!(
Ko$3o1'1' &'1tolo' 1eru3a *enan u1u1 e1ar2 ter*'r' *ar' e$3at la3'1an a!n'$u!o1a2 1u$u!o1a2 $u1!ular'1 e!1terna2 *an la3'1an 1ero1a. er$u!aan *ala$ atau $u!o1a
1e:ara u$u$ 1a$a 1e3ert' $u!o1a :olon2 er5arna !un'n $u*a *enan a$aran no*ular2
*an !o$3onen l'$>o'* an 3ro$'nen. Ko$3onen l'$>o'* 'n' $ena!'at!an lu$en *ar'
a33en*'!1 1er'n!al' erentu! 'rreuler (1telata) 3a*a 3otonan $el'ntan.D'n*'nna
er1tru!tur 1eaa' er'!ut %
A. Tun':a $u:o1a
T'*a! $e$3una' ='ll' 'nte1t'nal'1.,. E3'tel2 erentu! 1'l'n*r'1 1ela3'1 *enan 1el 3'ala. #ana! *'te$u!an
1elarenta>'n *an !a*an;!a*an 1el 3anet&.-. La$'na 3ro3r'a2 &a$3'r 1eluru&na ter'1' ole& jar'nan l'$>o'* *enan
a*ana 3ula no*ulu1 L$$3&at':u1 an ter1u1un er*eret;*eret 1e!el'l'n
lu$en. D'antarana ter*a3at :r3ta l'eer!u&n8. La$'na $u1:ular'1 $u:o1a2 1anat t'3'1 *an ter*e1a! ole& jar'nan l'$>o'* *an
!a*an;!a*an ter3utu1;3utu1
#. Tun':a 1u$u:o1a
12
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
13/28
Teal2 'a1ana $enan*un 1el;1el le$a! *an 'n>'ltra1' l'$>o1't an $erata. D'
*ala$ jar'anan tun':a 1u$u:o1a ter*a3at ana$an 3e$ulu& *ara& *an 1ara>.
C. Tun':a $u1:ular'1
Walau3un t'3'12 ta3' $a1'& *a3at *'e*a!an a*ana la3'1an *ua la3'1an.
D. Tun':a 1ero1aTun':a 1ero1ana $e$3una' 1tru!tur an t'*a! 3a*a 'nte1t'nu$ tenue. Ka*an;
!a*an 3a*a 3otonan $el'ntan *a3at *''!ut' 3ula $e1oa33en*'< an $eru3a!an alat
3enantun 1eaa' lanjutan 3er'toneu$ ='1erale.B
;. De1ini(i A%%en$i(iti(
A33en*'1't'1 a*ala& 3era*anan 3a*a a33en*'!1 =er$'>or$'1 atau an *' !enal jua
1eaa' u1u1 untu. D'!la1'>'!a1'!an 1eaa' 1uatu !a1u1 e$eren1'*an $eru3a!an 1ala& 1atu
!a1u1 a!ut a*o$en an 3al'n 1er'n *'te$u'. O1tru!1' lu$en $eru3a!an 3enea
uta$a a33en*'1't'1. Ero1' $e$ran $u!o1a a33en*'!1 *a3at terja*' !arena 3ara1't 1e3ert'
Entamoeba histolytica, Trichuris trichiura, *an Enterobius vermiularis.B
B. E%i$emi)l)#i A%en$i(iti(
In1'*en1 a3en*'1't'1 a!ut *' neara $aju le'& t'n' *ar'3a*a *' neara er!e$an2
teta3' eera3a ta&un tera!&'r an!a !eja*'anna $enurun er$a!na.@al 'n' *'1ea!an ole&
$en'n!atna3enunaan $a!anan er1erat *ala$ $enu 1e&ar';&ar'.A3en*'1't'1 *a3at
*'te$u!an 3a*a 1e$ua u$ur2 &ana 3a*a ana! !uran *ar' 1atu ta&un jaran
*'la3or!an.In1'*en1 tert'n' 3a*a !elo$3o! u$ur -;8 ta&un2 1etela& 'tu $enurun.In1'*en1
3a*a lela!' *an 3ere$3uan u$u$na 1ean*'n2 !e:ual' 3a*a u$ur -;8 ta&un2 'n1'*en1
3a*a lela!' le'& t'n'. a1'en *enan u1'a an le'& *ar' 6 ta&un *'la3or!an 1eana!
B $en'nal a!'at a3en*'1't'1.6
e1e1 !era1 an teruta$a
*'1ea!an ole& 1erat).
#eraa' &al er3eran 1eaa' >a!tor 3en:etu1na. Su$atan lu$en a33en*'!1
$eru3a!an >a!tor an *'aju!an 1eaa' >a!tor 3en:etu1. D' 1a$3'n &'3er3la1'a jar'nan
l'$>e2 >e!al't2 tu$or a33en*'!12 *an :a:'n a1:ar'a1'1 *a3at 3ula $enea!an 1u$atan.
enea la'n an *'*ua *a3at $en'$ul!an a33en*'1't'1 a*ala& ero1' $u!o1a a33en*'!1a!'at 3ara1a't 1e3ert' E. !istolytica.7
13
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
14/28
A*a eera3a >a!tor an $e$3er$u*a& terja*'na ra*an a33en*'!12 *'antarana%
a. Fa!tor O1tru!1'
O1tru!1' lu$en a*ala& 3enea uta$a 3a*a A33en*':'t'1 a:uta. Fe:al't& $eru3a!an
3enea u$u$ o1tru!1' A33en*'o'* *' 1u $u!o1a a33en*'!12 ar'u$ an $ener'n 3a*a
3e$er'!1aan 1'nar 2 'j';'j'an2 all1tone2 :a:'n u1u1 teruta$a "#yuris vermicularis. Rea!1'
jar'nan l'$>at'!2 a'! lo!al $au3un eneral'1ata2 *a3at *'1ea!an ole& 'n>e!1' er1'n'a2
Sal$onella2 *an S&'ella atau a!'at 'n=a1' 3ara1't 1e3ert' Enta$oea2 Stronlo'*e12
Entero'u1 =er$':ular'12 S:&'1to1o$a2 atau A1:ar'1. A33en*'1't'1 jua *a3at *'a!'at!an ole&
'n>e!1' ='ru1 enter'! atau 1'1te$'!2 1e3ert' $ea1le12 :&':!en 3o'ltra1' !u$an !e *'n*'n
a33en*'!1 1e&'na terja*' 3era*anan 1u3urat'> an $en&a1'l!an 3u1 atau nana& 3a*a
*'n*'n a33en*'!1. In>e!1' enteroen $eru3a!an >a!tor 3r'$er 3a*a a33en*'1't'1 a!ut.A*ana >e!ol't& *ala$ lu$en a33en*'!1 an tela& ter'n>e!1' *a3at $e$3eruru! *an
$e3ererat 'n>e!1' !arena terja*' 3en'n!atan 1tana1' >e1e1 *ala$ lu$en a33en*'!1
:. Fa!tor ra1 *an *'etFa!tor ra1 er&uunan *enan !e'a1aan *an 3ola $a!anan 1e&ar';&ar'. #an1a !ul't
3ut'& an *uluna 3ola $a!an ren*a& 1erat $e$3una' re1'!o le'& t'n' *ar' neara an
3ola $a!anna ana! 1erat. Na$un2 1e!aran terja*'na 1eal'!na. #an1a !ul't 3ut'&
ju1tru $erua& !e'a1aan $a!anna !e 3ola $a!an t'n' 1erat. Neara er!e$an an
14
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
15/28
*ulu $e$3una' !e'a1aan $a!an t'n' 1erat2 !'n' eral'& !e 3ola $a!an ren*a& 1erat2
1e&'na $e$'l'!' re1'!o.,2/
enel't'an e3'*e$'olo' $enunju!!an 3eran !e'a1aan $a!an;$a!anan ren*a& 1erat
*an 3enaru& !on1t'3a1' tere&a*a3 t'$ulna a33en*'1't'1. Kon1t'3a1' a!an $ena'!!ante!anan 'ntra1e!al2 an era!'at t'$ulna 1u$atan >un1'onal a33en*'!1 *an
$en'n!atna 3ertu$u&an !u$an >lora !olon 'a1a. Se$uana 'n' a!an $e$3er$u*a&
t'$ulna a33en*'1't'1 a!ut.
=. Pat)1i(i)l)#i a%%en$i(iti(
Sea'an e1ar a33en*'!1 *'1ea!an ole& 1u$atan an !e$u*'an *''!ut' ole&
'n>e!1'. #eera3a &al 'n' *a3at $enea!an 1u$atan2 a'tu &'3er3la1'a jar'nan l'$>o'*2
>e!al't&2 en*a a1'n2 1tr'!tur2 !'n!'n2 3erlen!etan.
#'la a'an 3ro!1'$al a33en*'!1 ter1u$at2 terja*' 1e!re1' $u!u1 an tert'$un
*ala$ lu$en a33en*'!12 1e&'na te!anan 'ntra lu$'ner t'n'. Te!anan 'n' a!an
$enanu al'ran l'$>e 1e&'na terja*' e*e$a *an ter*a3at lu!a 3a*a $u!o1a2 1ta*'u$ 'n'
*'1eut a33en*'1't'1 a!ut r'nan.Te!anan an $en'n'2 e*e$a *an *'1erta' 'n>la$a1'
$enea!an o1tru!1' al'ran =ena 1e&'na $enea!an tro$o1'1 an $e$3ererat
'1!e$' *an e*e$a. a*a lu$en a33en*'!1 jua ter*a3at a!ter'2 1e&'na *ala$ !ea*aanter1eut 1ua1ana lu$en a33en*'!1 :o:o! uat a!ter' untu! *'a3e*e1'1 *an 'n=a1' !e *'n*'n
*an $e$ela& *'r' 1e&'na $en'$ul!an 'n>e!1' *an $en&a1'l!an 3u1. Sta*'u$ 'n' *'1eut
a33en*'1't'1 a!ut 3urulenta.
ro1e1 ter1eut erlan1un teru1 1e&'na 3a*a 1uatu 1aat al'ran *ara& arter' jua
teranu2 teruta$a a'an ante $e1enter'al an $e$3una' =a1!ular'1a1' $'n'$al2
1e&'na terja*' 'n>ar! *an anren2 1ta*'u$ 'n' *'1eut a33en*'1't'1 anreno1a. a*a
1ta*'u$ 'n' 1u*a& terja*' $'!ro3er>ora1'2 !arena te!anan 'ntralu$'nal an t'n' *'ta$a&a*ana a!ter' *an $'!ro3er>ora1'2 $en*oron 3u1 1erta 3ro*u! 'n>e!1' $enal'r !e rona
a*o$en. Sta*'u$ 'n' *'1eut a33en*'1't'1 a!ut 3er>ora1'2 *'$ana $en'$ul!an 3er'ton't'1
u$u$ *an a1e1 1e!un*er. Ta3' 3ro1e1 3erjalanan a33en*'1't'1 t'*a! $ulu1 1e3ert' ter1eut *'
ata12 !arena a*a u1a&a tuu& untu! $elo!al'1'r te$3at 'n>e!1' *enan :ara Wall'n O>>M ole&
o$entu$2 len!un u1u1 &alu12 :ae:u$2 :olon2 *an 3er'toneu$ 1e&'na terja*' u$3alan
$a11a 3le!$on an $ele!at erat. Kea*aan 'n' *'1eut a33en*'1't'1 'n>'ltrate.-2/
15
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
16/28
A33en*'1't'1 'n>'ltrate a*ala& 1uatu 3le!$on an eru3a $a11a an $e$en!a! *an
ter*'r' *ar' a33en*'!12 u1u12 o$entu$2 *an 3er'toneu$ *enan 1e*'!'t atau tan3a
3enu$3ulan 3u1. U1a&a tuu& untu! $elo!al'1'r 'n>e!1' '1a 1e$3urna atau t'*a! 1e$3urna2
a'! !arena 'n>e!1' an erjalan terlalu :e3at atau !on*'1' 3en*er'ta an !uran a'!2
1e&'na a33en*'!ular 'n>'ltrate *'a' $enja*' *ua a'tu a33en*'!uler 'n>'ltrate $o'le *an
a33en*'!uler 'n>'ltrate >'ora1' $un!'n $a1'& terja*' 3a*a 5all'n o>> an 1e$3urna 1e&'na a!an
terentu! a1e1 3r'$er. Se*an!an 3a*a 5all'n o>> an elu$ 1e$3urna a!an terentu!
a1e1 1e!un*er an '1a $enea!an 3er'ton't'1 u$u$.
A33en*'!1 an 3erna& $era*an t'*a! a!an 1e$u& 1e$3urna2 teta3' a!an
$e$entu! jar'nan 3arut an $enea!an 3erlen!etan *enan jar'nan 1e!'tarna *an
$en'$ul!an o1tru!1'. erlen!etan 'n' *a3at $en'$ul!an !elu&an erulan *' 3erut
!anan a5a&. a*a 1uatu !et'!a oran 'n' *a3at $era*an a!ut la' *an *'nata!an 1eaa'
$enala$' e!1a1era1' a!ut. A33en*'1't'1 terja*' *ar' 3ro1e1 'n>la$a1' r'nan &'na
3er>ora1'2 !&a1 *ala$ -/;86 ja$ 1etela& $un:ulna ejala2 !e$u*'an *''!ut' *enan
3e$entu!an a1e1 1etela& -;8 &ar'.B27
>. Mani1e(ta(i Klini(A33en*'1't'1 a!ut 1er'n ta$3'l *enan ejala !&a1 an *'*a1ar' ole& terja*'na
3era*anan $en*a*a! 3a*a u$a' :a:'n an $e$er'!an tan*a 1ete$3at2 a'! *'1erta'
$au3un t'*a! *'*'1ert'a *enan ran1an 3er'toneu$ lo!al. 0ejala !la1'! a33en*'1't'1 'ala&
ner' 1a$ar;1a$ar *an tu$3ul an $eru3a!an ner' ='1eral *' *aera& e3'a1tr'u$ *' 1e!'tar
u$'l'!u1. Kelu&an 'n' 1er'n *'1erta' $ual *an !a*an a*a $unta&. U$u$na2 na>1u $a!an
$enurun. Dala$ eera3a ja$2 ner' a!an er3'n*a& !e !anan a5a& !e t't'! +: #urne.
D'1'n'2 ner' *'ata1 le'& taja$ *an le'& jela1 leta!na an $eru3a!an ner' 1o$at'! 1ete$3at. Ka*an t'*a! a*a ner' e3'a1tr'u$2 teta3' ter*a3at !on1t'3a1' 1e&'na 3en*er'ta
$era1a $e$erlu!an oat 3en:a&ar. T'n*a!an 'tu *'ana3 era&aa !arena '1a
$e$3er$u*a& terja*'na 3er>ora1'. #'la ter*a3at 3ern1anan 3er'toneu$2 'a1ana 3a1'en
$enelu& 1a!'t 3erut 'la erjalan atau atu!.
#'la a33en*'!1 terleta! retro1e!al retro3er'toneal. Tan*a ner' 3erut !anan a5a& t'*a!
e'tu jela1 *an t'*a! a*a tan*a ran1anan 3er'toneal !arena a33en*'!1 terl'n*un ole&
16
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
17/28
1e!u$. Ra1a ner' le'& !e ara& 3erut 1'1' !anan atau ner' t'$ul 3a*a 1aat erjalan !arena
!ontra!1' otot 31oa1 $aor an $enean *ar' *or1al.
J'!a a33en*'!1 ta*' $ene$3el !e !an*un !e$'&2 *a3at terja*' 3en'n!atan >re!uen1'
!en:'n a!'at ran1anan a33en*'!1 ter&a*a3 *'n*'n !an*un !e$'&. Ra*an 3a*aa33en*'!1 an terleta! *' rona 3el='1 *a3at $en'$ul!an ejala *an tan*a ran1anan
1'$o'* atau re!tu$ 1e&'na 3er'1talt'! $en'n!at *an 3eno1onan re!tu$ $en*a1' le'&
:e3at 1erta erulan.
0ejala a33en*'1't'1 a!ut 3a*a ana! t'*a! 13e1'>'!. a*a a5alna2 ana! 1er'n &ana
$enunju!!an ejala re5el *an t'*a! $au $a!an. Ana! 1er'n t'*a! '1a $elu!'1!an ra1a
ner'na. #eer3a ja$ !e$u*'an2 ana! a!an $unta& 1e&'na $enja*' le$a& *an letar'!.
Karena ejala an t'*a! !&a1 ta*'2 a33en*'1't'1 1er'n aru *'!eta&u' 1etela& terja*'
3er>ora1'. a*a a'2 9; a33en*'1't'1 aru *'!eta&u' 1etela& terja*' 3er>ora1'.
a*a eera3a !ea*aan2 a33en*'1't'1 aa! 1ul't *' *'ano1'1 1e&'na t'a*a! *'tanan'
3a*a 5a!tuna *an terja*' !o$3l'!a1'. +'1alna2 3a*a oran eru1'a lanjut2 ejalana 1er'n
1a$ar;1a$ar 1aja 1e&'na le'& *ar' 1e3aru& 3en*er'ta aru *a3at *'*'ano1'1 1etela&
3er>ora1'.
a*a !e&a$'lan2 !elu&an uta$a a33en*'1't'1 a*ala& ner' 3erut2 $ual2 *an $unta&. @al
'n' 3erlu *':er$at' !arena 3a*a !e&a$'lan tr'1e$e1ter 3erta$a 1er'n jua terja*' $aul
*an$unta&. a*a !e&a$'lan lanjut2 1e!u$ *an a33en*'!1 ter*oron !e !ran'olateral
1e&'na !elu&an t'*a! *'ra1a!an *' 3erut !anan a5a& teta3' le'& *' re'o lu$al !anan.-
?. Dia#n)(i( A%en$i(iti(
a. Ana$ne1'1
Untu! $enea!!an *'ano1'1 3a*a a3en*'1't'1 *'*a1ar!an ata1 ana$ne1'1 *'ta$a&
*enan 3e$er'!1aan laorator'u$ 1arta 3e$er'!1aan 3enunjan la'nna. 0ejala
a33en*'1't'1 *'tea!!an *enan ana$ne1'12 a*a / &al 3ent'n a'tu %
o Ner' $ula " $ula *' e3'a1tr'u$ ( ner' ='1:eral ) an eera3a 5a!tu
!e$u*'an $enjalar !e 3erut !anan a5a&.
o +unta& ole& !arena ner' ='1:eral
o De$a$
17
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
18/28
o 0ejala la'n a*ala& a*an le$a& *an !uran na>1u $a!an2 3en*er'ta
na$3a! 1a!'t2 $en&'n*ar!an 3erera!an 3a*a *aera& 3erut.
. e$er'!1aan >'1'!
,) In13e!1'
Ka*an 1u*a& terl'&at 5a!tu 3en*er'ta erjalan 1a$'l un!u! *an
$e$ean 3erut. en*er'ta ta$3a! !e1a!'tan. a*a 'n13e!1' 3erut t'*a!
*'te$u!an a$aran 13e1'>'!. Ke$un 1er'n terl'&at 3a*a 3en*er'ta *enan
!o$3l'!a1' 3er>ora1'. enonjolan 3erut !anan a5a& '1a *'l'&at 3a*a $a11a
atau a1e1 a33en*'!uler.
-) Au1!ulta1'
er'1talt'! u1u1 1er'n nor$al. er'1talt': *a3at &'lan 3a*a 'leu1 3aral't'!
!arena 3er'ton't'1 eneral'1ata a!'at a33en*'1't'1 3er>orata.
8) al3a1'
Denan 3al3a1' *' *aera& t't'! +:. #urne *'*a3at!an tan*a;tan*a 3er'ton't'1
lo!al a'tu%
o Ner' te!an (?) +:. #urnea*a 3al3a1' *'*a3at!an t't'! ner' te!an !ua*ran a5a& atau t't'! +:
#urne *an 'n' $eru3a!an tan*a !un:' *'ano1'1.o Ner' le3a1 (?)!arena ran1anan 3er'toneu$
Reoun* ten*erne11 (ner' le3a1 te!an) a*ala& ra1a ner' an &eat
(*a3at *enan $el'&at $'$'! 5aja&) *' a*o$en !anan a5a& 1aat
te!anan 1e:ara t'a;t'a *'le3a1!an2 1etela& 1eelu$na *'la!u!an 3ene!anan an 3erla&an *an *ala$ *'t't'! +: #urne.
o De>en1 $u1!uler(?) !arena ran1anan +.Re!tu1 A*o$'n'1De>en1 $u1!uler a*ala& ner' te!an 1eluru& la3anan a*o$en an
$enunju!!an a*ana ran1anan 3er'toneu$ 3ar'etal.a*a a33en*'!1 leta!
retro3er'toneal2 *e>an1 $u1:ular $un!'n t'*a! a*a2 an a*a ner'
3'nan.
e$er'!1aan Re:tal Tou:&er
18
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
19/28
A!an *'*a3at!an ner' 3a*a ja$ ;,-. a*a a3en*'1't'1 3el='!a a!an
*'*a3at!an ner' terata1 1e5a!tu *'la!u!an :olo! *uur./
/) er!u1' % ner' !etu! (?)
:. e$er'!1aan !&u1u14tan*a !&u1u1
• Ro=1'n 1'nene!anan 3erut !'r' a5a& terja*' ner' 3erut !anan a5a&2 !arena te!anan
$eran1an 3er'1talt': *an u*ara u1u12 1e&'na $enera!!an 3er'toneu$
1e!'tar a33en*'< an $era*an (1o$at': 3a'n)• #lu$er 1'n
D'1eut jua *enan ner' le3a1. al3a1' 3a*a !ua*ran !'r' a5a& atau
!olateral *ar' an 1a!'t !e$u*'an *'le3a1!an t'a;t'a2 a!an tera1a ner' 3a*a!ua*ran !anan a5a& !arena 'r'ta1' 3er'toneal 3a*a 1'1' an erla5anan.
• 1oa1 1'nD'la!u!an *enan ran1anan $u1!ulu1 31oa1. A*a - :ara $e$er'!1a%,. A!t'> % a1'en telentan2 tun!a' !anan luru1 *'ta&an 3e$er'!1a2 3a1'en
$e$>le!1'!an art':ulat'on :o% a1'en $'r'n !e!'r'2 3a&a !anan *'&'3ere!1ten1'!an 3e$er'!1a2
31oa1 1'n (?) 'la tera1a ner' 3erut !anan a5a&.
• Oturator 1'nD'la!u!an *enan $enuru& 3a1'en t'*ur telentan2 lalu *'la!u!an era!an
>le!1' *an en*orota1' 1en*' 3anul atau art':ulat'on :o
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
20/28
o e$er'!1aan ur'n % untu! $el'&at a*ana er'tro1't2 leu!o1't2 *an a!ter'
*ala$ ur'n. e$er'!1aan 'n' 1anat $e$antu *ala$ $en'n!'r!an
*'ano1'1 an*'n 1e3ert' 'n>e!1' 1aluran !e$'& atau atu 'njal an
$e$3una' ejala !l'n'1 an &a$3'r 1a$a *enan a33en*'1't'1.
o e$er'!1aan laorator'u$ la'n an $en*u!un *'ano1a a33en*'1't'1
a*ala& C; rea!t'> 3rote'n. CR $eru3a!an rea!tan >a1e a!ut ter&a*a3
'n>e!1' a!ter'a an *'entu! *' &e3ar. Ka*ar 1eru$ $ula' $en'n!at
3a*a 6;,- ja$ 1etela& 'n>la$a1' jar'nan. Teta3' 3a*a u$u$na2
3e$er'!1aan 'n' jaran *'una!an !arena t'*a! 13e1'>'!. S3e1'>'ta1na
&ana $en:a3a' B;97 *an &a1'l *ar' CR t'*a! *a3at $e$e*a!an t'3e
*ar' 'n>e!1' a!ter'.
-) Foto 3olo1 a*o$en
Ra*'olo' 3olo1 t'*a! 13e1'>'!2 u$una t'*a! e>e!t'> untu! 'aa2 *an
*a3at $ene1at!an *ala$ 1tua1' tertentu. Dala$ B2 1uatu >e!al't& ura$
$un!'n t'*a! terl'&at *' !ua*ran !anan a5a&. Foto 3olo1 a*o$en *a3at
*'una!an untu! $en'n!'r!an *'ano1'1 an*'n. a*a a33en*'1't'1 a!ut
*a3at terl'&at anor$al $as patternM *ar' u1u12 ta3' &al 'n' t'*a! 13e1'>'!.D'te$u!an >e!al't& *a3at $en*u!un *'ano1'1. Da3at *'te$u!an 3ula a*ana
local air %luid level 2 3en'n!atan *en1'ta1 jar'nan luna! 3a*a !ua*ran !anan
a5a&2 3erua&an aanan 31oa1 l'ne2 *an %ree air (jaran) 'la terja*'
3er>ora1'. Foto 3olo1 u$u$na t'*a! *'anjur!an !e:ual' !on*'1' tertentu
$'1alna 3er>ora1'2 o1tru!1' u1u12 1aluran !e$'& !al!ulu1. Walau3un
*e$'!'an2 >oto 3olo1 a*o$en u!anla& 1e1uatu an rut'n atau &aru1
*'!erja!an *ala$ $ene=alua1' 3a1'en *enan ner' a*o$en an a!ut.,
8) US0
+eru3a!an 3e$er'!1aan an a!urat untu! $enentu!an *'ano1'1
a33en*'1't'1. Te!n'!na t'*a! $a&al2 *a3at *'la!u!an *enan :e3at2 t'*a!
'n=a1'>2 t'*a! $e$utu&!an !ontra1 *an *a3at *'una!an 3a*a 3a1'en an
1e*an &a$'l !arena t'*a! $enanu 3a3aran ra*'a1'. Se:ara 1onora>'2
a33en*'!1 *''*ent'>'!a1'!an 1eaa' blind end M2 tan3a 3er'1talt'! u1u1.
Kr'ter'a 1onora>' untu! $en*'ano1'1 a33en*'1't'1 a!ut a*ala& a*ana
20
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
21/28
noncompressible a33en*'!1 1ee1ar 6 $$ atau le'& 3a*a *'a$eter
antero3o1ter'or2 a*ana a33en*':ol't&2 'nteru31' 3a*a !ont'nu'ta1 la3'1an
1u$u!o1a2 *an :a'ran atau $a11a 3er'a33en*':eal. Te$uan 3er>ora1'
a33en*'1't'1 ter$a1u! :a'ran 3er':e:al lo:ulate*2 3&le$on (1eua& *e>'n'1'
3ena!'t la3'1an 1tru!tur *'n*'n a33en*'!1) atau a1e12 le$a! 3er':e:al
$enonjol2 *an !e&'lanan !el'l'n *ar' laer 1u$u!o1a.
Fal1e (?) *a3at *'te$u!an 3a*a a*ana *'lata1' tua >alo3'' *an 3a*a
3a1'en an oe1e &a1'lna '1a t'*a! a!urat2 *'=ert'!ulu$ +e:!el2
*'=ert'!ul't'1 :e:al2 3ena!'t ra*an u1u12 3ena!'t ra*an 3anul2 *an
en*o$etr'o1'1. Se*an!an >al1e (;) *'*a3at!an 3a*a a33en*'!1.
/) #ar'u$ ene$a
a'tu 1uatu 3e$er'!1aan ;Ra *enan $e$a1u!!an ar'u$ !e :olon $elalu'
anu1. #ar'u$ ene$a $eru3a!an !ontra 'n*'!a1' 3a*a 1u13e! a33en*'1't'1 a!ut
1ea 3a*a a3en*'1't'1 a!ut a*a !e$un!'nan 1u*a& terja*' $'!ro3er>ora1'
1e&'na !ontra1 *a3at $a1u! !e 'ntraa*o$en $enea!an 3enearan
!u$an !e 'ntraa*o$en. #ar'u$ ene$a 'n*'!a1' untu! a3en*'1't'1 !ron'!.
A3en*'!ora$ *'la!u!an *enan :ara 3e$er'an !ontra1 #aSO/ 1eru! &alu1an *'en:er!an *enan 3eran*'nan , % 8 1e:ara 3eroral *an *'$'nu$
1eelu$ !uran le'& 9 " , ja$ untu! ana! " ana! atau , " ,- ja$ untu!
*e5a1a. e$er'!1aan 'n' *'!ata!an 3o1't'> 'la $enunju!!an a33en*'!1 an
non&%illin$ *enan 'n*enta1' *ar' :ae:u$ $enunju!!an a*ana a33en*'1't'1
!ron'1. @al 'n' $enunju!!an a*ana 'n>la$a1' 3er':ae:al. 'alse ne$ative
(partial %illin$) *'*a3at!an 3a*a , !a1u1. #ar'u$ ene$a 'n' 1u*a& t'*a! la'
*'una!an 1e:ara rut'n *ala$ $ene=alua1' 3a1'en an *':ur'a' $en*er'ta
a33en*'1't'1 a!ut.82B
B) CT S:an
Sanat eruna 3a*a 3a1'en an *':ur'a' $enala$' 3ro1e1 'n>la$a1'
3a*a a*o$en *an a*ana ejala t'*a! !&a1 untu! a33en*'1't'1. A33en*'!1
nor$al a!an terl'&at 1tru!tur tuular t'3'1 3a*a !ua*ran !anan a5a& an
*a3at $enja*' o3a! *enan !ontra1. A33en*':ol't& terl'&at 1eaa' !al1'>'!a1'
&o$oenu1 erentu! :'n:'n (&alo 1'n)2 *an terl'&at 3a*a -B 3o3ula1'. (7)
21
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
22/28
A33en*'1't'1 a!ut *a3at *'*'ano1a er*a1ar!an CT;S:an a3a'la
*'*a3at!an a33en*'!1 an anor$al *enan 'n>la$a1' 3a*a 3er'a33en*':eal.
A33en*'!1 *'!ata!an anor$al a3a'la ter*'1ten1' atau $eneal *an $e$e1ar
B;7 $$. Se*an!an an ter$a1u! 'n>la$a1' 3er'a33en*':eal antara la'n
a*ala& a1e12 !u$3ulan :a'ran2 e*e$a2 *an 3&le$on. In>la$a1'
3er'a33en*':eal atau e*e$ terl'&at 1eaa' 3er!a3uran *ar' le$a!
$e1enter'u$ (dirty %at M)2 3enealan >a1:'a lo!al'12 *an 3en'n!atan *en1'ta1
jar'nan luna! 3a*a !ua*ran !anan a5a&. CT;S:an !&u1u1na *'una!an
3a*a 3a1'en an $enala$' 3enananan ejala !l'n'1 an telat (/9;7- ja$)
1e&'na *a3at er!e$an $enja*' 3&le$on atau a1e1. Fe!al't& *a3at
*enan $u*a& terl'&at2 teta3' a*ana >e!al't& u!an 3atono$on'! a*ana
a33en*'1't'1. Te$uan 3ent'n a*ala& arrohead si$n an *'1ea!an
3enealan *ar' :ae:u$.
Ke!uranan *ar' CT;S:an ter$a1u! $un!'n 'o*'na1';!ontra1;$e*'a
aler'2 !et'*a!na$anan 3a1'en *ar' 3e$er'an $e*'a !ontra1 (teruta$a j'!a
$e*'a !ontra1 re!tal *'una!an)2 3a3aran ra*'a1' 3en'on2 'aa *an t'*a!
*a3at *'una!an untu! 5an'ta &a$'l. 6
e. S:or'n A33en*'1't'1
S!or Al=ara*o
Se$ua 3en*er'ta *enan 1u13e! a33en*'1't'1 a!ut *'uat 1!or al=ara*o *an
*'!la1'>'!a1'!an $enja*' - !elo$3o! a'tu % 1!or 6 *an 1!or 6. Selanjutna
*'la!u!an a3en*'!to$'2 1etela& o3era1' *'la!u!an 3e$er'!1aan A ter&a*a3
jar'nan a3en*'!1 *an &a1'lna *'!la1'>'!a1'!an $enja*' - !elo$3o! a'tu %
ra*an a!ut *an u!an ra*an a!ut.
22
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
23/28
Keteranan Al=ara*o 1:ore %
Inter3reta1' *ar' +o*'>'e* Al=ara*o S:ore %
, " / 1anat $un!'n u!an a33en*'1't'1 a!ut
B " 7 1anat $un!'n a33en*'1't'1 a!ut
9 " , 3a1t' a33en*'1't'1 a!ut
enananan er*a1ar!an 1!or Al=ara*o %
, " / % o1er=a1'
B " 7 % ant''ot'!
9 " , % o3era1' *'n',28
8@. Dia#n)(i( Ban$in# A%en$i(iti(Tan*a " tan*a an $e$e*a!an a3en*'1't'1 *enan 3ena!'t la'n a*ala& %
a. 0a1troenter't'1
a*a a1troenter't'12 $ual;$unta& *an *'are $en*a&ulu' ra1a 1a!'t. Sa!'t 3erut
le'& r'nan *an t'*a! erata1 tea1. @'3er3er'1talt'! 1er'n *'te$u!an. ana1 *an
leu!o1'to1'1 !uran $enonjol *'an*'n!an *enan a33en*'1't'1.
. L'$>a*en't'1 $e1enter':a
#'a1ana *'*a&ulu' ole& enter't'1 atau a1troenter't'1. D'tan*a' *enan ner' 3erut
an 1a$ar;1a$ar teruta$a *'1eela& !anan2 *an *'1erta' *enan 3era1aan $ual;
$unta&.
23
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
24/28
:. era*anan 3el='1
Tua Fallo3' !anan *an o=ar'u$ terleta! *e!at a33en*'!1. Ra*an !e*ua oran 'n'
1er'n er1a$aan 1e&'na *'1eut 1al3'no;oo>or't'1 atau a*ne1't'1. Untu!
$enea!!an *'ano1'1 3ena!'t 'n' *'*a3at!an r'5aat !onta! 1e!1ual. Su&u
'a1ana le'& t'n' *ar'3a*a a33en*'1't'1 *an ner' 3erut a'an a5a& le'&
*'>u1. #'a1ana *'1erta' *enan !e3ut'&an. a*a :olo! =a'nal j'!a uteru1
*'aun!an $a!a a!an tera1a ner'.
*. Ke&a$'lan E!to3'!
A*ana r'5aat ter&a$at $en1trua1' *enan !elu&an an t'*a! $enentu. J'!a
terja*' ru3tur tua atau aortu1 *'luar ra&'$ *enan 3er*ara&an a!an t'$ul ner'
an $en*a*a! *'>u1 *' *aera& 3el='1 *an $un!'n a!an terja*' 1o!
&'3o=ole$'!. a*a 3e$er'!1aan :olo! =a'nal *'*a3at!an ner' *an 3enonjolan
!a=u$ *oula12 *an 3a*a !ul*o1ente1'1 a!an *' *a3at!an *ara&.
e. D'=ert':ul't'1
+e1!'3un *'=er:ul't'1 'a1ana terleta! *' 3erut a'an !'r'2 teta3' !a*an;!a*an
*a3at jua terja*' *' 1eela& !anan. J'!a terja*' 3era*anan *an ru3tur 3a*a
*'=ert':ulu$ ejala !l'n'1 a!an 1u!ar *'e*a!an *enan ejala;ejala a33en*'1't'1.
>. #atu ureter atau atu 'njal
A*ana r'5aat !ol'! *ar' 3'nan !e 3erut $enjalar !e 'nu'nal !anan
$eru3a!an a$aran an !&a1. @e$atur'a 1er'n *'te$u!an. Foto 3olo1
a*o$en atau urora>' 'ntra=ena *a3at $e$a1t'!an 3ena!'t ter1eut.6
88. Penatala!(anaan
Penan##ulan#an !)n(e"ati1 , (e*elum )%e"a(i
a O1er=a1'
Dala$ 9;,- ja$ 1etela& t'$ulna !elu&an2 tan*a *an ejala a3en*'1't'1 1er'n!al'
$a1'& elu$ jela1. Dala$ !ea*aan 'n' o1er=a1' !etat 3erlu *'la!u!an. a1'en *'$'nta
24
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
25/28
$ela!u!an t'ra& ar'n *an *'3ua1a!an. La!ta1'> t'*a! ole& *'er'!an 'la *':ur'a' a*ana
a3en*'1't'1 atau3un entu! 3er'ton't'1 la'nna.
e$er'!1aan a*o$en *an re:tal 1erta 3e$er'!1aan *ara& (le!o1't *an &'tun jen'1)
*'ulan 1e:ara 3er'o*':. Foto a*o$en *an tora!1 tea! *'la!u!an untu! $en:ar'
!e$un!'nan a*ana 3enul't la'n. a*a !eana!an !a1u12 *'ano1'1 *'tea!!an *enan
lo!al'1a1' ner' *' *aera& !anan a5a& *ala$ ,- ja$ 1etela& t'$ulna !elu&an.,26
Ant''ot'!
a*a a3en*'1't'1 tan3a !o$3l'!a1' 'a1ana t'*a! 3erlu *'er'!an ant''ot'!2 !e:ual'
3a*a a3en*'1't'1 anreno1a atau a3en*'1't'1 3er>orata. enun*aan t'n*a! e*a& 1a$'l
$e$er'!an ant''ot'! *a3at $ena!'at!an a1e1 atau 3er>ora1'. e$er'an ant''ot'!
eruna untu! $en:ea& 'n>e!1'. a*a 3en*er'ta a33en*':'t'1 3er>ora1'2 1eelu$ o3era1'
*'la!u!an 3enant'an :a'ran *an ele!trol't2 1erta 3e$er'an ant''ot'! 1'1te$'!.
enoatan tunal an tera'! untu! u1u1 untu an 1u*a& $era*an4a3en*'1't'1
a!ut a*ala& *enan jalan $e$uan 3eneana (o3era1' a33en*e!to$'). a1'en 'a1ana
tela& *'3er1'a3!an *enan 3ua1a antara / 1a$3a' 6 ja$ 1eelu$ o3era1' *an *'la!u!an
3e$a1anan :a'ran 'n>u1 aar t'*a! terja*' *e&'*ra1'. e$'u1an a!an *'la!u!an ole& *o!ter
a&l' ana1te1' *enan 3e$'u1an u$u$ atau 13'nal4lu$al. a*a u$u$na2 te!n'!
!on=en1'onal o3era1' 3enan!atan u1u1 untu *enan :ara 'r'1an 3a*a !ul't 3erut !anan
a5a& *' ata1 *aera& a3en*'!1.
era'!an !ea*aan u$u$ *enan 'n>u12 3e$er'an ant''ot'! untu! !u$an ra$
neat'> *an 3o1't'> 1erta !u$an anaero2 *an 3e$a1anan 3'3a na1oa1tr'! 3erlu *'la!u!an
1eelu$ 3e$e*a&an.
O%e"a(i
#'la *'ano1a 1u*a& te3at *an jela1 *'te$u!an a33en*'1't'1 $a!a t'n*a!an an*'la!u!an a*ala& o3era1' $e$uan a33en*'!1 (a33en*e!to$'). enun*aan a33en*e!to$'
*enan 3e$er'an ant''ot'! *a3at $ena!'at!an a1e1 *an 3er>ora1'. a*a a1e1 a33en*'!1
*'la!u!an draina$e ($eneluar!an nana&).
Tatala!1ana a3en*'1't'1 3a*a !eana!an !a1u1 a*ala& a3en*e!to$'. Keterla$atan
*ala$ tatala!1ana *a3at $en'n!at!an !eja*'an 3er>ora1'.7
Denan 3en'n!atan 3enunaan la3aro1!o3' *an 3en'n!atan te!n'! la3aro1!o3'!2
a3en*e!to$' la3aro1!o3'! $enja*' le'& 1er'n. ro1e*ur 'n' 1u*a& teru!t' $en&a1'l!anner' 3a1:a e*a& an le'& 1e*'!'t2 3e$ul'&an an le'& :e3at *an an!a !eja*'an 'n>e!1'
25
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
26/28
lu!a an le'& ren*a&2 a!an teta3' ter*a3at 3en'n!atan !eja*'an a1e1 'ntra a*o$en *an
3e$anjanan 5a!tu o3era1'. La3aro1!o3' 'tu *'!erja!an untu! *'ano1a *an tera3' 3a*a
3a1'en *enan a!ut a*o$en2 teruta$a 3a*a 5an'ta. #eera3a 1tu*' $enata!an a&5a
la3aro1!o3' $en'n!at!an !e$a$3uan *o!ter e*a& untu! o3era1'./
Pa(a)%e"a(i
erlu *'la!u!an o1er=a1' tan*a;tan*a ='tal untu! $eneta&u' terja*'na 3en*ara&an
*' *ala$2 1o!2 &'3erter$'a2 atau anuan 3erna>a1an. An!at 1on*e la$un 'la 3a1'en
tela& 1a*ar2 1e&'na a13'ra1' :a'ran la$un *a3at *':ea&. #ar'n!an 3a1'en *ala$ 3o1'1'
Fo5ler. a1'en *'!ata!an a'! 'la *ala$ ,- ja$ t'*a! terja' anuan. Sela$a 'tu 3a1'en
*'3ua1a!an. #'la t'n*a!an o3era1' le'& e1ar2 $'1alna 3a*a 3er>ora1' atau 3er'ton't'1
u$u$2 3ua1a *'teru1!an 1a$3a' >un1' u1u1 !e$al' nor$al. #er'!an $'nu$ $ula' ,B
$l4ja$ 1ela$a / " B ja$ lalu na'!!an $enja*' 8 $l4ja$. Kee1o!an &ar'na er'!an
$a!anan 1ar'n *an &ar' er'!utna *'er'!an $a!anan luna! Satu &ar' 3a1:ao3era1' 3a1'en
*'anjur!an untu! *u*u! tea! *' te$3at t'*ur 1ela$a -< 8 $en't. a*a &ar' !e*ua 3a1'en
*a3at er*'r' *an *u*u! *' luar !a$ar. @ar' !e tuju& ja&'tan *a3at *'an!at *an 3a1'en
*'3erole&!an 3ulan./
89. K)m%li!a(i
A3en*'1't'1 a*ala& 3ena!'t an jaran $ere*a *enan 13ontan2 teta3' 3ena!'t 'n'
t'*a! *a3at *'ra$al!an *an $e$3una' !e:en*erunan $enja*' 3rore1'> *an $enala$'
3er>ora1'. Karena 3er>ora1' jaran terja*' *ala$ 9 ja$ 3erta$a2 o1er=a1' a$an untu!
*'la!u!an *ala$ $a1a ter1eut.
Tan*a;tan*a 3er>ora1' $el'3ut' $en'n!atna ner'2 13a1$e otot *'n*'n 3erut
!ua*ran !anan a5a& *enan tan*a 3er'ton't'1 u$u$ atau a1e1 an terlo!al'1a1'2 'leu12
*e$a$2 3e$entu!an a1e1 tela& terja*' 1eja! 3a1'en 3erta$a !al' *atan2 *'ano1'1 *a3at
*'tea!!an *enan 3a1t'.
#'la terja*' 3er'ton't'1 u$u$ tera3' 13e1'>'! an *'la!u!an a*ala& o3era1' untu!
$enutu3 a1al 3er>ora1'. Se*an!an t'n*a!an la'n 1eaa' 3enunjan% t'ra& ar'n *ala$ 3o1'1'
>o5ler $e*'u$2 3e$a1anan N0T2 3ua1a2 !ore!1' :a'ran *an ele!trol't2 3e$er'an an
1e1ua' *enan &a1'l !ultur2 tran1>u1e untu! $enata1' ane$'a2 *an 3enananan 1o! 1e3t':
1e:ara 'nten1'>2 'la a*a.
26
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
27/28
#'la terentu! a1e1 a3en*'!1 a!an teraa $a11a *' !ua*ran !anan a5a& an
:en*erun $enele$un !e ara& re:tu$ atau =a'na. Tera3' *'n' *a3at *'er'!an
!o$'na1' ant''ot'!. Denan 1e*'aan 'n' a1e1 a!an 1eera $en&'lan2 *an a3en*'!to$'
*a3at *'la!u!an 6;,- $'nu !e$u*'an. a*a a1e1 an teta3 3rore1'> &aru1 1eera
*'la!u!an *ra'na1e. A1e1 *aera& 3el='1 an $enonjol !ea ra& re:tu$ atau =a'na *enan
>lu!tua1' 3o1't'> jua 3erlu *'uat!an *ra'na1e.
Tro$o>le't'1 1u3urat'> *ar' 11te$ 3ortal jaran terja*' teta3' $eru3a!an !o$3l'!a1'
an letal. @al 'n' &aru1 !'ta :ur'a' 'la *'te$u!an *e$a$ 1e31'12 $en''l2 &e3ato$eal'2
*an '!teru1 1etela& terja*' 3er>ora1' a3en*'!1. a*a !ea*aan 'n' *''n*'!a1'!an 3e$er'an
ant''ot': !o$'na1' *enan *ra'na1e.
Ko$3l'!a1' la'n an *a3at terja*' eru3a a1e1 1u>ren'!u1 *an >o!al 1e31'1
'ntraa*o$'nal la'n. O1tru!1' 'nte1t'nal jua *a3at terja*' a!'at 3erlen!etan.6
8. P")#n)(i(
Denan *'ano1'1 an a!urat *an 3e$e*a&an2 t'n!at $ortal'ta1 *an $or'*'ta1
1anat !e:'l. Keterla$atan *'ano1'1 a!an $en'n!at!an $or'*'ta1 *an $ortal'ta1 j'!a
terja*' !o$3l'!a1'. Seranan erulan *a3at terja*' 'la a3en*'!1 t'*a! *'an!at. ,26
KESIMPULAN
A3en*'1't'1 a*ala& 3era*anan an terja*' 3a*a a33en*'!1 =er$':ular'12 *an
$eru3a!an 3enea a!ut a*o$en an 3al'n 1er'n terja*' 3a*a ana!;ana! $au3un
*e5a1a. In1'*en 3a*a la!';la!' *an 3ere$3uan u$u$na 1e'$an2 !e:ual' 3a*a u$ur -;8
ta&un2 *'*a3at!an 'n1'*en le'& t'n' 3a*a la!';la!'. A3en*'1't'1 *'1ea!an !arena a*ana
o1tru!1' 3a*a lu$en a33en*'!1 1e&'na terja*' !one1t' =a1!uler2 '1!e$'!2 ne!ro1'1 *an
a!'atna terja*' 'n>e!1'.
R'5aat 3erjalanan 3ena!'t 3a1'en *an 3e$er'!1aan >'1'! $eru3a!an &al an 3al'n
3ent'n *ala$ $enea!!an *'ano1'1 a33en*'1't'1. 0ejala a5al an !&a12 an $eru3a!an
ejala !la1'! a3en*'1't'1 a*ala& ner' 1a$ar (ner' tu$3ul) *' *aera& e3'a1tr'u$ *' 1e!'tar
u$'l'!u1 atau 3er'u$'l'!al'1. Dala$ 3e$er'!1aan >'1'! *a3at *'te$u!an tan*a 3er'ton't'1
lo!al 3a*a t't'! +:urne2 *an ran1anan !ontralateral lu$er *an ro=1'n 1'n .
e$er'!1aan la'n an *a3t $en*u!un *'ano1a a'tu 31oa1 1'n2 oturator 1'n2 *an ner'
te!an 3a*a re:tal tou:&er . U3aa $e$3ertaja$ *'ano1'1 1u*a& ana! *'la!u!an2 antara
27
-
8/17/2019 Case Appendisitis Akut
28/28
la'n *enan $enuna!an 1arana *'ano1'1 3enunjan% laorator'u$ (*ara&2 ur'n2 CR)2
>oto 3olo1 a*o$en2 3e$er'!1aan ar'u$;ene$a2 US0 *an CT 1:an a*o$en. D'ano1'1
jua*a3at *'antu *enan 1!or'n al=ara*o2 o&$ann2 *an 1!or'n a3en*'1't'1 3a*a ana!.
K'ta jua 3erlu $en'n!'r!an *'ano1a an*'n2 $en:ea& !o$3l'!a1' *an$enenal' a33en*'1't'1 3a*a !ea*aan !&u1u1 a'tu 3a*a ana!2 u1'a lanjut2 5an'ta &a$'l2 *an
3a*a 3a1'en *enan 'n>e!1' @IV.
#'la *'ano1a !l'n'1 1u*a& jela1 $a!a t'n*a!an 3al'n te3at a*ala&
a33en*'!to$'2*a3at *'la!u!an 1e:ara o3en 1urer atau la3ara1:o3': a33en*':to$.
DAFTAR PUSTAKA
,. Sja$1u&'*ajat2 *e Jon. #u!u ajar 'l$u e*a&. E*'1' !e;8. Ja!arta% E0C -,-.&.7BB;6-.-. #run':ar*'2 F.C.2 An*er1on2 D.K.2 #'ll'ar2 T.R.2 Du$2 D.L.2 @unter2 J.0.2 +at&e512 J.#.2
o*lo:!2 R.E.2 -,. T&e a33en*'< *ala$ S:&5artP1 r'n:'3le1 o> Surer. t& E*.
USA%T&e +:0ra5 @'ll Co$3an'e1 -,,.3.-/8;7/.8. 0ra:e A2 #orle NR. At a lan:e 'l$u e*a&. Ja!arta% Erlana -6.&.,6;7./. Do&ert2 0erar* +. Wa2 La5ren:e W.Current Sur':al D'ano1'1 Q Treat$ent. ,-t&
E*'t'on.USA%T&e +:0ra5 @'ll Co$3an'e1 -6.3.6B-;/.
B. A:o1ta J2 A*a$1 CA2 Alar:on L@2 Anaa DA2 A1&le SW. Sa'1ton te 1urer.,9t& e*'t'on. Ne5 or!% El1e='er Saun*er1 -7.
6. Tjan*ra2 J.J. T&e a33en*'< an* $e:!el1 *'=ert':ulu$ 'n te 1urer. 8r* e*. UK%
#la:!5ell ul'1&'n Lt* -.7. Kl'nen1$'t&2 +ar E. C&en2 L' Ern 0la1o52 Sean C. 0oer12 Tru*'e A. +el2
S3en:er J.Wa1&'nton $anual o> 1urer. Bt& E*'t'on. USA%Wa1&'nton Un'=er1't
-7.3.-;,-.