buyuk ortadogu projesi great middle east project
TRANSCRIPT
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
1/182
BYK ORTADOU PROJES
Beyza TANGL
CUMHURYET NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
Lisansst Eitim, retim ve Snav Ynetmeliinin Sosyoloji Anabilim Dal
Sosyometri Bilim Dal in ngrd
YKSEK LSANS TEZ
Olarak hazrlanmtr.
TEZ DANIMANI
Prof. Dr. Ali ERKUL
SVAS 2006
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
2/182
Beyza TANGL tarafndan hazrlanan bu alma jrimiz tarafndan Sosyoloji
Anabilim Dal / Sosyometri Bilim Dal YKSEK LSANS TEZ olarak kabul
edilmitir.
Bakan Prof. Dr. Ali ERKUL
ye Do. Dr. Metin EROL
ye Yrd. Do. Dr. Ziynet BAHADIR
Onay
Yukardaki imzalarn, ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.
30 / 06 / 2006
Enstit Mdr
Do. Dr. Nevzat GLDKEN
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
3/182
I
ZET
Bu almada, Yeni Dnya Dzenini kurmak isteyen ABDnin yeni
yzyldaki kresel egemenlik aray ve bu erevede ortaya atm olduu Byk
Ortadou Projesi ele alnmaktadr. almann amac, Amerika Birleik
Devletlerinin, Ortadouya yeni bak asn yanstan Byk Ortadou Projesinin
gerek hedeflerini, stratejik ve tarihi arka plann, hangi lkeleri kapsadn,
AB;NATO ve srail ilikisini ve Trkiyeye etkilerini incelemektir..
ABDnin gvenlik anlay dorultusunda tehdit alglamas 21.yyn banda
terr olmutu. El Kaide rgt tarafndan gerekletirildii aklanan 11 Eyll
saldrlar, ABDnin ve mttefiklerinin tehdit alglamasn deitirmi ve yeniyzyln ilk savann terrle sava olarak ilan edilmesine yol amt. Bunun
yerine terrle mcadele kapsamnda, El Kaide eylemcilerinin bulunduu
Afganistan igal etmiti.
ABD Haziran 2004te G-8 toplantsnda ve NATOnun stanbul Doruunda
yeni Ortadou perspektifini ieren Byk Ortadou Projesini ilan etmitir. Terrn
kayna olarak grd Ortadouda khnemi ynetimlerin deimesi, kadn
haklarnn gelitirilmesi, okuryazarlk orannn ykseltilmesi, blgeye demokrasinin
gtrlmesi, insan haklar ihlallerinin nlenmesi gibi sylemlerle ortaya att
Byk Ortadou Projesi ile Ortadouda Bat standartlarnda demokrasiler
kuracan ve zgrlk yayacan dile getirmektedir.
Byk Ortadou Projesi, Amerika Birleik Devletlerinin Souk Sava
sonrasna tek kutuplu olan dnya zerinde egemenliinin ve Pax Americanann
srmesini salamak zerine kurulmu bir projedir.
Blgede Terr ve Kitle mha Silahlarnn Engellenmesi ile demokrasi ve
zgrlk gtrme gibi amalar, ana hedef deil ara hedeflerdir.
almada, ABDnin yeni kresel gvenlik vizyonu nda, kresel g
kompozisyonu iindeki etkileimi temelinde, Byk Ortadou Projesinin arka
plannda yer alan enerji, din, gvenlik boyutlarna yer verilecektir. Stratejik boyutu
itibar ile byk bir aktr olan Trkiyeye etkileri de tartlacaktr.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
4/182
II
ABSTRACT
The fall of the Berlin Wall in 1990 signified the end of the Cold War. 15
years later, the world saw Israel erect a wall in the West Bank in the name of
preventing terrorism. The BerlinWall was a monument that paid tribnle to the
ideological conflict between communism and capitalism. The wall erected by Israel
in the West Bank was a monument that signifed the anti- terrorism sentiments in the
Middle East after the September 11 th attacks in the USA.
At the beginning of the 21st century, the United States perceived terroism to
be the primary threat to its security interests. The attacks of September 11 th coused
the US and its allies to declare war on terror as the first major war of the 21 st
century. As a result,the US invended Afghanistan ,where Al Qaida militants were
located.
In the post- september -11 th era, the US started advocaling the docrine of
preemptive strike in order the prevent the spread of terrorism and weagens of mass
destruction (WMDS). This doctrine is also reflected in the National Security
Strategy outline in 2002 by President George W. Bush.
After the end of the Cold War,all efferts were directed towards the estab
lishment of the New World Order (Novus Ordo Seclorum) . This study concerns
the Great Middle East Project, a new effort advocated by the US in the pursnit of
global superiority. The Great Middle East Project reflects the new Outlook of the
United States towards the Middle East. The goal of study is to outline the real goals
of the Great Middle East Project, its historical backdrop,and its impacts on Turkey.
In june 2004, the US openly declared its own perspective on the Middle East
during the G-8 Summit and NATO Summit in stanbul. The primary goals of the US
are to establish Western Style democracies and the spread of freedoms in the MiddleEast.
The Great Midlle East Project is an effort by the United States to maintain its
global supremacy and the principle of Pax Americana in the post- Cold-War era.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
5/182
III
The US strategy in the post- Cold-war era is based on the 1992 Defense
Planning Guide, Project New American Century (PNAC) formulated in 1995,as well
as the National Security Strategy document fermulated in 2002. The Great MiddleEast Project is a natural extension of these documents. Goals such as prevention of
terrorism and weapons of man destruction (WMDS) and Spread of freedom and
democracy are not end goals in themselves, but rather means to other goals.
This thesis also explores the religious, security and energy dimensiom of the
Great Middle East Project. Its impact on Turkey, a major strategic player in the
region, is also studied.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
6/182
IV
NDEKLER
ZET .
ABSTRACT
NDEKLER .
NSZ ..
GR..
I.BLM
TARHSEL PERSPEKTF NDE ORTADOU LKELER VE SON
YZYILLARDA ZLENEN BAZI GELMELER
A-) ORTADOU KAVRAMINA BR BAKI..
B-) ORTADOUNUN CORAF KONUMU.
C-) ORTADOUNUN KLTR ...
D-) ORTADOUNUN DN BOYUTU.
E-) ORTADOUNUN JEOPOLTK VE JEOSTRATEJK NEM.
F-) ORTADOUNUN TARH ve SYAS GELMELER.
1-) Suriye Lbnan
2-) Irak. 3-) rdn.
4-) Msr..
5-) Suudi Arabistan..
6-) Yemen
7-) ran.
8-) Osmanl Dneminde Filistine Yahudi G...
9-) Hal Seferleri
10-) Arap - Yahudi Mcadelesi...Siyonizm.
11-) 1950-1960 YILLARI ARASINDA ORTADOU GELMELER
a) Ortadouya Silah Ambargosu ..
b) ngiliz-ran Petrol Anlamazl..............
I
II
III
IV
1
5
6
7
9
12
14
16
1819
20
21
21
21
22
23
2424
30
30
31
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
7/182
V
12-) 1960-1973 YILLARI ARASINDA ORTADOU GELMELER..
a) 1967 Arap-srail Sava..
13-) 1973-1980YILLARI ARASINDA ORTADOU GELMELERa) 1973 Arap-srail Sava...
b) 1973 Petrol Krizi.
c) Lbnan Sava.
d) Camp David Antlamalar..
e) ran slam Devrimi...
14-) 1980-1990 YILLARI ARASINDA ORTADOUGELMELER...
a) ran-Irak Sava
15-) 1990-2000 YILLARI ARASINDA ORTADOU GELMELER..a) Kuveytin gali ve 1990 Krfez Sava..
16-) 2000-2003 YILLARI ARASINDA ORTADOU GELMELER.
a) Afganistan Mdahalesi
b) Irak gali ve Ortadouda Yeni Yaplanma..
II. BLM
KRESELLEME VE TERR
A-) KRESELLEME SREC VE TERR1-) Kresellemenin Anlam ve Grler
2-) Yeni Dnya Dzeninin Arac Olarak Kreselleme..
B-) 11 EYLL VE TERRZM..
1-) Terrizmin Tanm.
2-) Kresel Terr ve Kitle mha Silahlar
3-) slami Terr
4-) 11 Eyll Saldrlar.
5-) 7 Ekim 2001 Afganistan Operasyonu...6-) 20 Mart 2003 Irak Sava...
31
31
3232
33
33
34
35
35
35
37
37
40
40
42
44
44
51
52
52
53
56
58
63
64
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
8/182
VI
III. BLM
ABDNN BYK ORTADOU PROJES
A) YEN AMERKAN YZYILINDA AMERKA BRLEKDEVLETLERNN KRESEL GVENLK VZYONU VE
BYK ORTADOU STRATEJS
1-) Amerika Birleik Devletlerinin Kresel Egemenlik Araynn Teorik
Zemini.
2-) Souk Sava Sonrasnda Amerikan Diplomasisi...
3-) Amerika Birleik Devletlerinin Yeni Gvenlik Anlay..
4-) deolojik atmadan Kltrel atmaya:Uygarlk atmas
5-) Bush Doktrini-2002 Ulusal Gvenlik Strateji Belgesi ve Amerika
Birleik Devletlerinin D Politikasnda YeniYnelimler..
B) AMERKA BRLEK DEVLETLERNN SYLEMNDE BYK
ORTADOU PROJES.
1-) Byk Ortadou Projesinin Nelii ve Amac...
2-) Byk Ortadou Projesinin Kapsad Alan ve Bu Alann, Corafik,
Demografik, Ekonomik ve Politik Durumu..
3-) Byk Ortadou Projesi ve Demokrasi Sylemi...
4-) Byk Ortadou Projesinin Dini Boyutu
5-) Byk Ortadou Projesinin Enerji Boyutu.
6-) Byk Ortadou Projesinin Tarihsel ve Stratejik Arka Plan..
7-) Byk Ortadou Projesinin lk Yanklar ve Sahneye Konmas..
a) Irakta Direniin Balamas.
b) Irakta Trkiyenin stemedii Gelimeler..
c) Irakta ii syan
d) Irak galinin Gerekesi Konusundaki Grler
e) Iraktaki Direni Ne Kadar Srecek? ..
f) Afganistan
66
66
69
71
72
74
78
78
84
86
88
93
96
105
108
112
115
115
116
119
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
9/182
VII
IV. BLM
BYK ORTADOU PROJES VE TRKYE
A-)Byk Ortadou Projesi ve Baz Partilerin Grleri.
1-)Adalet ve Kalknma Partisi
2-)Cumhuriyet Halk Partisi
B-) Byk Ortadou Projesi ve Genel Kurmay...
C-)Trkiye Asndan zm nerileri
V.BLM
KRESEL VE BLGESEL LKELERN BYK ORTADOU
PROJESNE BAKILARI
A-)NATO ve Byk Ortadou Projesi.
B-)Byk Ortadou Projesi ve AB.
C-)Byk Ortadou Projesi ve srail
V.BLM
SONU VE DEERLENDRME.
KAYNAKA..
EK1: BYK ORTADOU PROJESNE BAZI
AYDINLARININ BAKII
1-) Attila LHAN
2-) Anl EEN.
3-) zcan BUZE.
4-) Suat PARLAR...
5-)MustafaStk BLGN.
6-) Alpaslan IIKLI...
129
129
130
130
131
133
137
139
141
144
153
160
164
166
168
171
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
10/182
VIII
NSZ
Bu aratrmann temel konusu Byk Ortadou Projesini birok ynyle
ortaya koymak ve projenin sz konusu blgeye etkilerini incelemektir.
ncelikle bu almann ortaya kmasnda desteini esirgemeyen yapc
tavryla ve birikimiyle beni almaya tevik eden, birlikte almaktan onur
duyduum deerli hocam Prof. Dr. Ali ERKUL a teekkr ederim.
Bu almada desteklerini esirgemeyen Yrd. Do. Dr. Ziynet BAHADIR a ,
Do. Dr. Metin EROL a , yorumlaryla ve olumlu tavrlaryla bana her zaman azim
ve evk veren Prof. Dr. M. Beir AANa teekkr ederim. Ailem ve dostlarma
desteklerinden ve ilgilerinden dolay teekkr bir bor bilirim.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
11/182
1
GR
Bu almada, ABDnin Byk Ortadou perspektifi olan Byk Ortadou
Projesinin ne olduu, amac, tarihsel ve stratejik arka plan, dini ve enerji boyutu,
Trkiyeye etkileri tartlacaktr.
Ortadou kavram bat merkezli subjektif bir kavramlatrmann rn
olduu iin bu bak asna gre; Avrupa kendini dnyann merkezi olarak kabul
etmesi nedeniyle dnyann dier blgelerini kendine olan uzaklna
gre,yakn,uzak,orta eklinde kategorize etmitir.Bu kavram hem Uzakdou hem de
Bat kavramyla kartlaan bir corafi kavramdr.Yakndou kavramn da
kapsamaktadr.
Ortadou, byk medeniyetlerin doduu yer olmas, medeniyetlerin miras
zerine byk semavi dinin ekillendii ve doduu yer olmas, dnya petrol
rezervinin %60nn, doalgaz rezervinin %33nn blgede bulunmas ve blgenin
jeostratejik ve jeopolitik adan konumu nedeniyle egemen glerin ilgi oda
olagelmitir.
Blgedeki atmalarn kayna olan etnik yap baz Ortadou lkelerinde
yledir
1
:Irak (%70-72 Arap, %17-19 Krt, %10-12 Trkmen, %3 dier - %97
Mslman (%64 ii, %36 Snni), %3 Hristiyan ve dierleri), ran (%61 Pers, %24
Azeri, %7 Krt, %3 Arap, %2 Trkmen, %3 dier - %99 Mslman (%89 ii, %10
Snni), %1 Bahai , Hristiyan ve dier ) , Suriye (%90 Arap, %10 Krt, Ermeni ve
dier - %74 Snni Mslman, %16 Drzi, Alevi ve dier, %10 Hristiyan) , Msr (
%91 Arap, %8 Bedevi, Berberi, Msrl, %1 Avrupal - %94 Mslman, %6
Hristiyan ) , Bahreyn (%63 Bahreynli Arap, %19 Asyal, %10 dier Arap, %8 ranl
- %70 ii Mslman ,%30 Snni Mslman ) , srail ( %32 Avrupa-Amerika, %21
srail, %14,5 Afrikal, %12,5 Asyal , %20 Arap - %80 Musevi, %14 Snni
Mslman, %2 Hristiyan , %3 dier ) , rdn ( %98 Arap, %1 erkez, %1 Ermeni -
1 Bu bilgiler www.pbs.org/wgbh/global connections/mideast/maps/demotext.htmlden aktarlmtr.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
12/182
2
%92 Snni Mslman, %6 Hristiyan, %2 ii Mslman ve Drzi ) , Kuveyt ( %45
Kuveytli, %35 Arap, %9 Gney Asyal, %4 ranl, %7 dier - %85 Mslman( %45
Snni, %40 ii), %58 Hristiyan, Hindu ve dier ) , Lbnan ( %95 Arap, %4Ermeni, %1 dier - %70 Mslman, %30 Hristiyan ) , Suudi Arabistan ( %90 Arap
, %10 Asyal - %100 Mslman )
Blgedeki bu etnik ve dini farkllklar tarihte atmalarn en nemli
sebeplerinden birisi olmutur.
BOP, son zamanlarda ok sk tartlan gncel bir projedir. Proje Ortadou
blgenin de siyasal, ekonomik, kltrel dnm hedeflemektedir.Bu hedefleri ABD
grnen ama olarak dile getirse de , ABD Ortadou da ekonomik olarak blgede
enerji kaynaklarnn denetimini salamak ve yeni pazar alanlar oluturmay
hedeflemektedir. Yine srail in blgedeki gvenliini salamak ve byk blm
Mslman olan corafyada lml slam yaymak asl amatr. Bu dnmlerle
ABD dnya zerindeki hakimiyetinin devamlln salayacak ve olas rakiplerini de
kontrol altna alm olacakt.
ABD , bu projeye gereksinim duyma sebeplerini u ekilde sralamaktadr.
Dnya enerji kaynaklarnn istikrarsz veya totaliter lkeler elinde olmasnn dnya
ekonomisine zarar vermesi, bu blgelerin terre kaynaklk etmesi, blge halknn
gelir ve eitim dzeyinin ok dk olmas, insan haklar yetersizlii, kadn
haklarnn olmamas, blgede demokrasi ve zgrln olmamasnn altn
izmektedir.
Gemite olduu gibi gnmzde de stratejistlerin belirttii gibi bu blgeye
hakim olan dnyaya da egemen olur. ABD, ekonomik ve stratejik amalardan dolay
bu blgeye bu projeyle ynelmitir.Ortadou gemite de tm devletlerin ilgi
odayd, gnmzde de bu durum byledir. Ortadouya mdahaleler ne ilktir ne de
son olacaktr. Byk Ortadou Projesinin tarihsel arka planna baktmzda
konuyu Sovyet sisteminin yklna kadar gtrmek mmkndr. lk haliyle de 1995
tarihli National Force Quarterly isimli dergide Byk Ortadou balkl yazda
formle edilmitir. Daha sonra birok yerde dile getirilen projenin tarihsel arka
planna daha ayrntl bir ekilde nc blmde yer verilecektir.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
13/182
3
Projenin kapsamna ilikin olarak Condoleezza Rice, 2003n son
aylarnda Washington Post ta yaynlanan Ortadouyu Deitirmek balkl
yazsnda Fastan Basra Krfezine kadar Ortadouda 22 lkede deiimin ngrldnden bahsetmitir.
Projenin amac olarak Bush; Ortadouda yoksulluun derinlemesi, kadn
haklarnn olmamas, eitimin eksiklii, blgenin terre kaynaklk etmesi gibi
sebepleri saymaktadr. Ortadou zgrln yeermedii bir blge olarak kald
mddete de blgede bu durgunluk srecek ve blge iddet ihra edecektir. Proje ile
ekonomik olarak blgede serbest piyasa ekonomisine ilerlik kazandrmak
hedeflenirken, siyasi olarak da blgeye demokrasi getirilmesi, srailin gvenlii,
in ve Rusyann muhtemel geliimini engellenmesi amalanmaktadr. Bir dier
hedef ise; kltrel olarak Batl hayat normlarn yaama geirmek ve tketim
kltrnn oluturulmasn salamaktr. Tm bu hedeflerin temelinde aslnda
ABDnin kresel hegemonyasnn devamll abas vardr.
ne srlen sebepler ise ; blgede terrn kurutulmas, demokrasi ve
zgrln gtrlmesidir. Ortadouya demokrasi gtrme abalar ilk defa o
blgeye uygulanan bir dudum deildir.Yldrmn da belirttii gibi dnyann birok
yerinde bu Project Democracy operasyonu yrtlmektedir. Demokrasi sylemininne anlama geldiini iyi irdelemek gerekmektedir. Demokrasi ile blgede lkelerin i
ilerine daha rahat mdahale ederek serbest piyasa ekonomisi ve Amerikan
karlarnn korunmas salanm olacaktr. Yldrma gre;Bylelikle egemenler,
demokrasiye gei srecini de, kendileri rgtleme olanana kavuuyorlard.
Diktatrlerin ak egemenlii yerine , akllar liberal-enternasyonale yatm olan
siyasi partilerin ve ikna edilmi sekinlerin demokratik (!) egemenliini pekitirme
yntemiydi artk geerli olan2.
lkeleri dardan kuatan ve ieriden ele geirerek doal kaynaklarna , i
pazarlarna, ekonomilerine el koyan devletler demokrasi ve zgrlk cilasyla
2 YILDIRIM, Mustafa ;Project Democracy Sivil rmcein Anda, Ulus Da Yaynlar, 8.Bask,Ankara,2005,s:24
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
14/182
4
amalarna ulamaktadrlar. ABD , Ortadouda da bu demokrasi ihracyla tm
dnyada amalad gibi blgeyi kontrolne almak istemektedir.
Gemite de blge Osmanl hakimiyetindeyken blge lkeleri Osmanl ats
altnda refah ierisinde, baskdan uzak, hem dinsel olarak hem de kltrel yaant
olarak zgrlerdi. Daha sonra Osmanl mparatorluunun knden sonra kurulan
Trkiye Cumhuriyeti d politikada II. Dnya Savana kadar daha istikrarl bir
izgide ilerlerken, II. Dnya Savandan sonra d politikada edilgen bir konuma
gelmitir. Gnmzde ise askeri balamda NATOya, ekonomik anlamda da IMF ve
Dnya Bankasna olan ball sz konusudur. almada IV. blmde de projenin
Trkiyeye olas etkileri ve rolne ksaca deinelim. Bu projede Trkiye istese de
istemese de yer alacaktr. Proje balamnda Trkiye rnek lke olarak
gsterilmektedir.Byk Ortadou Projesi ile Trkiyeye yklenmek istenen rol ,
ounluu Mslman nfusun oluturduu bu corafyada gerekletirilecek olan
dntrme srecinde liderlik misyonudur.
Dnyann en duyarl ve istikrarsz kavak noktalarnn birinde yer alan
Trkiye tarihsel byk g refleksini gsterebilecek potansiyele sahiptir. Ulusal gc
doru ynlendirilmelidir. Bunun iinde ilk yaplacak ey zgven oluturmaktadr.
Bu almada ilk blmde Ortadou kavramnn tarihsel perspektif iinde
corafi konumuna, kltrne, dini boyutuna, jeopolitik ve jeostratejik nemine yer
verilecektir. kinci blmde kreselleme ve terrden bahsedilecek, nc blmde
Byk Ortadou Projesinin ne olduuna, amacna , kapsamna, projenin dini ve
enerji boyutuna, projenin tarisel ve stratejik arka planna yer verilecektir. Drdnc
blmde ise Trkiye blmne yer verilecek, beinci blmde Byk Ortadou
Projesi ile NATO , Avrupa Birlii ve srail ilikilerine deinilecektir. Ayrca baz
Trk aydnlarnn da projeye ynelik grleri yer alacaktr.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
15/182
5
I. BLM
TARHSEL PERSPEKTF NDE ORTADOU LKELER VE SON
YZYILLARDA ZLENEN BAZI GELMELER
Bu blmde tarihi geliim sreci ierisinde Ortadounun corafi
konumundan, kltrnden, dini boyutundan ve jeo-stratejik neminden
bahsedilecektir.
Ortadou blgesi, geni anlamda Irak, ran, Suriye, Suudi Arabistan, Trkiye,
Msr, rdn, Lbnan, srail, Bahreyn, Katar, Birleik Arap Emirlikleri, Umman,
Yemen, Afganistan, Filistin, Libya, Fas, Tunus, KKTC ve Gney Kbrs Rum Kesimi
gibi geni bir corafyay kapsamakla birlikte snrlar kesin deildir.
Blgeyi sadece corafi olarak deerlendirmemek gerekir. Yeralt ve yerst
zengin kaynaklara sahip olan Ortadou,ayn zamanda egemen glerin dnya
hegemonyasnda merkezi konumda bulunmaktadr.Ortadouya egemen olan sadece
blge hakimiyetini ele geirmi olmakla kalmaz, ayn zamanda Kafkaslara, Uzak
Douya, Afrikaya ve hatta Balkanlara kadar genileyen bir blgeye egemen
olabilmektedir.
Bylesine jeo-stratejik , jeo-politik, askeri, ekonomik ve kutsal toprak olma
zelliine sahip blgenin ksa bir tarihsel gemiine bakmak ve blge lkeleri
hakknda ksa bilgiler aktarma yararl olacaktr.
A-) ORTADOU KAVRAMINA BR BAKI:
Ortadou kavramnn kapsam konusunda farkl grler vardr. Kimilerine
gre bu kavram daraltlrken, kimine gre geniletilmektedir.
kinci Dnya Savandan sonra bilimsel almalarda ve uluslararas
siyasette giderek kullanm yaygnlaan Ortadou (Middle East; Moyen Orient; e-
arkul-Evsat) kavram ilk defa 1902 ylnda Amerikan deniz tarihesi ve stratejisti
Alfred Thayer Mahann, National Rewiewde yaynlanan Basra Krfezinin nemini
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
16/182
6
ele ald The Persion Gulf and International Relations balkl yazsnda Arabistan
ile Hindistan arasndaki blgeyi ifade etmek iin kullanlmtr3.
Yzyln balarnda Basra Krfezinin stratejik nemi ve bu blgede Alman
mparatorluu, ngiltere ve Rusyann nfuz mcadelelerini anlatmaya alan A.T.
Mahan, Jeostratejik bir konsept dahilinde kulland Ortadou (Middle East)
kavram ile, Sveyten Singapura kadar uzanan deniz yolunun bir blmn
koruyan ve kesin ekilde snrlarn belirtmedii bir blgeyi anlatmaktayd4.
Ortadou kavram Yakndou, Uzakdou, ark gibi bat merkezli subjektif bir
kavramlatrmann rndr. Bu kavramlatrmadaki bak as, Avrupann kendini
dnyann merkezi olarak kabul etmesi ve dnyann dier blgelerinde kendine yeni
bir merkeze olan uzaklklarna gre yakn, uzak, orta gibi kategorize etmesi
eklindedir. Bat dnyasnda dou (ark, orient) veya Yakndou olarak ifade edilen
bu kavramlatrma sadece corafik ifadelendirme deildir, kltrel, dini motiflerle
beslenen ve farkl olan tekini ifade eden kavramlatrmadr.
Ortadou, hem Uzakdou ve hem Bat kavramyla kartlaan bir corafi
kavram. Ayrca ayn lkeler iin kullanlan ve ierii ak seik belirlenmemi olan
Yakndou kavramn da rahat rahat kapsar. Bylece Ortadou terimi, Dou
Akdenize kys olan lkeleri, Trkiyeyi verimli hilal lkelerini (Suriye, Lbnan,
srail, rdn, Irak), Msr Arabistan Yarmadasn ve genellikle Afganistan iine
alr. Ama bazen Libyay, Sudan ve hatta Hindistan Yarmadas lkelerini (zellikle
Pakistan) kapsayacak biimde de geniletilir5.
B-)ORTADOUNUN CORAF KONUMU
ORTADOU Blgesi toplam 24 lkeden oluan Eski Dnya (Avrupa-Asya-
Afrika) karalarn birletii orta blm oluturmaktadr. ORTADOU lkelerini
3 LEWS, Bernard; Orta arkn Tarihi Hviyeti, Ankara niversitesi, lahiyat Fakltesi Dergisi,XII, 1964, s.75.4 BUHERY, Marwan R.; The Formatian and Perception of the Modern Arab World, The DarwinPres, Princeton, New Jersey, 1989, s.160-162den (Akt; DURSUN, Davut; Ortadou Neresi?Subjektif Bir Kavramn Anlam erevesi ve Tarihi, F.Y. Ortadou Aratrmalar Merkezi BirinciOrtadou Semineri, Elaz, 2-31 Mays 2003, s: 21).5Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Milliyet Yaynlar, stanbul, c.17, s:8903.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
17/182
7
oluturan Malta, Libya, Sudan, Eritre, Habeistan (Etiyopya) ve Somali, daha
sonralar blge snrlar dna karld. Bugn iin Malta, Libya, Sudan, Eritre,
Habeistan, Somali, Afganistan ve Pakistan gibi lkeler ORTADOU blgesininyakn evresi olarak kabul edilmekte ve zaman zaman siyasi bakmdan bu lkelerden
biri veya bir ka blge iinde saylabilmektedir6.
Trkiye, ran, Irak, Suriye, Suudi Arabistan, KKTC ve Rum Ynetiminin yer
ald Kbrs Adas, Msr, rdn, Lbnan, srail, Bahreyn, Katar, Birleik Arap
Emirlikleri, Umman, Yemen, Ortadou devleti saylmakla birlikte snrlar kesin
deildir. Bugn iin Ortadou denilince; kuzeyde Trkiye, batda Msr, douda ran
ve gneyde Yemenin ereveledii kabaca bir dikdrtgeni iine alan blge akla
gelmektedir7.
Yldzn da belirttii gibi; bugn artk Byk Ortadou [Greater Middle
East] tanmlamas ile Cebelitarktan Krgzistana, Kazakistana, Kafkasyaya,
Yemene ve Sudana kadar uzanan blge bir btn olarak ele alnmaktadr8.
C-) ORTADOUNUN KLTR
Ortadou; byk medeniyetlerin doduu ve kaybolduu yer. Ortadou;medeniyetlerin miras zerinde btn byk semavi dinlerin ekillendii manevi
toprak.9 Tarihte damgasn vuran byk medeniyetlerin burada domas, ktann
(Asya-Avrupa-Afrika) bu corafyada bulumas, blgenin tek tanrl dine
kaynaklk etmesi, Akdeniz-Kzldeniz-Hint Okyanusunun bu corafyada birlemesi
Ortadounun jeopolitik, corafi, dini ve kltrel bakmdan nemini ortaya
koymaktadr.
6 TREL, Ylmaz; Uluslararas Politikada Ortadou, Aka Yay., Ankara, 2004, s:13-14.7 TREL, Ylmaz; y.a.g.e., s:14-15.8 YILDIZ, Yavuz Gkalp; Oyun inde Oyun Byk Ortadou, IQ Kltr Sanat Yaynclk,stanbul, 2004, 3. bask, s:22.9 AKAR, Atilla; Byk Ortadou Kuatmas, Yeni Dnya Dzeninin Ortadou Aya, TimaYaynlar, 2. Bask, stanbul, 2004, s:17.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
18/182
8
Eski Mezopotamya ve Msrdan sonra brani egemenlerinin kltr,
blgenin asl kltrdr. Bu kltrn, devlet, ticaret ve hukuk kodlar, Ortadounun
egemenlik sisteminde kalc izler brakmtr10.
Baty eksen alan bir yaklamn tanm gzergahnda uygarlk d
oluumlarn odadr Ortadou. Bat merkezci sosyo-ekonomik formasyonlar
domas, kleci- feodal toplum yaplar sralamasnda bir hamlede Helenistik
Dnyay tm deerleriyle Batya ilhak etmitir. Helen dnyasnn Msr,
Mezopotamya, Suriye, ranla balar koparlm, felsefi birikimi, siyasi yntemleri,
kent kltr ile demokratik Atina, barbar Dounun karsna konulmutur. Dou
kkenli Hristiyanlk da, slamiyetin karsna dikilerek XIX. Yzyln sonlarndan
itibaren Ortadou hals, emperyalizmin tezgahnda dokunmaya balanmtr. Oysa
uygarlk adna ortaya konulan ve insan emei ile onun tarihin znesi olmasyla
biimlenen miras bu blgede olumutur11.
M.. 3000 yllarndan sonra Smerde ykler, anlamalar yazya
dklebiliyordu. Smer gl bir egemenlik sistemini de miras brakt. Smerlerden
sonra Babillerde, snfl toplum hukukunun en nemli kodlarn oluturdular.
Brokrasi, hukuk ve pazar fiyatlar dzenini Babillerde grmekteyiz.
Pers mparatorluu ise; kendilerinden sonraki byk devlet geleneklerinin
oluumunda derin izler yaratmlardr. Devlet, ticaret, sava rgtlenmesi ile
olumaya balayan snfl toplum Ortadouda uygarlklar merkezinde ortaya
kmtr.
Snfl toplum gerekliinin mekan olan kentler, Irak rmaklaryla Kzl
Deniz adl imdiki Acem Krfezinin kavutuklar noktada ortaya kt. retici
glerin gelime srecinde maden arlkl rgtlenme, ilk snfl toplumlarnomurgasn oluturmutur. Snfl toplumlarn egemenlik sistemleri, stratejik
10 PARLAR, Suat; Ortadou Vaadedilmi Topraklar, Yar Yaynlar, 2. Bask, Mays 2002,stanbul, s.31.11y.a.g.e., s:12.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
19/182
9
hammaddelerin kontroln varlk koulu saymlardr. nsanln ilk byk savalar,
Ortadouda hammaddelerin kontrolne ynelik olarak kmtr12.
D-) ORTADOUNUN DN BOYUTU
Ortadou, tarih boyunca kltrlerin buluma yeri olmu, bu sayede muazzam
bir kltrel birikimin olutuu yeryznn en arpc noktas olma zelliini
kazanmtr. nsanln en dayankl ideolojileri saylan byk dinlerin beiinin
Ortadou olmas, bu nedenle, bir rastlant deildir13.
Ortadou, bugn dnyada insanln tamamna yaknn kapsayan byk
dinin doduu yer olmas bakmndan nemlidir. lk kurulan Yahudi Devletinin
bakentinin Kuds olmas ve Hz. Sleyman Mabedinin burada bulunmas gibi
nedenlerden dolay Kuds Yahudiler iin nemlidir. Yine srailoullar kendi tarihsel
kkenlerini buraya balamaktadrlar. Beytllahimde doan Hz. sa da
Peygamberliinin balamasndan armha gerildiine inanld M.S. 30 ylna kadar
Kudste yaamtr. Mira olaynn Kudste gereklemesi de Mslmanlar
asndan ayr bir neme sahip olmasna neden olmaktadr. Ayrca Kuds Hicretten
sonra iki yl Mslmanlar iin kble ilevi de grmtr. Kuranda geen bir ok
Peygamberde yine Kudste yaamtr.
Kitab Mukaddesin Eski Ahit blmnn Tekvin ksmnda anlatld
kadaryla ki bu ksmda daha ziyade srail tarihinin balangc ve Kenana
yerletikleri ana kadar olan ksm anlatr. M.. yaklak 1750lerde ya da 18.
yzyln ikinci yarsnda Kaldelilerin (Keldeniler ya da Babiller) Ur kentinde
(Irakta) Harran blgesine g eden, brahime Tevrata gre bir gece ryasnda
Allah (Rab, Yahova) Nilden Frata kadar olan blgeyi kendine ve nesline verdiini,
kavmini oaltlacan ve onu bir millet yapacan, dolaysyla buradan Kenan
12y.a.g.e. s:26-27.13 ERSN, Nihat; Ortadou Savalarnn Perde Arkas, Gndem Yaynlar, Nisan 2003, stanbul,s:21.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
20/182
10
olarak da bilinen El Halile (Hebran, Halilrrahman) g etmesinin doru olacan
bildirir14.
Hz. Davut zamannda yaklak M.. 1030 ylnda ilk Yahudi devleti kuruldu.
Hz. Davutun lmnden sonra kavmin bana geen Hz. Sleyman zamannda
alama duvar olarak bilinen ve Yahudilerce kutsal saylan (Mescid-i Aksann
bulunduu yerde) mabet yaptrlmtr15.
Arap Yarmadasnn Mslmanlar asndan nem kazanmasnn asl tarihi
Mekkede yaayan kkl ailelerden Kurey ailesine mensup Abdlmuttalipin torunu
olan Hz. Muhammedin 571de dnyaya gelmesi ile balar. Kervanclk ve ticaretle
uraan Hz. Muhammed 40 yana geldii sralarda sk sk tek bana kalmak iin
gittii Hira danda 610da Cebrail araclyla Allah tarafndan kendisine
Peygamberlii bildirilmitir.
Hz. brahime Tevrata gre bir gece Kenana g etmesinin doru olacann
bildirilmesi zerine Hz. brahim, kars Sara ve yeeni Lut ile birlikte Kenana gider
ve yerleir. Kenanda ksa bir sre sonra ktlk olmasndan dolay tekrar Msra
geen Hz. brahim burada Firavun tarafndan kt muamele grr.
Bunun zerine kendi ve kars tekrar Kenana geri dner, yeeni Lut ise Lut
gl civarna yerleir. Hz. brahim ile Sarann uzun sre ocuklarnn olmamas
zerine Sara, hizmetileri Hacer ile Hz. brahimin evlenmesine izin verir. Hz.
brahimin Hacerden smail adnda erkek ocuu olur. Hz. brahim ve Sarann da
ileriki yllarda ok yalanm olmalarna ramen shak adnda bir erkek ocuu olur.
Araplar smailin, Yahudiler ise shakn soyundan devam eder. Her ikisi de Sami
rkndan olan Araplarn ve Yahudilerin ayrlklar byle balar.
Mslmanlarn Kabesi de Hz. brahim tarafndan yaplmtr. Yahudiler Hz.
shak kendi atalar olduunu syleseler de srailoullarnn tm peygamberlerineMslmanlar da inanmaktadrlar.
14 BULLET, Richard W.; The Future of the slamic Movement, Foreign Affairs, Vol.72, No:5(November, December 1993), s.40-41den (Akt: ARI, T.; a.g.e., s.33.)15 ARI, Tayyar; a.g.e, s.36.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
21/182
11
Hz. shakn olu Yakubun 12 olu arasndan en ok sevdii Yusufun
Firavunun vezirine satlmas ve akabindeki olaylar Tevratta ve Kuranda benzer
ekilde ifade edilmitir. Hz. Yusuf ok iyi rya yorumlayabilmekteydi. Msrdakuraklk dneminde dardan gelen kafileler arasnda Yusuf kardelerini tanr ve
hem babasnn hem kardelerinin Msrda yerlemesini salar. Msra yerleen
srailoullarnn sayca artmas, Firavunu rahatsz eder ve bunun zerine brani
kadnlardan doan tm erkek ocuklarn ldrlmesini emreder. Bunun zerine Hz.
Yakubun oullarndan Levinin slalesinden bir kadn, dnyaya getirdii erkek
ocuunu sepete koyar ve Nile brakr. Bu ocuk Hz. Musadr. Firavunun (II.
Ramses) kars tarafndan bulunur ve bytlr. Daha sonra Hz. Musann
peygamberlik iddias Firavun (III. Ramses) ile Musay kar karya getirir ve Allah
Hz. Musadan Msr terk etmesini ister. Hz. Musa da kavmini de alr ve Msrdan
kar. Yahudilerin Msrdan karlmas olayna Exodus denir. M.. 1136da
Kenana gelen Musa kavminin bana Hz. Musann lm zerine Yua gemitir.
Yuadan sonra da Hz. Davut gemitir.
Blgede 227 milyonluk nfuslaryla Mslmanlar %92lik bir ounluk
oluturuyorlar. Ancak bu topluluun hepsinin slam anlay ayn deildir. Snnilerin
oran yaklak te iki, iilerin ise te birdir. Blgede 13,5 milyon da Hristiyan
yaamaktadr. Saylar daha az olan Hristiyanlar, Mslmanlara gre ok daha fazla
blnmlerdir. Dou kiliseleri bal altnda toplanabilecek Hristiyan mezhepler
e ayrlr. lk gruba, stanbul ile merkezi Halepte bulunan Antakya, Kuds ve
skenderiye Ortodoks Patrikliine bal olanlar girmektedir. Kalabalk olan ikinci
gruba 4. ve 5. yzyllarda Ortodoks kilisesinden ayrlanlar girmektedir. Bunlarn en
nls, Gregoryan Ermeni Kilisesidir. En kalabal ise, Msrdaki Kpti Kilisesidir.
nc grupta ise, Romaya balanmay seen ve bu nedenle Rum Katolik olarak
adlandrlan Kiliseler bulunmaktadr16.
Lindholmda blgenin eitlilik gsteren yapsn u cmlelerle dile
getiriyor:Buras aktr ki ,devasa ,kadim,son derece karmak ve eitlenmi bir
blgedir. Gemiine binlerce yllk insan tarihinin olaylar damgasn vurur; ilk
16 PARLAR, Suat; a.g.e. s:360-361.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
22/182
12
okuryazar kltrn yurdudur ve iinde yalnzca byk dil grubunu-
Arapa,Farsa ve Trki-deil , ayn zamanda Krte ,Pet ve Berberi gibi daha
kk ,ama ayr dilsel birimleri de barndrr.imdi baat olan,kendisi egemenSnniler ve ii tarikatlar arasnda blnm olan ve ok sayda daha kk
tarikat,dal ve Rafzi akm barndran slam dininin yan sra Yahudilik Hristiyanlk
ve Zerdtiliin ana vatandr17 .
E-) ORTADOUNUN JEOPOLTK VE JEOSTRATEJK NEM
Ortadou tarih boyunca, devletlerin ve medeniyetlerin ilgi oda olmu ve
paylalamayan blge olarak tarihe gemitir. Osmanl Devletinin yklndan
gnmze kadar Ortadouda sava hi bitmemi, savaan lkeler deimitir.
Ortadou, Dnyada jeopolitik ve jeostratejik adan en nemli blgedir. Bu blgeyi
kontrol eden dnyay da kontrol eder.
Ortadou gnmzde de, sanayileme ve makineleme srecinin vazgeilmez
hammaddesi olan petrol topraklarnda barndrmas, doalgaz rezervleri ve su
potansiyeli ile dnya gndeminden dmeyen, gzlerin zerinde olduu bir blgedir.
Bugn dnya petrol ve doalgaz rezervlerinin yardan ok fazlas i Asya ve
Ortadou olarak adlandrlan bu blgededir. Bu kaynaklarn zerinde Araplar,
ranllar ve Trkler yani Mslmanlar oturmaktadr. Ortadou, Kafkaslar, Balkanlar
ve Dou Akdeniz drtgeni iinde kalan bu blge ayn zamanda Asya, Avrupa ve
Afrika ktalarnn birletii bir alandr. Ulam yollar, ticaret yollar, su alanlar
bakmndan enerji boyutu ile btnleen bir zellik gsterir18. Sahip olduu enerji
kaynaklar sebebiyle byk devletlerin ilgisini srekli zerine ekmitir.
Dnyann petrol rezervlerinin %60nn; doal gaz rezervlerinin yaklak
%33nn Basra Krfezinde olduu bilinmektedir. Bunun sonucunda, dnya
ekonomisinin istikrarnda byk rol oynayan bu blgeleri kontrol eden, dnyaekonomisinin yan sra enerji kaynaklarnn da dzenli akn salayacaktr. Bu bak
17 LNDHOLM,Charles ;slami Ortadou ,Tarihsel Antropoloji, ev:Balk afak ,mge Kitabevi,Mart 2004,Ankara,s.331.18 MANSALI, Erol; Ulusal Cephede Vuruanlar, Derin Yaynlar, stanbul, 2004, s:43.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
23/182
13
asyla, ok ynl kullanmnn yan sra, tek enerji kayna olan petrol, alternatifi
bulunmad mddete, dnyann en stratejik maddesi olma zelliini koruyacaktr19.
Brzezinski ise; Ortadounun nemini yle aklamaktadr: Avrasya, yer
krenin en byk ktasdr ve jeopolitik olarak bir eksendir. Avrasyaya egemen olan
bir g dnyann en ileri ve ekonomik olarak en verimli olan blgesinden ikisini
kontrol edebilir. Dnya nfusunun yaklak %75i Avrasyada yaamaktadr ve hem
ekonomik giriimler ve hem de yer alt zenginliklerinin ou oradadr. Avrasya,
dnya GSMHnn %60na ve bilinen enerji kaynaklarnn ne sahiptir. Avrasya
ayn zamanda siyasal olarak en iddial ve dinamik devletlerin bulunduu yerdir.
Amerika Birleik Devletlerinden sonra en byk alt ekonomi ve en byk silah
alcs Avrasyada bulunmaktadr. Dnyann biri hari resmi olarak bilinen tm
nkleer gleri ve de gizli nkleer glerin tm Avrasyada bulunmaktadr.
Blgesel hegemonya ve kresel etki heveslisi olan dnyann en kalabalk nfuslu iki
devleti, yani ABDnin potansiyel rakipleri Avrasyadadr. Avrasyann gc byk
lde ABDyi glgede brakmaktadr. Bereket versin ki, Avrasya siyasi olarak bir
btn oluturmak iin fazla byktr20.
Ortadouyu kontrol edemeyen devlet ya da devletler dnya siyasetinde etkin
olamaz, dnyann byk gc olamaz. Ortadouyu kontrol eden g te dnyaykontrol eder. Dolaysyla bu blgeyi kontrol etmek hayati nemdedir. Ortadouya
yerleecek blgesel bir g dnyada stratejik stnl tehdit eder.
Sonu olarak ABD iin Avrasya;21
- Ekonomik-politik egemenliin mekansal odadr.
- Souk sava sonrasnn jeopolitik merkezidir.
- ABDnin muhtemel rakiplerinin topraklardr.
19 KAZANCI, Hicran; Irakta Sona Eren Amerika Ryas, Cumhuriyet Strateji Dergisi, Say:5,02.08.2004, s:6.
20 BRZEINSKI, Zbigniev; Byk Satran Tahtas, Sabah Yaynlar, stanbul, 1998, (Akt:SERDAROLU, Rfat; Yeni Dnya Dzeni Byk Ortadou ve Trkiye, s.206-207.)21 HACISALHOLU, . Yaar; Avrasya Jeopolitii, Byk Ortadou Projesi ve Trkiye,Tarihte Dou Bat atmas, Derleyenler: U. zcan, E. Eribol, Kzlelma Yaynclk, stanbul,2005, s:558.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
24/182
14
- Dnyann en zengin enerji/doal kaynaklarn ana vatandr.
- Yeni ve geni pazar alandr.
- Yeni mcadele sahasdr.
Gemite nemli bir konuma sahip olan Ortadou, gnmzde de uluslararas
arenada devletlerin gndeminde jeopolitik ve jeostratejik adan nemini
korumaktadr.
F-) ORTADOUNUN TARH ve SYAS GELMELER
Bu blmde Suriye, Lbnan, Irak, rdn, Msr, Suudi Arabistan, Yemen ve
ran hakknda genel bilgiler verildikten sonra blgedeki siyasi ve askeri gelimeler
ayrntl olarak ele alnacaktr. Blge lkelerinin yakn tarihi daha ileriki blmlerde
dnemselletirilerek ele alnacak olup ,1950lere kadar olan dnemde lkeler tek tek
ele alnarak incelenecektir.nk;1900l yllarn ba nda Ortadoudaki devletler
bamszlklarn yeni ilan ettikleri iin ikili ilikileri henz gelimemiti.Bu
dnemde bir lkeyi anlamak iin sadece o lkenin i dinamiklerini incelemek
yeterken ,1950lerden sonra blge lkelerinin ikili ilikilerinin gelimesiyle bir
lkenin tarihini anlayabilmek iin blge lkelerinin tmn incelemek
gerekmektedir.Bu nedenle 1950lerden sonra tarih dnemselletirilerek incelenmitir.Tarihin hemen her dneminde dnyann merkezi konumunda yer alan
Ortadou, gerek jeo-stratejik gerek yer alt zenginlikleri ve gerekse byk dinin
kutsal mekanlar asndan bu merkezilik ilevini gnmzde de srdrmektedir.
1900lerin bandan itibaren Ortadou zerine emperyal gler tarafndan
srekli planlar yaplmaktadr. Osmanl mparatorluunun yklmas ve blge
zerindeki hkimiyetinin bitmesi blge zerine planlar olanlar iin istedii ortam
dourmutur. Blgede dengeler deimitir. Blgede denge gc olan Osmanl
mparatorluunun yklmasyla birlikte blgede anarik bir yap olumaya
balamtr. Grnrde yapay bir denge olsa da gerekte anarik bir yap blgeye
yerlemitir. Blgede gnmze kadar dnem dnem egemen gler deise de, hep
onlarn dorultusunda ve inisiyatifinde hareket etmilerdir. Varlklarn korumaya
almlardr.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
25/182
15
Sanayi devrimini gerekletirmi olan Batl lkeler, nemli bir sanayi
hammaddesi ve girdisi olan petrolne, en bol miktarda olduunu tespit edince
gzlerini bu blgeye evirmilerdir. Ortadouda blgesinin bu denli nemininartmasndan dolay, Osmanl Devleti ykldktan sonra iki smrgeci devlet
Ortadouya hakim oldu; ngiltere ve Fransa. Bu iki Batl devlet Arap
Ortadousunun daha Birinci Dnya Sava srasnda paylamlard. Daha sonra bu
paylam sava sona erince 1920 Nisan aynda yaplan San Remo Konferansnda
manda rejimi ad altnda teyit edildi. Bundan sonra sz konusu Arap lkeleri,
bamszlk iin ngiltere ve Fransa ile mcadele etmek zorunda kaldlar22. kinci
Dnya Savandan sonra ise blgeye, souk sava yllarnn iki sper gc, ABD ve
Sovyetler Birliinin nfuz mcadelesi hakim oldu. 1956 ran Musaddk
Harektnn petrol kuyularn ngilizlere kapatmas ve Musaddk rejiminin Bat
himayesinde bastrlmas, Ortadouda Amerikann yava yava g dengesi
oluturmasna ve buna karn SSCBnin de Ortadounun dier blgelerinde (Irak,
Musul) kendisi iin yeni mttefik oluturmaya almas, blgenin atma alan
olarak geliim ve deiim srecinde dikkat ekmektedir23. Uluslararas platformda
tek sper g olarak ABDnin kalmas, blgede ABD politikalarnn etkinlik
kazanmasna neden olmutur.
I. Dnya Savandan sonra Ortadou blgesinde iki nemli gelimeden sz
edilebilir. Bunlardan biri Ortadou lkelerinin mandater devletlere kar verdikleri
bamszlk mcadeleleri, ikincisi de Filistindeki Arap-Yahudi mcadelesidir.
I. Dnya Savanda tifat Devletleri tarafndan tam bamszlk vaadiyle
Osmanl Devletine kar kkrtlan Araplar sava sonras bu vaadin yerine
getirilmediini grdler. Mekke erifi Hseyin olu Faysal sava sonras dzeni
kurmak iin 18 Ocak 1919da balayan Paris Bar Konferansna gndermiti.
Faysal Arap bamszln savunmasna ramen, ngiltere ve Fransa, Arap
22 YILMAZ, Trel; Uluslararas Politikada Ortadou, Akda Yay. Ankara, 2004, s:15-16.23 NRAY, Basr; Blgesel Ve Kresel Ve Gelimeler Inda Ortadouda Oluan SiyasalGelimeler Ve Trkiyenin Yeri, T.C. Frat niversitesi Ortadou Aratrmalar Merkezi Yay., No:5,Elaz. 2004, s.10
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
26/182
16
lkelerinde manda rejiminin kurulmasna karar verdiler. Bunu 1920 Nisan aynda
San Remo Konferansnda da teyit ettiler.
imdi Suriye, Lbnan, Irak, rdn, Msr, Suudi Arabistan ve Yemenle ilgili
ksa bilgiler verilip, daha sonraki gelimeler dnemselletirilerek anlatlacaktr.
1-) Suriye Lbnan:
Fransa, lke zerinde kendi ynetimini kurmakla kalmam ayn zamanda
Byk Suriyeyi paralara ayrmtr. Topraklar Osmanl Devleti zamanndakine
gre iki misli artrlan Lbnan Devleti, am Devleti, Halep Devleti (skenderun
Sanca zel bir stat ile bu devlete baldr), Lazkiye evresinde Alevi Blgesi ve
bugnk rdn snrndaki Cebel-i Drzi Da evresinde Drzi Blgesi. 1922ylnda Alevi Blgesi, Alevi Devleti adn ald. Bunun ardndan Drzi Blgesi de
bamszln ilan etti. 5 Aralk 1924te am ve Halep Devletleri, skenderun
Sancann ksmi zerklii sakl kalarak, Suriye Devleti ad altnda birletiler. Suriye
snrn belirleyen antlama, 1930 ylnda sonulandrld. Beka Vadisi Suriyeden
kopartlarak Lbnana eklendi. am ve Halep Devletlerinin birlemesiyle oluan
Suriye Devletine 1936da Alevi ve Drzi Devletleri de katldlar24.
Japonyann Manuryay igali, Almanyada Hitlerin iktidara gelmesi ve tek
tek Versay Antlamasnn Almanyay snrlayc hkmlerini ortadan kaldrmaya
balamas ve nihayet Mussolinin liderliindeki Faist talyann Habeistan igal
ve ilhak ve Akdenizde byk bir tehdit olarak ortaya kmas, Batl lkeleri
endielendirmeye balamt. stelik Avrupann yaratt bu iki lider, yani Hitler ve
Mussolini, Ortadou lkelerinde ngiltere ve Fransa aleyhine youn bir propaganda
balatmlard. Bu propaganda, Suriye ve Lbnanda milliyetileri daha da tahrik
etmi ve mcadelelerini younlatrmalarna neden olmutu25.
2 Temmuz 1919da amda yaplan Genel Suriye Kongresinde Mekke erifiHseyinin olu Faysal Suriye Krallna dier olu Emir Abdullah da Irak
Krallna aday gsterildi. Bu mmkn olmaynca 1920de Mart aynda amda
24 ANDAR, Cengiz; Ortadou kmaz, Sekin Yaynclk, 4.B, stanbul, 1988, s.114-115den(Aktaran; YILMAZ, Trel; Uluslararas Politikada Ortadou, Akda Yay., Ankara, 2004, s.18-19.25 YILMAZ, Trel; Uluslararas Politikada Ortadou, Akda Yay., Ankara, 2004, s.19.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
27/182
17
yaplan bir Eraf Kongresinde Filistin ve Lbnan iine alan bir Suriye Krall ilan
edildi. Bu Kralln bana da Faysal getirildi. Daha sonra 1920de Nisan aynda
yaplan San Remo Konferansnda bu Suriye Krall kabul edilmedi ve FilistiniSuriyeden ayrd. Ayn yl Temmuz aynda Fransz Kuvvetleri Kral Faysal
tahtndan uzaklatrdlar ve lkeyi ynetimleri altna aldlar.
Fransa 1936 ylnn Eyll aynda Suriye ile, Kasm aynda da Lbnan ile
ittifak anlamalar yapt. Her lkeden de ekilmeyi ve manda rejiminin de yl
sonra sona ermesini kabul etti. Ayrca Suriyeye Drzi ve Alevi Devletleri dahil
edilecekti. Ancak Fransa adna antlamay imzalayan Halk Cephesi Hkmetinin
dmesiyle yerine muhafazakr bir hkmet geldi. Bu hkmette antlamay meclise
sevk etmedi. Dolaysyla Suriye ve Lbnann bamszlk mcadeleleri devam etti.
1940da savata Fransa Almanyaya yenilince, Suriye ve Lbnan zerindeki
kontrol zayflad. 1941de Suriye ve Lbnan bamszlklarn resmen ilan ettiler.
1946da Fransa her iki lkeden ekilmek zorunda kaldlar.
Lbnan Sava:
Blgede 1947de kurulan srail Devleti Cezayir Sava dnda
Ortadoudaki yakn dnemde yaanan tm i savalarn temel etkeni ve balca
aktr olmutur.
Lbnann olduka kark toplumsal yapsna 1960lardan itibaren
Filistinliler de dahil olmusa da bunlarn Lbnan politikasnn bir aktr haline
gelmeleri aslnda 1964te FKnn kurulmasndan sonra sz konusu olmutur.
Filistinlilerin Lbnan kullanarak sraili mttefik olarak grmelerine neden olurken,
hem Mslmanlarn kendi aralarnda hem de Mslmanlar ile Hristiyanlar arasnda
blnmeleri ve Hristiyan topluluun blok halinde hareket etmelerini de beraberinde
getirmitir26
.
Olaylarn olgunlat ve Lbnann hassas dengelerini bozan gelimelerin
yol at i savaa giderken hem iiler hem de Drziler nfus yapsnn deimi
olmasndan dolay 1943 Ulusal Uzlama koullarnn deitiini ileri srerek
26 ARI, Tayyar; Gemiten Gnmze Ortadou, Alfa Yay., Ekim 2004, s:428-429.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
28/182
18
iktidardan daha fazla pay almak istediklerini aka dile getirmekteydiler. savan
patlak vermesi, lke balklnn ve zellikle de Soydada balk avlanma
imtiyaznn Chamaunun sahip olduu bir irket tekeline verilmesine geimlerinibalklkla kazanan Soyda Mslmanlarn kar kmas yznden 1975 ubatnda
kan olaylarda balklarn liderliini yapan bir Mslmann askerlerin at ate
sonucu lmesi ile sz konusu oldu27.
Ortadoudaki i savalarn ounda srailin temel aktr olduunu
belirtmitir.. sraili bir yana brakrsak, Ortadoudaki i savalarn iki kayna
vardr. Birincisi, Ortadou lkelerinin ounda bamszln d siyasal glerin
ynlendirmesiyle kazanlm olmasdr. Cetvelle izilen snrlar boyunca oluan
devletlerde siyasal iktidar ilk anda kkl ve siyasal gc olan ailelerin eitim grm
bireylerine ya da icat edilmi kraliyet hanedanlarna teslim edildi28. Bu kiiler
ynettikleri toplumlarn btnn temsil etmedikleri gibi kendilerinin ve evrelerinin
karlarn koruyan siyaset izlediler. Bu durumda rakiplerinin bu yapay ulus devlete
yabanclamalarna neden oldu.
kinci neden yapay devletleri birletirmeyi amalayan bir Arap
ulusuluunun ykseliidir. Bu ulusuluk, 1950 ve 1960larda Suriye, Lbnan,
rdn ve Irak gibi lkeleri ve btn Arap yarmadasn etkileyen Baas harektndaen yksek noktaya ulat. Ulusu iktidar yaps, Suriyede Mslman kardelerle,
Irakta ise Krtler ve iilerle neredeyse srekli bir i sava ortamna yol at29.
2-) Irak:
San Remo Konferans srasnda Irak, ngiliz askeri kuvvetlerinin elinde
bulunuyordu. Faysal, Suriye Krallndan indirilince, Irak halknn isteiyle Irak
tahtna geti. Bu olay yle gereklemitir: San Remo Konferansndan sonra Irak
ngilterenin manda ynetimine geince, ngiliz smrgeler Bakan, Irakta
kendilerini tatmin edecek bir istikrarn arelerini aratrmak zere 12 Mart 1921de
Kahirede Iraktaki ngiliz Yksek Komiseri Sir Herbert Samuelin de katldklar bir
27y.a.g.e., s:434.28 ALAGON, Yavuz; www.cagridogan/isava.htm., s.9.29 ALAGON, Yavuz; www.cagridogan/isava.htm., s.10.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
29/182
19
konferans toplad ve bu konferansta, Irakta bir Krallk kurulmas ve nceden kendi
rzas da alnm olarak Emir Faysaln Irak Krallna getirilmesi karar alnd. 11
Temmuz 1921de Devlet uras toplanarak, Emir Faysal, yetkileri kanunlasnrlandrlacak meruti, temsili ve demokratik bir hkmet kurmak kaydyla
oybirliiyle Irak Kral ilan etti30.
ngiltere, Iraktaki siyasi, ekonomik ve askeri karlarn korumak iin 10
Ekim 1922de Irak ile bir anlama imzalad. Bu anlama ile ngiltere, Irakta
milliyetilik bastrlamaynca 14 Aralk 1927de ngilterenin Iraktaki kontroln
azaltan ikinci bir antlama yapld. 30 Haziran 1930da yaplan bu anlamaya gre;
Iraka tam bamszlk veriliyor ancak ngiltere ve Irak d politika ile ilgili
konularda birbiriyle srekli grme halinde olacaklard ve herhangi bir sava ya da
saldr durumunda ngiltere Iraka yardm edecekti.
Irakla ilgili dier gelimelere ileri blmlerde yer verilecektir.
3-) rdn:
Milletler Cemiyeti Konseyi 24 Temmuz 1922de ald 28 maddelik bir
kararla, Filistindeki ngiliz manda ynetiminin esaslarn belirler. Buna gre; Akabe
Krfezinde, Akabe ehrinin 2 mil batsnda balayp, Araba Vadisi ve l Denizden
geip, eria Nehrinin Yarmuk Nehri ile birletii noktaya uzanan ve oradan Suriye
snrna varan izgi snr tekil etmekteydi. Bu izginin dousu rdn topraklar
oluyordu. Filistinin bat snr da Msr ile Filistin arasnda esasnda mevcut olan
snr idi31.
Bylece ayr bir rdn Devleti kurularak bana Faysaln kardei yani
Mekke erifi Hseyinin dier olu Abdullah getirildi. rdnn siyasi hayat hemen
hemen olaysz geti. nk rdnn ekonomik kaynaklarnn yetersizlii bu lkeyi
ngiltereye baml hale getirmiti. rdn, 22 Mart 1946da ngiltere ile yapt birittifak antlamas ile bamszln kazand. Bu antlama ile rdn Emirlii, rdn
30 YILMAZ, Trel; a.g.e., s.21.31 ARMAOLU, Fahir; Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar, (1948-1988), Trkiye BankasYay., Ank., s.36-37 (Akt: YILMAZ, Trel; a.g.e., s.23).
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
30/182
20
Krall adn ald. 15 Mart 1948de yaplan ikinci bir antlama ile de lkelerin ad
Haimi rdn Krall oldu32.
rdn ile ilgili gelimelere ileriki blmlerde yer verilecektir.
4-) Msr:
Osmanl Devleti Birinci Dnya Savana Almanyann yannda katlnca
ngilterenin ilk tepkisi 17 Kasm 1914te Msr ilhak etmeye kalkmak oldu.
Ancak bundan vazgeilerek yerine 18 Aralk 1914te Msr zerinde bir himaye
rejimi kuruldu33.
ngilterenin 28 ubat 1922de yaynlad deklarasyon sonucunda da bir
mcadele balad. Kral Fuadn bu deklarasyonu kabul etmesi, Vafd Partisi liderleri
ile arasnn almasna neden oldu. Bundan sonra milliyetilerin mcadeleleri sadece
ngiltereye deil, Kral Fuada da yneldi. Bu mcadelede Msr halknn Vafd
Partisini desteklemesi nedeniyle, Fuad 1930da parlamentoyu feshedip, Msrda
monarik diktatrlk kurdu34.
1935 yl sonunda Kral Fuad, 1923 Anayasasn tekrar yrrle koydu.
Ancak, henz seimlere gidilmeden ld. Yerine olu I. Faruk geti. 1936 ylnda
gerekletirilen seimlerde Vafd Partisi ezici bir stnlk salad. Vafd Partisininseimlerdeki baarsndan sonra ngiltere ve Vafd arasnda tekrar grmeler balad
e bu grmeler 26 Austos 1936da Rchanl ttifak Antlamas ad verilen bir
antlamasnn imzalanmas ile sonuland35.
ngilterenin Msr zerinde 1914 Aralk aynda himaye rejimi kurmas, Msr
milliyetiliini arttrd. Kendi topraklarnn sava srasnda s haline gelmi olmas
gibi olaylar neticesinde de Said Zagll nclnde ayaklanma meydana geldi.
Zaglln 1919da Msrn bamszl iin kurduu Vafd Partisi, ngiltereye kar
milliyeti bir hareket balatt. Bunun zerine Zagll ve arkadalar Malta adasna
32 ARMAOLU, Fahir; 20.Yzyl Siyas Tarihi (1914-1980), Trkiye Bankas, Kltr Yay.,Ank., 1994, s.203-204 (Akt., YILMAZ, Trel; a.g.e., s.23)33 KAMURAN, Grn; Savaan Dnya ve Trkiye, Bilgi Yay., 1. B., Ank., 1986, s.203. (Akt;YILMAZ, Trel; a.g.e., s.23.)34 ARMAOLU, Fahir; a.g.e., s.204-205, (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s.25)35 YILMAZ, Trel; a.g.e., s.25.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
31/182
21
srld. Ayaklanmalar btn lkede devam edince Zagll ve arkadalar serbest
brakld. Nitekim 1922de ayaklanmalarn tekrar balamasyla ngiltere 28 ubat
1922de deklarasyon ilan etti ancak Svey Kanal, Msrdaki yabanclarnhaklarnn savunmas ve Sudan zerindeki kontroln elinde tutuyordu.
Msr ile ilgili gelimeler ileriki blmlerde ele alnacaktr
5-) Suudi Arabistan:
Birinci Dnya Sava iinde Necd Sultan Abdlaziz ile Mekke erifi
Hseyin arasnda bir mcadele balad. Durum byleyken, erif Hseyinin, 1916
Ekim aynda kendisi Arap lkelerinin kral ilan etmesi bu mcadeleyi daha da
iddetlendirdi. Savatan sonra ise Hseyinin oullarndan Faysaln Irak,Abdullahn rdn ve kendisinin de Hicaz Kral olmas, Haimi ailesinin Arap
dnyasnda durumu olduka glendiriyordu. Abdlaziz, bu gelimelerden hi
holanmad. Bu gelimelere bir de 3 Mart 1924de Trkiyede Hilafetin kaldrlmas
ve erif Hseyinin kendisini 5 Mart 1924te halife ilan etmesi eklenince, Abdlaziz
1924 Austos aynda Hicaza sava at.36 Bu savan sonucunda da blge Suudlarn
eline geti ve Abdlaziz bni Suud 1926da kendini Hicaz Kral ve Necd Sultan ilan
etti. Bu topraklar 1932de de Suudi Arabistan Krall adn ald.
Suudi Arabistan ile ilgile bilgilere daha sonraki blemlerde yer
verilecektir.
6-) Yemen.
Osmanl Devletinin Yemen zerindeki kontrol zayft. Yemen, 1517de
Trk egemenlii altna girmekle birlikte Osmanl Devleti, Yemen zerinde tam bir
kontrol kuramamtr. 18. yzyln ortalarndan itibaren zellikle ky kesimleri farkl
kabilelerin kontrolnde fiilen bamszln srdrmtr37.
7-) ran:
36 GRN, Kamuran; Savaan Dnya ve Trkiye, Bilgi Yay; s.190-191 (Akt;YILMAZ, Trel;a.g.e., s:27).37 ARMAOLU, Fahir; a.g.e., s:174-175, (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s:27)
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
32/182
22
1907 ylnda ngiltere ile arlk Rusyas arasnda imzalanan bir anlama ile
ran, iki lke arasnda nfuz blgelerine ayrlmt. 1917 Bolevik ihtilali ile arlk
Rusyasnn yklmasndan sonra ngiltere, ran zerinde tek bana nfuz kurmayoluna gitti. Bu amala ran ile 9 Austos 1919da bir antlama imzalad. Sz konusu
antlama ile ngiltere, rann idari ve askeri tekilatn dzenleme grevini zerine
alyor ve rana teknik ve mali alanlarda yardm vaat ediyordu. Ancak, ran
milliyetilerinin itiraz zerine ran Meclisi bu antlamay onaylamad. ran, 26 ubat
1921de Sovyetler Birlii ile bir Dostluk antlamas imzalad.Bu antlamayla
Sovyetler Birlii, rann bamszlk ve toprak btnlne sayg gstermeyi
taahht ediyordu38.
1923 ylnda ran Sava Bakan Ahmet Rza Han, bir hkmet darbesi
yaparak babakanl ele geirdi. 1925 Ekim aynda da ah Ahmeti tahttan indirerek
randa Kaar Hanedanlnn egemenliine son verdi ve kendi hanedanln
oluturdu. ran Meclisi, Aralk 1925te Ahmet Rza Han ran erinah ilan etti.
Sovyetleri Birliinin 1921-1923 yllar arasnda ran d ticaretinde en geni yeri
igal etmesine ramen, zellikle Sovyetlerin randaki komnist faaliyetleri randa
bir gvensizlik dourmu ve siyasal ilikilerin daha fazla gelimesine engel olmutur.
1933 ylnda Almanyada Hitlerin iktidara gemesiyle randa politikasn
Almanyaya yneltmitir. zellikle d ticarette Almanya, Sovyetler Birliinin
yerini almtr. Ancak Almanyann 1941 Sovyetler Birliine saldrmas zerine ran,
ngiltere ve Sovyetler Birliinin igaline uramtr39.
ran ile ilgili gelimelere daha sonraki blmlerde yer verilecektir.
8-) OSMANLI DNEMNDE FLSTNE YAHUD G
1517 ylnda Osmanl Devleti Filistini ynetimi altna aldnda Kudsevresinde az bir Yahudi topluluu mevcuttu. Ancak Trklerin Yahudilerle temasa
geii bundan ok ncelere dayanr. 11. y.y.da Avrupada ve Bizansta kt
38 ARMAOLU, Fahir; a.g.e., s:208-209, (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s:30-31)39 ARMAOLU, Fahir; a.g.e., s.208-209, (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s.29-30)
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
33/182
23
muamele gren Yahudiler, Trklerin Anadoluya geliiyle Trklerle yakn ilikiler
kurdular. Osmanl Devleti aralklarla gelen Yahudi glerine maruz kalmtr.
Bunlardan en nemlileri 15. y.y.da spanyadan kaan Yahudiler ve 93 Harbinedeniyle Rusyadan gelen Yahudilerdir.
Bu gler Osmanlda Yahudi nfusunu hzla arttrd. Ancak son dneme
kadar Yahudiler Osmanl ierisinde sorun karmadan yaayan aznlk bir grup
olarak kaldlar. 1800lerin sonlarnda Avrupa ve Rusyada Yahudilere kar artan
basklar, Yahudi gruplar ierisinde bir Yahudi Devleti kurma fikrini yaygnlatrd.
Yahudiler bu dnemden sonra Osmanl ierisinde zellikle Filistine g etmek
istediler. O dnemde Filistindeki nfusun byk ounluu her ne kadar
Mslman Araplardan oluuyor idi ise de buradaki dier dini cemaatler arasnda
hassas bir denge vard.40 Bu nedenle devrin Padiah II. Abdulhamid blgedeki bu
hassas dengeleri bozmak istemedi. Ve tahta kald srece Yahudilerin Filistine
yerlemelerine kar kt. Ancak Abdlhamidin yurt dndan gerekleen Yahudi
gne kar kt sylenemez. Abdlhamid yurt dndan gelen Yahudilerin 56
ar aile gruplar halinde devletin belirledii yerlere yerlemelerinde hibir saknca
grmedi.
Osmanl devletinin Yahudilerin Filistine gnn yasaklamasna ramenYahudiler resmi olmayan yollardan aralkl olarak Filistine gelip yerlemilerdir.
1908 itibariyle Filistindeki Yahudi nfusu 70 80 Bini bulmutur. Bu arada
Filistinde blge halknn Yahudi gne tepkisi giderek artmaktayd. Yzyllardan
beri topraklarnda Yahudileri bar iinde bartran Kuds Mslmanlar 19. y.y.n
son eyreinden itibaren Filistine akn etmeye balayan Yahudilerin kendilerine
zararl olacaklar anlamakta gecikmediler41.
Nitekim ok gemeden Filistinde Yahudiler ve Mslman Araplar arasnda
atmalar meydana geldi. Arap Yahudi atmalarnn ilk balangc bu dneme
rastlar.
40 BUZPINAR, . Turfan; Abdlhamid Dneminde Filistine Yahudi G Meselesi (1878 1908),Trkler Ansiklopedisi, Kltr Bakanl Yaynlar, 1998, Ankara, s. 7941 BUZPINAR,.Tufan;II.Abdlhamit Dneminde Filistine Yahudi G Meselesi,TrklerAnsiklopedisi,Klr Bakanl Yaynlar,Ank.,s:84
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
34/182
24
9-) HALI SEFERLER
Hal seferleri Avrupa dnyasnn kutsal topraklar ve Kuds kurtarma
sloganyla Anadolu ve Ortadouya yapt seferlerdir.
Bu seferler 1096 ylnda balamtr ve 1921de hal ordularnn Akkadan
karlmasyla sona ermitir. Avrupa toplumunu bu seferleri dzenlemeye iten esas
sebepler siyasi, sosyal ve ekonomik sebeplerdir. nk o dnemde Avrupada ktlk,
yoksulluk kolonizatr bir tama hareketi balamtr.
Kutsal topraklar kurtarma sylemi ise Hal Seferleri iin ancak itici bir
gt. nk Kuds 638 ylndan beri Mslmanlarn hkimiyetindeydi. Bat
Hristiyanlar 1096 ylna gelene kadar bu olaya hibir tepki vermediler. Eer esas
ama kutsal topraklar kurtarmak olsayd bu seferlerin 1906 ylndan ok daha nce
gerekletirilmi olmas gerekirdi.
1096 ylnda balayan ve 1291 ylnda sona eren 9. Hal seferinin sebebi her
ne olursa olsun Avrupa ve Ortadou toplumlar iin etkileri byk olmutur.
Dou Hristiyanlarna yardm amacyla yaplan bu seferler Dou
Hristiyanlarna faydadan ok zarar getirmitir. Hal ordular aldklar topraklardaDou Hristiyanlarna kt davranm ve onlarn dini geleneklerine saygl
olmamlardr. Bu davran tarz 4. Hal Seferinde dorua ulam ve stanbul Hal
ordularna zapt edilmitir.
Hal Seferlerinin Avrupadaki etkileri ok eitli olmutur. Avrupada
otoritelerini salamakta zorlanan kral ve feodal beyliklerin otoritelerini glenmitir.
Avrupallar bu seferlerde deiik sava stratejileriyle karlamlar ve bu stratejileri
renmilerdir.
Hal seferlerinin balangta baarl olmas Vatikannn prestijini arttrm
ancak daha sonra alnan baarsz sonular kilisenin toplum stndeki etkisini
sarsmtr. Bu durum Avrupadaki krallarn ve feodal beylerinin toplum zerindeki
etki alanlarn geniletmitir.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
35/182
25
10-) Arap - Yahudi Mcadelesi:
Siyonizm:
637de Yermuk Savanda Hz. merin Bizansllar yenmesi ile birlikte
Filistin Mslmanlarn egemenliine girdi ve blgeye Yahudilerin yerlemelerine
izin verildi. 1099da Hallarn blgeyi igal ederek Kuds Latin Krall kurmasyla
Yahudilerin ounluu tekrar blgeyi terk etti. Nitekim 1187de Selahattin
Eyyubinin Hallar yenmesiyle Filistin tekrar Mslmanlarn egemenliine girdi ve
Yahudiler tekrar Filistine dnmeye balad. Ayn zamanda Suriye, Mezopotamya,
Msr, ngiltere, Fransa ve bir ok Avrupa devletlerinden de Yahudiler Kudse g
etmilerdir. Daha sonra Memlkler dneminde de Yahudiler iin skntl dnem
balasa da 1517de Osmanl mparatorluunun blgeyi egemenlii altna almasyla
tekrar Avrupa lkelerinden Kudse gler balamtr.
Yahudilerin siyasal olarak rgtlenmesinde ve Kudse g etmesinde
dnyadaki antisemitik hareketin etkisi byktr. Antisemitizmin gelimesinde ise
zellikle Fransz Devrimi sonrasnda ortaya kan milliyeti duygular, ortaya kan
yeni ulusal burjuvazi ile Yahudiler arasndaki ekonomik rekabet olmutur42. Fakat
Antisemitizm Fransz Devrimiyle ya da Sanayi devrimiyle balamamtr. ok daha
nceleri ortaya km bir harekettir.
Gerek lkada ve gerekse Ortaada Yahudilerin aleyhine taknlan
tutumlar, Yahudi dmanl Yahudileri ge zorlamtr. Bunlarn bir ksm Dou
Avrupa lkelerine yerleirken bir ksm da Osmanl topraklarna g etmilerdir.
Topraklarn Yahudilere aan Osmanl mparatorluu onlarn Filistine yerlemesini
de engellememitir.
Fransz Devrimi sonras Yahudiler kitleler halinde bulunduklar lkeleri terk
etmek zorunda kalmlardr. eitli yerlere g eden Yahudilerin milli bir uuraltnda toplanmalarna, rgtlenmelerine ve yurt aramalarna bir anlamda sebep
olmutur bu durum. Ksacas; Yahudilerin Filistini yurt edinmeye ynelik milli bir
uur etrafnda rgtlenmeleri anlamna gelen Siyonizm douunda zellikle Fransz
42 ARI, Tayyar; a.g.e., s.113.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
36/182
26
Devriminin yayd milliyetilik fikirlerinin Avrupa lkelerinde yerlemeye
balamasyla ortaya kan yabanc dmanlnn etkisi yadsnamaz43.
Yahudilerin rgtlenmesindeki ilk giriim 1881de Zionu Sevenler adyla
kurulan bir rgt ats altnda bir araya gelmeleriyle sz konusu olsa da ba arl
olamamtr. Daha sonra asl gelime Theodor Herzlin nclnde olmutur. Herzl
Avrupaya yaylan Antisemitizmin nyargyla ilgili olduunu ve bundan dolay da
yasayla ortadan kalkmasnn imknsz olduunu dnyordu. Herzl, 1896da
grlerini politik siyonizmin ideolojik temellerini oluturan Yahudi Devleti (Der Ju
denstaat: The Jewish State) adndaki kitabnda toplanmtr.
Herzle gre ortada bir Yahudi ulusu bulunduuna gre, bir Yahudi
devletinin de olmas gerekirdi ve Yahudilerin kendi devletlerini kurmalar
antisemitizm iin de en iyi zmd44.
Theodor Herzl 1897de svirenin Basel kentinde toplanan I. Dnya Yahudi
Kongresinde kurulan Dnya Siyonist Tekilatnn bana getirilmitir. Basel
Kongresi, Siyonizmin hedefinin Filistinde Yahudi halka bir yurt yaratmak
olduunu kabul etmiti. Basel Kongresinde Siyonizmin amacnn Yahudi Halk iin
Filistinde kamu hukuku ile gvence altna alnm bir yurt yaratmak olduu
belirtilerek bu amaca varmak iin bir takm admlarn atlmas kararlatrlmtr45.
Herzl, 1901 ve 1902 yllarnda ilk defa Abdlhamit nezdinde giriimde
bulunmu ve bu grmelerde Filistinde Yahudilere bir yurt verilmesi halinde
Osmanl borlarnn Avrupadaki Yahudi bankerler tarafndan denecei teklifinde
bulunmutur. Fakat bu teklifler kabul edilmemitir.
Yahudilerin Filistinde yurt edinme istekleri 1904de Herzlin lmnden
sonra da devam etti. Osmanl Devleti nezdindeki teebbsleri sonucu 1908de ttihat
ve Terakki Partisi ve liderleri hac iin Filistine gidecek Yahudilere uygulanan
43 ARI, Tayyar; a.g.e., s.114.44 ARI, Tayyar, a.g.e., s.115.45 ARI, Tayyar, a.g.e., s.116-117.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
37/182
27
kstlamalar (Krmz Tezkere) kaldrdlar ve Yahudilerin Filistinde toprak satn
almalar serbest brakld46.
Filistinde Yahudilerin sahip olduklar topraklarn genilemesi ve Yahudilerin
topraa baml hale gelmeleriyle ilk Arap-Yahudi atmalar balad. Bu
atmalar, balangta Siyonizme kar organize bir direnme eklinden ziyade,
topran kullanmnda, Yahudilerin Arap toprak geleneine ters uygulamalar
neticesinde ortaya kt. Sz konusu atma sebeplerinden bir tanesi hayvan otlatma
meselesidir. atma sebeplerinden bir dieri ise, su kaynaklarn kullanlmasna
ilikindi. Balangta ekonomik mahiyetli olarak ortaya kan Arap-Yahudi
atmalar, Filistinin Birinci Dnya Savandan sonra ngilterenin manda
ynetimi altna girmesiyle Siyonizme kar Arap milliyetiliinin direnme
mcadelesine dnecektir47.
ngiltere, Filistinde manda ynetimini u esasa dayandrmak istedi.
Filistinde Araplarla Yahudiler arasnda bir ibirlii kurarak manda ynetimini
gelitirmek ve Filistini bamsz bir devlet olarak hazrlamak.
Amerikan Kongresi, 21 Eyll 1922de ald bir kararla, Filistinde bir
Yahudi yurdu kurulmasn kabul etti. Amerikan Kongresinde alnan bu karardan
sonra ngiltere ve ABD 3 Aralk 1924te bir anlama imzaladlar. Bu anlama ile; 1)
ABD, ngilterenin Filistin zerindeki mandasn tanm ve; 2) Filistinde Amerikan
vatandalar iin bir takm haklar elde etmitir48.
A.J. Balfourun 2 Kasm 1917 ylnda Balfour Bildirisi olarak yaynland
bildiri 1922de Milletler Cemiyeti tarafndan ngiltereye verilen Filistin mandas ile
ilgili metne eklendi. Bu bildiri Filistinde Yahudi ulusuna bir yurt kurulmas
konusundaki nemli bir belgedir. Ayn zamanda bu bildiri ilan srecinde
Yahudilerin ngiltere zerinde etkili olmasnda hem blgedeki ngiliz karlarn
46 KE, Mim, Kemal; Siyonistlerin ttihatlar Nezdindeki Baarsz Giriimleri: 1908-9, ..,Siyasal Bilimler Fak., Prof. Dr. mit Doanayn Ansna Armaan, C.II., st., 1982, s.121-132.(Akt: YILMAZ, Trel; a.g.e., s.35)47 YILMAZ, Trel; a.g.e., s.37.48y.a.g.e., s:41-42.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
38/182
28
korumada hem de sava srasnda bu belge sayesinde ABDnin savaa girmesinin
salanabilmesi asndan nemli rol oynamtr.
Filistin Araplarnn, Balfour Deklarasyonunun ne anlama geldiini ngiliz
manda ynetimi balar balamaz anlamalar zerine, ilk gnden itibaren atmalar
balam ve gnmze kadar sren bir Arap-Yahudi atmasnn balangcn tekil
etmitir49.
1920-1930 yllar arasndaki dnemde Arap-Yahudi atmalar iki farkl
seyir takip etmitir 1920-1930 dneminde Arap-Yahudi atmalar genellikle
mahalli apta ve dank olmutur. Ancak Arap-Yahudi atmasnda 1933 yl bir
dnm noktas olmutur. 1933te Yahudi aleyhtarl siyasi izgisinin nemli bir
unsuru olan Hitler, Almanyada iktidara gelmii ve panikleyen Yahudiler Filistine
gmeye balamlardr. Dier bir deyile 1933ten itibaren Filistinde Arap-Yahudi
atmas iddetini arttrmtr50.
Daha nceleri ngilterenin karlar dorultusunda kurulmaya allan
Yahudi Devleti 1933den sonra Yahudiler iin tek kar nokta haline geldi. Artk
Filistindeki Arap-Yahudi atmas lm kalm savana dnt. Bu iddetli
atmalar gnmz de etkileyecek ekilde Ortadoudaki g dengelerini
temelinden sarst.
kinci Dnya Savandan nceki dnemde de ABD Filistin meselesine uzak
deildi. Fakat esasna baklrsa, meselenin iine aktif olarak girmesi kinci Dnya
Savandan sonradr. ngiltere, 2 Nisan 1947de Birlemi Milletlere resmen
bavurarak Birlemi Milletler Genel Kurulunun meseleyi ele almasn istedi.
ngilterenin istei zerine 28 Nisanda toplanan Genel Kurul 15 Maysta 70 oya
kar 45 oyla Birlemi Milletler Filistin zel Komitesinin kurulmasna ilikin
kararn ald. zel Komite raporunu 31 Austosta tamamlad ve 1 Eyll 1947de
Birlemi Milletler Genel Sekreterine teslim etti. Komite iki rapor ortaya kard.
Kanada, ekoslovakya, Guatemala, Hollanda, Peru, sve ve Uruguay tarafndan
49y.a.g.e., s:42.50 ELPELEC, Zui; Filistin Ulusal Hareketinin Kurucusu Hac Emin El-Hseyni, ev: Dilekendil, letiim Yay., 1.B., st., 1999, s:73-101den (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s:43.)
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
39/182
29
desteklenen ounluk Raporu ve Hindistan, ran ve Yugoslavya tarafndan sunulan
Aznlk Raporu Avustralya, her iki plana da ekimser kald51.
ounluk Raporuna Gre;
1. Filistin; Arap Devletleri, Yahudi Devletleri ve Kuds Blgesi olmak zere
e taksim edilmekteydi;
2. Arap ve Yahudi Devletleri iki yllk bir gei dneminden sonra bamsz
olacaklard,
3. Bu iki devlet arasnda ekonomik birlik olacakt;
4. Kuds iin ayr bir stat tayin ediliyor ve Birlemi Milletlerin vesayeti
altna konuluyordu;
5. izilen snrlara gre, Arap Devleti, Filistin topraklarnn yzde 42,88ini,
Yahudi Devleti ise yzde 56,47sini tekil etmekteydi.
Aznlk Raporuna gre de Filistin, Araplar ve Yahudiler arasnda taksim
edilmekteydi. Ancak raporun ngrd Kudsn bakent olduu bamsz Arap ve
Yahudi devletlerinden meydana gelen bamsz bir Filistin Federal Devleti idi52.
Birlemi Milletler Genel Kurulunda 29 Kasm 1947de yaplan oylamada
ounluk Raporu (Plan) 13 red 10 ekimser oya karlk 33 oyla 181 sayl karar
olarak kabul edildi. Taksim karar Filistini iyice kartrd. Karardan sonra ngiltere
bir aklama yaparak 15 Mays 1948den itibaren Filistinden tamamen ekileceini
bildirdi. ngilterenin Filistin zerindeki manda ynetiminin sona ermesinden birka
saat nce 14 Mays 1948de Tel Avivde toplanan Yahudi Milli Konseyi bir
deklarasyon yaynlayarak; srail Devletinin kurulduunu ilan etti53.
srailin kurulmasndan birka saat sonra Msr, rdn, Suriye, Lbnan ve
Irak birlikleri Filistine girmeye baladlar. I. Arap-srail Sava bylece balamoldu. Bu savata sadece rdn, Bat eria topraklarn ve Kudsn yarsn ele
51 YILMAZ, Trel; a.g.e., s:56.
52 ARMAOLU, Fahir; Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar (1948-1988), Trkiye BankasYay., Ank., s:85-86 den (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s:57).53 YILMAZ, Trel; a.g.e., s:57-58.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
40/182
30
geirdi. srail ok toprak kazand. rdn dndaki Arap lkelerini srail malup
etmiti. 10 Haziran 1948de 30 gnlk atekes saland. Bu yln sonuna kadar ancak
atmalar yer yer devam etti.
Bu yllar arasnda Ortadounun stratejik yapsn deitirecek bir takm
deimeler oldu. Bunlar kronolojik olarak yle sralanabilir:
1) Ortadouya Silah Ambargosu2) ngiliz-ran Petrol Anlamazl3) Svey Anlamazl ve Msrda Monarinin Yklmas4) Badat Pakt5) Svey Sava6) Eisenhower Doktrini7) Suriye Krizi8) Lbnan Krizi9) Irakta Monarinin Yklmas
11-) 1950-60 YILLARI ARSINDA ORTADOU GELMELER:
a) Ortadouya Silah Ambargosu
srail Devletinin ortaya kmasndan ve Birinci Arap-srail Savandan sonra
byk devlet, yani ABD, ngiltere ve Fransa Ortadoudaki dengelerin ok hassas
hale geldiini grdler54.
ABD, ngiltere ve Fransa, her iki taraf da silahlanmadka, sz konusu
lkelerin bir atmay gze alamayacaklarn dnmlerdir. Batnn silah veripvermemesi, Ortadouda bar dzeninin korunmas bakmndan hayati bir noktayd.
te Ortadou blgesine uygulanmak istenen silah ambargosunun mant buydu55.
54 y.a.g.e., s:65.55 ARMAOLU, Fahir; Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar (1948-1988), Trkiye BankasYay., Ank., s.28 (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s:65).
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
41/182
31
Ortadouya silah ambargosunu ngren deklarasyon 25 Mays 1950de
yaymland. Bu deklarasyona gre; ngiltere, ABD ve Fransa Arap lkelerine ve
sraile i gvenliklerini ve meru mdafaalarnn gerektirdii lde silahsatacaklar, blge lkelerinin silahlanma yarnn karsnda olacaklar, satacaklar
silahlar saldrgan amala kullanmayacaklarna dair lkelerden taahhtte
bulunmalarn isteyecekler ve blgede snr anlamalarnn belirledikleri hususlar
ihlal eden herhangi bir devlete kar gereken tedbirleri alacaklardr. Bu deklarasyon
devletin kendi arasnda yaymlanmtr.
Sonu olarak bu ambargoyu ilk delenler Batl Devletler olmutur. eitli
yollarla blgedeki lkelere silahlar satmlardr. Bu silahlarda saldrgan amalarla
deil, i dzenleri iin kullanacaklarn gereke gstermilerdir.
b) ngiliz-ran Petrol Anlamazl:
28 Mays 1901de bir ngiliz vatanda olan William Knox DArcy, randan
altm yl sreli bir ayrcalk almtr. Bu ayrcalk, DArcye yalnzca be kuzey
vilayeti darda kalmak zere tm ran topraklar zerinde, doal kaynaklarn
aranmas, kartlmas, iletmesi, retilmesi, ticarete elverili duruma getirilmesi,
baka yerlere tanmas hakkn vermekteydi. Bu antlamadan sonra DArcy,
finansman kaynaklar aram ve 1905 Mays aynda ngiliz Hkmetinin araclyla
ngiliz Burmah Petrol irketi ile birleerek Concesslons Syndicate Ltd. irketini
kurmutur56.
1908 ylnn Nisan aynda irket Anglo-ranian Petrol irketi ad altnda 1901
ayrcalndan faydalanmaya balad. 1914de de ngiliz hkmeti bu irketin
paylarndan satn ald.
12-) 1960-1973 Yllar Arasnda Ortadou Gelimeleri:
1960 ylndan itibaren Orta Douda Arap-srail atmalar yeniden
iddetlendi. atmalar ve bunlara bal olarak gelien olaylar, 1967 ylnda nc
56 GREL; kr, S.; Ortadou Petroln Uluslararas Politikadaki Yeri, A.., SBF. Yay., Ank.,1979, s.48-49 den (Akt: YILMAZ, Trel; a.g.e., s:69).
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
42/182
32
Arap-srail Sava ( Alt Gn Sava)nn kmasna neden oldu. Bu savaa giden
yolda faktr nemli rol oynamtr:
- Yemen Sava
- BAAS faktr
- FK faktr57
a)1967 Arap-srail Sava:
1967 Arap-srail Sava, 5 Haziran sabah srail uaklarnn Msr
havaalanlarna yapt saldr ile balad.
Bu ekilde gerekleen srail hava saldrs yaklak 3 saat devam etmi veMsrn 280 ua yerde ve 20 ua da havada tahrip edilmitir. Ayn ekilde Suriye
ve rdne de ynetilen saldrlarda 50 Suriye ve 20 rdn ua tahrip edilmitir.
Bylece, daha savan banda savaan Arap lkelerinin hava gc yok edilmi ve
srail havada byk bir stnlk salamtr58.
Kara Cephesine gelince; srail iin iki cephe olduka nemliydi. Sina Cephesi
ve rdn Cephesi. Msr Kuvvetleri, Sinada ana yolu kontrol altnda tutacak
ekilde yaylm bulunuyordu. srail, atekes iin bir uluslararas basknn hemen
geleceini bildii iin taarruz planlarn srat unsuruna dayandrm ve Sinann
anayolunu ele geirmeyi planlamtr. Gerekten de bunu baarmtr. Sava, 10
Haziran 1967de taraflarn Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin atekes
arsna uymalar ile sona erdi. Alt gn srd iin ayn zamanda Alt Gn
Sava olarak da tarihe geen sava sonunda srail 8.000 mil kare olan topraklarna
26.474 mil karelik daha toprak ekleyerek olduka kazanl kt. Msr, drt gn
iinde Sinada ar bir yenilgiye urayarak btn Sina Yarmadasn kaybetti59.
1967 Arap-srail Sava, Arap-srail mcadelesinde bir dnm noktas tekiletmitir. Araplar, 1947 taksim kararndan bu tarihe kadar srailin ortadan
kaldrlmasn savunmulardr. 1967 Savann kaybedilmesinden sonra ise temel
57 YILMAZ, a.g.e., s:125.58 ARMAOLU, Fahir; Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar (1948-1988), Trkiye BankasYay., Ank., s:248-250d2n ,(Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s:152)59 ARMAOLU, Fahir; y.a.g.e., s.250 (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s.152).
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
43/182
33
politika srailin ortadan kaldrlmas deil, bu savan sonunda kaybedilen
topraklarn geri alnmas olmutur.
1967 Savandan sonra srail blgede daha byk bir g haline geldi.
srailin bu glenii blgedeki g dengelerini etkiledii gibi dnyada giderek
gcn artran ABDnin blgede nemli bir mttefiki haline geldi.
13-) 1973-1980 YILLARI ARASINDA ORTADOU GELMELER:
a) 1973 Arap-srail Sava:
1973 Arap-srail Savann (Yom Kippur) dier Arap-srail Savalarndan
baz farkllklar vardr. Bunlar:
1) Msr tarafndan balatlan bu savan temel amac; srailin haritalardan
silinmesi deil, savaa katlan btn Arap lkeleri iin 1967 Savanda kaybedilen
topraklarn geri alnmasdr.
2) kinci farkllk; srailin deil, Msr ve Suriyenin srpriz saldr ile
balatmalardr.
3) Son bir husus ise; kesin bir Arap yenilgisinin olmamas ve hatta Msrn
bu savata bir hayli baarl olmasdr. Bundan nceki savalarda byk kayplara
urayan taraf sadece Araplar iken, bu savata srail de byk kayplara uramtr60.
b) 1973 Petrol Krizi:
Meydana gelen ilk petrol krizi, 1973 Arap-srail Savann bir sonucu olarak
grnse de gerekte gemii daha eskiye dayanmaktadr. 1950li yllardan itibaren
Orta Douda petrole ilikin iki mesele ortaya kmtr:
1) Petroln kt Ortadou lkeleri ile petrol karan ve ileten petrol
irketleri arasndaki ilikiler;
2) zellikle 1967 Sava ile birlikte ortaya kan ve 1973 ylnda son
aamasna gelen petroln siyasi ara olarak kullanlmas61.
60 ARMAOLU, Fahir; y.a.g.e., s.320-321 (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s.178).
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
44/182
34
Petroln siyasi bir araca dnmesi ve srailin Ortadouda gvenlik endiesi
yaamas srailin en nemli mttefiki olan ABDyi blgede denge politikas
oluturmaya zorlad. 1973 Arap-srail Sava srailin gvenlik endieleriniartrrken, ABDyi blgede g dengelerini yeniden dzenlemeye itti. 1973teki bu
savan etkileri g dengelerini dzenlemesi asndan gnmz de etkilemektedir.
c) Lbnan Sava:
Lbnan i sava bir takm gelimeler sonucu ortaya kmtr. Bunlardan en
nemlileri, Lbnann i yapsnda deimeler ve Lbnana g eden Filistinlilerdir.
Lbnan bamszlna kavutuktan sonra ekonomisinin ilerlemesi yaam standartlar
ve eitim ykselmitir. Ekonomik gelime baz sorunlar da beraberinde getirmitir.
Gelir dalm bozulmutur ve ekonomik gelimeden daha ok Hristiyanlarn istifade
ettiinin gzlenmesi, Mslmanlarn da yoksullamas Hristiyanlarla Mslmanlar
arasnda atmay krklemitir. Dier bir gelime ise Filistinlilerin Lbnandaki
faaliyetleridir. Bu olaylar neticesinde Lbnan i sava kmtr.
d) Camp David Antlamalar:
Camp David Antlamalar ile balayan ve srail-Msr Antlamalar ile
sonulanan sre, Ortadouda yeni bar umutlarn artrrken, gerekte yeni bir
dzensizlie gidildiinin iareti olmutur.
Msr Cumhurbakan Enver Sedat 9 Kasm 1977 ylnda halk meclisinde
yapt konumada srail ile bar konusunda kararl olduunu syledikten sonra 19
Kasm 1977de srailde parlamentoda bir konuma yapt. Konumasnda kalc bir
bar istediini ancak bu barn adalete dayanmas gerektiini syledi. srail
Babakan Begin de srailin de blgede huzur ve bar istediini dile getirdi.
Enver Sedatn sraili bu ani ziyareti tm dnyada hayretle karlanrken
Arap dnyasnda tepkiyle karlat.Ancak bu lml hava ok uzun srmedi. srailin Bat eriada yeni yerleim
yerleri amas srail ile hem Msrn hem de ABDnin arasn at. Bar
giriimlerinin sekteye uradn gren ABD insiyatifi zerine alarak Begin ve
61 ARMAOLU, Fahir; y.a.g.e., s.355-356 (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s:190).
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
45/182
35
Enver Sedat Washington yaknlarndaki Camp Davide davet etti. Camp
Davidde yaplan mzakereler sonucunda 17 Eyll 1978de Msr, srail, ABD
Camp David anlamasn imzaladlar.
Camp David Antlamalar ile balayan ve srail-Msr Antlamalar ile
sonulanan sre, Ortadouda yeni bar umutlarn artrrken, gerekte yeni bir
dzensizlie gidildiinin iareti olmutur. nk bu anlamaya Arap dnyasndan
byk tepkiler gelmiti. Ayrca anlamada Kudsn belirsizlii ve srailin
anlamay uygulaya koymaktaki isteksizlii de gelen tepkileri artrmt.
e) ran slam Devrimi:
1979 ylnda Humeyni liderliindeki gerekleen ran Devrimi, ah RzaPehlevinin iktidarndaki monarik bir rejimi ykarak ,yerine tmyle eriata dayal
bir rejim kurdu ve bu zellik doal olarak onu, daha nce gerekleen devrimlerden
ayrd62.
ran Devriminin nemli bir zellii de uluslararas bir olay olmasdr. Bat
Asyada hem Batya doru Irak ve Krfez lkelerinde yneticileri tehdit eder gibi
grnmtr. Hem de douya doru, 1978de iktidara gelen Afgan hkmetine kar
savaan slami glere cesaret vermitir.
Devrim, batnn ve zellikle ABDnin siyasi, ekonomik ve kltrel etkilerine
kar milliyeti bir hareket olarak ta grlyordu.
15-) 1980-1990 YILLARI ARASINDA ORTADOU GELMELER
a) ran-Irak Sava:
ki lke arasnda en ciddi sorunlardan biri de yllardr devam eden att-l
Arap zerindeki egemenlik sorunu ya da ksa snr sorunuydu. Zira iki lke arasnda1975 Martnda imzalanan Cezayir Antlamas ile bata Krt sorunu ve su yolunun
denetimi sorunu olmak zere pek ok sorun zme kavuturulmu olsa da Saddam
zorunlu artlar altnda imzaladn iddia ettii bu antlamadan memnun kalmamt.
62 ATAY, Mehmet, Ortadouda Terr Sava ve Bar Araylar, Avrasya Dosyas, C.3, s.2, YAZ1996, S.130.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
46/182
36
Dolaysyla Irak, randa 1979 ubatnda gerekleen devrimden sonra ortaya kan
kargaa ortamndan yararlanarak 18 Eyll 1980de Cezayir Antlamasn
tanmadn aklad.63
Saddam, ran kesin bir yenilgiye uratarak blgede hakim g haline
gelirken, att-l Arap zerinde mutlak egemenlii tesis etmeyi, bunu yaparken de
Krtler yaplan ran desteini Kuzistan Araplaryla dengelemeyi dnyordu. Bu
arada zaten rann 1979 Hazirannda kuzey snrnda Cezayir Antlamas
dorultusunda yerini getirmesi gereken devriye grevini terk etmesi zerine,
Krdistan Demokratik Partisine bal pemergeler Irak hkmetine ynelik
saldrlara balamlard64.
Yukarda da bahsedildii gibi Irak-ran arasndaki gerginliin grnen sebebi
att-l Arap zerindeki egemenlik sorunuydu. Ama bu gerginliin altnda yatan
dier sebepler unlardr:
-1979 ran Devriminin Irak iindeki ii gruplar etkileyebilecei phesi,
- rann Irak iindeki krt gruplara verdii destek,
Saddam Hseyin 17 Eyll 1980de olaanst toplanan parlamentoda yapt
konumadan be gn sonra 22 Eyll 1980de rana sava ilan etti. Sava ilannngereklerini ise u ekilde sralad:
1- ran, 1975 Antlama ile yklendii taahhtlerini yerine getirmedii gibi,
Irak Krdistan Demokratik Partisi (KDP)ne yardma yeniden balamtr.
2- ran, snr atmalarn tahrik etmektedir.
3- ran, 1975 Cezayir Antlamasna gre Iraka vermesi gereken baz snr
blgelerini vermemitir65.
Arya gre; Saddamn amac, randaki ii kkenli slam Devrimininlkesindeki etkilerini snrlamak, 1975 Cezayir Antlamas ile rana brakmak
63 ARI, T.; a.g.e. s.555.64 y.a.g.e., s.557.65 BLKBAI, Sha; Trkiye ve Yaknndaki Ortadou, D Politika Enstits Yay., Ank., 1992,s.19.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
47/182
37
zorunda kald topraklar geri almak, att-l Arap zerindeki denetimi ele
geirmek, Krtler zerinde kesin hakimiyet kurmak, Kuzistan Araplarnn
zgrlklerini kazanmalarna yardm ederek rann bu blgede sahip olduu petrolalanlarndan mahrum kalmasna yol amak, ulusal birlii salamak ve hepsinden
nemlisi blgede egemen g haline gelmekti66.
Nitekim Irakn 22 Eyll 1980 gn baskn eklinde 700 kmlik bir cephede
saldrya gemesiyle birlikte sekiz yl srecek sava balam oldu. 1982 Maysnn
ortalarna gelindiinde Irakn randaki kuvvetlerinin merkezle balar kesilmiti.
Hrremehrin ran tarafndan geri alnmas zerine Saddam, Irak kuvvetlerinin ran
topraklarndan geri ekileceini aklad. Tarihler 18 Temmuzu gsterirken sekiz yl
sren sava da sona ermiti67.
1979da randa ahn devrilmesiyle yerine geen Humeyninin ii rejimi,
Irakn gvenlii asndan tehdit unsuruydu. %90 ii olan randaki devrim
blgedeki dier ii toplumlarn da harekete geirmiti. Irakn %60-65ini oluturan
iiler arasnda da hareketlenmeler balamtr. 1979 ubatnda 1980in banda
Necef, Kerbela ve Badatta bir takm olaylar kmtr.
Irak, ran karsnda Arap devletlerinin desteini alacan, Humeyni kart
muhalif gruplarn ve etnik gruplarn ayaklanacan dnmt. Fakat Irak
bekledii destei bulamad. Savan banda Sovyetler Birlii de tarafszln
aklad ve Iraka silah vermede isteksiz davrand.
Anlamsz bir ekilde sekiz yl sren sava sonunda milyonlarca kii yaraland,
yzbinlerce kii ld. ki lkenin de ekonomisi ktleti. Saddam Hseyin 15
Austos 1990da ran Ynetimine, 1975 Cezayir Antlamasn kabul ettiine dair
mesaj gnderdi. Bu da savan kayptan baka bir ey olmadnn gstergesidir.
16-)1990-2000 YILLARI ARASINDA ORTADOU GELMELER:
a)Kuveytin gali ve 1990 Krfez Sava:
66 ARI, Tayyar, a.g.e., s.559.67 y.a.g.e., s.563.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
48/182
38
Irakn Kuveyti igalinde Saddamn kendine gre nedenleri vard.
ncelikle Badat ynetimi Kuveyti kendi topraklar zerinde (Kuveytin Osmanl
dneminde Basrann bir kazas olarak grlmesinden hareketle) ngiltere tarafndanoluturulmu yapay bir devlet olarak grmekteydi ve bu tarihsel hatann dzeltilmesi
gerekirdi ki bunun da tek yolu iki lkenin birlemesinden gemekteydi. Irakn
Kuveyti ilhak etmek istemesinin arkasnda yatan dier nedenler petrol retimini
artrmaya balad 1970lerin balarnda ortaya kmtr. Bubiyan Adasnn derin
sularnn petrol terminali kurmak iin olduka elverili olmasnn yan sra Irak,
Kuveyte ait olan Bubiyan ve Varba Adalarna sahip olarak bu adalarn karasular ve
kta sahanl alanlarndaki petrol yataklarna ulamak istiyordu68.
Irakn Basra Krfezine iki yoldan k vardr. Bunlardan birincisi att-l
Arap su yolu zerindeki limandr. Fakat bu liman, ran ile yaplan sekiz yllk savata
batk gemi enkazlar ile tkanm durumdayd. kincisi de Irakn Krfezde ilek
durumda olan tek liman Umm- Kasrd ve bu limann giri ve kn kontrol eden
iki ada, Verbe ve Bubiyan Kuveyte aitti. Dolaysyla Irak iin Kuveyt nemliydi.
Irak Basra Krfezine daha rahat almasn salayacak olan bu iki adann denetimini
ele geirmek istiyordu. Ayn zamanda Kuveyti topraklarna katt takdirde blgede
ikinci byk petrol rezervine sahip lke olacakt.
2 Austos 1990da Irak, Kuveyti igal etmi ve bir sre sonra da 19. ili
olduunu aklayarak Kuveyti ilhak etmiti. Nihayet Kuveytin igal ve ilhak ile
birlikte hem Basra Krfezinde hem de genel olarak Ortadouda g dengesi bir
anda Irak lehine bozulduu gibi, bu durum, gerek petroln gvenliini gerekse
ABDnin ve Batl devletlerin blgedeki ekonomik karlarn tehlikeye sokmutu69.
Krizin balamasyla Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi bir dizi kararlar
ald. galin gerekletii gn yani 2 Austosta 660 sayl karar ile Irakn Kuveyti
igalini knayarak, bu lkeden tamamen ve kaytsz-artsz 1 Austos 1990daki
snrlarna ekilmesini talep etti. Irakn Kuveytten ekilmeyeceinin anlalmas
zerine Gvenlik Konseyi 6 Austos 1990da 661 sayl karar kabul etti. Karar,
68 y.a.g.e., s.574.69 y.a.g.e., s.570.
-
8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project
49/182
39
yasal Kuveyt Hkmetinin otoritesini yeniden tesis etmek ve Irakn Kuveytten
kmasn salamak iin btn devletlerin Irak ve Kuveytte retilen btn mal ve
rnlerin lkelerine ithal edilmesine izin vermemelerini hkme balarken, Irakaekonomik ambargo koyuyordu. Nihayetinde Gvenlik Konseyi, Irakn Kuveytten
ekilmemesi zerine 29 kasm 1990da 678 sayl karar kabul ederek, Iraka
Kuveytten ekilmesi konusunda 15 Ocak 1991 tarihine kadar zaman verdi. Ayrca,
sz konusu kararla, eer bu karara uymazsa, Irakn bir savala kar karya kalaca
ilan edildi. Irak, 678 sayl karara da uymaynca kriz bir savaa dnt. ABDnin
nderlii