C O N T A C T

J A A R G A N G 1 8n r.5

B U S I N E S S

U I T G A V E V A N C B M C N E D E R L A N D

DUURZAAM ONDERNEMEN

MET GOD JE B E ST E M M I NG ZOEKEN

DE CRISIS DOOR HETOOG VAN DE NAALD

S E P T E M B E R / O K T O B E R 2 0 0 9

V E R D E R I N D I T N U M M E R

I N H O U D

ERIK-JAN EN YVONNEVAN DEN BRINK,GENIETEN VAN BIOLOGISCHE PRODUCTEN

Pa g .3 6

CBMC Nederlandtel. 0341 – 356147

info@cbmc.nl www.cbmc.nl

Pa g .4

13 CBMC ACTUEELOnduurzaam? Ik?

18 CBMC ACTUEELUitblinken in duurzaam leven

19 CBMC ACTUEELDuurzame inspiratie

21 CBMC & MENSEN“ M et God komen we op onze beste m m i n g ”

24 BIJBEL & BUSINESSEen duurzame relatie...?

29 BESTUURRustperiode

30 BEDRIJVIGDe kredietcrisis bekeken door het oog van de naald

35 COLUMNBelasting is diefstal

38 CONTACTPUNTEN

39 COLOFON

ZIT DUURZAAMHEIDIN ONS BLOED?

gezonde structuren voor de samenleving en demarkt te bouwen en het voorkomt dat we ve r s t r i k traken in de trends van deze tijd. De huidige ontwik-kelingen en oplossingen vragen om christenen diehun armen opheffen naar God. Dit in het besef dat dewerkelijke met waarheid gevulde liefde niet door onswordt gemaakt, maar aan ons wordt gegeven.

Verder vinden we in de encycliek een duidelijke enheldere analyse over de problemen van onze tijd. Eenanalyse die Herman Wijffels met paus BenedictusXVI deelt. Wijffels zegt: “We hebben winst tot abso-luut doel gemaakt, terwijl het voor een bedrijf ofinstelling juist een middel is om dienstbaar te zijn aanm e n s e n ,” en “we hebben economische groei zo cen-t raal gesteld dat we vergeten zijn dat het gaat om eenbeter leven voor steeds meer mensen.”

Dit vraagt een vernieuwing in ons denken.‘ G e m e e n s chappelijk goed’ moet het uitgangspuntworden van de ondernemer. Het christelijk geloofrekent niet op vo o r r e chten of machtsposities, maaralleen op Christus. Elk economisch systeem kan totcorruptie leiden, maar de onderliggende wa a r d e nd ragen het systeem. Zonder waarden is de markteco-nomie tot in haar fundamenten zwak. Voor eenchristelijke doordenking van de huidige tijd en eco-nomie is de encycliek ve r p l i chte stof (te dow n l o a d e nop www. c b m c . n l ) .

Maar nu is er het leven van alledag. De vakantie gafm i s s chien niet veel zicht op verbetering van de situ-atie waarin u zich bevindt. U vraagt zich af, hoe nuverder? Kan het geloof en CBMC hierin een positie-ve rol spelen? Het antwoord is: JA. U kunt dit e r varen in de regionale CBMC-teams, bij de cursus‘Carrière met God’, die binnenkort op ve r s ch i l l e n d eplaatsen in het land begint, of op de najaarsconfe-rentie van 6 tot 8 nove m b e r. Daarnaast willen e r varen CBMC leden mensen concreet helpen. U kunt hiervoor contact opnemen met het kantoor.

Ik wens u Gods zegen, sterkte en tegenwoordig-heid toe.

Wouter DroppersDirecteur CBMC Nederland

Net voor de va kantie heeft de pauszijn derde encycliek, ‘Cari tas in

Ve ri ta te’ (wat staat voor ‘Liefde inWa a rheid’), het licht laten zien.

In te ge n stelling tot zijn vo o r-ga n ger zoekt de huidige paus de

oplossing niet zozeer in de ve ra n d e-ring van instituties en st ru c t u ren

(al ro e pt hij ook daartoe op) maarveel meer in de ve ra n d e ring va n

ons denken en ons hart. In het hartbegint de wa re ve ra n d e ring,

die dan zijn we rking krijgt in onshandelen. Ke rn b e grippen hieri n

zijn wa a rheid en liefde.

Z owel de waarheid als de liefde worden gevondenin God. Zonder God weet de mens niet waar hijnaartoe gaat en kan hij niet begrijpen wie hijzelf is.De rede die alleen op zichzelf vertrouwd, isgedoemd zich te verliezen in de illusie van haareigen almacht. Openheid naar God maakt ons ookopen naar onze medemens en naar het verstaanvan het leven. Openheid naar God helpt ons om

P A G 3

In het hart wordt de crisis overwonnen

V O O R W O O R D

Duurzaam ondernemen Invloed op de wereld metje vork en mes

P A G 4

Destijds werd hij voor gek verklaardmet zijn ideeën over biologische groente

en producten. Dat was gewoon wereldvreemd.Er zou geen droog brood mee te verdienen zijn.

Dertig jaar geleden was dat de brede algemene opvatting waar Erik-Jan van den Brink mee te maken had.

P A G 5

Z owel bij boeren in de eigen omgeving va nB a r n e veld, op de opleiding aan de HAS (de HogerA g ra r i s che School) als bij de meeste consumen-ten. “Maar daar laat Erik-Jan zich niet door afle i-den”, zegt zijn vrouw Y vonne: “Als hij ergens ingelooft, durft hij gewoon zijn hart te volgen en eeneigen weg te gaan. Dat hoort bij hem en datwaardeer ik enorm.” Inmiddels is er veel aan hetve randeren in onze samenleving...

B rede tota a l a a npak To e g e g e ven zonder een goede, zakelijke aanpakhadden ook de plannen van Erik -Jan minder suc-c e s vol kunnen aflopen. Dat hebben genoeg ande-re distributiecentra op dit terrein laten zien. Maarsamen met Erik Does zorgde Erik-Jan voor eenbredere aanpak. Die was ook hard nodig om hetvoedsel goed in de markt te zetten. Hun groothan-del Udea in Veghel zorgt voor een kwa l i t a t i e fhoge schakel tussen de telers en de handel va nb i o l o g i s che producten. Daar wordt continu inge-zet op kwaliteit. Udea groeide uit tot marktleiderin Nederland op gebied van im- en export va nnatuurproducten. Maar ook de kwaliteit en dem a r k t g e r i chte aanpak van de handel werd gepro-fessionaliseerd in twintig eigen winkels en twee-

honderd andere natuurwinkels in heel het land.Ook de grote supermarktketens verkopen hunproducten. Daarnaast leveren zij dagelijks aanbedrijfscatering; ook van ministeries. Dus met diekarige boterham valt het reuze mee. “De ontwik-kelingen van de afgelopen jaren en de crisis va nnu bevestigen alleen maar dat het anders moet.De omslag zal doorzetten. We moeten wel.Langzaam dringt het door dat we op de pof leve nin het omgaan met de sch e p p i n g .” In tegenstellingtot de felheid die wereldve r b e t e raars eigen is,s t raalt Erik-Jan een rustige maar onve r s t o o r b a r eovertuiging uit. Hij is zeker van zijn product enzette als echte voortrekker veel in gang. Nooittreedt hij op de voorgrond of gaat hij de barricadeop. “Dat kunnen anderen veel beter. Mijn sterkekant is om vo o r wa a r d e n s cheppend bezig te zijn,zodat goed voedsel echt beschikbaar komt vo o riedereen. Bovendien is bewustwording, ook bijchristenen, een stevig en tijdrovend proces. Ech teen kwestie van lange adem.”

Hoe is het thema duurzaamheid b ij jou op de agenda ge ko m e n ?“Eigenlijk helemaal niet via mijn ch r i s t e l i j k eomgeving. Bij christenen zag ik mensen, die alshet gaat om productiemethoden, geloof en boe-renbedrijf geheel los van elkaar zagen. Zij zagengeen andere oplossing dan steeds verder de pro-ductie te intensiveren. Dat begrijp ik heel goed,maar dat leidde wel tot fokkerijen waar je terech tvan kan zeggen: ‘Die kip heeft in zijn leven demeeste ruimte bij ons in de magnetron.’ Daar zijnwe samen als maatschappij ve ra n t wo o r d e l i j kvo o r. Dat bevestigde voor mij alleen maar dat ere cht aan een alternatief gewerkt moest gaan wo r-den. Ondertussen ontmoette ik mensen die va n u i theel andere overtuiging veel beter en respectvo l-ler met de schepping omgingen. Die durfden weltegen de stroom in te gaan en hadden daar ookwat voor ove r. Dat interesseerde mij. Ik koos mijnstage bij het Ecologisch Landbouw-genootsch a pin Amsterdam. Zij kwamen met de vraag om eenvereniging op te zetten die, later in 1986 de b i o l o g i s che boeren-organisatie Biologica inNederland zou worden. Men had toen nog tweestromingen. Het ging om belangenbehartiging enhet opzetten van het Eko–keurmerk. Dat breiddez i ch later Europees uit.”

P A G 6

“ B l ijkbaar vinden we dat anded i n gen wel meer geld moge n ko ste

P A G 7

U d e a“ Vijf jaar later, in 1991, werd de holding met ErikDoes opgezet. Daarin kreeg de groothandel eenspilfunctie en ging acht winkels bevo o r raden. Hetstartkapitaal werd via een coöperatief systeem bij-een gebra cht Nu zijn er 135 mensen in dienst enl e vert het bedrijf aan zevenhonderd klanten. Degroei zit er nog steeds goed in. Die komt nu doorhet overnemen van winkels. Doel daarbij is dereeds bestaande trouwe klantenkring te behoudenen de markt te vergroten door nieuw publiek teinteresseren. Dat lukt heel aardig.“

Dilemma tussen burger en consument?“Het grote dilemma is steeds dat wij als burgerhoge opvattingen hebben over natuur en leefkli-maat, maar dat wij als consument graag de prijsvan kiloknallers willen. We beseffen niet dat onzeconsumentenstem doorslaggevend is. Ons uitga-venpatroon bepaalt welk soort landschap en productie we veroorzaken. Dat besef begint nudoor te dringen. Onze natuurwinkels drijven opde idealisten van 20 á 30 jaar terug. Die komen uitovertuiging en uit alle lagen van de bevo l k i n g ;z owel studenten als bijstandsmoeders als welgestelden en ouderen. Die blijven en gaan ookniet weg om goedkoper uit te zijn in de economi-s che crisis. Daarnaast zie je dat de kring brederwordt door jonge tweeverdieners die ookbewuster willen gaan leve n .”

G eva n gen in valse dilemma’s “ Te vaak blijven mensen hangen in de patstellingdat men heus wel anders wil, maar dat de prijsvan biologische producten hen tegenhoudt. Menrealiseert zich nauwelijks dat we in Nederlandprocentueel al heel weinig geld aan voedsel uitge-ven vergeleken met landen om ons heen.Blijkbaar vinden we dat andere dingen wel meergeld mogen kosten: de nieuwste mobieltjes, p l a t s cherm- en breedbeeldtv’s. Dat is een keuze.Ve r s chil in voedselprijs is verder ook ve r t e k e n domdat we op andere manieren zorgen dat we nogveel duurder uit zijn. De supermarkten spelen inop het gemak van klant en klaar gesneden groen-tepakketten. Daar valt meer aan te ve r d i e n e n .Want alle behandelingen en verpakkingen zorgenvoor een meerprijs die we bereid zijn te betalen:het levert ons immers gemak op. Te g e l i j k e r t i j dwerken we mee aan een enorme verspilling va nvoedsel. Uit onderzoek blijkt dat de vuilnisbaknog steeds de grootste klant is van ‘verpakt gesne-den groenten’, omdat wat over de uiterste datumis wordt weggegooid. Dat drijft ongemerkt de prijs

e dat andere o ge n ko ste n ”

“Voeding is levenskracht dat jou leven geeft.”

P A G 8

P A G 9

op. Het is dus eerder de kwestie of we terug dur-ven naar de gewone basisproducten en meer detijd nemen. Ik durf de stelling te verdedigen datb i o l o g i s ch niet duurder hoeft te zijn als we ten-minste de moeite nemen meer ‘met het seizoenmee‘ te koken en de tijd nemen zelf onze groenten te snijden. Een kwestie van bewust eenl e vensstijl kiezen.”

Visie op voedsel zijn we kwij t ge raakt “De link tussen voedsel en gezondheid zijn wek w i j t g e raakt, omdat we de weg op zijn gegaan datwe het ch e m i s ch wel denken te kunnen ‘oplos-sen’. We nemen er gewoon een pil voor in endenken klaar te zijn. Maar zo zit het niet. Weo n d e r s chatten de waarde van goed voedsel alsbron van gezond leven. Va n avond was in hetnieuws dat ook in geval van ADHD nu ook gron-dig de rol van gezond voedsel onderzocht wo r d tals middel van genezing en voorkoming van dezeg e d ragsproblemen. Gelukkig. Je kunt zeggen datook in de reguliere gezondheidszorg men daar teweinig oog voor heeft gehad. Wat leert een regu-liere arts nu over voedsel? Bijna alles was gerich top bestrijden van ziekten. Terwijl de zogenaamde‘ a l t e r n a t i e ve’ geneeskunde veel meer gericht is ophet voorkomen van ziekten door goed vo e d s e l .Dat is tekenend. Voedsel is bij ons teruggebra ch ttot de factor ‘energie’. We ontleden het en erwordt aangegeven hoeveel we van welke stofnodig hebben. Maar dat is geen voeding. Vo e d i n gis leve n s k ra cht dat jou leven geeft. Dat is eenwezenlijk ve r s chil in visie. Je komt het op allerleiterrein tegen. Je ziet het bij de discussie over moe-dermelk, nadat baby ’s net zo ziek werden va nkoemelk als de kalfjes. Men herontdekte weer dater niets gaat boven moedermelk. Wat dat is?Moeilijk te duiden. In moedermelk komt zove e lmeer mee dan alleen wat vo e d i n g swaarde; al roepen fabrikanten ons nog zo graag wijs dat zijhet kunnen eve n a r e n .”

Wij zetten de we reld op z’n kop “De journalist en sch r i j ver Michel Polan heeft metzijn geweldige boek ‘Echt eten’ veel impact en deogen van velen geopend hoe raar we bezig zijnmet voedselproductie. Hij kreeg het zelfs vo o relkaar om president Barak Obama een eigenmoestuintje te laten aanleggen! In de VS zit hetallemaal nog gekker in elkaar als je dat gaat ana-lyseren. Het ongezonde systeem begint door koei-en als basisvoedsel mais te geven. Die wo r d e ndaar gewoon ziek van. Want koeien hebben viermagen om gras te kunnen herkauwen. Maar maïsis goedkoop en de koe groeit er enorm van. En dat

is wat telt. Daarnaast is er het systeem van de ont-menging van de landbouw: specialisatie met inhet ene gebied uitsluitend mais, in het ander uit-sluitend veeteelt. Maar dat levert geweldig ve e lmest- en afvalstoffen op die men niet in eigenomgeving gebruiken kan zoals voorheen. Dusgaan we mest massaal naar andere gebiedent ransporteren. Reken eens uit wat dat alleen alkost aan brandstofprijzen. Maar we rekenen hetwel weer ‘recht’ zodat het weer aanvaardbaar lijktvoor ons geweten. Maar al dat kunstmatig herstel-len levert weer grote nieuwe problemen op omdatwe de symptomen blijven bestrijden. We zijn nietbereid kritisch te kijken naar het hele proces. Wehebben zaken in gang gezet die moeilijk om tebuigen zijn. De voedselindustrie moet dra a i e n .Daar wordt geld verdiend. Dus eten we snel engeïndustrialiseerd eten. Dat past bij onze haastigecultuur van een drinkontbijt onderweg. Maar deproblemen met te dikke mensen en kinderenneemt dra m a t i s ch toe en de gezondheidskostenrijzen de pan uit. Daar ontwikkelen we weer pro-g ra m m a ’s voor enzovoort. Terwijl het eenvo u d i gbegint met thuis een rustig ontbijt van eerlijkvoedsel. Dan is heel die malle cyclus niet nodig.Het voedselprobleem wordt echt onderschat ende samenhang met alle andere crises wordt nietg e z i e n .”

Maar we moeten to ch de we reld vo e d e n ?“Leuk dat je dat zegt. Dat hoor je veel. Maar dewereld kan zichzelf voeden als wij er een ve r s t a n-diger beleid op na houden. Er is zoveel melk datwij bereid zijn om € 0,05 per liter melk bij te leggen aan subsidie, zodat we hoger uitkomendan de wereldmarktprijs. Met als doel onze melk,hoe dan ook, af te kunnen zetten. Op de Fi l i p i j n e nkunnen ze geen subsidie verstrekken op de melk-prijs. Zij worden uitgeschakeld en gefrustreerd omte produceren en drinken daarom onze melk. A l scompensatie komen wij ve r volgens met ons geldom ‘die arme derderwereldlanden’ te steunen!Zulke bizarre systemen houden wij in stand methet idee dat we ‘goed’ bezig zijn.”

B ew u st wo rding is nodig“ Terwijl bij ons één man steeds grotere hoeve e l-heden hectaren moet zien te bewerken van éénsoort gewas om nog concurrerend te zijn, pro-beert men in Brazilië datzelfde te doen in demonoteelt van soja voor de varkens. Al vrij snelraakt de grond daar uitgeput. Opkomende ziektenworden eenzijdig bestreden met gif, waardoor desoja resistent wordt en het kwaad alleen maarerger wordt. Dit leidt tot volledig idiote dingen.

cht t.”

A D V E R T E N T I E

P A G 1 0

A D V E R T E N T I E S

P A G 1 1

Terwijl ook vruchtwisseling mogelijk is en eenrustjaar met klaver in te plannen is, zoals bij biolo-g i s che landbouw, waardoor het natuurlijke eve n-w i cht zich kan herstellen. Het kan dus allemaale e nvo u d i g e r, maar we zijn niet bereid genoeg tei nvesteren in duurzaamheid. Korte termijnv i s i eg e r i cht op onze verdiensten houdt ons tegen. Maarhet gaat ons steeds meer kosten de effecten erva nte bestrijden: steeds grotere delen van de (oer)wo e-den worden gekapt, de woestijn breidt zich snel uiten de aardbol raakt uit zijn eve n w i cht. Regensworden in buiten- en binnenland steeds hevigerom maar eens een enkel voorbeeld te noemen. Weweten dat het niet goed gaat.”

Wie doorbreekt de spiraal? “Men is zich onvoldoende bewust van de gevo l g e nvan onze levensstijl en onze voeding. Met somsgrof geweld en onplezierige acties zetten bewegin-gen als ‘Wakker dier’ en ‘Partij voor de dieren’ ditprobleem wel op de agenda. Het blijkt dat wij onsmaar moeilijk van ons kuddegedrag laten afbren-gen. Terwijl iedere consument zich bewust magzijn dat hij met zijn eigen vork en mes de ve ra n d e-ring van de wereld in handen heeft. Ook super-marktketens volgen de wens van de consument.Voorheen beschouwden zij ons als een stelletjemafkezen die het nooit ver zouden brengen. Nuzijn ze klant omdat hun klanten dat willen. Meestalproberen ze hun oude gedrag door te zetten doorde prijs op het laatste moment tot op de laatste centte willen knijpen. Daar strijden wij tegen om deboeren te beschermen. Want daarmee is het in dereguliere landbouw de fout ingegaan: de keten va nindustrie en handel ging steeds meer aan vo e d s e lverdienen ten koste van de boeren.”

Jong ge l ov i ge nE r i k - Jan en zijn vrouw Y vonne beschouwen zich-zelf nog als ‘jonge christenen’ Hoewel beidenchristelijk zijn opgevoed, kreeg het geloof tien jaargeleden diepere waarde. “Dat kwam door de plot-selinge ernstige ziekte van een nichtje van ons”,vertelt Y vonne: “Zij kreeg leukemie en zou gaans t e r ven. Een zeer gelovig meisje dat een geweldiggetuigenis gaf door het onvermijdelijke te aan-vaarden vanuit de verbondenheid met Christus.L i e ver slechts achttien jaar geleefd mèt God danveel langer zonder Hem. Daar begrepen we hele-maal niets van! Wat had dat jonge meisje gevo n-den dat haar meer waard was dan te kunnenl e ven? Zij heeft onze rugzak toen gevuld met heelveel vragen en persoonlijke leve n s v ragen kwa m e nonontwijkbaar op ons af.” Y vonne ging uiteindelijkhet eerst op zoek naar de antwoorden. “Eigenlijkhebben de kinderen mij meegetrokken naar eengemeente waar ze enthousiast waren over acti-viteiten voor hen. Toen ben ik ook met hen naar dezondagse diensten gegaan. Erik-Jan zag dat nogniet zitten en ging fietsen of met de paardenkarerop uit.” Y vonne: “Ik had ook nooit gedacht dathij nog tot andere gedachten zou komen moet ikeerlijk zeggen. Ik heb er veel om gebeden en hetuit handen gegeven aan God.” Toen daagden dekinderen ook hem uit mee te gaan. Toen hij er een-maal was sprak de benadering hem aan: eerlijk,duidelijk en wezenlijk. “Alle zaken vielen op zijnplek en het bleek dat de basis van het geloof eraltijd wel was geweest, maar ik had me afgeslotenhad voor de sombere vormgeving waarin het totmij kwam. Nu ik christen ben zie ik niet andersdan bevestigingen om duurzaam met Zijn sch e p-ping om te gaan en te werken aan kwaliteit va nvoeding en bedrijfsvoering. Als we handelen naarwat we geloven, hoeven we ons niet op te sluitenin eigen vertrouwde kring. Er is juist alle reden omvanuit ons christen-zijn ‘naar buiten te treden’ Opdie manier hebben we echt iets bij te dragen aande wereld.”

G e rard M. Bijkerk

“ L i ever slech t sa chttien jaargeleefd mètGod dan ve e ll a n ger zonderHem.”

P A G 1 2

A D V E R T E N T I EA D V E R T E N T I E S

P A G 1 3

Van de duizenden soorten producten die wo r-den verhandeld door Nederlandse bedrijve n ,komt een steeds groter deel uit landen wa a rduurzaamheid niet hoog in het vaandel staat.Onze kleding kan bijvoorbeeld uit Bangladeshkomen, ons voedsel uit Afrika, onze gadgets uitChina en plastic koopjes bij de Blokker uitVietnam. Zelfs Hollandse melk komt tot standdankzij ultragoedkoop ve e voer uit Bra z i l i ë ,waardoor het Amazone oerwoud elk jaar krimptals sneeuw voor de zon.

Concurrentie prikkelt ondernemers om de spul-len zo goedkoop mogelijk in te kopen. Binnenhet huidig economische bestel is het logisch datbedrijven de wereld afstruinen naar de goed-koopste grondstoffen en halffabricaten. Waarvind je die? Daar waar uitputting van de natuuren uitbuiting van de mens ongestraft mag plaats-vinden. Veel inkopers zien de onduurzaamheidvan al die producten niet, omdat er (nog) nietveel tra n s p a rantie is in productieketens.

De activite i ten van de meesteNe d e rlandse ondern e m e rs vinden

vo o ral in Ne d e rland plaats. Ze zullen niet snel gif lozen in heto p p e rvl a k te wa ter of hun bedri j fs-

vo e ring laten draaien op o n d e r- b etaalde kinderen die

d a a rdoor niet naar school ku n n e n .Dan kri j gen ze re s p e c t i evelijk de

milieupolitie en de arbodienst opb e z o e k. Toch hebben veel bedri j ve n

een afdeling inkoop waarbij d e rgelijk issues kunnen spelen.

C B M C A C T U E E L

Onduurzaam? Ik?

P A G 1 4

A D V E R T E N T I E S

E-mail: davelaarolie@solcon.nl

Het eersteweekend in november nog vrij?

P A G 1 5

De complexe aanvoerketenDe internationale productie- en toeleveringske-tens worden steeds complexer door toenemendeuitbesteding van productieprocessen. Tot uitbe-steding wordt vaak besloten uit oogpunt vankostenbesparing en risicospreiding. Juist daarommoeten bedrijven extra alert zijn op duurzaam-heid in hun productie- en handelsketens.Ke t e nve ra n t woordelijkheid betekent dat eenonderneming al het mogelijke doet om in degehele keten duurzaamheid te bevorderen. Deproblematiek rond duurzaamheid is voor degemiddelde ondernemer enorm complex. Zelfsbewuste ondernemers haken af als informatieover duurzaamheid niet beschikbaar is. Hier zithet grootste probleem: van de meeste productendie ons land binnenkomen, is niets bekend overduurzaamheid.

De c o mp l exe duurz a a m h e i d s a ge n d aDe duurzaamheidsagenda is lang en complex:wa t e r vervuiling (planet), kinderarbeid (people) eneerlijke prijs voor de boer (profit), dat kennen we.Maar welke vragen moet je stellen over stikstof-s chaarste (planet), collectief onderhandelen (peo-ple) of het trainen van ongeletterde boeren (pro-fit)? Hoe maak je een verstandige keuze tussen‘milieubehoud’ en ‘armoedebestrijding’; zijnverse boontjes uit Afrika, die per vliegtuig op onsbord belanden, wel of niet duurzaam? Ze scorenw e l l i cht goed op sociale en economische duur-zaamheid. Want productie, handel en export zor-gen immers voor banen en inkomen in A f r i k a .Maar hoe zit het met de ecologische duurzaam-heid? Het telen van boontjes vergt veel wa t e r. Hetg r o n dwater kan schaars worden of vervuild ra k e ndoor bestrijdingsmiddelen. V r u chtbare grond zouin Kenia wel eens schaars kunnen zijn, wa a r d o o rde niet-boeren aangewezen zijn op dure vo e d s e l -import. Transport per vliegtuig zorgt voor klimaat-ve randeringen die, wreed genoeg, vo o ral nadeligzijn voor kwetsbare en arme gebieden in dewereld. De strijd tegen opwarming en klimaat-ve randering is dus ook een strijd tegen armoede.En waar blijven de winsten van de boonenteelt?Vloeien die het land uit, zodat er met de nutrien-ten- en wa t e r d rain ook een gelddrain’ plaats-vindt? Als alle verstopte kosten worden meege-teld, kan het zijn dat een vers boontje uit Ke n i ameer kosten voor Kenia oplevert dan inkomsten.

Tegengestelde belangenEr staan grote, tegengestelde belangen op hetspel. Bedrijven voelen aan de ene kant eenzachte roep uit de samenleving om duurzaam-heid, en aan de andere kant een harde druk vande concurrenten om de prijzen laag te houdenof druk van aandeelhouders om elk kwartaal dewinsten te verhogen. Dat laatste leidt onherroe-pelijk tot een ‘race to the bottom’ in plaats vanduurzame investeringen in mens en milieu.

Definitie van duurzaamheidDuurzaamheid is een containerbegrip gewor-den. Soms wordt er misbruik van gemaakt. Zozijn er autobedrijven die doen voorkomen alsofze groene auto’s op de markt brengen, terwijldat in de praktijk nogal tegenvalt. We hebbendus een scherpe definitie nodig.

Die definitie moet in ieder geval bevatten: Duurzaam ondernemen is een resultaatgerichtproces waarbij het bedrijf zorgt dat de effectenvan al haar activiteiten én alle activiteiten vande aanvoerketen, op sociaal, ecologisch en eco-nomisch gebied, de behoeften van de gemargi-naliseerde belanghebbenden en van de toekom-stige generaties niet in gevaar brengt, en over ditalles verantwoording aflegt en de dialoog aan-gaat met alle groepen die gevolgen ondervindenvan deze activiteiten.

C B M C A C T U E E L

A D V E R T E N T I E

P A G 1 6

C B M C A C T U E E L

Duurzaamheid en marktwerkingWat de laatste tijd steeds meer aandacht ver-dient (en ook krijgt) van ondernemers is datduurzaamheid samenvalt met goede marktwer-king. Vaak beroepen bedrijven zich op markt-werking. ‘Zolang er geen vraag is naar duur-zaamheid, kan ik ook het aanbod niet leveren’.Of: ‘door marktwerking komen ontwikkelings-landen uit de armoedespiraal, daarvoor is tijde-lijk uitbuiten van mens en milieu soms eennoodzakelijk kwaad.’ Natuurlijk zijn er landendie door handel deels uit de armoedespiraal zijngekomen, marktwerking is in die zin een zegen.Echter, vaak wordt vergeten dat veel handel eenonnodig zware wissel trekt op de allerarmsten,op de gemarginaliseerden, de stemlozen en ophet milieu (en daarmee op de toekomstige gene-raties). De huidige wereldhandel voltrekt zichveel meer volgens de principes van ‘het rechtvan de sterkste’ dan volgens de principes vangoede marktwerking. De meeste economen zijnhet eens dat markwerking pas leidt tot armoede-bestrijding en pas duurzaam is als: 1. er geensprake is van verstopte kosten, de vervuilerbetaalt; 2. er sprake is van ‘level playing field’en ‘level bargaining power’, in het Nederlandshet beste te formuleren als ‘eerlijke kansen eneerlijke onderhandelmacht voor alle partijen’;

3. en als er transparantie is en gelijke toegangtot informatie, volgens Adam Smith, de oervadervan gedachtegoed over marktwerking, déonmisbare randvoorwaarde om ‘de onzichtbarehand’ te laten werken. Zonder die drie pijlersonder de markt zijn de meeste bedrijve ngenoodzaakt tegen elkaar te concurreren doornog beter uit te buiten. Als duizenden boerenmet de rug tegen de muur moeten onderhande-len met nog geen handvol internationale hande-laren, als ze hun spullen met verlies moeten verkopen omdat anders het leed nog groter is,dan is er geen sprake van level bargainingpower. Als werknemers niet collectief mogenonderhandelen, dan is er geen sprake van levelbargaining power. Als het grondwaterpeil zaktof het grondwater sterk vervuild raakt, waardoormensen in het gebied rond de boer of rond defabriek hun water elders, veel duurder, moetenhalen, is er sprake van verstopte kosten. Als eenboer geen geld heeft voor (kunst)mest, put hij degrond uit en zal hij de jaren erna minder oogsthebben; wederom verstopte kosten. Er wordtniet voldaan aan de randvoorwaarden voor eengoede marktwerking. In dergelijke situaties zoueen marktmeester moeten optreden, de over-heid. En zolang die faalt, komt het aan op duur-zaam ondernemen door bedrijven.

P A G 1 7

Duurzaamheid en de BijbelNaast het feit dat duurzaamheid kan samenval-len met goede marktwerking, is duurzaamheidook al lang ve rankerd in de internationalesamenleving1, het is geen vrijblijvend extraatje. Christenondernemers hebben, naast het strevennaar goede marktwerking en het internationalenormatieve kader, nog een derde motief voorduurzaam ondernemen: de Bijbel. Voor christen-ondernemers is dat tevens de eerste en belang-rijkste. Welk rechtssysteem je in een land of ineen handelsrelatie ook toepast, God benadruktin de Bijbel steeds weer dat de armen recht moetworden gedaan en dat ze moeten wo r d e nbeschermd tegen uitbuiting. Rentmeesterschap,zorgplicht en gerechtigheid zijn drie pijlers diecentraal staan in ‘ondernemen met God’.

Zowel het oude als het nieuwe testament staanvol met teksten die ons oproepen om te zorgenvoor de weduwen en wezen, de zwakke niet tevertrappen maar juist te steunen en recht te ver-schaffen, werknemers niet uit te buiten, niet metoneerlijke maten te meten, geen steekpenningente betalen en goed om te gaan met de scheppingen de natuur. Achter alle eerder genoemdeonderdelen van duurzaam ondernemen zou jedus een aantal Bijbelteksten kunnen plakken.Jesaja 58 en Mattheüs 25 gaan nog een stapjeverder: zolang werknemers worden uitgebuit,luistert God niet naar gebed (Jes. 58). Als wij dehongerige te eten geven, zorgen we tegelijkertijdvoor Jezus (Matth. 25). Een goede relatie metGod is dus niet mogelijk zonder een goede rela-tie met je naaste.

De Bijbelse principes van vrijheid en gerechtig-heid zijn niet alleen van toepassing op ons individuele geestelijke leven, maar ook vormenze een actuele agenda voor onze sociaaleco-nomische huishouding.Als onze handelssystemen ten koste gaan van deschepping, van vrijheid en recht van zwakkenelders, dan zegt God niet alleen dat dat fout is,maar Hij draait het ook om: Hij belooft zegenaan hen die dit willen doorbreken! Daar ligt desleutel voor duurzaam ondernemen met God.

Eelco Fortuijn

Internationale afsprakenEen belangrijke normatieve basis voorduurzaam ondernemen is de UniverseleVerklaring van de Rechten van de Mens(UVRM) uit 1948. In de preambulewordt ‘elk orgaan van de gemeenschap’(dus ook ondernemingen) opgeroepen door ‘vooruitstrevende maatregelen’ ‘ernaar te streven dezerechten algemeen en daadwerkelijk tedoen erkennen en toepassen’. Op hetgebied van arbeid zijn de Conventiesvan de ILO ook een belangrijke normatieve basis. Op milieugebied isde Verklaring van Rio over Milieu enOntwikkeling (1992) van eminentbelang. Daarnaast zijn in internationaalverbandrichtlijnen en normen ontwik-keld die zich specifiek richten op deverantwoordelijkheden van onder-nemingen. Dit zijn onder meer deOESO-Richtlijnen voor Multinationale Onder-nemingen (Revisie 2000) en deILO Tripartite Beginselverklaring betref-fende Multinationale Ondernemingenen Sociaal Beleid (1977). Daarnaast bieden de concept-Normen inzake deVerantwoordelijkheid vanTransnationale Bedrijven en andereOndernemingen (2003) van de VNSubcommissie Mensenrechten een verduidelijking van de verantwoor-delijkheden van bedrijven op basis vanbestaande verplichtingen van staten. Bedrijven in OESO landen dienen daarnaast de OESO-Richtlijnen voorMultinationale Ondernemingen te implementeren, waarin onder andere is opgenomen dat bedrijven geen misbruik mogen maken van een falende overheid. Zo is bijvoorbeeldkinderarbeid bij wet verboden in India.Echter, de Indiase overheid faalt in hethandhaven van die wet, waardoor veelkleding uit India goedkoop te krijgen is.Bedrijven uit OESO-landen mogen, ook in hun aanvoerketen, geen misbruik maken van dit overheidsfalen.

C B M C A C T U E E L

P A G 1 8

CBMC VROUWENNETWERKUitblinken in duurzaam levenMesselink beschreef hoe zij en haar man in hun passie voor het behoud va nde schepping Gods leiding zoeken. Ze ervoeren het als Gods wil om eerstin hun eigen omgeving te wortelen en daar een duurzame leve n swijze uitte dragen. “Wortelen” betekent voor Messelink: “je binden aan je kerk, jeg e m e e n s chap en je natuurlijke omgeving. Van daaruit kun je een visie ont-wikkelen en proberen anders te zijn.”Een duurzame leve n swijze duurt van zondag tot zondag en begint heelklein”, aldus Messelink. “Duurzaamheid beperkt zich verder niet alleen totzorg voor het milieu, maar heeft ook te maken met de vraag hoe je binneneen bedrijf met elkaar bezig bent. Ze is gekoppeld aan duurzame keuzes:met welke zakenrelaties ga je in zee, wat wil je uitstralen, in hoeverre isduurzaamheid belangrijker dan winst?”

Messelink baseert haar visie op duurzaamheid onder meer op Romeinen 8.Dit hoofdstuk leert ons hoe de schepping onderhevig is aan zinloosheid enals het ware in barensnood verkeert. Maar er is hoop voor de sch e p p i n g ,omdat ook zij zal worden bevrijd van de vergankelijkheid en zal delen inde vrijheid en heerlijkheid die voor Gods kinderen zijn weggelegd. Vo l g e n s

Messelink wordt met die schepping niet alleen de mensheidbedoeld: al Gods creaties lijden én delen in de hoop die Godskinderen hebben ontvangen. Daarom moeten we niet denkenvanuit onze menselijke kleinheid, maar vanuit een Bijbels per-spectief. De Bijbel geeft ons opdra cht de aarde, die uiteindelijkGóds schepping is, te bebouwen, te bewaren en te genezen.We kunnen deze aarde niet redden, maar we hebben welhoop door de verlossing van Christus. Juist in die hoop mogenwe daar gestalte aan geve n .

“Geniet van die schepping, van de Schepper én geniet van dekeuzes die je maakt, ook in je zakenleven”, is Messelinks bood-s chap. “Als dit genieten echter niet voortkomt uit een ch r i s t e l i j k ewortel, ve r valt het al snel tot een zware morele last. Het wo r d teen zoveelste wet waar wij aan hebben te vo l d o e n .” We moe-ten duurzaamheid en onze ve ra n t woordelijkheid in dat opzich tniet zien als een last, maar als een lust. Ook al is het soms lastigg e woonten consequent te ve randeren, toch is het goed ervo o rte waken dat we dan maar helemaal niets doen. Allerlei kleineve randeringen bij elkaar maken al een ve r s chil. En niets doenis geen optie!

Christine Wi t m e r

“Geniet van de schepping,” zo luiddeéén van de kernbood-

schappen tijdens de bijeenkomst van

CBMC Vrouwennetwerkop 4 juni. De avond ging

over ‘Duurzaamheid en verantwoordelijkheid’,

een thema dat spreeksterPetra Messelink na aan

het hart ligt. Messelink issamen met haar man

landelijk coördinator van A Rocha Nederland, een

christelijke milieu-beweging die zich inzet

voor het behoud vanGods schepping.

Op zoek naar nieuwe p e r s p e c t i even in zake n d o e n ?

P A G 1 9

Duurzame inspiratieCBMC en ForumC starten gezamenlijk project

Onlangs las ik over een eva n g e l i s che jongev r o u w, die zich druk maakte over het feit datchristenen zich op allerlei manieren inzettentegen armoede en milieuproblemen. Dat kon tochabsoluut niet de bedoeling zijn. Op die manierzou het niet veel slechter gaan met de wereld endus zou de wederkomst van Jezus uitgesteld wo r-den. Tja, zo had ik het nog nooit bekeken en ikvermoed dat ook u wel enigszins opkijkt van dezemanier van redeneren.

Tegelijkertijd is het wel zo, dat uit onderzoekblijkt, dat christelijke ondernemers in het bijzon-der achter lopen als het gaat om daadw e r k e l i j kbeleid op het gebied van maatschappelijk ve ra n t-woord ondernemen. Orthodox gelovige onderne-mers geven wel veel geld weg, maar in hunbedrijf doen ze weinig op het gebied van perso-neel, armoede of milieu. Professor Jo h a nG ra a fland liet daar een paar jaar geleden op eenCBMC-bijeenkomst ook iets over zien. Ik vinddat, eerlijk gezegd, wel pijnlijk.

Maar het is niet alleen pijnlijk, het is ook ve r wo n-derlijk. In de Bijbel zelf is er volop aandacht vo o rde zorg voor de medemens, voor de natuur envoor de omgeving. Ook als het gaat om hetbedrijfsproces – in die tijd uiteraard vo o ral del a n d b o u w. Dat maakt het misschien wel een stukg e m a k k e l i j k e r, tegelijkertijd kostte het ook wa t .Denk bijvoorbeeld aan het laten staan van deoogst aan de randen van de akkers. Niet alleen inde Bijbel, ook in de christelijke traditie is er opve r s chillende momenten veel aandacht geweestvoor duurzaamheid. Vandaar dat CBMC enForumC (het centrum voor geloof, wetenschap ensamenleving en samen met CBMC drager van hetI M PACT Netwerk) een project zijn gestart: duur-zame inspiratie. Niet om voor te sch r i j ven wat ernu precies moet – voor zover we dat al kunnenweten. Maar wel met de vraag waar we onzei n s p i ratie vandaan halen, ook als het gaat omduurzaamheid.

Tegelijkertijd willen we naar de rijke ch r i s t e l i j k et raditie kijken welke inspiratiebronnen daar zijn.

Daarnaast bestaat het project uit een onderzoekonder zowel christelijke ondernemers als onderi n d ividuen over duurzaamheidsgedrag. Dive r s eCBMC’ers worden benad om aan dit onderzoekmee te doen. Maar net als duurzaamheid: hetmoet niet alleen bij praten blijve n .Dus komt er ook een eenvo u d i gt ra i n i n g s p r o g ramma voor ch r i s t e n-ondernemers. Waarom zou ikiets met duurzaamheid moe-ten en hoe zou dat kun-nen? Want praatjes vul-len geen gaatjes, ookniet die in deo z o n l a a g .

Cors Vi s s e rD i r e c t e u rFo r u m C

Het project ‘Duurzame inspiratie’ is mede totstand gekomen dankzij een bijdrage van stich t i n gKerk en Wereld.

NIEUWE LEDENErwin Groeneveld DuivenGijsbert Roordink KampenHenk Schouten SleeuwijkErik Spek BoskoopEva Vreeken RotterdamKees Wondergem Bleiswijk

P A G 2 0P A G 2 0

A D V E R T E N T I E S

Verrassend programma en inspirerende sprekers. Een weekendlang.

H et eerste jaar van de c u rsus GVL, Geestelijk Vo o ru i t z i e n dL e i d e rschap, zit er voor Jasper va n

de Visch alweer bijna op. “Ik ben eigenlijk helemaal ge e n‘ c u rsusman’. Maar deze curs u s

gaat over je leven en het houdtjed a ge l i j ks bezig: thuis, op je we rk ,

in relaties met anderen. Wat je leert ga je toepassen.

Zo’n cursus doe je dan ook nietalleen. Mijn vrouw Irma is er op

de cursus niet bij maar th u i sb e s p re ken we alles samen door.

D a a rdoor heeft het grote impactop ons beiden. We groeien samen

ve rder naar onze beste m m i n g . ”

Is dat ‘samen groeien’ belangrijk voor jullie?“Nu wel”, verzekert Jasper. “Dat is voorheenecht wel anders geweest. We hebben in onshuwelijk ervaren dat ‘samen’ beslist niet vanzelf-sprekend is. Door een crisis in ons gezin heenhebben we die weg moeten leren vinden en blij-ven gaan. Jan en Anneke Suk van CBMC zijndaarin voor ons van grote betekenis geweest. Viahen is er een omslag in ons leven gekomen. Ennog steeds hebben we met zekere regelmaatcontact met hen. Het heeft te maken met hoe ikals man en vader functioneerde in het gezin.Eigenlijk wist ik precies hoe dat voor Irma en dekinderen moest voelen. Ik had namelijk hetzelf-de ervaren met mijn vader. Hoewel hij het niet

verkeerd bedoelde en hard werkte voor zijngezin had hij erg veel medelijden met zichzelf.Eigenlijk draaide alles om hem en hij kondaardoor ongecontroleerd boos worden overalles wat hem niet aanstond. Vaak onredelijkboos om kleinigheden. En nog steeds hebbenmijn ouders veel onenigheid. Best triest om tezien. Het gekke is dat ik daar als kind ondergeleden heb maar later bleek ik trekjes van het-zelfde gedrag te vertonen. Heel irritant.”

Leerproces“Van huis uit ben ik niet christelijk opgevoed”,legt Jasper uit. “Mijn ouders zijn niet gelovig. Zestuurden me wel naar de stevige reformatorischedorpsschool. Daar kreeg ik als kind veel positiefsmee via een geweldige vrouw: juf van Ginkel.Achteraf gezien heeft zij met haar passie voorGod, haar Bijbelverhalen en vooral door haargebed bij mij een basis gelegd. Daar ging Godlater mee verder toen ik Irma leerde kennen.Irma was op zoek naar een andere kerk vanuithet verlangen God beter te leren kennen zoalsHij echt is. Daarom gaf zij mij heel duidelijk tekennen: Ik kan alleen met je verder, Jasper, als jijook gelooft.

“Met God komen we samen op onze

bestemming”

P A G 2 1

A D V E R T E N T I EWant God is voor mij echt nummer één.” Datwas de belangrijke drive om samen verder tezoeken. We kwamen bij een kerk terecht waarwe door leeftijdgenoten en leiding van hetjeugdwerk geweldig zijn opgevangen. Daar heb-ben we veel geleerd, samen belijdenis gedaanen ben ik gedoopt.”

Geen eindstation“Nu weet ik dat ik net als veel kerkmensen toendacht dat ik het doel bereikt had. Maar hoenodig en goed deze ontwikkelingen ook waren;het kennen van God was nog niet diep genoeg inmijn leven verankerd dat het mijn karakter ookraakte en veranderde. Hij was beslist aanwezig.Maar de relatie met Hem was nog niet zo per-soonlijk dat ik mijn onvrede kon loslaten en mijnonredelijke boosheid onder controle kreeg. AlsGod persoonlijker voor je wordt, verandert datbeslist. Maar je moet wel een hoge drempel overom verder te komen. Ik zag die begeleiding vanAnneke Suk in het begin ook echt niet zitten. Ikverzette mij ertegen, hoewel ik in mijn hart welwist hoe moeilijk het voor Irma en het gezin wasom met mijn irritante gedrag en onredelijkheidom te gaan. Gelukkig liet Irma mij opnieuw geenkeus. Zonder een veranderde Jasper kon zij nietmet mij verder. Die grens was echt voor mij

P A G 2 2

“Het omgaanmet mensenis echt mijn ding”

nodig om de omslag te maken. Eenmaal ‘om’kwam de positieve spiraal vrij snel op gangomdat we leerden er helemaal voor te gaan.Bijbellezen en bidden kreeg een heel anderewaarde. Het werd voedsel voor onze relatie ende verhoudingen in ons gezin kwamen in dejuiste balans.”

Wat voegt de GVL-cursus daar dan nog aan toe? “Dat is voor Jasper echt een doorgroeiprocesomdat hij wil groeien in zijn relatie met God”,vertelt Irma die zich ook bij het gesprek vo e g t .Jasper: “Ja, allerlei dingen vroegen mij om dieperna te denken. Want hoe ga ik mijn tijd indelen?Hoe wil ik ruimte geven aan direct contact metGod? Hoe ga ik met mijn vrouw om? Maar ook:welke rol heeft mijn geloof in relatie tot mijno n g e l ovige buren die mij hele heftige vra g e nkunnen stellen omdat je over je geloof spreekt.Zij kijken ook journaal en denken over leve n s v ra-gen na. Hoe bouw je met hen een relatie op wa a rruimte is voor ontwikkeling, afweer, getuigenis,toenadering maar soms ook stilstand. Hoe sta jedaarin? Welke tijd gun je jezelf en anderen? Hoeleer je de wil van God met ve r s chillende relatieste ontdekken? Dat alles levert diepgaandegesprekken op. Op de cursus maar ook thuis metde opgroeiende kinderen. De oudste twee tiener-d o chters stellen heel andere vragen over hetgeloof dan de twee jongere basissch o o l k i n d e r e n .Doordat je zelf investeert in bezinning engeloofsgroei, ben je een heel andere gespreks-partner voor hen geworden. Gesprekken kunnendaardoor een veel diepgaander karakter krijgen.Meestal ook heel spontaan onder het eten of bijeen spel.” Irma: “Jasper maakt nu ook veel meertijd voor hen vrij. Nog even meedoen met tra m-polinespringen of iets anders. Hij haalt veel meervoldoening uit het va d e r s chap. De kinderengenieten daar ook echt va n .”

Visie op samenwerken op de zaak“De GVL-cursus heeft mij ook veel meer inzichtgegeven op ieders eigen capaciteiten”, verteltJasper. “Toen ik de zaak van mijn vader zeven-tien jaar geleden overnam was het een eenmans-stukadoorsbedrijf. De administratie verzorgdemijn moeder vanuit huis. Het was voor mij van-zelfsprekend dat Irma haar werk in de verplegingzou opgeven en mijn moeder zou opvolgen. Ikzag niet in welk offer ik van Irma verlangde. Ikverwachtte het gewoon. Klaar. Anderzijds gingen

we er samen voor: Irma ging haar middenstands-diploma halen om de administratie te beheren,zoals je dat als christen kunt verantwoorden. Enik ging voor mijn ondernemersdiploma’s terwijlik het liefst alleen met mijn handen werk. Nu zit-ten we één dag in de week samen op de zaakom de administratie te regelen. Heel gezellig.Maar door GVL zie ik nu heel goed dat kantoor-werk geen werk is dat echt Irma’s hart heeft. Zijkan er zichzelf niet in kwijt.” Irma bevestigt:“Nee, beslist niet. Ik doe de administratie omdathet bij onze broodwinning hoort en Jasper datgewoon niet alleen af kan. Het werk is ook sterkuitgebreid omdat door het opknappen van pan-den we ook verhuren en verkopen. We zijn eenvastgoedbedrijf geworden waar hypotheken, ver-zekeringen en belastingzaken bij komen kijken.Dat vraagt wel wat meer dan voorheen de factu-rering van stukadoorswerk. Maar het omgaanmet mensen is echt mijn ding”, vervolgt Irma,“als je ziet hoe zieke mensen omgaan met hunafhankelijkheid en daar met hen gesprekkenover hebt dan is dat intensief, betekenisvol enleerzaam. Zo kan ik het kantoorwerk niet erva-ren. Het is noodzakelijk, maar meer ook niet. Enhet kriebelt beslist als ik aan de verpleging terug-denk. Maar ik moet er nu zijn voor mijn gezin enhet bedrijf. Waarom ik dat kantoorwerk toch blijfdoen? Omdat ik ervan overtuigd ben dat hetGods bedoeling met Jasper en mij is dat wij inharmonie samenleven. Ieder met zijn eigentalenten en gaven, maar ook met zijn beperkin-gen. Dat is ons leerproces. Het brengt ons in eensituatie waarin we beter dienstbaar kunnen zijnaan Gods plan met ons. Waar Hij ons voor wilgebruiken of waar het ons brengt weten we nunog niet. Maar op Gods tijd vinden we beslistonze bestemming. In dat vertrouwen kun je nudoen wat je hand vindt om te doen. Straks zaldat iets zijn wat we beiden met heel ons hartkunnen doen. Daar kijken we naar uit!”

Gerard M. Bijkerk

Op 3 september as. start de volgende GVL cursus, al voor het tiende jaar. In deze tweejaarlijkse leiderschapstraining leer jebouwen aan een positieve invloed op je leef- en werkomgeving. Met een mentor entwee andere cursisten kom je regelmatig bijelkaar om de diepte in te gaan en ervaringenuit te wisselen. Vooraf vragen hierover of incontact komen met Jasper en Irma? Neem contact op via redactie@cbmc.nl.

P A G 2 3

Overal waar je komt, hoor je over het begrip duurzaamheid. Een duurzaam

gebouw heeft onder andere te maken met dathet geen bouwval wordt, niet wegrot en geen

verzakkingen aanwezig zijn. Het moet geen onbewoonbaar

verklaarde woning worden. Dat geldt ook voor een relatie.

Maar wanneer is een relatie duurzaam?

Een duurzame relatie…?Duurzaamheid is een hype

P A G 2 4

God is liefde…We horen heel vaak de opmerking: “we gaanmaar uit elkaar, want we voelen niets meer voorelkaar en God is liefde, dus God zal het welbegrijpen…” Dit gebeurde soms lang of somskort nadat iemand aan zijn partner eeuwigetrouw, in voor- en tegenspoed, en tot de doodons scheidt had beloofd.

Er was een trouwdag met de mooiste beloften enveel mensen waren er getuigen van. Na detrouwdag komt het leven van alledag en de din-gen die irriteren, irriteren dan elke dag iets meer,totdat de irritatie groter is dan de liefde.

Is liefde een gevoel?Wat is echte liefde nu? Is dat het gevoel toen jeverliefd werd en niet kon slapen van opwinding. Het gevoel van vlinders in de buik of zoals WaltDisney het beschrijft in de film Bambi: ‘hetgevoel van lentekolder’? Liefde is in ieder gevaliets wat rechtstreeks uit ons hart komt. Datweten we ook allemaal, maar is er iemand dieook echt kan uitleggen wat liefde is? Hoe laat jenou blijken dat je liefde voelt?Je zegt dan vaak: “ik hou van jou” of “ik vind jelief”. Dat is dan een uiting van liefde, een manierwaarop je duidelijk wilt maken, wat je gevoelens

zijn. En als het gevoel weg is, is dan de liefdeover? De romantiek is over, de realiteit vraagt omoplossingen. Ga je vluchten, vechten of erinberusten? Hoe kun je weer werken aan liefde?

HuwelijkstijdWij hadden eens contact met een echtpaar, latenwe ze de gefingeerde namen Ton en Els meege-ven. Toen we het verhaal van Ton hoorden,merkten we dat hij het er knap moeilijk meehad: “Els heeft helemaal geen respect voor mij.”Even later hoorden we het verhaal van Els: “Tonheeft helemaal geen respect voor mij.” De eerstereactie die door mijn hoofd flitste was: “Dit iseen makkelijke situatie. Ton en Els komen sneldoor de problemen heen. Ze geven elkaargewoon weer respect en het gevoel van liefdegroeit vanzelf weer.” Helaas.

We gaven Ton en Els huiswerk mee om samendoor te nemen. Eén van de belangrijkste dingenwas om samen weer huwelijkstijd te nemen.Huwelijkstijd is tijd die je samen doorbrengt enwaarin je samen ontspant of juist samen belang-rijke of onbelangrijke dingen doorspreekt. Elkekeer als we met Ton en Els spraken, merkten wevooruitgang als ze samen tijd hadden genomen,maar vaak was er geen vooruitgang en dan bleekdat ze hun programma zo vol hadden gepland,dat er geen tijd meer voor elkaar over was.

Door dit gedrag ontstaat er vaak, wat wij noe-men, een valkuilenoorlog. We tekenen dan eenberg zand en een kuil. Achter de berg staatiemand te schieten en in de kuil duikt iemandweg. Onze vraag is dan steevast: “wie is erschuldig?” Het antwoord laat zich raden. Wekrijgen als antwoord altijd: “allebei.” En zo is hetook. Degene die schiet moet stoppen met schieten en degene die in de kuil (in zijn holwegkruipt) moet stoppen met vluchten. Datbetekent elkaar weer recht in de ogen kijken ensamen God in de ogen kijken.

Huwelijken zijn bedoeld om in contact metelkaar te groeien en in liefde te delen. Helaasbeginnen veel huwelijken met een andere reden,namelijk met de hoop dat de ander ons gelukkigzal maken. Vaak is dat in het begin zo, maar naeen tijdje zijn de roze wolken overgewaaid enkomen we met onze voeten weer op de grond. Dan zien we dat onze geliefde helemaal niet zoideaal is als we dachten. De romantiek is over,de realiteit vraagt om oplossingen.

P A G 2 5

Wat voor type ben jij? Vlucht je, vecht je ofberust je in de situatie? Ondernemers weten watinvesteren is. Investeer daarom ook in je relatie.

De communicatieschotelsWe kennen allemaal ‘doorfluistertje’; het spelwaarbij we iemand iets in het oor fluisteren endiegene het in de kring doorfluistert aan de vol-gende. De hilariteit is groot als er totaal ietsanders uit de kring komt als wat de eerste per-soon doorgaf. Zo is het ook met onze communi-catie met onze partner, het lijkt wel op com-municatieschotels, jij bent de ene schotel en jepartner de andere.

Wij denken A, zeggen B, de ander hoort C endenkt D. Zo ontstaan veel communicatiestoor-nissen en irritaties in het huwelijk. Een vriendvan ons zei vaak: “je hebt veel ‘praaturen’ nodigom elkaar goed te begrijpen.” Dat betekent veelhuwelijkstijd en veel luisteren naar elkaar. Somslijkt de discussie meer op een wedstrijd; van wieer kan winnen. Maar niet altijd heeft degene diehet best is in discussiëren gelijk.

De hartjesmethodeVeel mensen geven wij een hartje mee met daar-bij de opdracht: spreek met elkaar af wie het

hartje mag vasthouden. Degene die het hartjeheeft mag praten, de ander mag alleen herhalenof in zijn eigen woorden samenvatten, wat ergezegd is. Na verloop van een afgesproken tijdgeef je het hartje aan de ander, die dan aan debeurt is. Het lijkt vreemd, maar het werkt. Jeleert luisteren naar de achterliggende gedachtenen gevoelens van de ander.

Duurzame relatieOnze ervaring is dat het merendeel van degestrande relaties te redden zou zijn geweest, alséén, of beter beide partners op tijd om hulp had-den gevraagd. Bewustwording over de onderlig-gende illusies, frustraties en verwachtingen dietussen de partners in zijn gaan staan, en hetopruimen daarvan, geeft ruimte voor een openen frisse relatie en opent de weg naar duurzamerelaties. Soms is het al genoeg om simpelwegweer te leren om met andere ogen naar elkaar tekijken. Als je er zelf niet meer uitkomt, is hetgoed je een stuk op weg te laten helpen.

Niet alleen voor je eigen welzijn, maar ook voordat van je gezin en andere familie en vrienden.Hoe eerder je hulp zoekt, hoe groter de kans isdat je hart nog niet helemaal gesloten is voor jep a r t n e r.

P A G 2 6

VergeefEn tenslotte, als belangrijkste: vergeef elkaar.Matteüs 6: 12 zegt: Vergeef ons onze schulden,zoals ook wij hebben vergeven wie ons ietss chuldig was. Matteüs 18: 21, 22 ve r vo l g t :Daarop kwam Petrus bij hem staan en vroeg:‘Heer, als mijn broeder of zuster tegen mij zon-digt, hoe vaak moet ik dan vergeving schenken?Tot zevenmaal toe?’ Jezus antwoordde: ‘Niet totzevenmaal toe, zeg Ik je, maar tot zeventig maalzeven’. In de hier op volgende gelijkenis, spreektJezus over iemand die 10.000 talenten is kwijt-gescholden.

Naar wat ik heb opgezocht op internet (misschien klopt dat niet helemaal) is dit gelijkaan 600 miljard euro. Zóveel, zelfs meer nog,heeft Jezus ons kwijtgescholden. Zo moeten ookwij onze broeder, zuster én partner vergeven…Ons advies: ga weer samen bidden: “Heer, wiltu mij wijzen op mijn fouten”, zoals ook wij heb-ben gedaan. Uit ervaring kunnen we zeggen: hetwerkt! God is getrouw!

Even voorstellen Jan en Imma SlotWij zijn in 1974 getrouwd en hebben daarnaeen aantal jaren in West-Afrika in de zendinggewerkt. Toen we in de zending waren enImma een lange tijd naar Nederland wasgeweest in verband met ziekte, waren we blijelkaar eindelijk na lange tijd weer te zien.We hadden hoge verwachtingen van elkaar,maar we konden allebei niet aan die verwachtingen voldoen. Imma zei dat ikmoest veranderen en ik zei dat Imma moestveranderen. Ik bad zelfs: “Heer, wilt u haarwijzen op haar fouten…”, en Imma deedhetzelfde. De omslag kwam toen we samenop de knieën gingen met de afspraak omallebei te gaan bidden: “Heer, wilt u mij wijzen op mijn fouten.” Toen begon onzerelatie weer te groeien.Toen we in 1984 weer terug in Nederlandkwamen, raakten we betrokken bij huwelijkspastoraat in de eigen gemeente endaarbuiten. Vanwege de enorme nood inhuwelijken, ook in christelijke kringen, zijnwe gestart met huwelijkscursussen, die wealweer een groot aantal jaren geven.In het dagelijks leven werkt Imma als ver-pleegkundige in de thuiszorg en Jan is inaugustus 2008 begonnen met een eigenbouwkundig bureau Casteo, nadat hij jarenlang als managing-partner bij hetarchitecten- en adviesbureau Inbo werkzaam was geweest.

P A G 2 7

P A G 2 8

Thatcher & Aalderink BV – Po s t bus 1371 – 3800 BJ Amers f o o rtT 033-4655115 – E info@thatcher.nl – W www. t h a t c h e r. n l

www.alpha-online.nl/business

A D V E R T E N T I E S

P A G 2 9

B E S T U U R

Als bestuur hebben we ook eenperiode van rust tot begin

september. We zijn blij met devele dingen die we in het land

zien gebeuren. Het lijkt wel of veelzaken die maar niet van de grondkwamen, nu ineens wel gebeuren.

Een voorbeeld is BusinessAlphawaar veel leiders voor getraind

waren, maar waarvan het aantalconcrete alpha-cursussen tegen-

viel. Nu starten er wél groepen open zelfs op plaatsen waar we het

niet verwachten.

Begin september zullen we afscheid nemen vanKoos Mink als bestuurslid. Koos is voorzitter vanEuropartners (CBMC Europa) en gaat nu ookdeelnemen aan het bestuur van CBMCInternational. Dit alles combineren met eenfunctie in Nederland wordt teveel. We zijndankbaar voor wat Koos allemaal heeft betekentvoor CBMC Nederland in de afgelopen jaren. We zijn dus op zoek naar vervanging van Koosals bestuurslid. Daarnaast weten we nu al datGerrie Boeve ons tijdens de komende ALV gaatverlaten omdat ze het maximum aantal termij-nen dan bereikt heeft. Ook daarvoor zijn we alaan het kijken naar een vervang(st)er.

We hopen in de rest van het jaar de invullingvan onze vergaderingen verder aan te passenzodat we meer betekenen voor Wouter en zijnteam. We hebben een slag kunnen maken doorhet besluit over de contributie tijdens de laatsteALV. Hierdoor wordt de tijd die we als bestuuraan de financiën moeten besteden hopelijk klei-ner en kunnen we meer tijd besteden aan hetmeedenken met en ondersteunen van het team. We hopen en bidden dat de plannen en acti-viteiten tot Gods eer gezegend worden. Weweten ons dienstbaar aan onze Schepper.

Een goede vakantie gewenst,

Henk van VlastuinVoorzitter CBMC Nederland

Rustperiode

Kom naar de CBMC Conferentie. Thema: ‘Verrassendvernieuwend’Opgave: cbmc.nl

P A G 3 0

De kredietcrisis bekekendoor het oog van de naald 1. Inleiding

In 2007 verscheen het boek ‘Het oog van de naald’(Ten Have) van mijn hand over de markt, geluk en soli-dariteit. In dit boek poogde ik een christelijke visie opde markteconomie te ontwikkelen. Inmiddels is er heelveel gebeurd. Met de kredietcrisis doet zich een onge-kende teruggang in de economie voor met enormesociale gevolgen. Wat begon als een vertrouwenscrisisin het bankwezen, heeft zich verder uitgebreid tot eencrisis in het vertrouwen in de economie als geheel. Alsgevolg hiervan heeft ook het vertrouwen in de econo-mische orde waarin deze crisis heeft kunnen plaatsvin-den een geweldige knauw gekregen en het econo-misch denken waarop deze orde is gebaseerd en wordtverdedigd.

De vraag is hoe dit zich nu verhoudt tot de visie die ikin bovengenoemd boek heb neergelegd. In de volgen-de paragraaf vat ik daartoe eerst mijn visie op de vrijemarkt kort samen, zoals beschreven in ‘Het oog van denaald’. Ve r volgens analyseer ik de belangrijkste oorzaken van de kredietcrisis.

P A G 3 1

In de slotparagraaf laat ik zien hoe deze bevindingenzich verhouden tot de conclusies in ‘Het oog van denaald’.

2. Visie op de markt anno 2007In ‘Het oog van de naald’ wordt de visie op marktwer-king opgespannen langs drie waarden: geluk, recht-vaardigheid en (christelijke) deugden. Alle drie per-spectieven bieden een legitimatie van marktwerking.Vanuit het geluksperspectief is marktwerking legitiemomwille van de economische groei die marktwerkingbevordert. Zonder economische groei zal het zeermoeilijk zijn de welvaart van de armen te bevorderen.De rechtvaardigheidsethiek legitimeert marktwerkingvanwege het respect van negatieve vrijheidsrechten enhet principe van morele verdienste waarop marktwer-king is gebaseerd. Ook de deugdenethiek legitimeertde concurrentie op de markt omdat de markt mensenpersoonlijk verantwoordelijk maakt voor hun handelenen een positieve uitwerking heeft op verschillendeklassieke en christelijke deugden.

Tegelijkertijd impliceren alle drie de perspectieven ookhet bestaan van grenzen aan de vrije marktwerking. Debevordering van menselijk geluk maakt het noodzake-lijk dat vrije marktwerking wordt gecorrigeerd ommarktimperfecties te voorkomen. Vanuit het perspectiefvan mensenrechten en rechtvaardigheid is het noodza-kelijk dat de uitkomsten van de vrije markt wordengecorrigeerd door een overheid omwille van de

welvaart en de positieve basisrechten van de armen.Vanuit de christelijke deugdenethiek dienen grenzenaan marktwerking te worden gesteld, omdat in eenomgeving met felle concurrentie belangrijke christe-lijke deugden zich onvoldoende zullen ontwikkelen.

De beoordeling van de vrije markt is derhalve ambiva-lent. De conclusie die ik in een van de slothoofdstuk-ken trok, is dat wij ons anno 2007 niet moeten afvra-gen of het kapitalisme te prefereren is boven het socia-lisme, maar veeleer op welke wijze de schadelijkewerking van het kapitalistisch systeem voorkomendient te worden. De oplossing ligt niet in een vervan-ging van het marktsysteem door een ander coördinatie-mechanisme, maar in een moeilijk en pijnlijk procesvan het bedwingen van de nadelen van het markt-systeem. Daarvoor achtte ik het allereerst belangrijkdat er een sterke staat is, die zich niet enkel laat leidendoor commerciële belangen, maar effectieve controleuitoefent of organiseert om substantieel machtsmis-bruik te voorkomen, marktimperfecties te bestrijden enzo nodig de uitkomst van de markt kan corrigeren doorherverdelende maatregelen te treffen. Aan de andere kant dient men wel voorzichtig te zijnmet al te hoge verwachtingen te stellen aan het optre-den van de staat. Men dient zich ook altijd af te vragenof een beleid dat beoogt een bepaald sociaal kwaad tebestrijden voldoende effectief is en niet grotereonrechtvaardigheden veroorzaakt dan het wil tegen-gaan. Teveel overheidsregulering en controle tast devrijheid van het handelen van individuen en groepenaan. Het is daarom minstens zo belangrijk dat er naastde markt en de overheid sterke niet-commerciëlegemeenschappen bestaan die bijdragen aan de vor-ming van deugden, waardoor een sociale atmosfeervan vertrouwen en solidariteit wordt bevorderd die bij-draagt aan efficiënte en rechtvaardige uitkomsten vande markt.

3. Oorzaken van de kredietcrisisHoe verhoudt de huidige economische crisis zich nutot bovengenoemde visie? Met het oog daarop geef ikin deze paragraaf eerst een kort overzicht van debelangrijkste oorzaken van de crisis.

Een eerste factor betreft het handelen van deAmerikaanse overheid en Centrale bank. Zowel deregering Clinton als de regering Bush streefden naareen stijging van het eigen woningbezit. Door deAmerikaanse overheid gesteunde bedrijven Fa n n i eMae en Freddy Mac kochten grote partijen Alt-A ensubprime leningen, ondanks het feit dat managers aan-gaven dat de risico’s daarvan erg groot waren. Medehierdoor werden ook andere particuliere partijen aan-gemoedigd om in de markt van hypotheekleningen testappen. Ook ruim monetair beleid heeft bijgedragenaan het ontstaan van de crisis. Omdat de FED de rentekunstmatig laag hield, was er een overvloed aan liqui-diteit en deze werd massaal geïnvesteerd in de

P A G 3 2

huizenmarkt, waardoor de prijzen sterk stegen. In dederde plaats droeg de overheid bij aan het ontstaan vande crisis door gebrekkig toezicht en regulering van dewoning- en financiële markten. De Amerikaanse over-heid liet toe dat hypotheken werden verleend zonderdat er noodzakelijke condities ten aanzien van krediet-waardigheid van huizenbezitters in acht werden geno-men. Ook faalde de overheid in toezicht op de handelin financiële producten verderop in de financiëleketen. Verder ontbrak macro supervisie op internatio-naal niveau en werden significante risico’s, voor zoverzij wel werden waargenomen, niet vertaald in ade-quaat beleid. Als gevolg van concurrentie tussen ver-schillende landen, waren nationale toezichthoudersvooral gericht op het beschermen van natio-nale belangen.

De tweede groep van actoren diebijgedragen heeft aan het ontstaanvan de kredietcrisis betreft de com-merciële banken die hypotheken aan-boden aan huiseigenaren. Zoals hier-boven al vermeld werd de krediet-waardigheid van de leners niet of nau-welijks getoetst. Deze banken haddendaar ook weinig belang in, omdat zij deleningen in korte tijd doorverkochten endaarmee de risico’s doorsch oven naarandere partijen. Hun belang was eringelegen om zoveel omzet en winst temaken. De investeringsbanken die dezeleningen overnamen, verkochten deze weerdoor in de vorm van ingewikkelde pakkettenvan hypotheekleningen aan institutionelebeleggers.

Een derde groep van actoren betreft de kredietbeoorde-laars die door de investeringsbanken werden ingescha-keld om de derivaten van risicowaarderingen te voor-zien. Vanwege concurrentie tussen deze rating bure-aus, werden zij verleid tot iets hogere waarderingendan gerechtvaardigd.

Een vierde groep betreft de banken die deze derivatenkochten. Hun koopgedrag werd gestimuleerd door eencombinatie van twee factoren. Enerzijds een grotebereidheid om risico’s te nemen teneinde op korte ter-mijn winst te kunnen realiseren. En anderzijds onvol-doende inzicht in de grote risico’s van de derivatenvanwege de complexiteit van deze financiële produc-ten en een onzorgvuldig gebruik van de risicomodellendie doorgaans gehanteerd worden om de risico’s vast testellen. De bereidheid tot het nemen van grote risico’s werdmede ingegeven door beloningssystemen die aanslui-ten bij de belangen van aandeelhouders en eveneensrisicozoekend gedrag omwille van korte termijn winst-gevendheid voorstonden. Deze korte termijn focus vanaandeelhouders weerspiegelt het speculatieve karakter

van transacties op de aandelenmarkt. Waar degemiddelde periode waarin een aandeel werd aange-houden in de jaren zestig ongeveer zeven jaarbedroeg, bedraagt deze momenteel minder dan eenjaar.

Bovengenoemde factoren vormden de belangrijksteingrediënten voor de implosie die volgde: omdat ban-ken het vertrouwen in elkaar verloren, kwam het inter-bancaire verkeer tot stilstand en daalde vervolgens hetvertrouwen van andere private partijen in het bankwe-zen. De terugval van de kredietverlening van bankenaan bedrijven zette vervolgens een vergelijkbare neer-

waartse spiraal in de rest van de eco-nomie in gang en wereldw i j d eKeynesiaanse vra a g u i t val ve r s t e r k t edeze effecten.

4. Interpretatie in het lichtvan het oog van de naaldHoe past bovengenoemde analysevan de oorzaken van de crisis nubinnen het kader van de markt-analyse zoals geschetst in ‘Hetoog van de naald’? In dit boekbenadruk ik dat marktimperfec-ties heel persistent kunnen zijnen dat derhalve een belangrijkerol is weggelegd voor de over-heid. Ook de kredietcrisisbevestigt dit. Zo leidde hetzwakke toezicht van de over-heid op de woning- en kapi-

taalmarkt tot grote risico’s bij de hypotheek-verstrekking en het doorverkopen daarvan in de vormvan complexe derivaten. De veronderstelling van hetvrije marktmodel dat marktpartijen zelfredzaam zijn endat het derhalve niet mogelijk is om onverantwoorderisico’s door te schuiven naar andere marktpartijenbleek niet op te gaan.

Daarnaast benadruk ik in ‘Het oog van de naald’ hetbelang van deugden voor het goed functioneren van demarkt en dat een overmaat aan marktwerking tot eenuitholling van deugden en daardoor van de morelebasis van de markt kan leiden. Ook dit wordt bevestigddoor de kredietcrisis in het handelen van de commer-ciële banken die risico’s afwentelden op anderen en dekredietbeoordelaars die hun financieel belangzwaarder lieten wegen dan hun professionele verant-woordelijkheid om goede kredietbeoordelingen af tegeven. Een ander voorbeeld betreft de dominantie vanhet korte termijn belang. Omdat het voor aandeelhou-ders moeilijk te beoordelen is wat de lange termijnwinstmogelijkheden van een bedrijf zijn, letten ana-listen daarom toch vooral op winstcijfers op korte ter-mijn en zijn ook de beloningssystemen van managersdaarop gericht. Dit heeft tot teveel risiconemendinvesteringsgedrag bij banken geleid.

P A G 3 3

Dit roept ernstige twijfel op ten aanzien van de pro-baatheid van het welbegrepen eigen belang als basisvoor onderling vertrouwen in het marktverkeer. In ‘Hetoog van de naald’ beargumenteer ik daarom dat aan-vullende deugden nodig zijn. Werkelijk vertrouwen inandere marktpartijen is pas mogelijk als zij een inner-lijke moreel kompas hebben om gewekte verwachtin-gen na te komen. De christelijke ethiek draagt verschil-lende deugden aan die een dergelijke houding bevor-deren. De belangrijkste daarvan is integriteit in de zinvan eerlijkheid en onkreukbaarheid. Dit is een vormvan wederkerigheid, zoals uitgedrukt wordt door degouden regel uit Luc. 6:31: ‘En gelijk gij wilt, dat u demensen doen, doet gij hen evenzo.’ Maar ook anderedeugden als matigheid, moed, zelfbeheersing engeduld dragen belangrijk bij aan het functioneren vaneen markteconomie. De deugd van matigheid is rele-vant, omdat de kredietcrisis zich afspeelt tegen eena chtergrond van ove rconsumptie. Dit heeft deAmerikaanse economie sterk verzwakt en is er medeoorzaak van geweest dat de kredietcrisis zo hard heefttoegeslagen. De deugd van moed staat tegenover deondeugd van overmoed, die het risicozoekend investe-ringsgedrag van de meeste banken heeft gekenmerkt.Zelfbeheersing en geduld zouden niet alleen bijgedra-gen hebben aan een meer lange termijn strategie bijbanken, maar ook de verleiding om zich te laten leidendoor een excessief beloningsbeleid hebben vermin-derd.

5. SlotOp basis van voorgaande analyse concludeer ik datveel elementen van de kredietcrisis zich goed lateninterpreteren in het analysekader van ‘Het oog van denaald’. Toch moet ik bekennen dat ook ik een crisis alsdeze niet voor mogelijk had gehouden. Dat kapita-lisme gepaard kan gaan met crisissen, wisten wij wel.Maar dat wij in 2008, een jaar na het verschijnen vanmijn boek, een crisis zouden meemaken van dezeomvang, heeft mij verrast. Ook leefde bij mij het ver-trouwen dat met de economische kennis en ervaringopgedaan sinds de jaren dertig van de vorige eeuw eenteruggang in de economie vroeg genoeg gestopt zoukunnen worden door passend economisch beleid.Maar tot nu toe lijkt de crisis eerder de omvang aan tenemen van de crisis uit de jaren dertig dan die uitbegin jaren tachtig van de vorige eeuw, ondanks devergaande maatregelen die overheden treffen engetroffen hebben. De economie blijft vol geheimen.Het verloop ervan is niet alleen uiterst moeilijk te voor-spellen, maar ook achteraf blijft men zitten met vragenbij de verklaring van economische verschijnselen. Derelativering die ik noteer bij de verantwoording van detitel van het boek blijft onverkort van kracht: elk modelblijft eenzijdig.

Johan GraaflandHoogleraar Economie, Onderneming en Ethiek aan de Universiteit van Tilburg

P A G 3 4

A D V E R T E N T I E S

Logonodig?

0 3 3 - 4 6 1 2 3 0 1H A M S E W E G 8 9 A3828 AC A M E R S F O O R TW W W.B A A D E N H U Y S E N-V A N L A E R.N L

P A G 3 5

Het tarief stijgt dan naar bijna 60%. Om van accijn-zen en andere heffingen maar niet te spreken.

Belastingontduiking of belastingontwijking?Onlangs was in het nieuws dat het Koninklijk Huisvermogen heeft ondergebracht bij stichtingen in hetbuitenland. Is dit wel of niet moreel verwerpelijk?Niemand wil teveel belasting betalen. Dat vraagtde fiscus ook niet van u. Als er dus wettelijke moge-lijkheden zijn dan kunt u daar gebruik van maken.Het wordt pas moreel verwerpelijk als u daadwer-kelijk de belasting ontduikt. Bijvoorbeeld doorinkomen te verzwijgen of door de werkelijkheidanders voor te doen.

Koopt u op Schiphol taxfree dan ontwijkt u wel debelastingheffing maar zult u niet worden betichtvan belastingontduiking.

De geest van de wetBelastingontwijking kan moreel verwerpelijk zijnals met de bedoelde ontwijking wel naar de lettervan de wet wordt gehandeld maar niet naar degeest van de wet. Maar welke normen worden dangehanteerd? Het is goed om daar met uw adviseurindringend over te spreken. Verder hoop ik dat uwa dviseur niet van rechtszaken houdt. Want inNederland is het zo dat de rechter bepaalt of vol-gens de wet is gehandeld. Helaas kan een rechts-zaak lang duren en dus veel geld en tijd kosten.

…dan moet u dat genoeg zijn In verband met de crisis worden veel (fiscale) maat-regelen getroffen. Een flink aantal zijn erop gerichtom ondernemers te helpen. Na Prinsjesdag zal ermeer duidelijkheid zijn. Wees dus de komende tijdalert op deze kansen. Maar het begint met tevre-denheid (1 Tim. 6:8).M i s s chien zegt u straks wel samen met A a dOuborg, oprichter van Princess: “Nederland is een-prachtig land. Ik ben trots dat ik die 52% kan beta-len.”

Pieter van der Kwaak RA, Lansigt accountants en belastingadviseurs

Een reclamecampagne met hetthema ‘Belasting is diefstal’ is uit

de ether gehaald. Een juridischvervolg loopt nog. Onlangs werdin Oegstgeest een feestje gevierd:

Tax Freedom Day. Ondernemerskwamen bij elkaar omdat zij vier-den dat 52% van het jaar voorbij

was. 52% is het hoogstebelastingtarief en dus hadden ze

tot nu toe eigenlijk alleen nogmaar voor de belastingdienstgewerkt. Na Tax Freedom Daywerkt men weer voor zich zelf.

Niet iedere Nederlander betaalt 52% belasting. Ubetaalt dit tarief bij een belastbaar inkomen hogerdan plusminus € 53.000. Van 52% belasting wordje niet vrolijk. Gelukkig geeft de wet voldoendemogelijkheden om de belastingdruk te verminde-ren. Denk bijvoorbeeld aan de hypotheekrente.Toch lukt dat niet altijd en soms betaalt u zelfsmeer! U houdt nadat u over bijvoorbeeld € 1.00052% belasting hebt afgerekend € 480 over. Als uvervolgens iets koopt betaalt u ook omzetbelasting.

Belasting is diefstal

C O L U M N

Bij veel ondernemingen is de term ‘duurzaam-heid’ gemeengoed geworden. Grote internationa-le concerns als GDF Suez en Shell drukken ditveelal uit in mooie termen als Sustainability,C o r p o rate Responsability en Responsibly Energy.Maar waar komt ‘duurzaam ondernemen’ eigen-lijk vandaan? En is er een ve r s chil metM a a t s chappelijk Ve ra n t woord Ondernemen? Wa tbetekent dat voor u en mij?

Waar komt het va n d a a n ?De oorsprong van het begrip duurzaam-heid kan worden teruggeleid op het ont-wikkelingsdebat dat werd gevoerd in deperiode van wederopbouw na de Tw e e d eWereldoorlog. Tijdens zijn intrede in1949 sprak President Truman over ‘ve r-betering en groei van onderontwikkeldegebieden’. Ontwikkeling was een syno-niem voor industrialisatie en materiëleconsumptie. In de jaren zestig stondduurzaamheid nog in een context va ncontinue economische groei op langetermijn. Begrippen als ‘zuinig’ en‘natuurvriendelijk’ zijn pas aan de

orde als duurzaamheid wordt geïntroduceerd inhet milieudebat. Dit gebeurt in het beleidsdocu-ment ‘Grenzen aan de groei’ van de Club va nRome, gepubliceerd in 1972. De echte doorbra a kvan het concept kwam in 1987 met het beleidsdo-cument ‘Our Common Future’. Van een duurza-me wereld zou sprake zijn als de huidige behoef-ten van de mensheid vervuld worden zonder datbehoeften van toekomstige generaties in geva a rzijn. Nadien hebben diverse (internationale) con-ferenties plaatsgehad waarin het concept op poli-tieke niveaus verder werd uitgediept. Wat wij va n-daag verstaan onder duurzaamheid komt ook ters p rake in Genesis, waar de relatie tussen de mensen zijn natuurlijke omgeving wordt omsch r e ve n .De mens ontvangt heerschappij van God. Daarbijworden mensen in Genesis 2 besch r e ven als rent-meesters die zorg moeten dragen over Zijn sch e p-ping. Het belang van dit rentmeesterschap wa slang onderbelicht, maar werd in 1985 tijdens demilieuconferentie door Paus Johannes Paulus II

e x t ra bedrukt. Hiermee werd hett h e o l o g i s che debat gekoppeldaan ecologische vraagstukken. In

protestantse kringen vond eenvergelijkbaar proces plaats.

Zit duurzaamheid in het bloezakenmensen?

P A G 3 6

Bij veel ondern e m i n gen is de te rm‘ d u u rzaamheid’ ge m e e n goed

ge wo rden. Grote inte rnationale c o n c e rns als GDF Suez en Shell dru k ke n

dit veelal uit in mooie te rmen alsS u sta i n a b i l i t y, Corp o ra te

Responsability en Re s p o n s i b ly Energ y.Maar waar komt ‘duurzaam

o n d e rnemen’ eigenlijk vandaan? En iser een ve rschil met Maatschappelijk

Ve ra n t wo o rd Ondernemen? Wat bete kent dat voor u en mij?

De interpretatie van duurzaamheid is tot op zekerhoogte een geestesproduct van het Bijbelse begripr e n t m e e s t e r s chap. Duurzaam ondernemen heeftdaarmee een milieuachtergrond, terwijl Maat-s chappelijk Ve ra n t woord Ondernemen een socia-le achtergrond heeft. Beide termen worden tegen-woordig door elkaar gebruikt, wat tot conceptue-le ve r warring kan leiden. Ze staan beide ech t e rvoor het zoeken naar eve n w i cht tussen fin a n c i e e le c o n o m i s che resultaten, sociale belangen en hetmilieu. Oftewel: Profit, People en Planet.

De dage l ij kse pra k t ij kVolgens een artikel (2006) uit het Fi n a n c i ë l eDagblad zegt dat 75% van de Nederlanders hunwerk mede op basis van hun leve n s ove r t u i g i n gi n r i chten. Valt ondernemerschap te rijmen metgeloof? Anton Niese kan niet anders, staat hier inde publicatie. Hij is ondernemer, gelovig eno p r i chter van To p Te ch uitzendbureau. Uit hetinterview blijkt dat hij in zijn bedrijf, net als ve l echristenondernemers, dagelijks dilemma’s tegen-komt. En ook dat er fouten worden gemaakt.

Dat zal met duurzaam ondernemen niet anderszijn. Vanuit mijn marketingfunctie bij een interna-tionale energieonderneming merk ik dat duur-zaam ondernemen echt verder moet gaan danw i n d ow dressing. Sterker nog, het zou bepalendmoeten zijn voor de hele bedrijfsvoering. Va nInkoop tot Verkoop, van Marketing tot Productie,van A d m i n i s t ratie tot Personeel. Dan komen v ragen als: wat is de visie van mijn onderneming?Hoe gaan wij eigenlijk om met bijvoorbeeld ener-gie? Spreken wij onszelf aan op ons eigen gedrag? Duurzaam ondernemen heeft ove r e e n k o m s t e nmet het volgen van Jezus. Dat doe je niet alleenop zondag. Het volgen van Jezus bepaalt demanier waarop je leeft. Zoals de pay-off va nI M PACT Netwerk het ve r woordt: ‘Christen-zijn inwerk, relaties en samenleving’. Dus: van belastingtot huwelijk, van autorijden tot vergeving, va nwerken tot opvoeding. Zit duurzaamheid bijchristelijke ondernemers in het bloed? Bij hen zoude basis voor duurzaam ondernemen niet primairvanuit de markt moeten komen, maar uit geloofen ove r t u i g i n g .

En na de cri s i sPersoonlijk ve r wa cht ik dat duurzaam onderne-men na de huidige crisis steeds meer een hy g i ë-nefactor wordt voor bedrijven in alle sectoren.Met andere woorden: klanten en medewerkersve r wa chten in toenemende mate dat je hier alsbedrijf aantoonbaar invulling aan geeft. Als duur-zaam ondernemen ontbreekt, wordt dit voor eind-klanten een reden om niet (meer) af te nemen. Envoor (nieuw) personeel een reden om voor eenandere onderneming te kiezen. Bedrijven die nuduurzaam ondernemen in de praktijk brengen,zullen na de crisis een voorsprong hebben. Dezevoorsprong zal zichtbaar zijn in kostenbesparin-gen, klantenbinding en het creëren van nieuwea f z e t m a r k t e n .

Wij zijn aan zetVanwege de economische malaise kan ik mijvoorstellen dat uw plannen en ideeën in de ijskastzijn beland. Het ove r l e ven van de crisis zoumomenteel uw dagtaak kunnen zijn. Want u vo e l tz i ch ve ra n t woordelijk voor collega’s en de toe-komst van het bedrijf. Juist dan wil ik u oproepenom vooruit te kijken en het zakendoen (verder) teverduurzamen. Die oproep klinkt IMPAC T- b r e e d .Veel hoogopgeleide christen-professionals willenwerk maken van hun geloof. Duurzaam onderne-men biedt daarvoor veel kansen. Waarbij geldt:duurzaam ondernemen is persoonlijk, maar jekunt het niet alleen.

In verbondenheid,

Jos Ve l dw i j kI M PACT Netwerk

Subsidieregelingen voor duurzame ondernemers vindt u o.a. op w w w. s e n t e r n ovem.nl Milieu Inve s t e r i n g s a f t r e k(MIA) Energie Investeringsaftrek (EIA)I n n ova t i e vo u cher Breder, maar wel handig:w w w. a n t wo o r dvo o r b e d r i j ven.nl

B ronnen w w w. k u l e u ven.be, w w w.duurzaam-ondernemen.nl

P A G 3 7

n het bloed van christelijke

C O N T A C T P U N T E N

P A G 3 8

Plaats Teamvoorzitter ContactgegevensGRONINGENRegiovoorzitter: W. Droppers 0341 - 356147 Haren G.J. Felten 0598 - 352401

B.T. Hof 050 - 5341100Ten Post K. Boer 0598 - 430991

FRIESLANDRegiovoorzitters: A. Vellema 06 - 53414655

A. Timmermans 06 - 53442454Dokkum J. Faber 0519 - 241971Drachten vacantFraneker H. Brander 0517 - 575857Heerenveen/Sneek H. Jonker 0513 - 412954

D. van Wieren 0515 - 427646Leeuwarden 1 A. Vellema 058 - 2801001Leeuwarden 2 W. Dijkstra 058 - 2667750RTT Friesland A. Miedema 058 - 2668453

DRENTHE EN OVERIJSSELRegiovoorzitter: W. Eikelboom 038 - 4652814Hardenberg/Ommen F. Smeding 0523 - 270033

R. Cramer 0523 - 612301IJsselmuiden (ochtend) J. Felix 038 - 3313975

J. M. Mondria 038 - 3327248Kampen (ochtend) G. J. Brouwer 038 - 3324343Kampen/IJsselmuiden (avond) H. Palland 038 - 3327359

H. Herweijer 038 - 3323801Meppel L. Koetsier 0522 - 244175Zwolle W. Eikelboom 038 - 4652814

TwenteRegiovoorzitter: W. Droppers 0341-356147 Almelo B.G. Abbink 0546 - 827849Westerhaar E. Jager 0546 - 565409

GELDERLANDNoord en West VeluweRegiovoorzitter: vacantApeldoorn C.D. de Jong 06 - 54342849Bunschoten-Spakenburg A. Versteeg 033 - 2987981

R. Beukers 06 - 14536870Elburg C.P.M. van Egmond 0525 - 654414Epe/Vaassen L. Tessemaker 0578 - 692202Nunspeet J. Turkenburg 0525 - 662206Oldebroek G.J. Veldhoen 0525 - 621968

Midden VeluweRegiovoorzitter: H.N.M. Raaphorst 0341 - 424469 Ermelo J. van de Berg 0341 - 563838

B. Fels 0341 - 439304Harderwijk 1 B. Brouwer 0341 - 437171Harderwijk 2 B. Brouwer 0341 - 437171Putten W. Kombrink 0577 - 461655RTT Harderwijk 1 H. Raaphorst 0341 - 424469RTT Harderwijk 2 B. Brouwer 0341 - 437171RTT Nijkerk A.J. Markerink 033 - 2458883

Gelderse ValleiRegiovoorzitter: N. de Bree 024 - 3430700Arnhem P. Lengkeek 06 - 12548743Ede H.J. Meijnen 0318 - 540125Opheusden J. Vroegindeweij 0488 - 412603Veenendaal 1 C. van Gent 0318 - 512429Veenendaal 2 S. Ketelaar 0318 - 521104Veenendaal 3 G. de Fluiter 0318 - 552117Veenendaal 4 i.o. E. Struik 06 - 51153269

Zuid VeluweRegiovoorzitter: M. de Bruin 0318 - 487206Barneveld 1 H. Kwant 0342 - 418266Barneveld 2 R. Slaa 0342 - 400525Kootwijkerbroek W. Davelaar 0342 - 441264Lunteren B. van de Beek 0318 - 486220Terschuur G. van Putten 0342 - 460038Voorthuizen 1 G. van den Top 06 - 21438438Voorthuizen The Camels E.H. Schuiteman 06 - 55766513

AchterhoekRegiovoorzitters: vacantDoetinchem H.E. Hissink 0575 - 476555Hummelo F. Sessink 06 - 53332990

FLEVOLANDRegiovoorzitter: H. Peursum 06 - 55178815Almere W. Rietberg 038 - 3318745Lelystad H. Peursum 06 - 55178815

Plaats Teamvoorzitter ContactgegevensUTRECHT Regiovoorzitter: vacantAmersfoort G.J. den Hertog 033 - 4654117Breukelen/Maarssen N. van Schaik 0346 - 261614De Bilt P.C. Hopman 0343 - 454622Hilversum J.W. Smedema 035 - 6460050Houten W. Balk 030 - 6379410

S. de Bruin 06 - 51927472Loenen a/d Vecht M. Veenstra 0294 - 291746Utrechtse Heuvelrug J.R. Dircks 06 - 27278442Woudenberg G.G. van Sijpveld 033 - 2774493

NOORD-HOLLANDRegiovoorzitter: vacant Amsterdam R. Salomonson 06 - 28432240Andijk H. Bultsma 0228 - 593465Huizen H. Rebel 035 - 5260372

C. Heutink 035 - 5264577

ZUID-HOLLANDRegio Gouda ZoetermeerRegiovoorzitter: R. Gorissen 06 - 51366109Gouda H.N. de Jong 06 - 22241332Oudewater G. Matse 0348 - 421280Waddinxveen 1 Th. Kruisman 0182 - 616266Waddinxveen 2 T. Veldhuizen 06 - 26194917Waddinxveen 3 R. Gorissen 06 - 51366109

Regiovoorzitter: E. Willemsen 06 - 53878682Moerkapelle 1 P. van Ommeren 06 - 22780662Moerkapelle 2 J. Oudijk 06 - 10524663Moerkapelle 3 A. Koole 010 - 2220018Moerkapelle 4 E. Willemsen 06 - 53878682Zevenhuizen W.F. van der Kooij 0180 - 319419

Regiovoorzitter: J.H. Wiggers 071 - 4080722Rijnsburg 1 J.H. Wiggers 071 - 4080722Rijnsburg 2 J.H. Wiggers 071 - 4080722

Regio RijnmondRegiovoorzitter: W.F. Veldstra 0345 - 619025Dordrecht i.o. W.F. Veldstra 0345 - 619025Hardinxveld-Giessendam A. Knook 06 - 46617066Gorinchem J.M. van Haaften 0183 - 619343Heusden en Altena E. van de Kamp 06 - 51497580Krimpen aan de IJssel i.o. Y.T. Verheij 0180 - 551133Leerdam T. de Vries 0183 - 356180Puttershoek H. Vervelde 06 - 10610022Rotterdam 1 R. Oosterhoff 06 - 25303275Rotterdam 2 W.F. Veldstra 0345 - 619025

NOORD-BRABANT EN LIMBURGRegiovoorzitter: vacant Sittard H. Talane 06 - 53488433Tilburg H. van der Linden 013 - 5287863Uden/Veghel P. Robinson 06 - 20093148

ZEELANDRegiovoorzitter: vacantZierikzee C.W. Deurloo 0113 - 301114

Ronde Tafel TeamsRTT Food Noord W. Eikelboom 038 - 4652814RTT Food Zuid C.M. Laban 0172 - 617454RTT Transport A.L. Versteeg 033 - 2987981

D. van der Staaij 078 - 6818132RT T Internationaal i.o. H. van Vlastuin 06 - 53884285RT T Grote bedrijven i.o. H. van Vlastuin 06 - 53884285

CBMC VrouwennetwerkContactpersoon: Mw. J. Coppoolse-

Dingemanse 0341 - 356147VNW Midden Mw. C.Ph. Snijder 033 - 4532970VNW West Mw. D. Velten 0172 - 897398RTT VNW directeuren Mw. H. Ketelaar 06 - 50867275

Young CBMC en IMPACT NetwerkContactpersoon: Young CBMC W. Droppers 0341 - 356147Contactpersoon: IMPACT Netwerk A. Korevaar 06 - 22444411

YCBMC Nunspeet B. van Renselaar 06 - 53502222 YCBMC Nijkerk J.P. Redert 06 - 25086091

CBMC Senior Contactpersoon: B. van de Beek 0318 - 486220

i.o.staat voor ‘in oprichting’. Interesse in dit team? Bel met de betreffende teamvoorzitter

C O L O F O NBusiness Contact is een magazine van CBMC Nederland en verschijnt zes keer per jaar. CBMC is de verenigingvoor christenzakenmensen in Nederland. De missie van CBMC Nederland is zakenmensen te helpen Jezus Christus te vinden, te volgen en te verkondigen.

Directeur CBMC Nederland:Wouter Droppers

Bestuur:H. van den Berg, H. Bijlsma, mw. G. Boeve-Reurink, G.J. Brouwer, H. van Vlastuin

Adviseur:H. Bijlsma, mr. W.F. Veldstra

Hoofdredactie: Leonard van der Plas

Eindredactie:Teo van den Brink

Medewerkers aan deze uitgave:Gerard M. Bijkerk, Wouter Droppers, Eelco Fortuijn,Johan Graafland, Pieter van der Kwaak, Jan en ImmaSlot, Jos Veldwijk, Cors Visser, Henk van Vlastuin,Christine Witmer.

Foto’s en illustraties: CBMC Nederland, Gerard M. Bijkerk, Willeke Brouwer (p.30), GelreTV, Johan Graafland, Folkert Rinkema (p. 13).

Vormgeving, realisatie en druk:Baadenhuysen & Van Laer, Reclame ProductiesAmersfoort

Distributie:Fam. Bonnema

Artikelen van gastschrijvers zijn geschreven onder persoonlijke verantwoordelijkheid. Overname van artikelen uitsluitend in overleg met CBMC Nederland enonder bronvermelding.

Advertenties:Venture factory033-4331911, info@venturefactory.nl

Redactieadres Business Contact:Postbus 3153880 AH PUTTEN0341-356147redactie@cbmc.nl

Lidmaatschap en abonnementenEen abonnement op Business Contact kost € 27,50 perjaar. Leden kunnen een geschenkabonnement doen enontvangen daarop € 12,50 korting.

Rekeningnummer:Rabobank 35.42.14.519 Postbank 271911ISSN 0924-008X Nummer 102 – 2009

P A G 3 9

GEDACHTE...

Een mens kiest in zijne i gen ogen altijd dej u i ste weg. De Heerto et st wat hem i n n e rlijk bewe e g t .

S p re u ken 16 : 2