BREEUWEN

Henk de Boer, mei 2014

Waarom worden houten schepen gebreeuwd? Al honderden, zo niet duizenden jaren worden de naden van houten schepen gebreeuwd. Daarvoor zijn twee goede redenen:

1. om het schip waterdicht te krijgen. Uiteraard onder de waterlijn, maar ook bovenwater. Want als daar (regen)water in de naden kan dringen zal het hout in de naad na verloop van tijd rotten.

2. Om het schip stijver maken. Goed aangebracht breeuwwerk is keihard en perst de beplanking van het schip stijf op elkaar. De planken kunnen dan niet meer ten opzichte van elkaar bewegen, als het schip wil “werken” in de golven. De huid wordt één geheel en de romp wordt “stijf”.

Je zou een schip in principe ook met moderne kitten waterdicht kunnen krijgen, mits het hout schoon en droog is. Maar het stijf breeuwen van het schip lukt alleen op de ouderwetse manier.

De breeuwnaad Zie plaatje. De “droge” kant van de naad is door de timmerman zuiver sluitend gemaakt. Aan de “natte” kant is een smalle V-vormige groef geschaafd. Die is bestemd om het breeuwwerk (hennep of katoen) in te slaan. Het breeuwwerk wordt ca. 4 tot 8 mm diep weggeslagen. De overblijvende groef wordt opgevuld met kit.

Materialen en gereedschap De naad kan worden opgevuld met werk of met breeuwkatoen.

Werk: uitgeplozen geteerde hennep, in de vorm van een streng. Het is behoorlijk rotbestendig, dus geschikt voor onderwaternaden. Het wordt geleverd in baaltjes. Trek de streng uit het midden van het baaltje en rol deze over je bovenbeen. Eén kant op rollen tot een compacte streng van gelijkmatige dikte. Ongerechtigheden zoals harde schilfers verwijderen.

Breeuwkatoen: een dikke streng van wit katoen, die bestaat uit 6 tot 12 losse draden. Het wordt geleverd op een rol. Bij smalle naden gebruik je niet alle draden van de streng, maar laat je er een paar weg. Katoen is iets minder rotbestendig dan werk en geschikt voor gave, smalle breeuwnaden en vooral bovenwater.

Breeuwijzers: een scherp ijzer (kalfaatijzer) om de naad vooraf open te slaan en om de streng in de naad te slaan. Bredere ijzers (rabatijzers) met 1 of 2 groeven op de kop, om het breeuwwerk na te slaan. Gebogen ijzers voor lastige plekken (langs berghout en kiel enzo).

-1-

Potje met petroleum: om het breeuwijzer in te dopen zodat ie minder plakkerig wordt (van oude kitresten).

Breeuwhamer: de officiële versie heeft een lange kop van palmhout, mesquite of afzijnhout en een steel van eiken. Om de kop zitten ijzeren bandjes. Het model zorgt ervoor, dat je weinig kracht nodig hebt en aan de klank kun je goed horen, of het breeuwwerk goed ‘draagt’. Een gewone houten hamer of kunststof hamer of zelfs een mokertje werkt ook, maar minder lekker.

Nadentrekkers: haakjes en smalle beiteltjes om het oude breeuwwerk uit de naad te hakken en te trekken. Zelf te maken, bijvoorbeeld van oude schroevendraaier of vijl.

Aangepaste verfkrabber: met 3 scherpe, smalle punten eraan in verschillende breedtes, om een breeuwnaad mee schoon te schrapen.

Stanleymes of Fein-machine met kitsnijmesje: om oude rubbernaden weg te snijden.

Antivries (glycol) of lijnolie: om het hout van de naden vooraf mee te conserveren.

Perslucht: om naden mee schoon te blazen.

Eiken latten: om naden die te breed zijn mee op te vullen.

Shell Tixophalte bitumenkit: om breeuwnaden mee af te kitten en om latten in te lijmen. Deze kit is blijvend flexibel.

Afplakband, kitspuit en plamuurmes: hulpmiddelen bij het kitten.

Een set breeuwgereedschap, met breeuwijzers, hamer en verschillende nadentrekkers

-2-

Voorbereiden – breeuwen - afkitten Vóór het breeuwen moet de naad eerst breeuwklaar worden gemaakt. Dan het breeuwen zelf en daarna volgt het afkitten van de naad. Hieronder worden deze drie stappen besproken.

Voorbereiden: de naad breeuwklaar maken Bij nieuwe huidgangen zijn de naden gaaf en schoon. De voorbereiding bestaat dan uit:

- indien nodig: voorzichtig ‘open slaan’ van de breeuwnaad, met een scherp breeuwijzer. - de naad insmeren met een rotwerend middel, bijvoorbeeld gekookte lijnolie of antivries.

Oude breeuwnaden gaan na verloop van jaren achteruit. Het begint met aantasting van de kitnaad. Het breeuwsel in de naad wordt dan vochtig en kan gaan rotten. Dit is te voelen door met een dunne priem in de naad te prikken. Uiteindelijk wordt ook het hout aangetast en de naad gaat lekken.

Voordat we de naad opnieuw kunnen breeuwen, moet oude kit en oud breeuwsel worden verwijderd. Hiervoor gebruiken we de ‘nadentrekkers’. De naad moet zo schoon mogelijk worden. Let erop, dat de randen van de gangen niet beschadigd raken. Dus nooit zomaar een verfkrabber er doorheen trekken!

Als een schip lang droog staat, gaat het onderwaterschip uitdrogen. Het hout van de gangen krimpt dan en de naden van het onderwaterschip zullen wijd gaan openstaan. Als we die brede naden zondermeer zouden gaan breeuwen ontstaan er problemen:

1. Je slaat het breeuwwerk door de naad heen naar binnen toe. Het ‘draagt’ niet. 2. Zodra het schip weer tewater gaat, gaat het hout weer uitzetten. Het breeuwwerk en de kit

wordt uit de naden naar buiten geperst. Als er een lat is ingezet om de naad te versmallen, is er geen ruimte meer voor de huidplanken om uit te zetten. De houtcellen worden samengeperst (compressie). Het vermogen om te zwellen en te krimpen verdwijnt dan uit het hout. Nieuwe verschillen in vochtigheid worden niet meer opgevangen, naden zullen gaandeweg steeds wijder worden.

Daarom moet het schip vóór het breeuwen met een sproei-installatie enkele weken worden natgehouden, zodat de naden zoveel mogelijk dicht kunnen trekken. Waar dit niet voldoende helpt, moeten latjes in de naad worden gezet, om ze smaller te maken. Zaag een eiken lat met rechthoekige doorsnede (dus niet taps). Schaven op de juiste dikte. Aan één kant insmeren met Tixophalte als lijm. De andere kant van de lat blijft schoon, die wordt straks gebreeuwd.

Bruin = gangen, geel = lat, blauw = breeuwsel, rood = tixophalte

-3-

Het breeuwen Breeuwen in de buitenlucht kan alleen bij droog weer. Het breeuwsel moet droog en schoon blijven en dat geldt ook voor de naad.

Smalle naden en normale naden gaan we met één streng werk of katoen opvullen. Bij brede naden zijn twee of meer dikke strengen over elkaar heen nodig. De breeuwnaad moet niet helemaal tot het oppervlak opgevuld worden: er moet overal ca. 4 tot 8 mm overblijven voor de kit!

De streng die je gaat wegbreeuwen kun je losjes om je beitelhand heenslaan, of aan een priem hangen die je in de naad prikt, of in een emmertje onder het schip hangen. Zorg dat ie niet over de grond sleept, want dan komt er vuil in. .

Pak nu eerst een scherp breeuwijzer. Deze losjes onderhands vasthouden, handpalm eronder, duim bovenop. De hamer hou je ook losjes vast. De hamer soepel en zwaaiend hanteren, dus niet alsof je een spijker erin moet slaan. De hamer moet het werk doen, niet je arm.

Elke streng wordt drie keer in de naad geslagen:

1. Lusjes slaan: sla het begin van de streng in de naad. Nu ga je eerst lusjes maken in de streng. Steeds een lusje met een schrapende beweging omhooghalen en met één klap in de naad vastslaan. Het volgende lusje omhooghalen en vastslaan. Bij smalle naden maak je kleine lusjes. Bij bredere naden grotere lusjes. Werk hierbij steeds van je af.

2. Lusjes wegwerken: de lusje die nog uit de naad bubbelen gaan we nu helemaal in de naad slaan, ook weer met het scherpe ijzer. Werk hierbij naar je toe en verschuif het ijzer na elke klap een paar cm.

3. Naad vastslaan: pak nu het rabatijzer, met de groef in de kop. Hiermee gaan we de streng in de naad naslaan, zodat deze ‘hard’ wordt. Maak daarbij een enigszins rollende beweging met het ijzer en haal het ijzer na elke klap een klein stukje naar je toe. Aan het geluid van de klap kun je horen, of het breeuwsel stijf genoeg zit.

Het breeuwsel moet 4 tot 8 mm verdiept zitten en gelijkmatig van oppervlak zijn.

Afkitten Het afkitten van breeuwnaden gebeurde vroeger met warme pek, of met een soort stopverf van loodmenie en lijnolie. Pek en stopverf is lastig aan te brengen. Tegenwoordig gebruiken we moderne rubberkit of bitumenkit (Tixophalte). Het nadeel van rubberkit is, dat het alleen hecht op schoon droog hout en erg lastig is te verwijderen als een naad opnieuw gebreeuwd moet worden. Daarom kiezen we meestal voor Tixophalte. Dat is een bitumenkit die altijd flexibel blijft en redelijk makkelijk te verwijderen is.

We plakken de naad aan weerskanten af met afplakband. Met de kitspuit opvullen met Tixophalte en nastrijken met een plamuurmes. Het tape daarna gelijk verwijderen.

-4-

Een hele romp: in gedeeltes werken Als we grote delen van een schip moeten breeuwen, verdelen het werk in gedeeltes. Elk gedeelte wordt in één keer helemaal afgewerkt door de breeuwploeg: breeuwklaar maken – breeuwen – kitten. Zo krijgt de breeuwnaad niet de kans om tussentijds weer vuil of nat te worden. Probeer bakboord en stuurboord gelijk op te werken, want anders komen er ongelijkmatige spanningen in de romp.

Filmpjes Omdat een filmpje zegt meer dan al deze woorden:

http://tinyurl.com/breeuw0 het maken van de lusjes is hier goed te zien.

http://tinyurl.com/breeuw1 een snelle jongen

http://tinyurl.com/breeuw2 met hennep

http://tinyurl.com/breeuw3 het laatste metertje breeuwwerk van de Hermione (Frans replica fregat)

En er is nog veel meer te vinden! Zoek in youtube op caulking, calfatage of kalfaten

-5-