bocheński józef m - zarys historii filozofii

8/14/2019 Bocheski Jzef M - Zarys Historii Filozofii

1/124

Jzef BOCHESKI

ZARYSHISTORIIFILOZOFII


2/124

Copyright by PHILED Krakw 1993

ISBN 83-86238-07-0

PRINTEDINPOLAND

Wydawnictwo Philed sp. z o.o.

Skad i opracowanie: Studio FALL

Druk: Oficyna Wydawnicza Dajwr"Krakw 1993

Spis rzeczy

Wstp1. Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92. Historia filozofii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

2a. Pojcie filozofii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22I. Staroytno3. Wstp do filozofii staroytnej . . . . . . . . . . . . . . . . . 314. Presokratycy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395. Sokrates i Platon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476. Arystoteles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567. Stoicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 698. Epikureizm i sceptycyzm; synkretyzm . . . . . . . . . . . . 769. Neoplatonizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

II. redniowiecze10. Wstp do historii filozofii redniowiecznej . . . . . . . . . . 93

11. Wczesne chrzecijastwo; w. Augustyn . . . . . . . . . . . 9812. Filozofia we wczesnym redniowieczu . . . . . . . . . . . 10713. Filozofia w XIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11514. w. Tomasz z Akwinu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12415. w. Tomasz z Akwinu (c.d.) . . . . . . . . . . . . . . . . . 13116. Walka o tomizm; Duns Szkot . . . . . . . . . . . . . . . . 13917. Ockham i upadek scholastyki . . . . . . . . . . . . . . . . 144

III. Czasy nowoytne18. Wstp do historii filozofii nowoytnej . . . . . . . . . . . 15319. Filozofia renesansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15920. Racjonalici XVII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

21. Empiryci brytyjscy; encyklopedyci . . . . . . . . . . . . 17322. Immanuel Kant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17923. Niemiecka filozofia idealistyczna . . . . . . . . . . . . . . 19124. Pozytywizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20025. Wnioski z historii filozofii . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20726. Najwaniejsze wyraenia filozoficzne . . . . . . . . . . . 212Posowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217


3/124

1. Historia

1. Etymologicznie sowo historia" pochodzi z greckiego historia(latopia), ktre znaczy pierwotnie badanie, dociekanie, wtrnie opisywanie,opis, a u autorw bizantyjskich nawet obraz, malowido. Std w jeykufrancuskim i angielskim mwi si dotd o histoirenaturelle i naturalhistory(rozumiejc przez to opis przyrody, tj. nauki przyrodnicze); w jzyku

polskim ten uytek sowa by take znany, dzisiaj jednak znaczenie sowazostaozacienione do opisu tego, co si stao. Historia jest wic dyscyplinnaukow, zajmujc si wypadkami przeszymi, zjawiskami, ktrewystpoway wzgldnie wystpiy w czasie przeszym.

2. Do wane jest rozrnienie przedmiotowego i podmiotowego zna-czenia sowa historia" w tym nowoczesnym, cianiejszym rozumieniu. Amianowicie mwi si niekiedy, e co stao si w toku historii", ehistoria si nie powtarza" itp. W tego rodzaju zwrotach nie chodzi nam onauk, czyli opis wypadkw, lecz o same wypadki; jest to znaczenieprzedmiotowe sowa historia". Kiedy indziej natomiast mwimy e ktopisze histori", albo e kto inny ma u siebie histori", majc na myli, e

pisze, wzgldnie przechowuje w swoim mieszkaniu ksik zawierajcopis wypadkw przeszych. Jest to znaczenie podmiotowe sowa historia.Chcc by cisym naleaoby zamiast historia" w drugim znaczeniu (pod-miotowym) uywa sowa historiografia", albo podobnego.

3 W h h j j d l j i i i


4/124

o zjawiskach przeszych wystpujcych w spoeczestwie, ale definicja ta.cho nie pozbawiona uzasadnienia, jest moe zbytecznie skomplikowana,

jako e czowiek jes t istot spoeczn i wszystko, co go dotyczy macharakter mniej lub wicej spoeczny.

4. Jes'li chodzi o metod historiografii, a wic i o jej przedmiotformalny, mona odrni w dziejach tej nauki trzy stopnie rozwoju.

a) W pierwszym okresie historiografia wystpuje jako proste kronikar-stwo, tj. stanowi zwyke zbieranie i opisywanie zjawisk. Jest, w wietledzisiejszych poj, tylko magazynowaniem materiaw do historii tak

pojtej, jak j rozumie szczebel drugi.

b) W tym drugim okresie powstaje tzw. historia pragmatyczna, niezadawalajca si zbieraniem i opisywaniem faktw, ale starajca siwykry i opisa zachodzce midzy faktami zwizki przyczynowe.Tak np., podczas gdy kronikarz zadowoli si opisem wyruszenia Batorego

pod Smolesk i przebiegu kampanii, historyk pragmatyczny bdzie sistara wykry wszystkie przyczyny, ktre spowodoway ten fakt:

bdzie wic docieka, jakie byo wwczas oglne pooenie polityczne,

gospodarcze i kulturalne, jaki by charakter samego Batorego, jegodoradcw, jego przewidywania i plany. Historia w opracowaniu pragma-tycznym jest ju kunsztown sieci wspzalenoci przyczynowych,stanowi nie luny zbir materiaw, lecz zwart jedno, system

podobny do aksjomatycznego.

c) Wreszcie, w miar postpu socjologii staje si coraz janiejszym, ehistoria, nawet pragmatyczna, nie moe by nazwana nauk w cisymsowa znacze iu, e jest ty l ko krokiem wstpnym do prawdziwej nauki, amianowicie do nauki o spoeczestwie, zwanej socjologi. Albowiemwydaje si, e kada nauka ma na celu ustalanie praw oglnych, a drog do

ustalenia tych praw w socjologii jest indukcyjne badanie rozwojuspoeczestw, ktry opisuje wanie historia. Istnieje ju dzisiaj dopowszechnie wiadomo tego stanu rzeczy, ale fakt, e socjologia jestcigle jeszcze w powijakach i e przedmiot jej jest tak niesychanietrudny, sprawi, i mao zaway on na metodzie historiografii.

5. Pod jednym wzgldem jednak niewtpliwie wyszlimy poza etapczysto pragmatycznej historii, a mianowicie rozumiemy dzi jednohistorii ludzkiej. Stanowi ona zwart cao (a) poniekd ju w prze-strzeni, wskutek wzajemnego oddziaywania na siebie grup ludzkich osiadychw rnych czciach wiata; znacznie bardziej (b) w czasie, gdzie nic, co sidzi dzieje nie jest niezalene od tego, co si dziao przed dalekimi nawetwiekami, ale gwnie (c) jeli chodzi o wspzaleno rnych dziedzin

ycia spoecznego, a wic politycznego, gospodarczego, intelektualnego,religijnego i estetycznego. Pod tym wzgldem jest dzisiaj jasnym, e jel iistnieje np. historia religii, historia gospodarcza, albo historia doktryn

politycznych, to nie w tym znaczeniu, jakoby to byy rne i niezalene odsiebie nauki, ale e te dyscypliny s tylko dziaami jednej wielkiej historiiludzkoci, e adnej z nich nie mona zrozumie bez znajomoci innych.

6. Na szczegln uwag zasuguje druga z poruszonych jednoci - jednorozwoju ludzkoci w czasie. Henryk Bergson, jeden z najwikszychfilozofw naszej epoki, przedstawi t jedno, swoim zwyczajem, w obrazie

poetyckim, ktry pozwol sobie tutaj pastwu powtrzy, jako e jest

niezmiernie uderzajcy i moe posuy do zapamitania doktryny. Naszbieg w przyszo bliej nam nieznan (Bergsonowi chodzi w tym miejscu omier indywidualn) nie jest samotnym biegiem przez pustynn okolic.Trzeba go sobie wyobraa jak wielk szar mas kawalerii. Czowiekwspczesny biegnie na przedzie, ale za nim tocz si miliony jego

poprzednikw na spienionych koniach, prce w tym samym kierunku, niepozwalajce mu upa, ani si zatrzyma. Pod uderzeniem tej olbrzymiejmasy padaj przeszkody, ktrych nie potrafilibymy przeama sami. Bymoe, e pd potrafi nas przenie nawet poza mier. Nie o to jednak nam wtej chwili chodzi. Obraz Bergsonowski jest o tyle trafny, e wszystkoniemal czym jestemy, caa tre naszego ycia psychicznego, naszych

pogldw, ideaw, popdw, jest uwarunkowana przez przeszo. Tkwimy whistorii i aden bunt z naszej strony nie potrafi tej prawdy przekreli.Moemy pochodowi ku przyszoci nada troch zmieniony kierunek, ale naog, w wielkim zarysie, dzieje si i dzia bdzie to, ku czemu pchna ludzko

jej wasna historia.

1110


5/124

Nic dziwnego, e zrozumienie tej prawdy stanowi dla wszystkich myl-cych ludzi wszystkich czasw wi el k pobudk do uczenia si historii, o ktrejstare aciskie podanie mwi, e jest magistra vitae - mistrzyni ycia.

7. Historia dzieli si tak, jak dzieli si cywilizacja ludzka w najszer-szym sowa znaczeniu: mamy wic histori gospodarcz, polityczn, ustro-

jow, histori religii, histori wychowania, histori sztuki itd. Kady z tych

dziaw historii rozpada si znowu na poddziay: histori faktw i historidoktryn. Tak np. jes'li chodzi o wychowanie, moemy bada z jednej strony, jakw danym kraju i danej epoce wychowywano modzie, z drugiej, jakie

panoway wwczas na spraw wychowania pogldy. Dociekanie w drugiejdziedzinie bdzie histori doktryn (zwan w naszej dziedzinie histori

pedagogiki). Historia filozofii jest typow histori doktryn i dlatego musimysi ni zaj bliej.

8. Historia doktryn natrafia na specyficzne trudnoci, (a) Podczas gdyfakty wikszego znaczenia zapisuj si zazwyczaj do trwale w pamicinastpnych pokole, a fakty powszechne maj przynajmniej szans zosta w

pomnikach - np. sposb w jaki w danej epoce urzdzano szkoy albo tozboe - doktryny wywierajce wielki wpyw na ycie bywaj nieraz dzieemciasnego koa mylicieli, nie zauwaonych przez wspczesnych i atwozapomnianych, nawet wwczas, gdy ich pogldy yj i dziaaj szeroko.Kto np. z wspczesnych inteligentw polskich wie co bliszego o dwchmylicielach, ktrzy w tak decydujcy sposb zaciyli na naszym yciu i

pojciach, mam na myli w. Augustyna i Spinoz? Niech jaki kataklizmzniszczy ich dziea, a doszukanie si rda panujcych doktryn i pogldw

bdzie zadaniem niesychanie trudnym, (b) Druga trudno historii doktryn to jej pozorna przynajmniej, jak mawia Kant, rapsodyczno. Podczas gdyycie gospodarcze np. ksztatuje si powoli, wysikiem wielkich mas, w

dziedzinie doktryn powierzchowny obserwator widzi na paskiej nizinie sametylko niebotyczne szczyty, ktre trudno mu powiza w prawo rozwoju, (c) Awreszcie ci sami wielcy myliciele, ktrych spotykamy w historii doktryn, szwykle tak trudni do zrozumienia, tak niezrozumiaym jzykiem mwi imyl swoj podaj tak fragmentarycznie, e historia doktryn wymaga zreguy wicej wysiku twrczego ni jakakolwiek inna.

9. Zarazem historia doktryn jest bardzo wan czci historii, ktrkady pragncy zna dzieje winien pozna dokadnie. Na to twierdzeniezgadzaj si wszyscy, od Carlysle'a do Bucharina, cho niejednakowooceniaj rol doktryn w yciu spoeczestwa. Jedni, hodujcy skrajnemuspirytualizmowi. skonni s widzie w doktrynach gwny najwaniejszyczynnik rozwoju; inni . przesadzajc w kierunku materializmu sdz, edoktryny s zjawiskiem wtrnym, wynikym wycznie, jako rodzaj dziejo-

wego epifenomenu, czy dopisku, na marginesie innych zjawisk, gwnieekonomicznych. Dla nich wszelkie doktryny ekonomiczne, pedagogiczne,filozoficzne itp. s, uywajc wyraenia socjologa woskiego Pareto, dywa-gacjami: teoriami, dorobionymi post factum, ku zadowoleniu pewnych

potrzeb instynktownych i pozbawionymi wpywu na ycie.Z tym ostatnim stanowiskiem, czsto reprezentowanym przez mark-

sistw wspczesnych, trudno si zgodzi.a) Najpierw, jest to pogld na dynamik rozwoju spoecznego, na ktry

obecna nasza znajomo praw rzdzcych spoeczestwem w adensposb logicznie nie pozwala: nie zapominajmy, e spoeczestwo jest

przedmiotem, o ktrym wiemy stosunkowo najmniej, i niezmiernietrudno mwi ju dzisiaj o jedynej sile determinujcej jego rozwj itp.

b) Nastpnie, wiadomo nam z psychologii, zwaszcza nowszej, e czowiekjest istot niezmiernie zoon i a priori wszelkie usiowanie sprowa-dze ia wszystkich motyww jego dziaalnoci do jakiego jednego czynnika

jest na pewno nieuzasadnion symplifikacj.c) Co wicej, w jednym przynajmniej wypadku wiadomo nam o zupenym

fiasku tego rodzaju usiowa, cho na znacznie cianiejszym gruncie: amianowicie dzisiejsza ekonomika uznaje za nieuda prb przyjciaaksjomatu metodycznego, zgodnie z ktrym czowiek w dziedziniegospodarczej powoduje si wycznie pobudkami gospodarczymi (tzw.

teoria czowieka ekonomicznego).d) Wreszcie, jeli o doktryny chodzi, zdaje si nie ulega wtpliwoci, e

niektrzy wielcy myliciele wybiegali swoimi koncepcjami daleko pozawspczesny stan i nawet mono zrozumienia u wspczesnych, ebyli istotn si twrcz w rozwoju. Wystarczy przypomnie tylkoSd ostateczny" Michaa Anioa z dziedziny estetyki i koncepcje

1312


6/124

o samolotach Leonarda da Vinci - najzupeniej nieuzasadnione jakimi-kolwiek potrzebami wspczesnymi.

e; Najwietniejsze jednak potwierdzenie znaczenia doktryn jako czynnikadynamizmu spoecznego mamy w rozwoju wspczesnej matematyki ifizyki. A mianowicie okazao si, e myli i wynalazki uczonych wtych dziedzinach id z reguy przed potrzebami spoecznymi, cowicej, e one wanie takie potrzeby bardzo czsto wywouj.

Wydaje si wic. e rola doktryn, a wic i znaczenie historii doktryn jestbardzo wielkie.

1. Historia filozofii jest, jak nazwa wskazuje, histori, czyli opisemrozwoju filozofii. Samo sowo pochodzi odgreckiego filosofos, ktre skada size sw iAiv - kocha, i oax))ia mdro - etymologicznie znaczyobywic tyle co mio mdroci". Sowo mdro" jest jednak, jak Arystoteleswykaza, wieloznaczne, a mianowicie picioznaczne, i w zwizku z tym

filozofia" miaa w dziejach rne znaczenia, a i dzisiaj rni rnie tegosowa uywaj.a) W staroytnoci filozofia" znaczy po prostu tyle, co nauka". Co

prawda pod koniec staroytnoci zaczyna si z niej wydziela medycyna iprawo, ale rnica jest niewyrana, wybitni lekarze (np. Gallen w IIw. po Chr.) s rwnoczenie wybitnymi filozofami, a o oddzieleniu np.

botaniki albo teorii ustroju pastwowego nikt nie myli. Nie ma rwnie wtym czasie jasnej rnicy miedzy filozofi a teologi, z tej prostej

przyczyny, e w pierwszych trzech okresach adnej teologii nie ma, podczasgdy w ostatnim, gdy powstaje teologia zarwno pogaska jak ichrzecijaska, obie nazywaj si filozofiami". Mona by wic zary-zykowa twierdzenie, e u staroytnych filozofia" to tyle co wiedza" w

ogle.b) W rednich wiekach nastpuje (u w. Tomasza z Akwinu) ostre przeciw-

stawienie filozofii teologii, a tym bardziej religii, przy rwnoczesnymjednak zachowaniu pewnej mtnoci odnonie do jej stosunku do naukinnych. Wwczas jednak z jednej strony emancypuje si wyraniemedycyna i prawo, z drugiej zaczyna si pojawia rozrnienieper

15

2. Historia filozofii


7/124

altissimas causas - ..przez najwysze przyczyny", tj. zaczyna si rozpo-wszechnia mys'1 o podziale wiedzy na trzy czci (i) wiedza oparta naobjawieniu - teologia, (ii) wiedza nie oparta na objawieniu, niszegostopnia - nauka; (iii) wiedza nie oparta na objawieniu, z wyszego sta-nowiska - filozofia. Brak jednak, jak powiedzielimy, jasnej granicymiedzy (ii) a (iii).

c) W czasach nowszych, po ukonstytuowaniu si szeregu nauk w odrbne

dyscypliny, wymagajce daleko posunitej specjalizacji, i pod wpywemdoktryn idealistycznych, nastpuje ostre przeciwstawienie filozofiinaukom. Pod tym wzgldem jednak nie ma zgody midzy mylicielami.S midzy nimi tacy, ktrzy twierdz, e filozofii w ogle nie ma, sinni, ktrzy ca nauk mniej lub wicej do niej wczaj. W rodku stojmyliciele, zacieniajcy znaczenie sowa filozofia" do nastpujcychgrup zagadnie:- zagadnienie poznania (kantyci)- oglna metodologia nauk (pozytywici)- fenomenologia (husserlianie)- etyka (Balfour i inni) itp.

Wobec niemonoci ustalenia wsplnego kryterium, niektrzy uwaaj zafilozofi wszystko to, co bywa obecnie w Europie na katedrach filozofiiwykadane.

2. W tym stanie rzeczy historyk filozofii mgby si ograniczy douwaania za filozofi tego, co w danej epoce za filozofi uwaano. W

praktyce jednak taka metoda nie jest zalecenia godna. W tym wypadkunaleaoby np., omawiajc filozofi Teofrasta albo w. Alberta Wielkiego,

powici znaczn cz wykadu ich pogldom na zagadnienia botaniczne,ktrym obaj ci wielcy myliciele wiele czasu powiecili, uwaajc je zacz filozofii, a to byoby sprzeczne z postulatami suchaczy, wzgl. czytel-nikw nowoczesnego wykadu historii filozofii. Istnieje wic potrzeba

zdefiniowania, choby szkicowego, przedmiotu filozofii.

3. Ot definicja taka nie jest trudna do znalezienia, jeli przejrzymyzagadnienia, ktrymi zajmowali si wiksi filozofowie naszego i hindus-kiego krgu kulturalnego - u nas np. od Platona do Bergsona i Nikolai Hart-manna. Przy zestawieniu treci ich prac okazuje si natychmiast, e istnieje

grupa zagadnie, prawdopodobnie jako zwizanych, ktrymi si oniwszyscy zajmowali. S nimi mianowicie:

1. zagadnienie poznania (czy moemy pozna prawd?)2. zagadnienie nauki (co nam nauka daje?)3. grupa zagadnie ontologicznych (np. zagadnienie powszechnikw,

istnienia wzgl. nieistnienia mnogoci itp.)4. zagadnienie psychofizyczne i jemu pokrewne5. zagadnienia aksjologiczne:

- estetyki- etyki- religii

6. zagadnienie Absolutu (Bg, wieczna materia itp.)Zagadnienia te nie tylko nie zostay objte zakresem adnej z nauk, ale, o

ile znamy obecnie struktur metodyczn tych nauk, nie bd one mogynigdy podj si ich rozwizania. Tak np. adna nauka nie moe nam odpo-wiedzie na pytanie, czy zjawiska psychiczne s inn form zjawisk fizjo-logicznych, czy ich epifenomenem, czy czym zupenie rnym i jaki jest

zwizek zachodzcy midzy obiema seriami, jako e psychologia, nauka otego rodzaju zjawiskach, ich istnienie ju zakada, a docieka tylko o relacjachzjawiskowych (np.: kiedy wystpuje smutek, albo jaki kompleks powstajew danych warunkach itp.).

Te zagadnienia stanowi wanie przedmiot filozofii.

4. Mwic o filozofii niepodobna nie wspomnie o stanowisku pewnej,przed wojn bardzo ruchliwej, a do ju starej grupy filozofw, ktrzytwierdz, e filozofii zupenie nie ma. S to tzw. neopozytywici, ktrychgwnym przywdc mona nazwa Rudolfa Carnapa. Podstawow prze-sank rozumowania neopozy ty wistw jest twierdzenie, e wszystkie zdanianie dotyczce zjawisk materialnych s pozbawione sensu; poniewa za

zdania zawarte w filozofii niemal bez wyjtku nie dotycz zjawisk material-nych, filozofia pozbawiona jest ich zdaniem sensu. Warto podkreli, eneopozytywici z wielkim szacunkiem odnosz si do religii, ktr uznaj zaodrbn dziedzin, ale filozofii nie uznaj w ogle.

Stanowisko neopozytywistyczne nie da si jednak utrzyma ani w teorii,ani w praktyce. Teoretycznie zostao ono w roku 1937 obalone przez

1716 2 Bocheski:Zarys htstoru


8/124

Romana Ingardena. filozofa lwowskiego, ktry przeciwstawi rozumowaniupowyszemu nastpujcy sylogizm:

- wszystkie zdania n ie dotyczce zjawisk materialnych s pozbawionesensu: ot zaoenie neopozytywistw nie dotyczy zjawisk material-nych; a wic jest pozbawione sensu. Na ten zarzut (sprowadzenie dosprzecznoci, jako e kady wygaszajcy jakie twierdzenie musi przy-najmniej uznawa jego sensowno) neopozytywici nie potrafili nigdy z

sensem odpowiedzie.Praktycznie za filozofia potwierdza swoje istn ieni e przez bardzo

znaczny wpyw wywierany na ludzkie pogldy i pojcia (panteizm wsp-czesny - Spinoza; marksizm - Hegel; pojcie mstwa - Kant), a i sami

pozytywici, dyskutujc typowe zagadnienia filozoficzne daj przekony-wujcy dowd, e bez niej si obej nie mona.

5. Historia filozofii jest dziedzin szczeglnie wan dla wszystkich,ktrzy zajmuj si wychowaniem. A mianowicie, wyjwszy nielicznychskrajnych autorw, wszyscy pedagogowie zgadzaj si w tym, e jednym zzada wychowania i nauczania jest przekazanie nastpnemu pokoleniudorobku pokole poprzednich - midzy innymi elementw pogldu nawiat. Ot pogld na wiat jest w znacznej mierze dzieem filozofii.Znaczn rol w jego ksztatowaniu odgrywaj oczywicie wierzenia reli-gijne, ale balast, jeli wolno si tak wyrazi, ideowy naszego pokolenia,nawet gdy ma pochodzenie religijne, jest przepracowany w wietle okrelo-nych doktryn filozoficznych. Tak jest przynajmniej w katolicyzmie, wmahajanie - a ju zupenie filozoficzny podkad maj rozpowszechnionedzisiaj wierzenia marksistowskie i tzw. demokratyczne. Pedagog, bezwzgldu na to, czy zdaje sobie z tego spraw, najczciej sobie bowiem niezdaje, czy nie, przekazuje swoim uczniom wiele dorobku pracy rnychmylicieli, ktrych pogldy stay si niejako wasnoci wspln i, powt-rzone, przeinaczone, czsto wypaczone przez drugo- i trzeciorzdnych

publicystw, s na ustach wszystkich.Historia filozofii i jej znajomo nie mog oczywicie temu przeszko-

dzi, ale mog nauczyciela uchroni od jednej z najwstrtniejszych wadwielu nauczycieli, od wady, ktra we Francji staa si przysowiowa podnazw esprit primaire - od ciasnego dogmatyzowania takich czy innych

pogldw na wiat, jakie nauczyciel z podrczniczkw wspczesnych

przyj i ktre, w braku gruntowniejszego wyksztacenia, uwaa za jedynmdro, godn przekazania potomnoci jako skarb niezastpiony. Jaktatwo z tym czy si fanatyzm, ciasnota umysowa i brak krytycyzmu dlasiebie i wyrozumienia dla obcych pogldw, kady atwo zgadn moe.

6. Historia filozofii da moe pod tym wzgldem nastpujce korzyci:a) umoliwi dotarcie do rde; jedn z najniebezpieczniejszych metod jest

czerpanie wszystkiego z drugiej rki, z opracowa, z reguy nie dajcychnaleytego obrazu myli autorw, od ktrych zaleymy;

b) pozwoli pozna gwne zagadnienia filozoficzne, a moe nawet zro-zumie, e one s zagadnieniami, co stanowi ogromne podniesienieczowieka;

c) przez zestawienie wasnych moliwoci z geniuszami, nauczy skrom-noci intelektualnej i ostronoci w formowaniu sdw o wielkichzagadnieniach ycia i bytu - tak niestety pospolitych w naszych czasach;

d) wreszcie, wykazujc sprzecznoci midzy systemami, z ktrych kadyprzekracza gbokoci i wszechstronnoci ujcia wszystko, co nor-malnie zdolny czowiek moe wyprodukowa, nauczy krytycyzmu,

powiedzmy nawet pewnego sceptycyzmu, wobec rnych nowinek, pomijajc ju okoliczno, e w wyniku studium historii filozofiiokazuje si zwykle, i nowinki nowinkami wcale nie s.

7. Wykad historii filozofii mona porwna do przewodnika dlapodrnikw. Dobry jest do przygotowania podry, moe by take uy-tecznym drogowskazem podczas zwiedzania kraju, ale samej podry niezastpi. Tak, jak czytanie bedekera o Neapolu nie zastpi podry do

Neapolu, tak suchanie wykadu o Platonie, nie zastpi nigdy lekturysamego Platona. Jednym z podstawowych zada takiego wykadu jestwskaza suchaczom, co jest do czytania w pierwszym rzdzie i jak toczyta trzeba. Przychodzi mi na myl tutaj pewne porwnanie z inn dzie-

dzin, a mianowicie z literatur religijn, ktra zajmuje bardzo poczesnemiejsce wrd dzie literatury pozarosyjskiej. Okazuje si mianowicie, eklasycy chrzecijastwa, od ktrych odpisuj z drugiej albo trzeciej rki

poboni zakonnicy i dewotki wspczesne, nie s prawie wcale czytywani;ludzie wol te nieudolne najczciej twory maych odpisywaczy. Co zupenie

podobnego dzieje si niestety take w dziedzinie filozofii: zamiast wzi

18 19


9/124

si do przeczytania np. Platona, czytamy marne wywody ludzi, ktrzy nietylko Platonowi nie s godni rozwiza rzemyka u sandaw, ale nawet wogle z filozofi, tj. z powanym namysem nad sprawami podstawowymi,nigdy kontaktu nie mieli.

8. W wykadzie historii filozofii zachodniej pomija si zwyczajowocay dorobek Indii i Chin. Ten ostatni jest mao wany, a i same Indie, mimo e

posiadaj ca plejad mylicieli duej miary i wszystkich niemal kierunkw,nie zdobyy si jednak na filozofw miary naszych najwikszych. Naszazaleno filozoficzna od Indii jest problematyczna, w kadym razie niedotyka klasycznego okresu greckiego; nasz wpyw na Indie bodajwikszy, ale i ten nie odegra wybitnej roli. Przy tym aparatura pojciowauywana w Indiach jest tak dalece odmienna, e wymaga zupenie odrb-nego, dugiego studium, ktre w naszych warunkach opaci si moe tylkofilozofom z zawodu, nie ludziom pracujcym w innych dziedzinach.

9. Dzielimy tradycyjnie dzieje europejskie na trzy okresy: staroytny,redniowieczny i nowoytny. Nie ma powodu, w myl naszych zaoe oistocie historii, postpowa odmiennie w historii filozofii. W XVIII a

zwaszcza XIX wieku rozpowszechni si wprawdzie pogld, wywoanyprzez sekciarstwo, e wieki rednie s ciemn" epok, w ktrej myli ludzkiejw ogle nie byo. Dzi wiemy, e jest to nieporozumienie: rednie wiekistanowi okres w oglnym rozwoju myli ludzkiej, bez ktrego obecnego

jej stanu nie mona zrozumie, tak jak nie mona bez staroytnoci. Dziliczba naukowcw zajmujcych si redniowieczem jest znakomita, niemniejsza, a prawdopodobnie wiksza ni w dziedzinie historii staroytnej, awyniki ich pracy potwierdziy w peni to, co mona byo a priori wiedzie:e mianowicie duch ludzki nigdy nie spoczywa i e epoka, ktra daa namoryginalny ustrj spoeczny, katedry gotyckie i Dantego, nie moga by epok

biern w filozofii.

Podzia na trzy epoki ma swoje dalsze uzasadnienie w odmiennymcharakterze kadej z nich.a) Filozofi staroytn, obejmujc czas od VII wieku przed Chrystusem a do

III wieku po Chrystusie, a wic okoo tysica lat, charakteryzuje fakt, ejest filozofi greck, a poza tym, e jest w zasadzie wobec religiiobojtna, cho brak w niej na og jasnego odgraniczenia od niej.

b) Filozofia redniowieczna, obejmujca wieki IV do XV po Chrystusie, awic znowu okoo tysica lat (co prawda z bardzo powan przerw wwiekach VI-IX), jest filozofi pisan po acinie i odznaczajc sicisym skojarzeniem z religi. Ten stosunek do religii bywa rozmaity:niekiedy chodzi o pomieszanie obu dziedzin, kiedy indziej o podpo-rzdkowanie, w innych wypadkach o kolaboracj filozofii z teologi, alezawsze u kadego myliciela tej epoki zagadnienie religijne stoi na

jednym z pierwszych miejsc.c) Filozofia nowoytna jest znowu od religii wiadomie oderwana, problemreligijny schodzi na dalsze plany, wysuwa si natomiast na plan pierwszy

stosunek do nauk przyrodniczych, nieznany w dawnej Grecji. atwozauway, e chronologicznie podzia ten nie pokrywa si z podziaem

historii politycznej, ktra koniec staroytnoci umieszcza w pitymwieku po Chrystusie. Powodem tego przesunicia jest z jednej strony

okoliczno, e konwencjonalnie przyjty rok 476 nie jest na niczymwikszego znaczenia oparty jako granica, a z drugiej okoliczno, e myl

typowo redniowieczna zaczyna si rozwija ju na dugo przed t dat, pozupenym ju zamarciu wszelkiej twrczoci w stylu tradycji greckiej.

20


10/124

2a. Pojcie filozofii

1. Termin filozofia" zosta rzekomo wprowadzony przez staroytnychskromnych mdrcw, ktrzy nie chcc si nazywa mdrcami" uyli tegowyraenia i kazali si zwa mionikami mdroci". Dzisiaj nazwanie sifilozofem" uchodzi ju za zarozumiao - filozofowie mwi o sobiezazwyczaj, e s profesorami filozofii" albo e zajmuj si filozofi".Poniewa jednak mdro" jest wyraeniem wieloznacznym, jak wykaza

Arystoteles, w zwrocie filozofia" uywamy go w znaczeniu wiedzy doty-czcej wielkich spraw bytu i ycia", cilej - podstawowych zagadnie

pogldu na wiat".

2. W historii rni myliciele rozmaicie okrelali przedmiot filozofii. Wstaroytnoci Cycero zdefiniowa j jako wiedz o sprawach boskich iludzkich", co mniej wicej oddaje staroytny pogld na t spraw, gdymyliciele tego okresu pod nazw filozofii uprawiali wszystkie nauki; taknp. Arystoteles omawia w swojej filozofii nie tylko logik, etyk i onto-logi, ale take zoologi, meteorologi, psychologi dowiadczaln itp., aTeofrast botanik. Take religia niewiele rni si od filozofii, w ostatnimokresie staroytnoci myliciele zupenie wiadomie mieszaj teologi z

filozofi. W redniowieczu (u w. Tomasza z Akwinu) nastpio jasnerozgraniczenie teologii od filozofii, tj. wiary od rozumu. w. Tomaszdefiniuje filozofi sowami wiedza rozumem nabyta"; nie ma wic tu jeszczerozrnienia midzy filozofi a naukami dowiadczalnymi. W rzeczy samejtaki np. w. Albert Wielki, znakomity filozof i przyrodnik redniowieczny,uprawia z zamiowaniem botanik, rwnie jak Teofrast sadzc, e

to jest cz filozofii. W czasach nowoczesnych wysuwa si na planpierwszy zagadnienie stosunku filozofii do nauki przyrodniczej i istniejepod tym wzgldem znaczna chwiejno poj. Jedni, jak wielu tomistw,uwaaj cao wiedzy pozateologicznej nadal za filozofi; inni, jak neo-

pozytywici twierdz przeciwnie, e filozofii w ogle nie ma, gdy wszystkie jejdziedziny zostay przejte przez nauki dowiadczalne wzgl. formalne. Inni

jeszcze sdz, e filozofia powinna si obecnie ograniczy do jednejdziedziny, np. teorii poznania (kantyci), ontologii (husserlianie), etyki(Balfour) itp.

3. Z punktu widzenia historii filozofii filozofi jest to, co filozofowie wdanej epoce za filozofi uwaali; przygldajc si jednak ich systemowistwierdzamy, e na og zgodni oni s w opracowywaniu trzech wielkichgrup zagadnie, ktre od czasw Sokratesa do chwili obecnej stanowiniezmiennie przedmiot tej nauki. S to grupy nastpujce:a) zagadnienia teoriopoznawcze, a wic dotyczce stosunku naszego

poznania do rzeczywistoci. Tutaj naley w pierwszym rzdzie logika imetodologia nauk, ktrych zadaniem jest wskaza, jak naley post-

powa, aby osign prawd. Obok nich wystpuje jednak take episte-mologia, stawiajca sobie dwa zagadnienia: (i) Co znaczy sowo rze-czywisto" i poznanie"? Wszystkie nauki, nie wyczajc psychologiizakadaj, i zakada musz, e poznajemy jak rzeczywisto; (ii)filozofia zajmuje si zbadaniem, czy np. przedmiot poznania nie jest

wytworem poznajcego i w jakim stopniu, co znaczy sowo prawda",czy moemy pozna prawd przedmiotow itp.

b) zagadnienia treci poznania, ktre dziel si na ontologiczne i kosmo-logiczne. Filozofia stara si tutaj odpowiedzie na takie pytanie, jak np.:Jaki jest stosunek istnienia do istoty? Jaka jest warto przedmiotowazasady przyczynowoci? Czy istnieje rzeczywista, czy te pozorna tylkomnogo bytw? Czy i jakie istnieje prardo bytu (Bg, Przyroda itp.).Gwnym zagadnieniem w tej dziedzinie byo w czasie caego bieguhistorii myli ludzkiej zagadnienie prawa przyrodniczego; skd ono si

bierze, jaka jest jego natura, na czym jest oparte?


11/124

c) zagadnienie aksjologiczne (wartoci), ktre dzielimy na zagadnieniaestetyczne, etyczne i religijne. Chodzi tutaj o zagadnienie niejako od-

wrotne wzgldem pierwszych: tam chodzio o poznanie, tu o dziaanie

2322


12/124

ludzkie, cilej o wartociowanie, ktre to dziaanie motywuje. Filo-zofowie stawiaj sobie w tej dziedzinie pytania: Czy istnieje nie-zmienne prawo etyczne i estetyczne? Na czym jest ono oparte? Co

jest jego najbardziej podstawowym nakazem? Jakie wnioski naleywycign z zaoe etycznych wzgldem spoeczestwa? I wiele

podobnych.

4. Podzia filozofii. Wskutek tego filozofia dzieli si najoglniej na trzyczci, ustalone ju przez staroytnych stoikw: logik, fizyk i etyk(wszystkie trzy szeroko pojte). W praktyce stosuje si najczciej nastpujcy

podzia, ktry kady filozof zreszt modyfikuje zwykle zalenie od swoichpotrzeb:

I. Logika:a) semantykab) logika formalnac) metodologia

II. Epistemologia (teoria poznania):a) zagadnienie sceptyczne (czy istnieje co pewnego)

b) zagadnienie krytyczne (co to jest prawda i poznanie)III. Ontologia oglna (zwana take przez niektrych fenomenologi).

Nauka ta zajmuje si analiz takich treci jak byt, ruch, istnienie, forma,trwanie, przyczyna itp.

IV. Kosmologia, zajmujca si zagadnieniami stosunku materii do rozci-goci, ruchu, czasu i przestrzeni, oglna koncepcja wiata i strukturycia (np. czy przyrod naley tumaczy tylko przez przyczyny mechani-czne, czy te przyj cele itp.). Dziaem kosmologii jest filozofia ycia,badajca zagadnienie stosunku ycia do praw fizyko-chemicznych, ewolucjiitp.

V. Psychologia filozoficzna bada gwnie zagadnienie odrbnoci zjawiskpsychicznych i ich stosunku do fizjologicznych (czy duch rni si odmaterii, czy materia moe na ducha dziaa i na odwrt, czy duch rnisi od ycia itp.)

VI. Oglna teoria wartoci zajmuje si samym pojciem wartoci i jego po-chodzeniem.

VII. Etyka poszukuje podstaw prawa etycznego i stara si tworzy systemnorm moralnych; jej dzieem jest etyka spoeczna.

VIII. Estetyka zadaje sobie to samo pytanie odnonie do pikna i sztukpiknych.

I.. Filozofia religii bada samo pojcie religii (czy religia rni si od etykii czym, czy i jaki ma przedmiot itp.).

Na uniwersytetach polskich przed wojn wietnie rozwijaa si logika,

kwita take ontologia oglna, ktrej wybitnym przedstawicielem by prof.Ingarden ze Lwowa; niektrzy filozofowie pracowali take w dziedziniekosmologii - natomiast zaniedbana bya etyka, a zwaszcza epistemologia,do ktrej logicy warszawscy odnosili si z wielk nieufnoci, twierdzc nawetniekiedy, e takiej nauki w ogle nie ma.

5. Stosunek filozofii do nauki. Stosunek filozofii do nauk zarwnoprzyrodniczych, jak i formalnych by historycznie taki zazwyczaj, e nauki tezapadniay filozofw zwykle nowymi mylami. Tak np. Arystoteles wswojej filozofii jest wielce zaleny od matematyki, astronomii i biologii;Leibniz (XVII wiek) - od matematyki (obaj gwnie od wasnych odkry w

tej dziedzinie); Bergson (XX wiek) - od biologii. Platon mia napisa nadrzwiach swojej akademii niech aden, kto nie zna geometrii, nie wchodzi".Zasada utrzymywania ywego stosunku z nauk obowizuje do dzi dniafilozofw.

Wielu filozofw prbowao nie tylko korzysta z myli zawartych wnauce, celem zastosowania ich w swojej dziedzinie, ale take wprostoprze filozofi na nauce. Prby takie istniay i w staroytnoci (budowawiata u Arystotelesa), i w redniowieczu (system polityczny u wielu scho-lastykw), a zwaszcza w czasach nowszych, gdzie skrajnym mylicielem

pod tym wzgldem by Herbert Spencer. Sdzc z dowiadczenia jest toprzedsiwzicie ryzykowne, gdy po jakim czasie teorie naukowe upadaj, arazem z nimi wali si system na tak grzskim gruncie zbudowany. Naj-trwalsze s te wyniki filozofii, w ktrych nauka przyrodnicza nie jest pod-staw, ale przedmiotem badania. W kadym razie istnieje wiele systemwfilozoficznych, ktre z nauk przyrodnicz jako podstaw nie s wcalezwizane, i te wanie okazay si najtrwalsze (ontologia Arystotelesa iw. Tomasza, teoria Bstwa Spinozy, krytyka Kanta).

24 25


13/124

6. Stosunek filozofii do religii. Religia odegraa w dziejach filozofiipodobn rol jak nauka, a mianowicie zapodnia umysy filozofw szeregiemmyli (orfizm u Platona, chrzecijastwo u w. Augustyna itp.). Tutaj jednak

jedn z wiel kich zdobyczy redniowiecznej filozofii jest dyrektywa,powszechnie od XI II wieku uznana przez filozofw, e filozofii na religiibudowa nie mona. Obie dziedziny maj jednak punkty styczne, tak np.jeli chodzi o teorie Bstwa, niemiertelno, wolno woli, a nieraz i etyk. Co

prawda bardzo czsto filozof mwic tymi samymi sowami, mwi oczym zgoa rnym ni czowiek religijny, tak np. Bg filozofw jest nierazbytem niezrozumiaym dla wysoko nawet religijnie stojcego czowieka i naodwrt. Mimo to, midzy filozofi a religi dochodzi niekiedy do ostregostarcia, niekiedy do zgodnej symbiozy; starcie wystpuje najczciejwtedy, kiedy filozofowie wychodz z zaoe pogldu na wiat rnego odzaoe danej religii, i na odwrt zgodna symbioza wystpuje tam, gdziezaoenia (postawa wobec rzeczywistoci) s podobne. Wiek XIX by np.wiekiem, w ktrym filozofowie na og hodowali zasadom wielce sprzecznymz podstawowymi zaoeniami chrzecijastwa, podczas gdy np. w wiekuobecnym sytuacja jest ju zupenie odmienna. Bezstronna obserwacjadziejw pozwala twierdzi, e tarcia wystpuj jedynie midzy pewnymitypami myli filozoficznej a pewnymi typami religii i nie maj charakteruoglnego. Najwiksi myliciele naszego krgu religijnego byli na ogludmi religijnymi (cho nie zawsze typu chrzecijaskiego), wyjtek sta-nowi bodaj tylko Arystoteles i Kant (cho obaj dowodzili istnienia Boga iwolnoci woli). Zarwno Platon i Plotyn, jak w. Augustyn i w. Tomasz, jakSpinoza i Bergson byli ludmi gboko religijnymi. Tak wyglda

problem widziany z punktu widzenia historii.Pod wzgldem teoretycznym zdania midzy filozofami s take podzie-

lone, zalenie od ich koncepcji Bstwa i religii; ktokolwiek twierdzi, etakie a takie stanowisko w tej sprawie jest prawdziwe, wygasza ju pewnokrelon filozofi osobist.

7. Znaczenie historyczne filozofii jest bardzo wielkie. Co prawda inneczynniki (gospodarcze, estetyczne, polityczne itd.) wywieraj w dziejachznaczny wpyw na myl filozoficzn, ale na odwrt take myl filozoficzna

jest jednym z waniejszych czynnikw ksztatujcych dzieje ludzkoci. Taknp. staroytny stoicyzm wywar wielki wpyw na mentalno mas i przy-

czyni si znakomicie do zagodzenia obyczajw. Spinoza (XVII wiek; jesttwrc pogldu na wiat wyznawanego do dzi przez wszystkich niemalmylcych Europejczykw, ktrzy nie przyznaj si do chrzecijastwa;Hegel zaciy decydujco na myli socjalistycznej, ktra jego wanie

pogldy w pewnej interpretacji (feuerbachowskiej) gosi. Tzw. ideay demo-kratyczne nie s niczym innym ni spopularyzowan form pogldw JohnaLocke'a i Jana Rousseau. Kada gwna filozofia epoki potnie oddzia-

ywuje na wychowanie: wychowawcy, sami najczciej nie zdajc sobie ztego sprawy, wpajaj w modzie zasady goszone przez tzw. nowoczesnfilozofi" (wyraenie wynalezione przez nominalistw XIV wieku); za ich

porednictwem filozofia ksztatuje umysy mas. Inn drog, ktr mylfilozoficzna dociera do nich, jest poezja i literatura. Tak np. Dante podaje

jako kociec swoich pogldw na ycie tomizm, Goethe jest spino-zist, apopularni pisarze francuscy przedrewolucyjni (Voltaire i inni) popularyzowalifilozofi deistyczn angielsk z XVII wieku.

8. Znaczenie kulturalne filozofii. Czowiek odczuwa potrzeb pewnegousystematyzowania swoich pogldw zasadniczych, bez wzgldu na to, jakie

byoby ich pochodzenie (tradycja, religia, rzeczy zasyszane w szkole i

przyjte z gazety). Std kady czowiek jak filozofi osobist, fragmen-taryczn najczciej, posiada. Niepodobna np. obojtnie przej obokzagadnienia Boga i przynajmniej dzisiaj w Europie nie znamy ludzi, ktrzy bynie mieli jakiego wobec tej sprawy stanowiska. Podobnie zagadnieniaetyczne bywaj nieraz bardzo ywo odczuwane. Skoro za kady jak filo-zofi sobie tworzy, poytecznym jest pozna cho troch dziejw filozofii,abymy mogli unikn niepotrzebnego wybijania otwartych drzwi. Pozatym znajomo dziejw filozofii daje nastpujce korzyci:

a) Wzbogaca wiedz czowieka o szczegy, nalece dzi do wykszta-cenia oglnego - wypada np. wiedzie dzisiaj inteligentowi, co to jest pozy-tywizm albo idea, lub przynajmniej w zarysach mc powiedzie, co to jest

kategoria (sowo przez wszystkich dziennikarzy najczciej bezmylniepowtarzane: myli innymi kategoriami").

b) Umoliwia wydobycie si z ciasnego dogmatyzmu i uczy poszano-wania dla pogldw innych, gdy wskazuje, e genialni nawet mylicielernili si w pogldach na sprawy najwaniejsze. Ten ciasny dogmatyzm,ktry niestety panuje nagminnie w czasach ostatnich, by stawiany we

2726


14/124

Francji jako szczeglny zarzut nauczycielstwu (esprit primaire), przy czymtwierdzono, e nauczycielstwo tamtejsze posiada skonno do dogmatyzo-wania wszystkiego, co znalazo w ostatnim podrczniku.

c) Przynajmniej niektrym zwyka dawa historia filozofii zrozumieniepewnych problemw filozoficznych, a to jest ogromnym duchowym wzbo-gaceniem czowieka.

9. Podzia historii filozofii. Dzieje filozofii dzieli si, tak jak dziejepolityczne i kultury, na trzy okresy: staroytny, redniowieczny i nowoytny,przy czym granica midzy pierwszym a drugim wypada okoo koca IVwieku po Chr., podczas gdy drugi koczy si w wieku XV. Nie s tooczywicie granice cise - bo filozofia staroytna istnieje jeszcze w r. 529(uznanym przez niektrych za jej kocow dat), a filozofia redniowiecznarozwija si wcale pomylnie jeszcze pod koniec XVI wieku, odzyskujc poczci nawet wietno, utracon w w. XV. Chodzi jednak o to, e pewien typmylenia dominuje w wymienionych okresach wyranie.

Rnice midzy tymi okresami s rnorakie - najbardziej podstawowjest odmienny stosunek do religii: w staroytnoci religia jest na dalszymplanie i problem stosunku wiary do rozumu nie istnieje; w redniowieczufilozofia rozwija si w cisym kontakcie z religi, problem ich stosunkuzostaje postawiony i rozwizany; w czasach nowoytnych postawa jestznowu podobna do staroytnej, z zachowaniem jednak osignitego wredniowieczu rozdziau, wyania si natomiast na plan pierwszy stosunek donauk przyrodniczych.

10. Bibliografia. Najlepszym zbiorowym i wszystkie szczegy przed-miotowo omawiajcym opracowaniem dziejw filozofii jest piciotomowyGrundriss der Geschichte der Philosophie Uberwega (I - staroytno, II- redniowiecze, III - filozofia nowoytna do XIX w., IV i V - wiek XIX iXX). Jest ona tumaczona na liczne jzyki i wychodzi w poprawionymwydaniu co okoo 10 lat. Najlepsze treciwe opracowanie historii filozofiida bezporednio przed wojn w swojej dwutomowej pracy prof. WadysawTatarkiewicz.


15/124

I. Staroytno


16/124

3. Wstp do filozofii staroytnej

1. Ograniczenie.Historia filozofii staroytnej ograniczona jest:

w przestrzeni, zasigiem kultury rdziemnomorskiej, dokadniej hel-leskiej i hellenistycznej, co odpowiada mniej wicej obszarowi impe-rium rzymskiego z czasw Chrystusa;

w czasie trwa od wieku VII przed Chr., w ktrym spotykamy pierwszejej lady, a do III wieku naszej ery. Ta ostatnia granica jest dowzgldna, boznale mona greckich filozofw i par wiekw po niej, a

ju na dwa wieki przed tym budzi si do ycia nowy typ myliludzkiej, ktry panowa bdzie w redniowieczu. Niektrzy uczeni idnawet tak daleko, e nasz czwarty okres filozofii staroytnej przekazujdo redniowiecza, zaliczajc do niego cao filozofii neoplatoskiej.

2. Charakterystyka.

a) Filozofia staroytna jest przede wszystkim filozofigrecki odbiy sina niej wszystkie cechy greckiego ducha. Jest ona grecka w jzyku, bo choznamy paru filozofw piszcych po acinie (jak Seneka, Cycero iLukrecjusz), wszyscy oni s najzupeniej pod wpywem myli i literaturygreckiej. Cyceronowi brak jest niekiedy nawet sw aciskich na ozna-czenie poj technicznych, np. z logiki (diedzeugmenon), a cesarz MarekAureli, jeden z nielicznych waniejszych Rzymian-filozofw, napisa swjintymny dziennik filozoficzny w caoci po grecku. Nawiasem mwic


17/124

macierz kultur al n , z ktrej pochodzi znakomita wikszo naszychideaw, pogldw i poj.

b) Filozofia ta scharakteryzowana jest w caym przecigu jej oryginal-nych dziejw (wyjwszy obcy jej waciwie okres czwarty) niezalenoci odmyli religijnej, a nawet maym zainteresowaniem zagadnieniami religijnymi,czym rni si najbardziej od redniowiecza. W orodku zainteresowa stoinajpierw wiat, wyjanienie zagadki jego istoty, nastpnie czowiek.

c) Zarwno pod tym ostatnim wzgldem, gdy mianowicie chodzi oetyk, jak i w sprawach kosmologicznych, widoczna jest w caej filozofiigreckiej tendencja do harmonii, tak charakterystyczna dla greckiego ducha.

d) wiat od pocztku do koca pojty jest w tej filozofii jako wieczny,nieznane jest w ogle pojcie stworzenia. W znakomitej wikszoci wierzmyliciele greccy w wieczny powrt tego samego procesu powstawania irozkadu, symbolizowanego przez wa zjadajcego swj ogon.

e) Wreszcie Grecy nie uwiadamiaj sobie caego szeregu zagadnie,ktre uka si pniej, nie znaj naszego zagadnienia poznania, nie myl o

problemie stosunku rozumu do wiary, nie odrniaj filozofii od nauki.Natomiast zagadnienia ontologiczne odgrywaj u nich zawsze rol pier-wszorzdn.

3. Znaczenie. Niepodobna przeceni znaczenia filozofii staroytnychGrekw. Jak powiedzielimy, znaczna wikszo poj i kategorii, ktrymistale operujemy, jest ich wanie tworem. Oni to stworzyli w ogle pojcienauki i nakrelili jej podstawowe prawa. Im zawdziczamy sformuowanienajbardziej podstawowych poj politycznych - tak np. pojcia demokracji, oktrym tyle si mowa dzisiaj - aczkolwiek i cay niemal nietscheanizm,ktrego praktycznym zastosowaniem jest hitleryzm, znale mona u Platona.Oni postawili wikszo problemw do dzi dzielcych mylicieli, i oniznowu dali najbardziej typowe ich rozwizania, ktre nastpcy bd wmniej lub bardziej oryginalny, bardzo czsto w gorszy, sposb po nich

powtarzali. Wydaje si np., e wielki przedzia midzy idealizmem a pozy-tywizmem zosta ju wyczerpujco rozbudowany w ich dzieach.Ponad wszystko jednak postawi trzeba co, co jest nasz wspln was-

noci dzisiaj, a mianowicie wypracowanie przez myl greck istotnych

zaoe tzw. kultury europejskiej. Jeli wemiemy takie rzeczy, jak przeko-nanie o istnieniu nadindywidualnego prawa naukowego i etycznego, takie

pojcie jak rwno, pikno itp. - wszystko to pochodzi w ostatecznejanalizie od Grecji, a w Grecji od jej filozofw

4. Pochodzenie. Rozpowszechniony by swojego czasu pogld, e filo-zofia grecka jest pochodzenia wschodniego; pogld ten bywa jeszcze dzisiaj

broniony przez osoby niedokadnie poinformowane o obecnym stanienauki, a lubice rzeczy tajemnicze, za jakie wszystko co wschodnie jestuwaane. Dzisiaj wiadomo nam jednak, e przypuszczenie to jest najzu-

peniej pozbawione podstaw. A mianowicie:a) Charakter filozofii greckiej jest odmienny od tego, co widzimy wszdzie

na Wschodzie: podczas gdy w Grecji filozofia powstaje w sposb niezalenyod religii, jako wysiek myli naukowej, Wschd nie zna w ogle adnejdyscypliny myli nie zwizanej w taki albo inny sposb z religi.Wiadomo, jak wygldaa np. mdro egipska, uprawiana przez kapanw,

podczas gdy w Grecji owego zwizku nie wida w ogle.b) Filozofii greckiej obca jest w trzech pierwszych okresach najzupeniej

myl soteriologiczna, ktra dominuje u mylicieli hinduskich, a take

ydowskich. Aby da o tym pojecie, wystarczy powiedzie, e taka np.Njajasutra,podrcznik logiki hinduskiej brahmanistycznej, o typie zblionymdo arystotelesowskiej, zaczyna si od zdumiewajcego dla nas europej-czykwtwierdzenia, e przez poznanie 16 kategorii logicznych i tylko przez nienastpi moe zbawienie duszy. Jeszcze mocniejszy wyraz tej samej

postawy daje inny podrcznik filozofii hinduskiej Sankhjasutra, gdzie znaj-dujemy m.in. pytanie: Kiedy nauka byaby niepotrzebna? Odpowied

brzmi, e wwczas gdyby (1) nie byo cierpienia (2) czowiek nie pragn siuwolni od cierpienia (3) nauka nie bya rodkiem do uwolnienia si zcierpienia (4) istniay atwiejsze rodki po temu. Ktokolwiek zna np.Platona albo kogokolwiek z dawnych filozofw greckich, zda sobie atwo

spraw, e chodzi tutaj o co najzupeniej rnego.c) Nie posiadamy adnych danych do przypuszczenia, by istniao wEgipcie wzgl. Persji cokolwiek przypominajcego filozofi.

d) Wreszcie mamy dowd niemal bezporedni tezy: ani Arystoteles,ktry z niebywaym nakadem pracy zebra wszystkie pogldy na intere-sujce go tematy i zbada ich rda, ani wielcy erudyci aleksandryjscy

32 33i Bocheski: Zarys historii


18/124

z I i II w. po Chrystusie nie wspominaj ani sowem o jakichkolwiekwschodnich doktrynach filozoficznych, ani o zapoyczeniu ich przez kogo-kolwiek z mylicieli greckich.

Jeli jakie wpywy dziaaj tutaj, s to wpywy religijne: widzimy je wpitagoreizmie, dokd dostay si prawdopodobnie drog na orfizm,nastpnie, na wielk skal w filozofii neoplatoskiej. ale ta ostatnia nie jest

ju filozofi greck w penym sowa znaczeniu i mona by j zaliczy

raczej do redniowiecza.5. rda. Filozofia grecka pochodzi wic z Grecji. W rzeczy samej w

tym narodzie spotkay si w sposb wyjtkowy warunki sprzyjajce po-wstaniu niezalenej i miaej myli filozoficznej.

a) Nard grecki odznacza si od pocztku niezwyk ciekawoci intele-ktualn i zamiowaniem do nauki, a take ogromnymi zdolnociami.

b) Cechy te zostay spotgowane przez ruchliwe ycie kupieckie,prowadzone przez osady maoazjatyckie, sycylijskie i pniej przez Ate-czykw, ktrzy w zetkniciu z rnymi kulturami i cywilizacjami mielisposobno zaostrzy swj zmys spostrzegawczy w dziedzinie wielkichzagadnie.

c) Bardzo wczenie potrafili Grecy wytworzy u siebie harmonijnepoczenie poszanowania dla jednostki z wielk dyscyplin spoeczn, coumoliwio z jednej strony porzdek i dobrobyt, a z drugiej tak wielkwolno, o jakiej nikt w krajach Wschodu nie mg marzy.

d) Stan religii przyczyni si te znakomicie do tego, a to przez oko-liczno, e mitologia grecka przedstawiaa swoich bogw zawsze jakoistoty obdarzone cechami moralnymi, w przeciwiestwie do bstw Blis-kiego Wschodu; zarazem religia nie ingerowaa, w braku dogmatycznegoujcia wierze, do spraw filozoficznych, cho z drugiej strony trzebazanotowa sporadyczne wypadki wyrokw na mylicieli (Anaksagoras,Protagoras, a zwaszcza Sokrates) i fakt, e w rednich wiekach, gdy religia

chrzecijaska bya cile dogmatyczna, filozofia potrafia rozwin siwspaniale.e) Wreszcie, wszystkie te czynniki, razem z pooeniem i pracowitoci

narodu greckiego wyday tak wysoki poziom zamonoci, e kultura mogaosign w wieku klasycznym w Atenach nigdy pniej nie przewyszonystopie rozwoju, co oczywicie odbi si musiao take na filozofii.

O. Podzia. Historia filozofii staroytnej rozpada si na 4 okresy:a) okresprzedsokratyczny, koniec VII do poowy V wieku. W tym okresie,

zwanym take okresem fizjologw, w orodku zainteresowania stoi wiati jego struktura - obce s filozofom myli o psychologii, azwaszcza etyce. Filozofia f z jednym moe wyjtkiem) jest materialis-tyczna. Zagadnienie poznania traktowane jest drugorzdnie i powierz-chownie. Okres ten jest wany jednak z paru wzgldw: dlatego, e

zalicza si do niego paru mylic ieli, jak Heraklit i Demokryt. ktrzywywarli wielki wpyw na pniejsze okresy, a zwaszcza dlatego, epostawiono wwczas podstawowe zagadnienie, o ktrego rozwizaniewalczy Platon, Arystoteles i wielu filozofw nowoytnych.

b) okres klasyczny, obejmujcy wiek IV, w ktrym yj trzej wielcymyliciele: Sokrates, Platon i Arystoteles. Filozofia w naszym sowaznaczeniu osiga wwczas jeden ze swoich szczytw. Zainteresowaniaskoncentrowane s na zagadnieniach ontologicznych, materializmzosta przezwyciony, zagadnienie poznania staje si podstawowym

problemem, powstaje logika i metodologia, ale zarazem budzi sinieznane poprzednikom zainteresowanie czowiekiem i powstaj

pierwsze systemy etyczne. Mona bez przesady powiedzie, e niemalcaa historia pniejsza bdzie czerpaa z tego okresu.

c) okres praktyczny, obejmujcy czas od IV (koniec) wieku przed Chrys-tusem) do pocztku naszej ery. W tym czasie zainteresowania onto-logiczne upadaj, obok rozwinitej do wielkiej subtelnoci logiki po-wstaje sceptycyzm, ale najbardziej charakterystyczn cech epoki jestzerodkowanie zainteresowa wok zagadnie etycznych, pielgno-wanych w szkoach stoikw i epikurejczykw. Nie ma w tym okresienikogo, kto by mg si rwna znaczeniem z trzema filozofami

poprzednimi, pod wieloma wzgldami notujemy nawet cofnicie si napoziom I okresu. Ale dorobek etyki, stoickiej zwaszcza, stanowi jedn zwanych czci aparatu mylowego pniejszych wiekw.

d) okres neoplatoski, od I do IV wieku po Chrystusie. Jest to ju okresupadku myli specyficznie greckiej, przy rwnoczesnym budzeniu simotyww nowych, majcych zapanowa w redniowieczu.Na pierwszy

plan wysuwa si zagadnienie soteriologiczne, zbawieniaduszy, filozofia nabiera charakteru religijno-mistycznego. yj jeszcze

3435


19/124


20/124

Wiek Polityka Poezja Proza

IXMII Homer Hezjod

VII

VI Safo(610) Alkajos(61l-580)

V 480/48 napadyperskie

Simonides (556-466)Pindar(518->446) Aischylos(525-456) Sofokles (497/6-406) Eurypides (480-406)

Herodot (500-426)Tukidides (47 1-400)

IV 338 Cheronea Arystofanes (446-k.388) Izokrates (436-387)Ksenofon (k.430-k.354)Demostenes (384-322)

III Ptolemeusz 1306/285

4. Presokratycy

1. Rozwj i podzia. Historia filozofii tego pierwszego okresu rozpo-czyna si od prymitywnego materializmu, ktry za jedyne zadanie stawiasobie odkrycie, czym bya pramateria, tworzywo wszechrzeczy, a koczy siokresem wysoce humanistycznym i sceptycznym u sofistw, w ktrymbogata kultura attycka dosiga szczytw za Peryklesa. Wyrni mona wtym okresie 5 grup mylicieli, zwanych, moe niesusznie, szkoami":a) Filozofowie joscy, tzw. fizycy, w VII i VI wieku przed Chrystusem;

zagadnienia czysto kosmogoniczne.b) Pitagorejczycy (VI wiek) - to samo zagadnienie, rozwizywane jednak w

sposb bardziej transfizyczny, przez powoanie si na matematyk ipojcie harmonii.

c) Szkoa eleatw i osobno stojcy Heraklit, na przeomie VI i V wieku.Orodek cikoci przesuwa si na zagadnienie ontologiczne: wieloci ijednoci, ruchu i bytu, ktre s rozwizywane w sposb skrajny, przezzaprzeczenie jednej ze stron antytezy.

d) Fizycy V wieku, daj pierwsz prb pogodzenia antytezy poprzednichszk przez wprowadzenie elementw wzgldnie atomw, u Anaksago-rasa prymitywny materializm zostaje przezwyciony przez wprowadzeniepojcia nous.

e) Sofici w drugiej poowie V wieku s szko dajc wyraz kryzysowi:popadaj w skrajny sceptycyzm odnonie do monoci poznania prawdyteoretycznej, gosz natomiast nauki praktyczne. Ich dziaalno stanowibezporednie przygotowanie do Sokratesa.

LITERATURA STAROGRECKA

38 39


21/124

2. Filozofowie joscy. Jest ich trzech, wszyscy pochodz i dziaaj wMilecie, w Azji Mniejszej. Wszyscy s wielkimi uczonymi wspczesnymi.Pisma ich zaginy prcz nielicznych fragmentw. Najstarszy, Tales z Miletu(k. 624 - k. 547) twierdzi, e wszystko powstao i skada si z wody -co jest prawdopodobnie oparte na obserwacji organizmw ywych.Jego ucze Anaksymander z Miletu uwaa za pramaterie co nieokrelonego(ouiipov), z ktrej wszystko powstaje przez podzia. Stworzy

skomplikowan teori kosmogoniczn. Ostatni waniejszy Joczyk, Anaksi-menes (588-524) sdzi, e pramateri jest powietrze - co znowu zdaje siby wynikiem obserwacji ycia, jako e ycie psychiczne (dusza) byo wtych czasach identyfikowane z powietrzem (pneuma, por. duch - dech).Uczy ju o wiecznoci wiata i cigym powtarzaniu si dziejw.

3. Pitagoreizm, nastpna szkoa, otoczony zosta przez neopitago-rejczykw mnstwem legend, mwicych o egipskim pochodzeniu naukiPitagorasa, ascetyzmie jego uczniw, jego cudach itp. Pitagoras sam jestpostaci historyczn; urodzi si w Samos koo r. 58(WO przed Chr., przyby dopoudniowych Woch w 540 r. przed Chr. i zmar pod koniec VI wieku.Stworzy zwizek pitagorejski, majcy charakter rozpowszechnionych

wwczas zwizkw misterialnych; ale rnicy si od nich tendencj etyczn ipolityczn. Pitagorejczycy wierzyli w wdrwk dusz, tzw. Wielki rok"(10 000 lat), po ktrym wszystko z powrotem si zaczyna, w demonyunoszce si w powietrzu; politycznie byli obrocami arystokratyzmudoryckiego. Mimo opanowania rzdw na Sycylii, zostali koo r. 540/530przed Chr. wygnani (spalenie Crotony, ich siedziby), po czym wybitninastpcy Pitagorasa, Filolaos i Lysis, przenieli si do Teb, gdzie ostatniby nauczycielem Epaminondasa.

Wedug dawnych Pitagorejczykw pramateri rzeczy jest liczba. Zajmowalisi oni mianowicie gorliwie matematyk (wobec ktrej maj wielkiezasugi) i spostrzegli, e stosunki liczbowe mona odnale wszdzie w

przyrodzie, ale rozumujc prymitywnie wywnioskowali std, e liczbystanowi istot wszystkiego. Przeciwstawienie liczb parzystych i nieparzystychnasuno im myl o wiecznych przeciwiestwach w przyrodzie, przypisywalite kadej liczbie (do 10) jakie znaczenie, tworzc w ten sposb pierwszyznany nam system kategorii, czyli zasadniczych poj. Oto one w dwchszeregach:

Liczba Para przeciwiestw1 ograniczenie i nieograniczenie2 parzysto i nieparzysto3 jedno i wielo (1+2)4 prawe i lewe5 mskie i eskie (3+2)6 spoczynek i ruch7 proste i krzywe

8 wiato i ciemno

9 dobro i zo10 kwadratowe i podune

Pojeciepunktprostapaszczyznabryacechy fizyczne

ycieinteligencja,zdrowie, wiatomio, mdro,technika

Owe liczby wzgldnie elementy przyrody s poczone harmoni, ktrabodaj jest take liczb. Pitagorejczycy odkryli, e wysoko tonu w oktawieda si okreli stosunkiem liczbowym, sdzili wiec, e take gwiazdywydaj dwik obracajc si na rnych wysokociach. Dusza ludzka jestrwnie harmoni.

Nauki etyczne Pitagorejczykw nie maj charakteru naukowego; znamytylko jedno zdanie filozoficzne z tej dziedziny, a mianowicie, e sprawiedli-wo jest kwadratem liczby (4 lub 9), gdy oddaje rwne za rwne.

4. Eleaci i HerakJit

a) Myliciele. Szko eleatyck zaoy mia Ksenofanes z dolnej Italii(576/2-480), wsawiony jako ostry krytyk politeizmu; jego uczniem byParmenides z Elei (VI/V), gwny teoretyk Szkoy, Zenon z Elei (k.490-430), znany z tego, e poleg w walce o demokracj przeciw tyranowi(jest on autorem klasycznych paradoksw w sprawie mnogoci i ruchu)

wreszcie Melissos z Samos admira, ktry w 442 r. przed Chr. pokonaflot atesk, jest pnym obroc tez szkoy.b) Znaczenie. Szkoa eleatyck rozpoczyna nowy okres; zagadnienie

pramaterii, kosmologiczne, staje si zagadnieniem ontologicznym;chodzi o to, jak pogodzi jedno wiata z mnogoci bytw i ruch z sa-mym istnieniem. Tak postawione zagadnienie bdzie odtd gwnym

40 41


22/124

problemem filozofii greckiej, a nawet w znacznej czci pniejszej (doBergsona wcznie). Poza tym wystpuje tutaj po raz pierwszy prze-zwycienie naiwnego realizmu, przez zaprzeczenie, e wszystko, cowidzimy, jest realne.

c) Nauka eleatw. Ju Ksenofanes mwi, e wszystko jest jednym i wszy-stkim. Parmenides za rozumuje nastpujco: to. co jest. jest i nie stajesi: natomiast to. czego ni e ma. nie jest. Zatem aden ruch ani adna

zmiana nie jest moliwa, ani adna mnogo. Zatem zjawiska ruchu szud - zmysy nas myl. Natomiast myl daje nam prawd, bo jest t ymsamym co byt. Tych tez broni Zenon swoimi argumentami, tak kun-sztownie zbudowanymi, e Arystoteles nazywa go pierwszym logi-kiem": s one tak trudne nieraz do przezwycienia, e jeszcze Bergson,kontynuator Heraklita. uwaa za konieczne rozprawia si z nimi w XXwieku po Chrystusie.Oto najwaniejsze z nich: (I) przeciw mnogoci: Gdyby istniaa mnogo

bytw, to byyby one nieskoczenie mae (bo skada by si musiay znieskoczonej iloci punktw bezwymiarowych, jako e wwczas byt

byby podzielny w nieskoczono) i zarazem nieskoczenie wielkie, bopomidzy kade dwie czstki musiayby wej inne, w nieskoczono.(II) przeciw ruchowi: (a) Rzecz poruszajca si, zanim przejdzie cay odcinekA, musi przej p A, np. B; zanim przejdzie B, p B itd., a wic nie ruszynigdy z miejsca: (b) Achilles nie moe nigdy dogoni wia, bo w czasiegdy przebiegnie jaki odcinek drogi, w te przejdzie proporcjonalny jejkawaek: (c) strzaa w kadej chwili jest w jakim miejscu, a wic w kadejchwili stoi; (d) jeli odcinek A porusza si w lewo, a odcinek B w prawo zt sam szybkoci, to poruszajcy si rwnie z t szybkoci po A punkt a

przejdzie rwnoczenie ca dugo A i p dugoci odcinka B (chodzi opomieszanie prdkoci wzgldnej i bezwzgldnej).

d) Heraklit z Efezu (VI/V) przeciwstawi tej nauce podobn, ale rozwizujcto zagadnienie w przeciwny sposb. Typowy filozof w pniejszym sowaznaczeniu, pogardzajcy tumem i nienawidzcy ludu. pisaniezmiernie niejasno, zasugujc sobie na nazw ..ciemnego". Razem zeleatami przyjmuje on. e wiat jest jednoci, ale antynomi ruchu i

bytu rozwizuje przez odrzucenie istnienia bytu: wszystko jest ruchem.jedyn rzecz sta jest prawo cigej zmiany. ..Wszystko pynie".

Obok tej doktryny ontologicznej. ktra miaa wywrze olbrzymi wpyw napniejsze wieki, gosi Heraklit nie mniej wan nauk kosmologiczn:twierdzi mianowicie, e pramateri, jeli wolno tak si wyrazi, jest ogie,a najwyszym prawem wiata jest wojna. Harmonia wiata opiera si nacigym napiciu midzy jego czciami. Z ognia powstaje woda, z wodyziemia, po czym proces przebiega w odwrotnym porzdku, a do ponownej

poogi, i zaczyna si znowu. Dusza ludzka j est czci boskiegoognia. Zmysy nas myl, ale myl osiga prawd. Tak jak wiatemrzdzi prawo boskie, tak prawo ludzkie, oparte na nim, rzdzispoeczestwem - wypada mu by posusznym. Heraklit jest rodzajem

prymitywnego totalisty, antyindywidualisty w kadym razie.

5. Fizycy V wieku.a) Myliciele. W tej grupie wylicza si zwykle (i) Empedoklesa, ma

stanu z Agrigentum, synnego mwc - proroka, cudotwrc, kapana,lekarza i uczonego, ktry urodziwszy si w 490 r. przed Chr. zmar nawygnaniu w Peloponezie w r. 430 przed Chr. (ii) Tzw. Szko atomistw, doktrej nale zaoyciel Leucyp, wspczesny Empedoklesa, i Demo-kryt zAbdery (460 - k. 360), jeden z wikszych uczonych staroytnoci otrwaym wpywie na nastpne epoki, (iii ) Anaksagorasa z Klazomeny(500-428/7) typowego filozofa", pogardzajcego rzeczami tego wiata,wielkiego matematyka, przyjaciela Peryklesa o rwnie przeomowymznaczeniu.

b) Wsplne cechy. Fizycy V wieku staj na gruncie antynomii Parmenide-sowej, ale w przeciwiestwie do eleatw prbuj jej da rozwizanie na-ukowe bez odrzucania adnej z pozornie sprzecznych tez, ani bytu, aniruchu. Uciekaj si przy tym do rodkw cile fizycznych, czym odr-niaj si od mylicieli okresu nastpnego, ontologw, a mianowicie do

przyjcia pewnych elementw niezmiennych, a pewnych zmiennych

42 43


23/124

w przyrodzie. Kady z nich jest pierwszym w dugim szeregu mylicieli,ktrzy bd podtrzymywali przez wieki ich pogldy kosmologiczne.

c) Empedokles. Byt jes t wieczny i niezmienny, a pozorna zmiana polega nakombinacji podstawowych skadnikw tego bytu. ktre Empedoklesnazywa ..korzeniami", a ktre bd wnet nazwane ..elementami" i jakotakie panowa bd do czasw nowoczesnych w filozofii i nauce. Jesttych elementw 4: ogie, powietrze, woda i ziemia, s one midzy sob

jakociowo rne, a wszystko inne powstaje przez ich skombinowanie.Dwie siy dziaaj pod tym wzgldem: mio, zwana take harmoni, inienawi. Gdy mio przewaa, wiat dy ku staniu si idealnmieszanin wszystkich elementw w formie kul i. ktr Empedoklesnazywa bogosawionym bogiem" ze wzgldu na nieobecno w nimnienawici. ycie powstaje tak samo jak inne byty - z nieforemnychkupek materii; utrzymuje si najsilniejszy (walka o byt). Poznanienastpuje w ten sposb, e kady element zostaje poznany przez ten samelement w poznajcym.

d) Atomici podaj rozwizanie podobne, z t rnic jednak, e ichniezmienne czynniki, zwane atomami" albo gstymi ciaami, nie rni

si jakociowo, lecz tylko ksztatem i prawdopodobnie wag. Jest wicjedyna materia podzielona na drobne bryki. Midzy nimi istnieje (przeciwParmenidesowi) niebyt, a mianowicie prnia. Jakoci zmysowe, ciepo,

barwa itp. s zudzeniem, powstaym z rnorodnego rozmieszczeniarnej wielkoci i ksztatu atomw.Dusza ludzka skada si z najsubtelniejszych, okrgych i gadkich

atomw; mier jest ich rozrzuceniem. Poznanie nastpuje przez wytryskatomw z poznanych przedmiotw; owe idce ku zmysom strumykiatomw nios obraz" rzeczy, z ktrej pochodz, do duszy.e) Anaksagoras kombinuje stanowisko Empedoklesa i Atomistw, przyj-

mujc drobne bryki rne jakociowo (jak nasze pierwiastki, drobiny

pierwiastkw), ktre nazywa nasionami. Poza nimi przyjmuje jednak, ina tym polega jego oryginalno, byt niezmienny w postaci nous(ducha, myli) i stara si, cho nieudolnie, przeciwstawi go materii. Jest onniemieszalny z niczym" sam dla siebie", najrzadsz i najczystszrzecz". Tutaj po raz pierwszy w dziejach pojawia si wic przeciw-stawienie ducha i materii, majce odtd stanowi jeden z gwnych

problemw wszelkiej filozofii. Duch jest Anaksagorasowi potrzebny,aby puci w ruch obrotowy bry materii, doskonale pomieszanej na

pocztku, tak e z niej powstaje wiat w sposb mniej wicej taki jak wdzisiejszej teorii Kanta i Laplace'a. Anaksagoras twierdzi take, ezmysy nas myl, t ylk o rozum daje prawdziwe poznanie. Anaksagoraszajmowa si take zagadnieniami religijnymi, poddajc krytyce naiwnewierzenia popularne.

6. Sofici.a) Powody kryzysu. Na kryzys filozofii, ktrego przejawem jest ukazanie si

tzw. sofistw, zoyo si szereg czynnikw: (i) omwione systemyfilozoficzne doszy do bardzo sprzecznych wynikw, podrywajc tymsamym autorytet nauki; (ii) eleaci, Heraklit i atomici postawili pod zna-kiem zapytania warto poznania zmysowego, nasuwajc tym samymwtpliwoci co do jego wartoci w ogle; (iii) olbrzymi rozrost kulturygreckiej po wojnach perskich spowodowa powstanie typowej w takichokolicznociach mentalnoci krytycznej (wiek owiecenia); (iv) filozofiadotychczasowa w rezultacie nie daa adnego rodka do przezwycienia

problemw przez ni postawionych, a to dlatego, e nie posiadaa

adnego punktu oparcia transcendentalnego, skoro nawet Anaksagoras nieuy swojego nous w tym celu; (v) rozrost demokracji helleskiejsprawi, e zainteresowanie retoryk wzroso, a w zwizku z tym prze-wiadczenie, e byle kto umia dobrze mwi, moe o wszystkim kadego

przekona.

b) Pojcie i typy sofistw. Sofista" znaczy dosownie mdry czowiek". Wpraktyce byli to nauczyciele wdrowni, ktrzy uczyli gwnie wymowy ierystyki, ubocznie take wszelkiej poytecznej mdroci, za pienidze.Mona wrd nich wyrni trzy kolejne typy: (i) typ cile retoryczny,zajmujcy si przygotowaniem do kariery politycznej modziey; (ii) typklasyczny, w rodzaju Protagorasa, ktrego zainteresowania ze-

rodkowyway si na zagadnieniach teorii poznania i etyki; (iii) typpniejszy w rodzaju Prodikosa, powicajcy si paskiej erystyce, te-chnice chwytw w dyskusji.

c) Gwni sofici: Protagoras z Abdery, 480-410, uczy w Atenach zaPeryklesa, ale oskarony o ateizm zosta wygnany i uton w drodze naSycyli; Gorgiasz z Leontinoj (483-375), by nauczycielem wdrownym

44 45


24/124

na S ycylii i w Atenach, pniej osiedli si na Laryssie. Pniejsi odniego s: Prodikos z Ju li s (Keos). Hippiasz z Elis. Eutydemus i innimniejszego znaczenia, jak Xeniades i Dyonysodorus.

d) Teoria poznania. Protagoras ma by autorem powiedzenia, e ..czowiekjest miar wszystkich rzeczy", przy czym czowiek musi by rozumianyindywidualnie. Nie ma wiec obiektywnej prawdy. Argumenty zaczerpnites gwnie z nauki Heraklita. Gorgiasz posun si jeszcze dalej i uczy

3 tez: (i ) nic nie moe istnie, (i i) gdyby co istniao, nie moglibymygo pozna, (iii) gdybymy mogli co pozna, nie moglibymy si naszwiedz podzieli z nikim. Argumenty polegaj na lekkim przeinaczeniu

paradoksw7 Zenona. Xeniades twierdzi, e wszystkie ludzkie pogldy sfaszywe, a Eutydemus przeciwnie, e wszystkie s prawdziwe. Teoriete byy brane na serio. Sofici nie zajmowali si w ogle adn naukteoretyczn, a uczyli natomiast nieraz dowodzi na dwie strony, za i

przeciw tej samej tezie.e) Etyka. W braku przedmiotowej prawdy, nie moe by take przedmioto-

wego dobra; i sofici pniejsi wycignli t konsekwencj: wedug nich tojest dobre, co si dobrym by wydaje danemu czowiekowi. W szcze-glnoci prawo naturalne jest prawem silniejszego, a sprawiedliwo jest

wynikiem tego, e grupa spoeczna dla swojego dobra narzuca jed-nostkom, jako silniejsza, pewne normy. Nie obowizuj one czowiekasilnego. Pod tym wzgldem Platon, powtarzajc niewtpliwie za swoim

bohaterem, daje w Protagorasie kompletny zarys nietscheanizmu, naktrym, jak wiadomo, opiera si hitleryzm. Podobnie krytyczne jest

podejcie do rel igii , bogowie s wedug Prodikosa personalizacj cianiebieskich; Kritias uwaa religie za wymys politykw, sucy doterroryzowania mas - niemal tak samo, jak wspczeni komunici.

5. Sokrates i Platon

1. Charakterystyka epoki. Pod koniec V wieku wchodzi Grecja wokres upadku, ale zarazem, jak to nieraz bywa, jest to czas najwikszegorozkwitu jej myli. Wiek IV przed Chr. jest istotnie nie tylko szczytowymokresem filozofii greckiej, ale take jednym z najwikszych okresw myliludzkiej w ogle. Jeli si wemie pod uwag, e pniejsze wielkie epoki,

jak wiek XIII i XVIII-XIX, buduj ju na zdobyczach greckich, mona bezprzesady powiedzie, e nigdy w swoich dziejach a do dzisiaj myl ludzka niedokazaa tyle, ile wwczas. yjemy dotd niemal bez reszty jej dorobkiem.To, co si mwi o filozofii greckiej jako caoci, naley w znakomitej czci

przypisa mylicielom IV wieku przed Chrystusem.W tym okresie yje trzech i tylko trzech mylicieli godnych wymienienia,

nie dlatego, by inni nie byli powanymi mylicielami, ale dlatego, e ci trzejniezmiernie przewyszaj wszystko inne. Sokrates, jego ucze Plato i uczetego ostatniego Arystoteles. Wszyscy pracuj w Atenach, przynajmniej przezwikszo ycia. Wszyscy s typowymi Grekami o wysokiej kulturze, choskada si tak, e pierwszy jest synem ludu, drugi arystokrat wielkiej

tradycji, a trzeci potomkiem mieszczastwa. Kady z nich jest zdawaobysi najzupeniej odmienny, a jednak czy ich wsplna metoda i wsplnezagadnienia:

a) metoda: wszyscy kad ogromny nacisk na logik (ktr tworz) i napoprawne ksztatowanie poj; prawd poznaje si tylko za pomocpoj i to poj oglnych.

47


25/124

b) problemy: wszyscy zajmuj si etyk w sposb nowy. naukowy, i tworz tnauk od razu w bardzo doskonaej postaci: zarazem dwaj najwiksi znich zajmuj si tym samym problemem parmenidesowym - wieloci i

jednoci, ruchu i bytu. ktry rozwizuj za pomoc rodkw ontolo-gicznych. nie za fizycznych, jak ich poprzednicy.

c) przezwycienie paskiego sceptycyzmu: wszyscy trzej wierz w mo-no osignicia prawdy bezwzgldnej i pierwsi tworz naukowy

pogld, ktry bdzie nazwany pniej obiektywizmem idealistycznym.d) wszyscy s spirytualistami i umiej ostro przeciwstawi ducha materii.

e) wszyscy wreszcie s gboko zainteresowani sprawami spoecznymi,odnonie do ktrych tworz klasyczne, do dzi ywe teorie ustrojowe igospodarcze.

2. Sokrates.a) ycie. Urodzony w r. 469 przed Chr., syn Sofroniska, rzebiarza, i Fare-

nete, akuszerki, nie by uczniem nikogo ze znanych uczonych. Otrzymaprawdopodobnie wyksztacenie ludowe, nic wicej. W przekonaniu, ema bosk misj uczenia ludzi, z zaniedbaniem pracy, rodziny (Ksantypa) i

wygldu chodzi po ulicach i placach Aten, poddajc wszystkich spot-kanych krzyowemu badaniu na tematy etyczne. Zosta stracony w roku399 przed Chr. na skutek wyroku skazujcego go za wprowadzanienowych bstw i psucie modziey" na wniosek przywdcw partiidemokratycznej. Jego stracenie byo typowym mordem sdowym, ale

przyczynio si znakomicie do gloryfikacji myliciela i jego pogldw.

b) Znaczenie. Sokrates by prawdopodobnie, jako czowiek, najwikszym ztrzech mylicieli klasycznych, nie bez susznoci powiedziano, ekiedy za Juliana Apostaty myl grecka stawaa do ostatniej rozpaczliwejwalki z chrzecijastwem, jej si nie bya ani poezja Platona, ani naukaArystotelesa, ale wielki duch Sokratesa. Natomiast jako filozof wanyon jest bodaj tylko dlatego, e nam wychowa Platona i natchn gomylami, ktre ten wielki filozof mia wspaniale rozwin. Dzie nie

pozostawi adnych, to, co o nim wiemy, musimy opiera na bardzoniepewnych informacjach Platona, kontrolowanych niekiedy przez nie-zawodnego zawsze Arystotelesa i przez Ksenofonta, innego jego ucznia.Wiemy o nim bardzo niewiele.

c; Metoda. Najpewniejsz rzecz, jak wiemy o Sokratesie, jest fakt. euywa on metody majeutycznej (akuszerskiej). starajc si przez krzy-owe pytania wydoby ze suchaczy prawdziwe definicje. Arystoteles,rdo zawsze pewne, mwi, e jemu przypisa naley odkrycie indukcji idefinicji. A mianowicie postpowa tak. e chcc okreli, czym np. jestmstwo, stara si zebra jak najwicej czynw, ktre nazywamymstwem, porwna je ze sob i w ten sposb wydoby cechy oglne w

kadym mnym czynie wystpujce, a stanowice pojecie mstwa.Sokrates by niewtpliwie wiadomy, e uywa pewnej okrelonejmetody, i tym rni si on od poprzednikw.

d) Teoria poznania. Prawd mona pozna, a mianowicie za pomoctworzenia oglnych poj. Niektrzy sdz, e Sokrates by sceptykiemwzgldem moliwoci filozofii teoretycznej, ale zdaje si, e przypusz-czenie to jest bezpodstawne. Pewnym jest tylko, e stawia on zagadnieniaetyczne na pierwszym miejscu.

e) Etyka. Moemy z pewnoci przypisa Sokratesowi dwie tezy: (i) Cnotajest wiedz; aby np. by mnym, wystarczy wiedzie, jak naley si wbitwie zachowa; std grzech jest ignorancj. Zdaje si z tego wynika, ejest tylko jedna cnota, wiedza, i jedna wada, niewiedza. W rozumieniu tegoskrajnego intelektualizmu etycznego, ktry wywar wielki wpyw na

pedagogik XX wieku, trzeba pamita, e Sokrates mia na myli prawdopodobnie nie wiedz czysto teoretyczn, ale tzw. rozumieniewartoci, co osabia ostro jego tezy. (ii) Szczcie jest tym samym cocnota - jest wic niezalene od adnej rzeczy zewntrznej; stdwystpuje u Sokratesa pewna tendencja ascetyczna (odwrcenie si odwiata). Poza tym zdaje si, e Sokrates gosi etyk do utylitarys-tyczn, ale pod tym wzgldem pewnoci nie mamy.

3. ycie Platona. Arystokles (takie byo jego pierwotne imi, zmienionepniej na Plato" z powodu wyjtkowej barczystoci), syn Arystona i

Peryktiony, ktrzy oboje pochodzili ze staroytnych rodw, urodzi si wAtenach w r. 427 przed Chr. Otrzyma staranne wychowanie, m.in. byuczniem niejakiego Kratylosa, pnego herakliteisty, ale decydujcy wpywwywar na Sokrates, ktrego Platon by przez 8 lat uczniem i jednym z naj-

bliszych przyjaci. Po mierci Sokratesa uszed do Megary, a stamtd miapojecha do Egiptu. Okoo roku 388 przed Chr. udaje si na Sycyli

48 49 Bocheski: Zarys historii


26/124

u zamiarze urzeczywistnienia swojej idei komunizmu przez tyrana Dioni-zjusza Starszego, ale misja skoczya si zaprzedaniem go w niewol narynku w Eginie. Wykupiony przez koleg Anicerysa. powrci do Aten.gdzie zaoy publiczn szko filozoficzn- tzw. Akademi. Uczy tarn fi-lozofii i matematyki, w ktrej by jednym z najwikszych uczonych wsp-czesnych. Utworzy koo uczniw, ktre schodzio si regularnie na posiki. Pomierci Dionizjusza Starszego (368 r. przed Chr.) zosta zaproszony przez

jego syna Diona ponownie do Syrakuz i odwiedzi to miasto dwukrotnie, ztrudem unoszc ycie spord intryg dworskich. Powrciwszy do Atenuczy dalej a do mierci w 80 roku ycia (347 przed Chr). Caa staroytnowielbia w nim idea doskonaego Greka. czy w sobie istotnie wietnyintelekt z gbokim artyzmem i gorcoci uczucia.

4. Pisma. Platon jest pierwszym filozofem greckim, ktrego spuciznliterack posiadamy. Tworzy ona duy tom in folio i obejmuje (w wietledzisiejszych bada) okoo 35 dialogw autentycznych. Charakter ich jestrozmaity: wczesne dialogi maj stosunkowo mao treci filozoficznej i s

powicone gwnie wspomnieniu Sokratesa (Apologia", Kryton");dialogi redniego wieku s na og arcydzieami, czcymi w sobie sko-

czenie pikn form z gbok treci (najwaniejsze: Uczta" (Sympo-zjon), Fedon", Fajdros", Hipiasz Wikszy", Gorgiasz", Protagoras");pniejsze trac pikno i staj si coraz bardziej suchymi rozprawami:(Sofista", Polityk", Parmenides", Kratylos", Timajos"). Do ostatnich

pism Platona naley obszerna Rzeczpospolita" i najwiksze - Prawa".Dugi spr o porzdek chronologiczny pism Platona zosta rozstrzygnity

przez nauk nowsz i ujty w syntez po raz pierwszy przez polskiego uczo-nego Wincentego Lutosawskiego w The Growth ofPlatos Ideas.

Pisma Platona cz w sobie, jak powiedzielimy, wielki artyzm z trecifilozoficzn. W tym stopniu jest to zjawisko zupenie wyjtkowe w dziejachliteratury. Opis mierci Sokratesa w Fedonie jest prawdopodobnie obok

opisu mierci Chrystusa w ewangelii w. Jana najbardziej dramatycznymrozdziaem historii, jaki kiedykolwiek napisano, a Uczta" stanowi dzieogodne postawienia obok Hamleta" i Fausta", przy czym przewysza oba teutwory epokow pod wzgldem znaczenia treci. Moe nie bdzie

przesad twierdzenie, e nie jest bdem dopatrywa si w Uczcie" naj-wikszego dziea literatury europejskiej.

W kadym razie zdaje si nie ulega wtpliwoci, e do pojcia penegoEuropejczyka naley znajomo tego genialnego dziea, jeli nie w tekcie, to

przynajmniej w dobrym przekadzie.

5. Rozwj myli Platona i jego znaczenie. Wiemy ju dzisia j, e wpismach Platona mona odrni trzy kolejne okresy:a) W pierwszym okresie, sokratycznym, zainteresowanie m yl ici ela ze-

rodkowane jest okoo zagadnie czysto praktycznych - w tym czasie

kontynuuje po prostu swego mistrza i zajmuje si wycznie etyk, ktrchce wprowadzi w ycie.

b) W drugim okresie te same zainteresowania etyczne zaczynaj nabieracharakteru bardziej teoretycznego; Platon tworzy sw oj teori idei, ale teidee s tylko ideami dodatnich cech moralnych (cnoty, dobra); jakometoda gruje intuicja.

c) W ostatnim okresie zainteresowanie Platona jest zerodkowane okoozagadnie matematycznych i fizycznych, na bramie Akademii widnieje napis:

niech nikt, kto nie zna geometrii, nie wchodzi", i nauka pozytywna odgrywaznacznie wiksza, rol; metoda jest bardziej rozumowa. Rozrnienie drugiego itrzeciego okresu jest dlatego wane, e daje ono podstaw dla dwch rnych

interpretacji Platona. Sprawa przedstawia si mianowicie tak, e Platon jestrdem i pocztkiem wszelkiej filozofii europejskiej w szerokim tegosowa znaczeniu idealistycznej. Ale idealizm przejawia si w dziejach w

dwojakiej postaci: (l) jako arystotelizm, opierajcy si na drobiazgowymbadaniu przyrody, wierzcy w moc rozumu i logiki; w tym znaczeniu

spadkobiercami Platona s nie tylko Arystoteles, niemal wszyscy stoicy ischolastycy klasyczni, ale take cao filozofii racjonalistycznejnowoczesnej, od Kartezjusza, poprzez Kanta, a do pozy-tywistw

wspczesnych, ktrzy przynajmniej logik z niego zachowali. (2) jakoplotynizm, odwracajcy si od nauki przyrodniczej, wierzcy w intuicj i

zainteresowany tylko sprawami moralnymi: w tym znaczeniu znowuspadkobiercami Platona s w. Augustyn i wczesne chrzecijastwo, tzw.augustynianizm redniowieczny, a z nowszych szkoa Maine de Birana, z

Bergsonem na czele w ostatnich czasach.S oczywicie w kadej epoce myliciele nieplatoskiego typu, np.

epikurejczycy, nominalici pnego redniowiecza, atomici i biologicinowoczeni, ale gwny nurt myli europejskiej pynie jednym z oysk

5150


27/124

biorcych swj pocztek w Platonie. Jeli wiec chodzi o znaczenie, n ie mamyliciela w dziejach, ktry by Platona przewysza, jeden tylko w. Augustynodgrywa, ale tylko w obrbie chrzecijastwa, rol nieco podobn.

W Platonie naley oczywicie odrni rzeczy drugorzdne, umare judawno, od spraw zasadniczych, a mianowicie od jego idealizmu. Postawaobojtna wobec platoskiego idealizmu jest dla mylcego czowieka nie-moliwa, i kady, kto na nazw inteligenta zasuguje, musi si wypowie-dzie za nim albo przeciw niemu. W pierwszym wypadku bdzie zawszePlatona entuzjast, w drugim bdzie czu do niego ywioow niech. A

powodem tego zjawiska jest fakt, e Platon jest twrc pogldu na wiat,wobec ktrego obojtnym pozosta nikt nie moe.

6. Idealizm (dialektyka). Podstawowe twierdzenie Platona brzmi:poza wiecznie zmiennym wiatem zjawisk istnieje co niezmiennego - innywiat czystych treci, zwanych u niego ideami. Wszystko, co postrzegamyzmysami, jest mniej lub wicej nieudoln kopi (projekcj) tych idei, ktre wsposb ponadczasowy istniej same w sobie i same dla siebie, w bez-wzgldnej czystoci i bezruchu. Nieprawd jest wic, e czowiek jest miarwszystkich rzeczy i e poznanie jest niemoliwe, bo jeli moemy pozna

ide, wiemy, jaka jest miara przedmiotowa rzeczy, i moemy si do niejzastosowa.

Ta myl podstawowa przesza rne koleje u Platona, na pocztku np.istniay wedug niego tylko idee rzeczy piknych, pniej wszystkich;

pocztkowo miay one charakter etyczny, pniej, prawdopodobnie podwpywem pitagoreizmu, stay si liczbami, ale stanowiy zawsze podstaw

jego systemu.Naley tutaj podkreli co nastpuje:

a) Teoria idei jest prb rozwizania problemu Parmenidesa, a mianowicie wten sposb, e mnogo i ruch pozostawia Platon na ziemi, podczas gdy

jedno i byt przenosi w wiat ideau. W rzeczy samej dla kadego np.

konia (cho tu na ziemi jest wiele koni) istnieje ta sama idea konia jakotakiego"; podczas gdy ko yjcy rodzi si, porusza i ginie, idea koniatrwa niezmiennie i pozaczasowo.

b) Teoria ta nie jest, jak si niektrym filozofom zdaje, niepowanym po-mysem mitycznym, skoro a do ostatnich czasw, w kadym pokoleniu

pojawiaj si wybitni uczeni, ktrzy w ni wierz. Takim by np. na

schyku XIX wieku jeden z najwikszych matematykw nowoczesnychCantor, a z nim wielu innych.

c) W idealizmie platoskim trzeba odrni sam zasad, e istnieje idea.od sposobu, w jaki Platon j przedstawia. Zaraz po nim Arystoteles dazupenie inn teori idei, a mianowicie powie, e jest ona ukrytawewntrz materii, a w XVIII wieku naszej ery inny wielki myliciel.Kant, znajdzie jeszcze inne rozwizanie. Co wicej, wszyscy, ktrzy

stoj na stanowisku istnienia przedmiotowej nauki i etyki, s zawszeplatoczykami w tym znaczeniu, e uznaj jakie idee nie bdce tymsamym co przedmioty materialne.

d) Prcz paru. nielicznych i na og mao wybitnych mylicieli, nie ma filo-zofa wikszej miary, ktry by si w ten czy inny sposb do idealizmu

platoskiego nie przyznawa. Najciekawszym jest, e najbardziejprzeciw Platonowi powstajcy marksici, sami te s o tyle jego ucz-niami, e uznaj (i twierdz, e znaj) ide tzw. dialektycznego rozwojuspoeczestwa i bodaj wiata, co jest typowym pomysem platoskim.

e) Nie trzeba oczywicie miesza idealizmu platoskiego z dwoma innymiznaczeniami sowa idealizm", a mianowicie ze znaczeniem etycznym(w przeciwiestwie do utylitaryzmu) i teoriopoznawczym (twierdzenie, emoemy pozna tylko twory naszej wasnej myli). Plato bardzo sta-nowczo zaprzeczyby przynajmniej idealizmowi w drugim znaczeniu:moemy, zgodnie z nim, pozna nie tylko nasz myl, ale take rzeczy-wisto transcendentn.

7. Psychologia. Drugim niezmiernie wanym skadnikiem filozofiiplatoskiej, o olbrzymim rwnie, cho moe nieco mniejszym wpywie,jest jego teoria ducha ludzkiego. Platon jest w tej dziedzinie autorem nast-pujcych teorii:

a) spirytualizmu: u niego po raz pierwszy duch zostaje ostro i jasno prze-ciwstawiony materii, a mianowicie tak, e jest on czci czowieka,

ktra moe pozna ide. I tu znowu Platon jest ojcem intelektualnymwiecznego kierunku filozofii, ktry do dzi odgrywa rol pierwszorzdn.b) mechanicznej teorii poczenia duszy z ciaem; a mianowicie dusza

ma dwie funkcje: poznawa idee i porusza ciao. Jej zwizek z tym ciaemjest wic nie istotny, ale czysto dynamiczny, aby uy porwnaniaMaritaina, czowiek jest maszyn kierowan przez anioa

5352


28/124

o teorii niemiertelnoci duszy: Platon pierwszy prbowa naukowo tniemiertelno uzasadni: dziki temu jego pogldy na poczenie du-s/A z ciaem zostay tak szybko przyjte przez chrzecijastwo i. mimoodrodzenia arystotelizmu w XIII i w XX wieku, panuj dotd powszechnieu chrzecijan, po czci dziki wielkiemu mylicielowi XVII wieku.Kartezjuszowi. ktry przyj w zupenoci ten pogld. Stosunek duszydo ciaa pojty jest tak. jak gdyby ciao byo wizieniem duszy.Zarazem

przyjmuje Platon za pitagorejczykami preegzystencj i wdrwk dusz.

8. Kosmologia. Mniejsze znaczenie ma platoska fizyka i kosmologia.Platon mwi o istnieniu materii, ktra jest niebytem i zdaje si by pojta

jako przestrze. Przyjmuje istnienie piciu pierwiastkw: ognia, powietrza,wody. zi emi i pitego elementu". Mityczny demiurg" - budowniczytworzy z nich wiat patrzc na idee. wiat jest jednak zwierzciem, posiadadusz: istnieje wic dusza zbiorowa wiata. Ta dusza jest potrzebna Platonowi

jako cznik i stopie poredni midzy materi a ide: za jej porednictwemrzeczy maj udzia w idei. W pniejszym stadium same idee s rwnieuporzdkowane pod naczeln ide Dobra, tak e system platoski staje simonistycznym idealizmem. wiat jest kul, w rodku ktrej stoi ziemia

nieruchomo; gwiazdy obracaj si wkoo na sferach czy piers'cie-niach; gdywszystkie powrc do punktu wyjcia, bdzie koniec Wielkiego roku" (l O000 lat). Same ciaa niebieskie s podobnie jak Ziemia yjcymi istotami, amianowicie Bogami.

9. Logika. Take logika platoska ma mniejsze znaczenie, wyjwszyjako wstp do Arystotelesa. Poza sokratyczn indukcj uywa Platon dycho-tomii, a mianowicie dzielenia pojcia na dwa zakresy, a dopki si niedojdzie do definicji. W ten sposb powstaje pojcie oglne, w ktrymujmujemy idee. Teoria poznania Platona rozrnia trzy rodzaje poznania:eikasia - etKacna, dosigajca tylko zudy, doxa - 5o^a, ktr poznajemyzmienny wiat, i episteme - emaTri|iT], pojmujca idee.

10. Etyka jest w zasadzie sokratesowska, w pierwszym okresie mwi o jednoci wiedzy i cnoty, koniecznoci ucieczki od wiata itp. Pniejpojawia si idea rwnowagi: cho najwyszym dobrem jest dobro rozumu,odkryte przez dialektyk. kade inne poznanie jest take podane dla peniczowieczestwa, a nawet umiarkowane przyjemnoci nie s ze. Cnota jest

sama jedynym szczciem: s 4 cnoty gwne: mdro, mstwo, panowanienad sob. sprawiedliwo. Plato odrzuca maestwo dla mdrcw, pogardza

prac rczn i pochwala niewolnictwo, z drugiej strony wypowiada w jednym miejscu przewiadczenie, e nawet nieprzyjacioom nie naleyczyni le.

11. Polityka. Waniejsze od poprzednich doktryn s pogldy poli-tyczne Platona. W pierwszym okresie gosi on konieczno ustroju klaso-

wo-arystokratyczno-komunistycznego. A mianowicie celem pastwa jestzapewnienie szczcia obywateli, gwnie przez wychowanie ich ku cnocie. Wtym celu rzdzi powinni ..mdrcy", obowizani do komunizmu, wsplnotykobiet i dzieci (publiczne wychowanie) i poddani surowej dyscyplinie. Oboknich istnie ma druga klasa - obrocw (zawodowych onierzy) i trzecia- producentw. Ten ustrj prbowa Platon wprowadzi w Syraku-zach.

bezskutecznie na szczcie. W Prawach" pokazuje si nowy idea: krajemrzdz jeszcze mdrcy, ale bez komunizmu, bez znoszenia maestwa i niestanowicy ju kasty, zniesiona jest take kasta producentw, ktrychzastpuj metojkowie i niewolnicy. Ideaem ustroju jest ustrj mieszany:monarchistyczno-oligarchiczno-demokratyczny.

12. Estetyka i filozofia religii. Platon jest pierwszym filozofem, ktrypozostawi sporo fragmentw o sztuce. Jest ona narzdziem etyki, nie masztuki dla sztuki", ale sztuka winna suy dialektyce (filozofii). Sztuka

polega na naladowaniu, nie idei, ale zmysowych zjawisk, wynika z szau(mania - (iavta). Platon jest zwolennikiem bardzo surowej kontroli pa-stwowej nad sztuk; pastwo winno zabroni nie tylko gorszcych poematwo bogach, ale nawet zniewieciaej muzyki. Odnonie do filozofii religii Plato

jest autorem genialnego dzieka (Eutyfron"), w ktrym poddaje surowejkrytyce popularne (jeszcze dzisiaj nawet) pojcia o religii (sztuka handlowaniaz bstwem), i cho nie wypowiedzia w nim wasnego pogldu, stworzy

podstawy naukowej analizy zjawiska religijnego. Jego wasna religia jest donieokrelonym spirytualistycznym monoteizmem: istnieje Bg jedyny,duchowy, ale ten Bg nie zdaje si by osob. Obok tego Bogafilozoficznego istniej take mniejsi bogowie, m.in. gwiazdy. Platon nie-zmiernie surowo odrzuca niegodne mitologiczne opowiadania o bogach ida reformy religii greckiej.

54 55


29/124

6. Arystoteles

1. ycie. Arystoteles urodzi si w Stagirze (std Stagiryta") w r. 384przed Chr., jako syn lekarza dworskiego Amintasa, ktry pochodzi z rodzinyod szeregu pokole powicajcej si medycynie. W 18 roku ycia

przyby do Aten, gdzie wszed do platoskiej Akademii, aby spdzi w niejniemal 20 lat, do mierci mistrza (347 r. przed Chr.). Te dwa fakty, pocho-dzenie z rodziny o tradycji empiryczno-naukowej i suchanie przez 20 latnajwikszego idealisty dziejw, s do zapamitania, bo tumacz w znacznej

mierze charakter myli arystotelesowej. Po mierci Platona Arystotelespodrowa po wyspach greckich. W r. 342 przed Chr. zosta wezwany nadwr Fil ipa II, gdzie do r. 334 przed Chr. by nauczycielem AleksandraWielkiego (ur. 356 r. przed Chr.) i mia wywrze na modociany umys tegogeniusza militarnego wielki wpyw, midzy innymi zapodni go ide podbojuwiata dla kultury greckiej. W 335/4 r. przed Chr. powrci (po objciu tronu

przez Aleksandra) do Aten, gdzie zaoy wasn szko w Liceum, zwanperypatetyczn" od zwyczaju przechadzania si w trakcie wykadw. Wowym Liceum utworzy Arystoteles pierwsz znan nam bibliotek, a odswojego krlewskiego ucznia dostawa ciekawe okazy zoologiczne,mineralogiczne i inne, zebrane w jego wyprawach wojennych. Szkoa Ary-

stotelesowa bya nie tylko szko, ale i instytutem badawczym, w ktrymszereg wybitnych uczonych musiao wsppracowa, inaczej nie monaprzynajmniej zrozumie, jak Arystoteles mg mie do dyspozycji takolbrzymi mas obserwacji, jak ta, ktr zawieraj jego dziea zoologiczne i

polityczne. Aby da pojcie o ich podbudowie dowiadczalnej, wystarczyprzypomnie np., e przed napisaniem swojej Polityki" Arystoteles zebra

nie mniej ni 180 konstytucji rnych miast greckich i wyda je krytycznieoraz e niemal wszystkie jego dziea s poprzedzone bardzo obszernymtraktatem historii doktryn z danej dziedziny. Dziki temu Arystoteles jestnaszym gwnym rdem, jeli chodzi o filozofi przedsokratesow. Pomierci Aleksandra Wielkiego w 323 r. przed Chr.. Arystoteles

bocheński józef m - zarys historii filozofii

Documents