zarys historyczny filozofii bizantyńskiej i jej podstawowe zagadnienia

P E I T H O / E X A M I N A A N T I Q U A 1 ( 1 ) / 2 0 1 0

Zarys historyczny filozofii bizantyskiej i jej podstawowe zagadnieniaKATELIS VIGLAS / Tessaloniki /

1. Wstp

W niniejszym artykule przedstawimy panoram filozofii bizantyjskiej1. Za punkt wyjcia przyj naley myl patrystyczn, ktra poprzedzia filozofi bizantyjsk i w pierwszych wiekach naszej ery zakorzenia si w wiecie grecko rzymskim. Myl ta opieraa si na Starym i Nowym Testamencie, nauczaniu apostow, a take na judaizmie i filozofii greckiej. Znaczny wpyw wywary na ni take antyczne religie Wschodu, zwaszcza te z okresu grecko rzymskiego (takie jak gnostycyzm). Myl patrystyczna oraz antyczna filozofia grecka stanowi najwaniejsze podstawy filozofii bizantyjskiej. Jednake nie wolno cakowicie oddziela myli patrystycznej od filozofii bizantyjskiej, jako e po pierwsze filozofia bizantyjska czerpaa z caego zbioru pism Ojcw Kocioa, apodrugie myl ta rozwijaa si w interakcji z filozofi bizantyjsk a do koca istnienia Konstantynopola.

Kiedy posugujemy si terminem filozofia bizantyjska, mamy na myli prdy ideowe, ktre rozwiny si midzy IX a XV wiekiem na terenach greckiego Wschodu. Podstawowym ich celem byo poszukiwanie prawdy w ujciu metafizycznym. W okresie tym nie tylko powstaway komentarze czy prace egzegetw, ale take miaa miejsce asymilacja filozoficznych i naukowych osigni poprzednich lat, majca na celu

1 Powyszy artyku ukaza si pierwotnie w jzyku angielskim w Res Cogitans. Electronic Journal of Philo-sophy 2006, nr 1 (3), s. 73105. Niniejsze tumaczenie jest pierwszym polskim przekadem tekstu (przypis tumacza).

122 Katelis Viglas / Tessaloniki /

wewntrzn ewolucj. Opozycja wobec zachodniej scholastyki wspistniejca ze zjawiskiem korzystania z jej osigni to specyficzne cechy myli bizantyjskiej. Czerpanie z pism logicznych Arystotelesa, jak rwnie z platoskiej metafizyki (zawsze w nawizaniu do dogmatw chrzecijaskich), zadecydowao o stworzeniu teoretycznych zrbw filozofii bizantyjskiej. Zagadnienia logiczne, metafizyczne, kosmologiczne, etyczne, estetyczne i antropologiczne byy silnie zwizane z chrzecijask wizj wiata, Boga i czowieka. Jednak pomimo wpywu zarwno religii chrzecijaskiej, jak i nauk arystotelesowskich, platoskich, stoickich, neoplatoskich itd., obecnie moemy doj do wniosku, e od IX do XV wieku wyonia si wzgldnie autonomiczna filozofia w Bizancjum, ktra oferowaa pewne nowe rozwizania dla starych problemw, sprzyjajc zarazem postpowi nowych racjonalnych, mistycznych czy nawet empirycznych opracowa oryginalnych kwestii filozoficznych.

2. Czynniki, ktre wywary wpyw na myl patrystyczn

Wiele czynnikw wpyno na rozwj myli patrystycznej. Ojcowie Kocioa byli wietnie zaznajomieni z filozofi greck, zwaszcza z t reprezentowan przez Platona i Arystotelesa. Byli oni take otwarci na pitagoreizm (zwaszcza na arytmologi i inne neopitagorejskie idee pierwszych wiekw chrzecijastwa) oraz na stoicyzm, chocia oba te stanowiska pozostaway w konflikcie z tradycyjn doktryn chrzecijask. Innym wpywowym i ideologicznym czynnikiem by redni platonizm II wieku po Chr., ktrego przedstawiciele przyczynili si do reformy historycznego platonizmu jako wyrazu oglnych napi tej epoki. Co wicej, neoplatonizm zapocztkowany w III w. n.e. przez Plotyna by pierwotnie w opozycji wobec Ojcw Kocioa, lecz pniej zosta przez nich wchonity.

Judaizm i Stary Testament rwnie wywary duy wpyw na ksztatowanie si chrzecijaskich dogmatw. Zwaszcza dwie cechy judaizmu, mianowicie historyczny wymiar i personalistyczny element, zostay wcielone przez chrzecijastwo do jego ycia dogmatycznego. Dziki piszcemu w jzyku greckim Filonowi z Aleksandrii w I w. n.e., kultura grecka zostaa zmieszana z religi mojeszow. W swojej pracy O yciu teoretycznym Filon obok praktycznego wprowadzi take teoretyczne podejcie do religii i ycia. Take Nowy Testament i Prawda Objawiona odegray wielk rol w formowaniu si dogmatw chrzecijaskich. Nauczanie apostow, zwaszcza w. Pawa, stworzyo rdze, z ktrego pniej wyonili si profeci i kler. Po utrwaleniu si oficjalnej dominacji chrzecijastwa dziki pomocy Konstantyna Wielkiego oraz zwoaniu soboru w Nikei (325 r.) zaoona zostaa instytucja Kocioa. Ustalanie chrzecijaskich dogmatw zostao zakoczone wraz z soborem w Chalcedonie (451 r.), podczas gdy ich interpretowanie rozpoczo si ju od wieku V.

Rozprzestrzenianie si gnostycyzmu i wschodnich misteryjnych kultw byo kolejnym znaczcym historycznym zjawiskiem, ktre, jako czynnik antagonistyczny, wywaro wpyw na myl chrzecijask. Gnostycyzm rozwin si w dwch formach

123Zarys historyczny filozofii bizantyskiej i jej podstawowe zagadnienia

pogaskiej i chrzecijaskiej, uznajc, na tle swych skomplikowanych i hierarchicznych teogonii, Demiurga za Zo, a wiat za kiepsk gr przeciwko ludzkoci. Misteryjne kulty rozwiny wraz z chrzecijastwem swoj soteriologi, ale z powodu dziwnych dogmatw i krwawych ofiar skadanych na otarzach zwracay si one bardziej do arystokratycznych elit anieli do szerszych krgw ludnoci. Chrzecijastwo, przeciwnie, rozprzestrzenio si szeroko, gdy interesowao si ludmi wszelkiego pokroju, niezalenie od ich pochodzenia, poziomu kulturalnego czy rasy. Manicheizm by rwnie manifestacj gnostycyzmu, szybko odrzucon przez Ojcw ze wzgldu na jego diarchi. Wreszcie rzymskie prawodawstwo byo take wanym elementem, ktry a do ery Justyniana (VIw.) pozostawa zaszczepiony cywilizacji Cesarstwa Wschodniorzymskiego i, w relacji z innymi formami aciskiego wiata, czciowo wpywa na ksztatowanie si myli bizantyjskiej.

3. Reprezentatywni Ojcowie myli patrystycznej

W II i III wieku n.e. obserwujemy stopniowe ugruntowanie si chrzecijaskich dogmatw. Klemens Aleksandryjski czy chrystianizm z myl greck, co rozpoczyna wspzawodnictwo chrzecijastwa z innymi pogldami. Justyn akceptuje greck kultur (paidea), wierzc, e jest ona darem Boga. Orygenes z Aleksandrii, yjcy w tym samym czasie co Plotyn, jest teologiem, ktry interpretuje Stary Testament, akceptujc preegzystencj dusz i wskrzeszenie (apokatastasis) wszystkiego przy drugiej paruzji Chrystusa. Orygenes jest rwnie pierwszym greckim Ojcem Kocioa, ktry podejmuje trud caociowego uporzdkowania chrzecijaskich elementw dogmatycznych.

Rozdzia midzy dwiema metodami egzegezy biblijnej: spirytualn metod Szkoy Aleksandryjskiej i literalno historyczn metod Szkoy Antiochijskiej nie jest ju dzisiaj akceptowany. Nie moemy cile oddzieli tych szk, poniewa a) niektrzy teologowie byli zwizani z obiema naraz (np. Bazyli Wielki) oraz b) obie szkoy wniosy znaczcy wkad do myli patrystycznej (mimo wielu ruchw heretyckich, ktre zrodzia Szkoa Antiochijska). Dawni historycy zazwyczaj zaliczali Euzebiusza z Cezarei (265340) do Szkoy Aleksandryjskiej. Na samym pocztku swej drogi Euzebiusz kontynuowa spucizn swojego nauczyciela Pamfilosa, polegajc na rozwijaniu nauki Orygenesa. Jako jeden z pierwszych stworzy Euzebiusz spjn chrzecijask historiozofi. W swojej Historii Kocielnej wyraa now wiadomo historyczn chrzecijastwa, antycypujc dokonania w. Augustyna. Euzebiusz mia te zaszczyt wygosi przed Konstantynem Wielkim mow publiczn, ktra wyraaa idee chrzecijaskie, podczas rzymskiego wita z okazji trzydziestolecia rzdw cesarskich. Po Konstantynie i Euzebiuszu wyonia si nowa teologia polityczna, ktra sw ideologiczn moc czerpaa z wizji chrzecijaskiego cesarstwa, bdcego obrazem Boga na ziemi.

W IV wieku trzech Ojcw kapadockich: Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy i Bazyli Wielki, tworzy swoje teologiczne i filozoficzne dziea. Studiowali oni w Atenach, gdzie zetknli si z wieloma przejawami herezji tych czasw. Ci trzej Ojcowie byli pierw


szymi teologami piszcymi w sposb obszerny o trynitaryzmie. Podejmowali te prby czenia mistycznego i racjonalnego sposobu mylenia, goszc zarazem nieskoczono i niepoznawalno Boga. Czowiek znajdowa si teraz w centrum Wszechwiata w przeciwiestwie do materii i za, ktre utraciy swoj ontologiczn samoistno. Miosierny Bg chrzecijan zastpi bezosobowe neoplatoskie Jedno i kady, niezalenie od pochodzenia czy rasy, by przeznaczony do uczestnictwa w Nim.

Corpus Areopagiticum to zbir rozpraw napisanych w V w. przez nieznanego autora, zachowanych do dzisiaj pod imieniem Dionizego Areopagity (historycznej postaci z I w.). Corpus ten pozostawa pod widocznym wpywem Proklosa. Poetycki jzyk Pseudo

Dionizego, motyw mistycznej unii z Bogiem, dwie hierarchie (eklezjastyczna i niebiaska), a take apofatyzm, s tutaj gwnymi cechami charakterystycznymi. Apofatyzm, czyli formua, zgodnie z ktr imiona Boe nie daj nam twierdzcego i okrelonego pojcia Boga, wywar wielki wpyw na wielu redniowiecznych intelektualistw. Ujawnio si to w sposb szczeglny w Komentarzach do tego Corpusu autorstwa Maksyma Wyznawcy w VII w, oraz w tumaczeniu tego, dokonanym w IX w. przez Jana Szkota Eriugen.

Leontios z Bizancjum (475542) moe by uznany za kolejnego teoretyka o wielkim znaczeniu. Znany by on ze swej dokadnej terminologii i systematycznej struktury rozmyla. Jego dzieo Trzy ksigi przeciw Nestorianom i Eutychianom jest wzorem metodologicznego krytycyzmu. Jego postawa bya nominalistyczna. Wiele pomniejszych nurtw duchowych wyonio si w tym samym czasie, zwaszcza w Gazie, pod wpywem dwch wanych filozofw: Eneasza i Zachariasza. Pierwszy gosi niemiertelno duszy i odrzuca jej platosk preegzystencj. Drugi nie akceptowa natomiast teorii wiecznoci wiata, ktra bya gwnym argumentem w krytyce Proklosa i Platona, przeprowadzonej przez Jana Filopona (VI w.), zwaszcza w jego dziele O stworzeniu wiata. Rwnie Stefan z Aleksandrii, ucze Filopona, przenis nurt Szkoy Aleksandryjskiej do Konstantynopola i wprowadzi pewne elementy neoplatoskie do ducha chrzecijaskiego. W tym te okresie odnale moemy ascetyczne i mistyczne dzieo Penia Raju autorstwa Jana z Syjonu. Droga do Boga prowadzi tu przez cig modlitw i niewysowion mio, ktre s gwnymi zadaniami mnicha.

Autentycznego ducha chrzecijastwa moemy znale rwnie w dzieach Maksyma Wyznawcy (580662). Maksym by mnichem z Konstantynopola, ktry wystpi z ostr polemik przeciw herezji monoteletyckiej, goszcej istnienie wycznie jednej woli w Chrystusie. Maksym broni istnienia dwch woli i aktywnoci Chrystusa, podkrelajc wano ludzkiej wolnoci i woli wewntrznej, ktre byy dla rwne wolnoci i woli boskiej. Napisa take wiele ksig o teologii mistycznej, chrzecijaskiej mioci, antropologii i ascetyzmie. Pisa on o swej unii z Boskoci, a w swych komentarzach do Corpus Areopagiticum zaproponowa chrzecijaskie przekroczenie neoplatonizmu. Wszelako w opozycji do neoplatonizmu podtrzyma elementy historycznoci i skupi si na teoretycznych i ascetycznych konsekwencjach wcielenia Chrystusa. Teoria o cyklicznym czasie, ktra przetrwaa neoplatonizm, zostaa teraz zastpiona przez ide biegu linearnego. W cigu owego linearnego biegu fakty Stworzenia, Wcielenia i powtrnego Wstpienia zajmuj pozycj najbardziej kluczowych punktw dynamicznych.


Dominujcym systemem wieku VIII by system Jana z Damaszku, mnicha i kapana w monastyrze w. Saby niedaleko Jerozolimy. Jego magnum opus zatytuowane rdo wiedzy jest pierwszym systematycznym wykadem teologii chrzecijaskiej. W czci noszcej tytu cile wyoenie wiary prawosawnej (Ekdosis Akrives tes Orthodoxou Pisteos), prbuje on przedstawi encyklopedyczny zarys caej wiedzy swoich czasw podug chrzecijaskiej ortodoksji. Mona powiedzie, e by on scholastykiem i nominalist, ktry pooy nacisk na istnienie, a nie byt czy natur. Jan Damasceski bra take czynny udzia w sporze o obrazy (ikonoklazm czy ikonomachia), ktry nka od dugiego czasu Cesarstwo Bizantyjskie, a zakoczy si przywrceniem obrazw i zwycistwem ducha greckiego nad orientalistycznym z genezy ikonoklazmem.

4. Wzgldna autonomia filozofii bizantyjskiej

Pocztkw filozofii bizantyjskiej szuka naley w IX w. po Chr., kiedy to pierwszy raz pojawi si konflikt midzy greckim Wschodem a aciskim Zachodem. Ze strony bizantyjskiej konflikt zosta podtrzymany przez patriarch Focjusza i zaowocowa definitywn schizm midzy dwoma Kocioami w XI stuleciu. Do IX wieku myl patrystyczna bya czynnikiem jednoczcym (dzi jest nim zreszt take) midzy aciskim Zachodem i bizantyjskim Wschodem, mimo problemw jzykowych oraz rnych politycznych, kocielnych i innych ewolucji. Pierwszy konflikt ujawni wszystkie te kulturowe rnice: zrnicowanie midzy dwoma regionami nie ustao, lecz stopniowo si wzmogo. W Bizancjum, po zdobyciu Konstantynopola przez krzyowcw w 1204 r., mona zaobserwowa podzia na dwa stronnictwa: rzecznikw acinnikw, ktrzy nalegali na zjednoczenie obu Kociow oraz ich oponentw, ktrzy byli temu przeciwni. Te dwa stronnictwa przetrway a do zdobycia Bizancjum przez Turkw Otomaskich w roku 1453.

Wiek IX winno si uzna za okres pocztkowy filozofii bizantyjskiej take z powodu rozbudzenia si pewnego naukowego zainteresowania. Przybrao ono form badania filologicznego i koncentrowao si na interpretacji antycznej filozofii greckiej. Co pewien czas krytyczne podejcie do tekstw antycznych przybierao na sile i pojawiay si autentycznie nowatorskie rozwizania trudnych problemw. Filozoficzne napicie w tym okresie, od IX do XV stulecia, zorientowane byo nie tylko na interpretacj chrzecijask (tak dogmatw, jak i filozofii greckiej), ale przybrao form wzgldnej autonomii filozoficznej. W okresie siedmiu wiekw trudno podzieli filozofi bizantyjsk na szkoy czy nurty, poniewa tylko niektre wybitne osobowoci nadaway kierunek i okrelay granice nurtu.

4.1. Pierwszy bizantyjski humanizm

W pocztkowym okresie wzgldnej autonomii filozofii bizantyjskiej jednym z waniejszych mylicieli by yjcy w Konstantynopolu Leon Matematyk (albo Filozof). Jego


dziea filozoficzne nie zachoway si do naszych czasw (z wyjtkiem Kompedium lekar-skiego), wszelako w owym okresie by on szeroko znany ze swej naukowej i matematycznej wiedzy. W dostpnych nam rdach historycznych przekazana o nim zostaa pewnaciekawa historia. Oto Arabski kalif Mamun (813833) obieca cesarzowi bizantyjskiemu Teofilowi pokan sum pienidzy i traktat pokojowy, jeli ten pozwoli Leonowi odwiedzi jego dwr. Jednake Teofil wola posa Leona do Tesalonik jako biskupa, anielidopuci do tego, aby ten wiedz o prawdziwych bytach przekazywa mia Arabom.

W krgu Focjusza (820891), patriarchy Konstantynopola, dominoway zainteresowania humanistyczne i encyklopedyczne. Focjusz by autorem synnej Biblioteki, zawierajcej streszczenia wielu dzie historycznych przeczytanych przez patriarch. Wypracowa on take wiele subtelnych definicji odnonie do problemu uniwersaliw. Genera (rodzaje) i species (gatunki) s jak ciaa, lecz nie s ciaami realnymi. Definiuj istot przedmiotw, same nie bdc definiowanymi. Rozwijaj sw substancj, ale jej nie konstytuuj. Focjusz prbowa wic pogodzi nominalizm z realizmem, nawizujc do koncepcji wypracowanej przez Platoskich komentatorw ze szkoy Ammoniosa.

Uczony, ktry urodzi si w Patras, acz znany jest jako Arethas z Cezarei (850925) stanowi typowy przykad bizantyjskiego erudyty. Jego dzieo i dziaalno nale do chrzecijaskiej apologetyki i interpretacji. Pisa on wiele komentarzy do dzie Platona, Arystotelesa, Euklidesa czy Diona Chryzostoma, wszelako bardziej waciwe jest uznawanie go za erudyt raczej anieli filozofa. W czasach cesarza Konstantyna VII Porfirogenety (913959) tendencje encyklopedyczne zostay podtrzymane i ulegy wzmocnieniu. Cesarz przejawia bowiem szczeglne zainteresowanie raczej prac intelektualn anieli rzdzeniem imperium.

4.2. Psellos i jego uczniowie (XIXII w.)

W czasach dynastii zaoonej przez cesarza Komnena w XI w., ycie duchowe przeywao prawdziwy rozkwit. Jeli pierwsza schizma midzy aciskim i wschodnim Kocioem miaa miejsce w czasach Focjusza, to teraz zakoczya si ona definitywnym rozdziaem obu Kociow. Uczelnia w Konstantynopolu zostaa poddana reorganizacji, a znakomity filozof Micha Psellos (10181078?) przej jej zarzdzanie. Psellos zosta mianowany

konsulem filozofw (hypatos tn philosophn) i powszechnie uwaa si go za najwaniejszego i najpodniejszego erudyt bizantyjskiego. W tym okresie pierwszy raz pojawiaj si w Bizancjum uczeni, ktrych gwnym zajciem jest filozofia wraz z teologi. Takimi uczonymi byli Psellos i Jan Italos. Psellos posiada bardzo rozleg wiedz i naucza antycznej filozofii greckiej. Jego znajomo staroytnych rde (Platona, Arystotelesa, stoikw, komentatorw Arystotelesa, Plotyna, Proklosa itd.) bya bezporednia, wszelako czy je z chrzecijaskimi dogmatami (przedstawionymi zwaszcza przez Grzegorza z Nazjanzu i Grzegorza z Nyssy). Ponadto pisa wiele prac powiconych retoryce, historii, matematyce, astronomii, okultyzmie, lingwistyce, etnografii, gramatyce, muzy


ce itd. czy on take wierzenia mistyczne z racjonalizmem i przystosowywa elementy neoplatoskie do chrzecijaskich prawd wiary. Przedkada Platona nad Arystotelesa, przekazujc t preferencj swoim studentom.

Ucze Psellosa, Jan Itallos (10231083?), poda drog neoplatonizmu (zwaszcza Proklosa), bdc zarazem pierwszym mylicielem, ktry prbowa krytykowa chrystianizm w duchu autonomicznym i filozoficznym. Cen, jak myliciel ten zapaci za swj neoplatonizm i krytycyzm wobec dogmatw chrzecijaskich, byo oficjalne potpienie. Jedenacie artykuw nauk Italosa zostao potpionych przez Koci 13 maja 1082 r. (w yciu liturgicznym Kocioa prawosawnego s one powtarzane w kad pierwsz sobot Wielkiego Postu). W caym XII stuleciu moemy odnale liczne spory dogmatyczne, ktre wywoao przywrcenie autonomicznej filozofii. Za tym klasycznym nurtem podao bardzo wielu filozofw. Wymieni tutaj mona komentatora Arystotelesa Michaa z Efezu, Teodora ze Smyrny i Eustratiosa z Nikei. Ten ostatni pisa wiele komentarzy do dzie Arystotelesa, ktre w redniowieczu tumaczono na acin. Eustratios by uczniem Italosa i rzecznikiem scholastyki oraz arystotelizmu. Ponadto w XI i XII wieku pojawi si ruch mistyczny, ktry domaga si powrotu do Pseudo

Dionizego i Maksyma Wyznawcy. Jego gwnymi przedstawicielami byli Symeon Nowy Teolog i Niketas Stythatos. Symeon by mistykiem i ascet, za jego najwaniejsze dzieo Hymn Boskiej Mioci, przedstawia nowy rodzaj teologii, skupiajcej si na osobistej mioci midzy Bogiem a czowiekiem. Ekstatyczny charakter tej teologii przygotowa hezychastyczn duchowo XIV w. w Tesalonikach, za jej mistycyzm w niektrych przypadkach podobny by do tego dowiadczenia religijnego, ktre stao si podstaw filozofii Plotyna. Natomiast Niketas Stythatos by mistykiem cnoty apatii, dla ktrego prawdziw nauk bya tylko nauka natchniona. Kolejnym wanym autorem XII stulecia by Mikoaj z Methone, ktry napisa krytyczne dzieo o Elementach teologii Proklosa, wiadczce o wzrastajcym w owych czasach zainteresowaniu tym ostatnim wielkim neoplatonikiem.

4.3. Filozofowie z Nikei (XIII w.)

Zdobycie Cesarstwa Bizantyjskiego przez aciskich krzyowcw w roku 1204 byo przyczyn rozkwitu literatury poza samym Konstantynopolem. I tak w Azji Mniejszej, a zwaszcza w Nikei, yli i pracowali filozofowie: Nikefor Blemmydes i Teodor II Laskarys. Teologiczne dzieo Nikefora Blemmydesa obejmuje rne przedmioty dogmatycznych sporw midzy wielkimi Kocioami Wschodu i Zachodu. Jego pisma o logice i fizyce s najwaniejszymi intelektualnymi osigniciami do dziaalnoci edukacyjnej tamtych czasw. Teodor II Laskarys natomiast, cesarz w Nikei (12541258), jest klasycznym przykadem monarchy owieconego, ktry czy swoje polityczne i socjologiczne zainteresowania z filozoficznymi badaniami nad jakociami bytw. Ruch filozoficzny w Nikei by ruchem przejciowym dla epoki Paleologw, kiedy to w pierwszej poowie XIII stulecia w Azji Mniejszej nastpi wielki rozwj, przygotowujcy ostatni bizantyjski renesans.


4.4. Filozoficzne i naukowe prdy (XIIIXIV w.)

W okresie Paleologw (12611453), czyli w ostatnich dwch stuleciach Cesarstwa Bizantyjskiego, dostrzec moemy odrodzenie filozoficznych i naukowych studiw, zwaszcza w dziedzinie astronomii.

Maksym Planudes (12551305) by mnichem, ktry szczeglnie interesowa si matematyk, nauczajc zarazem wszelkich dziedzin edukacji oglnej. Jako teolog broni on z pocztku unii obu Kociow, pniej jednak jego nastawienie zmienio si diametralnie. By on pierwszym bizantyjskim uczonym, ktry popiera zwizki z Zachodem. Przetumaczy wiele aciskich dzie z zakresu teologii i filologii, a ponadto, jako pierwszy, wprowadzi liczb zero do arytmetyki greckiej. Planudes i Jerzy Pachymeres byli dwoma waniejszymi przedstawicielami renesansu Paleologw, obok modszych od nich: Nikefora Chumnosa i Teodora Metochitesa.

Jerzy Pachymeres (12421310) by wanym bizantyjskim uczonym, teologiem, filozofem, historykiem i matematykiem, ktry bra udzia w wielu kocielnych i politycznych sprawach. Fakt, i zajmowa si filozofi Arystotelesa, zaowocowa wyborem tekstw filozofa, a take objanieniem wielu znaczcych definicji. Uproci on poza tym gsty styl Arystotelesa, a wiele jego dzie w formie manuskryptw kryo w dobie renesansu. W teologii stara si upowszechni subtelne rozrnienia Pseudo Dionizego Areopagity. Rozrnienie midzy wiedz noetyczn (inteligibiln) a mistyczn zostao zdegradowane do rozrnienia midzy wiedz zmysow a noetyczn. Przejcie do realnoci noetycznej jest, wedug niego, osigane z pomoc mistycznej niewiedzy i porednictwa Boej aski i darw.

Nikefor Chumnos (12501327) krytykowa antycznych filozofw: Platona, Arystotelesa i Plotyna, preferujc jednak filozofi Stagiryty. W swoim najbardziej znanym dziele O duszy przeciw Plotynowi odrzuci preegzystencj i metempsychoz dusz. Nie akceptowa take Platoskiego i Plotyskiego argumentu goszcego, e dusze pamitaj wiat inteligibilny, chocia uywa argumentacji Platona do wsparcia chrzecijaskiej wiary w zmartwychwstanie cia.

Przyjacielem i dyskutantem Chumnosa by take Teodor Metochites (1260/11332). W latach 13041328 by on pierwszym ministrem w Konstantynopolu, uczestniczc w zwizku z tym czynnie w yciu publicznym swego kraju. Posiadamy wiele autobiograficznych tekstw na temat jego ycia i dziaalnoci. Fakt, i zajmowa si on astronomi i kosmologi, doprowadzi go (zwaszcza po spotkaniu z nauczycielem astronomii Manuelem Bryenniosem) do napisania wielu naukowych dzie. Akceptowa on praktyczn uyteczno mechaniki z powodu jej relacji z astronomi i matematyk. Ponadto przeciwstawia si rnym orientalnym przesdom swych czasw, ktre miay korzenie indyjskie. Metochites zyska saw jako astronom, poniewa dokadnie przewidzia zamienie Soca i Ksiyca. W jego ksice Adnotacje i notatki gnomiczne (Hepomnema-tismoi kai semeioseis gnmikai) odnale mona odwoania do ponad siedemdziesiciu antycznych autorw greckich. Poczucie greckiej tosamoci oraz niepokj o przyszo Cesarstwa Bizantyjskiego zaznaczaj si bardzo intensywnie w jego pismach. Metochites


odby take debat z Chumnosem powicon kwestiom astronomicznym oraz skrytykowa filozofi Arystotelesa. Twierdzi on, i filozofia ta nie bya w caoci zgodna ani z nauk chrzecijask ani nawet z platonizmem.

Ucze Metochitesa, Nikefor Gregoras (12951359/1360), by rwnie erudyt w wielu dziedzinach, ktry stara si naladowa Platona w dialogu Florentios. Na polu kosmologii akceptowa on stoick teori Fatum (Heimarmene), co w podobnej formie powtrzyo si pniej u Jerzego Gemistosa Plethona. Ponadto jego krytyka teorii arystotelesowskiej, wymierzona w zachodni scholastyk, utorowaa drog sporowi midzy arystotelikami a platonikami, ktry trwa cae nastpne stulecie. Jego pogldy na moliwo wiedzy prowadziy do pewnego rodzaju agnostycyzmu, aczkolwiek nie by to cakowity sceptycyzm. Jego wiara w to, e nasza wiedza jest w istocie symbolem naszej niewiedzy, bya skierowana przeciwko sofistycznym argumentom, nie majc jednak na celu pomniejszenia znaczenia religii. Wspomniany wyej dialog Florentios nawizywa ironicznie do osoby Barlaama Kalabryjczyka, ktry przedstawiony w nim zosta jako powierzchowny sofista. Chocia cesarz bizantyjski odrzuci naukowe konkluzje Gregorasa co do kalendarza, to jednak zostay one zaakceptowane przez papiea Grzegorza XIII w roku 1578. Obok dziea historiograficznego pozostawi on nam take traktaty teologiczne, zwizane ze sporem hezychastycznym XIV w., ktre uczyniy ze zreszt powanego przeciwnika Grzegorza Palamasa.

4.5. Kontrowersja hezychastyczna (XIV w.)

Ruch hezychazmu zainicjowany zosta na Grze Athos przez dwch mnichw: Nikefora Kalabryjczyka i Grzegorza Synajt. Mnisi ci zaproponowali now koncepcj modlenia si, ktr nazwali naukow metod wzywania imienia Jezusa Chrystusa. Mnich podczas modlitwy powinien szuka takiego miejsca, w ktrym znajduj si moce serca. Ten rodzaj medytacji mona osign wwczas, gdy podbrdek trzyma si oparty na klatce piersiowej, kontrolujc w tym samym czasie oddech. Mnisi, ktrzy trwali w tego rodzaju medytacji, utrzymywali, i widzieli wielkie wiato, czyli chwa i wiato Boga. Wszelako praktyka ta moga przerodzi si w mechaniczn modlitw. Ponadto grecki mnich Barlaam Kalabryjczyk (12901350) zarzuci tej koncepcji, i prowadzi ona do absurdu, jakoby wiato Boe mogo mie posta materialn: nie moemy przecie postrzega niestworzonej wiatoci Boga naszymi cielesnymi oczyma.

Barlaam nie oddzieli istoty Boga od jego aktywnoci, tak jako robili to Grzegorz Palamas i hezychaci. Podajc za humanizmem myli greckiej, Barlaam by przekonany, e wiedza naukowa ma moc oczyszczenia naszych dusz, gdy prowadzi do poznania Boga i zjednoczenia si z Nim. Boski byt nie jest oddzielony od Jego aktywnoci, poniewa to wanie dziki tej aktywnoci mamy moliwo postrzegania Boga. Podtrzymujc tak postaw, Barlaam przeciwstawia si wszelkim mistycznym skonnociom i wzmacnia bizantyjsk scholastyk, bazujc na pismach Tomasza z Akwinu (traktaty ktrego krytykowa, uywajc Corpus Areopagiticum). Wielu filozofw opowiedziao si za koncep


cj Barlaama przeciw hezychastom, podobnie jak wczeniej uczynili to Nikefor Gregoras, Demetrios i Prochoros Kydonis, Manuel Kalekas, Jan Kyparissiotes i Grzegorz Akindynos. Charakterystyczne jest, i w epoce tej Akindynos i Demetrios Kydonis przetumaczyli najwaniejsze dziea Tomasza z Akwinu na jzyk grecki, propagujc zainteresowanie filozofi (szczeglnie Arystotelesowsk) i stajc si w ten sposb prekursorami renesansu.

Czoowym teologiem i filozofem ruchu hezychastycznego by biskup Tessalonik, Grzegorz Palamas (1296?1359/1360). Palamas prbowa obali argumenty Barlaama i jego zwolennikw. Mia on skonnoci do mistycyzmu i doszukiwa si w ruchu hezychastycznym elementw neoplatoskich (natomiast barlaamizm korzysta z Arystotelesowskiej i scholastycznej filozofii). Palamas broni hezychastycznej metody modlitwy, wierzc, e nasz intelekt nie znajduje si na zewntrz, ale wewntrz naszego ciaa. W opozycji do wszelkiego racjonalnego uprzedmiotowienia, stara si on broni istoty chrystianizmu, ktra opiera si, jego zdaniem, na mocach naszego serca. Postawa ta nie jest subiektywna, poniewa nawet jeli intelekt nasz znajduje si wewntrz naszego ciaa, to jednak musimy niejako wtoczy go do rodka. Tylko przez takie introwertyczne wtoczenie moemy dostpi zaszczytu konwersacji z Bogiem. Bg moe by postrzegany tylko jako wiato w sercu. To wiato nie jest materialne, poniewa istota Boga i jego aktywno s czym rnym. Do tej aktywnoci powinno by wliczone wiato z gry Tabor, ktre wychodzi niejako z Boej istoty. Ani spekulatywne argumenty, ani geometryczne dowody nie mog pomc w komunikowaniu si z Bogiem. Jego istota jest niepojta, w zwizku z czym zwolennicy hezychazmu mog mie autentyczne dowiadczenie religijne tylko dziki asce Boej.

Innym teologiem i filozofem, podajcym mistyczn ciek Palamasa, by Mikoaj Kabasilas (13201371). W swych dwch gwnych dzieach O yciu w Chrystusie i Interpretacja boskiej liturgii nawizywa on do Symeona Nowego Teologa, Maksyma Wyznawcy, Pseudo Dionizego, a nawet Orygenesa. Wierzy w istnienie pewnego rodzaju empirycznej wizi z Bogiem, wszelako nie by zainteresowany ekstaz czy jakim innym mistycznym dowiadczeniem religijnym. Zakada on, i kady czowiek jest ju powicony, poniewa Bg wczeniej komunikowa si z nasz natur. Gwn cech tego personalistycznego spirytualizmu bya pewna forma mistycyzmu.

4.6. Platonicy przeciw arystotelikom (XV w.)

Jak podkrelalimy wyej, ruch hezychastyczny doprowadzi do zarysowania si wielu istotnych przeciwiestw midzy platonizmem a arystotelizmem, chocia nie miay one jakiego szczeglnie intensywnego charakteru. Przesank motywujc odwoywanie si do dwch wielkich antycznych filozofw greckich bya teoria wiedzy. Z jednej strony Palamas uywa Arystotelesowskiej terminologii, cho by on ostatecznie bliszy neoplatoskiemu mistycyzmowi i Platoskiej intuicji. Z drugiej strony Barlaam by natomiast zadeklarowanym arystotelikiem, preferujcym scholastyk racjonaln. Antypalamici byli tymi mylicielami, ktrzy jako pierwsi postawili takie pytania, jak: Kto jest bliszy


wierze chrzecijaskiej Platon czy Arystoteles? Ktry z nich by wikszym filozofem? Ktry z nich bardziej zasuguje na studiowanie? W tym pnym okresie sporw filozoficznych gwnymi protagonistami byli przede wszystkim dwaj wielcy mowie: Jerzy Gemistos Plethon i jego przeciwnik Jerzy Scholarios Gennadios.

Jerzy Gemistos Plethon (1360?1452) by ostatnim wielkim filozofem Bizancjum przed jego upadkiem. W jego pismach odnale moemy silne poczucie greckiej tosamoci. Bra on udzia w Soborze we Florencji i w Ferrarze (14381439) razem z cesarzem Janem VIII Paleologiem. Janowi VIII towarzyszy Plethon oraz jego uczniowie: Jan Bessarion i Jerzy Scholarios. We Florencji Plethon jako wiecki uczony nie odegra wikszej roli w dyskusjach nad zjednoczeniem greckiego i rzymskiego Kocioa. Zaoy on jednak tymczasow szko, by naucza w niej doktryn Platona. Plethon by tym mylicielem, ktry zasadniczo upowszechni znajomo Platona w wiecie Zachodu, gdzie przez stulecia dominowa gwnie autorytet Arystotelesa. Jeden z mecenasw we Florencji Cosimo de Medici uczszcza na te wykady, zakadajc pniej Akademi Platosk (Academia Platonica) w roku 1459. W uczelni tej dziaali tacy uczeni, jak Marsilio Ficino i Pico de la Mirandola.

Dziea Plethona obejmuj ogromn liczb mniejszych traktatw, dotyczcych bardzo rnych kwestii. We Florencji napisa on sw sawn ksig O rnicach (De differen-tiis), ktra przedstawia opis rnic pomidzy Platosk a Arystotelesowsk koncepcj Boga. Take przed podr do Florencji przygotowa znaczc ksig pod tytuem Zapis Praw. To wanie ta ksiga zostaa pniej wrzucona w ogie przez Jerzego Scholariosa (pniejszego Gennadiusa II Patriarch Konstantynopola), ktry namwi take cesarza bizantyjskiego Manuela II Paleologa, by ten potpi Plethona w Mistrze (Peloponez). Jednake Plethon pozosta sawny wrd swych wspczesnych nawet po owym potpieniu przez patriarch. Dzieo Plethona De differentiis byo przyczyn podzielenia si uczonych na platonikw i arystotelikw nie tylko w Bizancjum, ale take w Italii. Gdy bowiem Georgios Scholarios uczyni pierwszy krok, by broni Arystotelesa, wwczas Plethon napisa w odpowiedzi na pewne trudnoci antyarystotelesowski traktat w dwch listach do Bessariona. Po tych wydarzeniach spr rozpowszechni si na dobre: Teodor z Gazy i Andronikos Kallistos, dwaj najbardziej znani arystotelicy tej epoki, a take Jerzy z Trebizondy i jego brat Andrzej, Theofanis z Medei (ktry zmar w 1480 r.) oraz Micha Sofanios (ktry zmar pniej w 1570 r.) podjli si obrony Arystotelesa. Natomiast Micha Apostolis, Gianandria, Mikoaj Perottus i Jan Apostolis wzili stron Plethona. Sam Bessarion zosta platonikiem i napisa dzieo, w ktrym wyrazi swoj sympati dla filozofii Platona. Wszystkie te spory mogy prawdopodobnie zapewni Platonowi uznanie w Italii, wszelako po upadku Konstantynopola to arystotelizm utrzyma si jednak na dawnym, bizantyjskim obszarze geograficznym.

Plethon przygotowa program filozoficzny dla spoecznego i politycznego zreformowania swego kraju. Jakkolwiek program ten bazowa na ideale spoeczestwa, nie zosta jednak doceniony ani na Peloponezie, ani w Mistrze, gdzie filozof mieszka przez wiksz cz swego ycia. Jego teologia i ontologia zakadaj determinizm metafizyczny, chocia przyjmuje si tu rwnie, i czowiek utrzymuje swoj wolno za spraw


rozumnej czci swej duszy. Czowiek i jego dusza znajduj si pomidzy wiatem inteligibilnym a zmysowym. Etyka Plethona zawiera rozbudowan teori cnt, w ktrej odnale mona cztery gwne cnoty platoskie przedstawione w wielu rozrnieniach. Jego teorie antropologiczne, spoeczne i etyczne, jak rwnie jego platonizm, wywary ogromny wpyw nie tylko na kultur jego kraju, ale take na ca europejsk kultur renesansu.

Jerzy Scholarios (14051468) urodzi si w Konstantynopolu i, jako Gennadios II, zosta pierwszym chrzecijaskim patriarch po upadku Bizancjum i zniewoleniu kraju przez Turkw. Przetumaczy wiele naukowych dzie z aciny na grek, by take wielbicielem Tomasza z Akwinu i Arystotelesa. Oczywicie akceptowa arystotelizm w takim stopniu, w jakim ten pozostawa w zgodzie z wiar chrzecijask. W wielu tekstach walczy on z Plethonem i jego neoplatonizmem. Niezalenie od swego upodobania do teologii aciskiej, nie podj nigdy prby stosownej adaptacji filozofii scholastycznej. By przede wszystkim zwolennikiem Grzegorza Palamasa, ktry po soborze we Florencji nie mg zgodzi si na uni obydwu Kociow. Gdy zmar w 1468 r., zyska saw ostatniego wielkiego przedstawiciela bizantyjskiej erudycji, a take mdrca, ktry bra czynny udzia w duchowych i politycznych wydarzeniach ostatnich godzin Bizancjum.

5. Filozofia bizantyjska i filozofia aciska

W okresie redniowiecza filozofia, szczeglnie logika, uznawana bya za suebnic teologii. Ten pogld nie dominowa jednak w Bizancjum, gdzie filozofia zarwno na polu teoretycznym, jak i praktycznym zachowaa pen autonomi w swych relacjach z teologi. Jeli chodzi natomiast o filozofi na Zachodzie, to scholastyka rozprzestrzeniaa si tam wszdzie, zwaszcza po XI w. Wikszo dzie Platona nie bya znana na Zachodzie przed renesansem. aciscy filozofowie chrzecijascy czynili uytek z tekstw Arystotelesa, szczeglnie z Organonu. Arabskie tumaczenia Arystotelesa byo szeroko rozpowszechnione i to wanie poprzez aweroistyczny arystotelizm prbowali aciscy teologowie wspiera dogmaty chrzecijaskie. Filozoficzne i teologiczne dziea Tomasza z Akwinu (XIII w.) opieray si logice arystotelesowskiej. Oczywicie wielu filozofw i teologw, ktrych mona nazwa mistykami, pojawio si na Wschodzie, w chwili gdy filozofia Plotyna poprzez niektre aciskie przekady z Mariusza Wiktoryna trafia do Augustyna. Wszelako anonimowo, jak dugo cechowaa si filozofia Plotyna, sprawia, e jego idee yy przez wieki zamaskowane w teoriach innych co miao zreszt znaczcy wpyw na zachodnie redniowiecze. Corpus Areopagaiticum i Komentarze do niego napisane przez Maksyma Wyznawc, ktre zostay przetumaczone na acin w IX w. przez Jana Szkota Eriugen, okazay si najbardziej efektywnymi narzdziami neoplatoskiej dyfuzji. Ju pod koniec VI w. jzyk zacz utrudnia kontakty kulturowe midzy aciskim Zachodem a greckim Wschodem. Zdobycie Konstantynopola przez krzyowcw w 1204 r. znacznie powikszyo luk pomidzy aciskim a bizantyjskim wiatem. U Bizantyjczykw rozwin si pewien kompleks wyszoci: w swej arogancji


uznali oni bowiem, e wszyscy oprcz nich s barbarzycami. Grecki Wschd do XIII w. nie popiera zachodniego rozwoju. Pamita przy tym trzeba, i aciscy filozofowie (pomijajc Augustyna i paru innych mylicieli) nie wypracowali jakich szczeglnie imponujcych teorii. Jednake wraz z wiekiem XIII kontakty ulegaj zwielokrotnieniu. To, i Bizantyjczycy przechowywali wiele antycznych tekstw greckich, sprawiao, e liczni zachodni badacze przybywali na Wschd w poszukiwaniu manuskryptw.

W XIV w. pojawio si wielu uczonych, ktrzy byli zwolennikami zjednoczenia obydwu Kociow. Wymieni tutaj mona takich mylicieli, jak Maksym Planudes, Demetrios i Prochoros Kydones. Tumaczyli oni na jzyk grecki dziea Augustyna, Anselma i Tomasza z Akwinu (Summa Theologiae). Wpyw myli aciskiej i odporno na ni s widoczne w ruchu hezychazmu oraz sporze midzy zwolennikami i przeciwnikami tomizmu. Plethon i Scholarios, kady z obranej przez siebie perspektywy filozoficznej, rozwijali kontakty z acisk i porednio take arabsk tradycj. Plethon zaproponowa tradycji aciskiej sw wasn interpretacj Platona, wywierajc w ten sposb ogromny wpyw na woski humanizm. Natomiast Scholarios przetumaczy i skomentowa dziea Akwinaty, adaptujc przy tym scholastyczn metod argumentacji, cho pozostawa take wielbicielem Grzegorza Palamasa. Bessarion, ucze Plethona, zosta kardynaem Kocioa katolickiego po upadku Konstantynopola (1453 r.) i chocia w sporze midzy platonikami oraz arystotelikami zamierza pocztkowo by rozjemc w dyskusji, sta si w kocu platonikiem, piszc w jzyku aciskim synne dzieo skierowane przeciwko arystotelizmowi (Adversus Calumniatorem Platonis). Jednak pomimo wszystkich tych licznych kontaktw, Bizancjum pozostawao zamknite na Zachd prawie do koca swego istnienia. Z drugiej strony podkreli trzeba, e Bizancjum wywaro zapadniajcy wpyw na Zachd, nawet jeli wczeniej wymuszona migracja greckich uczonych towarzyszya upadkowi Cesarstwa Bizantyjskiego.

6. Zgodno pomidzy platonizmem i arystotelizmem w Bizancjum

Jak wspomnielimy wyej, gwnym czynnikiem ksztatujcym myl patrystyczn bya filozofia antycznej Hellady. Wiadomo przy tym rwnie, i filozofia grecka pozostawaa podna a do VI w., kiedy to bizantyjski cesarz Justynian rozwiza dziaalno Akademii platoskiej w Atenach. Nauki dwch wielkich antycznych filozofw, Platona i Arystotelesa, przedostay si do filozofii bizantyjskiej za porednictwem nie tylko myli patrystycznej, ale take oryginalnych tekstw. Bizantyjscy filozofowie tworzyli komentarze do historycznych tekstw platoskich i arystotelesowskich, w wyniku czego dysponowali niemal pen wiedz na temat tradycji dawnych komentatorw tyche korpusw. Oglnie rzecz ujmujc, Bizantyjczycy rozwijali chrzecijask filozofi wedug logiki arystotelesowskiej, jako podstaw przyjmujc przy tym pewne elementy metafizyki platoskiej. Komunaem jest dzisiaj stwierdzenie, e Bizantyjczycy wykorzystali raczej naukow wiedz Arystotelesa oraz jej logiczne zastosowanie anieli arystotelesowsk metafizyk. Rwnie dobrze wiadomo, e komentatorzy bizantyjscy przejli mistyczn i intuicyjn


cz filozofii platoskiej w sposb podobny do tego, w jaki bya ona kontynuowana w neoplatoskich pismach Plotyna, Jamblicha, Proklosa i Damaskiosa. Jednake charakteryzowanie Bizantyjczykw jako platonikw, arystotelikw czy te neoplatonikw nie jest zgodne z dzisiejsz koncepcj filozofii bizantyjskiej (IXXV w.). Badania ostatnich dekad XX w. pozwoliy doj do wniosku, e w tych siedmiu wiekach uksztatowaa si wzgldna autonomia filozofii bizantyjskiej.

Naley take zauway, e w redniowieczu dialogi Platona (w przeciwiestwie do tekstw Arystotelesa, znanych gwnie za spraw tumacze arabskich) nie byy szeroko znane na Zachodzie. Inaczej rzecz miaa si jednak w Bizancjum, gdzie dziea obu wielkich filozofw greckich byy szeroko dostpne. Tak wic platonizm, a zwaszcza neoplatonizm, czsto prowadzi do tendencji heretyckich, spotykajc si z potpieniem ze strony Kocioa (przykadem mog by tutaj Jan Italos czy Eustratios z Nikei), mimo i pozostawa on rwnie w pewnych zwizkach z arystotelizmem. Jest to wanie gwna przyczyna tego, e nie wyksztacia si scholastyka bizantyjska, jak miao to miejsce w przypadku Zachodu. W Bizancjum filozofia chrzecijaska opieraa si na obu najwaniejszych nurtach filozoficznych antycznej Hellady. Przekonanie o zgodnoci midzy platonizmem a arystotelizmem dominowao w greckim wiecie wschodnim. By to kierunek interpretacyjny akceptowany przez prawie wszystkich mylicieli, take takich greckich komentatorw pogaskich, jak yjcy w pierwszych wiekach chrzecijastwa Porfiriusz, Temistios i Simplikios. Rwnie pniejsi komentatorzy, Filoponos, Stefanos, David i Elias, byli tego samego zdania. Ojcowie greccy uwaali Platona i Arystotelesa za zgodnych co do istoty swych nauk, lecz rnicych si co do metody.

Idea niezgodnoci pomidzy Platonem a Arystotelesem pojawia si w Bizancjum dopiero po XIII w., kiedy to zacieniony zosta zwizek z acisk myl Zachodu. I tak Scholarios w XV w. promowa arystotelizm w jego awerroistycznej i tomistycznej postaci, wierzc, e by to nowy ruch ideowy (dla Bizantyjczykw by on zreszt nowy, poniewa wywodzi si z jednowymiarowej interpretacji antycznej filozofii greckiej). Z drugiej za strony, Plethon skania si ku platonizmowi, a lektura jego dzie we Florencji (zwaszcza tekstu O rnicach) sprawiaa, i platonizm uwaany by za rewolucyjny w wiecie aciskim. W redniowiecznej Europie Zachodniej Platon cieszy si saw filozofa intuicyjnego, reprezentujc mistyczn drog poznania Boga. O ile przeciwstawiano to arystotelesowskiej ratio, o tyle mona tutaj mwi o jednowymiarowej interpretacji antycznego ducha greckiego. Plethon zna wietnie nauki Arystotelesa i Platona, tak jak jego przeciwnik, Jerzy Scholarios. Sytuacja taka przyczynia si do tego, i tumaczenia aciskich tekstw scholastycznych nie wywary adnego wpywu na filozofi bizantyjsk, ktra zdya ju uksztatowa swj sposb filozofowania.

7. Gwne tematy filozofii bizantyjskiej

Arystotelesowska logika stosowana bya przez bizantyjskich filozofw w celu wyraenia metafizyki platoskiej i chrzecijaskiej. Wszelako prby te nie byy szczeglnie owocne.


Ontologia zwizana bya z metafizyk, tj. cigym pytaniem o pierwszy byt. Wszelkie stworzone rzeczy maj za swj pocztek niestworzony byt, jakim jest Bg. Za nami umieci trzeba stworzenie ex nihilo, podczas gdy strach przed mierci i brakiem istnienia umieci naley przed nami. Z tego te wzgldu metafizyka bizantyjska koncentrowaa si na egzystencji, a nie na bycie. Personalistyczna teoria pojawia si szczeglnie wyranie w opisie relacji midzy Bogiem a czowiekiem. Czowiek jest celem Stworzenia i z jego powodu ocalone maj by wszelkie rzeczy stworzone. Ludzka duchowo ma swj pocztek w Bogu i do Boga musi powrci. Wolno i pierwotna przemiana s jednoczenie darem i przeklestwem ludzkoci, poniewa s one przyczyn wszelkiego za na wiecie. Wolno nie uniewania Opatrznoci boskiej, ktra si sw wykorzystuje wszdzie. rdem wszystkiego jest Bg, peen dobra i mioci dla istot ludzkich. Boska istota jest niezrozumiaa, a Boskie dziaania s rodkiem do stworzenia. Te dziaania s take nasz jedyn drog do tego, by poczu i zrozumie nasz osobist relacj z Bogiem, przy jednoczesnym zachowaniu naszej indywidualnej egzystencji.

7.1. Postawa wobec logiki

W wiecie aciskim stosowanie logiki arystotelesowskiej wpywao na rozwj scholastycznej metody argumentacji. W Bizancjum podobna ewolucja nie pojawia si, poniewa logika nie bya rozlegle stosowana w celu wsparcia dogmatw chrzecijaskich i naukowego ich badania. Arystoteles by znany jako autorytet w dziedzinie logiki, ale do XII w. dostp do jego logiki by jedynie poredni (poprzez Isagog i Komentarze do Kategorii Porfiriusza). Jak wiadomo, z trzech kwestii poruszonych w pierwszym ustpie Isagogi Porfiriusza wywodzi si synny problem uniwersaliw. W redniowiecznej filozofii aciskiej oraz w filozofii bizantyjskiej proponowano rne rozwizania tego problemu. W Bizancjum logika bya stosowana w systemie edukacji, a take odgrywaa wan rol w filozoficznych rozprawach (np. Pachymeresa, Blemmydesa i Scholariosa). Ju przed wiekiem IX Bizantyjczycy nauczali podstaw logiki i studiowali je. W istotnym okresie filozofii bizantyjskiej (IXXV w.) znale moemy wiele podrcznikw logiki i komentarzy do Organonu, chocia nie zakaday one jakiego logicznego opracowania, ktre mogo zmierza do filozoficznych bada i teologicznych systematyzacji.

7.2. Metafizyka

Filozofia Bizantyjska zawsze odwoywaa si do tego, co jest poza dowiadczeniem i natur, do istnienia Boga i prawdziwego bytu. Ojcowie chrzecijastwa dostosowali platosk rnic midzy wiatem rozumowym i zmysowym do rnicy midzy stworzeniem (gdzie nale oba rozumowy i zmysowy) i bytem niestworzonym. Pragnienie uchwycenia tego, co niewidzialne, ju to przez logos (sposb dyskursywny), ju to przez wiar, charakteryzuje ca metafizyk bizantyjsk. Termin metafizyka utworzo


ny zosta przypadkiem, kiedy to Andronikos z Rodos, wydajc dziea swojego mistrza, Arystotelesa, umieci po Fizyce Arystotelesa ksigi filozofii pierwszej (Meta ta physi-ca = po albo: ponad fizyk). Cay okres Wschodniorzymskiego Cesarstwa wyznacza pragnienie poznania Boga poprzez ustalenie, czy znaczeniem arystotelesowskiej filozofii pierwszej jest ontologia, czy te raczej platoskie i neoplatoskie rozumienie tego, co jest ponad natur i bytem.

7.2.1. Pojcie Boga

Podczas gdy dla staroytnych Grekw, a zwaszcza dla Platona i Arystotelesa, Bg musia cechowa si niezmiennoci, patrystyczna i bizantyjska myl przyjmuje koncepcj Boga aktywnego. Bg jest osobow hipostaz nie tylko substancji swojej, ale take bytu w ogle. Nieustanny proces kreacji wiadczy o przychylnoci i szczodroci Boga: za procesem tym odnajdujemy Demiurga i Stwrc, ktry stworzy wiat zmysowy tylko ze swej mioci. Konieczno nie jest czynnikiem wystarczajcym do kreacji wiata, w takim stopniu jest nim bowiem spontaniczna mio. Wiedzy o Bogu nie uwaano za osigaln drog rozumow, z wyjtkiem paru prb ustanowienia racjonalnej argumentacji na rzecz istnienia Boga (np. Grzegorz z Nyssy czy Jan z Damaszku). Tym, co moemy pozna, jest nie tyle istnienie Boga, co raczej Jego dziaania.

Oprcz neoplatoskiego i scholastycznego podziau naszych metod, obejmujcego poznanie via affirmationis, via negationis et via eminentiae (sposb przypisywania Bogu przymiotnikw w stopniu najwyszym), osignicie wiedzy o Bogu umoliwia take droga apofatyczna, zgodnie z ktr Bg jest ponad bytem (czyli nie jest ani bytem, ani nie bytem). Taki teologiczny apofatyzm ma swoje rda (pomijajc neoplatonizm) w dzieach PseudoAeropagity (V w.). Tak wic racjonalne podejcie do kwestii poznania Boga nie rozwino si, mimo prb podjtych przez Psellosa i innych. Idea Boga uznana zostaa za wiedz, ktra wykraczajc poza ratio i z tego wzgldu, nie moe by opisania przez adne logiczne argumenty.

7.2.2. Pojciowy realizm Bizantyjczykw

Neoplatoski filozof Porfiriusz postawi w swojej Isagodze trzy nastpujce pytania: 1. Czy rodzaje i gatunki s istniejcymi substancjami, czy moe istniej tylko

w umyle?2. Czy maj one cielesn posta, czy s bezcielesne?3. Czy ich istnienie jest oddzielone od zmysowych obiektw, czy moe istniej

tylko w nich?Dziki aciskiemu tumaczeniu Isagogi przez Boecjusza pytania Porfiriusza wkrt

ce dotary na Zachd. Pytania te doprowadziy do pojawienia si synnego problemu uniwersaliw, ktry zajmowa najwiksze umysy redniowiecznego Zachodu.


W rzeczywistoci gwnym i najwaniejszym pytaniem spord wymienionych wyej trzech pyta, jest pytanie pierwsze: czy idealne i abstrakcyjne obiekty maj istnienie realne. Problem uniwersaliw nie przybra w Bizancjum rozmiarw takiego sporu, jak to miao miejsce na Zachodzie. Niemniej wielu filozofw bizantyjskich udzielio pierwotnie odpowiedzi zgodnych z aleksandryjskimi, neoplatoskimi komentarzami do Arystotelesa. Nastpnie za zaznaczy swj wpyw wyksztacony na Zachodzie podzia na realizm i nominalizm. Po jednej stronie stanli tedy zwolennicy Papiea i powszechnej formy religii, po drugiej wieccy uczeni, ktrzy opowiadali si za feudalizmem i wzrostem indywidualizmu w miastach. W pierwszym obozie prym wid platoski (jak sdzono) realizm, zgodnie z ktrym uniwersalia istniej rzeczywicie. W drugim obozie broniono arystotelesowskiego nominalizmu pierwszej substancji, zgodnie z ktrym uwaano byty szczegowe i indywidualne za jedyne prawdziwe. Mimo i pierwszej substancji w sensie arystotelesowskim przyznawano w Bizancjum pewien priorytet, to jednak niepodobna odnale tu nominalistycznego rozwizania, odkd uniwersalia nie s rozwaane jako pojcia naszych umysw (flatus vocis). Ponadto jak podkrelalimy wyej Bizantyjczycy nie traktowali platonizmu jako pozostajcego w sprzecznoci z Arystotelesem i wanie z tego powodu preferowali oni rozwizanie aleksandryjskich neoplatoskich komentatorw Arystotelesa, ktrzy czyli osignicia obu tych wielkich filozofw.

Wedug filozofw bizantyjskich pojcia oglne, uniwersalia, nie s wczeniejsze od szczegw (pro ton pollon) w umyle Stwrcy jako jego archetypy dla stworzenia wiata. Tak wic nie mog one tkwi w tych szczegach (en tois pollois), nieodczne od zmysowych, konkretnych obiektw wiata naturalnego jako Arystotelesowska forma w materii (enylon eidos) tudzie pierwsza substancja (prote ousia). Pojcia oglne odnosz si do poj szczegowych (epi tois pollois kai ennoematika). Ta ostatnia linia interpretacji przewija si przez cay okres bizantyjski. Szczeglnie widoczna jest ona w tekstach Jana Italosa, Eustratiosa z Nikei, Nikefora Blemmydesa, a nawet u Jerzego Scholariosa (aczkolwiek nie u Plethona). Bizantyjskie rozwizanie problemu uniwersaliw okreli mona mianem pojciowego realizmu, poniewa adna z tendencji (ani nominalistyczna, ani realistyczna) nie okazaa si ostatecznie tendencj dominujc.

7.3. Byt stworzony i niestworzony

Niestworzony Bg, bdcy przyczyn wszystkiego, stworzy byty nowe (ktsimata). Charakterystyczny dla filozofii greckiej podzia na byty rozumowe i zmysowe zosta wczony w obrb bytw stworzonych, ktre cechuje zmienno i ontologiczna jednorodno. Stworzenie wyania si ex nihilo lub z niebytu. Jedynym stwrczym bytem, ktry sam nie zosta stworzony, jest Bg. Wszystko, co nie jest Bogiem, jest stworzone. Cae stworzenie wyania si ze spontanicznego aktu mioci Boej. Wszelkie stworzenie jest zniszczalne: ma swj pocztek i kres. Jedyn przyczyn i jedynym kresem jest przy tym Bg. Stworzenie nie powstao jednak dziki istocie Boga, ale dziki jego dziaalno


ci. Tylko poprzez Jego energie pozna moemy Boga, co jest te powodem niepoznawalnoci Boskiej istoty. Sam w sobie Bg jest niepojty. Kady byt stworzony pochodzi z boskiej aktywnoci, a nie z jakich archetypw czy modeli znajdujcych si poza Bogiem. Zasady formujce (oi logoi tn ontn) czy przyczyny rodne (oi spermatikoi logoi) pozostaj w cisym zwizku z Wol Bo. Boskie idee ani nie maj wasnej substancji, ani nie s jakim hierarchicznym systemem przed i poza Demiurgiem. Filozofowie bizantyjscy podali zatem drog neoplatosk, w szczeglnoci opowiadajc si za plotyskim ujciem tego problemu (Enneady V 9, V 1 i V 8), zgodnie z ktrym boskie idee istniej wewntrz intelektu Boga. Widzimy tutaj jednak pewn rnic midzy platoskim czy neoplatoskim dogmatem, umieszczajcym idee w intelekcie Boga (m.in. Fojusz, Arethas, Psellos), a patrystycznym uznaniem zasad formujcych si wewntrz energii i woli Boga (m.in. Maksym Wyznawca, Grzegorz Palamas).

Akt stworzenia, pojmowany jako wolne i spontaniczne dziaanie, przeciwstawiany jest moliwoci pochodzenia wiata z koniecznoci. Pojcia trafu, zmiany i wzgldnoci pojawiy si w wiecie stworzonym dziki wolnej woli Boga. wiat ma swj kres i pocztek. Rwnie historyczny fakt Wcielenia jest punktem przeomowym, ktry czy nas z historyczn i eschatologiczn przyszoci bytw stworzonych. Koo historycznego i naturalnego czasu zostao zamane przez wzgldno bytw stworzonych wobecniestworzonego bytu, jakim jest Bg. Akt stworzenia jest cigy: spjno wiata utrzymywana jest przez bosk Opatrzno, ktra ma charakter osobowy i niedeterministyczny. Ostatecznie istnieje pewien szczeglny zamys, kryjcy si za stworzeniem bytw. Jest nim mianowicie ich deifikacja tudzie przebstwienie (theosis), ktre okazuje si by eschatologicznym i teleologicznym pocztkiem caej natury, a take ludzkiej historii.

7.4. Teoria etyczno estetyczna

Etyka w bizantyjskiej teologii i filozofii bya cile zwizana z estetycznym aspektem ludzkiego postpowania. Gwny wysiek etyki bizantyjskiej koncentrowa si na transformacji wszystkich ludzkich namitnoci w celu uformowania zdrowego bytu ludzkiego. Poprzez kolejne etapy oczyszczenia (katharsis), owiecenia (phtismos) i przebstwienia (thesis) czowiek nabywa mia peni swojego osobowego ycia. Jednak Bg jest take piknem i wiatem, za dziki Jego wizji, ludzie staj si dostojniejsi i zdrowsi. Czowiek zwraca swoj dusz i umys ku Bogu, oczekujc zbawienia. Bizantyjscy mnisi (zwaszcza mistycy) opracowali pewn sztuk ycia, ktra wzorowana bya gwnie na ywocie Chrystusa, ale rwnie Sokratesa. Centralnym aspektem owej sztuki ycia bya duchowa asceza. Korzystao z niej wielu bizantyjskich filozofw i Ojcw Kocioa. Duchowe wiczenia zyskay przy tym du popularno nie tylko wewntrz ruchw religijnych, ale take w rnych szkoach filozoficznych, poczwszy od czasw pnego antyku. Wraz z pocztkiem ruchu monastycznego za czasw w. Antoniego i w. Pachomiusza (IV w.) wiele praktyk o zamyle etycznym i estetycznym zaniko. Mistyczni pisarze i racjonalni


uczeni opracowali mnstwo programw edukacyjnych ju to dla mnichw i kleru, ju to dla wszystkich obywateli stanowicych cz greckiej i chrzecijaskiej kultury.

Po zamkniciu szkoy neoplatoskiej w Atenach przez Justyniana (529 r. p.n.e.) owe duchowe wiczenia rozpowszechniy si, stajc si dla wielu wyksztaconych osb swego rodzaju order de jour. Tak wic oprcz ugruntowanego wyksztacenia chrzecijaskiego, filozofowie bizantyjscy do czasw Plethona wypracowywali systemy wychowawcze opierajce si na platoskim podziale cnt i arystotelesowskiej zasadzie zotego rodka. Greckie i chrzecijaskie wiczenia etyczne zawarte byy w programie nauczania, a na celu miay przede wszystkim pikno ludzkiego ycia. Wiele bizantyjskich prb stworzenia systemu etycznego (niekoniecznie w formie scientia moralis, jak na redniowiecznym Zachodzie z wyczeniem practica moralis) przyjmowao za sw podstaw Etyk Nikomachejsk Arystotelesa (np. Micha z Efezu, Eustratios z Nikei, Grzegorz Pachymeres, Micha Psellos, Nicefor Blemmydes, Teodor Metochites) tudzie platoski podzia na cztery cnoty kardynalne (powcigliwo, odwaga, sprawiedliwo, roztropno). Zazwyczaj teorie etyczne w filozofii bizantyjskiej bazoway take na teoriach metafizycznych. Tak byo w wypadku Plethona, ktrego traktat O cnocie jest przykadem tego, w jaki sposb wspominane systemy etyczne wizay si z odkryciem neoplatonizmu w renesansie, oraz tego, jak duy wpyw wywary one na sformuowanie takich poj, jak homo signorale czy homo universalis, ktre byy faktycznym odkryciem indywidualizmu.

7.5. Antropologia filozoficzna

Bizantyjska antropologia skupiaa si na czowieku pojmowanym jako obraz i podobiestwo Boga, z czym wizaa si okrelona koncepcja siy ludzkiej duszy, ducha i wolnej woli. Tak wic czowiek zosta wybrany przez Boga do panowania nad materi wiata. Cige ksztacenie jego duchowych i psychicznych zdolnoci oraz cnt pozwala mudozna nie tylko szczliwoci, ale take przebstwienia (thesis). Ludzie podajcy zawzorem Jezusa Chrystusa mog przezwyciy mier i mie nadziej na zmartwychwstanie. Platoskie, neoplatoskie i Orygenesowe podgldy na preegzystencj dusz, podobnie jak koncepcja metempsychozy w ogle, zostay zdecydowanie odrzucone. Rwnie dualizm i manichejskie dwuwadztwo nie znalazy uznania w filozofii bizantyjskiej. Wszystkie dusze mog popa w z zmienno, ale te wszystkie s z natury niemiertelne dziki relacji z Bogiem. O ile za czowiek zachowuje tutaj osobowy kontakt z Bogiem, o tyle to personalistyczne podejcie jest istotn rnic midzy chrzecijastwem a cywilizacj grecko rzymsk. Zaznaczmy przy tym, e personalistyczna teoria czowieka zostaa rozwinita przez modyfikacj terminu hipostasis, ktry doczasw Plotyna znaczy tyle co natura czy istota. Greccy Ojcowie utosamiali wtermin z terminem osoba czy te sposb istnienia, fundujc tym samym ontologi personalistyczn. Najoglniej rzecz ujmujc, filozofowie bizantyjscy opowiedzieli sizapatrystyczn i chrzecijask antropologi, goszc deifikacj, ekstaz i mioBoga.


7.5.1. Miejsce czowieka w wiecie

Wraz z powstaniem chrzecijastwa czowiek oraz jego przeznaczenie umieszczone zostay w centrum Wszechwiata. Chrzecijastwo z powodu swojego antropocentryzmu miao charakter zgoa odmienny od neoplatonizmu. Oczywicie neoplatonizm przyznawa czowiekowi wysok pozycj w wiecie, wszelako nie dopuszcza stanowiska, e to czowiek jest celem wszystkiego. Stanowisko takie zapanowao pod wpywem pogldw goszonych przez Ojcw Kocioa. Czowiek, bdcy w stopniu najwyszym zamysem caego stworzenia, przybra rol protagonisty.

Dla Grzegorza z Nyssy na przykad czowiek by zwieczeniem stworzenia, jego panem i krlem. Przeznaczeniem stworzenia byo poznanie przez czowieka i powtrne ufundowanie praporzdku duchowego. Antropologiczne napicie stao si istotow podstaw wiatopogldu ery chrzecijaskiej, pozostajc w cisym zwizku z okrelon metafizyk. Ludzie zyskali wiadomo historycznej jednorodnoci i uznali histori zbawienia za miar wszystkich rzeczy. Wszystko, co stworzone i zniszczalne w czasie i przestrzeni, miao prawdziwe znaczenie tylko wwczas, gdy uczestniczyo w relacji midzy Bogiem i czowiekiem.

7.5.2. Wolno, zmienno i problem za

Poniewa cay wiat jest dzieem Boga, powstao pytanie o to, czy Bg moe by przyczyn za. Gnostycyzm by ruchem religijnym, ktry zo przypisywa Bogu tudzie jakiemu innemu Bogu. Manichejska i gnostycka doktryna pozostawaa w sprzecznoci z pogldami Ojcw Kocioa, ktrzy obstawali przy absolutnej dobroci Boga. Pytanie owo pojawio si wskutek tego, e chrzecijastwo przypisao Bogu wszechmoc: Jeli Bg kontroluje wszystko i jest pocztkiem wszystkiego, to jak mona wyjani obecno za na wiecie? Ani Bg, ani materia nie mog by przyczyn za. Ponadto materii i zu ju w czasach plotyskiego neoplatonizmu odmwiono istnienia ontologicznego: zo byo na przykad definiowane jako privatio boni. Greccy Ojcowie akceptowali t ontologiczn wzgldno za. Przykadowo, Jan z Damaszku w swym traktacie Przeciwko Manichejczykom kad nacisk na postrzeganie za jako czego, co nie posiada autonomii ontologicznej. Z drugiej za strony Orygenes i Ewagriusz z Pontu uznawali teologiczn uyteczno za w wiecie: mier, choroby, ubstwo itp. istnie musz dla celw wychowawczych. Czowiek musi w nieco nietzscheaski sposb przebrn przez poszczeglne bolesne zdarzenia, aeby w ten sposb wzmocni swj umys, dusz i ciao. Wszelako interpretacja ta nie przewaya nad koncepcj zaproponowan przez Maksyma Wyznawc i Jana z Damaszku, ktra to uznawaa neoplatosk ide za jako pozbawienia dobra. Jakie jest zatem rdo za w wiecie? Rozwizanie przyjte przez Bizantyjczykw gosio, i przyczyn wszelkiego za jest ludzka wolno i wolna wola (autexousion). Istnienie za w wiecie jest zasadniczo wynikiem zmiennoci i wolnoci ludzi. Czowiek, ktry nie popeniaby bdw tudzie nie dokonywaby zych wyborw w swym yciu za spraw Opatrznoci Boej, nie byby


czowiekiem wolnym. Mimo i wie si ona z ryzykiem i niebezpieczestwem, wolno jest cenna i podana przez ludzi.

Jeeli Bg cechuje si wszechwiedz (pantagnsia), to musi On zna kady ludzki czyn. Kolejne pytanie brzmiao zatem tak: Czy czyny nasze s predestynowane, czy te nie? Tradycyjna nauka wszystkich bizantyjskich filozofw, jak zreszt wszystkich Ojcw greckich, opieraa si na akceptacji Boej Opatrznoci. Jan z Damaszku ujmowa t kwesti na przykad w ten sposb, i kadc nacisk na afirmacj naszej wolnej woli i przyjmujc Bosk wiedz o wszystkim, nie opowiada si jednak za zdeterminowaniem wszystkiego. Tak wic fakt Boskiej wiedzy pozostawa w zwizku z nasz woln wol, ale nie oznaczao to bynajmniej, i Bg predestynowa j lub w taki czy inny sposb determinowa. Oglnie rzecz ujmujc, moemy podzieli uczonych bizantyjskich na dwie kategorie: a) tych mylicieli, ktrzy uznajc Bo Opatrzno za wan i w pewien sposb ograniczajc nasze ycie, nie odrzucali jednak wolnej woli czowieka (Jan z Damaszku, Niketas Stytatos, Micha Psellos, Mikoaj z Methony, Teodor Metochites, Grzegorz Scholarios, Marek Eugenikos, Teofanes z Medei) oraz b) tych, ktrzy uznajc koncepcj Boej predestynacji za koncepcj zblion do pogaskiego Przeznaczenia (Heimarme-ne), kadli nacisk na nauk o wolnej woli (Focjusz, Nikefor Blemmydes, Jzef Bryennios). Gemistos Plethon by z kolei tym mylicielem, ktry powtrnie rozpowszechni koncepcj skrajnego determinizmu uniwersalistycznego, w ktrym sam Bg podlega Losowi. Swoj koncepcj Przeznaczenia, goszc co zblionego do Nietzscheaskiego amor fati, Plethon chcia oywi Bizantyjczykw, ktrzy oczekiwali rychego upadku swego kraju. Chrzecijaska nauka o wolnej woli nie przyjmowaa deterministycznego modelu kosmicznego, ale yw dobro i mio Boga do wszystkiego. Tak pojmowano Bosk Opatrzno. Czowiek jak ju stwierdzi Sokrates jest zdolny interweniowa we wszystkie sprawy, ktre zale od jego rozsdku i woli, wszelako nie jest on w stanie zmienia tych, o ktrych ju zadecydowa Bg.

8. Bizantyjska filozofia po Bizancjum

Bizantyjska filozofia nie zakoczya si wraz ze zdobyciem stolicy Konstantynopola przez Turkw Otomaskich w roku 1453. Stao si raczej tak, i filozoficzne problemy stworzone przez filozofi bizantyjsk, jej dyskusje i rozwizania stay si przedmiotem bada w wiecie zachodnim i sowiaskim. Starsi historycy filozofii wielokrotnie podkrelali ju, i ci uczeni bizantyjscy, ktrzy wyemigrowali do Italii, przyczynili si do rozkwitu renesansu. Na og historycy traktuj uczonych bizantyjskich jako nosicieli tradycji grecko bizantyjskiej. Prawd jest, i dziki Bizancjum ogromna cz pisanej tradycji antycznej przekazana zostaa cywilizacji europejskiej. Wszelako filozofia bizantyjska nie bya tylko straniczk i depozytariuszk tekstw antycznej Hellady. Jak pokazalimy wyej, myl bizantyjska w cigu ostatnich siedmiu stuleci cesarstwa wypracowaa sobie wzgldn autonomi filozoficzn (oprcz komentarzy, kompilacji i epitomw tekstw klasycznych). Oczywicie epoka bizantyjska pozostawaa zdominowana przez badanie


prawd chrzecijaskich i teologicznych. Jednake filozofia ta bya poczona z chrzecijastwem, a rozwaanie dogmatw teologicznych sprzyjao rozwojowi oryginalnej myli filozoficznej poprzez nowatorskie rozwizywanie starych problemw tudzie otwieranie nowych horyzontw bada. Filozofia bizantyjska uciekaa si do argumentacji racjonalnej, empirycznej, a czasem take irracjonalnej (lub moe lepiej: transracjonalnej) w celu uzasadnienia danej prawdy filozoficznej. W ten sposb zajmowaa ona miejsce midzy wiar i rozumem, chrzecijask wiar i pogask problematyk, prbujc zarazem zapewni obu stronom swoist rwnowag.

Sowiaski wiat, a w szczeglnoci Ru, mia wizj podobn do wizji dawnego Cesarstwa Wschodnio Rzymskiego. Dominujca na Wschodzie po upadku Bizancjum Ru odziedziczya prawosawn tradycj chrzecijask. Jak Konstantynopol nazywano Nowym Rzymem, tak Moskw nazwano Trzecim Rzymem. Zachd rwnie sta si odbiorc bizantyjskiej filozofii, a dziki Plethonowi, Bessarionowi i innym uczonym bizantyjskim w dobie renesansu rozkwity studia neoplatoskie. W opozycji do panujcego w Italii uprzywilejowania platonizmu, w Konstantynopolu (po jego upadku w 1543 r.) Jerzy Scholarchos, pierwszy grecki patriarcha Gennadios II, ufundowa Patriarsz Akademi, w ktrej broni arystotelizmu przed Platoskimi i politeistycznymi ideami swego adwersarza Plethona. Arystotelizm podbi Wschd wskutek ywionych przez kler obaw o moliwo pogaskiej odnowy. Arystotelizm pozosta prdem dominujcym w neohelleskiej filozofii. Jeszcze w XVII stuleciu filozof Teofil Korydalleos sprowadza z Italii neoarystotelesowskie idee swego mistrza Cesare Cremoniniego. Obecnie wiemy, e neohelleskiej filozofii, mimo zniewolenia Grekw przez Imperium Otomaskie, a take mimo konserwatywnych pogldw greckiego Kocioa prawosawnego, udao si rozprzestrzeni bardziej, anieli mona byo si tego spodziewa przed lektur i edycj niezliczonych manuskryptw filozoficznych ukrytych w monasterach oraz kolekcjach prywatnych. Na zakoczenie moemy zatem odnotowa, i Kocioowi prawosawnemu, nawet w czasie dominacji otomaskiej, udao si zachowa w Grecji ducha bizantyjskiego. Natomiast wraz z ideologicznym przebudzeniem si greckiego narodu w wieku XIX, Koci ten pomg wprowadzi i zasymilowa europejskie idee czasw wspczesnych.


Dodatek: przegld najwaniejszej literatury przedmiotu

Pod auspicjami Akademii Aten (red. L.G.Benakis) wydawane s dwie serie wydawnicze: Corpus Philosophorum Medii Aevi Philosophi Byzantini (dotychczas wydanych zostao 11 tomw z dzieami nastpujcych autorw: Mikoaj z Methony, Nikefor Bremmydes, Gemistos Plethon, Jerzy Pachymeres, Boethius, Barlaam z Kalabrii, Theofanes z Nikei, Demetrios Kydones) oraz Commentaria in Aristotelem Byzantina (dotychczas wydanych zostao 5 tomw z dzieami nastpujcych komentatorw: Arethas z Cezarei, Jerzy Pachymeres, Micha Psellos). Ponadto naley take wspomnie o nastpujcych opracowaniach:

Benakis, L.G., 2002, Texts and Studies on Byzantine Philosophy, Athens. (Jest to zbir 23 studiw w jzyku greckim oraz 18 studiw w rnych jzykach konferencyjnych). Hunger, H., 1978, Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner, Mnchen. (Tekst przeoony na jzyk nowogrecki w 1991 r. Jest to kompendium na temat pism i studiw filozoficznych w Bizancjum, koncentrujce si zwaszcza na platonizmie i arystotelizmie).

Ierodiakonou, K. (ed.), 2002, Byzantine Philosophy and its Ancient Sources, Oxford. (Zbir rozpraw jedenastu uczonych na temat logiki, epistemologii, etyki, polityki i teozofii w Bizancjum).

Kapriev, G., 2005, Philosophie im Byzanz, Wrzburg. (Gruntowne studium powicone gwnie takim czoowym postaciom, jak Maksym Wyznawca, Jan Damasceski, Focjusz i Palamas).

Lemerle, P., 1971, Le premier humanisme byzantin. Notes et remarques sur enseignement et culture Byzance des origines au Xe sicle, Paris. (Rozprawa synnego bizantynologa na temat odrodzenia nauki i kultury w Bizancjum).

Matsoukas, N., 1994, [Historia filozofii bizantyj-skiej], Thessaloniki. (Historyczne i systematyczne studium przeprowadzone z teologicznego punktu widzenia, nieuznajce jednak wzgldnej autonomii filozofii bizantyjskiej). Oehler, K., Die Kontinuitt in der Philosophie der Griechen bis zum Untergang des byzantinischen Reiches, w: idem, Antike Philosophie und Byzantinischen Mittelal-ter, Mnchen 1969, S. 1535. (Przeomowe studium o bizantyjskiej filozofii, ukazujce cigo filozofii greckiej a do XV w.).


Podskalsky, G., 1977, Theologie und Philosophie in Byzanz. Der Streit um die theologi-sche Methodik in der sptbyzantinischen Geistesgeschichte, Mnchen. (Praca ukazujca autonomi filozofii wobec teologii, zwaszcza w pnym Bizancjum).

Runciman, S., 1975, Eusebius of Caesarea and the Christian Empire, Deucalion 4, s.113128. (Artyku wany nie tylko historycznie).

Tatakis, B., 2003, Byzantine Philosophy, transl. by N. J.Moutafakis, Indianapolis. (Prze(Przekad francuskiego oryginau z roku 1949. Jest to pierwsza prba historycznej i analitycznej prezentacji caego okresu filozofii bizantyjskiej. Obecnie wydawnictwo WAM w Krakowie przy gotowuje polsk edycj tej ksiki w przekadzie Sergiusza Tokariewa i z Posowiem Mariana Wesoego).

Z jzyka angielskiego tumaczyli Sergiusz Tokariew i Seweryn LemaczykPrzekad uzupeni i skorygowa Marian Wesoy

A Historical Outline of Byzantine Philosophy and Its Basic Subjects

The article seeks to present an overview of the history of Byzantine

philosophy. It takes its point of departure in the most important factors

that influenced and shaped the Patristic thought. Subsequently, the

paper considers the relative autonomy of Byzantine philosophy and

offers a brief profile of major philosophers that contributed to the

stream in the period from 9th to 15th century. From the numerous

subjects that were taken into account by the most prominent Byzantine

philosophers, the article discusses such issues as: the view of God, the

problem of conceptual realism, the relationship between such disci

plines as logic, metaphysics, ethics, aesthetics and philosophical anthro

pology. Furthermore, such questions as the place of man in the world,

the scope of their freedom and the problem of evil are also touched

upon here. The paper concludes with some remarks on the develop

ment of Byzantine philosophy after the fall of Byzantium.

Byzantine philosophy, Patristic thought, hesychasm, conceptual realism

K A T E L I S V I G L A S / Tessaloniki /

A B S T R A C T

K E Y W O R D S

zarys historyczny filozofii bizantyńskiej i jej podstawowe zagadnienia

Documents