İSLAM DÜNYASINDA COĞRAFYA ÇALIŞMALARI

• İslam dünyasındaki coğrafya araştırmaları da diğer bilimlerde olduğu gibi, başlangıçta Hitit ve İran etkisi altında gelişmiştir.

• Mansur zamanında Sidhanta adlı eser Arapçaya çevrilmiş ve muhtemelen islam coğrafyasında çok kullanılan Yeryüzü’nün yedi iklime bölünmesi de bu eserle ortaya çıkmıştır.

• Cağrafya’nın elimize ulaşan tek Arapça çevirisi Fatih Sultan Mehmet tarafından Trabzonlu Amirutzes’e yaptırılan çeviridir. Bu çeviri Ayasofya Kütüphanesinde mevcuttur.

• İslam coğrafyacıları Yunancada ‘yer bilimi’ ya da ‘yer çizimi’ anlamına gelen coğrafya için daha çok ‘Yer’in sureti’ (suret el-arz), yollar ve memleketler (el-mesalik ve el-memalik) isimleri kullanılmıştır.

• Postacılar yolculukları sırasında mesafeleri, menzillerin konumları gibi konuları kaleme alarak betimsel coğrafyanın temellerini atmışlardır.

• İslam dünyasında farklı tarzlarda coğrafya eserleri kaleme alınmıştır. Bunlardan ilki; haritalar içeren yer’in sureti tarzı eserlerdir. İkincisi sadece ülke ve şehirlerden bahseden harita içermeyen fiziki coğrafya açısından zayıf olan eserlerdir. Üçüncü tarz eserler, yollar ve memleketlerden bahseden eserlerdir.

• Matematik coğrafya da ise temel eser Ptolemaios’un coğrafyasıdır.

• Müslüman coğrafyacılar arasında yaygın olan bir başka alanda geodeziyani Yer ölçümü çalışmalarıdır. Buna ilişkin ilk önemli çalışma Memün döneminde oluşturulan bir bilim kurulun ile yapılan Yer ölçümü çalışmalarıdır.

HAREZMİ

• Ptolemaios’un Coğrafyasını Kitab Suret el-Ard (Yer’in biçimi hakkında) adıyla Arapçaya çevirmiştir. Bu eser enlem ve boylamları içermektedir.

• Kitab Suret el-Ard Grek matematik coğrafyasının İslam coğrafyasına girmesini sağlaması açısından önemlidir. Aynı zamanda yedi iklimli Grek düşüncesi de bu eserle girmiştir.

• İklim Grekç3 meyil anlamına gelen ‘klima’ kelimesinin Arapçalaşmış şeklidir. Yeryüzünün bu şekilde yedi iklime ayrılması düşüncesi İslam'a hem Grek'ten hem de daha önce belirtildiği üzere, İranlılarda girmiştir.

• Eser, iklimlere göre düzenlenmiş bölgesel haritaların yanı sıra dünyamızda kayıp olan bir Dünya haritası içermekteydi. bu eserden günümüze dört harita kalmıştır. Bunlardan en önemlisi Nil'in kaynağını gösteren haritadır. Bu haritada Nil'in, düşünülenin aksine batı Afrika’dan ya da Cennet'ten değil, bir gölden çıktığı gösterilmektedir.

MESUDİ

• Mesüdi (ölümü 957) müslümanların Herodotos'u olarak tanınır. Seyahatlerini 30 ciltlik Murüc el-Zeheb ve Meadin el-Cevher (Altın çayırlar ve gümüş madenler) aslı eserine toplamıştır.

• Eserde İslamiyet'in doğuşunda kendi zamanına kadar geçen olaylar ayrıntılı bir şekilde anlatılmış ve Müslümanların iletişim halinde oldukları uluslar tarihi bir çerçeve içerisinde bütün yönleri ile tanınmıştır.

İBN HAVKAL

• Ünlü seyyahlardandır. 943 yılında ticari amaçlarla Bağdat'tan ayrılmış, seyahatler sırasında İstahri ile tanışmış ve onu isteği doğrultusunda İstahri'nin 21 haritadan oluşan İslam Atlası adlı eserindeki hataları düzeltmiştir.

• Seyahatlerini ise el-Mesalik ve el-Memalik (Yollar ve Ülkeler) adıyla kaleme almıştır. Bu eserinde özellikle Afrika ve İspanya'ya ilişkin verdiği bilgiler önemlidir.

İDRİSİ• İdrisi (1100-1166) Sebte‘ de doğmuş ve öğrenimini Kurtuba‘ da

tamamlamıştır. İspanya, Portekiz, Fransa, Güney İngiltere, Kuzey Afrika ve Anadolu’yu gezmiştir.

• 1145'te Sicilya'daki Norman kıralı 2. Roger'ın (1130-1154) hizmetine girmiştir. Böylece coğrafi bilgilerin Batı'ya aktarılmasında etkin bir rol oynamıştır. Burada Nüzhet el-Müştak fi İhtirak el-Alak adında bir coğrafya kitabı kaleme almıştır (1154).

• Roger‘ ın kitabı olarak tanınan bu eser aynı zamanda 70 paftalık bir Dünya haritası da içermektedir. Bu eserini ve bununla birlikte gümüşten bir Yerküresi'ni ölmeden önce kral 2. Roger'a sunmuştur. Roger'ın kitabı ortaçağ İslam Dünyası'nda genel ve sistematik coğrafya üzerine yazılmış en kapsamlı eseridir. Bu haritada Yeryüzü ekvatordan kuzeye yedi iklim kuşağına ve bunları dik olarak kesen 10 boylam çizgisiyle 70 parçaya bölümlenmiştir. Her bir parçada ülkelerin coğrafi özellikleri, madenleri, bitkileri, hayvanları, yolları vs. ayrıntılı bir şekilde tanıtılmıştır.

İBN BATÜTA• İbn Battüta (1304-1368) adı Marco Polo ile birlikte anılan ünlü seyyahtır. Fas'ın

Tanca şehrinde doğmuştur. • Kadı olarak yetişmiş ve kadılık yapmıştır. • 1325 yılında haç amacıyla Tanca 'dan ayrılmış Kuzey Afrika sahillerini takip ederek

1326 yılında İskenderi‘ ye oradan da Kahire'ye gitmiştir. Burda Suriye ye , Antakya‘ ya, Şam'a ve Bağdat'a giden İbn Batuta 1330 yılında Kızıldeniz'e açılmıştır. Burada fırtınaya yakalanmış ve tekrar Kahire'ye ulaşmıştır.

• Daha sonra da Anadolu yu gezmiş ve İlhanlı Hükümdarlarının Vekilliğini yapmıştır. 1332 yılında İstanbul'a gelmiş İmparator 3. Andronokinos Palailogos ile görüşmüştür.

• Ortaçağın Marco Polo'dan sonra en büyük seyyahı olan İbn Batüta üç kıtada da dolaşmıştır. Gittiği yerlerde sosyal hayata karışmış, evlilikler yapmıştır 28 yıllık seyahatlerini katip İbn Cüzey el-Kelbi‘ ye yazdırmıştır Rihletü İbn Battüta (1355-1356) adını taşıyan bu eser sadece bir dile sahiptir. Ülkelerin coğrafyası, ekonomisine ilişkin ayrıntılı yer alır. Çeşitli milletlerin adetleri inançları hakkında da bilgiler içerir.

İSLAM DÜNYASINDA MEKANİK

• İslam Dünyası’nda yapılan mekanik çalışmalar, geleneksel örneklerinde olduğu gibi, hava, boşluk ve denge ilkelerine dayanarak yapılmış otomatlardan oluşmaktadır.

• Hava, boşluk ve denge konularında uygulamalı çalışanların başında, Benü Musa kardeşler gelmektedir. Buna karşılık boşluk konusunu kuramsal boyutuyla irdeleyen ise ünlü siyaset bilimcisi Farabi olmuştur.

BENÜ MUSA (MUSA KARDEŞLER)

• Musa kardeşler, 9.yy da Bağdat da yaşamış Muhammed, Ahmed ve Hasan adlı 3 kardeştirler.

• Bunların üçüde Abbasi halifelerinden Memün(813-833) döneminin en tanınmış matematikçi, astronom ve fizikçilerindendirler.

• Ahmed Kitab el-Hiyel adlı eseriyle Yunan Çağında Ctesibios, Philon ve Heron’un başlattıkları çalışmaları sürdürmüştür.

• Kitab el-Hiyel, hava, boşluk ve denge ilkelerini temele alan yüz aracın ayrıntılı açıklamasını içerir. Bu araçların yapımında sifonlar(düz, çift, kıvrık), şamandra yardımıyla valfın kontrolü, hava kontrolü mekanizması kullanılmıştır.

• Bu araçların yetmiş üçünü sihirli ibrikler, on beşini suyun seviyesinin sabit tutulmasını temele alan araçlar, yedisini fıskiyeler, üçünü lambalar, birimi kaldıraç, birini körük oluşturur.

• Bunlar Philon ve Heron dan esinlenerek kaleme alınış olmakla beraber, çok daha kapsamlı bir hale getirilmiş ve yeni düzenlemeler eklenmiştir.

FARABİ

• Ebu Nasr Muhammed İbn Tarhan İbn Uzlug el-Farabi (870-950) ise hava be boşluk üzerinde çalışmış.

• Farabi ye göre hava, çeşitli koşullar altında, çok değişik hacimler işgal edebilir; içinde rutubet fazla olduğundan kabın şeklini alır ve cisimlerin boş bıraktığı bütün mekanları her yöne doğru doldurur. Ancak hava bu durumda baskı altında kalır, baskı kalkınca eski konumuna döner.

• Farabi boşlığun suyu çekmesi varsayımı yerine yeni bir varsayım ortaya koymuştur: Doğa boşluktan sakınır. Bu görüş daha sonra Batı’ya geçmiş ve Roger Bacon aracılığı ile yaygınlaşmıştır.

HAZİNİ

• İslam Dünyası’nda denge üzerindeki çalışmalar, Benü Musa bir tarafa bırakılacak olursa, daha çok madenlerin, kıymetli taşların, suların saflık derecelerini bulmaya yarayan Mizan el-ma (Su terazisi) adı verilen, Arkhimedes’in hidrostatik prensiplerine dayanılarak inşa edilmiş teraziler üzerine yoğunlaşmıştır.

• El-Hazini Sultan Sencer’in himayesinde yaşamış ve Kitab Mizan el-Hikme (Bilgelik ölçüsü) adlı eserinde, su terazisini olağan üstü bir ölçü aracı haline getirmiştir.

• ‘El- Mizan el-Cami’ (toplayan terazi) adını verdiği bu araç 2 metre uzunluğunda, 2 santimetre kalınlığında bir tahta parçasından oluşmaktaydı. Son terazi derece dakikti.

CEZERİ

• Cezeri 13. yy. Anadolu'da yaşamıştır. Mezopotamyalı, eski deyimi ile Cezireli veya Cizrelidir. Hayatına ilişkin olarak kitabının girişinde söylediklerinin dışında hiçbir bilgiye sahip değiliz.

• Cezeri, Sukman bin Artuk'un isteği üzerine El-Cami Beyn el-İlm ve el-Amel el-Nafi fi Sınaat el-Hiyel (Makina yapımında yararlı bilgiler ve Uygulamalar) adlı bir yapıt kaleme almıştır. Sınaat el-Hiyel altı kitaptan olumuştur.• Kitap 1 Eşit saatlerin ve Güneş saatlerinin geçişlerinin belirtildiği

saatlerin yapımı.• Kitap 2 İçki partileri için uygun kap ve figürlerin yapımı. • Kitap 3 İbriklerin, kan alma teknelerinin ve abdest alma leğenlerinin

yapımı.• Kitap 4 Şekillerini değiştiren fıskiyeler ve sürekli çalan flüt için araç

yapımı.• Kitap 5 Derin olmayan göllerden ve ırmaklardan suyu yukarı çıkaran

araçların yapımı.• Kitap 6 Değişik ve farklı şeylerin yapımı üzerindedir.

• Cezeri, denge prensibini kullanmak suretiyle olağanüstü çeşitli araçlar yapmış, özellikle su ve mum kullanmak suretiyle denge prensibini uygulayarak çok hassas kefeler yapmıştır.

• Cezeri çeşitli otomatlar da yapmıştır. Grekçe kendi kendine hareket eden anlamındaki Auto Matos‘ dan gelen otomat, kendiliğinde harekete başlayıp düzenli bir biçimde bir işi gördükten sonra yine kendiliğinden duran ve harekete geçen araç demektir.

• Fil su saati Cezeri‘ nin en ünlü aracıdır. Sırtında kare biçiminde bir kürsü, kürsünün sütunlar üzerinde bir hisar, hisarın üzerinde küçük bir kubbe, kubbenin üstünde de bir kuş bulunan fil şeklindedir.

• Cezeri’ nin önemli başarılarından birisi de Artuklu Sarayı'na yaptığı kapıdır. Bu kapı 18 karış yani 4 metre yüksekliğinde 6 karış yani 1,5 metre eninde dökme pirinçten yapılmış iki kanatlı bir kapıdır. Kapının orta kısmı altıgen ve sekizgen yıldız motiflerden oluşan kafes biçimindedir. Bu kafes, birbirlerine sarılmış yapraklardan süslenmiş kufi yazısıyla çevrelenmiştir. ‘Mülk, Tek ve Kadiri Mutlak Olan Tanrınındır.’ Bu yazı parlatılmış biri sarı bir diğeri kırmızı iki yaprakla süslenmiş pirinç bordürle çevrilmiştir.