azərbaycan, qazaxıstan və Özbəkistanda İqlim …...İxtİsarlar ab abemda ac aİb azn bea bkt...

Texniki Yardım üzrə Hesabatı

Layihənin nömrəsi: 44068-012 Avqust 2015

Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda İqlim Dəyişikliyinin İqtisadiyyatı: Son İcmal Hesabatı və İnvestisiyalara dair Konsepsiya Qeydləri

TA8119-REG Mərkəzi və Qərbi Asiya regionunda İqlim Dəyişmələrinin İqtisadiyyatı – Təmiz Enerji maliyyələşdirilməsi üzrə Tərəfdaşlıq Fondunun (Clean Energy Financing Facility Partnership) Asiya Təmiz Enerji Fondu tərəfindən maliyyələşdirilmişdir

Bu məsləhətçi hesabatı heç də AİB yaxud əlaqədar hökumətlərin fikirlərini əks etdirmir. AİB və hökumət hesabatın məzmununa görə cavabdeh tutula bilməz. (Layihəyə hazırlıq texniki yardım üçün: Burada ifadə olunan bütün fikirlər təklif olunan layihə planına daxil edilməyə bilər)

Abt Associates tərəfindən Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu (SEİ) və Özbəkistanın Nazar Biznes və Texnologiya (NBT) MMC təşkilatı ilə birgə həyata keçirilmişdir

Tərəfdaş təşkilatlar: Alternativ və Bərpaolunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi, Azərbaycan Respublikası, Energetika Nazirliyi, Qazaxıstan Respublikası və Maliyyə Nazirliyi, Özbəkistan Respublikası

İXTİSARLAR

ABABEMDAACAİB AZNBEABKT

Avropa BirliyiAlternativ və Bərpaolunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentiliyi Dəyişən Cərəyan Asiya İnkişaf Bankı Azərbaycan manatı Beynəlxalq Enerji Agentliyi Bərk Məişət Tullantılar

CCNG Birləşmiş tsiklli təbii qaz CCS Karbon tutulması və saxlanması CFL Kompakt fluoresyent lampalarCHP İstilik və Elektrik enerjisinin birləşmiş istehsalı CNG Sıxlaşdırılmış təbii qaz CO2 Karbon dioksidCO2eCOPCSP

Karbon dioksid ekvivalentiTərəflərin Konfransı Cəmlənmiş günəş enerjisi

DCDGDETSƏÜET HES

Sabit cərəyan Daxili Gəlir Dərəcəsi Emissiyaların Ticarəti Sxemi Əsas Ümumi Enerji Təchizatı Hidroenerji Stansiyası

HFCs HidrofluorokarbonlarİEYQİƏİT

İstilik Effekti Yaradan Qazlar İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı

INDC Milli Səviyyədə Müəyyən edilməsi Planlaşdırılan Töhvələr IPCCİTQ KHQKTSEN

İqlim Dəyişmələrinə dair Hökumətlərarası Panel İşlətmə və Texniki Qulluq Kiçik Su Elektrik Stansiyası Özbəkistan Respublikası Kənd Təsərrüfatı və Su Ehtiyyatları Nazirliyi

KZTQİP

Qazaxıstan təngəsi Qlobal İstiləşmə Potensialı

LEAPLEDLNG

Enerji Alternativlərinin Uzunməqsədli Planlaşdırılması Sistemi İşıq saçan diodlar Mayeləşdirilmiş təbii qaz

LPGMHYNAMANPVÖ və P OFAT

Mayeləşdirilmiş karbohidrogen qazı Monitorinq, Hesabatvermə və Yoxlama Ölkə üzrə Müvafiq Yumşaldıcı Tədbirlər Xalis Cari Dəyər Ötürücü və Paylayıcı Faktorların ayrı-ayrılıqda tədqiqi

PPP Alıcılıq Qabiliyyəti Pariteti PVRETA

FotoelektrikRegional Texniki Yardım

SCNGSEISOCAR

Tək tsiklli (dövriyyəli) təbii qaz Stokholm Ətraf Mühit Məsələləri İnstitutu Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti

T-EtCO2eTİM

Tullantıdan Enerjiyə Karbob dioksid ekvivalenti ilə ton Təmiz İnkişaf Mexanizmi

TOE Neft ekvivalenti ilə ton TPPÜDM

İstilik Elektrik Stansiyası Ümumi Daxili Məhsul

UNDP BMT-nin İnkişaf Proqramı UNFCCC BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvesiyası USC UltrasupercriticalUZS$

Özbəkistan somu ABŞ Dolları

MÜNDƏRİCAT Səhifə

İXTİSARLAR

I. QISA XÜLASƏ 1

A. Giriş 1B. Yanaşmalar və Nəticələr 1C. İcmal və Tövsiyələr 7

II. GİRİŞ VƏ QISA MƏLUMAT 9

A. Layihə haqqında qısa məlumat və məqsədləri 9B. Tədqiqatın aparılması 10

III. NƏTİCƏLƏRİN VƏ TAPINTILARIN XÜLASƏSİ 15

A. Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda mövcud Regional Vəziyyət 15B. İqlim Dəyişmələrinin Təsirlərinin Azaldılmasının Xərcləri və Faydaları: Nəticələrin Xülasəsi (Nəticə 1) 19C. Azaldılma tədbirlərinin xərc-gəlir təhlillərini aparmaq üçün bacarıqların artırılması (Nəticə) 53D. Ölkə üzrə Müvafiq Azaldılma Tədbirlərin (NAMA) tərtibatı (Nəticə 2) 55E. İqlim Dəyişmələri sahəsində İnvestisiya Qoyuluşu Konsepsiyalarının İşlənib Hazırlanması (Nəticə 2) 63

IV. RETA 8119 LAYİHƏSİNİN TƏRTİBATI VƏ MONİTORİNQİ ÇƏRÇİVƏSİNƏ UYĞUN OLAN NƏTİCƏLƏR 66

V. ÖYRƏNİLMİŞ DƏRSLƏR VƏ NÖVBƏTİ ADDIMLAR ÜÇÜN TÖVSİYYƏLƏR 69

ƏLAVƏ 1: TEXNİKİ YARDIMIN TƏRTİBATI VƏ MONİTORİNQİNİN ÇƏRÇİVƏSİ 72

ƏLAVƏ 2: AZƏRBAYCAN, QAZAXISTAN VƏ ÖZBƏKİSTANDA İQLİM DƏYİŞMƏLƏRİNƏ DAİR İNVESTİSİYA KONSEPSİYALARI 74

AZƏRBAYCANDA İNVESTİSİYA İMKANLARI 76

A. İnvestisiya imkanları 76B. Qısa MƏLUMAT 76C. Bərpaolunan enerji üçün Siyasət, İnstitusional və Tənzimləyici baza 77D. Bərpaolunan enerji əsasında Aqro-enerjinin inkişafını təşviq etmək üçün NAMA77E. İnvestisiya imkanlarına dair məlumat 78F. Texniki parametrlər 78G. Maliyyə parametrləri 79H. İcra ilə bağlı təşkilati məsələlər 82I. Həssaslıq Təhlili və Risklərin İdarəolunması 82J. Digər 83

QAZAXISTANDA İNVESTİSİYA İMKANLARI 86

A. İnvestisiya Konsepsiyası 86B. Qısa məlumat 86C. Yol Nəqliyyatında Təbii Qazın Təşviqi üçün Siyasət, İnstitusional və Tənzimləyici Baza 87D. Nəqliyyat sektorunda təbii qazdan istifadəni genişləndirmək üçün təklif olunan NAMA 87E. İnvestisiya imkanlarına dair məlumat 88

F. Texniki Parametrlər 88G. Maliyyə parametrləri 88H. Həssaslıq təhlili və Risklərin idarə olunması 94I. İcra ilə bağlı təşkilati məsələlər 94J. Digər 94

ÖZBƏKİSTANDA İNVESTİSİYA İMKANLARI 97

A. İnvestisiya imkanları 97B. Qısa Məlumat 97C. Kiçik hidroenerji qurğuları üçün siyasət, institusional və tənzimləyici baza 97D. Kiçik Hidroenerji qurğularının tikintisini sürətləndirmək üçün təklif olunan NAMA98E. İnvesitisya İmkanlarına dair qısa məlumat 98F. Texniki Parametrlər 99G. Maliyyə parametrləri 100H. İcra ilə bağlı məsələlər 102I. Həssaslıq təhlilləri və Risklərin İdarə olunması 103J. Digər 104

ƏLAVƏ 3: İSTİNADLAR 105

1

I. QISA XÜLASƏ

A. Giriş

1. Asiya İnkişaf Bankı (AİB) Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda istilik effekti yaradan qazların (İEYQ) emissiyasının azaldılması üçün mümkün variant və xərclərə dair məlumatların artırılması məqsdəilə Regional Texniki Yardım (RETA) 8119 – Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim Dəyişmələrinin İqtisadi Aspektləri – Təsirlərin Azaldılması Komponenti Layihəsini işləyib hazırlamışdır. Qeyd olunan ölkələrin enerji və nəqliyyat sektorlarında İEYQ-ların intensivliyinin artırılması üçün əhəmiyyətli imkanlar mövcuddur. RETA 8119 Layihəsi çərçivəsində iki əsas nəticəyə nail olunmuşdur:

Nəticə 1: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın enerji və nəqliyyat sektorlarında iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılmasının təqribi xərcləri hesablanmışdır. Təsirazaltma tədbirlərinə təmiz enerji texnologiyalarının, elecə də az karbon buraxan sənaye istehsalı üçün tələb olunan siyasət və tədbirlərin tətbiqi daxildir. Məsləhətçilər ölkələr üzrə keçirilən seminarlar, regional seminarlar, və ayrı-ayrı tərəflərlə aparılan məsləhətləşmələr nəticəsində enerji və nəqliyyat emissiyaları haqqında məlumatları toplamışdır. Nəticə 1-in tərkib hissəsi kimi, məsələhətçilər (i) ayrı-ayrı ölkələr üzrə İEYQ-la bağlı baza vəziyyəti və 2050-ci ilə qədər proqnozlaşdırılan vəziyyəti işləyib hazırlamışdır; (ii) emissiyaların azaldılmasına dair xərc əyrisinin təhlili əsasında İEYQ emissiyaların azaldılması variantlarını və hədəflərini müəyyən etmişdir; (iii) iqlim siyasəti və planlarında boşluq və ehtiyyacları müəyyən etmişdir; və (iv) təsirazaltma variantlarının ümumi faydalarını hesablamışdır. Nəticələr hər üç hədəf ölkədə İEYQ emissiyalarının azaldılmasının iqtisadi aspektlərinə dair regional seminarda təqdim edilmişdir. Tədqiqat bacarıqların inkişaf etdirilməsinə dair ikillik proqramın icrası ilə tamamlanmışdır. Bacarıqların artırılması proqramı İEYQ-ların ölçülməsi və hesabatının hazırlanması üçün təsirazaltma tədbir və sistemlərinin iqtisadi təhlilinin aparılmasına qərar verən şəxslərin təlimləndirilməsini nəzərdə tutumuşdur.

Nəticə 2: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılmasına investisiya qoyuluşu imkanları. Məsləhətçilər dörd NAMA ( Ölkə üzrə Məqbul Təsirazaltma Tədbirləri) hazırlamışdır. Hər dörd sənəd daha sonra NAMA-lara dair regional hesabatda birləşdirilmişdir. Nəticə 2-yə habelə investiya qoyuluşuna dair konsepsiya qeydinin hazırlanması da daxildir. Bu sənəddə NAMA üzrə ayrı-ayrı layihə komponentlərinin həyata keçirilməsinin dəstəklənməsi nəzərdə tutulur. İnvestisiya ilə bağlı konsepsiya qeydi bu Yekun Hesabat Layihəsinə əlavə olunur.

B. Yanaşmalar və Nəticələr

2. Məsləhətçilər RETA 8119 layihəsini aşağıdakılar vasitəsilə həyata keçirmişdir: (i) iqtisadi modelləşdirmə, NAMA tərtibi və investisiya imkanları üçün tədqiqat və təhlil, (ii) aidiyyəti tərəflərlə məsləhətləşmələr, və (iii) təlim və seminarlar vasitəsilə bacarıqların inkişaf etdirilməsi. Enerji Alternativlərinin Uzunməqsədli Planlaşdırılması (LEAP) sistemindən istifadə etməklə üç ölkə miqyaslı iqtisadi modellər qurulmuşdur.

3. Ölkələr üzrə yaradılmış modellərin nəticələri göstərir ki, əhali və gəlirlərin artımı sayəsində karbon tərkibli enerjiyə artan tələbat 2050-ci ildə hər üç ölkədə, xüsusilə də Qazaxıstan və Özbəkistanda İEYQ-ların emissiyasının artmasına gətirib çıxaracaqdır (Şəkil 1). Gəlirlər və iqtisadi fəaliyyətlər artdıqca, insanlar daha çox avtomobil alır, daha çox ev tikir və müəssisələr məhsul və xidmətlərə artan tələbatı ödəmək üçün daha çox enerji sərf edirlər. Azərbaycan,

2

Şəkil 1: Proqnozlaşdırılan İEYQ Emissiyası (Heç bir tədbirin görülmədiyissenari)

Mənbələr: Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu və Abt Associates (2015a; 2015b; 2015c).

Qazaxıstan və Özbəkistanın enerji və nəqliyyat sistemləri indiki qaydada intensiv karbon emissiyasına əsaslanarsa, o zaman İEYQ emissiyasında əhəmiyyətli artım baş verəcəkdir. Lakin, bu vəziyyət özü özlüyündə yeni imkanların yaranmasına səbəb olur: ehtiyyatların və enerji variantlarının təkrar nəzərdən keçirilməsi və az iqlim təsirlərinə malik inkişafa əsaslanan yaşıl-artım strategiyalarının həyata keçirilməsi. Xərc baxımdan səmərəli təmiz enerji texnologiyalarının, eləcə də yeni yanacaq növləri ilə işləyən və az karbon buraxan nəqliyyat vasitələrinin istismarı bu məqsədlərə nail olunmasında önəmli rol oynaya bilər. Bu yanaşmaların potensialının düzgün qiymətləndirilməsi prioritet müəyyən edilmiş təsir azaltma tədbirlərinə dövlət və özəl yatırımların cəlb edilməsi prosesinə təkan verəcəkdir.

4. Şəkil 1-də emissiyaları azaltmaq üçün hər hansı əhəmiyyətli addımlar atılmadığı və hər üç ölkənin (Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan) enerji və nəqliyyat sektorlarında əsasən ənənəvi yanacaq növlətindən asıllığının olduğu təqdirdə İEYQ emissiyalarının proqnozlaşdırılan vəziyyəti göstərilmişdir. 2010 və 2050-ci illər arasında karbon emissiyasının Azərbaycanda 78%-ə qədər, Qazaxıstanda 118%-ə qədər və Özbəkistanda 243%-ə qədər artacağı proqnozlaşdırılır.1 Bu artımlar səmərəli istifadə, yanacağın dəyişdirilməsi və digər vasitələrlə azaldılma tədbirlərin həyata keçirilməsini zəruri edir.

5. Hər üç ölkədə İEYQ emissiyalarının azaldılması üçün tədbirlər həyata keçirilir və müvafiq qiymətləndirmələr aparılır. Məsləhətçilər təsirazaltma təhlilinə daxil etmək üçün hər üç ölkənin aidiyyəti qurumları ilə prioritet təsirazaltma tədbirinin seçilməsi istiqamətində məsləhətləşmə aparmışdır. Bu məsləhətləşmə zamanı əsas diqqət həmin tədbirlərin milli inkişaf prioritetlərinə verə biləcəyi dəstəyə və eləcə də xərc və təsirazaltma potensialı ilə bağlı məlumatların mövcudluğuna verilmişdir. Cədvəl 1 və Cədvəl 2 –də İEYQ-ların azaldılması potensialı və bu təsirazaltma varianları üçün tələb olunan xərclər (karbon dioksid ekvivalentinin bir tonuna görə emissiyaların azaldılması xərcinin artan sırası ilə) verilmişdir. Ölkələr arasında müqayisə üçün,

1 Milli modellərdəki enerji, nəqliyyat və qeyri-enerji sahələrinin proqnozlaşdırılmasına bir neçə mühim kəsişən dəyişənlər təsir edir. Bunlar əhali, ÜDM və əlavə dəyər məsələləridir. Hər üçü modelə ekzogen məlumatlar kimi daxil edilmişdir. Bunlar üçün proqnozlar Cədvəl 16-da təsvir edilən metodlardan istifadə etməklə işlənib hazırlanmışdır.

3

sağdakı sonuncu sütunda azaldılma xərcləri ümumi valyuta (2010-cu il üçün ABŞ Dolları) ilə verilmişdir.

6. Təsirazaltma variantları üç növ təsirazaltma tədbirlərinə görə təşkil olunmuş və potensial üst-üstə düşmə hallarına görə ayrı-ayrılıqda təhlil olunmuşdur:

(1) Texniki təsirazaltma mini-ssenarisi – bu ssenaridə hər hansı tədbirin keçirilməsini nəzərdə tutmayan (no action) ssenari ilə müqayisədə bir təsirazaltma variantı fərdi qaydada təhlil olunur, məsələn texnologiyanın tətbiqində dəyişiklik, resursların diferensial idarəçiliyi praktikası, və s.;

(2) Təsirlərin azaldılmasının qiymətləndirilməsi mini ssenarisi – bu ssenaridə hər hansı tədbirin keçirilməsini nəzərdə tutmayan (no action) ssenari ilə müqayisədə bir təsirazaltma variantının ayrıca olaraq qiymətlər nəzərə alınmaqla təhlili nəzərdə tutulur, məsələn yanacaq və karbon qiymətlərində dəyişiklik; və

(3) Bir ssenaridə birləşdirilmiş təsirazaltma variantları. Bu, bir və ya daha çox texniki təsirazaltma mini-ssenarilərinin birgə baxılması deməkdir.

7. Cədvəl 1-də verilən texniki təsirazaltma variantları retrospektiv sistemlər yanaşmasına (özündən əvvəlki sistemlə müqayisə yanaşması) əsasən təhlil olunur. Bu zaman, hər bir tona görə emissiyanın yekun azalma potensialı və xərci nəzərdə tutulan vairantın özündən əvvəlki vairantla müqayisi nəticəsində emissiyalardakı azalma və xərclərə əsasən hesablanır. Beləliklə, birinci variant hər hansı tədbirin keçirilməsini nəzərdə tutmayan (no action) ssenari müayisədə, ikinci variant isə hər hansı tədbirin keçirilməsini nəzərdə tutmayan (no action) ssenari, üstəgəl birinci ssenari ilə müqayisədə qiymətləndirilir. Bu, təsirazaltma variantları arasındakı qarşılıqlı əlaqəni izah etmək üçün həyata keçirilir. Nəticə odur ki, əgər əvvəlki təsirazaltma variantlarında bir-biri ilə üst-üstə düşən azaldılma tədbirləri olarsa, bu zaman nəzərdə tutulan təsirazaltma variant çox az və ya heç bir azalmaya gətirib çıxarmayacaqdır. Məsələn, ABEMDA-nın Qısa Müddətli Bərpaolunan Enerji Planlarında nəzərdə tutulan təsirazatma variantları Bərpaolunan Enerji Hədəfi çərçivəsində də öz əksini tapıb. Buna görə də bu, hər hansı əlavə emissiya azaldılmasına gətirib çıxarmayacaqdır.

Cədvəl 1: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda Texniki Təsirazaltma Mini-ssenarilərinin Xərcləri və Azalma Potensialı

Azərbaycan

SsenariToplanan 100-il İEYQ-ların Emissiyasının

a

Azaldılması [tCO2e]

Bir Ton üçünAzalma Xərci [2007

AZN / tCO2e]

Bir ton üçünAzalma Xərci

[2010 ABŞ Dolları / tCO2e]

Avro 4 Nəqliyyat Vasitəsi Standartları 12,301,298 -47.7 -70.2

SOCAR Eco-sürücülük 1,926,241 -43.2 -63.6

Kommersiya sahələrində KFL (kompakt fluoresyent lampa) işıqlandırma

44,199,773 -6.3 -9.3

Yaşayış yerlərində KFL işıqlandırma 76,763,797 -5.8 -8.5

Ümumi torpaq sahəsinin 20%-i meşələrlə əhatə olunur

45,706,558 0.5 0.8

Ümumi torpaq sahəsinin 12.5%-i meşələrlə əhatə olunur

8,466,758 0.9 1.3

İzolyasiya sistemlərinin təkmilləşdirilməsi 72,144,742 1.0 1.5

Kiçik hidro-elektrik stransiya 33,939,169 1.3 1.9

Torpağın dayanıqlı idarə edilməsi 12,052,454 2.2 3.3

Yerüstü külək enerjisi 15,534,982 5.8 8.5

4

Samux Kompleksi 4,074,171 6.8 10.0

Bərpaolunan Enerji Hədəfi2

32,550,700 24.2 35.6

3 MW Small Solar 93,009 28.6 42.0

Bərk kommunal tullantıların enerjiyə çevrilməsi

4,751,891 56.5 83.1

Bioqaz 1,963,020 124.2 182.7

Elektrik Şəbəkəsinin Yenilənməsi 20,107,941 236.2 347.3

AC (dəyişən cərəyanlı) tipli Dəmir yoluna keçid

529,352 325.0 477.8

Günəş enerjisi ilə İsti Su 1,416,631 379.5 558.0

Sobaların səmərəliləşdirilməsi 196,768 773.9 1,137.8

Dəmir yolunun Elektrikləşdirilməsi 91,026 909.4 1,337.1

ABEMDA-nın Bərpaolunan Enerji Hədəfləri

0yoxdur yoxdur

Qazaxıstan

SsenariToplanan 100-il İEYQ-

ların Emissiyasının Azaldılması

a[tCO2e]


KZT / tCO2e]



STQ Parkı 27,295,626 -12,170.7 -82.6

STQ Sərnişin Avtobilləri 1,453,274 -2,786.3 -18.9

İstilik Borularının Daha yaxşı İzolyasiyası 166,006,789 -292.3 -2.0

Kömür yatağı metanın əldə olunması 94,167,987 -139.5 -0.9

Yeni daha səmərli Evlər 238,762,921 -43.4 -0.3

Təbii Qaz Enerjisi Hədəfləri (Yaşıl Artım) 399,039,208 337.0 2.3

CO2 Enejidən istifadə üçün maksimal səviyyə (Yaşıl Artım)

404,198,552 507.4 3.4

Daxili İstilik Şəbəkəsinin təkmilləşdirilməsi 673,820,538 558.4 3.8

İzolyasiya sisteminin təkmilləşdirilməsi 395,591,779 1,007.6 6.8

Pəncərələrin yaxşılaşdırılması 77,757,249 1,808.7 12.3

İstilik Paylama Sisteminin Yenilənməsi 159,352,071 2,877.4 19.5

Alternativ enerji hədəfləri 217,505,879 4,457.0 30.2

Genişləndirilmiş + Optimistik Nüvə Enerjisi

3 38,826,060 4,771.7 32.4

Milli Şəbəkənin Rehabilitasiyası 21,979,657 13,991.4 95.0

Yaşayış yerlərinin LED İşıqlandırılması 459,737 19,499.8 132.3

Tullantıların Enerjiyə çevrilməsi -142,956 yoxdur yoxdur

Avro 5 Nəqliyyat vasitələri -10,237,033 yoxdur yoxdur

Vaxtında əvvəl utilizasiya -31,179,955 yoxdur yoxdur

2 Bərpaolunan Enerji Hədəfi Ssenarisi təsirazaltma ssenarilərinin birləşdirilmiş ssenarisidir (o, ABEMDA-nın qıa müddətli planlarını 2020-ci il üçün bərpaolunan enerji hədəfləri ilə bir ssenaridə birləşdirir).

3 Bu azaldılma tədbirlərinin təhlilinin məqsədləroinə uyğun olaraq, ümumi azalma xərclərinin bütün təklif olunan nüvə

genişləndirmələrini əks etdirməsi üçün, Genişləndirilmiş Nüvə Enerjisi və Optimistik Nüvə Enerjisi birləşdirilmişdir.

5

Özbəkistan



a[tCO2e]


UZS / tCO2e]



Yaşayış binalarının səmərəliləşdirilməsi 569,147,765 -111,064.7 -44.9

Böyük Hidro-elektrik qurğular 110,835,506 -100,493.5 -40.7

Kiçik Hidro-elektrik qurğular 22,924,927 -51,184.7 -20.7

Yaşayış yerlərində bərpaolunan enerji 26,166,554 -24,043.9 -9.7

Alternativ nəqliyyat vasitələri 128,471,751 1,546.2 0.6

İstilik şəbəkəsinin yaxşılaşdırılması 48,112,419 19,898.4 8.1

İstilik qurğularının səmərəli vəziyyətə gətirilməsi

71,424,254 45,803.2 18.5

Günəş foto-elektrik 31,200,307 60,451.5 24.5

Elektrik şəbəkəsinin yaxşılaşdırılması 57,640,715 223,258.6 90.3

Dəmit yolunun elektrikləşdirilməsi 3,737,049 3,107,406.1 1,257.3a İEYQ emissiyasının potensial azaldılmasının təhlili 100 illik qlobal istiləşmə potensialı (QİP) ilə ifadə olunmuşdur.

b “Yoxdur” ilə işarələnən mini-ssenarilər artan və dəyişməz emissiya ilə nəticələndiyindən onlarla bağlı azaldılma xərcləri müəyyən edilməyib. Bir çox hallarda (məsələn, Azərbaycanda bərpaolunan enerji Hədəfləri ssenarisi), bu nəticə retrospektiv (keçmişə aid) system qaydasında yüksək qiymətləndirilən mini ssenarilərlə qarşılıqlı əlaqəyə görədir.Mənbələr: Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu və Abt Associates (2015a; 2015b; 2015c).

Cədvəl 2: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda Qiymətləndirmə və Birləşdirilmiş Təsirazaltma Ssenariləri üçün Xərclər və Azalma Potensialı

Azərbaycan

Ssenari

İEYQ Emissiyalarının Toplanmış Potensial

Azaldılması a

[tCO2e]

Heç bir tədbirin görülmədiyi ssenari (“NoAction”) ilə müqayisədə

2050-ci ilə qədər faiz dəyişikliyi

(%)

Bir tona görə azaldılma

xərci [2007 AZN / tCO2e]

Bir tona görə azaldılma xərci [2010 $ / tCO2e]

Karbon vergisi (aşağı) 449,401,278 -14.9 3.0 4.4

Karbon vergisi (orta) 517,191,771 -17.1 3.3 4.8

Karbon Vergisi (AB-yə uyğunlaşdırılması)

549,828,236 -18.2 3.5 5.2

Yanacaq subsidiyalarının aradan qaldırılması

575,454,155 -19.1 5.0 7.4

İƏİT Yanacaq Qiymətləri 1,103,806,342 -36.6 5.2 7.7

Yoxsulluğun Azaldılması üzrə Dövlət Proqramı

-479,774,029 15.9yoxdur yoxdur

Bütün az-xərcli texniki tədbirlər

327,109,943 -10.8 -3.4 -4.9

Bütün orta-xərcli texniki tədbirlər

359,753,652 -11.9 -0.9 -1.3

Bütün texniki tədbirlər 388,810,279 -12.9 15.2 22.3

6

Qazaxıstan

Ssenari


Azaldılması a

[tCO2e]



(%)


xərci [2010 KZT / tCO2e]


Emissiya Ticarəti Sxemi 1,544,370,058 -7.1 638.7 4.3

İƏİT Yanacaq Qiymətləri 1,124,925,667 -5.2 3,090.1 21.0

Genişləndirilmiş ETS 1,558,672,146 -7.2 11,904.8 80.8


2,777,194,623 -12.9 768.4 5.2

Bütün texniki tədbirlər 2,916,074,370 -13.5 956.0 6.5

Özbəkistan

Ssenari


Azaldılması a

[tCO2e]



(%)


xərci [2013 UZS / tCO2e]



905,658,923 -6.5 -82,809.3 -33.5

Bütün texniki tədbirlər 1,069,661,249 -7.7 -42,404.2 -17.2 a İEYQ emissiyasının potensial azaldılmasının təhlili 100 illik qlobal istiləşmə potensialı (QİP) ilə ifadə olunmuşdur. b Yoxdur” ilə işarələnən mini-ssenarilər artan və dəyişməz emissiya ilə nəticələndiyindən onlarla bağlı azaldılma xərcləri müəyyən edilməyib. Mənbələr: Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu və Abt Associates (2015a; 2015b; 2015c).

8. Təhlil göstərir ki, hər bir ölkədə yüksək təsirazaltma potensialına malik texniki tədbirlərin seçimi ya birbaşa xərclərə qənaət, yaxud da emissiya azalmasının bir tonuna görə daha az xərc çəkilməsinə əsasən həyata keçirilə bilər. Bura nəqliyyat sahəsində az karbonlu yanacağa keçid, müxtəlif enerjidən səmərəli istifadə tədbirləri və hər üç ölkədə hidroenerjidən daha çox istifadə olunması daxildir. Eynilə, Azərbaycanda karbon vergisi və Qazaxıstanda emissiyaların ticarəti əhəmiyyətli azalmalara (məsələn, CO2e–nin azaldılması nəticəsində bir tona 5 ABŞ Dollarından az xərc çəkilməsinə) gətirib çıxaracaqdır.

9. Yüksək xərcli tədbirlərin çoxu ümumi azalma səviyyəsinə nisbətən az təsir göstərir ki, bu da çoxsaylı təsir azaltma variantlarının tətbiqi nəticəsində əldə oluna bilər. Lakin, bir ton azalmaya yüksək xərc tələb edən bəzi variantlar, əgər onlar iqtisadi inkişaf, hava çirklənmələrinin azaldılması, enerji təhlükəsizliyinin artırılması kimi digər sosial məqsədlərə tövhə verəcəksə, nəzərdən keçirilə bilər. Texniki yardım bir sıra potensial faydalara səbəb olmuşdur ki, bu da təsir azaltma fəaliyyətinin cəlbediciliyini artıra bilər.

10. Ölkələri əhatə edən dörd müxtəlif NAMA konsepsiyası da işlənib hazırlanmışdır. Konsepsiya 2010-cu ildə Meksikanın Kankun şəhərində UNFCCC-ya (BMT İqlim Dəyişiklikləri haqqında Çərçivə Konvensiyası) Tərəf olan Ölkələrin Konfransının (COP 16) onaltıncı sessiyası zamanı razılaşdırılmış əsas NAMA kriteriyalarına cavab vermək məqsədilə tərtib edilib:

7

(i) Onlar dayanıqlı inkişaf kontekstində həyata keçirilən ölkə üzrə müvafiq azaldılma tədbirlərdir.

(ii) Onlar texnologiyanın ötürülməsi, maliyyələşdirmə və bacarıqların artırılması vasitəsilə dəstəklənə bilər.

(iii) Onlar Fəaliyyətin Adi Qaydada İcrası (BAU) Ssenarisindən fərqli olaraq 2020-ci ildə İEYQ-ların emissiyasının azaldılmasına tövhə verəcəkdir.

(iv) Azaldılma tədbirlər ölçüləbilən, yoxlanılabilən və hesabatı veriləbilən tədbirlərdir.

11. Nəhayət, TA 8119-un bir hissəsi olaraq iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılması ilə bağlı üç investisiya qeydi işlənib hazırlanmışdır. İnvestisiya konsepsiyaları NAMA-lar ilə əlaqəlidir və ayrı-ayrın NAMA-ların spesifik komponentlərini dəstəkləmək üçün tərtib olunmuşdur.

12. Azərbaycanla bağlı NAMA və investisiya konsepsiyası kənd təsərrüfatı sektorunda bərpaolunan enerjiyə həsr olunur. Qazaxıstan bütün sektorlarda nəqliyyat və enerji səmərliliyini artırmaq məqsədilə təbii qazın təşviqi üçün NAMA təklif etmişdir. Özbəkistan isə kiçik-miqyaslı hidro elektrik qurğularına investisiyaların təşviqi üçün NAMA işləyib hazırlamışdır. Bu Texnki Yardım Layihəsi çərçivəsində hazırlanan NAMA konsepsiyası UNFCCC-nin (BMT İqlim Dəyişiklikləri haqqında Çərçivə Konvensiyası) NAMA Reyestrinə4 təqdim olunmaq üçün hazırdır. NAMA Reyestri açıq onlayn platforma olub planlaşdırılan NAMA-lar və maliyyə məbələri arasında tərəfdaşların axtarışını asanlaşdırır. Reyestr habelə ölkələr üçün öz təsir azaldılma təşəbbüslərini tanıtmaq üçün məkan rolunu oynayır.

13. Bacarıqların artırılması proqramı milli mütəxəssislərin bilik və bacarıqlarının artırılmasına həsr olunur. Bu proqram çərçivəsində milli mütəxəssislər səmərəli NAMA tədbirləri və investisiya təklifləri hazırlamaqla, eləcə də İEYQ və digər azaldılma tədbirlərinin təsirlərinin ölçülməsini həyata keçirməklə iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılmasının xərc və faydalarını qiymətləndirmək bacarıqlarına malik olacaqlar. Proqrama habelə enerji və nəqliyyat sektorlarında azaldılma tədbirlərlərin xərc-gəlir təhlillərinin aparılmasına dair ölkə və regional səviyyələrdə təlimlərin təşkili daxilidir. Belə təhlillər zamanı RETA 8119 layihəsi çərçivəsində hazırlanmış milli LEAP modellərindən praktiki nümunələr istifadə edilmişdir. Bura eyni zamanda NAMA tədbirlərinin tərtibinə, İEYQ-ların emissiyasının hesablanmasına, eləcə də azaldılma tədbirlərinin nəticələrinin ölçülməsi və monitorinqinə dair təlimlərin təşkili də daxildir. Bugünə qədər üç regional və yeddi ölkə səviyyəli seminarlar zamanı 254 milli qərarvericiləri təlim keçmişdir. Təlim keçmiş mütəxəssislərdən 89 nəfərini (və ya 35%-ni) qadınlar təşkil etmişdir.

C. İcmal və Tövsiyələr

14. Texniki yardım çərçivəsində aparılan iqtisadi təhlillər göstərdi ki, ciddi tədbirlər görülməsə, Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda enerji təchizatında yenə də köhnədən qalma yanacaq vasitələrinə müraciət etməkdə davam ediləcəkdir. Bu isə, öz növbəsində iqtisadi və əhali artımı gözləntilərinə görə 2050-ci ilə qədər İEYQ emissiyalarının artmasının davam etməsinə gətirib çıxaracaqdır. Lakin Texniki yardım layihəsinin Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın Enerji və Nəqliyyat Sektorlarında İEYQ Emissiyalarının İqtisadi Aspeltlərinə dair Hesabatı müəyyən etmişdir ki, hər üç ölkə üçün xarakterik olan milli azaldılma tədbirlərlə bağlı iqtisadi baxımdan səmərəli variantlar vardır. Bu variantlar hər üç ölkəyə hazırda üstünlük təşkil edən ənənəvi yanacağa əsaslanan iqtisadiyyatdan yaxa qurtarmaqda kömək edəcəkdir. Bütün bunlar bu hesabatın III.B fəslində verilmişdir. Fəsil III.B.4-də bir sıra önəmli faydalardan bəhs olunur ki, həyata keçirildiyi təqdirdə bu təsir azaltma tədbirlərinin cəlbediciliyini artıracaqdır.

4NAMA Reyestri. 2015. http://unfccc.int/cooperation_support/nama/items/7476.php

8

15. Mini-ssenarilərdə birləşdirildikdə, bütün ölkə üzrə müəyyən edilmiş və bu tədqiqatın mövzusu olan azaldılma tədbirlərin 2030-cu ilə qədər İEYQ-ların proqnozlaşdırılan emissiyasına əhəmiyyətli təsirləri vardır. Lakin, onlar uzun müddətli perspektivdə İEYQ-ların emissiyasının artmasının qarşısını ala bilməyəcəkdir. Fəsil III.B-7-də göstərildiyi kimi, uzun müddətli perspektivdə emissiyaları azaltmaq üçün (məsələn, 2030-2050-ci illər) binalar, sənaye və nəqliyyat sahələrində istifadə üçün nəzərdə tutulan əlavə tədbirlərin görülməsi və hazırda modelləşdirilən ssenarilərdən daha səmərəli addımların atılması tələb olunacaqdır. Bundan başqa, daha az karbon daşıyan mənbələrə, məsələn elektrik enerjisi, bio-yanacaq və hidrogenə müraciət edilməsi, daha məntiqli karbon qiymətlərinin tətbiq edilməsi, eləcə də yaşayış yerlərində daha inteqrə edilmiş torpaqdan istifadə planlarının icrası tələb olunur. Enerji sektorunda əlavə dekarbonlaşmaya ehtiyac vardır. Bu yanaşmalar çox xərcli, eyni zamanda çox ambissiyalıdır, lakin yalnız beynəlxalq maliyyə və texniki əməkdalığın dəstəklənməsi nətivəsində reallaşa bilər.

16. Azərbaycanda, Qazaxıstanda və Özbəkistanda qurumların və bacarıqların artırılması və möhkəmləndirilməsi iqlim dəyişmələrinin maliyyələşdirilməsi imkanlarına çıxış baxımından çox vacibdir. Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda İqlim Dəyişmələrinin İqtisadi Aspektlərinə dair Hesabatda; Ölkə üzrə Müvafiq Təsir Azaldılma Tədbirlərinə (NAMA) dair Hesabatda təsvir olunduğu kimi,5 iqlim dəyişmələri sahəsində maliyyə ayıran qurumlar əsasən verilmiş resursların İEYQ emissiyalarının azaldılmasında ölçüləbilən nəticələrə nail olunmasına diqqət verirlər. Nəticədə, hər üç tədqiqat ölkəsi iqlim maliyyələşdirmələrinin izlənilməsi üçün aydın çərçibə və prosedurlar yaratmalı olacaqdır. NAMA haqqında hesabatda hər ölkə üzrə NAMA-lar üçün institutional struktura dair cari vəziyyət təsvir olunur.

17. Gələcək İEYQ emissiyası trayektoriyalarının və emissiyanın potensial olaraq azaldılması yollarının kəmiyyət etibarilə qiymətləndirilməsinə diqqət artmaqdadır. Bu, 2015-ci ilin dekabrında Parisdə UNFCCC-yə Tərəf olan Ölkələrin Konfransından (COP 21) əvvəl Milli Səviyyədə Müəyyən edilməsi Planlaşdırılan Töhvələrə dair sənədin hazırlanması üçün beynəlxalq təlimatda da öz əksini tapmışdır. Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan hökumətləri Texniki yardım layihəsi çərçivəsində həyata keçirilən modelə uyğun milli İEYQ modelinin qurulması işini davam etdirməlidirlər.

18. Təsirlərin azaldılmaı tədbirləri və NAMA tədbirlərini həyata keçirmək üçün ənəvi sektorlarla və sahə nazirlikləri ilə işə ehtiyacı nəzərə alaraq, belə səyləri əlaqələndirmək məqsədilə qurumlar-arası komitələrin yaradılmasına ehtiyyac vardır. Bu, ölkələrin Təmiz İnkişaf Mexanizmləri naminə institusional baxımından təsisatlanmasında sonra modelləşdirilə bilər. Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda Ölkə üzrə Müvafiq Təsir Azaldılma Tədbirlərinə (NAMA) dair Hesabatda təklif olunduğu kimi, belə bir mexanizm bir çox qurumlar arasında əməkdaşlığın təşviq olunması baxımından çox effektiv olmuşdur.

19. Nəhayət, iqlim məsələlərin beynəlxalq maliyyəni effektiv qaydada cəlb etmək üçün Azərbaycan iqlim fondlarını cəlb edə və ya onlara təsir edə bilən yerli maliyyə institutlarının inkişaf etdirilməsinə ehtiyyac vardır. Bura beynəlxalq maliyyə fondlarına çıxış üçün milli maliyyə təşkilatları ilə iş və təmiz enerji və nəqliyyat tədbirləri üçün yerli resurslarla təminat daxildir.

5 Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, və Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015a)

9

II. GİRİŞ VƏ QISA MƏLUMAT

A. Layihə haqqında qısa məlumat və məqsədləri

20. Asiya İnkişaf Bankı (AİB) az karbon emissiyası yanaşmasına diqqəti artırmaq üçün Mərkəzi və Qərbi Asiya ölkələrinə yardım edilməsində vacib rol oynayır. Bu dəstəyin bir hissəsi olaraq, AİB Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda İEYQ-ların emissiyasını azaltmaq istiqamətində müəyyən variant və xərclərə dair daha çox məlumatların olmasını təmin etmək üçün RegionalTexniki Yardım (RETA) 8119 – Mərkəzi və Qərbi Asiya regionunda İqlim Dəyişmələrinin İqtisadi Aspektləri – Azaldılma Tədbirlər Komponenti layihəsini tərtib etmişdir. Qeyd olunan ölkələrdə enerji və nəqliyyatın İEYQ intensivliyini artırmaq üçün əhəmiyyətli imkanlar vardır. Bu məlumatlara çıxış, hər üç ölkədə, prioritet hesab olunan azaldılma tədbirlərinin həyata keçirilməsində dövlət və özəl sektor maliyyələşdirmələrinin artmasına gətirib çıxaracaqdır. RETA 8119 AİB idarə heyəti tərəfindən 2012-ci ilin iyul ayında təsdiq edilmiş və Asiya Təmin Enerji Fondu (Təmin Enerjini Maliyyələşdirmə Tərəfdaşlığı Aləti çərçivəsində) və İqlim Dəyişmələri Fondu tərəfindən birgə maliyyələşdirilir. RETA 8119-un Azaldılma Tədbirlər Komponenti 2013-cü ilin mayında başlamış və 2015-ci ilin avqustunda tamamlanacaqdır.

21. Təsirlərin azaldılması komponentinə aşağıdakı nəticələr daxildir:

Nəticə 1: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın enerji və nəqliyyat sektorlarında iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılmasının xərcləri təqribi hesablanmışdır. Təsirazaltma tədbirlərinə təmiz enerji texnologiyalarının, elecə də az karbon buraxan sənaye istehsalı üçün tələb olunan siyasət və tədbirlərin tətbiqi daxildir. Məsləhətçilər ölkələr üzrə keçirilən seminarlar, regional seminarlar, və ayrı-ayrı tərəflərlə aparılan məsləhətləşmələr nəticəsində enerji və nəqliyyat emissiyaları haqqında məlumatları toplamışdır. Nəticə 1-in tərkib hissəsi kimi, məsələhətçilər (i) ayrı-ayrı ölkələr üzrə İEYQ-la bağlı baza vəziyyəti və 2050-ci il üçün proqnozlaşdırılan vəziyyəti işləyib hazırlamışdır; (ii) emissiyaların azaldılmasına dair xərc əyrisinin təhlili əsasında İEYQ emissiyaların azaldılması variantlarını və hədəflərini müəyyən etmişdir; (iii) iqlim siyasəti və planlarında boşluq və ehtiyyacları müəyyən etmişdir; və (iv) təsirazaltma variantlarının ümumi faydalarını hesablamışdır. Nəticələr hər üç hədəf ölkədə İEYQ emissiyalarının azaldılmasının iqtisadi aspektlərinə dair regional seminarda təqdim edilmişdir. Tədqiqat bacarıqların inkişaf etdirilməsinə dair ikillik proqramın icrası ilə tamamlanmışdır. Bacarıqların azaldılması proqramı İEYQ-ların ölçülməsi və hesabatının hazırlanması üçün təsirazaltma tədbir və sistemlərinin iqtisadi təhlilinin aparılmasına qərar verən şəxslərin təlimləndirilməsini nəzərdə tutumuşdur.

Nəticə 2: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılmasına investisiya qoyuluşu imkanları. Məsləhətçilər dörd NAMA (Aidiyyəti Ölkə üzrə Təsirazaltma Tədbirləri) hazırlamışdır. Hər dörd sənəd daha sonra NAMA-lara dair regional hesabatda birləşdirilmişdir. Nəticə 2-yə habelə investiya qoyuluşuna dair konsepsiya qeydinin hazırlanması da daxildir. Bu sənəddə NAMA üzrə ayrı-ayrı layihə komponentlərinin həyata keçirilməsinin dəstəklənməsi nəzərdə tutulur. İnvestisiya ilə bağlı konsepsiya qeydi bu Yekun Hesabat Layihəsinə əlavə olunur.

22. Texniki Yardım layihəsində gözlənilən nəticə nəticə Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılması istiqamətində tədbirlərin həyata keçirilməsidir. Əsas nəticə hər üç ölkədə iqlim dəyişmələrinin xərcləri barədə daha yaxşı anlayışların olmasıdır. Tərtibat və Monitorinq Çərçivəsi Əlavə 1-də verilmişdir.

10

B. Tədqiqatın aparılması

1. Yanaşma

23. Nəticə 1 üzrə xərc və gəlirləri qiymətləndirmək üçün, məsləhətçilər ölkələr üzrə məlumatlar və inkişaf prioritetləri əsasında üç ölkə miqyaslı iqtisadi modellər qurmuşdur. Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistandakı aidiyyəti tərəflər istərdilər ki, bu yanaşmalar mövcud məlumatlarda və onların keyfiyyətindəki fərqləri, eləcə də enerji və nəqliyyat sistemlərinin strukturundakı və ayrı-ayrı ölkələr üzrə təsir azaldılma tədbirləri strategiyalarındakı fərqləri əks etdirsin. Hər üç model Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda İqlim Dəyişmələrinin İqtisadi Aspektləri: Nəqliyyat və Enerji sektorlarında İEYQ emissiyasının Azaldılmasının İqtisadi Aspektlərinə dair layihənin hesabatında6 daha ətraflı təsvir olunur.

24. Məsləhətçilər qrupu hər bir ölkə üzrə müxtəlif təsir azaltma tədbirlərinin və emissiya ssenarilərinin birbaşa xərc və faydalarını və qiymətləndirmək üçün iqtisadi modellərdən istifadə etmiş və emissiyaların azaldılmasına dair xərc əyrisini (MACC) işləyib hazırlamışdır. MACC bütün təsir azaltma variantlarının icra olunduğu təqdirdə İEYQ-ların azaldılması potensialını və xərcini əks etdirir. Təhlil olunmuş birbaşa xərc və faydalara capital, əməliyyat və texniki qulluq, yanacaq və digər icra xərcləri daxildir. Bunlar social xərc və faydalardır və ona görə də onlar üçün kimin ödəniş etdiyi ilə bağlı yaranan paylayıcı təsirləri nəzərə almır. Məsləhətçilər, habelə modelin nəticələrindən təsirlərin azaldılmasının yaratdığı dolayı faydaları (məsələn, ümumi faydaları) hesablamaq üçün istifadə etmişdir. Texniki yaradım layihəsində təhlili aparılmış ümumi faydalara aşağıdakılar daxildir: hava çirklənmələrinin azaldılması, hava çirklənmələrinin azaldılmasının sağlamlıq üçün faydaları, yanacağa qənaət, və enerji təhlükəsizliyinin artırılması.

25. Texniki yardım layihəsi tamamlandıqdan sonra, hər üç model, o cümlədən istifadə olunan məlumatlar və mülahizələr milli tərəfdaşlara təhvil veriləcəkdir. Onlar habelə AİB-in internet səhifəsində yerləşdiriləcək və bununla da aidiyyəti tərəflər üçün modelləri gələcəkdə yeniləməyi asanlaşdıracaqdır.

26. Nəticə 2-yə dəstək məqsədilə, məsləhətçilər dörd müxtəlif NAMA konsepsiyası işləyib hazırlamışdır. Bu konsepsiyalar ölkələrin prioritetlərini və təsirlərin azaldılması strategiyalarını əks etdirir. Konsepsiyaların xülasəsi Cədvəl 3 –də və Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda İqlim Dəyişmələrinin İqtisadi Aspektləri: Ölkə üzrə Müvafiq Təsirlərin Azaldılması Tədbirlərinə (NAMA) dair Texniki Yardım layihəsinin Hesabatında7 verilmişdir. NAMA inkişaf etməkdə olan ölkələr tərəfindən dayanıqlı inkişaf kontekstində həyata keçirilən könüllü tədbirlərdir. Məqsəd inkişaf etməkdə olan ölkələrdə emissiya tendensiyasını dəyişmək və ölkəkələrə öz təsir azaltma tədbirlərinə görə tanınmaq üçün imkanlar verir və onların icrası üçün beynəlxalq dəstək axtarır. NAMA milli hökumətin təşəbbüsünün məhsulu olmalı və iqtisadi sektorda köklü dəyişikliklərə yönəlik siyasətləri formalaşdırır. 8 Azərbaycanla bağlı NAMA kənd təsərrüfatı sektorunda bərpaolunan enerjiyə həsr olunur. Qazaxıstan bütün sektorlarda nəqliyyat və enerji səmərliliyini artırmaq məqsədilə təbii qazın təşviqi üçün NAMA təklif etmişdir. Özbəkistan isə kiçik-miqyaslı hidro elektrik qurğularına investisiyaların təşviqi üçün NAMA işləyib hazırlamışdır.

27. Bu Texnki Yardım Layihəsi çərçivəsində hazırlanan NAMA konsepsiyası UNFCCC-nin (BMT İqlim Dəyişiklikləri haqqında Çərçivə Konvensiyası) NAMA Reyestrinə9 təqdim olunmaq üçün

6 Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b)


8UNFCCC. FOCUS: Təsirlərin azaldılması – NAMA, Ölkə üzrə Müvafiq Təsirlərin Azaldılması Tədbirləri. http://unfccc.int/focus/mitigation/items/7172.php


11

hazırdır. NAMA Reyestri açıq onlayn platforma olub planlaşdırılan NAMA-lar və maliyyə məbələri arasında tərəfdaşların axtarışını asanlaşdırır. Reyestr habelə ölkələr üçün öz təsir azaldılma təşəbbüslərini tanıtmaq üçün məkan rolunu oynayır.

Cədvəl 3: Təklif olunan NAMA-lar və İnvestisiyalara dair Konsepsiya QeydləriAzərbaycan Qazaxıstan Özbəkistanın

NAMAKonsepsiyası

Bərpaolunan enerji əsasında aqro-enerji komplekslərinin inkişafı

Nəqliyyat sektorunda təbii qazdan istifadənin genişləndirilməsi

Enerji səmərəliliyinin dəstəklənməsi üzrə milli sistemin yaradılması

Kiçik miqyaslı hidro-enerji qurğularının quraşdırılmasının sürətləndirilməsi

İnvestisiyaya dairKonsepsiyaQeydləri

Samux Aqro-Enerji Yaşayış Kompleksində günəş enerjisi ilə işləyən foto-elektrik və bioqaz qurğularının qurulması

10 sıxılmış təbii qaz doldurma stansiyası şəbəkəsinin tikintisi

Tuyabuguzskaya kiçik hidro-enerji qurğusunun qurulması

Mənbə: Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b).

28. Texnki Yardım layihəsi çərçivəsində iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılması ilə bağlı üç investisiya qeydi işlənib hazırlanmışdır. İnvestisiya konsepsiyaları NAMA-lar ilə əlaqəlidir və Cədvəl 3-də təqdim olunduğu kimi, ayrı-ayrı NAMA-ların spesifik komponentlərini dəstəkləmək üçün tərtib olunmuşdur.

29. Texniki yardım layihəsi çərçivəsində iqtisadi təhlil və NAMA hazırlanması fəliyyəti iki-illik bacarıqların artırılması proqramı ilə birləşdirilmişdir. Proqrama habelə enerji və nəqliyyat sektorlarında azaldılma tədbirlərlərin xərc-gəlir təhlillərinin aparılmasına dair ölkə və regional səviyyələrdə təlimlərin təşkili daxilidir. Bura eyni zamanda NAMA tədbirlərinin tərtibinə, İEYQ-ların emissiyasının hesablanmasına, eləcə də azaldılma tədbirlərinin nəticələrinin ölçülməsi və monitorinqinə dair təlimlərin təşkili də daxildir.

2. Metodologiya

30. Texniki yardım layihəsinin 1-ci və 2-ci Nəticələrinin tərtibatı və icrası aidiyyəti tərəflərin mütəmadi tövhəsini tələb edir ki, bu da ölkələr üzrə hazırlanmış təsirlərin azaldılması tədbirlərinin (NAMA) iqtisadi təhlillərə və investisiya konsepsiyalarına əlavə olunmasını təmin edir. Məsləhətçilər qrupu Texniki Yardım Layihəsini aşağıdakıların kombinasiyası şəraitində icra etmişdir: (i) iqtisadi modelləşdirmə, NAMA tərtibi və investisiya imkanları üçün tədqiqat və təhlil, (ii) aidiyyəti tərəflərlə məsləhətləşmələr, və (iii) təlim və seminarlar vasitəsilə bacarıqların inkişaf etdirilməsi.

a. Nəticə 1

31. Nəticə 1 üzrə aparılmış iqtisadi təhlillərin nəticəsi olaraq əldə olunmuş alət və biliklərin dayanıqlılığını təmin etmək məqsədilə Enerji Alternativlərinin Uzunməqsədli Planlaşdırılması (LEAP) sistemində üç ölkə miqyaslı iqtisadi modellər işlənin hazırlanmışdır. LEAP enerji və nəqliyyat siyasətinin inteqrasiyalı təhlili və iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılmasının qiymətləndirilməsi üçün Stokholm Ətraf Mühit Məsələləri İnstitutu SEI (SEI, 2015) tərəfindən yaradılmış, geniş istifadəyə və yüksək çevikliyə malik proqram təminatıdır. Alətin əsas xüsusiyyətlərinə model daxilində müxtəlif ssenarilərin yaradılmasının dəstəklənməsi, eləcə də məhdud məlumatlar şəraitində konkret ölkə və regiona uyğunlaşdırıla bilən hesablama sistemi (enerji və nəqliyyat sektorları üçün) çərçivəsində çoxlu modelləşdirmə metodologiyalarının dəstəklənməsi daxildir (Bhattacharyya, 2011). LEAP sisteminin əsas önəmi onun çox az ilkin

12

məlumat tələbinə malik olması və məlumatların məhdud olduğu ölkələrdə istifadəsinin mümkün olmasıdır. LEAP aləti özünün çevik məlumat tələblərinə görə bu regional təhlil üçün seçilmişdir. Buna görə də UNFCCC ondan iqlim dəyişmələrinə dair UNFCCC-yə milli kommunikasiyanın hazırlanması üçün İEYQ emissiyalarına dair ssenarilərinin təhlilində istifadə etməyi tövsiyyə edir.10 Dünyanın 190 ölkəsindən, o cümlədən keçid iqtisadiyyatına malik ölkələrdən minlərlə qurum LEAP sistemindən istifadə etmişdir. LEAP inkişaf etmiş ölkələrinin hökumət və akademik təşkilatlarına pulsuz təqdim edilir ki, bunun da nəticəsində, hər üç tədqiqat ölkəsində TY layihəsi çərçivəsində hazırlanmış modellərdən az və ya heç bir xərc sərf etmədən istifadə etmək və yeniləmək mümkün olacaqdır.

32. TY-ın hazırlıq mərhələsində, Avropa Komissiyası Qazaxıstan və Azərbaycanda iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılması və siyasət portfeinin inkişafını dəstəkləmək məqsədilə LEAP ilə işləmişdir,11 və Özbəkistanda Uzhydromet öllkənin UNFCCC ilə kommunikasiyasına hazırlıq üçün müstəqil şəkildə LEAP-dən istifadə etməyə başlamışdır. Hər üç ölkədəki aidiyyəti tərəflər daxili bacarıqları artırmaq məqsədilə LEAP-dən istifadəyə dair təlimlərin əldə olunmasına böyük maraq ifadə etmişdir.12

33. Qarşılıqlı faydaların təhlili LEAP sistemindən ayrı aparılmışdır. Bu qarşılıqlı faydalara havanın çirklənməsinin dayandırılması, havanın çirklənməsi nəticəsində insan sağlamlığının yüksəldilməsi və enerji təhlükəsizliyi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması daxildir. İnsan sağlamlığı ilə bağlı qarşılıqlı faydaların təhlili zamanı azaldılma variantlar vasitəsilə hava çirklənməsinin azalmasının insanlara müsbət təsirləri təhlil olunmuşdur. Bu yanaşma Texniki Yardımın (TY) Aralıq Hesabatında sənədləşdirilmişdir.13

b. Nəticə 2

Bu TY layihəsi üçün dörd NAMA konsepsiyasının seçilməsi aidiyyəti tərəflərlə məsləhətləşmələr zamanı müəyyən edilmiş və Nəticə 1-də ətraflı təsvir olunan iqtisadi təhlillər (azaldılma variantların) vasitəsilə dəstəklənmişdir. Bu seçim zamanı ən vacib factor, NAMA-ların İEYQ-ların emissiyasının qarşısının alınmasına olan tövhələri ilə yanaşı onların milli inkişaf prioritetlərinə uyğun olması idi. Seçim zamanı digər bir əsas factor isə ayrı-ayrı qurumların NAMA prosesi üzrə işləməkdə olduqca maraqlı olmaları və onların icrası üçün tələb olunan məlumatları təqdim etməyə hazır olmaları idi.

35. Aidiyyəti tərəflərlə məsləhətləşmələr və onların münasibətlərinin öyrənilməsindən sonra üç investisiya qeydi işlənib hazırlanmışdır. Bu halda, aidiyyəti tərəflər hər bir NAMA çərçivəsində layihə fəaliyyətlərini prioritetləşdirmişdir ki, bu da icra olunması üçün dövlət büdcəsindən başqa digər mənbələrdən maliyyə yardımı tələb edəcəkdir.

10Abt Associates, 2014b. RDTA–8119 REG: Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim Dəyişmələrinin İqtsadi Aspektləri—

Təsirlərin Azaldılması Komponenti. Hazırlıq Mərhələsinin Hesabatı. Bethesda, 2014.11

Avropa Birliyi, 2015. Yekun Hesabatın Xülasəsi - PROMITHEAS-4 (Təsir azaltma/Uyğunlaşdırma Siyasəti portfelinin hazırlanması üçün bilik transferi və tədqiqat ehtiyacları).http://cordis.europa.eu/result/rcn/153387_en.html

12 Abt Associates. 2014. Seminar Xülasısi: Azərbaycan üzrə Milli Hazırlıq Seminarı. Bakı, Azərbaycan. Yanvar 2014. RETA 8119: Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim Dəyişmələrinin İqtsadi Aspektləri—Təsirlərin Azaldılması Komponenti.Vaşinqton, D.C.; Abt Associates. 2014.

13Abt Associates, 2014c. RDTA–8119 REG: Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim Dəyişmələrinin İqtsadi Aspektləri—Təsirlərin Azaldılması Komponenti. Aralıq Hesabatı. Bethesda, 2014.

13

c. Bacarıqların Artırılması Proqramı

36. TY-da bacariqlarin artırılması komponenti də vardır ki, məqsədi modellərdən istifadə və NAMA və investisiya konsepsiyasının icrası zamanı zəruri olan biliklərin inkişaf etdirilməsində aidiyyəti tərəflərə kömək etməkdir. Bacarıqların artırılması fəaliyyətinə bir neçə milli və regional səviyyəli təlim seminarlarının keçirilməsi daxildir. Bu proqram çərçivəsində milli mütəxəssislər (i) səmərəli NAMA tədbirləri və investisiya təklifləri hazırlamaql, (ii) İEYQ və digər azaldılma tədbirlərin təsirlərinin ölçülməsini həyata keçirmək, və (iii) iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılması və LEAP alətindən istifadənin xərc və faydalarını qiymətləndirmək bacarıqlarına malik olacaqlar.

3. Tədqiqat Qrupu

37. Texnki Yardım layihəsi ABŞ-ın Məsləhətçi Firması olan Abt Associates (beynəlxalq səviyyədə cəlb edilmişdir) tərəfindən Stokholm Ətraf Mühit Məsələləri İnstitutu (SEİ) (İsveçin ABŞ-da mənzillənən qeyri-hökumət təşkilatı) və Özbəkistanda yerləşən Nazar Biznes və Texnologiya (NBT) MMC ilə birgə həyata keçirilmişdir. Beynəlxaq qrupa iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılması üzrə mütəxəssis, iqtisadçı və azaldılma tədbirlərə investisiya qoyuluşları üzrə mütəxəssis daxil edilmişdir. Üç milli qrupa iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılması üzrə mütəxəssis, enerji və nəqliyyat üzrə mütəxəssis və azaldılma tədbirlərə investisiya qoyuluşları üzrə mütəxəssislər daxil edilmişdir. İşlər 44068-012 saylı, 13 May 2013 tarixli layihə çərçivəsində həyata keçirilmişdir.

4. Tərəfdaşlar

38. Y layihəsinin incrası AİB-nın Mərkəzi və Qərbi Asiya Şöbəsi, eləcə də Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistandakı tərəfdaşlar və aidiyyəti qurumlar tərəfindən təlimatlandrılmışdır. TY layihəsinin incrası üçün milli tərəfdaş təşkilatlar Cədvəl 4-də təsvir olunur. TY layihəsinin incrası müddətində, bu tərəfdaşlar işlərin analitik istiqamətinin müəyyən edilməsində, aidiyyəti təşkilatların verdiyi tövhənin əlaqələndirilməsində və müvafiq məlumatların toplanması və tədqiqində əhəmiyyətli dəstək vermişdir.

Cədvəl 4: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üzrə Milli TərəfdaşlarÖlkə Qurum İqlim Dəyişmələrinin Milli Planlaşdırılmasına cəlb olunma

Azərbaycan Alternativ və Bərpaolunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi (ABEMDA)

ABEMDA Azərbaycanda bərpaolunan enerji və enerji səmərəliliyinin planlaşdırılması və tənzimlənməsi, eləc ədə tariff siyasəti və müvafiq prosedurların işlənib hazırlanması və icrasına nəzarət üzrə məsul olan dövlət orqanıdır. Bura enerji əldə edən qurğuların tikib-quraşdırılması üçün dövlət və özəl müəsissələrə icazələrin verilməsi daxildir.

ABEMDA eyni zamanda, Azərbaycanın 2020-ci ilə qədər 20% bərpaolunan enerji hədəflərinin həyata keçirilməsində aparıcı təşkilatdır. Bu hədəf hökumətin az karbonlu iqtisadiyyata doğru irəliləməsində təməldaşı rolunu oynayır. ABEMDA-nın İnvestisiya və Layihə İdarəçiliyi Şöbəsi RETA 8119 üçün təxirəsalınmaz əlaqə nöqtəsi rolunu oynayır.

Qazaxıstan Energetika Nazirliyi (EN) Energetika Nazirliyi Qazaxıstanda UNFCCC-lə əlaqələndirici qurum rolunu oynayır və Qazaxıstanı iqlim dəyişmələrinə dair beynəlxalq danışıqlarda təmsil edir. Nazirlik habelə Qazaxıstan iqlim dəyişmələri siyasətinin əlaqələndirilməsi və İEYQ-ların emissiyasının yeni ticarət sisteminin icrası üçün məsuliyyət daşıyır.

İqlim Dəyişmələri Şöbəsi RETA 8119 layihəs ilə əlaqələndirici idarə rolunu oynayır. Nazirliyin tədqiqat təşkilatı olan “Zhasyl ASC” iqtisadi modelin hazırlanmasında texniki ekspert və təlimatlarla təminatı yerinə

14

yetirmişdir.

Özbəkistan İqtisadiyyat Nazirliyi (İT)

Özbəkistan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Hidrometeoroloji Xidmət Mərkəzi (Uzhydromet)

İqtisadiyyat Nazirliyi Özbəkistand RETA 8119 layihəsinin icrası üçün aparıcı tərfdaş qurumdur. İqtisadiyyat Nazirliyi enerji və nəqliyyat sahələrində iqtisadi siyasətə dair istiqamətləri müəyyən edir. Kənd təsərrüfatı və Su Təsərrüfatı Şöbəsi RETA ilə əlaqələndirici qurum rolunu oynayır.

Uzhydromet İqlim Dəyişmələri üzrə UNFCCC-in Əlaqələndirici Qurumudur və Özbəkistanda İEYQ emissiyasının ölkə üzrə qiymətləndirilməsi və milli kommunikasiya üçün məsuliyyət daşıyır. Uzhydromet RETA 8119-un icrası üçün texniki istiqaməti müəyyən edir.

Mənbə: Dərci gözlənilir. Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın enerji və nəqliyyat sektorlkarında İEYQ-ların emissiyasının azaldılmasının iqtisadi aspektləri: Variantlar və Xərclər. Manila: AİB.

5. Yekun Hesabatın strukturu

39. Yekun Hesabat beş bölmədən ibarətdir. Error! Reference source not found. Bölmədə Nəticə 1 və Nəticə 2 üzrə əldə olunan nəticələrin xülasəsi, o cümlədən Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda İEYQ emissiyasının azaldılmasının iqtisadi əsaslarına dair regional hesabat və NAMA tədbirlərinə dair regional hesabat öz əksini tapmışdır. Burada habelə NAMA tədbirlərinə dəstək olaraq hazırlanmış və investisiya məsələsini əhatə edən konspesiya qeydləri təqdim edilmişdir. Bu qeydlər tam şəkildə Əlavə 2: də verilmişdir. IV Bölmədə TY layihəsi üçün Tərtibat və Monitorinq Çərçivəsinə uyğun olaraq nəticələr və yekunlar müzakirə olunur. V Bölmədə isə öyrənilmiş dərslər və növbəti addımlara dair tövsiyyələr təqdim olunur.

15

III. NƏTİCƏLƏRİN VƏ TAPINTILARIN XÜLASƏSİ

40. III Bölmədə TY üzrə əldə olunan nəticələr və tapıntıların xülasəsi verilir. Burada habelə TY üzrə Tərtibat və Monitorinq Çərçivəsində uyğun olaraq Texnili Yardımın nəticələri təsvir olunur. Xülasədə, ilk növbədə Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın enerji və nəqliyyat sektorlarına regional baxış verilmişdir (Bölmə A. Regional Baxış). Bu hissə əsasən daha sonra Bölmə B (Təsirlərin azaldılmasının xərcləri və faydaları), C (Bacarıqların artırılması), D (NAMA-ların tərtibatı), və E (İnvestisiya Konsepsiya Qeydlərinin Hazırlanması).

A. Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda mövcud Regional Vəziyyət

41. Bu araşdırmanın əsas diqqət mərkəzi Mərkəzi və Qərbi Asiya ölkələri olan Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistana yönəlmişdir. Region çox şaxələnmiş və zəngin ekoloji zonaları ilə fərqlənir. Belə ki, regionun hər bir ölkəsində dağlıq ərazilərdən tutmuş düzən ərazilərə və sərhalara rast gəlmək olar. Hər üç ölkə artan əhali sayına və zəngin təbii sərvətlərə malikdir ki, bu da onlara 1990-cı illərin əvvəllərində Sovet İttifaqının dağılması ilə müstəqillikərini əldə etdikləri zamanlardan indiyə kimi iqtisadiyyatlarını liberallaşdırmağa və inkişafı stimullaşdırmağa kömək etmişdir. Hər üç ölkədə əhalinin artımı və Azərbaycan və Özbəkistandakı urbanizasiya təbii resurslara və ətraf mühitə öz təzyiqlərini göstərməkdə davam edəcəkdir.

42. Regionda ötən onillikdə nəzərəçarpacaq dərəcədə güclü iqtisadi artım qeydə alınmışdır. 2000 və 2010-cu illər arasında, real Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM) Özbəkistanda 95%, Qazaxıstanda 220% və Azərbaycanda 400% artmışdır. Alıcılıq qabiliyyəti pariteti üzrə adam başına düşən real ÜDM-də (AQP, 2011-ci il, ABŞ Dolları) də artım baş vermişdir (xüsusilə, Qazaxıstan və Azərbaycanda). Sənaye və xidmətlər sektoru birlikdə araşdırma aparılan ölkələrdə ÜDM-in 80%-ni təşkil edir. Xidmət sektoru Qazaxıstan və Özbəkistanda, sənaye sektoru isə Azərbaycanda böyük rol oynayır. Kənd təsərrüfatının tövhəsi, ümumilikdə, region üzrə aşağı düşmüşdür. Üç ölkə arasında Özbəkistan bu sektordan ən asılı ölkədir. Cədvəl 5-də seçilmiş indikatorlara uyğun olaraq hər üç ölkənin nəticələri təqdim olunur.

Cədvəl 5: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın Seçilmiş Sosial və İqtisadi Göstəriciləri

Göstəricilər Azərbaycan Qazaxıstan Özbəkistan2000 2005 2013 2000 2005 2013 2000 2005 2013

Əhali (milyon)a

8.07 8.50 9.42 14.9 15.1 17.0 24.7 26.2 30.2Əhali artım tempi(%) (%)

a 1.1 1.2 1.3 -0.3 0.9 1.4 1.4 1.2 1.6

Şəhər əhalisi %-ia

51.1 52.5 53.2 56.3 57.1 54.9 37.2 36.1 51.2a

Adam başına düşən ÜDM, AQP (daimi 2011 $)

b4,459 8,052 16,593 9,706 15,619 22,470 2,481 3,041 5,002

Real ÜDM-in artım tempi

a 11.1 26.4 5.8 9.8 9.7 6.0 3.8 7.0 8.0

Sektorların ÜDM-ə töfhəsi (%) a

Kənd təsərrüfatı 17 10 6 9 7 5 34 30 19Sənaye 45 63 62 40 39 38 23 29 33Xidmətlər 38 27 32 51 54 57 43 41 48ÜDM = Ümimi Daxili Məhsul, AQP = Alıcılıq Qabiliyyəti Pariteti. Mənbələr:a

AİB. 2011. Asiya və Sakin Okean Hövzəsi Ölkələri üçün Əsas Göstəricilər 2014, 45-ci Buraxılış. Manila.b Dünya Bankı. 2015. Dünya İnkişaf Göstəriciləri. http://data.worldbank.org/data-catalog/world-development-

indicators

1. Enerji İstehsalı və İstifadəsi

43. Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın zəngin karbo-hidrogen resursları bu ölkələrdəki son iqtisadi artımlar üçün əsas rolu pynamışdır. Bu resurslar, həm ixrac mənbəyi,

16

həm də yerli enerji təchizatı ilə bağlı tələbatı ödəmək baxımından çox önəmli olmuşdur.14

Cədvəl 6-da 2000, 2005 və 2010-cu illər üçün region üzrə əsas ümumi enerji təchizatının (ƏÜET) ümumi strukturu verilmişdir. Cədvəldə həm enerji, həm də nəqliyyat üzrə enerji təchizatı əhatə olunur. Ümumilikdə ƏÜET Qazaxıstandakı artıma görə 45%-ə qədər artmışdır. Azərbaycan və Özbəkistanda ƏÜET enerji səmərəliliyinin əhəmiyyətli dərəcədə artması səbəbindən müvafiq olaraq 3% və 14% aşağı düşmüşdür. Cədvəl 6-da göstərildiyi kimi, təbii (ənənəvi) yanacaq növləri (kömür, təbii qaz, və benzin məhsulları) tədqiq olunan ölkələr üzrə ümumi ƏÜET-in 98.6%-nı təmin edir. Kömür Qazaxıstanda yeganə ən böyük enerji mənbəyidir. Azərbaycan və Özbəkistanda isə təbii qaz üstünlük təşkil edir. 2000-2010-ci illər ərazində, Özbəkistanda təbii qazdan, digər iki ölkədə isə benzin məhsullarından asılılıq artmışdır. Eyni zamanda, hidroenerjinin payı Azərbaycan və Qazaxıstanda düşmüş, Özbəkistanda isə artmışdır.

Cədvəl 6: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda Əsas Ümumi Enerji Təchizatının Strukturu, 2000 - 2010

Göstəricilər Azərbaycan Qazaxıstan Özbəkistan2000 2005 2010 2000 2005 2010 2000 2005 2010

ƏÜET (min) 12,059 12,858 11,684 53,689 60,983 77,997 50,219 46,346 43,223ƏÜET-də enerji resurslarının payı (%-lə)

Kömür 47.9 53.0 46.7 1.7 1.5 1.9Təbii qaz 68.4 66.0 67.8 13.6 9.2 11.1 82.7 85.1 84.6Benzinməhsulları

29.7 31.7 31.1 39.2 39.9 44.6 12.6 10.0 9.1

Hidro-enerji 1.4 1.9 0.6 1.2 1.1 0.9 1.0 1.1 2.0Külək enerjisi Günəş enerjisi Biokütlə 47.9 53.0 46.7 1.7 1.5 1.9


44. ÜDM-in enerji intensivliyi ÜDM-in bir vahidi üzrə enerjidən istifadə kimi müəyyən edilir ki, bu da iqtisadiyyatın enerjidən istifadə səmərəliliyinin mənzərəsini, yəni ÜDM-in hər dollarına görə tələb olunan enerjinin miqdarı ortaya qoyur. Hər üç ölkədə enerji intensiviliyi 2000-ci ildən 2010-cu ilə qədər olan müddətdə aşağı düşmüşdür. Bu müddətdə ən dramatik düşmə Özbəkistanda baş vermişdir. Bu ölkədə enerji intensiviliyi 55.6% aşağı düşmüşdür (Cədvəl 7). Adam başına ƏÜET Qazaxıstanda artmış, Azərbaycan və Özbəkistanda isə aşağı düşmüşdür. ƏÜET-in İEYQ intensiviliyi Azərbaycanda artmış, Qazaxıstanda aşağı düşmüş, Özbəkistanda isə dəyişməz qalmışdır.

Cədvəl 7: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üzrə enerji göstəriciləri, 2000 - 2010Göstəricilər Azərbaycan Qazaxıstan Özbəkistan

2000 2005 2010 2000 2005 2010 2000 2005 2010Adam başına ƏÜET (toe)

1.5 1.5 1.3 3.6 4.0 4.8 2.0 1.8 1.5

ƏÜET/ÜDM (MJ 2010 ABŞ Dolları)

38 22 9 34 23 22 108 77 48

ƏÜET üzrə İEYQ intensiviliyi (KqCO2e/GJ)

66 73 84 97 100 94 56 58 58


2. Elektrik Enerjisi İstehsalının Strukturu

45. Cədvəl 8:-də Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda quraşdırılmış elektrik enerjisi generasiyasının strukturu verilmişdir. 2010-cu il üçün regionda quraşdırılmış elektrik enerjisi

14Abt Associates, 2014b. RDTA–8119 REG: Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim Dəyişmələrinin İqtsadi Aspektləri—

Təsirlərin Azaldılması Komponenti. Hazırlıq Mərhələsinin Hesabatı. Bethesda, 2014.

17

generasiyasının ümumi həcmi təxminən 38,468 MV olmuşdur. Bunun da 40. %-i təbii qaz, 38.7%-i kömür, 8%-i neft və 12%-i hidroenerji təşkil etmişdir. Qazaxıstanda enerji generasiyasında kömür üstünlük təşkil edir. Azərbaycan və Özbəkistanda elektrik enerjisi generasiyasının çoxunu təbbi qaz təşkil edir. 2000-2010-cu illər ərzində, enerji əldə olunmasında Özbəkistanda kiçik irəliləyiş, Azərbaycan və Qazaxıstanda isə cüzi azalma baş vermişdir.

Cədvəl 8: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda quraşdırılmış elektrik enerjisi istehsalının həcmi və strukturu, 2000 - 2010 (MVt)

Həcmi (MV) Azərbaycan Qazaxıstan Özbəkistan2000 2005 2010 2000 2005 2010 2000 2005 2010

Kömür 12,220 12,442 12,605 2,283 2,283 2,283Təbii qaz 3,157 3,632 4,780 2,291 2,465 2,936 7,230 8,052 7,835Benzinməhsulu

970 968 1,037 1,931 1,946 1,949 271 271 271

Hidroenerji 820 970 785 2,227 2,247 2,255 1,690 1,710 1,730Külək 1.7 0.8Günəş Cəmi 4,947 5,570 6,604 18,669 19,100 19,744 11,474 12,317 12,120Mənbə: Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b).

3. İstilik Effekti Yaradan Qazların Emissiyası

46. Ağır təbii yanacağa əsaslanan enerjidən istifadə nəticəsində, Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın iqtisadiyyatında karbon emissiyası intensiv xarakter alacaqdır. Cədvəl 9-da göstərildiyi kimi, Azərbaycan və Qazaxıstanda ümumi İEYQ emissiyası artmış, Özbəkistanda isə nisbətən aşağı düşmüş və enerji səmərəliliyində əhəmiyyətli artım müşahidə olunmuşdur. Hər üç ölkədə 2010-cu il üçün ümumi İEYQ emissiyasının 75%-dən çoxu enerji və nəqliyyat sektorlarındakı fəaliyyətlərin nəticəsidir.

Cədvəl 9: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda istilik effekti yaradan qazların emissiyası, 2000 - 2010 (milyon metric ton CO2e)

İstilik effekti yaradan qazlarn emissiyası (milyon metrik ton CO2e)

Ölkə 2000 2005 2010Azərbaycan 36 44 47 Qazaxıstan 223 275 329 Özbəkistan 148 148 137


47. Hər üç ölkənin qlobal İEYQ emissiyasında payının kiçik olmasına baxmayaraq – 2013-cü il üçün qobal karbon dioksid qazı (CO2) emissiyasının təxminən 1%-i (Avropa Komissiyası JRC Müştərək Tədqiqat Mərkəzi, 2015) – adam başına düşən ÜDM-in oxşar olduğu ölkələrlə müqayisədə, hər üç ölkədə ÜDM üzrə İEYQ intensivliyi nisbətən yüksəkdir (Şəkil 2). Özbəkistan və Qazaxıstanın İEYQ intensivliyi Azərbaycandan nəzərə çarpacaq qədər yüksəkdir (). Azərbaycanda İEYQ intensivliyi Qazaxıstan və Özbəkistanla müqayisədə nisbətən aşağı olmasına baxmayaraq, qonşu Türkiyə və Gürcüstan kimi ölkələrlə müqayisədə yenə də yüksəkdir.

18

Şəkil 2: ÜDM üzrə İEYQ intensivliyi və 2012-ci ildə adam başına düşən gəlir

Uzbekistan = Özbəkistan; Kazakhstan = Qazaxıstan; China = Çin; Russia = Rusiya; Azerbaijan = Azərbaycan; Turkey = Türkiyə; Germany = Almaniya; United States = ABŞ; 2005 USD / person = 2005 USD/adam Mənbələr: Dünya Bankı.2015. Dünya İnkişaf Göstəriciləri. databank.worldbank.org; və Avropa Komissiyası JRC Müştərək Tədqiqat Mərkəzi. 2015. İEYQ (CO2, CH4, N2O, F-Qazlar) Emissiyası, 1990-2012 –ci illər və region/ölkə üzrə. http://edgar.jrc.ec.europa.eu/overview.php?v=GHGts1990-2012.

48. Əsas etibarilə, bunun səbəbi yaşayış binaları və sənaye sahələrində təbii yanacağa – Azərbaycanda neft və təbii qaza, Qazaxıstanda neft və kömürə, Özbəkistanda isə təbii qaza daha çox üstünlük verilməsi ilə əlaqədardır. Enerjinin intensiv istifadə olunduğu sənaye sahələri Qazaxıstan və Özbəkistanda İEYQ emissiyalarının ən əsas mənbəyidir. Nəticə etibarilə, ixrac və yerli istifadə məqsədləri üçün təbii yanacaq növlərinə müraciət hər üç ölkədə karbon emissiyasının intensivləşməsini zəruri etmişdir. Bundan əlavə, Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan hələ də enerjinin intensiv tələb olunduğu Sovet dövründən miras qalma infrastrukturdan istifadə edirlər. Son 15 ildə enerji səmərəliliyində əhəmiyyətli yaxşılaşmaya baxmayaraq, hər üç ölkənin enerji sektorunda təbii yanacaq texnologiyaları üstünlük təşkil etməkdə davam edir.

4. Enerji Ehtiyyatı Potensialı

49. Hər üç ölkədə enerji resursları sahəsindəki bacarıqlar əsasən təbii yanacağa əsaslanır (Cədvəl 10). Qazaxıstanın zəngin kömür resursları vardır. Azərbaycan isə neft və qaz ehtiyyatarı ilə zəngindir. Özbəkistana gəlidikdə, bu ölkə böyük təbii qaz ehtiyyatlarına, bir qədər kömür və kömür ehtiyyatlarına malikdir. Bu böyük ehtiyyatları nəzərə alsaq, hər üç ölkənin növbəti bir neçə onillikdə əsasən təbii yanacağa müraciət etmələri gözlənilir.

50. Bərpaolunan enerji mənbələri ilə bağlı anlayışların az olmasına baxmayaraq, bu mənbələr üçün əhəmiyyətli potensial vardır. Bu məsələ daha ətraflı şəkildə təhlil olunmuşdur (Cədvəl 11). Özbəkistanda günəş enerjisi üçün potensial çox genişdir, Qazaxıstan böyük külək və bir qədər də hidroenerji potensialı vardır. Azərbaycanda isə müəyyən külək və günəş enerjisi potensialı vardır. Beləcə, hər üç ölkədə enerji mənbələri arasında bərpaolunan enerji mənbələrinin payını artırmaq üçün böyük imkanlar vardır.

19

Cədvəl 10: Təbii Yanacaq Ehtiyyatları

Ölkə Ehtiyyatlar, 2011-ci ilə olan məlumat

Xam neft(milyard barel)

Təbii qaz(trilyard m

3)

Kömür(milyard ton)

Azərbaycan 7 0.9 yoxdur Qazaxıstan 28.6 1.3 35 Özbəkistan 0.6 1.1 1.9 Mənbə: BP (2014); Qazaxıstan Sənaye və Yeni Texnologiyalar Nazirliyi (2014); ABŞ Enerji İnformasiya Administrasiyası (2014). (2014).

Cədvəl 11: Bərpaolunan Resurslardan Enerji Əldə olunması Potensialı

Ölkə

İllik İstehsalat (milyard kv/s)Böyük SuElektrik

stansiyaları

Kiçik SuElektrik

stansiyaları

Günəş enerjisi

Küləkenerjisi

Biokütlə

Azərbaycan 11 5 39.6 86.4 0.77 Qazaxıstan 51 11 4 930 yoxdur Özbəkistan 20.9 2,055 4.6 3.5 Mənbələr: AİB (2014); Hidrometeoroloji Xidmət Mərkəzi (2008); Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi (2012); Qazaxıstan Respublikası Ətraf Mühit və Su Mühafizəsi Nazirliyi (2013); Mitsubishi Ağır Sənaye et al. (2014); Suleymenov (2014b); UNFCCC TİM İcra İcraedici Şurası (2012b).

B. İqlim Dəyişmələrinin Təsirlərinin Azaldılmasının Xərcləri və Faydaları: Nəticələrin Xülasəsi (Nəticə 1)

51. Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda təbii yanacaqdan ciddi asılılığı nəzərə alaraq, enerji və nəqliyyat sektorlarında İEYQ emissiyasını azaltmaq və aradan qaldırmaq üçün bir sıra yollar ola bilər. TY layihəsində Nəticə 1-ə əsasən hər iki sektorda iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılmasının xərc və gəlirlərinin qiymətləndirilməsi aparılmışdır. Bölmə B-də bu qiymətləndirmənin nəticələrinin icmalı verilmişdir. İlk olaraq, qiymətləndirmədə istifadə olunan metodlar və əhatə dairəsi müzakirə olunur. Daha sonra, 2050-ci ilə qədər emissiya proqnozlarının nəticələri, eləcə də ayrı-ayrı təsir azaltma variantlarının xərc-gəlir baxımından qiymətləndirilməsi verilir. Əlavə sənədlər Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda İqlim Dəyişmələri: Enerji və Nəqliyyat Sektorlarında İEYQ emissiyasının azaldılmasının İqtisadi Aspektlərinə dair TY-nin Hesabatında verilmişdir.15 Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın Enerji və Nəqliyyat Sektorlarında İstilik Effekti Yaradan Qaz Emissiyalarının Azaldılması16

1. Modelin əhatə dairəsi və Sərhədləri

52. Hər üç ölkənin enerji və nəqliyyat sistemlərinin, İEYQ və hava çirkləndirici qazların emissiyalarının, İEYQ emissiyasının təsirlərinin azaldılması potensialının və azaldılma tədbirlərin birbaşa xərc və faydalarının modelləşdirilməsi iki mərhələdə həyata keçirilmişdir. Birinci mərhələdə LEAP sistemindən istifadə etməklə 2050-ci ilə qədər emissiyaların proqnozlaşdırılması və təsirlərin azaldılması tədbirlərinin birbaşa xərc və faydalarının təhlili aparılmışdır. İkinci mərhələdə isə təsirlərin azaldılması tədbirlərinin birgə faydlarının təhlili aparılmış və aşağıdakı qaydada hazırlanmışdır:

LEAP sistemindən istifadə etməklə havanın çirklənməsinin azaldılması; LEAP sisteminin kəmiyyət nəticələri əsasında azaldılma tədbirlərinin insan

sağlamlığına təsirləri ayrıca vərəqədə hazırlanmışdır; və LEAP sisteminin kəmiyyət nəticələri əsasında enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı faydalar

müəyyən edilmişdir.

53. Bu təhlilin xülasəsi aşağıda Cədvəl 12-də verilmişdir.


16 Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b).

20

Cədvəl 12: Əhatə dairəsi və Analitik Yanaşma

Alt-sektor

LEAP-də modelləşdi

rilən birbaşa xərc və faydalar

Ümumi faydalar

Havaçirklənmə

lərinin azaldılma

sı

İnsan sağlamlığı

(yəni., ölüm hallarının azalması)

Enerji təhlükəsizliyi

Yanacağa

qənaət

Enerjiintensivliyi

Karbonintensivliyi

Enerjitəchizatında bərpaolunan

enerjininfaizlə payı

Elektrikenerjisigenerasiyası

İstilik enerjisigenerasiyası

Nəqliyyat Mənbə: Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b)

a. Birbaşa xərc və faydaların modelləşdirilməsi

54. Məsləhətçilər hər hansı azaldılma tədbiri həyata keçirilmədən 2050-ci ilə qədər emissiyaları proqnozlaşdırmaq və ayrı-ayrı azaldılma ssenarilərinin xərc və faydalarını təhlil etmək üçün LEAP (Enerji Alternativlərinin Uzunməqsədli Planlaşdırılması) sistemindən istifadə etmişdir. Bu fəaliyyət Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üçün ayrıca milli LEAP modelinin qurulması ilə həyata keçirilmişdir. Bu milli modellər enerji, nəqliyyat və qeyri-enerji mənbələrindən İEYQ emissiyalarını, eləcə də enerji istehsalı nəticəsində yaranan mühim hava çirkləndiricilərinin yaratdığı emissiyaları hesablayır. Cədvəl 13 –də İEYQ-lar və digər hava çirkləndirmələri sadalanır.

55. LEAP sistemində ayrı-ayrı çirkləndiricilərin kütləsi (məsələn, metanın tonu) və ya CO2eşəklində İEYQ emissiyalarının hesablanması verilir. CO2e –yə keçmə (konversiya) 20, 100 və ya 500 illik qlobal istiləşmə potensialından (QİP) istifadə etməklə həyata keçirilə bilər. Bu TY üçün, CO2e-nin bütün miqdarları İqlim Dəyişmələrinə dair Hökumətlərarası Panelin (IPCC) İkinci Qiymətləndirmə Hesabatındakı 17 100 illik QİP-dan istifadə etməklə hesablanmışdır.

Cədvəl 13: Milli Xərc-Gəlir Modellərində Əhatə olunan İEYQ-lar və Hava Çirkləndiriciləri

İstilik Effekti Yaradan Qazlar Hava Çirkləndiriciləri- Karbon dioksid- Metan- Oksidləşmiş Azot - Hidroflüorkarbon, perftorkarbon, kükürd heksaftorid,

və digər yüksək QIP (qlobal istiləşmə potensialına) malik qazlar

- Karbon monoksid- Azot oksid- Qeyri-metan uçan üzvi birləşmələr - Bərk hissəciklər - Kükürd dioksid


56. Modellər enerji və nəqliyyat sistemlərinin və azaldılma tədbirlərin birbaşa xərc və faydalarının hesablanmasını özündə birləşdirir. Bu xərc və faydalar sosial xərc və faydalardır, yəni onlara bütövlükdə ictimai prizmadan yanaşılmış və bu zaman sırf logistik (kimin ödəməsi və kimin qazanc əldə etməsi) tərəflər nəzərə alınmamışdır. Dörd əsas növü göstərilmişdir:

(i) Kapital (avadanlıq) xərcləri (ii) İşlətmə və texniki qulluq xərcləri

17 Houghton, John Theodore, və İqlim Dəyişmələrinə dair Hökumətlərarası Panel, nəşr. 1996. İqlim Dəyişmələri 1995: İqlim Dəyişmələri Elmi. Kembric ; Nyu-York: Cambridge University Press.

21

(iii) Yanacaq xərcləri (iv) Azaldılma tədbirlər üçün digər icra xərcləri (məs., hökumət proqramının inzibatçılığı

xərcləri)

57. Azaldılma tədbirlər nəticəsində bu xərclərdən hər hansı birində azalma – məsələn, səmərəli tədbirlər nəticəsində yanacaq xərclərinin azalması fayda hesab oluna bilər. Bütün birbaşa xərclər və faydalar modellərdə real ifadə ilə (sabit valyuta ili) ifadə olunur. 18

Xərclərdə azalmaya baxdıqda, 7%-lik real azalma (endirim) dərəcəsindən istifadə olunur.

58. Milli modellərdə həm tarixi məlumatlar, həm də enrjidən istifadə, emissiya və xərclərin proqnozu verilmişdir. Hər bir modeldə tarixi dövr əldə olan tarixi məlumatlar, milli enerji balansı və yanacaq qiymətlərinə dair məlumatlar əsasında müəyyən edilmişdir. TY üçün Aralıq Hesabatda toplanmış məlumatların növü və məlumatların toplanması üçün tətbiq olunan prosedurlar öz əksini tapmışdır. 19 Modellərin işlənib hazırlanması üçün istifadə olunaan bütün məlumatlar və mülahizələr mili modellərin yekun versiyasında sənədləşdirilmişdir. Yekun Model AİB-in veb saytında və Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda İqlim Dəyişmələri: Enerji və Nəqliyyat Sektorlarında İEYQ emissiyasının azaldılmasının İqtisadi Aspektlərinə dair TY-nin Hesabatında20 dərc ediləcəkdir.

59. Bütün modellərdə proqnozlar 2050-ci ilə qədər olan dövrü əhatə edir. Cədvəl 14 –də hər üç LEAP modelində tarixi və proqnozlaşdırılan dövrlər müəyyən edilir.

Cədvəl 14: Model illəri Ölkə Tarixi dövrlər ProqnozlarAzərbaycan 2000–2010 2011–2050 Qazaxıstan 2000–2012 2013–2050 Özbəkistan 1995–2011 2012–2050


b. Dolayı Qarşılıqlı Faydaları

60. Azaldılma tədbirlərinin qarşılıqlı faydaların təhlili zamanı əsas diqqət havanın çirklənməsinin azaldılmasına, insan sağlamlığının yüksəldilməsi və enerji təhlükəsizliyi vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına verimişdir, çünki bu elə göstəricilərdir ki, onların təsirlərini hesabalamaq üçün məlumatlar mövcuddur.

61. İnsan sağlamlığının qiymətləndirilməsi zamanı əsas elektrik generasiyaı və nəqliyyat sektorunda emissiyaların azaldılmasına gətirib çıxaran azaldılma variantlarının faydalarına verilir. Burada istilik enerjisi emissiyasını azaldan azaldılma tədbirləri əhatə olunmur. Elektrik enerjisi və nəqliyyat hava çirləndiriciləri və sağlamlıqla bağlı ümumi faydalar, məsələn ölüm hallarının azaldılması arasında ölçülə bilən (kəmiyyət) münasibətlərinin yaradılması üçün kifayət qədər məlumat və metodların mövcud olduğu alt-sektorlardır.

62. İnsan sağlamlığı üçün faydaların təhlili zamanı əsas diqqət xırda bərk hissəciklərin (PM2.5) emissiyasına yönəlmişdir, çünki bu çirkləndiricilə ABŞ və dünyanın digər ölkələrində hava çirklənmələrinin azaldılmasına dair təhlillərdə üstünlük təşkil etmişdir (ABŞ. EPA, 2011). Aydindir ki, PM2.5 çirkləndiricisinin ihalyasiya edilməsinin (tənəffüs vasitəsilə udulması) insan sağlamlığı üçün mənfi təsirləri vardır. Bu çirkləndiricilər vaxtından əvvəl

18 İqtisadi dəyişənlər, o cümlədən ÜDM, əlavə dəyər, və yanacaq qiymətləri modellərdə real ifadə ilə ifadə olunub.

19Abt Associates, 2014c. RDTA–8119 REG: Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim Dəyişmələrinin İqtsadi Aspektləri—Təsirlərin Azaldılması Komponenti. Aralıq Hesabatı. Bethesda, 2014.

20 AİB. Dərci gözlənilir. Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın enerji və nəqliyyat sektorlkarında İEYQ-ların emissiyasının azaldılmasının iqtisadi aspektləri: Variantlar və Xərclər. Manila: AİB.

22

ölüm hallarına yol aça bilər.21 Bu təhlillər zamanı əsas diqqəti ölüm hallarının qarşısının alınmasına yönəltməklə PM2.5, SO2, və NOx, çirkləndiricilərinin azaldılmasının nəticəsi olan qarşılıqlı faydalar müəyyən edilmişdir.

63. Məsləhətçilər bu layihə çərçivəsində təklif olunan azaldılma tədbirlərinin enerji təhlükəsizliyi baxımından faydalarını da hesablamışdır. Enerji təhlükəsizliyinin artırılması dedikdə enerji sisteminin daha dayanıqlı olması və zərbələrə davam gətirə bilməsi nəzərdə tutulur. Bu hesabatda Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın enerji baxımından daha çox və ya daha az təhlükəsiz olub-olmadığını təhlil etməj üçün bir neçə meyarlar tətbiq edilmişdir. Bu meyarlar aşağıdakılardır:

(i) Enerji intensivliyi (ÜDM-in bir vahidinə görə enerji istehlakı) (ii) Karbon intensivliyi (ÜDM-in bir vahidinə görə CO2 emissiyası) (iii) Ümumi enerji təchizatında idxalın faiz nisbətilə payı (iv) Enerji təchizatında bərpaolunan enerjinin faiz nisbətilə payı

2. Emissiya Ssenariləri

64. Ssenarilərin qiymətləndirilməsi azaldılma tədbirlərin təhlilinin əsas xarakterik xüsusiyyətidir. Ssenari dedikdə daxilən davamlı, fiziki olaraq aydın plan (sxem) nəzərdə tutulur. Ssenari iqtisadiyyatın, enerji və nəqliyyat sistemlərinin, çirkləndirici emissiyaların və xərclərin zamanla necə inkişaf etdiyini təsvir edir. Bura mülahizələr əsasında hesablanan ekzgen məlumatlar və ya mülahizələr, eləcə də modelləşdirmə nəticələri daxildir.

65. Bu TY üçün təhlilə aşağıdakı dörd növ ssenari daxildir:

(4) Hər hansı tədbirin keçirilməsini nəzərdə tutmayan (no action) ssenari Bu ssenariyə əsasən tarixi tendensiya gələcəkdə olduğu kimi davam edir və heç bir azaldılma tədbiri görülmür. Hər hansı tədbirin keçirilməsini nəzərdə tutmayan (no action) ssenarisi əsasında 2050-ci ilə emissiyaları proqnozlaşdırılır;

(5) Texniki təsirazaltma mini-ssenarisi – bu ssenaridə hər hansı tədbirin keçirilməsini nəzərdə tutmayan (no action) ssenari ilə müqayisədə bir təsirazaltma variantı fərdi qaydada təhlil olunur, məsələn texnologiyanın tətbiqində dəyişiklik, resursların diferensial idarəçiliyi praktikası, və s.;

(6) Təsirlərin azaldılmasının qiymətləndirilməsi mini ssenarisi – bu ssenaridə hər hansı tədbirin keçirilməsini nəzərdə tutmayan (no action) ssenari ilə müqayisədə bir təsirazaltma variantının ayrıca olaraq qiymətlər nəzərə alınmaqla təhlili nəzərdə tutulur, məsələn yanacaq və karbon qiymətlərində dəyişiklik; və

(7) Bir ssenaridə birləşdirilmiş təsirazaltma variantları. Bu, bir və ya daha çox texniki təsirazaltma mini-ssenarilərinin portfeli deməkdir.

66. Bu TY-da hər bir təsir azaltma variantlarının (Təsirlərin azaldılması texniki mini-ssenarisi və təsirlərlərin azaldılmasının qiymətləndirilməsi mini-ssenarisi) təsirləri ayrılıqda təhlil olunur, eləcə də bir neçə azaldılma variantları eyni zamanda (birləşdirilmiş təsir azaltma ssenariləri) həyata keçirilir. Bu yanaşma müəyyən azaldılma variantının və təsir azaltma texnologiya və praktikaları arasında potensial qarşılıqlı əlaqəninin təhlilini asanlaşdırır.

a. Hər hansı tədbirin keçirilməsini nəzərdə tutmayan (no action) ssenari

67. Bu tədiqatda baza ssenarisi İşlərin Hər hansı tədbirin görülməsini nəzərdə tutmayan Ssenaridir (No Action). Müvafiq milli tərəflərlə əməkdaşlıq şəraitində tərtib olunan bu ssenari heç bir yeni ciddi azaldılma siyasətlərin qəbul edilmədiyi və enerjidən istifadə və


23

emissiyalarla bağlı tendensiyanın mövcud qaydada davam etdiyi gələcək dövrü nəzərdə tutur. Başqa sözlə, bu ssenariyə görə keçmiş gələcək üçün əsas etibarlı bələdçi rolunu oynayır. Bir neçə halda, hökumətlərin İEYQ emissiyalarını azaltmaq üçün bu yaxınlarda gördükləri tədbirlər “No action” ssenarisindən çıxarılmışdır. Əvəzinə, onlar azaltma potensialını və səmərəliliyini müəyyən etmək üçün bir azaltma variant kimi təhlil olunmuşdur. Cədvəl 15-də “No action” ssenarisindən çıxarılmış və əvəzində təsir azaldılma tədbiri kimi təhlil olunan hər bir ölkə üzrə hədəf və siyasətlər sadalanır.

Cədvəl 15: No Action ssenarisində əksini tapmayan Mövcud Siyasət və Hədəflər Azərbaycan Qazaxıstan Özbəkistan

- Bərpa olunan enerji hədəfi - Yoxsulluğun azaldılması

və Dayanıqlı İnkişaf üzrə Dövlət Proqramı

- Avro-4 nəqliyyat vasitələri standartlarının tətbiqi

- Nəqliyyat vasitələrinin erkən istismardan çıxarılması

- Ticarət sisteminin emissiyası - Alternativ enerji hədəfi - Təbii qaz enerji hədəfi - Yaşıl artım strategiyası - Avro-5 nəqliyyat vasitələri

standartlarının tətbiqi

- Yaşayış binalarının səmərəliliyinə dair standartlar

- Hidroenerjinin inkişafı Dövlət Proqramı

- Günəş enerjisi yol xəritəsi


68. “No action” (hər hansı azaldılma tədbirinin görülmədiyi ssenari) ssenarisi həm tarixi məlumatları, həm də 2050-ə qədər olan dövr üçün proqnozu özündə əks etdirir, və azaldılma tədbirlərin təhlili üçün baza vəziyyəti rolunu oynayır. Bütün azaldılma ssenarilərin ölçülməsi bununla müqayisədə həyata keçirilir. Bu ssenarinin işlənib hazırlanmasında aşağıdakı metodlar tətbiq olunur:

(i) Hər bir modeldə enerjidən istifadə, İEYQ emissiyaları və hava çirkləndiricilərlə bağlı məlumatlar ölkələr üzrə tarixi məlumatlardan əldə olunur. Enerji tələb və təklifi tarixi enerji balansı vasitəsilə müəyyən olunub və enerji və nəqliyyat ilə bağlı emissiyalar yanacağın miqdarını emissiya faktorlarına vurmaqla hesablanmışdır

(ii) Enerji və nəqliyyat sistemləri üçün proqnozlar enerji tələbi və təklifinin proqnozlaşdırılması ilə başlayır. Yekun tələb birinci müəyyən olunur, daha sonra təklif tələblə tutuşdurulur. Enerji ilə bağlı emissiyalar tarixi dövrlər üzrə eyni qaydada hesablanır: yanacağın miqdarını emissiya faktorlarına vurmaqla.

(iii) Birbaşa xərc və faydalar avadanlıq, fəaliyyətlər və yanacağın vahidinin qiymətini müəyən etməklə və onları avadanlıq tələblərinə, fəaliyyət səviyyəsinə və yanacaq istehlakına vurmaqla hesablanıb

(iv) Hər bir milli modeldə kənar faktorlarla müəyyən edilmiş yanacaq qiymətlərindən istifadə olunur. Qiymətlərin tarixi ilə bağlı məlumatlar milli mənbələrdən götürülmüş və gələcək qiymətlər tarixi tendensiya əsasında proqnozlaşdırılmışdır. Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda qiymət rejimlərinin yüksək dərəcədə tənzimləndiyinə görə, beynəlxaq qiymət proqnozları ilə indeksləşdirmə əvəzinə bu yanaşmadan istifadə olunmuşdur. Nəticədə, ayrı-ayrı yanacaq növləri üçün proqnozlaşdırılan qiymətlər ölkələr üzrə fərqlənir. Beynəlxalq mənbələrə görə, subsidiyalar hər üç ölkədə yanacaq, xüsusilə neft və neft məhsulları üçün sosial xərcləri artıracaqdır. Lakin, aidiyyəti tərəflər aralıq seminar zamanı subsidiyalarla bağlı beynəlxalq dəyərləndirməyə skeptik yanaşdığından, bu məlumatlar bu təhlillərə əlavə edilməmişdir. 22 Xalis nəticə təsirlərin azaldılmasının daha çox mühafizəkar qiymətləndirilməsindən ibarətdir.

69. Milli modellərdəki enerji, nəqliyyat və qeyri-enerji sahələrinin proqnozlaşdırılmasına bir neçə mühim kəsişən dəyişənlər təsir edir. Bunlar əhali, ÜDM və əlavə dəyər məsələləridir. Hər üçü modelə ekzogen məlumatlar kimi daxil edilmişdir. Bunlar üçün proqnozlar Cədvəl 16-da təsvir edilən metodlardan istifadə etməklə işlənib hazırlanmışdır. Şəkil 3, Şəkil 4, və Cədvəl 17-də “No Action” (heç bir təsir azaldılma tədbirinin görülmədiyi ssenari) ssenarisində

22Azərbaycan modelində Subsidiyaların Ləğvi ssenarisindən başqa.

24

əhali və ÜDM ilə bağlı proqnozların nəticəsi verilmişdir. Rəqəmlərdən göründüyü kimi, əhali və real şəxsi gəlirlərin artacağı proqnozlaşdırır. Ən çox artım Özbəkistan və Qazaxıstandadır, lakin bütün ölkələrdə kifayət qədərdir.

Cədvəl 16: Əhali, ÜDM və Əlavə Dəyər üçün Proqnozlaşdırma Metodu Ölkə Dəyişən Proqnozlaşdırma Metodu

Azərbaycan

Əhali 2000=2010-cu illər arasında orta illik 1.14% artım tempi müşahidə olunmuşdur.

ÜDMBeynəlxalq Valyuta Fonduna (2014) görə qısa müddətli illik 4.3% artım (2013 - 2019); 2019-dan sonra, orta illik 3.6% artım tempi müşahidə olunacaq - 2010–2019 üçün.

Əlavə Dəyər ÜDM-in sectoral əlavə dəyər üzrə payının artması formasında hesablanmışdır; tarixi məlumatlarda payların orta illik % tempi ilə artımı müşahidə olunmuşdur.

a

Paylar payların cəmlənməsi ilə normallaşdırılmışdır = 100%.

Qazaxıstan

Əhali Qazaxıstan Respublikası Milli İqtisadiyyat Nazirliyinə görə 2050-ci ilə qədər orta illik 1.13% artım proqnozlaşdırılır (2014).

Ü[email protected] (2015) saytında 2015-ci ildə 1.5%, 2016-cı ildə 2.3% və 2017-ci ildə 3.4% real artım proqnozlaşdırılır; 2017-ci ildən sonra, Qazaxıstan Respublikası Prezidentinə görə 4% illik artım gözlənilir (2014).

Əlavə Dəyər ÜDM ilə eyni % tempində artım.

Özbəkistan

Əhali BMT-nin İqtisadi və Sosial İşlər Şöbəsinə görə 2050-ci ilə qədər illik 0.64% əhali artımı proqnozlaşdırılır (2012).

ÜDM

Özbəkistan Respublikası İqtisadiyyat Nazirliyinə verdiyi məlumata görə və enerji sektoru ilə bağlı hədəflərin BMT-nin İnkişaf Proqramı tərəfindən təhlilinə (2015) uyğun olaraq, 2014-2030-cu illərdə orta illik 8.2% artım 2050-ci ilə qədər 5%-ə qədər enəcəyi proqnozlaşdırılır (2015)

Əlavə Dəyər

ÜDM-in sectoral əlavə dəyər üzrə payının artması formasında hesablanmışdır; tarixi məlumatlarda payların orta illik % tempi ilə artımı müşahidə olunmuşdur.

a

Paylar payların cəmlənməsi ilə normallaşdırılmışdır = 100%.. İstisna: sənayə əlavə dəyəri üçün qısa müddətli proqnoz (2019-cu ilə qədər), Özbəkistan Respublikası Prezidentinə əsasən (2015).

a uzun müddətli dövr üçün ağlabatmayan inkişafı nəzərə almamaq üçün dəyişikliklər bir il üçün bir qədər az faizə

endirilmişdir. Mənbə: Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b)

25

Cədvəl 17: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda Əhali və ÜDM-in artım dinamikası (“No Action” Ssenarisi)

Ölkə 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050

ÜDM (milyard 2010 ABŞ Dolları)Azərbaycan 13.2 24.8 52.9 62.9 75.4 90.0 107.4 128.2 153.0 182.6 218.0

Qazaxıstan 66.9 109.5 148.1 186.5 221.9 270.0 328.5 399.7 486.2 591.6 719.8

Özbəkistan 19.5 25.3 38.0 56.4 83.59 124.0 183.8 266.6 372.5 501.4 649.7

Əhali (Milyon nəfər)Azərbaycan 8.0 8.4 9.0 9.6 10.1 10.7 11.3 12.0 12.7 13.5 14.2

Qazaxıstan 14.9 15.1 16.2 17.4 18.5 19.4 20.2 21.1 22.1 23.2 24.3

Özbəkistan 24.7 26.2 28.6 31.0 32.6 33.0 34.1 35.0 35.7 36.1 36.3


70. “No Action” (Hər hansı təsirlərin azaldılması tədbirinin keçirilməsini nəzərdə tutmayan ssenari) ssenarisinin hazırlanmasında istifadə olunan mülahizə və metodlar Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda İqlim Dəyişmələri: Enerji və Nəqliyyat Sektorlarında İEYQ emissiyasının azaldılmasının İqtisadi Aspektlərinə dair TY-nin Hesabatında təsvir olunmuşdur.23 Istifadə olunan metodlar aralıq və yekun seminarlar zamanı aidiyyəti tərəflər tərəfindən təsdiq olunmuşdur.

71. “No Action” (Hər hansı təsirlərin azaldılması tədbirinin keçirilməsini nəzərdə tutmayan ssenari) ssenarisi hər üç ölkədə enerji və nəqliyyat sistemlərində enerji səmərəliliyinin artırılması yönündə mövcud tendensiyanın davamını nəzərdə tutur ki, bu da ÜDM-in enerji intensivliyinində davamlı azalma ilə nəticələnmişdir. Şəkil 5 və Cədvəl 18-də “No Action” (Hər hansı təsirlərin azaldılması tədbirinin keçirilməsini nəzərdə tutmayan ssenari) ssenarisi ilə əlaqədar olan ÜDM-in enerji intensiviliyini göstərilir.

23 Mənbə: Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b).

Şəkil 3: Azərbaycanda, Qazaxıstanda və Özbəkistanda Əhalinin artım dinamikası(“No Action” (Hər hansı tədbirin görülməsini nəzərdə tutmayan) Ssenari)


26

72. Şəkil və cədvəldən göründüyü kimi hər üç ölkədə ötən on illikdə bu göstərici üzrə əhəmiyyətli yaxşılaşma qeydə alınmış və ilkin proqnozlarda irəliləyişin davam edəcəyi gözlənilir. Dəyişiklik tempinə dair proqnozlar Azərbaycandakı son tarixi məlumatlarla və 2000-ci ildən indiyə kimi Qazaxıstanda baş verən dəyişikliklərlə uyğunluq təşkil edir. Özbəkistanda isə dəyişiklik tempi proqnozlaşdırılan dövrdə aşağı düşür. Bunun səbəbi “No Action” ssenarisində tələb olunan enerji intensivliyinin dəyişməz olaraq qalmasıdır. Əsas enerji təchizatına dair məlumatların proqnozu verilmişdir. Hər üç ölkədə enerjidən istifadə intensiviliyinin aşağı düşməsi əhalinin və gəlirlərin artması, eləcə də təklif tələblərinin artması ilə komponsasiya olunur.

Cədvəl 18: ÜDM-in enerji intensivliyi (“No Action” Təsir azaltma tədbirlərinin görülmədiyi Ssenari, MJ / 2010 ABŞ Dolları)

Ölkə 2000 2010 2020 2030 2040 2050Azərbaycan 38.4 9.2 7.5 5.8 4.5 3.7 Qazaxıstan 33.6 22.1 16.7 13.4 11.4 10.3 Özbəkistan 108.0 47.6 32.0 21.1 14.4 10.3


Şəkil 5: ÜDM-in enerjidən istifadə intensivliyi (“No Action” Ssenarisi)


Şəkil 4: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda ÜDM-in artım dinamikası (“NoAction” (Hər hansı tədbirin görülməsini nəzərdə tutmayan) Ssenari)


27

b. Təsirlərin Azaldılmasına dair Teniki Mini-Ssenarilər

73. Təsirlərin azaldılmasına dair texniki mini-ssenarisinə əsasən bir təsirazaltma variant hər hansı tədbirin keçirilməsini nəzərdə tutmayan (no action) ssenarisinə əlavə olunur. Texniki mini-ssenarilər hər bir ölkədə aidiyyəti tərəflərlə məsləhətləşmələr şəraitində hazırlanmışdır. Hər bir ssenari hər hansı ölkə üçün nəzərdə tutulmuş azaldılma variant əsasında hazırlanmışdır. Bu tələblər təsirlərin azaldılması tədbirlərinin hər bir ölkə üçün müvafiq və reallaşdırıla bilən olduğunu təmin edir. Bu araşdırmanın məqsədləri üçün, ölkələr üzrə müvafiq məlumatlar modelləşdirilmiş ölkə ilə bağlı məlumatlardır, və ya bir neçə halda, həmin ölkəyə tətbiq oluna bilən lakin qonşu ölkəyə aid məlumatlardır.24

74. Məsləhətçilər qrupu texniki mini-ssenariləri müəyyən etmiş və milli məlumatların nəzərdən keçirilməsi və aidiyyəti tərəflərlə məsləhətləşmələr vasitəsilə zəruri məlumatları əldə etmişdir. Təsilərin azaldılması ssenarilərinin tərtibatı milli aralıq seminarı və LEAP seminarı zamanı aidiyyəti tərəflərlə müzakirə olunmuş və bununla milli inkişaf prioritetləri dəqiq nəzərə alınmışdır.

75. Ədəbiyyat və milli inkişaf planlarında istinad olunan potensial azaldılma variantları üçün milli modelləşdirmə məlumatlarının müəyyən edilmədiyi hallarda, məsləhətçilər heç bir azaldılma variant yaratmamışdır. Nəticədə, hər bir milli modeldə müəyyən qədər azaldılma potensialı öz əksini tapmayıb. Məsələn, Azərbaycanın və Özbəkistanın timsalında, neft və qaz istehsalında metan emissiyasının azaldılması xərcini təhlil etmək üçün lazımi qədər məlumat yoxdur.

76. Cədvəl 19 –da Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üçün nəzərdə tutulmuş texniki mini-ssenarilər sadalanır.

Cədvəl 19: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üçün nəzərdə tutulmuş texniki mini-ssenarilər

Adı Sektor TəsviriAzərbaycan

Yaşayış yerlərinin CFL işıqlandırılmas

ı

Yaşayış yerləri

2030-cu ilə qədər, həm şəhər, həm də kənd evlərində bütün işıq lampaları yüksək səmərəli kompakt fluoresyent (CFL) lampalarla əvəzlənir. Bu lampalar közərmiş lampalardan 75% az enerji istifadə edir. Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi (2012).

İzolyasiya sisteminin

yaxşılaşdırılması

Yaşayış binaları

Şəhər yaşayış binalarının 20%-də izolyasiya sistemi 2050-ci ilə qədər yenilənir. İzolyasiya sistemi yenilənmiş binalarda istilik itkiləri mövcud yaşayış binalarındakınının yarısına bərabər olur. Əliyev (2013).

Bioqas Yaşayış yerləri

Təbii qazla təchiz olmayan kənd yerlərində bioqaz qurğularının quraşdırılması. 2030-cu ilə qədər kənd evlərinin 10%-nin bioqazla təmin edilməsi nəzərdə tutulur. Əldə olunan enrji istilik və bişirmə məqsədləri üçün istifadə oluncaqdır. Azərbaycan Respublikası (2013).

Günəş enerjisi ilə isidilən su

Yaşayış evləri

ənənəvi yanacağa tələbatı azaltmaq üçün kənd evlərində günəş enerjisi ilə isidilən su sistemlərinin quraşdırılması. 2050-ci ilə qədər kənd evlərinin 25%-də belə sistemlərin quraşdırılması nəzərdə tutulur. Azərbaycan Respublikas (2013).

Səmərəli sobalar

Yaşayış binaları

Təbii qazla təchiz olunmayan kənd yerlərində səmərli mayeləşdirilmiş neft qazı və odun sobaların (bişirmə üçün) quraşdırılması. 2030-cu ilə qədər kənd evlərinin 10%-də quraşdırılması nəzərdə tutulur. Azərbaycan Respublikası (2013).

Samux Aqro-Enerji Yaşayış

Kompleksi

Kənd təsərrüfatı/

Yaşayış

Findsenə görə (2015a), 2016-cı ilə qədər Samux Aqro-Enerji Kompleksinin, o cümlədən 6 MV-lıq günəş enerjisi ilə işləyən fotoelektrik qurğunun və 0.75 MV-lıq bioqaz enerjisinin və 0.6 MV-lıq geo-istilik və 6 MV-lıq günəş istilik enerjisi qurğusunun tikilməsi. İlkin quraşdırmadan sonra, 2020-ci ilə qədər əlavə 14 MV-lıq solar fotoelektrik qurğu və 7.25 MV-lıq bioqaz, 2.4 MV-lıq geo-istilik və 32 MV-lıq günəş istilik enerjisi qurğularının quraşdırılması.

24 Qiymətə əsaslanan mini ssenarilə - beynəlxalq qiymətlərlə harmonizasiyanın təsirlərinin öyrənilməsi istisnadır. Bu halda hədəf qiymətlər beynəlxalq məlumatlara əsaslanır.

28

Adı Sektor TəsviriBütün istilik və elektrik enerjisi yerli səviyyədə kənd təsərrüfatı və yaşayış sektorlarında istehlak olunacaqdır.

Kommersiyaobyektlərinin

CFLişıqlandırılmas

ı

Kommersiya/Xidmətlər

2030-cu ilə qədər, kommersiya müəssisələrində bütün işıq lampaları yüksək səmərəli kompakt fluoresyent lampaları olacaqdır. Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi (2012).

Avro-4Nəqliyyat vasitələri standartı

Nəqliyyat

2014-cü ilin əvvəlindən başlayaraq bütün yüngül və orta tutumlu sərnişin avtomobilləri üçün Avro-4 standartının tətbiqi. Posada Sanchez et al. (2012) və digər mənbələr.

Dəmir yolunun elektrikləşdiril

məsi Nəqliyyat

BAU ssenarisində elektrikləşdirilməyən dəmiryollarının hazırki (AC) elektrikləşdirilməsi ilə əvəz edilməsi. 2050-ci ilə qədər tam tətbiq olunması gözlənilir. Dünya Bankı (2013) və digər mənbələr.

Dəyişən cərəyanlı (AC) Dəmir yoluna

keçid

Nəqliyyat

BAU ssenarisində mövcud olan bütün elektrik dəmir yollarının AC-yə keçilməsi, bu isə tam daimi cərəyan deməkdir. 2050-ci ilə qədər tam tətbiq olunması gözlənilir. Dünya Bankına (2013) və digər mənbələr.

SOCAR Eco-driving

Nəqliyyat SOCAR-ın nəqliyyat parkı üçün eco-driving sisteminin tətbiqi, 2015-ci ilin əvvəlində. UNDP (2014).

Elektrikenerjisi

Şəbəkəsinin Yenilənməsi

Elektrik enerjisiistehsalı

2050-ci ilə qədər elektrik enerjisinin ötürülməsi və paylanması itkiləri 10%-ə qədər azalacaqdır. Bu yaxşılaşma həm mövcud, həm də yeni tikilmiş ötürücü və paylama xəttlərinə təsir edəcəkdir. Energetika Xartiyasının Katibliyi (2013) və AİB (2008) .

Kiçikhidroelektrik

qurğu


Hər biri 2 MV-a yaxın tutuma malik olan 164 yeni kiçik hidroelektrik enerjisi stansiyası 2030-cu ilə qədər tikiləcəkdir. Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi (2012).

Yerüstü külək Elektrik enerjisi

istehsalı

2050-ci ilə qədər 800 MVt enerji həcminə malik yerüstü külək stansiyasının tikilməsi. Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi (2012).

3 MV həcmdə kiçik günəş

enerjisiqurğuları


2030-cu ilə qədər əlavə 3 MV-lıq paylanan günəş elektrik enerjisi qurğularının tikintisi. Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi (2012).

Bələdiyyələrdə bərk

tullantılardan enerji əldə

etmək üçün istifadə

olunması


2050-ci ilə qədər bələdiyyələrdə bərk tullantıların 25%-nin enerjiyə çevrilməsi üçün yeni tulantıdan-enerjiyə (T-E) sistemi yaradılacaqdır (Hazırdan bərk tullantıların təqribən 25%-I Bakı T-E-yə Zavoduna gətirlilir). UNFCCC TİM İcra Şurası (2012).

ABEMDA-nın Qısa müddətli

planları


Böyük və kiçik həcmli hidroelektrik qurğuları, yerüstü külən enerjisi qurğuları və kommunal məqsədlər üçün foto-elektrik qurğular üçün 2015-2018-ci illər üçün yeni həcm hədəfləri. Hədəflər Azərbaycan Respublikasının Alternativ və Bərpaolunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi tərəfindən verilmişdir (2014).

Meşələr ümumi torpaq

ərazilərinin 12.5%-niəhatə edir

qeyri-enerji

2008-2015-ci illər ərzində meşə sahələrində 12.5%-ə qədər artım. Azərbaycan (2008).

Meşələr ümumi torpaq

ərazilərinin 20%-ni əhatə

edir

qeyri-Enerji

2050-ci ilə qədər meşə əraziləri ümumi torpaq sahələrinin 20%-ə qədər artırılır. Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi (2013).

Torpağın dayanıqlı idarə

olunması Qeyri-enerji

Təqribən 47,000 hektar ərazidə meşələrin və otlaq torpaqlarının idarəçiliyinin yaxşılaşdırılması və rehabilitasiyası. UNDP (2011).

Qazaxıstan

Pəncərələrin yaxşılaşdırılma

sı Yaşayış yerləri

2020-ci ilə qədər 1200 şəhər yaşayış binasında yüksək izolyasiyaya qabiliyyətinə malik pəncərələrdən istifadə etməklə səmərəsiz pəncərələrin əvəzlənməsi, və 2040-cı ilə qədər bütün şəhər yaşayış binalarının təchiz olunması. Xərclər və Enerjiyə qənaətlə bağlı məlumatlar Ergonomikadan əldə olunub (2011).

29

Adı Sektor Təsviriİzolyasiya

vəziyyətinin yaxşılaşdırılma

sı

Yaşayış yerləri

2020-ci ilə qədər 1200 şəhər yaşayış binasında yaşayış binalarının divarlarının və tavanlarının izolyasiyanın yaxşılaşdırılması, və 2040-cı ilə qədər bu işin bütün mövcud şəhər yaşayış binalarını əhatə etməsi. Xərclər və Enerjiyə qənaətlə bağlı məlumatlar Ergonomikadan əldə olunub (2011).

İstilik borularının

izolyasiyasının yaxşılaşdırılma

sı

Yaşayış yerləri

2020-ci ilə qədər 1200 şəhər yaşayış binasında daxili istilik borularının izolyasiyasının yaxşılaşdırılması, 2040-cı ilə qədər bu işin bütün şəhər yaşayış binalarını əhatə etməsi. Xərclər və Enerjiyə qənaətlə bağlı məlumatlar Ergonomikadan əldə olunub (2011).

Daxili istilikşəbəkəsinin


Yaşayış yerləri

2020-ci ilə qədər 1200 yaşayış binasında daxili istilik paylama şəbəkəsinin yaxşılaşdırılması, 2040-cı ilə qədər bütün mövcud şəhər evlərinin əhatə olunması. Spesifik tədbirlərə termostat və təzyiq balanslaşdırıcı avadanlıqların, istilik sayğaclarının və su ilə isitmə sistemlərinin tətbiqi daxildir. Xərclər və Enerjiyə qənaətlə bağlı məlumatlar Ergonomikadan əldə olunub (2011).

Yeni Səmərli evlər

Yaşayış yerləri

2020-ci ilə qədər istilik səmərəliliyi standartlarına cavab verən altı milyon kvadrat metrlik yeni tikilmiş yaşayış yeri hər il əlavə olunur, Qazaxıstan Respublikasının Ətraf Mühit və Su Mühafizəsi Nazirliyi tərəfindən verilmişdir (2013). Bu müddətdən sonra, bütün əlavə yeni şəhər binalarının eyni standarta cavab verməsi gözlənilir. Xərclər və Enerjiyə qənaətlə bağlı məlumatlar Ergonomikadan əldə olunur (2014c).

Şəhər LED işıqlandırma

Kommersiya/Xidmət

Açıq ictimai yerlərdə qeyri-səmərəli natri işıqlandırmanın yeni LED texnolgiyası ilə əvəz olunması. UNDP-yə (2014b) əsasən, bu tədbir 2021-ci ilə qədər ilkin olaraq yalnız Almati şəhərini əhatə edir. 2030-cu ilə qədər bütün şəhərlərə quraşdırılacaqdır.

Kömür yatağı metanının əldə

olunması Sənaye

Kömür mədəni metanının əldə olunması zamanı kiçik miqyaslı istilik və enerji istehsalı layihələrinin genişləndirilməsi, yerli mədən əməliyyatları zamanı istehlak üçün. US EPA (2013b) tərəfindən təsvir olunan layihəyə əsasən.

Sıxlaşdırılmış Təbii Qaz (CNG) ilə işləyən sərnişin

avtomobilları

Nəqliyyat

Əlavə 3000 Avro M1 kateqoriyalı sıxlaşdırıcı təbii qazla işləyən sərnişin nəqliyyat vasitələrinin 2015-ci ilə qədər əhatə edilməsi. Bununla da 2018-ci ilə qədər 50,000 nəqliyyat vasitəsi əhatə oluncaqdır ki, bu da BAU ssenarisində nəzərdə tutulandan artıqdır. NVG Qlobal təşkilatından əldə olunan məlumata əsasən (2010).

CNG Parkı Nəqliyyat

Findsen (2015b) tərəfindən qoyulan mayeləşdirilmiş təbii qaza keçid tələblərinə cavab vermək üçün 325,000 avtomobilin, 45,000 avtobusun və 60,000 yük maşının satışı, benzin və dizel ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin əvəz olunması.

Nəqliyyat vasitələrinin

vaxtında əvvəl istismardançıxarılması

Nəqliyyat

Qazaxıstan Respublikasının Prezidenti 2014-cü ildə bütün nəqliyyat vasitələrinin 80%-nin 2030-cu ilə qədər buraxılması hədəfini müəyyən edib (2014). Bu tədbirə görə 2014-cü ildə fəaliyyətdə olan Avro 0, 1, 2 və 3 kateqoriyalarına uyğun bütün nəqliyyat vasitələrinin tədricən tulantıya göndərilir və yeniləri ilə əvəzl olunur.

Avro-5nəqliyyat vasitələri

Nəqliyyat 2016-cı ilin əvvəlində, yalnız Avro 5 standarına cavab verən nəqliyyat vasitələri satışa çıxarıla bilər. Dzhaylaubekov (2014).

Milli şəbəkənin rehabilitasiyası


Bu tədbirin məqsədi 2040-cı ilə qədər elektrik enerjisinin ötürülməsi zamanı itkiləri azaltmaqdır. Tədbir iki mərhələdə həyata keçiriləcəkdir. Birinci mərhələdə, 2020-ci ilə qədər mövcüd ötürücü xəttlərin 2,604 kilometrin rehabilitasiya olunacaq, bundan sonra ikinci mərhələdə isə 2040-ci ilə qədər mövcud ötürücü xəttlərin yerdə qalan hissəsi rehabilitasiya olunacaqdır. AİB-in təsvir etdiyi (2011) enerji səmərəliliyi planlarına və milli tərəfdaşların verdikləri məlumatlara əsasən.

Nüvə enerjisinin

genişləndirilməsi


Quraşdırılmış ümumi nüva istehsalı həcmi 2030-cu ilə qədər 1.5 QV-a çatır və 2050-ci ilə qədər isə 2.0 QV olacaqdır. Qazaxıstan Respublikası Prezidentinə əsasən (2013).

OptimistikNüvə enerjisi


BAU ssenarisində tətbiq olunan nüvə həcminə əlavə olaraq (2030-cu ilə qədər 900 MV), milli tərəfdaşların məlumatına görə Kurçatovda 2023-cü ildə əlavə 1800 MV-lıq həcmin işə salınacaqdır.

Tulantılardan Enerjinin əldə

olunması


Bərk kommunal tullantıların elektrik enerjisinə çevrilməsi qurğusu. 2020-ci ildə Almatıda bərk kommunal tullantılardan 5% enerji əldə olunacaqdır. 2050-ci ilə qədər bərk kommunal tullantılar 30% enerji əldə olunacaqdır. Mitsubishi Ağır Sənaye et al (2014) müəssisəsinin məlumatına görə.

Alternativ Elektrik enerjisi Ümumi alternative enerji generasiyası (həm bərpaoluna, həm də nüvə enerji

30

Adı Sektor TəsviriEnerji

Hədəfləri25

istehsalı daxildir) 2020-ci ilə qədər 3%-ə, 2030-cu ilə qədər 30%-ə, və 2050-ci ilə qədər 50%-ə qədər artırılacaqdır, Qazaxıstan Respublikası Prezidentinin məlumatına görə (2013).

Təbii qaz enerji

tələbləri26

(Yaşıl artım hədəfləri)


Ümumi təbii qaz istehsalı 2020-ci ilə qədər 20%,2030-cu ilə qədər 25% və 2050-ci ilə qədər 30% artacaqdır, Qazaxıstan Respublikası Prezidentinin məlumatına görə (2013).

müəyyən edilmiş

maksimumhəddə CO2

generasiyası27

(Yaşıl artım hədəfi)


Elektrik enerjisi generasiyası zamanı karbon dioksid emissiyası üçün maksimal həddəin tətbiqi: 2012-ci ildəki emissiyası ilə müqayisədə -2015-ci ilə qədər 3%, -2020-ci ilə qədər 7%, -2030-cu ilə qədər 15%, və 2050-ci ilə qədər -40%. Abt Associates tərəfindən verilən məlumata əsasən (2014a).

İstilik paylayıcı sistemi

yenilənməsi İstilik istehsalı

Rayon istilik paylama şəbəkəsinin dağılmış hissələrinin təmiri, bununla itkilərin 36%-dən 6%-ə endirilməsi, Regional İnkişaf Nazirliyinin məlumatına əsasən (2014).

Özbəkistan

Yaşayış binalarının səmərəliliyi

yaşayış

Yeni binalarda enerji səmərəliliyinin artırılmasına görə yaşayış evlərində enerji sərfiyatı azalacaqdır (ümumi enerji tələbi/ /m

2 mərtəbə sahəsi). 2030-

cu ilə qədər orta enerji sərfiyyatı 250 kVs/m2/il həcminə, 2050-ci ilə qədər isə

70 kvs/m2/il həcminə düşür. UNDP-nin məlumatına əsasən (2015).

Yaşayış binalarında

bərpaolunan enerji

yaşayış

Yaşayış binalarında günəş foto-elektrik, günəş isti su və bioqaz qurğularının tətbiqi, ümumilikdə 2030-cu ilə qədər yaşayış binalarının enerji tələbinin 1%-ni, 2050-ci ilə qədər isə 5%-ni təmin edəcəkdir. UNDP-nin məlumatına əsasən (2015).

Alternativnəqliyyat vasitələri

Nəqliyyat

2016-cı ilə qədər Hazırda istifadədə olan 1.634 milyon nəqliyyat vasitəsi üçün benzin və ya dizel yanacağından sıxlaşdırılmış təbii qaza keçidi nəzərdə tutan ssenari, by the year 2016. Azernews-dan götürülmüşdür (2013).

Dəmir yolu nəqliyyatının elektrikləşdiril

məsi

Nəqliyyat

2030-cu ilə qədər dəmir yollarının 45% -i elektrikləşdiriləcək. 2050-ci ilə qədər bu faiz dəyişməz qalacaq. İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi və UNDP-yə əsasən (2014).

Elektrikenerjisi

şəbəkəsinin təkmilləşdirilm

əsi


Şəbəkənin yaxşılaşdırılması elektrik ötürülməsi və paylanmasında itikiləri azaldır. 2030-cu ilə qədər itkilər 15%-ə, 2050-ci ilə qədər isə 10%-ə çatdırılır. UNDP-nin məlumatına əsasən (2015).

Kiçikhidroelektrik

qurğular


Hidroenerjinin İnkişafına dair Dövlət Proqramının kiçik hidroenerji qurğuları komponenti: 2030-cu ilə qədər kiçik hidro elektrik qurğuların 688.5 MV həcmə qədər genişləndirilməsi (Khalmirzaeva, 2015a). Yeni həcm BAU ssenarisində tikilmiş qurğulara əlavədir.

Böyükhidroelektrik

qurğular


Hidroenerjinin İnkişafına dair Dövlət Proqramının böyük hidroenerji qurğuları komponenti: 2030-cu ilə qədər kiçik hidro elektrik qurğuların 1,824 MV həcmə qədər genişləndirilməsi (Khalmirzaeva, 2015a). Yeni həcm BAU ssenarisində tikilmiş qurğulara əlavədir.

Günəş foto-elektrik


mövcud potensialın (2014) 15%-ni qarşılaya bilmək üçün 2030-cu ilə qədər lazımi qədər günəş enerjisi ilə işləyən fotoelektrik qurğuların tikintisi. STA et al. (2014) tərəfindən təsvir olunmuş “Optimistik” inkişaf trayektoriyasına əsasən.

Istilik enerjisiqurğularının

səmərəliliyinin Istilik istehsalı

Təbii qazla işləyən istilik enerjisi qurğularının səmərəliliyində sürətli artım əldə olunur. Orta səmərəlilik 2030-cu ilə qədər 80%-ə, 2050-ci ilə qədər isə 90%-ə çatdırılır. UNDP-nin məlumatına əsasən (2015).

25 Burada təsvir olunan alternative enerji hədəflərinə əlavə olaraq, aşağıdakı hədəflər tətbiq olunmuşdur: a) 2020-ci ilə qədər 3%, 2030-cu ilə qədər 20% və 2050-ci ilə qədər 40%, və b) 2020-ci ilə qədər 3%, 2030-cu ilə qədər 10% və 2050-ci il əqədər 30%.

26 Burada təsvir olunan təbii qaz enerjisi hədəflərinə əlavə olaraq, aşaıdakı hədəflər tətbiq olunmuşdur: a) 2020-ci ilə qədər 15%, 2030-cu ilə qədər 20% və 2050-ci il əqədər 25%, və b) 2020-ci ilə qədər 20%, 2030-cu ilə qədər 30% və 2050-ci ilə qədər 50%.

27 Burada təsvir olunan CO2 –nin maksimal səviyyəsi ilə əlaqədar hədəflərə əlavə olaraq, aşağıdakı hədəflər tətbiq olunub a) -2015-ci ilə qədər 1.5%, 2020-ci ilə qədər -5% və 2030-cu ilə qədər -10%, və b) 2015-ci ilə qədər -5%, -2020-ci ilə qədər 10%, 2030-cu ilə qədər -20% və 2050-ci ilə qədər -50%.

31

Adı Sektor Təsviriartırılması

İstilik enerjisi şəbəkəsinin


Istilik istehsalı

Istilik Şəbəkənin yaxşılaşdırılması istiliyin ötürülməsi və paylanmasında itikiləri azaldır. 2030-cu ilə qədər itkilər 20%-ə, 2050-ci ilə qədər isə 10%-ə çatdırılır. UNDP-nin məlumatına əsasən (2015).

a Burada təsvir olunan alternative enerji hədəflərinə əlavə olaraq, aşağıdakı hədəflər tətbiq olunmuşdur: a) 2020-

ci ilə qədər 3%, 2030-cu ilə qədər 20% və 2050-ci ilə qədər 40%, və b) 2020-ci ilə qədər 3%, 2030-cu ilə qədər 10% və 2050-ci il əqədər 30%. b Burada təsvir olunan təbii qaz enerjisi hədəflərinə əlavə olaraq, aşaıdakı hədəflər tətbiq olunmuşdur: a) 2020-ci

ilə qədər 15%, 2030-cu ilə qədər 20% və 2050-ci il əqədər 25%, və b) Burada təsvir olunan CO2 –nin maksimalsəviyyəsi ilə əlaqədar hədəflərə əlavə olaraq, aşağıdakı hədəflər tətbiq olunub a) -2015-ci ilə qədər 1.5%, 2020-ci ilə qədər -5% və 2030-cu ilə qədər -10%, və b) 2015-ci ilə qədər -5%, -2020-ci ilə qədər 10%, 2030-cu ilə qədər -20% və 2050-ci ilə qədər -50%. Mənbə: Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b).

c. Qiymətə əsaslanan Azaldılma Mini Ssenarisi

77. Qiymətə əsaslanan mini ssenariyə görə bir qiymət-əsaslı azaldılma vairantı “No action” (heç bir azaldılma tədbirinin görülmədiyi) ssenarisi ilə müqayisə edilir, məsələn, yanacaq və ya karbon qiymətlərində dəyişiklik. Qiymətə əsaslanan ssenarilər ayrıca təhlil olunur, çünki yuxarıda sadalaln texniki mini-ssenarilərdən biri və ya bir neçəsi ilə bağlı ola bilər, ona görə də üst-üstə düşən emissiyya mənbələri əhatə olunur. Məsələn, Azərbaycan və Qazaxıstanda yanacaq subsidiyalarının aradan qaldırılmasına əsaslanan ssenari yeni qiymətlər çərçivəsində bütün xərc baxımdan səmərəli olan bütün the scenarios based on texniki variantları əhatə edir.

78. Cədvəl 20 Error! Reference source not found.Azərbaycan və Qazaxıstan üçün nəzərdə tutulmuş qiymət əsaslı mini-ssenarilər sadalanır. Yanacaq qiymətlərinin tarixi ilə bağlı məlumatların məhdud olmasına görə Özbəkistanla bağlı hər hansı qiymətə əsaslanan ssenari hazırlanmayıb.

Cədvəl 20: Azərbaycan və Qazaxıstan üçün Qiymətə əsaslanan mini-ssenarilər Adı Sektor Təsviri

Azərbaycan Köhnədən

qalmasubsidiyaların ləğv edilməsi

Bütünsektorlar

Təbii yanacağın və ondan yaranan ikinci dərəcəli yanağın qiymətinə tətbiq olunan subsidiyalar 2030-cu ilə qədər aradan qaldırılır. BEA tərəfindən verilmiş subsidiya dərəcələrinə əsasən (2014b).

İƏİT Yanacaq qiymətləri

Bütünsektorlar

2030-cu ilə qədər əsas yanacaq növlərinin qiymətləri İƏİT-in hazırki (2013) orta qiymətləri ilə bərabərləşir. BEA-ə əsasən (2014a).

Karbon vergisi(AB ilə

uyğunlaşma)

Bütünsektorlar

Aşağıdakı tədrici karbon vergisi cədvəlinin tətbiqi (2010-cu ildə bütün vergilər ABŞ Dolları): 5 $5 2015-ci ilə qədər, 15 $ 2020-ci ilə qədər, 25 $ 2030-cu ilə qədər və 50 $ 2050-ci ilə qədər. Abt Associates et al. əsasən (2014a).

Qazaxıstan İƏİT yanacaq

qiymətləri Bütün

sektorlar2030-cu ilə qədər əsas yanacaq növlərinin qiymətləri İƏİT-in hazırki (2013) orta qiymətinə bərabər olur. BEA-nin məlumatına əsasən (2014a).

Emissiyaların Ticarəti Sxemi

(ETS)

Sənaye/Elektrik enerjisi

istehsalı

Emissiya üçün maksimal səviyyə üç mərhələdə bütün sənaye sahələrinə (mədən sənayesinə də) və elektrik enerjisi istehsalına şamil edilir (ICAP-dan lınan məlumatda görə (2015)):

2013-cü ilə qədər emissiya üçün maksimal səviyyə öz 2010-cu il səviyyəsinə bərabər olacaqdır.

2014-cü ildə, emissiya üçün maksimal səviyyə 2012-ci il səviyyəsində olacaqdır. 2015-ci ildə emissiya üçün maksimal səviyyə 2013-cü ildə müşahidə olunan səviyyədən 1.5% aşağı salınacaqdır.

2020-ci ilə qədər, sənaye və enerji sektorlatında CO2 emissiyası 15 % aşağı enərək 1992-ci ildəki səviyyədə bərabər olacaqdır.

Emissiyaların ticarəti

Sxeminin(ETS)

Genilşləndirilm

Bütünsektorlar

ETS ssenarisinin tətbiqi dayanarsa, karbon üçün bazar qiyməti hər il 2050-ci ilə qədər 3% artacaqdır. Əlavə olaraq, 2020-ci ildən başlayaraq, iqtisadiyyatın original ETS-nin əhatə etmədiyi digər sahələrdə karbon vergisi tətbiq ediləcəkdir, bununla da 2030-cu ilə qədər ETS qiyməti ilə paritetə nail olunacaqdır.

32

Adı Sektor Təsviriəsi

a Burada təsvir olunan karbo vergisi cədvəlinə əlavə olaraq, a) 2015-ci ilə qədər $5, 2020-ci ilə qədər $12, 2030-

cu ilə qədər $20 və 2050-ci ilə qədər $50, və b) 2015-ci ilə qədər $5, 2020-ci ilə qədər $8 və 2030-cu ilə qədər $16 və 2050-ci ilə qədər $35 tətbiq olunmuşdur. Mənbə: Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b).

d. Birləşdirilmiş Azaldılma SSenariləri

79. Birləşdirilmiş azaldılma ssenarisisi çoxsaylı texniki mini-ssenarini bir azaldılma tədbiri portfelində birləşdirir. Birləşdirilmiş ssenarilərdə əsas diqqət texniki variantlara verilir, çünki qiymətə əsaslnan mini-ssenarilər yei qiymətlər çərçivəsində xərc baxımdan səmərəli olan bütün tüxniki variantları əhatə edir. Bununla da, qiymətə əsaslanan mini-ssenarilər texniki tədbirlərin özü-özünü uyğunlaşdıran kombinasiyalarını əks etdirir.

80. Cədvəl 21-də hər bir ölkə üzrə nəzərdə tutulan birləşdirilmiş ssenarilər sadalanır.

Cədvəl 21: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üçün Birləşdirilmiş Azaldılma Ssenarilər

Adı Sektor TəsviriAzərbaycan


Bütün sektorlar

Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən verilmiş tədbir və hədəfləri modelləşdirir (2008). Aşağıdakılar daxildir:

2008-2015-ci illər ərzində adam başına ÜDM-in ikiqat artması, 2008-2015-ci illər ərzində, meşə sahələrini ümumi torpaq ərazilərinin

12.5%-ə qədər artırılması, 2006-2015-ci illər ərzində, elektrik enerjisi istehsalında yanacaqdan

istifadənin (sərf edilmiş şərti yanacaq/kvs) 20% azaldılması.

Bərpaolunan enerji hədəfləri


BEA və İRENA-da (2014) təsvir olunan bərpaolunan enerji istehsalı və həcmi ilə bağlı hədəfləri, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının Alternativ və Bərpaolunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyinin (2014) qısa müddətli planlarını modelləşdirir.

Bərpaolunan mənbələr istehsal olunan elektrik enerjisinin ən azı 20%-ni təmin etməlidir, və

Ən azı 2,000 MV-lıq bərpaolunan elektrik enerjisi quraşdırılmalıdır. Bütün az xərcli texniki tədbirlər

Bütün sektorlarİEYQ emissiyasının hər azaldılmış tonuna görə endirilmiş birbaşa xərci <= 10 2010 ABŞ Dolları olan bütün mini texniki ssenarilər.

Bütün ortaxərcli tədbirlər

Bütün sektorlar Azərbaycan üçün potensial INDC-ni (Milli Səviyyədə Müəyyən edilməsi Planlaşdırılan Töhvələr) hesablayan ssenari. Bura ümumi azaldılmış dəyəri İEYQ-ların azaldılmasının bir tonu üçün <= 50 2007 AZN=ə bərabər olan bütün ayrı-ayrı azaldılma variantlar daxildir.

Bütün texnikitədbirlər

Bütün sektorlarAzaldılma potensialı olan bütün texniki mini-ssenarilər dail olmaqla birləşdirilmiş ssenari.

Qazaxıstan Bütün az xərcli texniki tədbirlər


Bütün texnikimini-ssenarilər

Bütün sektorlarMüsbət azaldılma potensialına malik bütün texniki mini-ssenarilər bir tam azaldılma ssenarisində birləşdirilir. Spesifik tədbirlər arasında üst-üstə düşmə halları ilə ayrı-ayrılıqda məşğul olunur, ehtiyac olarsa.

Özbəkistan Bütün az xərcli texniki tədbirlər


Bütün texnikimini-ssenarilər

Bütün sektorlarMüsbət azaldılma potensialına malik bütün texniki mini-ssenarilər bir tam azaldılma ssenarisində birləşdirilir. Spesifik tədbirlər arasında üst-üstə düşmə halları ilə ayrı-ayrılıqda məşğul olunur, ehtiyac olarsa.


3. Nəticələr: “No Action” (Tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmayan) Ssenarilərdə 2050-ci ilə qədər İEYQ Emissiyası ilə bağlı Proqnozlar

81. Aşağıdakı bölmədə Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üçün “No Action” (tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmayan) ssenarilərin nəticələri verilir. Bölmə III.B.2.a-da göstərildiyi

33

kimi, bu ssenarilərin hazırlanması əhali, ÜDM artırmı, yanacaq növləri və yanacaq qiymətləri ilə bağlı bir sıra mülahizələrə əsaslanır.

82. Şəkil 6 və Cədvəl 22 –də əsas enerji təchizatına dair məlumatların proqnozu verilmişdir. Hər üç ölkədə enerjidən istifadə intensiviliyinin aşağı düşməsi əhalinin və gəlirlərin artması və təklif tələblərinin artması ilə kompensasiya olunur. Artım Qazaxıstan və Özbəkistanda xüsisilə dramatikdir. Bu ölkələrdə tədqiqat dövründə ən yüksək ÜDM artımı gözlənilir.

83. Şəkil 7 və Cədvəl 23-dən göründüyü kimi, enerji təchizatında ümumi İEYQ intensivliyinin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsi proqnozlaşdırılmır. Bu, əsas etibarilə, yaşayış binaların və sənayedə, nəqliyat və enerji sektorlarında karbohidrogen yanacağından – Azərbaycanda neft və təbii qaz, Qazaxıstanda neft və kömür, Özbəkistanda təbii qazdan - asılılıq ilə əlaqədardır.

Şəkil 7: Enerjinin karbon intensivliyi (“No Action” (tədbirlərin görülməsi nəzərdətutulmayan) Ssenari)


Şəkil 6: Əsas Ümumi Enerji Təchizatı (“No Action” (tədbirlərin görülməsinəzərdə tutulmayan) Ssenari)


34

Cədvəl 22: Əsas Ümumi Enerji Təchizatı (“No Action” (tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmayan) Ssenari)

Ölkə 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050Azərbaycan 505 538 489 553 569 593 623 652 695 733 801 Qazaxıstan 2,248 2,553 3,266 3,596 3,700 3,990 4,416 4,905 5,549 6,346 7,382 Özbəkistan 2,103 1,940 1,810 2,227 2,673 3,207 3,871 4,609 5,379 6,079 6,669


Cədvəl 23: Enerjinin karbon intensivliyi (“No Action” (tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmayan) Ssenari), gCO2e / MJ)

Ölkə 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050Azərbaycan 66.0 72.9 83.6 79.3 78.8 78.4 77.9 77.5 77.5 76.9 76.9 Qazaxıstan 96.7 99.9 93.7 90.9 88.0 87.6 87.7 87.5 88.0 87.7 87.5 Özbəkistan 56.3 58.0 57.7 58.9 57.2 56.8 55.9 55.7 55.7 55.7 55.7


84. Əhali və gəlirlərin artması nəticəsində karbonla intensiv enerjiyə tələbatın çoxalması hər üç ölkədə, xüsusilə də Qazaxıstan və Özbəkistanda İEYQ-ların emissiyasının artmasına gətirib çıxarır. Enerji və nəqliyyat sisteminin nəticələrinin qeyri-enerji sahələrində İEYQ emissiyalarına dair sadə proqnozlarla kombinasiyası (birləşdirilməsi) nəticəsində Şəkil 8 və Table 24-də verilən proqnozlar əldə olunur.

Table 24: Ümumi İEYQ Emissiyası (“No Action” (tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmayan) Ssenarisi ilə), MtCO2e)

Ölkə 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050Azərbaycan 36.2 44.2 47.1 52.1 54.6 57.9 61.8 65.9 71.3 76.1 83.8 Qazaxıstan 223.1 275.3 328.6 349.6 352.0 380.2 422.9 471.4 538.0 615.4 715.7 Özbəkistan 148.0 147.6 137.0 167.6 195.1 230.9 273.2 322.7 375.9 425.7 469.9


85. 2010 və 2050-ci illər arasında, emissiyaların proqnozlaşdırılan ümumi artımı Azərbaycanda 78%, Qazaxıstanda 118%, və Özbəkistanda 243%-a bərabər olacaqdır. Bu artımlar potensial azaldılma tədbirlərin görülməsini və səmərəlilik, başqa yanacaq növlərindən istifadə və digər tədbirlər vasitəsilə təbii yanacaq emissiyalarının azaldılmasını

Şəkil 8: Ümumi İEYQ Emissiyası (Baza vəziyyətin ssenarisi, 100-il üçünQİP)

Qeyd: QİP= Qlobal İstiləşmə Potensialı Mənbə: Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC

(2015b).

35

zəruri edir. Enerji və nəqliyyat sahəsində emissiyaların azadılmasına dair müəyyən mənbə katqoriyaları proqnozlaşdırılan dövr üçün daha səciyyəvidir (Cədvəl 25).

Cədvəl 25: Enerji və Nəqliyyat Sahələrində İEYQ Emissiyasına dair Əsas Mənbə Kateqoriyaları (“No Action” (tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmayan) Ssenarisi ilə)

Ölkə Mənbə 2050 İEYQ

Emissiyasının payı (%-lə)

2010-2050Artım (%-lə)

Azərbaycan

Qaz İstehsalı və Ötürücü və Paylayıcı Şəbəkə

19 35

Yaşayış 18 128 Nəqliyyat 14 133 Elektrik enerjisi və CHP (İstilik və Elektrik Enerjisinin Birləşmiş İstehsalı)

11 14

Qazaxıstan

Sənaye 27 86 Elektrik enerjisi və CHP (İstilik və Elektrik Enerjisinin Birləşmiş İstehsalı)

20 99

İstilik istehsalı 12 139 Yaşayış 11 379 Kömür mədəni 6 79

Özbəkistan

Sənaye 22 678 Elektrik enerjisi və CHP (İstilik və Elektrik Enerjisinin Birləşmiş İstehsalı)

11 100

Yaşayış 9 184 Qas Emalı 9 49 Nəqliyyat 8 881


86. Bu kateqoriya və sektorlardan çoxu bu tədqiqatın mövzusu olan azaldılma variantların hədəfidir, bəziləri isə —məsələn, Özbəkistan təbii yanacaq çıxarılması (və ya Azərbaycanda ixrac məqsədləri üçün təbii yanacaq çıxarılması)—deyildir. Əsas diqqətin bu sektorlarda azaldılma imkanlara dair gələcək milli planlara yönəldilməsi emissiyaların gələcək trayektoriyalarına ciddi təsir edə bilər.

4. Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda Azaldılma tədbirlərin xərcləri və faydaları

87. Aşağıdakı bölmədə “No Action” (tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmayan) ssenari ilə müqayisədə təklif olunan azaldılma ssenarilərinin birbaşa xərc və gəlir təhlilinin nəticələri göstərilir III.B.2. Nəticələr təsirlərin azaldılması ssenarisnin növünə görə təşkil olunmuşdur: texniki azaldılma mini-ssenarisi, qiymətə əsaslanan mini-ssenari, və ya birləşmiş ssenari.

88. Azaldılma tədbirlərinin birbaşa xərc və faydalarının təhlili zamanı iki əsas sual qoyulur: hər bir azaldılma variant təsir azaltma potensialı (metrik ton CO2e azaldıldı) və xərc-effektivliyi (CO2e bir metrik tonuna görə xərc).

89. Azaldılma potensialının və bir ton üçün xərclərinin qiymətləndirilməsi zamanı əsas məsələ azaldılma variantlar arasında qarşılıqlı əlaqənin necə izah olunmasıdır. Müəyyən variantların birlikdə icrası onları ümumi effektivliyini azalda (və ya artıra) bilər. Bu məsələ tədqiqatda aşağıdakı dörd addım vasitəsilə Sathaye və Meyersin (1995) retrospektiv sistemlər yanaşmasına əsasən həll olunur:

(i) Hər bir azaldılma variantı ilk növbədə fərdi qaydada qimətləndirilir (“No Action” (tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmayan) ssenarisi ilə müqayisədə), və hər biri üçün bir tonun ilkin xərci qeyd olunur.

(ii) Variantlar artan qaydada bir ton üçün öz əvvəlki qiymətlərinə görə bölünüb.

36

(iii) Bir neçə azaldılma variantın birləşdiyi yeni ssenarinin və bu ssenari üçün emissiya və xərclərin hər əlavədən sonra qeyd olunmasını təmin etmək üçün variantlar bir-bir əlavə olunur.

(iv) Emissiyaların azaldılmasının yekun potensialı və hər bir variant üçün bir tona görə xərclər variantın birləşmiş ssenariyə əlavə edilməsindən sonra emissiyanın son marginal (son) azalmasından istifadə etməklə hesablanır. Beləliklə, birinci variant yaınız “No Action” (tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmayan) ssenarisi ilə müqayisə müqayisə edilməklə, ikinci ssenari isə (“No Action” (tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmayan) ssenarisi və birinci və sonrakı variantlarla müqayisədə qiymətləndirilir.

90. Cədvəl 26 –da emissiyaların azaldılması potensialı və azaldılma tədbirlərinə dair texniki mini-ssenarilərin xərcləri təsvir olunur. Cədvəl 27–də isə qiymətə əsaslanan və birləşmi ssenarilər üçün eyni təsvir göstərilmişdir. Ölkələr arasında müqayisə aparmaq üçün, sağ tərəfdəki sonuncu sütunda 2010-cu il üçün ümumi valyuta ilə (ABŞ Dolları) azalma xərcləri göstərilmişdir.

Cədvəl 26: Təsirlərin Azaldılması Mini-Ssenarilərin Xərcləri və Emissiyaların Azalma Potensialı

Azərbaycan



a[tCO2e]


AZN / tCO2e]



Avro 4 Nəqliyyat Vasitəsi Standartları 12,301,298 -47.7 -70.2

SOCAR Eco-driving 1,926,241 -43.2 -63.6

Kommersiya sahələrində KFL (kompakt fluoresyent lampa) işıqlandırma

44,199,773 -6.3 -9.3

Yaşayış yerlərində KFL işıqlandırma 76,763,797 -5.8 -8.5


45,706,558 0.5 0.8


8,466,758 0.9 1.3

İzolyasiya sistemlərinin təkmilləşdirilməsi 72,144,742 1.0 1.5

Kiçik hidro-elektrik stransiya 33,939,169 1.3 1.9

Torpağın dayanıqlı idarə edilməsi 12,052,454 2.2 3.3

Yerüstü külək enerjisi 15,534,982 5.8 8.5

Samux Aqro-enerjiKompleksi 4,074,171 6.8 10.0

Bərpaolunan Enerji Hədəfi28

32,550,700 24.2 35.6

Kommunal Bərk Tullantıların Enerjiyə çevriməsi

93,009 28.6 42.0

Biqaz 4,751,891 56.5 83.1

Elektrik Şəbəkəsinin Yenilənməsi 1,963,020 124.2 182.7


20,107,941 236.2 347.3

Günəş enerjisi ilə İsti Su 529,352 325.0 477.8

Sobaların səmərəliləşdirilməsi 1,416,631 379.5 558.0

Dəmir yolunun Elektrikləşdirilməsi 196,768 773.9 1,137.8


91,026 909.4 1,337.1

ABEMDA-nın Qısa müddətli Planları 0 NAb

NAb

28 Bərpaolunan Enerji Hədəfi birləşmiş azaldılma ssenarisidir (o, ABEMDA-nın qısa müddətli planlarını 2020-ci il üçün bərpaolunan enerji hədəfləri ilə birləşdirir), lakin, bu hədəflər texniki ssenarilərə daxil edilib, çünki onlar retrospektiv system metodundan istifadə edilməklə qiymətləndirilib.

37

Qazaxıstan



a[tCO2e]


KZT/ tCO2e]



STQ Parkı 27,295,626 -12,170.7 -82.6

STQ Sərnişin Avtobilləri 1,453,274 -2,786.3 -18.9

İstilik Borularının Daha yaxşı İzolyasiyası 166,006,789 -292.3 -2.0

Kömür yatağı metanın əldə olunması 94,167,987 -139.5 -0.9

Yeni daha səmərli Evlər 238,762,921 -43.4 -0.3

Təbii Qaz Enerjisi Hədəfləri (Yaşıl Artım) 399,039,208 337.0 2.3

Daxili İstilik Şəbəkəsinin təkmilləşdirilməsi 404,198,552 507.4 3.4


673,820,538 558.4 3.8

Daxili İstilik Şəbəkəsinin təkmilləşdirilməsi 395,591,779 1,007.6 6.8

İzolyasiya sisteminin təkmilləşdirilməsi 77,757,249 1,808.7 12.3

Pəncərələrin yaxşılaşdırılması 159,352,071 2,877.4 19.5

İstilik Paylama Sisteminin Yenilənməsi 217,505,879 4,457.0 30.2

Alternativ enerji hədəfləri 38,826,060 4,771.7 32.4

Genişləndirilmiş + Optimistik Nüvə Enerjisi

29 21,979,657 13,991.4 95.0

Milli Şəbəkənin Rehabilitasiyası 459,737 19,499.8 132.3

Yaşayış yerlərinin LED İşıqlandırılması -142,956 NAb

NAb

Tullantıların Enerjiyə çevrilməsi -10,237,033 NAb

NAb

Vaxtından əvvəl utilizasiya -31,179,955 NAb

NAb

Özbəkistan



a[tCO2e]


UZS / tCO2e]



Yaşayış binalarının səmərəliliyi 569,147,765 -111,064.7 -44.9

Böyük Hidro-elektrik stansiyalar 110,835,506 -100,493.5 -40.7

Kiçik Hidro-elektrik stansiyalar 22,924,927 -51,184.7 -20.7

Yaşayış yerlənndə bərpaolunan enerji 26,166,554 -24,043.9 -9.7

Alternativ nəqliyyat vasitələri 128,471,751 1,546.2 0.6

İstilik şəbəkəsinin təkmilləşdirilməsi 48,112,419 19,898.4 8.1

İstilik qurğularının səmərəli hala gətirilməsi 71,424,254 45,803.2 18.5

Günəş Foto-elektrik 31,200,307 60,451.5 24.5

Elektrik şəbəkəsinin yaxşılaşdırılması 57,640,715 223,258.6 90.3

Dəmir yolunun elektrikləşdirilməsi 3,737,049 3,107,406.1 1,257.3a İEYQ emissiyasının potensial azaldılmasnın təhlili 100 illil QİP ilə ifadə olunur.

b“Yoxdur” ilə işarələnən mini-ssenarilər artan və dəyişməz emissiya ilə nəticələndiyindən onlarla bağlı azaldılma

xərcləri müəyyən edilməyib. Bir çox hallarda (məsələn, Azərbaycanda bərpaolunan enerji Hədəfləri ssenarisi), bu nəticə retrospektiv (keçmişə aid) system qaydasında yüksək qiymətləndirilən mini ssenarilərlə qarşılıqlı əlaqəyə görədir.Mənbə: Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b).

29 Bu azaldılma tədbirlərinin təhlilinin məqsədləroinə uyğun olaraq, ümumi azalma xərclərinin bütün təklif olunan nüvə genişləndirmələrini əks etdirməsi üçün, Genişləndirilmiş Nüvə Enerjisi və Optimistik Nüvə Enerjisi birləşdirilmişdir.

38

Cədvəl 27: Qiymətə əsaslanan və Birləşmiş Azaldılma Ssenariləri üçün Xərclər və Azaldılma Potensialı

Azerbaijan

SsenariİEYQ Emissiyasının

Potensialazaldılması

a[tCO2e]

“No Action”ssenarisilə

müqayisədə 2050-ci ilə qədər

faizdəyişiklikliyi (%)

Bir Ton üçünAzalma Xərci [2007 AZN /

tCO2e]


[2010 $ / tCO2e]

Karbon vergisi (aşağı) 449,401,278 -14.9 3.0 4.4

Karbon vergisi (orta) 517,191,771 -17.1 3.3 4.8


549,828,236 -18.2 3.5 5.2

subsidiyaların aradan qaldırılması

575,454,155 -19.1 5.0 7.4

İƏİT Yanacaq Qiymətləri 1,103,806,342 -36.6 5.2 7.7


-479,774,029 15.9 NAb

NAb

Bütün az xərcli texniki tədbirlər

327,109,943 -10.8 -3.4 -4.9

Bütün orta xərcli texniki tədbirlər

359,753,652 -11.9 -0.9 -1.3

Bütün texniki tədbirlər 388,810,279 -12.9 15.2 22.3

Qazaxıstan



a[tCO2e]




Bir Ton üçünAzalma Xərci [2010 KZT /

tCO2e]


[2010 $ / tCO2e]

Emissiya Ticarəti Sxemi 1,544,370,058 -7.1 638.7 4.3

İƏİT Yanacaq Qiymətləri 1,124,925,667 -5.2 3,090.1 21.0

Genişləndirilmiş ETS 1,558,672,146 -7.2 11,904.8 80.8


2,777,194,623 -12.9 768.4 5.2

Bütün texniki tədbirlər 2,916,074,370 -13.5 956.0 6.5

Özbəkistan



a[tCO2e]




Bir Ton üçünAzalma Xərci [2013 UZS /

tCO2e]


[2010 $ / tCO2e]


905,658,923 -6.5 -82,809.3 -33.5

Bütün texniki tədbirlər 1,069,661,249 -7.7 -42,404.2 -17.2 a İEYQ emissiyasının potensial azaldılmasnın təhlili 100 illil QİP ilə ifadə olunur.

b“Yoxdur” ilə işarələnən mini-ssenarilər artan və dəyişməz emissiya ilə nəticələndiyindən onlarla bağlı azaldılma

xərcləri müəyyən edilməyib. Mənbə: Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b).

5. Emissiyaların azaldılmasının xərc əyrisi

91. Texniki Mini ssenarilər üçün emissiyaların azaldılması potensialı və xərcləri visual olaraq emissiyaların azaldılmasının xərc əyrisində və ya MACC-da göstərilə bilər. Belə bir əyri öyrənilmiş azaldılma variantlar üçün bir sıra seqmentlərdən təşkil olunr – üfiqi xətt variant üçün emumi azaltma potensialını, şaquli xətt isə variantın xərc səmərəliliyini göstərir. Daha sonra hər bir seqment bir ton üçün artan xərc qaydasında bir cərgəyə düzülür.

39

92. Tədqiq olunan hər üç ölkə üçün MACC (emissiyaların azaldılmasının xərc əyrisi) Şəkil 10-dan Şəkil 11-ə qədər davam edir və yalnış azaldılma variantların mini-ssenarilərini əks etdirir. Qiymətə əsaslanan mini-ssenarilər, eləcə də birləşdirilmiş siyasət ssenariləri əsas mini-ssenarilərdən ayrıca nəzərdən keçirilə bilməz, və ona görə də eyni əyridə göstərilə bilməz.

40

Şəkil 9: Azərbaycan üzrə üzrə Emissiyaların Azaldılmasının Xərc Əyrisi (emissiyaların azaldılmasına dair xərc əyrisi)

0-50

50

150

-100

400380360340320300280260220200

1,150

1,250

1,350

240

1,300

1,200

250

300

200

100

0

18016014012010080604020

2010 USD / tCO2e

2050-yə qədər azalan ümumi IEYQ tullantilarinin azaldilmasi (MtCO2)Nəqliyyat vasitələri üzrə Avro 4 standartları

Ümumi torpaq sahəsinin 12.5%-inimeşələr əhatə edir

Kommersiyasahəsinin CFL

işıqlandırılması

Yaşayış yerinin CFL işıqlandırılması

Ümumi arazinin20%-ndə

meşələrinsalinmasi

İzolyasiyanın yaxşılaşdırılması

Kiçik hidro

Torpaq ehtiyatlarının dayanıqlı idarə edilməsi

Sahil küləkləri

Samux Aqro-Enerji Kompleksi

Bərpa oluna bilən enerji hədəfi

Şəhər bərk tullantılarının enerjiyə çevrilməsi

ARDNŞ Eko-avto. idarəetmə

Bioqazlar

Elektrik şəbəkəsinin yaxşılaşdırılması

Günəş enerjisi ilə qızdırılan su

Dəmir yolun elektrikləşdirilməsi


41

Şəkil 10: Qazaxıstan üzrə Emissiyaların Azaldılmasının Xərc Əyrisi (emissiyaların azaldılmasına dair xərc əyrisi)

-40

2,800

-60

-80

-100

20

-20

140

1,800 2,000200 400 800 1,000 1,200 3,0002,4002,200600 1,400

0

2,6001,6000

100

80

120

60

40

2010 USD / tCO2e

2050-yə qədər azalan ümumi IEYQ tullantilarinin azaldilmasi (MtCO2)

CNG flotu

Təbii qazlar üzrə enerji hədəfləri(Destillə edilmiş qazların artımı)

İstilik borusunun izolyasiyasının yaxşılaşdırılması

Kömür yatağında metan çıxartma

Yeni səmərəli evlər

Daxili istilik şəbəkəsinin yaxşılaşdırılması

CO2 enerji həddi (destillə qazlarının artımı)

İzolyasiyanın yaxşılaşdırılması

Təkmilləşdirilmiş pəncərə

İstiliyin paylanmasının yenilənməsi

Alternativ enerji hədəfi

Genişləndirilmiş + optimla atom enerjisi

Milli şəbəkənin bərpası


42

Şəkil 11: Özbəkistan üzrə Emissiyaların Azaldılmasının Xərc Əyrisi (emissiyaların azaldılmasına dair xərc əyrisi)

100

0

0

60

600500400 1,100

1,260

80

40

30

70

50

1,000200 300

-40

-50

-10

-30

-20

800700 900

20

10

2010 USD / tCO2e

2050-yə qədər azalan ümumi IEYQ tullantilarinin azaldilmasi (MtCO2)

Yaşayış Binasının Səmərəliyi Böyük hidro

Kiçik hidro

Yaşayış yerində bərpa olunan enerji

Alternativ nəqliyyat vasitələri

İstilik şəbəkəsinin yaxşılaşdırılması

Qazanxananın səmərəliyi

Günəş fotoelektrik enejisi

Elektrik şəbəkəsinin yaxşılaşdırılması

Dəmir yolun elektrikləşdirilməsi


43

93. Ümumilikdə, hər bir ölkədə yüksək təsirazaltma potensialına malik bir neçə tədbirlər vardır ki, bu da ya xərclərə birbaşa qənaət olunmasında, yaxud da azalmanın bir tonuna görə xərclərin aşağı düşməsində özünü göstərə bilər. Bunlar xüsusilə cəlbedici tədbirlərdir və aşağıdakılar daxildir: Azərbaycanda Avro 4 nəqliyyat vasitələrinə icazə, SOCAR Eco-driving, kommersiya və yaşayış binalarında CFL (kompakt fluoresyent lampa) işıqlandırma, kiçik hidroenerji qurğuları; Qazaxıstan CNG (sıxlaşdırılmış təbiiq qaz) nəqliyyat vasitələrinin tətbiqi, istilik borularının izolyasiyasının yaxşılaşdırılması, kömür yatağı metanının əldə olunması, və yeni daha səmərəli evlərin tikintisi; və Özbəkistanda həm kiçik, həm də böyük hidroenerji qurğularının tikintisi.

94. Bundan əlavə, hər üç ölkədə daha bir çox az xərc tələb edən tədbirlər də vardır ki bura günəş, küləl və biokütlə kimi bərpaolunan enerjilərdən istifadə daxildir. Özbəkistanda kiçik hidroenerji qurğularını, Qazaxıstanda CNG və enerji səmərəliliyi və Azərbaycanda bərpaolunan enerji mənbələrini təşviq etmək üçün təklif olunan NAMA-ların (daha sonra D Bəndində ətraflı müzakirə ediləcək) məqsədi onların icrasına maneə olan əngəlləri aradan qaldırmaqla belə xərc baxımından effektiv azaldılma variantların tətbiqini sürətləndirməkdir.

95. Azərbaycanda az xərc tələb edən tədbirlərdən biri subsidiyaların ləğvidir ki, bu da emissiyalarda yüksək azalma potensialına malikdir. Qazaxıstanda təbii qaz enerjisi hədəfləri, alternativ enerji hədəfləri, CO2 –nin maksimal həddə qədər generasiyası, ETS, və enerji səmərəliliyi ilə bağlı daha bir neçə tədbirlər az xərc tələb edən tədbirlərdir icra olunduğu təqdirdə emissiyaların əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına gətirib çıxaracaqdır. Emissiyaların az xərc sərf etməklə azaldılması potensialını nəzərə alaraq, Qazaxıstan Hökuməti Yaşıl Artım Konsepsiyasını həyata keçirir. Bu konsepsiyada qeyd olunan tədbirlərin icrasının ümumi çərçivəsi müəyyən edilir.

96. Cədvəl 26-da təhlil olunan və yüksək xərc tələb edən tədbirlərin əksəriyyəti emissiyaların azaldılmasının ümumi səviyyəsinə nisbətən az təsir göstərir. Belə tədbirlər çoxsaylı azaldılma variantları eyni vaxtda icrası nəticəsinə reallaşdırıla bilər. Lakin, bir tona görə yüksək xərc tələb edən bəzi variantlar əgər iqtisadi inkişaf kimi digər social məqsədlərə tövhə verərsə, dəyərli hesab oluna bilər.

6. Təsirlərin azaldılması tədbirlərinin İnsan sağlamlığı və Enerji Təhlükəsizliyi ilə bağlı ümumi faydaları

97. Bu bölmədə bu TY-da təhlil olunan azaldılma tədbirlərinin həyata keçirilməsi ilə əldə olunacaq dolayı qarşılıqlı faydalar təsvir olunur. Bu təhlillər o faydaları əhatə edir ki, onlar haqqında məlumatlar mövcuddur. Bura hava çirkləndirici emissiyalar, hava çirklənmələrinin azalması nəticəsində insan sağlamlığı üçün faydalar, enerji təhlükəsizliyinin artırılması daxildir.

98. İnsan sağlamlığı üçün ümumi faydaların təhlili zamanı elektrik və nəqliyyat sektorklarında İEYQ və ənənəvi hava çirkləndiricilərin emissiyalarının azaldılması araşdırılır. Bunlar hava çirkləndiricilərinin azalmasının insan sağlamlığına potensial faydaları ilə ifadə olunur (“No action” ssenarisilə müqayisədə 2010-2050-ci illərdə ölüm hallarının azalması).

99. Enerji təhlükəsizliyinin artırılması dedikdə enerji sisteminin daha dayanıqlı olması və zərbələrə davam gətirə bilməsi nəzərdə tutulur. Bu hesabatda Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın enerji baxımından daha çox və ya daha az təhlükəsiz olub-olmadığını təhlil etməj üçün bir neçə meyarlar tətbiq edilmişdir. Bu meyarlar aşağıdakılardır:

(i) Yanacağa qənaət. Bu meyar 2010-2050-ci illərdə yanacağa qənaəti göstərir və LEAP-də əsas enerji təchizatının milyon qiqajoulu ilə ifadə olunur;

44

(ii) Enerji intensivliyi. Bu meyar „No action“ (tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmayan) ssenarisi ilə müqayisədə 2020-2050-ci illərdə faiz dəyişikliyini göstərir, və ÜDM-in bir vahidinə görə enerji istehlakı baxımdan ifadə olunur;

(iii) Karbon intensivliyi. Bu meyar „No action“ (tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmayan) ssenarisi ilə müqayisədə 2020-2050-ci iilərdə faiz dəyişikliyini göstərir və ÜDM-in bir vahidinə görə CO2 emissiyası ilə ifadə olunur; və

(iv) Ümumi enerji təchizatında idxalın faiz nisbəti ilə. Bu meyar No action“ (tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmayan) ssenarisi ilə müqayisədə 2020-2050-ci iilərdə bərpaolunan enerjinin payında faiz dəyişikliyini təsvir edir.

100. Birbaşa xərc və faydlardan fərqli olaraq, ümimi faydalar azaldılma variantları arasındakı qarşılıqlı əlaqələri və üst-üstə düşmə hallarını nəzərə almır. Hər bir azaldılma tədbirinin təsiri „No action“ (tədbirlərin görülməsinin nəzərdə tutulmadığı) ssenariyə münasibtədə təhlil olunur və bununla a hər bir tədbirin insan sağlamlığı və enerji təhlükəsizliyinə təsiri müəyyən edilir. Cədvəl 28 – Cədvəl 30 –da Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üçün ümumi faydaların nəticələri təsvir olunur.

101. Təhlil olunan azaldılma variantlarının çoxu 2050-ci ilə qədər ölüm hallarında azlamalara gətirib çıxarır. Məsələn, Azərbaycan İƏİT Yanacaq Qiyməti Ssenarisi ölüm hallarında 242 faktın azalmasına gətirib çıxarır. Eynilə, Qazaxıstan genişləndirilmiş ETS ssenarisi ölüm hallarında 5,825 faktın azalması ilə nəticələnir. Özbəkistan da isə bütün mini ssenarilər variant 2050-ci ilə qədər ölüm hallarında 489 faktın azalmasına səbəb olur.

102. Azərbaycanda az xərc tələb edən tədbirlərdən biri subsidiyaların ləğvidir ki, bu da emissiyalarda yüksək azalma potensialına malikdir. Qazaxıstanda təbii qaz enerjisi hədəfləri, alternativ enerji hədəfləri, CO2 –nin maksimal həddə qədər generasiyası, ETS, və enerji səmərəliliyi ilə bağlı daha bir neçə tədbirlər az xərc tələb edən tədbirlərdir icra olunduğu təqdirdə emissiyaların əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına gətirib çıxaracaqdır. Emissiyaların az xərc sərf etməklə azaldılması potensialını nəzərə alaraq, Qazaxıstan Hökuməti Yaşıl Artım Konsepsiyasını həyata keçirir. Bu konsepsiyada qeyd olunan tədbirlərin icrasının ümumi çərçivəsi müəyyən edilir.

103. Ümumilikdə, hər bir ölkədə yüksək təsirazaltma potensialına malik bir neçə tədbirlər vardır ki, bu da ya xərclərə birbaşa qənaət olunmasında, yaxud da azalmanın bir tonuna görə xərclərin aşağı düşməsində özünü göstərə bilər. Bunlar xüsusilə cəlbedici tədbirlərdir və aşağıdakılar daxildir: Azərbaycanda Avro 4 nəqliyyat vasitələrinə icazə, SOCAR Eco-driving, kommersiya və yaşayış binalarında CFL (kompakt fluoresyent lampa) işıqlandırma, kiçik hidroenerji qurğuları; Qazaxıstan CNG (sıxlaşdırılmış təbiiq qaz) nəqliyyat vasitələrinin tətbiqi, istilik borularının izolyasiyasının yaxşılaşdırılması, kömür yatağı metanının əldə olunması, və yeni daha səmərəli evlərin tikintisi; və Özbəkistanda həm kiçik, həm də böyük hidroenerji qurğularının tikintisi.

45

Cədvəl 28: Azərbaycanda İnsan sağlamıığı və enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı üumi faydaların xülasəsi

Azərbaycan

Azaldılma variantı

Azaldılmış ölüm halları

Yanacağa qənaət (milyon qiqajoul)

ÜDM-in enerjiintensivliyi (no action

ssenarisi ilə müayisədə faiz

dəyişikliyi)

ÜDM-in karbonintensivliyi (no

action ssenarisi ilə müayisədə faiz

dəyişikliyi)

Əsas enerji təchizatında bərpaolunan enerjinin

faizi (no action ssenarisiilə müayisədə faiz

dəyişikliyi)

2010 – 2050 2010 – 2050 2020 2050 2020 2050 2020 2050

Texniki azaldılma mini-ssenarisi

Avro 4 Nəqliyyat Vasitəsi Standartları

21.7 160.5 -0.30% -0.90% -0.30% -0.90% 0.30% 0.90%

SOCAR Eco-driving 0.6 18.2 -0.10% -0.10% -0.10% -0.10% 0.10% 0.10%

Kommersiya sahələrində KFL (kompakt fluoresyent lampa)işıqlandırma

21.5 621.9 -1.10% -3.20% -1.00% -3.00% 1.10% 3.30%

Yaşayış yerlərində KFL işıqlandırma 35.9 1,032.4 -1.90% -5.20% -1.70% -4.90% 1.90% 5.50%


0 -0.2 0.00% 0.00% 0.00% 0.00% 0.00% 0.00%


0 0.0 0.00% 0.00% 0.00% 0.00% 0.00% 0.00%

İzolyasiya sistemlərinin təkmilləşdirilməsi

10.7 985.6 -1.80% -6.90% -1.60% -6.30% 1.80% 7.40%

Kiçik hidro-elektrik stransiya 13.9 243.3 -1.00% -0.30% -1.40% -0.50% 10.70% 8.30%

Torpağın dayanıqlı idarə edilməsi 0 0.0 0.00% 0.00% 0.00% 0.00% 0.00% 0.00%

Yerüstü külək enerjisi 5.6 125.1 0.00% -1.40% 0.00% -2.20% 0.00% 35.20%

Samux Kompleksi 1.2 17.6 -0.10% -0.10% -0.30% -0.20% 3.40% 4.50%

2020 üçün Bərpaolunan Enerji Hədəfləri

17.8 338.4 -2.30% -1.10% -3.40% -1.70% 28.10% 27.50%

3 MV Kiçik Günəş Enerjisi qurğuları 0 0.7 0.00% 0.00% 0.00% 0.00% 0.00% 0.00%


-13.7 -218.7 0.60% 1.70% -0.20% -0.40% 14.00% 76.40%

Biqaz 0.8 25.4 -0.10% -0.10% -0.10% -0.10% 0.00% -0.20%

Elektrik Şəbəkəsinin Yenilənməsi 12.7 382.6 -0.80% -2.60% -0.70% -2.40% 0.80% 2.70%


0.3 7.6 0.00% -0.10% 0.00% -0.10% 0.00% 0.10%

46

Azərbaycan




ÜDM-in enerjiintensivliyi (no action


dəyişikliyi)

ÜDM-in karbonintensivliyi (no


dəyişikliyi)



dəyişikliyi)

2010 – 2050 2010 – 2050 2020 2050 2020 2050 2020 2050

Günəş enerjisi ilə İsti Su 0.2 19.9 0.00% -0.10% 0.00% -0.10% 0.00% 0.00%

Sobaların səmərəliləşdirilməsi 0 5.1 0.00% 0.00% 0.00% 0.00% -0.10% -0.60%

Dəmir yolunun Elektrikləşdirilməsi 0.1 -0.2 0.00% 0.00% 0.00% 0.00% 0.00% 0.00%

ABEMDA-nın Qısa müddətli Planları 16 299.8 -2.30% -0.20% -3.40% -0.30% 28.10% 4.50%

Qiymətə əsaslana və birləşmiş azaldılma ssenariləri

Karbon vergisi (aşağı) 130.2 5,380.6 -11.10% -36.90% -12.20% -38.30% 51.50% 260.80%

Karbon vergisi (orta) 146.7 6,263.0 -14.00% -42.10% -14.90% -43.20% 55.70% 286.70%


154.5 6,671.1 -16.10% -42.20% -16.90% -43.30% 59.10% 287.60%

subsidiyaların aradan qaldırılması 165.0 6,849.2 -13.70% -37.90% -14.30% -40.70% 34.50% 267.50%

İƏİT Yanacaq Qiymətləri 242.2 14,369.6 -55% -65% -52.80% -64.30% 153.30% 346.10%


-43.5 -4,987.7 -9.40% -25.70% -5.40% -23.90% -5.80% 8.60%

Bütün az xərcli texniki tədbirlər 109.6 3,353.1 -7.00% -18.05% -7.26% -18.01% 24.90% 77.93%

Bütün orta xərcli texniki tədbirlər 128.3 3,644.6 -9.50% -18.20% -10.70% -18.30% 54.10% 83.60%

Bütün texniki tədbirlər 119.8 3,783.2 -9.85% -18.64% -11.63% -20.56% 69.38% 180.80%


47

Cədvəl 29: Qazaxıstanda İnsan sağlamıığı və enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı üumi faydaların xülasəsi

Qazaxıstan




ÜDM-in enerjiintensivliyi (no


dəyişikliyi)

ÜDM-in karbonintensivliyi (no action


dəyişikliyi)



dəyişikliyi)

2010 – 2050 2010 – 2050 2020 2050 2020 2050 2020 2050

Texniki azaldılma mini-ssenariləri

STQ Parkı 3.4 470 -0.60% 0.00% 0.00% 0.20% 0.80% 0.00%

STQ Sərnişin Avtobilləri 0.1 25 0.00% 0.00% 0.40% 0.20% 0.00% 0.00%

İstilik Borularının Daha yaxşı İzolyasiyası

0 1,604 0.00% -1.00% 0.40% -1.00% 0.00% 1.00%

Kömür yatağı metanın əldə olunması -1.8 122 0.00% 0.00% 0.40% 0.20% -1.20% 0.00%

Yeni daha səmərli Evlər 0 2,307 -1.20% -1.30% -1.00% -1.30% 1.20% 1.30%

Təbii Qaz Enerjisi Hədəfləri (Yaşıl Artım)

634.2 1,508 0.10% -1.40% 0.40% -4.50% -0.10% 10.20%

Daxili istilik şəbəkəsinin yaxşılaşdırılması

0 3,906 0.00% -2.50% 0.40% -2.80% 0.00% 2.60%


1,152.30 1,907 -0.20% -1.30% -4.00% -14.80% 31.80% 29.40%

İzolyasiya sisteminin təkmilləşdirilməsi

0 3,992 0.00% -2.60% 0.40% -2.90% 0.00% 2.70%

Pəncərələrin yaxşılaşdırılması 0 838 0.00% -0.50% 0.40% -0.40% 0.00% 0.50%

İstilik Paylama Sisteminin Yenilənməsi

0 3,261 -0.70% -2.00% -0.50% -2.10% 0.70% 2.00%

Alternativ enerji hədəfləri 278 2,204 0.10% -3.50% 0.40% -10.90% -0.10% 397.80%

Genişləndirilmiş Nüvə Enerjisi 361.7 136 0.10% 0.10% 0.40% -0.20% 0.20% -0.10%

Optimistik Nüvə Enerjisi 884.4 302 0.00% 0.20% 0.40% -0.40% 0.50% 0.20%

Milli Şəbəkənin Rehabilitasiyası -4 366 0.10% -0.30% 0.40% -0.20% -0.80% 0.30%

Yaşayış yerlərinin LED İşıqlandırılması

-0.3 14 0.10% 0.00% 0.40% 0.20% -0.10% 0.00%

Tullantıların Enerjiyə çevrilməsi -6.4 -35 0.10% 0.10% 0.40% 0.20% 0.30% 4.60%

48

Qazaxıstan




ÜDM-in enerjiintensivliyi (no


dəyişikliyi)



dəyişikliyi)



dəyişikliyi)

2010 – 2050 2010 – 2050 2020 2050 2020 2050 2020 2050

Avro 5 Nəqliyyat vasitələri -2.4 -149 0.00% 0.10% 0.40% 0.30% 0.00% -0.10%

Vaxtından əvvəl utilizasiya 8.7 -148 0.20% 0.10% 0.60% 0.30% -0.20% -0.10%

Qiymətə əsaslanan və Birləşmiş Azaldılma Ssenarisi

Emissiya Ticarəti Sxemi 5,581.5 3,675 -6.10% 0.00% -13.40% -2.60% 37.40% 5.90%

İƏİT Yanacaq Qiymətləri 5,826.1 2,320 -5.70% 0.90% -14.90% -1.50% 36.90% 17.00%

Genişləndirilmiş ETS 283.2 15,584 -3.90% -12.40% -1.20% -11.10% 9.20% -1.10%

Bütün az xərcli texniki tədbirlər 2,070.4 14,289 -3.09% -6.81% -4.96% -24.77% 49.20% 55.59%

Bütün texniki tədbirlər 3,109.4 16,945 -2.59% -7.72% -4.86% -25.49% 40.65% 68.60%


49

Cədvəl 30: Özbəkistanda İnsan sağlamıığı və enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı üumi faydaların xülasəsi

Özbəkistan




ÜDM-in enerjiintensivliyi (noaction ssenarisi

ilə müayisədə faiz dəyişikliyi)



dəyişikliyi)



dəyişikliyi)

2010 – 2050 2010 – 2050 2020 2050 2020 2050 2020 2050

Texniki Azaldılma Mini-Ssenarisi

Yaşayış binalarının səmərəliliyi 39.0 9,686 -3.69% -8.90% -3.87% -9.37% 3.07% 7.19%

Böyük Hidro-elektrik stansiyalar 155.0 898 -0.47% -0.47% -1.04% -1.02% 24.38% 24.49%

Kiçik Hidro-elektrik stansiyalar 24.5 181 -0.11% -0.08% -0.24% -0.20% 5.46% 5.81%

Yaşayış yerlənndə bərpaolunan enerji 25.6 846 -0.18% -0.85% -0.21% -0.83% -0.07% -1.80%

Alternativ nəqliyyat vasitələri 146.0 1,882 -0.60% -1.87% -0.71% -2.29% 0.62% 1.97%

İstilik şəbəkəsinin təkmilləşdirilməsi 0.0 776 -0.05% -1.05% -0.06% -1.17% 0.05% 1.06%

İstilik qurğularının səmərəli hala gətirilməsi

0.0 1,206 -0.21% -1.17% -0.23% -1.30% 0.21% 1.19%

Günəş Foto-elektrik 42.9 270 -0.13% -0.16% -0.28% -0.34% 6.71% 8.41%

Elektrik şəbəkəsinin yaxşılaşdırılması 52.4 1,085 -0.31% -0.97% -0.37% -0.94% -0.28% -3.53%

Dəmir yolunun elektrikləşdirilməsi 22.2 22 0.00% -0.01% 0.00% -0.03% 0.04% 0.19%

Qiymətə əsaslanan və Birləşmiş Azaldılma Ssenarisi

Bütün az xərcli texniki tədbirlər 379.2 13,874.6 -5.03% -12.66% -5.98% -14.34% 34.52% 44.54%

Bütün texniki tədbirlər 489.0 16,350 -5.64% -14.85% -6.77% -16.83% 40.83% 53.00%


50

104. Bundan əlavə, hər üç ölkədə daha bir çox az xərc tələb edən tədbirlər də vardır ki bura günəş, küləl və biokütlə kimi bərpaolunan enerjilərdən istifadə daxildir. Özbəkistanda kiçik hidroenerji qurğularını, Qazaxıstanda CNG və enerji səmərəliliyi və Azərbaycanda bərpaolunan enerji mənbələrini təşviq etmək üçün təklif olunan NAMA-ların məqsədi onların icrasına maneə olan əngəlləri aradan qaldırmaqla belə xərc baxımından effektiv azaldılma variantların tətbiqini sürətləndirməkdir.

7. Azaldılma variantların təhlilinin siyasətlə bağlı təsirləri

105. Şəkil 12 –14-də və Cədvəl 31-Cədvəl 33-də azaldılma variantların İEYQ emissiyalarına təsirləri göstərilmişdir. Hər bir ölkə üçün iki qrup variant təsvir olunur— az xərc tələb edən variantlar (bu variantlara görə, CO2e-nin bir tonu üçün 2050-ci ilə qədər ümumi azaldılmış xərci 10 ABŞ dollarından (2010) az və ya ona bərabərdir) və bu tədqiqatda qiymətləndirilən bütün variantlar. “No action” (tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulmayan ssenari) proqnozları da göstərilmişdir.

106. Azərbaycan və Qazaxıstan üçün azaldılma variantların portfelində ciddi azalma baş verir (“No Action” ssenarisi ilə müqayisədə təqribən 20%). Özbəkistan üçün müəyyən edilən variantlar isə təxminən 10% azalmaya gətirib çıxarır. Hər bir ölkə üzrə müəyyən edilmiş azaldılma variantlar az xərc tələb edən variantlardır və ölkə üçün müəyyən qənaətə səbəb olur. Məsələn, Azərbaycan və Özbəkistan üçün təhlil olunan bütün az xərcli texniki tədbirlər müvafiq olara1 -4.9 ABŞ Dolları tCO2e və 17.9 ABŞ Dolları tCO2e social xərclərlə başa gələ bilər. Təhlili aparılmış yüksək xərcli variantların əlavə edilməsi emissiyalarda yalnız çox kiçik azalmalara gətirib çıxarır. Bu nəticə ilə bağlı bir səbəb də odur ki, bu tədqiqatda göstərilən milli planlar və mənbələr xərc baxımından effektiv təsirazaltma tədbirlərini prioritetləşdirmişdir.

Şəkil 12: Azərbaycanda İEYQ Emissiyası ilə bağlı Azaldılma Tədbirlərinin təsirləri


51

Cədvəl 31: Azərbaycanda İEYQ Emissiyası ilə bağlı Azaldılma Tədbirlərinin təsirləri (MtCO2e)

2010 2020 2030 2040 2050No Action (tədbir görülməsi

nəzərdə tutulmayan) 47.1 54.6 61.8 71.3 83.8Az xərcli variantlar 47.1 50.5 51.9 60.8 69.7

Bütün variantlar 47.1 48.5 49.6 59.2 68.0Mənbə: Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b).

Şəkil 13: Qazaxıstanda İEYQ Emissiyası ilə bağlı Azaldılma Tədbirlərinin təsirləri


Table 32: Qazaxıstanda İEYQ Emissiyası ilə bağlı Azaldılma Tədbirlərinin təsirləri (MtCO2e)2010 2020 2030 2040 2050

No Action (tədbir görülməsi nəzərdə tutulmayan) 328.6 352.0 422.9 538.0 715.7

Az xərcli variantlar 328.6 333.0 362.8 426.3 552.2Bütün variantlar 328.6 333.3 357.2 421.7 547.6


52

Cədvəl 33: Özbəkistanda İEYQ Emissiyası ilə bağlı Azaldılma Tədbirlərinin təsirləri (MtCO2e)

2010 2020 2030 2040 2050No Action (tədbir görülməsi

nəzərdə tutulmayan) 137.0 195.1 273.2 375.9 469.9Az xərcli variantlar 137.0 185.9 253.7 341.3 416.6

Bütün variantlar 137.0 184.7 249.8 334.9 407.4Mənbə: Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b).

107. Azərbaycanda bütün az xərcli texniki tədbirlərlə müqayisədə qiymətə əsaslanan karbon vergisi ssenarilərinin bir neçəsi yüksək miqdarda İEYQ emissiyasının azalması ilə nəticələnir, baxmayaraq ki, bu bir qədər çox xərclə başa gəlir. Eynilə, əgər Azərbaycan 2030-cu ilə qədər təbii yanacaaq qiymətlərini İƏİT-ə üzv ölkələrin qiymətləri ilə bərabərləşdirərsə, o zaman “No action” (hər hansı tədbirlərin görülmədiyi ssenari) ssenarisi ilə müqayisədə 2050-ci ilə qədər İEYQ emissiyasında 36% azalmaya nail olacaqdır. Bu isə daha az xərcə - tCO2e üçün 7 ABŞ dollarına başa gələ bilər. Bu onu göstərir ki, Azərbaycan üçün TY-da təhlil olunandan daha az xərc tələb edən azaldılma variantları vardır və Hökumət vu variantları öz inkişaf planlarına əlavə edə bilər. Məsələn, lazımi məlumatların olmamasına görə, bu araşdırma neft və qaz istehsalında azalmaları hədəf tutan azaldılma tədbirlərini təhlil etməmişdir, baxmayaraq ki, bu sektorda emissiyaları azaltmaq üçün əhəmiyyətli potensial vardır.

108. Qazaxıstanla bağlı qiymətə əsaslanan azaldılma tədbirləri, məsələn emissiyaların ticarəti və təbii yanacağa subsidiyaların aradan qaldırılması “No action” (hər hansı tədbirlərin görülmədiyi ssenari) ssenarisi ilə müqayisədə 2050-ci ilə qədər İEYQ emissiyasında 5-7 % azalmaya gətirib çıxaracaqdır ki, bu bütün az xərcli texniki azaldılma tədbirlərinin (12.9%) icra olunması nəticəsində nail olunan emissiya azaldılmasının yarısını təşkil edir . Bu onu göstərir ki, Qazaxıstan artıq ciddi emissiya azaldılmasına gətirib çıxaracaq tədbirlər, məsələn enerji generasiyasında kömürdən istifadənin dayandırılması və binalarda enerjidən səmərəli istifadənin yaxşılaşdırılmasını həyata keçirməyi planlaşdırır.

Şəkil 14: Özbəkistanda İEYQ Emissiyası ilə bağlı Azaldılma Tədbirlərinin təsirləri


53

109. Azərbaycan və Qazaxıstanda, milli səviyyədə müəyyən edilmiş variantlar qısa və orta müddətli perspektivdə - təqribən 2025 və ya 2030-cu ilə qədər emissiyaları nəzarətdə saxllamağa imkan verir. Lakin, uzun müddətli perspektivdə, təhlil olunan azaldılma variantlar emissiya artımının qarşısını almaq iqtidarında olmayacaq. Ümumilikdə emissiyalar 2050-ci ildə hətta bütün qiymətləndirilmiş azaldılma variantlar həyata keçirildiyi halda 2010-cu il səviyyəsindən çox olacaqdır. Bunun səbəbi yaşayış binalarında, sənayedə, nəqliyyat və az da olsa enerji istehsalında təbii yanacaqdan fundamental asılılığın olmasıdır. Enerjinin səmərəliləşdirilməsi tədbirləri və təbii qaza keçid qısa müddətli perspektiv üçün həll yoludur, lakin proqnozlaşdırılan əhali və iqtisadi artım şəraitindən qeyd olunan tədbirlər köhnəlmiş hesab olunur. Bu faktorlar hələ də karbondan asılı enerji və nəqliyyat sistemlərində enerjiyə daha çox tələb olunmasına gətirib çıxarır.

110. Uzun müddətli perspektiv üçün (məs. 2030-2050) binalarda, sənayedə və nəqliyyatda hazırda modelləşdiriləndən daha səmərəli modellərin tətbiqi olunmasının nəzərdən keçirilməsi tələb olunur. Habelə az karbon buraxan məbbələrə, məsələn elektrik enerjisi, bioyanacaq və hidrogenə keçidə, məntiqəuyğun karbon qiymətlərinin tətbiqinə və şəhər yerlərində nəqliyyat vasitələrindən istifadə azaltmaq üçün inteqrə edilmiş ərazi planlaşdırılmasına ehtiyac vardır. Enerji sektorunda əlavə de-karbonlaşdırmaya ehtiyac vardır. Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda Qlobal 2˚ C ssenarisinə tövhə verilirsə, dəyişikliklər şübhəsiz olaraq vacibdir. Belə bir yol daha xərcli və çox ambisiyalı hesab olunur və yalnız beynəlxalq maliyyə və texniki əməkdaşlıq çərçivəsində dəstək olarsa reallaşa bilər.

C. Azaldılma tədbirlərinin xərc-gəlir təhlillərini aparmaq üçün bacarıqların artırılması (Nəticə)

111. Nəqliyyat və enerji sektorlarında təsirlərin azaldılması variantlarının xərc-gəlir təhlillərinə dəstək məqsədilə, TY layihəsinə bacarıqların artırılması proqramı daxil edilməlidir. Bununla da qərar qəbul edənlər az karbon emssiyasına əsaslanan artım tədbirlərinin və siyasətlərinin iqtisadi təhlillərinin aparılmasında, eləcə də İEYQ emissiyasının monitorinqi, yoxlanması və hesabatının verilməsi üzrə milli sistemlərin gücləndirilməsində təlim keçəcəkdir

112. Bacarıqların artırılması proqramı Cədvəl 34-də göstərildiyi kimi bir sıra seminarların keçirilməsi ilə həyata keçirilmişdir. Bugünə qədər milli səviyyədə qərar qəbul edən 254 nəfər iki regional və dörd ölkə səviyyəli seminar vasitəsilə təlimləndirilmişdir. Təlim keçmiş mütəxəssislərin 89 nəfərini (və ya 35%) qadınlar təşkil etmişdir. 2014-ci ilin janvarında Azərbaycan və Qazaxıstanda bir günlük milli hazırlıq seminarları keçirilmişdir, lakin bu seminarlar təlimlərə deyil, əsasən aidiyyəti tərəflərlə məsləhətləşmələrə həsr olunmuşdur. Ona görə də onlar Cədvəl 34-də göstərilmir.

113. Bacarıqların artırılması proqramı mili qərar qəbul edən şəxsləri LEAP sistemindən istifadə üzrə təlimləndirilməsi üçün bir regional və üç milli səviyyəli seminardan ibarət olmuşdur. Birinci regional seminar 2013-cü ilin noyabr ayında Qazaxıstanın paytaxtı Astanada keçirilmişdir. Seminar milli modellərin hazırlanmasından əvvəl təşkil olunmuşdur. Seminar iştirakçıları çalışmalarda aktiv iştirak etmiş və çalışmalarla öz ölkələrinə aid real nümunələr arasında müayisələr aparmışdır. İştirakçılar gələcəklə bağlı bir neçə təkliflər vermişdir:

54

Cədvəl 34: Azaldılma Tədbirlərinin İqtisadi Təhlili və İEYQ Emissiyalarının Mühasibatlığı, Monitorinqi və Hesabatının verilməsi üzrə Bacarıqların Artırılması Fəaliyyətləri

Seminar/Təlim Keçirildiyiyer

Tarix Təlimin məzmunu İştirakçıların sayı (o

cümlədən qadınlar)

Azaldılma tədbirlərinin iqtisadi təhlili üçün LEAP sistemindən istifadəyə dair 5-günlük regionaltəlim

Astana,KAZ

Noyab2013

Azaldılma tədbirlərin xərc-gəlir təhlillərinin aparılması və MAC (emissiyaların azaldılması xərcləri) əyrisinin yaradılması üçün əsas nəzəriyyələr və praktiki metodlar

Azaldılma tədbirlər vasitəsilə İEYQ emissiyalarının hesablanması, izlənməsi və hesabatının verilməsi

22 (11)

NAMA hazırlığı və azaldılma variantlar üçüninvestisiyalara dair2 günlük regionalaralıq seminar

Astana,KAZ

Iyun 2014 NAMA-ların qiymətləndirilməsi, tərtibi və maliyyələşdirilməsi və azaldılma tədbirlər

Azaldılma variantların monitorinqi, hesabatının verilməsi və yoxlanması

36 (15)

Qazaxıstanda 1 günlük millihazırlıq seminarı

Daşkənd, UZB

Oktyabr2014

TA 8119 layihəsinin icrası, NAMA-lara dair təlimlər, və iqlim maliyyələşdirmələri

Azaldılma tədbirlərin monitorinqi, hesabatının verilməsi və yoxlanılması

21 (6)

Azərbaycanda 5 günlük milli aralıq seminarı və LEAP təlimi

Bakı, AZE Noyabr 2014

Azərbaycan üçün milli modeldən istifadə etməklə azaldılma tədbirlərə dair xərc-gəlir təhlillərinin aparılmasına dair nəzəriyyələr və praktiki metodlar


19 (8)

Qazaxıstanda 4 günlük milli aralıq seminar və LEAP təlimi

Astana,KAZ

Dekabr2014

Qazaxıstan üçün milli modeldən istifadə etməklə azaldılma tədbirlərə dair xərc-gəlir təhlillərinin aparılmasına dair nəzəriyyələr və praktiki metodlar


14 (7)

Özbəkistanda beş günlük milli aralıq seminar və LEAP təlimi

Daşkənd, ÖZB

Mart 2015 Özbəkistan üçün milli modeldən istifadə etməklə azaldılma tədbirlərə dair xərc-gəlir təhlillərinin aparılmasına dair nəzəriyyələr və praktiki metodlar


18 (9)

Özbəkistanda 1 günlük yekun milliseminar

Daşkənd, ÖZB

Iyul 2015 TA 8119-un yekun nəticələrinin təqdimatı

Monitorinq, hesabatvermə, və yoxlama 28 (8)

Qazaxıstanda 1 günlük yekun milliseminar

Astana,KAZ

Iyul 2015 TA 8119-un yekun nəticələrinin təqdimatı


Azərbaycanda 1 günlük yekun milliseminar

Bakı, AZE Iyul 2015 TA 8119-un yekun nəticələrinin təqdimatı


Azərbaycanda 2 günlük yekunregional seminar

Bakı, AZE Iyul 2015 NAMA və digər azaldılma variantların tərtibi və maliyyələşdirilməsi

Azaldılma tədbirərin monitorinqi, hesabatının verilməsi və yoxlanması

36 (8)

Təlim keçmiş qərar qəbul edən şəxslərin sayı, cəmi 254 (89)

Mənbə: Abt Associates, RETA 8119 seminarın xülasəsi.

55

114. TY layihəsi çərçivəsində hazırlanacaq milli modellərlə bağlı növbəti təlimlərin keçirilməsinə olan ciddi marağı nəzərə alaraq, iqtisadi təhlillər üçün bacarıqların artırılması proqramının qalan hissəsi elə təşkil olunmuşdur ki, aralıq milli seminarla üst-üstə düşsün.

115. Milli aralıq seminarı və LEAP təlimləri 2014-cü ilin payızında Azərbaycan və Qazaxıstanda, 2015-ci ilin yazında isə Özbəkistanda keçirilmişdir. Bu hər bir ölkə üçün milli modellərin layihəsinin hazır olduğu dövrlə üst-üstə düşür. Aidiyyatı tərəflərdən daha sonra əsas nəticələri, mülahizələri və istifadə olunan məlumat mənbələrini nəzərdən keçirmək, eləcə də LEAP modellərinə dair təlimlərdə iştirak etmək xahiş olunmuşdur. Bu yanaşma özünü doğrultmuşdur, çünki o, modelin tərtibi və ayrı-ayrı azaldılma variantların qiymətləndirilməsində istifadə olunan xərc məlumatları ilə bağlı qiymətli reaksiyalarlın əldə olunmasına səbəb olmuşdur. Əksər iştirakçılar təlimlərin müddətinin uzadılmasını istəmiş və bu zaman bərpaolunan və təmiz eneri məsələlərinə dair əlavə tapşırıqların yerinə yetirilməsini zəruri hesab etmişdirlər.

D. Ölkə üzrə Müvafiq Azaldılma Tədbirlərin (NAMA) tərtibatı (Nəticə 2)

116. Azaldılma variantların xərc və faydalarının qiymətləndirilməsi ilə yanaşı RETA 8119 layihəsinin ikinci əsas nəticəsi NAMA-ların işlənib hazırlanması və hər üç ölkənin enerji və nəqliyyat sektorlarında investisiya iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılmasına investisiya qoyuluşu imkanlarının müəyyən edilməsi olmuşdur.

117. NAMA məfhumu BMT-nin İqlim Dəyişmələrinə dair Çərçivə Konvensiyas (UNFCCC) çərçivəsində aparılan beynəlxalq danışıqların bir hissəsi kimi təqdim edilmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə İEYQ emissiyalarının azaldılmasını nəzərdə tutulan və milli hökumətin təşəbbüsü əsasında hazırlanan təbirləri nəzərdə tutur. NAMA iqtisadi sektorda transformasiya dəyişikliyinə yönəlik siyasətlər və ya müxtəlif sektorları əhatə edən və daha geniş milli hədəflərə hesablanmış tədbirlər ola bilər. 30 NAMA-lar ilk dəfə 2007-ci ildə Bali Tədbirlər Planında “dayanıqlı inkişaf kontekstində inkişaf etməkdə olan Üzv Ölkələr tərəfindən həyata keçirilməli ayrı-ayrı ölkələrə müvafiq azaldılma tədbirlər” kimi göstərilmişdir. NAMA anlayışı daha sonra 2010-cu il Kankun Qərarında aydınlaşdırılmış və aşağıdakıları müəyyən edən anlayışı kimi təsvir olunmuşdur:

(i) Dayanıqlı inkişaf kontekstində baş verir. (ii) texnologiyanın ötürülməsi, maliyyələşdirmə və bacarıqların artırılması vasitəsilə

dəstəklənə bilər.

30UNFCCC. FOCUS: Təsirazaltma– NAMA-lar, Ölkə üzrə Müvafiq Azaldılma Tədbirlər. http://unfccc.int/focus/mitigation/items/7172.php

Şəkil 15. Azərbaycanda iştirakçılar LEAP çalışmasını yerinə yetirir

56

(iii) Hər hansı fəaliyyətin görülməsini nəzərdə tutmayan (No action) ssenarisi ilə müqayisədə 2020-ci ildə İEYQ-ların emissiyasının azaldılmasına tövhə verəcəkdir.

(iv) Azaldılma tədbirlər ölçüləbilən, yoxlanılabilən və hesabatı veriləbilən tədbirlərdir.

118. Beynalxalq səviyyədə NAMA-ların hansı formada olmasını bundan artıq müəyyən edilmir . O vaxtdan bəri, beynəlxalq NAMA dəstək proqramları, məsələn, Danimarka, Almaniya hökumətləri tərəfindən maliyyələşdirilən NAMA Mexanizmu və Birləşmiş Krallıq və İspaniya NAMA Mexanizmləri, NAMA-nın tərtibatı haqqında gözləntilərə dair çoxlu detalları ortaya qoymuşdur.

119. TY layihəsi çərçivəsində Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üçün dörd NAMA konsepsiyası işlənib hazırlanıb və hər üç ölkənin aidiyyəti tərəfləri ilə məsləhətləşmələr nəticəsində seçilmişdir. NAMA konsepsiyaları fərdi qaydada hazırlanmışdır ki, bu da ayrı-ayrı ölkələrə ondan öz fərdi ehtiyacları üçün istifadə etməyə imkan verir. Məsələn, onlar NAMA konsepsiyasını BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvesiyasının (UNFCCC) NAMA Reyestrinə təqdim edə bilərlər.31 Bu reyestr açıq onlayn platforma olub planlaşdırılan NAMA-lar və maliyyə məbələri arasında tərəfdaşların axtarışını asanlaşdırır. Milli hökumətlər, habelə NAMA konsepsiyalarını maliyyə, texniki və ya bacarıqların artırılmasına dəstək üçün təklifə çevirilməsi məqsədilə birbaşa potensial beynəlxalq tərəfdaşlara göndərə bilərlər. Alternativ olaraq, Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan hər hansı beynəlxaq dəstək olmadan bu NAMA konsepsiyaları birtərəfli qaydada icra edə bilərlər.32

120. TY çərçivəsində hazılanmış NAMA konsepsiyaları aşağıdakılardır:

(i) Azərbaycanda bərpaolunan enerjiyə əsaslanan aqro-enerjinin inkişafının təşviq olunması. (ii) Qazaxıstanda nəqliyyat sektorunda təbii qazdan istifadənin genişləndirilməsi. (iii) Qazaxıstanda enerjidən səmərəli istifadəyə dair milli dəstək sisteminin işlənib

hazırlanması. (iv) Özbəkistanda kiçik hidro enerji qurğularının quraşdırılmasının sürətləndirilməsi.

121. Dörd NAMA-nın seçilməsi aidiyyəti tərəflərlə məsləhətləşmələr zamanı bildirilmiş və RETA 8119 layihəsi çərçivəsində həyata keçirilən və B Bölməsində ətraflı təsvir olunan iqtisadi təhlillər (azaldılma variantların) vasitəsilə dəstəklənmişdir. Bu seçim zamanı ən vacib factor, NAMA-ların İEYQ-ların emissiyasının qarşısının alınmasına olan tövhələri ilə yanaşı onların milli inkişaf prioritetlərinə uyğun olması idi. Seçim zamanı digər bir əsas factor isə ayrı-ayrı qurumların NAMA prosesi üzrə işləməkdə olduqca maraqlı olmaları və onların icrası üçün tələb olunan məlumatları təqdim etməyə hazır olmaları idi.

122. Nəhayət, Cədvəl 35-də təsvir olunduğu kimi, NAMA konsepsiyası üçün təklif olunan azaldılma variantların tCO2e-in bir tonuna görə heç bir və ya çox az xərc tələb etməsidir ki, bu da social xərclər perspektivindən çox cəlbedici olmuşdur.

31 UNFCCC Katibliyi NAMA Reyestrini 2013-cü ildə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə azaldılma variantları inkişaf genişləndirmək məqsədilə yaratmışdır. Reyestr milli azaldılma tədbirlərin tandıdılması üçün platforma rolunu oynayır. Burada beynəlxalq dəstək axtaran NAMA-lar və belə tədbirləri maliyyələşdirən beynəlxalq maliyyə imkanları barədə məlumat verilir. NAMA Reyestri.2015. http://unfccc.int/cooperation_support/nama/items/7476.php


57

Cədvəl 35: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üçün təklif olunan NAMA konsepsiyaları Ölkə Azərbaycan Qazaxıstan Özbəkistan

NAMA Bərpaolunan Enerjiyə əsaslanan Aqro-Enerjinin

İnkişafının Təşviq olunması

Nəqliyyat Sektorunda Təbii

Qazdan İstifadənin Genişləndirilməsi

Enerji Səmərəliliyinə Milli Dəstək Sisteminin

Yaradılması

Kiçik miqyası Hidroenerji qurğularının

tikintisininsürətləndirilməsi

Təsviri a Azərbaycanda kənd

təsərrüfatı komplekslərində bərpaolunan enerjinin qurulmasını dəstəkləyir, bərpaolunan enerji üçün normativ və tənzimləyici bazanı təkmilləşdirir, və Samux aqro-enerkikompleksində konsepsiyanı pilot şəklində icra edir.

CNG doldurmainfrastrukturunugenişləndirir, nəqliyyat vasitələrində təbii qaza keçidi təşkil edir, və nəqliyyatda CNG-nidəstəkləmək üçün texniki bacarıqlarını artırır.

Enerji səmərəliliyinin təkmilləşdirilməsini izləmək üçün onlayn system yaradır, ondan istifadəni pilot şəklində həyata keçirir, və bu fəaliyyəti nəqliyyat sektorunda enerjisəmərəliliyini həyata keçirmək üçün genişləndirir.

Kiçik hidroenerjiqurğularının qurulmasının sürətləndirilməsini əngəlləyən institusional və investisiya maneələrini aradan qaldırır və yeni qurğuların təmirini və yeni kiçik hidroenerjiqurğularının tikintisini maliyyələşdirir.

İEYQ emissiyasının potensialolaraqazaldılması (tCO2e)

a

Illik 116,825 – 584,1252020-ci ilə qədər

Illik 135,315 –1,766,574

2025-ci ilə qədər

Illik 1,607 birbaşa azaldılma

Dolayı azaldılma müəyyən ediləcəkdir

Illik 918,7152030-cu ilə qədər

Müddət a

2014–2020 2014-2025 2015-2025 2015-2030İcra xərci (milyon $)

a 277.9 74.1 3.5 728.7

İEYQ emissiyasının azaldılmasının orta xərci

b

(2010$/tCO2e)

10 -82.6

(-2) to 19.5

Səmərəliliyin artırılmasının

növündən asılıdır

-20.7

Mənbələr: a Mənbə: Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b).

bMənbə: Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b).

123. Cədvəl 35-də təsvir olunan NAMA-lar daha ətraflı şəkildə Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda NAMA-lara dair Hesabatda öz əksini tapmışdır. Bu hesabatda habelə Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda İqlim Dəyişmələrinin İqtisadi Aspektləri: Ölkə üzrə Müvafiq Təsirazaltma Tədbirlərinə dair Hesabatda NAMA tərtibatı və qurumları haqqında məlumat verilmiş, və TY çərçivəsində NAMA konsepsiyasını qiymətləndirmək və tərtib etmək üçün istifadə olunan metodlar öz əksini tapmışdır.

124. Aşağıdakı bölmələrdə təklif olunan NAMA-ların məzmunu qısa şəkildə təsvir olunur.

1. Azərbaycanda Bərpaolunan Enerjiyə əsaslanan Aqro-Enerjinin İnkişafının Təşviq olunması

125. NAMA-nın tərtibi və icrasına ABEMDA tərəfindən rəhbərlik ediləcəkdir. ABEMDA hökumət qurumu olub 2010-cu ildə bərpaolunan enerji mənbələri sahəsində dövlət siyasətini həyata keçirmək, bərpaolunan enerji infrastrukturunu inkişaf etdirmək, iqtisadiyyatın bütün sahələrində bərpaolunan enerjinin istifadəsinə nəzarət, bərpaolunan enerji fəaliyyətlərinin izlənməsi və hesabatının hazırlanması məqsədləri üçün yaradılmışdır.

58

126. Azərbaycan Hökuməti bərpaolunan enerjini təşviq etmək üçün bir neçə strategiya və məqsədlər müəyyən etmişdir. Bərpaolunan və Alternativ Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Proqramında (2008-2015) 2020-ci ilə qədər alternativ və bərpaolunan enerji hədəfləri 20% həcmində müəyyən edilmişdir. Bu proqrama dəstək olaraq, hökumət alternativ və bərpaolunan enerji mənbələrini artırmaq və iqtisadiyyatı şaxələndirmək istiqamətində məqsədləri həyata keçirmək üçün Alternativ və Bərpaolunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyini (ABEMDA) yaratmışdır. 2011-ci ildə Prezidentin yeni Sərəncamı ilə alternativ və bərpaolunan enerji hədəfi müəyyən edilmiş və ABEMDA-ya bu hədəfi yerinə yetirmək üçün tapşırıqlar verilmişdir. Müəyyən edilmiş hədəfə görə 2020-ci ilə qədər elektrik enerjisi istehlakının 20%-I bərpaolunan enerji mənbələrindən təchiz edilməlidir. Bundan başqa, 2020-ci ilə qədər ümumi enerji istehlakının 9.7%-i bərpa olunan enerji mənbələri vasitəsilə təmin edilməli və 2,000 MV həcmində bərpaolunan enerji potensialı quraşdırılmalıdır.33

127. 2014-cü ilin dekabrında, ABEMDA özünün 2015-2018-ci illər üçün strateji planını açıqladı. Planda bərpaolunan enerji həcminin artırılması strategiyası müəyyən edilir. Strateji plana özəl sektorda bərpaolunan enerjinin inkişafına stimul yaratmaq üçün mövcud norma və qaydaların (normativ-hüquqi aktların) yenilənməsi nəzərdə tutulur. Bundan başqa, strateji planda güzəştli kreditlərin verilməsi, texniki bacarıqların artırılması, bərpaolunan enerji avadanlıqlarına tətbiq olunan idxal rüsumlarının aradan qaldırılması, bərpaolunan enerjinin izlənməsi və qiymətləndirilməsini dəstəkləyə bilən təşkilati strukturun yaxşılaşdırılması, maarifləndirmə işlərinin görülməsi, və s. daxildir. Strateji plana əsasən, ABEMDA 2015-2018-ci illər ərzində 187 MV gücdə külək, 369 MV həcmdə günəş, 63 MV həcmdə bioenerji və 116 MV gücdə hidro enerji potensialını quracaqdır. Hamısı bir yerdə, plana görə 735 MV həcmdə yeni alternativ və bərpaolunan enerji əldə olunacaqdır.34 Bərpa olunan enerjinin tətbiqini daha da dəstəkləmək üçün ABEMDA bərpaolunan və alternativ enerji üçün yeni tarif metodologiyasının hazırlanmasını araşdırır. Günəş enerjisi üçün yeni tariff 2015-ci ilin sonuna qədər tətyin ediləcəkdir

128. Azərbaycanın hökumətinin məqsədlərinə dəstək olaraq bərpaolunan enerjidən istifadənin artırılması məqsədilə, AİB ABEMDA ilə birlikdə NAMA konsepsiyasını işləyib hazırlamaq istiqamətində tərəfdaşlıq etmişdir. Bu konsepsiya çərçivəsində kənd təsərrüfatı sektorunda bərpaolunan enerjinin tətbiqinin sürətləndirilməsi nəzərdə tutulur. NAMA tədbirləri bərpaolunan enerji sahəsini tənzimləyən hüquqi və tənzimləyən normaları təkmilləşdirilməsi istiqamətində hökumətlə işləyərək bərpaolunan enerjiyə maneələri aradan qaldırmaq üçün tərtib olunmuşdur.

129. NAMA çərçivəsində habelə Samux Aqro-Enerji Yaşayış Kompleksinin tikintisi və həyata keçirilməsi dəstəklənir. Samux Aqro-Enerji Yaşayış Kompleksi bərpaolunan enerji ilə işlənən müasir çoxsahəli kənd təsərrüfatı və qida emalı mərkəzidir. Bütün bunlar hamısı ictimai və yaşayış binalarının yerləşdiyi bir mərkəzdə birləşdirilmişdir. Mərkəzdə karbon çirkləndirməsi tam neytraldır. Samux Kompleksinə bir neçə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı, məsələn buğda və tərəvəz əkinləri, istixanalar, meyvə bağları, heyvandarlıq, südçülük fermaları, balıqçılıq təsərrüfatları, şirə, meyvə və mal-qara yemi qablaşdırma müəssisələri daxildir. Kənd təsərrüfatı müəssisələri ilə yanaşı 1,000-ə qədər yaşayış evləri ev işçiləri və Dağlıq Qarabağ regionundan olan qaçqınlar üçün tikiləcəkdir.

33 Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Alternativ və Bərpaolunan enerjidən İstifadəyə dair 2010-2020-ci illər üçün Milli Strategiyanın hazırlanmasına dair Sərəncamı http://www.abemda.az/uploads/ABEMDA%20prezintation.pdf

34Azərbaycan Respublikasının Alternativ və Bərpaolunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi. 2014. Strateji Plan(2015-2018). http://area.gov.az/strateji-plan-2015-2018/

59

130. Kompleks elektrik enerjisi və istilik generasiyasını müxtəlif bərpaolunan mənbələrdən əldə edəcək. Bu mənbələr günəş, geoistilik və Samux kompleksində və yaxınlıqdakı rayonlarda yerli şəraitdə istehsal olunan biokütlə tullantıları daxildir. Azərbaycanda oxşar kənd təsərrüfatı müəssisələrinin sayının kiçik lakin artan dinamikada olmasına baxmayaraq, bu, bərpaolunan enerji ilə işləyən ilk belə kompleks olacaqdır. NAMA-nın bir hissəsi olaraq, ABEMDA Samux Kompleksindən əldə olunan öyrənilmiş dərslərdən və texniki bacarıqlardan istifadə edəcək və bu təcrübəni Azərbaycanın daha beş yerində təkrarlayacaqdır.

131. Samux və Azərbaycanın digər sahələrində təklif olunan aqro-enerji kompleksi ilə bağlı yekun təşkilati məsələləri müəyyənləşdirmək üçün texniki-iqtisadi əsaslandırma həyata keçirilməkdədir. Aşağıdakı tədbirlərin görülməsi nəzərdə tutulur (bu tədbirlər texniki-iqtisadi əsaslandırmanın nəticələrindən asılı olaraq yenilənə bilər):

132. Faza 1 (2014-2016):Faza 1-də Samuxda ilk müəssisələrin texniki-iqtisadi qiymətləndirilməsi, tərtibi və tikintisi planlaşdırılır, o cümlədən:

(i) Bərpaolunan enerji mənbəyindən 14.1 MVt həcmdə elektrik və istilik enerjisi potensialının inkişaf etdirilməsi. Təchiz edilmiş enerji paralel olaraq 6,500 ha ərazidə tikiləcək kənd təsərrüfatı müəssisələrində istifadə ediləcəkdir.

(ii) Enerjidən səmərəli istifadə tərtibatına malik 350-500 fərdi ailələr üçün evlərin tikintisi. (iii) 2015-ci ilə qədər, bərpaolunan enerji mənbələri üçün güzəştli kreditlərin tətbiqi və

bərpaolunan enerji avadanlıqları üçün gömrük rüsumlarından azad olmaya dair hökumətə təkliflərin hazırlanması.

(iv) 2016-cı ilə qədər alternativ və bərpaolunan enerji mənbələri üçün tariflərin təklif olunması.

(v) Naxçıvan, Gədəbəy, Neftçala, Balakən və Oğurz rayonlarında aqro-bərpaolunan enerji komplekslərinin yaradılması üçün texniki-iqtisadi araşdırmanın tamamlanması.

133. Faza 2 (2017 - 2020):1-ci mərhələdəki dərslərdən nəticə çıxarmaqla Samuxdakı fəaliyyətlər genişləndiriləcəkdir. 2-ci mərhələdə bərpaolunan enerjidən 21.25 MVt gücündə elektrik və 41.65 MVt gücündə istilik generasiya edən əlavə potensialın inkişaf etdirilməsi proqnozlaşdırılır. Kompleksin kənd təsərrüfatı və yaşayış hissələri genişləndiriləcəkdir.

134. Gözlənti odur ki, NAMA-nın tərkib hissəsi kimi həyata keçirilən struktur dəyişiklikləri və Samux Aqro-enerji Kompleksində bərpaolunan enerji texnologiyalarının pilot şəkildə tətbiqi oxşar texnologiyaların digər kənd təsərrüfatı müəssisələrində və Azərbaycanın kənd yerlərindəki yaşayış icmalarında təkrarlanmasını dəstəkləyəcəkdir. 2014-cü ildə, kənd təsərrüfatı və yaşayış sektorları ümumi istilik generasiyasının 0%-ni və 68%-ni və ümumi elektrik enerjisi generasiyasının müvafiq olaraq 6.1% və 45.1%-ni istehlak etmişdir.35 Azərbaycanda istilik və elektrik enerjisi sektorlarında əsasən təbii yanacaqdan asılılığı nəzərə alaraq, bərpaolunan enerji növlərinin tətbiqi bu sektorlarda İEYQ emissiyalarının əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına gətirib çıxaracaqdır.

135. Əsasən təbii yanacaq növlərindən elektrik və istilik enerjisinin generasiyasını əvəzləməklə NAMA tədbirlərinin icrası 346,104 ktCO2e həcmində İEYQ emissiyasının azaldılmasına gətirib çıxaracaqdır. Samux Aqro-Enerji Yaşayış Kompleksi uğurlu alınarsa və daha beş rayonda oxşar qaydada təkrarlanarsa, emissiyalarda azalma 2020-ci ilə qədər potensial olaraq hər il üçün 584,125 ktCO2e həcmində azala bilər.

35 Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b).

60

136. Ümumi gözlənilən icra xərci 277.9 milyon ABŞ dolları təşkil edir. Ümumilikdə 165 milyon ABŞ dolları məbləğində beynəlxalq yardım üçün müraciət edilmişdir.

2. Qazaxıstanın Nəqliyyat Sektorunda Təbii Qazdan İstifadənin Genişləndirilməsi

137. Bu NAMA-nın tərtibi və icrası KazTransGas Səhmdar Cəmiyyəti tərəfindən idarə olunacaqdır. KazTransGas Səhmdar Cəmiyyəti təbii qaz istehsalı və təchizatını həyata keçirən tam dövlətə məxsus operatordur.

138. Hökumətin 2013-cü ildə qəbul etdiyi Qazaxıstan Respublikasının Yaşıl İqtisadiyyata Keçid Konsepsiyasında və nəqliyyat sektoru üçün ərazi inkişaf proqramlarında müəyyən edilmiş prioritet tədbirlərdən biri nəqliyyat vasitələrində təbii qaza keçidin təmin edilməsidir36. Məqsəd şəhər/regional nəqliyyatın ətraf mühitə və ictimai sağlamlğıa təsirlərini minimum endirmək və daha bahalı və əsasən idxal olunan yanacaqdan asılılığı azaltmaqdır. Təbii qaz infrastrukturunun inkişafı da “Hökumətin 2020-ci ilə qədər Qazaxıstan Respublikasının Nəqliyyat İnfrastrukturunun İnkişafı və İnteqrasiyası Proqramı” 37nda müəyyən edilən spesifik tələbdir.

139. CNG (sıxlaşdırılmış təbii qaz) benzindən daha ucuzdur və qiyməti isə neftə əsaslanan yanacaq növlərinin qiymətindən daha sabitdir. CNG-nin az xərc tələb etməsini nəzərə alaraq, bu yanacaq növü zəruri mühərrik texnologiyaları və yanacaq doldurma infrastrukturu yaradılarsa, bir çox nəqliyyat vasitələri üçün cəlbedici alternativ rolunu oynayır. Bu, xüsusilə böyük nəqliyyat parklarının, məsələn bələdiyyə avtobusları, yük maşınları və taksi parklarının operatorları üçün cəlbedici hesab edilə bilər.

140. Bu NAMA çərçivəsində Qazaxıstanın bütün hissələrində CNG təchizatı üçün infrastrukturun, daha sonra isə mayeləşdirilmiş təbii qaz (LNG) infrastrukturunun yaradılması vasitəsilə hökumətin ölkə nəqliyyatı üçün ucuz və təbii qazdan istifadə məqsədlərini dəstəkləmək nəzərdə tutulur. KazTransGas ASC: i) 35-100 CNG-doldurma stansiyalarının (CNGFS) şəbəkəsini quracaq, ii) Qazaxıstanda təbii qaz bazarına imkan verəcək digər infrastrukturu yaradacaq (yəni, mövcud nəqliyyat vasitələrinin CNG-yə çevrilməsi üçün sexlər, sınaq və sertifikatlaşdırma mərkəzləri, təlim mərkəzləri), və iii) təbii qazın qeyri-ənənəvi nəqliyyat sahələrində tətbiqi üçün genişləndirilməsi.

141. Spesifik ərazi və layihələrə investisiya qoyuluşlarına əlavə olaraq, NAMA çərçivəsində təbii qaz yanacaq növünün təşviqi üçün geniş proqramın hazırlanması və icrası nəzərdə tutulur. Bu proqrama hökumətin dəstək tədbirləri paketi, texniki və tənzimləyici normaların, protokol və sənədlərin işlənib hazırlanması, təbii qaza keçidi təmin edəcək zəruri institusional və insan bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi kimi tədbirlər daxildir. NAMA 2014-cü ildən 2025-ci ilə qədər 12 illik müddət ərzində həyata keçiriləcəkdir.

142. NAMA çərçivəsondə dörd əsas Faza üzrə qruplaşdırıla bilən 34 ayrı-ayrı fəaliyyətlər nəzərdə tutulur:

(i) Faza 1 (2014 – 2015): Bazara pilot qaydada çıxış

36 Yaşıl İqtisadiyyat Strategiyasının və Prezidentin 577 saylı, 30 may 2013-cü il tarixli Fərmanının rəsmi mətni, www.kazpravda.kz/_pdf/jun13/010613decree.pdf

37 Prezidentin 725 saylı, 13 yanvar 2014-cü il tarixli Fərmanı,

www.mid.gov.kz/images/stories/contents/gp_150520141656.pdf

61

(ii) Faza 2 (2016 – 2018): Nəqliyyat sektorunda orta və kiçik kommersiya subyektləri tərəfindən təbii qazdan istifadənin təmin edilməsi

(iii) Faza 3 (2019 – 2020): Kənd təsərrüfatı, tikinti və digər xüsusi nəqliyyat vahistələrindən təbii qazdan istifadəyə keçid

(iv) Faza 4 (2021 – 2025): Bazara geniş (hərtərəfli) qaydada nüfuz etmə

143. Proqram üzərində işlərə artıq başlanılıb, geniş tənzimləyici maneələrə, o cümlədən texniki norma və standartara xüsusi diqqət verirlir.

144. Bu NAMA vasitəsilə 2025-ci ilə qədər hər il üçün 135,315 tСO2e (beynəlxalq ictimaiyyətdən hər hansı dəstək əldə etmədən) və ya NAMA-nın tam şəkildə dəstəklənməsi ilə hər il üçün 1,766,574 tCO2e İEYQ emissiyasının azaldılması təxmin olunur.

Ümumi icra xərci 74.1 milyon ABŞ Dolları təşkil edir. Bu xərcin 49.3 milyon ABŞ dollarının CNG infrastrukturunun qurulması, nəqliyyat vasitələrində dəyişiklik, təlim mərkəzinin yaradılması və texniki-iqtisadi əsaslandırma aparılması kimi məsələlər üçün beynəlxalq yardım vasitəsilə təmin edilməsi gözlənilir.

3. Qazaxıstan üçün Enerji Səmərəliliyinə Milli Dəstək Sisteminin Yaradılması

145. Bu NAMA İnvestisiya və İnkişaf Nazirliyinin nəzdində olan “Enerji İnkişafı və Enerjiyə Qənaət” ASC (əvvəllər Kazakhenergoexpertiza adlanırdı) tərəfindən icra olunacaqdır”38.

146. Bu NAMA enerji səmərəliliyi tədbirlərində irəliləyişin izlənilməsi, hesabatının verilməsi və qiymətləndirilməsi infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi vasitəsilə iqtisadiyyatın bütün sektorlarında hökumətin səmərəli enerji tədbirlərinin stimullaşdırılması təşəbbüslərini dəstəkləyir. Bu, Qazaxıstanın mövcud Dövlət Enerji Reyestrinin (SER) yenilənməsi və təkmilləşdirilməsi və onun Enerji Səmərəliliyinə Dəstək Sisteminə (EESS) – istifadəçi üçün əlverişli, internetə əsaslanan biliklərin idarəolunması platformasına – çevrilməsi yolu ilə mümkün olacaqdır. EESS ölkədə SER subyektlərinin Qazaxıstanın Enerji Səmərəliliyi Qanununa uyğunluğunu artıracaq və dövlətin qərar qəbul edən şəxslərini, özəl sektoru və digər son istifadəçiləri texniki və maliyyə məlumatları ilə təmin edəcəkdir. Əlavə olaraq, SER Qazaxıstan hökumətinə dövlət və özəl sektorlarda enerji fəaliyyətinə dair tədbirləri daha yaxşı ölçməyə və hesabatını hazırlamağa imkan verəcək, bununla da Qazaxıstanın az karbon çirkəndirmələrinə yol verən inkişaf yoluna doğru irəliləməsini asanlaşdıracaqdır.

147. Bu NAMA 2015-2025-ci illər ərzində həyata keçiriləcək və dörd mərhələdən ibarət olacaqdır:

Faza 1. Mövcud Dövlət Enerji Reyestrinin (SER) avtomatlaşdırılmış onlayn məlumat bazasına çevrilməsi. Bununla məlumatların hesabatı, toplanması və təhlili təkmilləşəcəkdir;

Faza 2. SER tərəfindən toplanan məlumatların hazırda onun mandatına daxil edilməyən digər sektorlara/texnologiyalara, məsələn nəqliyyat sektoruna tətbiqi;

Faza 3. Dövlətin qərar qəbul edən şəxslərini, biznes ictimaiyyətini və son istifadəçiləri enerji səmərəliliyi və mütərəqqi təcrübə barədə məlumatlarla təmin edən və internet üzərindən (veb səhifə formasında) geniş bilik platformasının yaradılması;

38 Təşkilatın veb səhifəsinə bax: http://www.kazee.kz/

62

Faza 4. Mövcud bilik platformasına enerji səmərəliliyi ilə bağlı məhsul və xidmətlərin, məsələn, mövcud ESCO-lar və məsələhətçi şirkətlərlə bağlı əlaqə məlumatların, avadanlıq təchizatçılarında axtarış aparılması mümkün olan məlumat bazalarının və ya enerji xidmətləri provayderləri üçün tender keçirilən məkanların daxil edilməsi. Layihənin icrası üçün EESS tərəfindən verilən dəstəyin effektivliyini yoxlamaq məqsədilə oblastların birində bir-iki pilot layihənin həyata keçirilməsi

148. Faza 1-in icrası ilə birbaşa İEYQ emissiyalarının bir il üçün 1,607 tCO2e həcmində azaldılması təxmin edilir.

149. NAMA-nın ümumi icra xərci 3,552,800 ABŞ Dollarıdır. Bu xərcin 2,730,000 ABŞ Dollarının beynəlxalq mənbələrdən, o cümlədən texniki yaradım və bacarıqlarının artırılması proqramları şəklində əldə olunması gözlənilir.

4. Özbəkistanda kiçik miqyası Hidroenerji qurğularının tikintisinin sürətləndirilməsi

150. Ötən il ərzində, bərpaolunan enerjidən istifadənin artırılması strategiyasının bir hissəsi olaraq, Özbəkistan hökuməti hidroenerji sahəsinə, o cümlədən kiçik hidroenerji qurğularının (ümumi gücü 30MV-dan az) quraşdırılmasına investisiya qoyuluşlarını təşviq etməyə başlamışdır. 2015-ci ilin may ayının 5-də Özbəkistan Prezidenti İ.Kərimov “2015-2019-cu illər ərzində İqtisadi və Sosial sferada Enerji intensivliyinin aşağı salınması və Enerji baxımdan səmərəli texnologiya və sistemlərin həyata keçirilməsinə dair Tədbirlər Proqramı” haqqında 2343 saylı Qərar imzalamışdır. Qərarın birinci paraqrafında, bərpaolunan enerjinin əhəmiyyəti vurğulanır. İkinci paraqrafda, 33 tədbirlə bağlı Yol Xəritəsi təsdiq olunur. Yox xəritəsinin 20-ci bəndində İqtisadiyyat, Maliyyə, Kənd təsərrüfatı və Su Resursları, Uzbekenergo və “Hidrolayihə” İnstitutuna 2016-2020-ci illər üçün Hidroenerjinin İnkişafına dair Dövlət Proqramını hazırlamaq tapşırılır. Proqram 2015-ci ilin üçüncü rübünə qədər təsdiqlənməlidir. Proqramın Uzbekenergo tərəfindən hazırlanmış mövcud layihəsində ümumi gücü 2,512 MV-a bərabər olan 76 yeni Hidro enerji qurğularının tikintisi və mövcud potensialı 1,973 MV-a çatdıra biləcək 33 mövcud hidroenerji qurğularının rehabilitasiyası nəzərdə tutulur.

151. Bu yaxınlarda Kənd təsərrüfatı və Su Resursları Nazirliyi tərəfindən 2015-2030-cu illər üçün Kiçik Hidroenerji qurğularının inkişafına dair yeni proqram işlənib hazırlanmışdır. Proqram hazırda Hökumət daxilində müvafiq qurumları rəyinin əldə edilməsi prosesindədir. Bu yeni proqram ümumi gücü 210 MVt-a bərabər olan 19 kiçik hidroenerji qurğularının quraşdırılmasını nəzərdə tutur ki, bunun üçün də 727.2 milyon ABŞ dolları investisiya tələb olunur. 2343 saylı qərarın qəbul olunması və Yol xəritəsinin təsdiqlənməsi ilə, bu proqram 2016-2020-ci illərdə hidroenerjinin inkişafına dari daha geniş proqramın bir hissəsi olacaqdır39.

152. Bu NAMA-nın məqsədi invesitisiyaların artırılması, bacarıqların inkişaf etdirilməsi və institusional rolları aydınlaşdırılması, eləcə də hüquqi və tənzimləyici normaların təkmilləşdirilməsi ilə hökumətin kiçik hidro enerji qurğularının tikintisi və rehabilitasiyası təşəbbüslərini dəstəkləməkdir. NAMA onun icrasına mane olan boşluqları təhlil və ətraflı müəyyən etməklə hökumətin planlarını tamamlayacaqdır. Bura kiçik hidro qurğuların qiymətləndirilməsi, planlaşdırılması və tikintisi üçün tələb olunan texniki bacarıqların

39Bax: Review.uz, Aylıq “İqtisadi Baxış” bülleteninin onlayn versiyası: Özbəkistan 2016-2020-ci illərdə hidroenerjinn

inkişafı üçün proqram həyata keçirəcəkdir. 6 May, 2015. http://www.review.uz/index.php/novosti-main/item/2505-v-uzbekistane-poyavitsya-programma-razvitiya-gidroenergetiki-na-2016-2020-gody

63

yaxşılaşdırılması, eləcə də dövlət və özəl kapitaldan planlaşdırılan hidroenerji potensialının istifadə olunmasını sürətləndirmək üçün müvafiq tədbirlərin icrası daxildir.

153. Bu NAMA Kiçik Hidroenerji qurğularının İnkişaf etdirilməsinə dair Dövlət Proqramına uyğun olaraq 2015-2030-cu illəri əhatə edən müddətə həyata keçiriləcəkdir. Bu NAMA üçün təklif olunan fəaliyyətlər aşağıdakılardır:

(i) İnstitusional məsələlərin təhlili və kiçik hidroenerji qurğularının inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar institusional strukturların optimallaşdırılması məqsədilə təkliflərin işlənib hazırlanması.

(ii) Hüquqi məsələlərin, əsasən də hidroenerji generasiya edən obyektlər üzərində mülkiyyət problemlərinin və özəl investisiyalara maneə olan əngəllərin detallı şəkildə araşdırılması.

(iii) Hidroenerjinin ötürülməsinin aydınlaşdırılması və potensial investorlara istehsal etdikləri elektrik enerjisinin iqtisadi baxımdan mümkün olduğu halda alınacağına təminatın verilməsi.

(iv) Kiçik hidroenerji istehsalı üçün xüsusi tariflər də daxil olmaqla təkliflərin hazırlanması və təhlili.

(v) Kiçik hidrəenerki avadanlıqlarının idxalının stimullaşdırılması və onun daxildə istehsalının təşviqi üçün spesifik addımların atılması.

(vi) Sektora xarici və yerli özəl investisiyaların cəlb edilməsi üçün təkliflərin işlənib hazırlanması.

(vii) Kiçik hidro enerji sahəsində maarifləndirmə, təlim və bacarıqların artırılması işlərinin təşviq olunması: tədris kurrikulumun hazırlanması, tələbə mübadiləsinin təşkili, xaricə tanışlıq səfərlərinin həyata keçirilməsi və konkret auditoriya üçün seminar və konfransların keçirilməsi.

(viii) Özbəkistanda kiçik hidroenerji qurğularının yenilənmiş atlasının işlənib hazırlanması. (ix) Kiçik hidroenerji qurğularının tikintisi və modernləşdirilməsinə investisiyaların yatırılması.

Bu NAMA nəticəsində 2030-cu ilə qədər İEYQ emissiyasının hər il üçün təxminən 918,715 tCO2e azaldılacağı gözlənilir.

154. Bu NAMA-nın icra xərci 728.65 milyon ABŞ dolları təşkil edir ki, bura 19 kiçik hidroenerji qurğularının tikintisi və 3 mövcud hidro enerji qurğularının rehabilitasiyası daxildir. Ümumi məbləğin 82.47 milyon ABŞ dolları beynəlxalq yardım vasitəsilə bacarıqların artırılması, texniki yardım və yeni kiçik hidroenerji qurğularının tikintisi üçün əldə ediləcəkdir.

155. Bu NAMA üçün təklif olunan icraçı qurumlar Kənd Təsərrüfatı və Su Resursları Nazirliyi və Uzbekenergo-dur.

E. İqlim Dəyişmələri sahəsində İnvestisiya Qoyuluşu Konsepsiyalarının İşlənib Hazırlanması (Nəticə 2)

156. Bu TY layihəsinin 2-ci Nəticəsi iqlim dəyişmələri sahəsində üç investisiya konsepsiyasının müəyyənləşdirilməsi və işlənib hazırlanması ilə bağlıdır. AİB və aidiyyətitərəflərlə birlikdə, müəyyən edilmişdir ki, bu konsepsiyalar təklif olunan NAMA-ların ayrı-ayrı komponentləri əsasında hazırlanmalıdır. Habelə qeyd olunmuşdur ki, NAMA-nın spesifik hissələrinə ivesitisiyaların yatırılması NAMA üçün müəyyən edilmiş ümumi siyasətin uğurla nəticələnməsinə gətirib çıxara bilər.

64

157. Ayrı-ayrı invesitisiya konsepsiyalarının müəyyənləşdirilməsi müvafiq strukturların TY layihəsi çərçivəsində hansı NAMA konsepsiyasına daha çox diqqət verəcəklərinə dair qərar verdikdən sonra başlaya bilər. NAMA konsesiyası işlənib hazırlandıqdan sonra, məsləhətçilər spesifik investisiya layihələrini müəyyənləşdirmək və işləyib hazırlamaq istiqamətində NAMA tərəfdarları ilə işləməyə başlayacaqlar.

158. Təklif olunan investisiya konsepsiyaları bu Yekun Hesabat layihəsinə Qoşma 2 kimi əlavə olunur. Aşağıdakılar daxildir:

(i) Azərbaycanda Samux Aqro-Enerji Yaşayış Kompleksində günəş foto-elektrik və bioqaz qurğularının tikintisi.

(ii) Qazaxıstanda 10 CNG doldurma stansiyası şəbəkəsinin tikintisi. (iii) Özbəkistanda Tuyabuguzskaya kiçik hidroenerji qurğusunun tikintisi.

159. Cədvəl 36-da xülasəsi verilən konsepsiya qeydində Azərbaycan və Özbəkistanda spesifik bərpaolunan enerji layihələrinə və Qazaxıstanda CNG doldurma infrastrukturunun yaradılması kimi ağır komponentlərə investisiya qoyuluşuna önəm verilir. Qazaxıstanla bağlı investisiya konsepsiyasında institusional dəstək elementlərinə əsaslanan yumşaq komponentlər də öz əksini tapmışdır. Bura mövcud nəqliyyat vasitələrinin CNG-yə keçirilməsi üçün tələb olunan texniki biliklərə dair təlimlərin keçirilməsi, sınaq və sertifikatlaşdırma mərkəzlərinin yaradılması, eləcə də nəqliyyat vasitələrinə texniki qulluq göstərən texniklər üçün təlimlrin keçirilməsi daxildir.

Cədvəl 36: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üçün İnvestisiyaya dair Konsepsiya Qeydləri Ölkə Azərbaycan Qazaxıstan Özbəkistan

İnvestisiya konsepsiyası

Samux Aqro-Enerji Yaşayış Kompleksində günəş foto-

elektrik və bioqaz qurğularının tikintisi.

10 CNG doldurma stansiyası şəbəkəsinin tikintisi

Tuyabuguzskaya kiçikhidroenerji qurğusunun tikintisi.

Sektor Enerji Nəqliyyat Enerji

Təsviri

- 3.2 MV günəş enerjisi PV qurğusunun tikintisi - 0.75 MV elektrik və 0.75 MV istilik bioqaz qurğusunun tikintisi

- 10 CNG doldurmamətəqəsinin tikintisi - nəqliyyat vasitələrini dəyişmək sahəsində texniki təlim - nəqliyyat vasitələri texnikləri üçün təlim mərkəzinin tikintisi - sınaq və sertifikatlaşdırma mərkəzinin yaradılması

- 2 x 6.25 MV unitsTuyabuguzskaya kiçik

hidroenerji qurğusunun tikintisi (mövcud irriqasiya bəndindən

aşağıda)

Müddət 2015-2045 2015-2030 2015-2030Cəmi maliyyə (milyon ABŞ dolları)

15.9 25.4 19.8

Beynəlxalq maliyyələşdirmə payı

9.6 – 12.7 11.8 - 15.9 16.8

IRR (%) 10.96 – 14,73 13 - 30 11.86

NPV ($) 550,300 – 1,550,000 594,656 - 3,307,706 675,000

Sadə geri ödəmə müddəti (illər)

15.5 3.2 to 9 12.5

İEYQ emissiyasının azaldılması (tCO2e)

Hazırda aparılmaqda olan texniki iqtisadi əsaslandırma

əsasında müəyyən ediləcəkdir

Bu investisiya birbaşa emissiya azaldılması ilə

nəticələnmir. Dolayı olaraq, o NAMA-nın icrasını dəstəkləyir

Illik 22,238

65

Ölkə Azərbaycan Qazaxıstan Özbəkistan

İnvestisiya konsepsiyası

Samux Aqro-Enerji Yaşayış Kompleksində günəş foto-

elektrik və bioqaz qurğularının tikintisi.

10 CNG doldurma stansiyası şəbəkəsinin tikintisi

Tuyabuguzskaya kiçikhidroenerji qurğusunun tikintisi.

ki, bu da nəticədə illik 136,315 –dən 1,766,574 -ə qədər

azalmaya səbəb olur Mənbə: TY 8119 layihəsinin sənədləri.

160. İqlim dəyişmələri sahəsinə aid investisiya konsepsiya qeydi ayrıca sənəd şəklində yazılmışdır ki, bu onun potensial maliyyə agentlikləri arasında yayılmasını asanlaşdırır. Qeyddə aşağıdakı elementlər öz əksini tapır:

(i) Potensial azaldılma variantlar, məsələn Azərbaycanda bərpaoluna enerji, Qazaxıstanda nəqliyyat vasitələri üçün təbii qaz, və Özbəkistanda kiçik hidroenerji qurğuları haqqında məlumat.

(ii) Azaldılma variantlara təsir edən müvafiq siyasətin, institusional və tənzimləyici bazanın təsviri.

(iii) İnvestisiya imkanlarının bir hissəsi olduğu NAMA konsepsiyası. (iv) Ayrı-ayrı investisiya imkanları haqqında qısa məlumat və xülasə. (v) Texniki parametrlər (vi) Maliyyə parametrləri (vii) Həssaslıq təhlili və risklərin idarəolunması (viii) İcra mexanizmi (ix) Digər, uyğun olarsa

66

IV. RETA 8119 LAYİHƏSİNİN TƏRTİBATI VƏ MONİTORİNQİ ÇƏRÇİVƏSİNƏ UYĞUN OLAN NƏTİCƏLƏR

161. Cədvəl 37-də RETA 8119 (TY) Layihəsinin Tərtibat və Monitorinq Çərçivəsinə (TMÇ) əsasən icra hədəflərinin təmin edilməsində əldə olunan tərəqqi təqdim edilir. Bu Yekun Hesabat Layihəsinin yazılması zamanı, İqlim Dəyişmələrinin İqtisadi Aspektlərinə dair hesabat və dörd NAMA haqqında hesabat hələ də AİB və milli tərəfdaşlar tərəfindən baxılmaqda idi. İqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılması sahəsində üç investisiya təkliflərinin konsepsiya qeydi bu Yekun Hesabat Layihəsinə əlavə şəklində əlavə olunur.

162. TMÇ (Tərtibat və Monitorinq Çərçivəsi) İEYQ-ların ölçülməsi və monitorinqi sahəsində 60 işçinin təlimləndirilməsini hədəf götürmüşdür. 60 nəfərdən 30%-ni qadınlar təşkil edir. Bugünə qədər milli səviyyədə qərar qəbul edən 254 nəfər iki regional və dörd ölkə səviyyəli seminar vasitəsilə təlimləndirilmişdir. Təlim keçmiş mütəxəssislərin 89 nəfərini (və ya 35%) qadınlar təşkil etmişdir.

163. Cədvəl 37-də qeyd olunduğu kimi, tədqiq olunan ölkələrin bir neçəsi RETA 8119 layihəsindən əldə olunan ilkin nəticələri BMT-nin İqlim Dəyişmələrinə dair Çərçivə Konvesiyasına (UNFCCC) təqdim etdikləri milli hesabatlarda istifadə edirlər. Spesifik olaraq, Azərbaycanın ilk İkillik Yenilənmiş Hesabatı (BUR) 2015-ci ilin mart ayında UNFCCC-yə təqdim edilmişdir. Hesabatda RETA 8119 layihəsi çərçivəsində həyata keçirilmiş iqtisadi təhlillərin ilkin nəticələrinə istinad olunmuşdur.40

40 Azərbaycan Hökuməti. 2014. Azərbaycan Respublikasının BMT-nin İqlim Dəyişmələrinə dair Çərçivə Konvesiyasına təqdim etdiyi İlk İkillik Yenilənmiş Hesabat, Bakı, 2014. http://unfccc.int/resource/docs/natc/aze_bur1_eng.pdf

67

Cədvəl 37: RETA 8119 layihəsinin Tərtibat və Monitorinq Çərçivəsinə uyğun olaraq Nəticələr Tərtibatın xülasəsi Baza vəziyyətində İcra

Hədəfləri və Göstəriciləri Məlumat mənbələri və

Hesabatvermə mexanizmləri

Nəticələr

Nəticə: Hədəf ölkələrdə iqlim dəyişmələrinin xərcləri haqqında daha yaxşı anlayışlar vardır

İqlim dəyişmələrinin xərcləri 2015-ci ilə qədər iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılmasına dair UNFCCC-yə təqdim olunmuş hesabatda (Milli Məlumatlarda) bildirilmişdir

BMT-nin İDÇK Milli Məlumatlar

Azərbaycanın BMT-nin İDÇK Üçüncü Milli Məlumatlar layihəsində TA 8119 layihəsi çərçivəsində həyata keçirilmiş iqtisadi təhlillərin tapıntlarına istinad olunur.

Nəticə 1: İqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılması xərcləri Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda təqribi hesablanmışdır

Nəticə 2: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılmasına investisiya qoyuluşu imkanları müəyyən edilmişdir

İqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılmasının iqtisadi aspektlərinə dair 2014-cü ilə qədər Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan tərəfindən dəstəklənən milli hesabatlar

İqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılmasının iqtisadi aspektlərinə dair milli hesabatlar

İqlim dəyişmələrinin iqtisadi aspektlərinə dair hesabatın hökumət səviyyəsində dəstəklənməsi milli tərəfdaşlara təqdim olunacaq hesabatda öz əksini tapacaq (2015-ci ilin iyul ayına qədər təqdim olunması gözlənilir).

Azərbaycan Respublikasının BMT-nin İqlim Dəyişmələrinə dair Çərçivə Konvesiyasına 2015-ci ilin mart ayrında təqdim etdiyi İlk İkillik Yenilənmiş Hesabatda (İYH) TA 8119 layihəsi çərçivəsində aparılmış iqtisadi təhlillərin ilkin nəticələrinə istinad olunur.

a

İYH-nın təqdim olunması BMT-nin İDÇK-nın yeni hesabat tələbidir ki, məqsəd Milli Məlumatların hazırlanması zamanı hesabatverməni yaxşılaşdırmaqdır.

Bundan əlavə, Özbəkistanda Uzhydromet LEAP sistemində yaradılmış milli hesabatdan ölkənin UNFCCC ilə Üçüncü Milli Kommunikasiyasının hazırlanmasında istifadə etməyə başlamışdır.

Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üçün 2014-ci ilə qədər işlənib hazırlanmış Müvafiq milli təsir azaltma tədbirləri

Təsirlərin azaldılmasına dair milli strategiyasənədləri

2015-ci ilin iyulunda yekun seminar zamanı, İqlim Dəyişmələrinin İqtisadi Aspektlərinə dair hesabat və dörd NAMA haqqında hesabat hələ də AİB və milli tərəfdaşlar tərəfindən baxılmaqda idi.

Bu arada, milli təfəfdaşlar NAMA-nın müxtəlif alt-komponentlərini həyata keçirməyə başlamış və dəstək üçün donorlara çıxış əldə edirlər. Nəticədə, 2015-ci ilin yazında, Qazaxıstan üçün Milli Enerji Səmərəliliyinə Dəstək Sistemini işləyib hazırlamaq üçün müəyyən edilmiş NAMA tələb olunan maliyyənin bir hissəsini Dünya Bankından əldə etmişdir.

İEYQ-ların ölçülməsi və monitorinqi sahəsində 60 işçi təlimləndirilmişdir ki, bunların 30%-ni qadınlar təşkil edir

Seminar hesabatları Bugünə qədər milli səviyyədə qərar qəbul edən 254 nəfər iki regional və dörd ölkə səviyyəli seminar vasitəsilə təlimləndirilmişdir. Təlim keçmiş mütəxəssislərin 89 nəfərini (və ya 35%) qadınlar təşkil etmişdir.

İqlim dəyişmələrinin Konsepsiya qeydləri Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üçün investisiya konsepsiya

68

Tərtibatın xülasəsi Baza vəziyyətində İcra Hədəfləri və Göstəriciləri

Məlumat mənbələri vəHesabatvermə mexanizmləri

Nəticələr

təsirlərinin azalsılmasına investisiya qoyulması ilə bağlı təkliflər 2014-cü ilə qədər işlənib hazırlanmışdır

qeydlərinin layihəsi bu Yekun Hesabat Layihəsi ilə birlikdə təqdim edilir.

a Azərbaycan Hökuməti. 2014. Azərbaycan Respublikasının BMT-nin İqlim Dəyişmələrinə dair Çərçivə Konvesiyasına təqdim etdiyi İlk İkillik Yenilənmiş Hesabat,

Bakı, 2014. http://unfccc.int/resource/docs/natc/aze_bur1_eng.pdfMənbə: TY 8119 layihə sənədləri.

69

V. ÖYRƏNİLMİŞ DƏRSLƏR VƏ NÖVBƏTİ ADDIMLAR ÜÇÜN TÖVSİYYƏLƏR

164. Bu Hesabatda RETA 8119 layihəsinin Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın enerji və nəqliyyat sektorlarında emissiyaların azaldılması imkanlarının milli səviyyədə aparılan iqtisadi qiymətləndirməsinin nəticələri verilmiş və İEYQ emissiyalarının azaldılması və ölçülməsinin iqtisadi təhlilləri ilə bağlı qərar qəbul edənlərin bacarıqları arıtılmışdır. TY layihəsi çərçivəsində habelə dörd NAMA, eləcə də bərpaolunan eneri, enerji səmərəliliyi və nəqliyyat sektorlarında iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılmasına investisiya qoyuluşu imkanları işlənib hazırlanmışdır.

165. TY layihəsi göstərdi ki, hər hansı əhəmiyyətli tədbirlər görmədən, Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan yenə də enerji təchizatında əsas etibarilə təbii yanacaqdan asılı qalmaqda davam edəcəkdir. Bu isə öz növbəsində gözlənilən iqtisadi və əhali artımlarına görə 2050-ci ilə qədər İEYQ emissiyalarında artımın davam etməsinə səbəb olacaqdır. Lakin, RETA 8119 layihəsi hər üç ölkədə müvafiq milli azaldılma tədbirlərin görülməsi üçün xərc baxımından çoxlu səmərəli variantlar vardır ki, bu ölkələrə əsasən təbii yanacağa əsaslanan iqtisadiyyatdan uzaqlaşmaqda köməklik edəcəkdir.

166. Bu vəziyyət az iqlim təsirləri ilə müşaiyət olunan inkişafı təmin etmək üçün resursların və enerji variantlarının təkrar nəzərdən keçirilməsi, eləcə də yaşıl-artım strategiyalarının icrası imkanlarını vəd edir. Xərc baxımdan səmərəli təmiz enerji texnologiyalarından istifadə və enerji səmərəliliyinin təşviqi, yanacaq dəyişikliyi, az karbon emissiya edən nəqliyyat vasitələrindən istifadə bu məqsədlərin reallaşdırılmasında önəmli rol oynayır. Belə bir yanaşmanın potensialının düzgün anlaşılması prioritet hesab olunan azaldılma tədbirlərinin həyata keçirilməsində dövlət və özəl sektor maliyyələşdirmələrinin artmasına gətirib çıxaracaqdır.

167. TY-in iqtisadi təhlilləri göstərir ki, Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda mövcud olan bir sıra xərc baxımdan səmərəli NAMA-lar onlara öz iqtisadiyyatlarını az və ya heç bir xərc sərf etmədən karbonsuzlaşdırmaqda kömək edəcəkdir. Azərbaycanda bütün az və ya orta xərcli texniki tədbirlərin görülməsi “No action” (hər hansı tədbirin görülməsi nəzərdə tutulmayan) ssenarisi ilə müqayisədə 2050-ci ilə qədər İEYQ emissiyasında 12% azalmaya gətirib çıxaracaqdır (yəni, tCO2e üçün < 50 2007 AZN). Bu cəmiyyət üçün ümumilikdə tCO2e üçün -1.3 ABŞ Dollarına başa gələ bilər. Özbəkistanda texniki azaldılma tədbirlərin icrası 2050-ci ilə qədər 8% emissiya azaldılmasına gəririb çıxara bilər ki, bunun da social xərci tCO2e üçün -17.2ABŞ dolları təşkil edəcəkdir. Bu isə hər iki ölkə üçün ÜDM-ə qənaət edilməsinə gətirib çıxaracaqdır. Qazaxıstanda az xərc tələb edən tədbirlərin icrası 2050-ci ilə qədər emissiyalarda 13% azalmaya səbəb olacaqdır. Bunun sosial xərci isə ümumilikdə tCO2e üçün 5.2 ABŞ dolları olacaqdır.

168. Xüsusi olaraq cəlbedici tədbirlərə aşağıdakılar daxildir: Azərbaycanda Avro 4 nəqliyyat vasitələrinə icazə, SOCAR Eco-driving, kommersiya və yaşayış binalarında CFL (kompakt fluoresyent lampa) işıqlandırma, kiçik hidroenerji qurğuları; Qazaxıstan CNG (sıxlaşdırılmış təbiiq qaz) nəqliyyat vasitələrinin tətbiqi, istilik borularının izolyasiyasının yaxşılaşdırılması, kömür yatağı metanının əldə olunması, və yeni daha səmərəli evlərin tikintisi; və Özbəkistanda həm kiçik, həm də böyük hidroenerji qurğularının tikintisi. Bundan əlavə, hər üç ölkədə daha bir çox az xərc tələb edən tədbirlər də vardır ki bura günəş, külək və biokütlə kimi bərpaolunan enerjilərdən istifadə daxildir. Özbəkistanda kiçik hidroenerji qurğularını, Qazaxıstanda CNG və enerji səmərəliliyi və Azərbaycanda bərpaolunan enerji mənbələrini təşviq etmək üçün təklif olunan NAMA-ların məqsədi onların icrasına maneə olan əngəlləri aradan qaldırmaqla belə xərc baxımından effektiv azaldılma variantların tətbiqini sürətləndirməkdir.

70

169. Azərbaycanda az xərc tələb edən tədbirlərdən biri subsidiyaların ləğvidir ki, bu da emissiyalarda yüksək azalma potensialına malikdir. Qazaxıstanda təbii qaz enerjisi hədəfləri, alternativ enerji hədəfləri, CO2 –nin maksimal həddə qədər generasiyası, ETS, və enerji səmərəliliyi ilə bağlı daha bir neçə tədbirlər az xərc tələb edən tədbirlərdir icra olunduğu təqdirdə emissiyaların əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına gətirib çıxaracaqdır. Emissiyaların az xərc sərf etməklə azaldılması potensialını nəzərə alaraq, Qazaxıstan Hökuməti Yaşıl Artım Konsepsiyasını həyata keçirir. Bu konsepsiyada qeyd olunan tədbirlərin icrasının ümumi çərçivəsi müəyyən edilir. Azərbaycan və Özbəkistan təmiz enerji və nəqliyyat tədbirlərinin tətbiqinə mane olan mövcud əngəlləri, məsələn bərpaolunan enerji üçün əlverişsiz tarifləri yenidən nəzərdən keçirməli və bu hesabatda təhlil olunan azaldılma variantları tam şəkildə həyata keçirməlidir. Bu hesabata əlavə olunmuş investisiya konsepsiyasında göstərildiyi kimi, Azərbaycanda günəş və biokütləyə əsaslanan investisiya layihələri və Özbəkistandakı kiçik hidro enerji qurğularının tikintisi, hətta RETA 8119 çərçivəsində hazırlanan modellər onların sosial xərclər baxımından cəlbedici olduğunu göstərdiyinə baxmayaraq, mövcud tariff strukturlarına görə iqtisadi baxımdan həyata keçiriləbilən deyil.

170. Mini ssenarilərdə birləşdirildikdə, ölkə üzrə müvafiq azaldılma variantların orta müddətli perspektivdə (məsələn, 2030-cu ilə qədər) İEYQ-ların proqnozlaşdırılan emissiyasına əhəmiyyətli təsirlərinin olduğu görünür. Lakin, onlar İEYQ emissiyasının əhəmiyyətli azaldılmasını uzun müddətli perspektivdə təmin etmək iqtidarında olmayacaqdır. Bunun səbəbi yaşayış binalarında, sənayedə, nəqliyyat və az da olsa enerji istehsalında təbii yanacaqdan fundamental asılılığın olmasıdır. Enerjinin səmərəliləşdirilməsi tədbirləri və təbii qaza keçid qısa müddətli perspektiv üçün həll yoludur, lakin proqnozlaşdırılan əhali və iqtisadi artım şəraitindən qeyd olunan tədbirlər köhnəlmiş hesab olunur. Bu faktorlar hələ də karbondan asılı enerji və nəqliyyat sistemlərində enerjiyə daha çox tələb olunmasına gətirib çıxarır.

171. Uzun müddətli perspektiv üçün (məs. 2030-2050) binalarda, sənayedə və nəqliyyatda hazırda modelləşdiriləndən daha səmərəli modellərin tətbiqi olunmasının nəzərdən keçirilməsi tələb olunur. Habelə az karbon buraxan məbbələrə, məsələn elektrik enerjisi, bioyanacaq və hidrogenə keçidə, məntiqəuyğun karbon qiymətlərinin tətbiqinə və şəhər yerlərində nəqliyyat vasitələrindən istifadə azaltmaq üçün inteqrə edilmiş ərazi planlaşdırılmasına ehtiyac vardır. Enerji sektorunda əlavə de-karbonlaşdırmaya ehtiyac vardır. Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda Qlobal 2˚ C ssenarisinə tövhə verilirsə, dəyişikliklər şübhəsiz olaraq vacibdir. Belə bir yol daha xərcli və çox ambisiyalı hesab olunur və yalnız beynəlxalq maliyyə və texniki əməkdaşlıq çərçivəsində dəstək olarsa reallaşa bilər.

172. Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda iqlim sahəsi üzrə maliyyəyə çıxış əldə etmək üçün qurumların və təcrübənin inkişaf etdirilməsi və möhkəmləndirilməsinə ehtiyac vardır. İqlim dəyişmələri sahəsində maliyyə ayıran qurumlar əsasən verilmiş resursların İEYQ emissiyalarının azaldılmasında ölçüləbilən nəticələrə nail olunmasına diqqət verirlər. Nəticədə, hər üç tədqiqat ölkəsi iqlim maliyyələşdirmələrinin izlənilməsi üçün aydın çərçivə və prosedurlar yaratmalı olacaqdır. Nəhayət, hökumət hazırda 2014-2020-ci illər üçün Azərbaycan Ətraf Mühitin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün yeni Tədbirlər Planı və 2015-2020-ci illər üçün Enerji Səmərəliliyinə dair yeni Dövlət Proqramını işləyib hazırlayır. Bu proqramların 2015-ci ilin sonuna qədər qəbul edilməsi gözlənilir. Aternativ və bərpaolunan enerjilərin inkişafı hər iki sənədin layihəsinin mətnində əks olunur. İqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılması, alternativ və bərpaolunan enerjinin inkişafı ilə bağlı strategiyalar və NAMA-lar bu sənədin mətn layihəsində öz əksini tapmışdır.

173. İkincisi, gələcək İEYQ emissiyası trayektoriyalarının və emissiyanın potensial olaraq azaldılması yollarının kəmiyyət etibarilə qiymətləndirilməsinə diqqət artmaqdadır. Bu, 2015-ci

71

ilin dekabrında Parisdə UNFCCC-yə Tərəf olan Ölkələrin Konfransından (COP 21) əvvəl Milli Səviyyədə Müəyyən edilməsi Planlaşdırılan Töhvələrə dair sənədin hazırlanması üçün beynəlxalq təlimatda da öz əksini tapmışdır. Bu o deməkdir ki, Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan hökumətləri TY layihəsi çərçivəsində həyata keçirilən modelə uyğun milli İEYQ modelinin qurulması işini davam etdirməlidirlər. Qazaxıstan artıq akademik qurumlar, məsələn Nazarbayev Universiteti vasitəsilə oxşar modelləşdirmələri aparmaq üçün təcrübəsini inkişaf etdirmişdir.

174. Üçüncüsü, azaldılma tədbirləri və NAMA tədbirlərini həyata keçirmək üçün ənəvi sektorlarla və sahə nazirlikləri ilə işə ehtiyacı nəzərə alaraq, belə səyləri əlaqələndirmək məqsədilə qurumlar-arası komitələrin yaradılmasına ehtiyyac vardır. Bu, ölkələrin Təmiz İnkişaf Mexanizmləri naminə institusional baxımından təsis edilməsindən sonra modelləşdirilə bilər. Belə bir mexanizm bir çox qurumlar arasında əməkdaşlığın təşviq olunması baxımından çox effektiv olmuşdur.

175. Nəhayət, iqlim məsələlərin beynəlxalq maliyyəni effektiv qaydada cəlb etmək üçün Azərbaycan iqlim fondlarını cəlb edə və ya onlara təsir edə bilən yerli maliyyə institutlarının inkişaf etdirilməsinə ehtiyyac vardır. Bura beynəlxalq maliyyə fondlarına çıxış üçün milli maliyyə təşkilatları ilə iş və təmiz enerji və nəqliyyat tədbirləri üçün yerli resurslarla təminat daxildir.

176. Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan iqlim dəyişmələri ilə bağlı layihələrin maliyyələşdirilməsini həyata keçirmək və icraçı qurumların işini əlaqələndirmək səriştəsinə malik dövlət orqanları formalaşdırmalıdır. Bura məsələn, Yaşıl İqlim Fondundan vəsait əldə etmək üçün Milli Qurumun yaradılması aid ola bilər (artıq Qazaxıstan və Özbəkistan hökumətləri tərəfindən elan olunmuşdur). Eyni zamanda iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılması ilə bağlı imkanlara dair layihələri hazırlamaq, həyata keçirmək məqsədilə müvafiq nazirliklərin bacarıqlarının artırılması vacib olacaqdır.

72 Əlavə 1

ƏLAVƏ 1: TEXNİKİ YARDIMIN TƏRTİBATI VƏ MONİTORİNQİNİN ÇƏRÇİVƏSİ

Cədvəl A.1: Tərtibat və Monitorinq ÇərçivəsiTərtibatın xülasəsi İcra hədəfləri və

göstəriciləri (baza vəziyyəti) Məlumat mənbələri vəhesabatvermə mexanizmləri

Mülahizələr vəRisklər

Təsir İqlim dəyişmələrinə dair tədbirlər hədəf ölkələrdə həyata keçirilmişdir.

Adam başına düşən CO2

ekvivalenti 2020-ci ilə qədər 5% -ə qədər azalmışdır (2010 baza vəziyyəti: Azərbaycanda adam başına 5.2 tCO2e, Qazaxıstanda adam başına 14.5 tCO2 və Özbəkistanda adam başına 4.42 tCO2e)

İEYQ-ların milli səviyyədə qiymətləndirilməsi

Mülahizə Siyasət və qərar qəbul edənlər iqlim dəyişməsini prioritet məsələ hesab edirlər.

Nəticə Hədəf ölkələrdə iqlim dəyişmələrinin xərcləri haqqında daha yaxşı anlayışlar vardır

İqlim dəyişmələrinin xərcləri 2015-ci ilə qədər iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılmasına dair UNFCCC-yə təqdim olunmuş ən azı bir hesabatda bildirilmişdir

UNFCCC ilə milli kommunikasiya

Mülahizə Hökumətlər iqlim dəyişmələri proqramlarını dəstəkləyir.

Nəticələr 1. İqlim dəyişmələrinin

təsirlərinin azaldılması xərcləri Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda təqribi hesablanmışdır.

2. Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılmasına investisiya qoyuluşu imkanları müəyyən edilmişdir.

İqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılmasının iqtisadi aspektlərinə dair 2014-cü ilə qədər Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan tərəfindən dəstəklənən milli hesabatlar

Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üçün 2014-cü ilə qədər işlənib hazırlanmış Ölkə üzrə Müvafiq Azaldılma Tədbirlər (NAMA)

İEYQ-ların ölçülməsi və monitorinqi sahəsində 60 işçi təlimləndirilmişdir ki, bunların 30%-ni qadınlar təşkil edir

İqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azalsılmasına investisiya qoyulması ilə bağlı təkliflər 2014-cü ilə qədər işlənib hazırlanmışdır

İqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılmasının iqtisadi aspektlərinə dair milli hesabatlar

Təsirlərin azaldılmasına dair milli strategiya sənədi

Seminar hesabatları

Konsepsiya qeydləri

Mülahizələr Hökumətlər və milli tərəfdaşlar müvafiq məlumat və informasiyaları təqdim edirlər.

Hökumətlər yeni stimullaşdırıcı vasitələrin tətbiqini dəstəkləyir.

Aidiyyəti tərəflər məsləhətləşmə və milli seminarlarda iştirak edirlər.

Mənbə: Təklif üçün Müraciət: RDTA 8119: Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim Dəyişmələrinin İqtisadi Aspektləri.

Əlavə 1 73

Cədvəl A.2: Tədbirlər və İndikatorlar

1. Nəticə 1: İqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılması xərcləri Azərbaycan, Qazaxıstan vəÖzbəkistanda təqribi hesablanmışdır.

1.1 Milli Azaldılma Tədbir və Siyasətlərin Nəzərdən keçirilməsi (1-ci il)

1.2 Aidiyyəti tərəflərlə iş və kommunikasiya planının işlənib hazırlanması (1-ci il)

1.3 Üç Milli və Bir Regional Hazırlıq Seminarının Keçirilməsi (1-ci il)

1.4 Azaldılma Variantların Təhlili üçün Metodologiyanın müəyyən edilməsi

1.5 İEYQ Emissiyasının Baza Vəziyyətinin (istinad vəziyyətinin) müəyyən edilməsi (1-ci il)

1.6 2050-ci ilə qədər İEYQ Emissiyasının proqnozlaşdırılması (1-ci il)

1.7 İEYQ-ların emissiyasının azaldılmasının xərc əyrisinin işlənib hazırlanması (1-ci il)

1.8 Azaldılma Variantlar üçün Xərc və Gəlirlərin Təxmini Hesablanması (1-ci il)

1.9 Üç milli və bir regional aralıq seminarı keçirilməsi (2-ci il)

1.10 Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın Nəqliyyat və Enerji Sektorları üçün Prioritet Azaldılma Tədbirlərin Müəyyən edilməsi (1-ci il)

1.11 Araşdırmanın Məqsədləri, Metodologiyası və Tapıntılarına dair Məlumatların hazırlanması (1-ci və 2-ci il)

1.12 Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üçün İqlim Dəyişmələrinin Təsirlərinin Azaldılmasının İqtisadi Aspektlərinə dair Ölkə Hesabatlarının hazırlanması (1-ci il)

2. Nəticə 2: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin azaldılmasına investisiya qoyuluşu imkanları müəyyən edilmişdir.

2.1 Enerji, Nəqliyyat, Maliyyə Sektoru və Kapital Bazarlarında olan tərəflərlə məsləhətləşmələrin aparılması (2-ci il)

2.2 Azaldılma variantlara investisiya qoyuluşları üçün bazar əngəlləri və imkanlarının müəyyənləşdirilməsi (2-ci il)

2.3 Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda Mübafiq Azaldılma Tədbirlərin işlənib hazırlanmasına dəstək (2-ci il)

2.4 İnvestisiya təkliflərinin işlənib hazırlanması (2-ci il)

2.5 Üç yekun milli və bir yekun regional seminarın təşkili (2-ci il)

2.6 Araşdırmanın Nəticələrinə dair Məlumatların UNFCCC-ə Üzv Tərəflərin 20-ci Konfransında və digər Konfranslarda yayılması (2-ci il)

74 Əlavə 2

ƏLAVƏ 2: AZƏRBAYCAN, QAZAXISTAN VƏ ÖZBƏKİSTANDA İQLİM DƏYİŞMƏLƏRİNƏ DAİR İNVESTİSİYA KONSEPSİYALARI

Əlavə 2 75

RETA 8119 Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim Dəyişmələrinin İqtisadi Aspektləri: Azaldılma Tədbirlər Komponenti

İnvestisiyaya dair konsepsiya qeydi Samux Aqro-Enerji Yaşayış Kompleksində

Günəş Foto-elektrik və Bioqaz Qurğularının tikintisi

NAMA çərçivəsində: “Azərbaycanda Bərpaolunan enerjiyə əsaslanan

Aqro-enerjinin inkişafının təşviq olunması”

ABERİVİATURA VƏ AKRONİMLƏR

ABEMDA Alternativ və Bərpaolunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi

AİB Asiya İnkişaf Bankı

CO2 Karbon Dioksid

IPCC İqlim Dəyişmələrinə dair Hökumətlərarası Panel

IRR Daxili Gəli Dərəcəsi

İEYQ İstilik Effekti Yaradan Qazlar

İƏİT İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı

MHY Monitorinq, Hesabatvermə, və Yoxlama

NAMA Ölkə üzrə Müvafiq Azaldılma Tədbirlər

NPV Xalis əldə olunan Gəlir

OFAT Faktorların ayrı-ayrılıqda tədqiqi

tCO2e Karbon dioksid Elvivalenti ilə ton

UNDP BMT-nin İnkişaf Proqramı

UNFCCC BMT-nin İqlim Dəyişmələrinə dair Çərçivə Konvensiyası

ÜDM Ümumi Daxili Məhsul

$ ABŞ Dolları

VALYUTA EKVİVALENTİ (6/15/2015-ci il tarixinə)

1 AZN = 1.04883 ABŞ DOLLARI 1 AZN 2007 = 1.2703 ABŞ DOLLARI 2015

76 Əlavə 2

AZƏRBAYCANDA İNVESTİSİYA İMKANLARI

A. İnvestisiya imkanları

177. Bu konsepsiya qeydində təsvir oluan investisiya imkanları ABEMDA tərəfindən kənd təsərrüfatı sektorunda bərpaolunan enerjinin inkişafını sürətləndirmək üçün təklif olunan Nama-nın bir hissəsidir. İnvestisiya imkanları ABEMDA-nın səlahiyyətlərinə aiddir və Samux Aqro-Enerji Kompleksinin 1-ci mərhələsində aşağldakılar daxil olmaqla enerji qurğularının maliyyələşdirilməsini nəzərdə tutur:

(i) 3.2 MVt gücündə günəş fotoelektrik (PV) enerji qurğusu. (ii) 0.75 MVt-lıq bioqaz enerjisinin və 0.6 MV-lıq geo-istilik və 6 MV-lıq günəş istilik enerjisi

qurğusu.

B. Qısa MƏLUMAT

178. 2010-cu ildə, Azərbaycanın əsas enerji təchizatının 98.8 faizi təbii yanacaq növləri ilə ödənmişdir. O zamandan bir neçə yeni bərpaolunan enerji qurğuları istifadəyə verilmişdir (Şəkil 1), lakin yenə də ölkənin elektrik istehsalı potensialının 25%-dən azı bərpaolunan enerji mənbələrindən formalaşır. Ölkənin bütün istilik enerjisi potensialı təbii yanacaq növlərinə əsaslanır. (Cədvəl 1).

Şəkil 1: Azərbaycanda mövcud və planlaşdırılan Bərpaolunan Enerji Mənbələrindən elektrik enerjisinin istehsalının faiz göstəricisi, 2000-2050


Cədvəl 1: Potensial Bərpaolunan enerji istehsalı Resurs İllik istehsalBiokütlə 0.77 milyard kvts

Böyük hidro enerji qurğuları 11 milyard kvts Kiçik hidroenerji qurğular 5 milyard kvts

Günəş enerjisi 39.6 milyard kvts Külək enerjisi 86.4 milyard kvts

Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi (2012).

ForecastHistorical

data

Əlavə 2 77

C. Bərpaolunan enerji üçün Siyasət, İnstitusional və Tənzimləyici baza

179. Azərbaycan Hökuməti ölkə iqtisadiyyatını şaxələndirmək və qeyri-neft sektorunda istehsalı stimullaşdırmaq üzərində işləyir. Bura bərpa olunan enerjiyə, regionların inkişafına və kənd təsərrüfatında yüksək texnologiyaya əsaslanan istehsala yatırımlar daxildir. Hökumət bərpaolunan enerjini təşviq etmək üçün bir neçə strategiya və məqsədlər müəyyən etmişdir. Bərpaolunan və Alternativ Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Proqramında (2008-2015) 2020-ci ilə qədər alternativ və bərpaolunan enerji hədəfləri 20% həcmində müəyyən edilmişdir. Bu proqrama dəstək olaraq, hökumət alternativ və bərpaolunan enerji mənbələrini artırmaq və iqtisadiyyatı şaxələndirmək istiqamətində məqsədləri həyata keçirmək üçün Alternativ və Bərpaolunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyini (ABEMDA) yaratmışdır. 2011-ci ildə Prezidentin yeni Sərəncamı ilə alternativ və bərpaolunan enerji hədəfi müəyyən edilmiş və ABEMDA-ya bu hədəfi yerinə yetirmək üçün tapşırıqlar verilmişdir. Müəyyən edilmiş hədəfə görə 2020-ci ilə qədər elektrik enerjisi istehlakının 20%-I bərpaolunan enerji mənbələrindən təchiz edilməlidir. Bundan başqa, 2020-ci ilə qədər ümumi enerji istehlakının 9.7%-i bərpa olunan enerji mənbələri vasitəsilə təmin edilməli və 2,000 MV həcmində bərpaolunan enerji potensialı quraşdırılmalıdır.1

180. 2014-cü ilin dekabrında, ABEMDA özünün 2015-2018-ci illər üçün strateji planını açıqladı. Planda bərpaolunan enerji həcminin artırılması strategiyası müəyyən edilir. Strateji plana özəl sektorda bərpaolunan enerjinin inkişafına stimul yaratmaq üçün mövcud norma və qaydaların (normativ-hüquqi aktların) yenilənməsi nəzərdə tutulur. Bundan başqa, strateji planda güzəştli kreditlərin verilməsi, texniki bacarıqların artırılması, bərpaolunan enerji avadanlıqlarına tətbiq olunan idxal rüsumlarının aradan qaldırılması, bərpaolunan enerjinin izlənməsi və qiymətləndirilməsini dəstəkləyə bilən təşkilati strukturun yaxşılaşdırılması, maarifləndirmə işlərinin görülməsi, və s. daxildir. Strateji plana əsasən, ABEMDA 2015-2018-ci illər ərzində 187 MV gücdə külək, 369 MV həcmdə günəş, 63 MV həcmdə bioenerji və 116 MV gücdə hidro enerji potensialını quracaqdır. Hamısı bir yerdə, plana görə 735 MV həcmdə yeni alternativ və bərpaolunan enerji əldə olunacaqdır.2 Bərpaolunan enerjinin daha da dəstəklənməsi məqəsdilə, ABEMDA bərpaolunan və alternativ enerji üçün yeni tariff metodologiyasını araşdırır və günəş enerjisi üçün yeni tariff 2015-ci ilin sonuna qədər müəyyən ediləcəkdir.

D. Bərpaolunan enerji əsasında Aqro-enerjinin inkişafını təşviq etmək üçün NAMA

181. Azərbaycanın hökumətinin məqsədlərinə dəstək olaraq bərpaolunan enerjidən istifadənin artırılması məqsədilə, AİB ABEMDA ilə birlikdə NAMA konsepsiyasını işləyib hazırlamaq istiqamətində tərəfdaşlıq etmişdir. Bu konsepsiya çərçivəsində kənd təsərrüfatı sektorunda bərpaolunan enerjinin tətbiqinin sürətləndirilməsi nəzərdə tutulur. NAMA tədbirləri bərpaolunan enerji sahəsini tənzimləyən hüquqi və tənzimləyən normaları təkmilləşdirilməsi istiqamətində hökumətlə işləyərək bərpaolunan enerjiyə maneələri aradan qaldırmaq üçün tərtib olunmuşdur. NAMA Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda NAMA-lara dair TY-nin hesabatında3 dahaətraflı şəkildə təsvir olunur.

182. NAMA çərçivəsində habelə Samux Aqro-Enerji Yaşayış Kompleksinin tikintisi və həyata keçirilməsi dəstəklənir. Samux Aqro-Enerji Yaşayış Kompleksi bərpaolunan enerji ilə işə salınan müasir çoxsahəli kənd təsərrüfatı və qida emalı mərkəzidir. Bütün bunlar hamısı ictimai və

1 Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Alternativ və Bərpaolunan enerjidən İstifadəyə dair 2010-2020-ci illər üçün

Milli Strategiyanın hazırlanmasına dair Sərəncamı http://www.abemda.az/uploads/ABEMDA%20prezintation.pdf2 Azərbaycan Respublikasının Alternativ və Bərpaolunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi. 2014. Strateji Plan

(2015-2018). http://area.gov.az/strateji-plan-2015-2018/3 Mənbə: Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b)

78 Əlavə 2

yaşayış binalarının yerləşdiyi bir mərkəzdə birləşdirilmişdir. Mərkəzdə karbon çirkləndirməsi tam neytraldır. Samux Kompleksinə bir neçə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı, məsələn buğda və tərəvəz əkinləri, istixanalar, meyvə bağları, heyvandarlıq, südçülük fermaları, balıqçılıq təsərrüfatları, şirə, meyvə və mal-qara yemi qablaşdırma müəssisələri daxildir. Kənd təsərrüfatı müəssisələri ilə yanaşı 1,000-ə qədər yaşayış evləri ev işçiləri və Dağlıq Qarabağ regionundan olan qaçqınlar üçün tikiləcəkdir. Kompleks elektrik enerjisi və istilik generasiyasını müxtəlif bərpaolunan mənbələrdən əldə edəcək. Bu mənbələr günəş, geoistilik və Samux kompleksində və yaxınlıqdakı rayonlarda yerli şəraitdə istehsal olunan biokütlə tullantıları daxildir. Azərbaycanda oxşar kənd təsərrüfatı müəssisələrinin sayının kiçik lakin artan dinamikada olmasına baxmayaraq, bu, bərpaolunan enerji ilə işləyən ilk belə kompleks olacaqdır. NAMA-nın bir hissəsi olaraq, ABEMDA Samux Kompleksindən əldə olunan öyrənilmiş dərslərdən və texniki bacarıqlardan istifadə edəcək və bu təcrübəni Azərbaycanın daha beş yerində təkrarlayacaqdır.

E. İnvestisiya imkanlarına dair məlumat

183. İnvestisiya imkanları Samux Aqro-Enerji Kompleksinin 1-ci mərhələsində aşağldakılar daxil olmaqla iki enerji qurğularının tikintisi və istismara verilməsini nəzərdə tutur:

(i) 3.2 MVt gücündə günəş fotoelektrik (PV) enerji qurğusu. (ii) 0.75 MVt-lıq bioqaz enerjisinin və 0.6 MVt-lıq geo-istilik və 6 MVt-lıq günəş istilik enerjisi

qurğusu.

184. Bu sahələrə investisiya qoyuluşu günəş PV və biokütlə enerjiləri sahəsində texniki təcrübənin artmasına gətirib çıxaracaqdır ki, bu da ABEMDA-ya bu təcrübənin Samuxdan başqa digər kənd təsərrüfatı rayonlarında təkrarlanmasında kömək edəcəkdir.4 NAMA-da göstərildiyi kimi, Samuxda 34.5 MV elektrik və 49 MV istilik enerjisi həcmində quraşdırılacaq bərpaolunan enerji planlaşdırılır; respublikasının seçilmiş beş rayonunda gələcək aqro-enerji kompleksləri də eyni ölçüdə olacaqdır. Ona görə də əgər Samux pilot layihəsi uğurlu olarsa, günəş PV və bioqaz qurğularının digər yerlərdə istifadəsinin genişləndirilməsi potensialı əhəmiyyətlidir. İnvestisiya fəaliyyəti eyni zamanda NAMA-da maliyyə və tənzimləyici əngəllərin necə həll olunması məsələsində pilot araşdırma rolunu oynayacaqdır.

185. NAMA-nın ilk fazası Samux Kompleksinin yaradılmasına həsr olunur. Kompleksin yarasılması artıq başlanıb v ə 2016-cı ilə qədər davam edəcəkdir. 1-ci faza 2014-cü ildə başlamışdır. Bu fazada əsasən indiyə qədər spesifik bərpaolunan enerji texnologiyalarını müəyyən etmək üçün texniki-iqtisadi araşdırmanın aparılmasını nəzərdə tutulur. Bu investisiya təklifi 1-ci fazanın tərkib hissəsidir. 1-ci fazada habelə bərpaolunan enerji ilə bağlı maliyyə və iqtisadi insentivlərin yaxşılaşdırılması üçün normativ və hüquqi baza üzərində iş də nəzərdə tutulur.

F. Texniki parametrlər

186. Samux rayonu Azərbaycanın şimal-qərb hissəsində Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda, Kür çayının sağ və sol sahillərini əhatə edən düzənliklərdə yerləşir. Rayonun sahəsi 1455 km2,2014-cü ildə əhalinin sayı isə 56300 nəfərdir.

187. Günəş PV qurğusu üçün, ABEMDA Samux kompleksində quraşdırılmış eyni texnologiyanı tətbiq etməyi planlaşdırır. Mövcud qurğu 2.8 MV gücündədir və hər biri 250 V gücündə olan

4 FAO Avropa və Mərkəzi Asiya Regional Ofisi. 2012. Şərq Tərəfdaşlığı Ölkələrində Kənd təsərrüfatı və Kənd

Yerlərinin İnkişafı Sektorlarının Qiymətləndirilməsi: Azərbaycan Respublikası. Budapeşt. Mənbə: http://www.fao.org/docrep/field/009/aq671e/aq671e.pdf

Əlavə 2 79

polikristalin panellərdən ibarətdir. Hər bir panelin qiyməti təxminən 500 AZN (524 ABŞ Dolları) təşkil edir. Bu panellər Azərbaycanda paytaxt Bakının şimal hissəsində yerləşən Azguntex zavodu tərəfindən istehsal olunub.

188. Bioqaz qurğusuna gəldikdə, ABEMDA Alten Group tərəindən istehsal olunan avadanlıqdan istifadə etməyi planlaşdırır . Alten Group Birləşmiş Krallıqda qeydiyyat keçən “United Enterprise İnternational” şirkətinin yerli filialıdır. “United Enterprise İnternational” şirkəti Azərbaycandan başqa ölkələrdə də məhsul və xidmətlər göstərir. ABEMDA həmçinin xarici istehsalçılar tərəfindən hazırlanmış bəzi modullardan istifadə edə bilər. Davam etməkdə olan iqtisadi-texniki araşdırma bununla bağlı daha çox detallar ortaya qoyacaqdır.

G. Maliyyə parametrləri

189. ABEMDa hazırda Samuxda texniki-iqtisadi araşdırmanı davam etidir. Ona görə də maliyyə təhlilləri üçün xərclərlə bağlı çox məhdud sayda məlumatlar vardır. Yeganə məlum rəqəmlər aşağıdakılardır: PV və bioqaz qurğuları üçün müəyyən edilmiş (quraşdırılmış) həcmlər (3.2 MVt elektrik enerjisi və 0.75 MV elektrik və ya istilik enerjisi, müvafiq olaraq) və Azərbaycan üçün mövcud elektrik tarifləridir (0.06 AZN/kvts və ya 0.063 ABŞ$/kvts). Bunun isə sonda X kVts elektrik enerjisi, X MJ istilik enerjisi generasiyası ilə nəticələnəcəyi təxmin edilir.

190. Maliyyə təhlilləri, ona görə də milli iqtisadi modellərdə istifadə olunan günəş və biokütlə üçün nəzərdə tutulan potensial (güc) və İşlətmə və Texniki Qulluq xərclərinə əsaslanır (Cədvəl 2). Bura 3,000 AZN/KV (3,146.5 ABŞ$) dəyərində günəş PV qurğusunun həcmi daxildir. BU mülahizədən istifadə etməklə aşağıdakı capital xərcləri əldə olunur: Günəş PV = 11.9 milyon ABŞ $; Bioqaz kogenerasiyası = 4 milyon ABŞ $. Bu isə ümumi layihə xərclərinin 15.9 milyon ABŞ $-a bərabər olduğunu göstərir.

Cədvəl 2: Günəş PV və Bioqaz qurğusunun maliyyə təhlilində istifadə olunan mülahizələr Parametr, vahid Dəyəri Mənbə

Elektrik enerjisi istehsalı gücü, günəş PV, MVt

3.2 ABEMDA

Elektrik enerjisi istehsalı gücü, günəş PV, MVt

0.75 ABEMDA

İstilik enerjisi istehsalı gücü, bioqaz, MVt

0.75 ABEMDA

Elektrik enerjisi tarifi, AZN/kvts 0.06 ABEMDAİstilik enerjisi tarifi, AZN 2007/MJ 2015-ci ildə 0.0052 –

dən 2045-ci ildə 0,00595 –yə

RETA 8119 Nəticə 1 Azərbaycan üçün İqtisadi Model

Günəş PV üçün kapital xərci (min AZN (2007)/MVt)

2,926

2015-ci il üçün Xəttli yaxınlaşma

RETA 8119 Nəticə 1 Azərbaycan üçün İqtisadi Model. 2010-cu ildə 3,334.69, 2040-cı ildə 884.71-ə düşür”

Bu rəqəm digər beynəlxalq ədəbiyyat və Azguntexin bir panelin xərci (250 V üçün 500 AZN) ilə müqayisə edlir

Bioqaz eektrik enerjisi gücü üçüncapital xərci (min AZN (2007)/MVt)

2,831.1 RETA 8119 Nəticə 1 Azərbaycan üçün İqtisadi Model

Bioqaz istilik enerjisi gücü üçüncapital xərci (min AZN (2007)/MVt)

1412.84 RETA 8119 Nəticə 1 Azərbaycan üçün İqtisadi Model

Əməliyyat xərci, günəş PV (min AZN (2007)/MVt)

Capital xərxin 1%-i, və ya 292.6

RETA 8119 Nəticə 1 Azərbaycan üçün İqtisadi Model

Əməliyyat xərci, biogaz enerjisi (min AZN (2007)/MVt)


Əməliyyat xərci, biogas istilik enerjisi (min AZN (2007)/MVt)


Yüklənmə faktoru, günəş PV, % 18 hesablanıb RETA 8119 Nəticə 1 Azərbaycan üçün İqtisadi Model

80 Əlavə 2

Parametr, vahid Dəyəri MənbəYüklənmə faktoru, biogaz elektrik enerjisi, %


Yüklənmə faktoru, biogaz istilik enerjisi, %

62 RETA 8119 Nəticə 1 Azərbaycan üçün İqtisadi Model

Kommersiya itkiləri, % 3 Işçi hesablama Mənbə: Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b).

191. Maliyyə modeli Azguntexin istehsal etdiyi günəş panellərinin qiymətinə əsaslandıqda günəş PV qurğusunun xərci oxşardır. Azguntexin xərc məlumatlarından istifadə edərək, günəş panellərinin xalis xərcinin 9.6 milyon ABŞ $ olduğu əldə olunur. Quraşdırma və tikinti xərclərini də əlavə etdikdən sonra, PV qurğusunun xərci modeldəki müəyyən edilmiş 12 milyon ABŞ $ məbləğinə yaxın olur.

192. Təklif olunan NAMA-da, ABEMDA Samux Aqro-Enerji Yaşayış Kompleksi üçün maliyyənin 60%-dən bir qədər az hissəsinə beynəlxaq donorlardan əldə edəcəkdir. Eyni kredit nisbətini ümumi layihə xərcinə əlavə etdikdə, borcun məbləği təxminə 9.6 milyon ABŞ $-a bərabər olur. Kreditin müddəti tipik olaraq 15 ildir. 5 il güzəşt müddəti (grace period) müəyyən edilir. Faiz dərəcəsi 1% və ya yuxarıdır. Bundan başqa, krediti ayıran bank 0.3%-dən 3%-ə qədər intervalda əlavə haqq. Bu mülahizələr kreditin həqiqi xərcinin 139% və ya effektiv faiz dərəcəsinin 4.88% olduğunu müəyyən edir.

193. Hazırkı tariflərlə layihə iqtisadi baxımdan real deyildir. Elektrik və istilik enerjisinin satışından əldə olunan illik gəlir (700,000 ABŞ Dollarından az), hətta əməliyyat xərclərini nəzərə almadan belə, əsas məbləği (956,000 ABŞ Dolları) ödəmək gücündə deyildir (Şəkil 2). Əməliyyat xərclərinə dair mülahizələrə ən kiçik düzəlişlər belə bunu dəyişə bilməz. Yalnız tariflərdə və ya layihənin xərcində dəyişiklik (əsasən, avadanlıq) bunu mümkün edə bilər.

Əlavə 2 81

Şəkil 2: Samux Günəş PV və Bioqaz Qurğularının Toplanmış Nağd Pul Dövriyyəsi, 0.06 AZN/kvs olan mövcud tariflərlə

Mənbə: Abt Associates tərəfindən aparılan təhlil.

194. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, ABEMDA 2015-ci ilə qədər bərpaolunan enerji üçün tariflərə dəyişikliklər etmək niyyətindədir. Artıq AzərEnerji ilə elektrik enerjisinin satın alınması üçün müqaviləyə dair danışıqlar aparılmaqdadır. Bundan başqa, Samux Kompleksində hələ də aparılmaqda olan texniki-iqtisadi əsaslandırma xərcləri azaltmaq üçün başqa yolların müəyyənləşdirilməsi ilə nəticələnə bilər. Nəticədə, bu investisiya imkanı iqtisadi baxımdan səmərəli ola bilər.

195. Əgər hökumət tarifləri 0.06 AZN/kvs-dan 0.18 AZN/kvs5 -ya qaldırarsa, layihənin daxili gəlir dərəcəsi (İRR) 10.96%-ə qədər artır, NPV (xalis əldə olunan gəlir) 10% endirim dərəcəsi ilə 550,300 ABŞ Dollarına bərabər olur, kreditlərin sadə geri ödəmə müddəti isə 15.5 il olur. (bax Şəkil 3).

5 İstilik enerjisinin satışı ümumi layihə gəlirinin yalnız 20%-ni verə bilər.

(25)

(20)

(15)

(10)

(5)

-

2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045

il

Nominal

10% güzəştli

$,

Mily

on

82 Əlavə 2

Şəkil 3: Samux Günəş PV və Bioqaz Qurğularının Toplanmış Nağd Pul Dövriyyəsi, 0.18 AZN/kVs Elektrik enerjisi tarifi ilə


196. Kreditl-layihə xərci nisbətinin artırılması layihənin mümkünlüyünü artırır. Əgər ABEMDA kapital xərclərin 80%-ni əhatə etmək üçün kredit əldə edərsə, layihənin daxili gəlir dərəcəsi 14.73%-ə, xalis əldə olunan gəlir isə 1.55 milyon ABŞ dollarına bərabər olacaqdır.

H. İcra ilə bağlı təşkilati məsələlər

197. ABEMDA günəş və bioqaz qurğularının quraşdırılmasına 2016-cı ilə qədər icazə veriləcəyini gözləyir. ABEMDA qurğuları idarə edəcək və Samux Aqro-Enerji Yaşayış Kompleksində kənd təsərrüfatı istehsalını həyata keçirmək üçün seçilən kənd təsərrüfatı müəssisələri ilə, eləcə də qonşu rayonlardakı fermer təsərrüfatları ilə biokütlə təchizatı işində birgə işləyəcəkdir. Samux Kompleksinin tikiləcəyi torpaq ABEMDA-ya məxsusdur və onu daha sonra müəyyən ediləcək müddətlərdə və şərtlərdə kənd təsərrüfatı müəssisələrinə icarəyə verəcəkdir.

198. İnvestisiya layihəsi çərçivəsində yaranan elektrik və istilik enerjisi əsasən Kompleksin özündəki kənd təsərrüfatı və yaşayış yerlərinin enerji ilə təmin ediməsi üçün istifadə olunacaqdır. Günəş PV və biokütlə qurğularından əldə olunacaq hər hansı əlavə elektrik enerjisi qonşu şəhərin təlabatını ödəmək üçün istifadə olunacaqdır. AzərEnerji ASC Samux kompleksi ilə bu yaşayış yerləri arasında bağlantını təmin edəcək və artıq elektrik enerjisini ABEMDA-dan satın alacaqdır. Hazırda ABEMDA bu məsələni AzərEnerji ilə müzakirə etməkdədir.

I. Həssaslıq Təhlili və Risklərin İdarəolunması

199. Sadələşdirilmiş həssaslıq qiymətləndirməsi nəticəsində aşağıdakı risklər (bax: cədvəl 3) müəyyən edilmişdir. Bu risklər investisiya imkanları ilə əlaqədar risklərin azaldılması yanaşmalarının qiymətləndirilməsində istifadə oluna bilər. Potensial risklər əsasən elektrik və

(15)

(10)

(5)

-

5

15

10

20

25,

2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045

il

Nominal

$,

Mily

on

10% güzəştli

Əlavə 2 83

istilik tarifləri, elektrik istehsalı, investisiya xərcləri, kredit-layihə xərc nisbəti, faiz dərəcələri və vergilərlə bağlıdır. Risklərə ən çox məruz qalan parametrlər Cədvəl 3-də yuxarıda, ən az riskli parametrlər isə aşağıda verilmişdir.

Cədvəl 3: Samux PV və Bioqaz Qurğularının Həssaslıq TəhliliParametr

(+- 10%-ə qədər dəyişiklik) Nəticədə dəyişiklik (%) Həssaslıq

IRR (daxili gəlirdərəcəsi), %

NPV (xalis əldə olunan gəlir) ($)

IRR, % NPV, %

Elektrik enerjisi tarifi +2.411 or -2.302 +- 1,342,732 +-22 +-244

Ümumi investisiya xərci +2.63 or -1.973 +- 1,221,666 +-21 +-222

Ümumi elektrik enerjisi istehsalı +-1.534 +- 869,474 +-14 +-158

Kredit-layihə xərci nisbəti +0.767 or -0.548 +- 302,665 +-6 +-55

Mənfəət vergisi +-0.438 +- 264,144 +-4 +-48

İstilik enerjisi tarifi +0.219 or -0.11 +- 93,551 +-2 +-17

Faiz dərəcəsi +- 0.11 +- 49,527 +-1 +-9Kommersiya itkilərinin səviyyəsi 0 +- 16,509 +-0 +-3


200. Təhlil göstərir ki, elektrik enerjisi tariflərində +-10% dəyişiklik layihənin iqtisadi nəticələrini müəyyən edən əsas vacib faktorlardandır, çünki belə bir dəyişiklik daxili gəlir dərəcəsində +-22%, xalis cari gəlirdə isə 244% dəyişikliyə səbəb ola bilər. Ona görə də Azərbaycanda bərpaolunan enerji tariflərinə təklif olunan düzəlişlərin tamamlanması layihənin maliyyə gösətiriciləri baxımından həlledici faktordur. İstilik enerjisi tariflərində dəyişiklik o qədər də mühim deyil, çünki istilik enerjisi satışından gəlirlərin kiçik bir hissəsi əldə olunur. Bu halda, +-10% dəyişiklik daxili gəlir dərəcəsində 2%, xalis cari gəlirdə isə 17% dəyişikliyə səbəb olacaqdır.

201. əsasən avadanlığın qiyməti ilə müəyyən olunan investisiya xərcləri də əhəmiyyətlidir. Burada təsirlər daxili gəlir dərəcəsində 21%-dən, xalis cari gəlirdə 222%-ə qədər dəyişir ki, bu da elektrik enerjisi tariflərində olduğu kimi, layihənin iqtisadi asoektlərinə ciddi təsirlərə səbəb olacağını göstərir. Satınalma prosesinin yaxşı idarə olunması avadanlıq büdcəsinin ağlabatan olmasının təmin olunması və rəqabətli tender prosesinin keçirilməsi baxımından çox önəmlidir. Həssaslıq şkalasında növbəti factor layihə tərəfindən istehsal olunancaq elektrik enerjisinin ümumi həmidir ki, bu da daxili gəlir dərəcəsində və xalis cari gəlirdə müvafiq olaraq 14; və 158% dəyişikliklə nəticələnir.

202. İqtisadi nəticələrə təsirləri baxımından digər parametrlər daha az təsirlidir. Həssaslıq şkalasında növbəti məqam elektrik enerjisi istehsalının ümumi miqdarıdır. Digər parametrlər nisbətən az təsirlidir.

203. Risk idarəçiliyi baxımından, həm layihənin capital xərcləri, həm də tariflər layihənin icrasından əvvəl müəyyən edilir. Avadanlıq və tikinti xərclərinin çoxalması və ya avadanlıqların məhsuldarlığı riskləri vardır ki, bunlar da adətən ənənəvi strategiyalar, məsələn müqavilələrdə zəmanət və zədələnməyə görə (likvidləşdirilmiş) bəndlərin nəzərdə tutulması, təchizatçı və podratçıların diqqətlə seçilməsi vasitəsilə həll edilir. Lakin, ən ciddi risk elektrik enerjisi tariflərində gələcəkdə hər hansı əlverişsiz dəyişikliklərin edilməsidir ki, bunların idarə olunması çox çətindir

J. Digər

204. Günəş PV və bioqaz qurğuları vasitəsilə əldə olunan elektrik və istilik enerjisinin yerli enerji mənbələrindən təchizata inamı artıracaqdır. Elektrik enerjisi təchizatının yaxşılaşdırılması kənd

84 Əlavə 2

təsərrüfatı istehsalının artmasına, kiçik və orta sahibkarlıq müəssisələrinin genişlənməsi üçün imkanların artmasına, həyat standartlarının yüksəldilməsinə (infrastruktur və işıqlandırmanın yaxşılaşdırılması nəticəsində) və havanın keyfiyyətinin artmasına (təbii yanacağın bərpaolunan enerji ilə əvəzlənməsi nəticəsində) gətirin çıxaracaqdır. Digər faydalara tikinti zamanı yeni iş yerlərinin yaradılması və biokütlə təchizatından kənd təsərrüfatı müəssisələrinin gəlir əldə etməsini göstərmək olar.

205. Elektrik və istilik generasiyasında alternative və bərpa olunan enerjidən istifadə etməklə İEYQ emissiyasının azaldılması gözlənilir. ABEMDA günəş PV və bioqaz qurğularından nə qədər istilik və elektrik enerji əldə oluna biləcəyini müəyyən etmək üçün texniki-iqtisadi əsaslandırma aparır. Bu əsaslandırma tamamlandıqdan sonra, potensial olaraq nə qədər İEYQ-lara qənaət olunacağı müəyyən ediləcək .Bu yanaşma Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda İqlim Dəyişmələrinin İqtisadi Aspektləri: NAMA-lara dair TY-nın Hesabatında (Manila Avqust 2015) sənədləşdirilmişdir.

85 Əlavə 2

RETA 8119 Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim Dəyişmələrinin İqtisadi Aspektləri: Təsirlərin Azaldılması Komponenti

İnvestisiyalara dair Konsepsiya Qeydi 10 CNG (Sıxlaşdırılmış Təbii Qaz) Doldurma Stansiyası Şəbəkəsinin

Tikintisi

NAMA çərçivəsində: “Qazaxıstanın Nəqliyyat Sektorunda Təbii Qazdan İstifadənin

Genişləndirilməsi”

İXTİSARLAR VƏ AKRONİMLƏR

CNG Sıxlaşdırılmış Təbii Qaz

CNG-FS CNG Doldurma Stansiyası

CO2 Karbon Dioksid

ƏET Əsas Enerji Təchizatı

IPCC İqlim Dəyişmələrinə dair Hökumətlərarası Panel

IRR Daxili Gəlir Dərəcəsi

İKQ İnvestisiyalara dair Konsepsiya Qeydi

LNG Mayeləşdirilmiş Təbii Qaz

LPG Mayeləşdirilmiş Qaz

NAMA Ölkə üzrə Müvafiq Azaldılma Tədbirləri

NGV Təbii Qaz mühərrikli Nəqliyyat Vasitəsi

NPV Xalis əldə olunan Gəlir

SC Səhmdar Cəmiyyəti

tCO2e Karbon Dioksid Ekvivalenti ilə ton

UNDP BMT İnkişaf Proqramı

UNFCCC BMT-nin İqlim Dəyişmələrinə dair Çərçivə Konvensiyası

ÜDM Ümumi Daxili Məhsul

$ ABŞ Dolları

VALYUTA EKVİVALENTİ 06/15/2015 tarixinə

1 KZT = 1/186.25 = 0.00537 ABŞ $

86 Əlavə 2

QAZAXISTANDA İNVESTİSİYA İMKANLARI

A. İnvestisiya Konsepsiyası

206. Bu konsepsiya qeydində təsvir olunan investisiya imkanı KazTransGas ASC təbii qaz şirkəti tərəfindən təklif olunan NAMA-nın bir hissəsidir. Bu NAMA-nın məqsədi Qazaxıstanda nəqliyyat sektorunda təbii qazdan istifadəni genişləndirməkdir. KazTransGas ASC icraçı qurum rolunda çıxış edəcək və üç pilot şəhərdə 10 sıxlaşdırılmış təbii qaz (CNG) doldurma məntəqəsinin (CNG-FS) tikintisini həyata keçirəcəkdir. Qazaxıstanla bağlı investisiya konsepsiyasında institusional dəstək elementlərinə əsaslanan yumşaq komponentlər də öz əksini tapmışdır. Bura mövcud nəqliyyat vasitələrinin CNG-yə keçirilməsi üçün tələb olunan texniki biliklərə dair təlimlərin keçirilməsi, sınaq və sertifikatlaşdırma mərkəzlərinin yaradılması, eləcə də nəqliyyat vasitələrinə texniki qulluq göstərən texniklər üçün təlimlrin keçirilməsi daxildir.

B. Qısa məlumat

207. Qazaxstan nəqliyyat sektorunda əsasən benzin və dizel yanacağından asılıdır. Hazırda, nəqliyyat sektorunda təbii qazın ümumi yanacaq istehlakında payı bir faizdən də aşağıdır.1 Təbii qazın az istifadə olunmasınınd səbəblərindən biri bu yanacaq üçün lazımi infrastrukturun olmamasıdır. Təbii qazdan istifadənin artırılması potensialı ölkə daxilində ucuz təbii qazın təchizatını nəzərə alsaq böyükdür və hökumət qarşısında prioritet məsələdir. Qazaxıstanda təbii qaz ehtiyyatları təxminən 1.3 trilyon m3 həcmdə qiymətləndirilir.2

208. Cədvəl 1-də göstərildiyi kimi, sıxlaşdırılmış təbii qaz (CNG) benzin və dizeldən daha ucuz başa gəlir. Bundan əlavə, təbii qazın və CNG-nin qiyməti neftə əsaslanan yanacaq növləri ilə müqayisədə daha stabil qalmışdır və növbəti onillik ərzində stabil qalacağı gözlənilir. CNG-nin qiyməti aşağı olduğundan, bu yanacaq növü, əgər zərui mühərrik texnologiyası və doldurma infrastrukturu yaradılarsa, bir çox nəqliyyat vasitələri üçün cəlbedici alternativ rolunu oynayır. Bu, böyük nəqliyyat parkları, məsələn avtobus, yük maşınları və taksilər üçün xüsusilə əhəmiyyətlidir.

Cədvəl 1: Qazaxıstanda Yanacaq Növlərinin qiymətləri, 2000-2050 (2010 $ / GJ)

YanacaqTarixlər üzrə Proqnoz

2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050CNG 0.6 1.2 1.2 1.8 2.1 2.4 2.8 3.3 3.8 4.4 5.1Dizell 8.3 5.3 9.9 15.1 17.5 20.3 23.6 27.3 31.7 36.7 42.6Benzin 10.1 6.5 9.9 14.0 16.3 18.9 21.9 25.4 29.4 34.1 39.5LPG 3.9 6.0 6.2 9.1 10.6 12.2 14.2 16.4 19.1 22.1 25.6Təbii qaz 0.4 0.8 0.8 1.2 1.4 1.6 1.8 2.1 2.5 2.9 3.3 Xam neft 2.1 3.6 7.1 9.3 10.8 12.5 14.5 16.8 19.5 22.6 26.2CNG = sıxlaşdırılmış təbii qaz, LPG = mayeləşdirilmiş benzin Mənbə: Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b).

1 Mənbə: Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b).

2 Qazaxıstanın Sənaye və Yeni Texnologiyalar Nazirliyi, 2014. Qazaxıstan üçün 2030-cu ilə qədər Yanacaq və

Enerjinin İnkişafına dair Konsepsiyanın layihəsi; və BP, 2014. BP-nin Dünya Enerjisinə Statistik Baxışı 2014.http://www.bp.com/en/global/corporate/about-bp/energy-economics/statistical-review-of-world-energy/statistical-review-downloads.html.

Əlavə 2 87

C. Yol Nəqliyyatında Təbii Qazın Təşviqi üçün Siyasət, İnstitusional və Tənzimləyici Baza

209. Hökumətin 2013-cü ildə qəbul etdiyi Qazaxıstan Respublikasının Yaşıl İqtisadiyyata Keçid Konsepsiyasında 3 və nəqliyyat sektoru üçün ərazi inkişaf proqramlarında müəyyən edilmiş prioritet tədbirlərdən biri nəqliyyat vasitələrində təbii qaza keçidin təmin edilməsidir. Məqsəd şəhər/regional nəqliyyatın ətraf mühitə və ictimai sağlamlğıa təsirlərini minimum endirmək və daha bahalı və əsasən idxal olunan yanacaqdan asılılığı azaltmaqdır. Təbii qaz infrastrukturunun inkişafı da “Hökumətin 2020-ci ilə qədər Qazaxıstan Respublikasının Nəqliyyat İnfrastrukturunun İnkişafı və İnteqrasiyası Proqramı” 4nda müəyyən edilən spesifik tələbdir.

210. Nəqliyyat vasitələrinə sahiblik Qazaxıstanda artmaqdadır. Hazırda, ölkədə qeydiyyatda olan təxminən 3,766 min nəqliyyat vasitəsi benzin və dizel mühərrikləri ilə təchiz olunmuşdur5.Qeydiyyat olan nəqliyyat vasitələrinin 70%-dən çoxu, ölkədə 2014-cü ilin yanvarından Avro-4 standartının tətbiqinə baxmayaraq, Avro-2 standartı ilə təsnifatlandırılır. AvrAsiya İqtisadi Birliyinin Gömrük İttifaqı çərçivəsində, 2016-cı ilin yanvar ayından Avro-5 standartı tətbiq ediləcəkdir.

D. Nəqliyyat sektorunda təbii qazdan istifadəni genişləndirmək üçün təklif olunan NAMA

211. Təbii qazdan istifadəni artırmaq və İEYQ emissiyasının çoxalmasını azaltmaqla bağlı milli strateji məqsədlərə dəstək olaraq, AİB Qazaxıstandakı tərəfdaşlarla NAMA üçün konsepsiyanın hazırlanmasında tərəfdaşlıq etmişdir. Bu konsepsiya nəqliyyat sektorunda təbii qazdan istifadəni genişləndirəcəkdir. NAMA çərçivəsində ölkə boyu CNG ilə təchizat infrastrukturunun inkişafı və böyük nəqliyyat parklarında nəqliyyat vasitələrinin CNG-yə keçidi dəstəklənəcəkdir.

212. Hazırda doldurma infrastrukturunun olmaması qazdan daha çox istifadəyə ən mühim maneələrdəndir. Spesifik ərazi və layihələrə investisiya qoyuluşlarına əlavə olaraq, NAMA çərçivəsində təbii qaz yanacaq növünün təşviqi üçün geniş proqramın hazırlanması və icrası nəzərdə tutulur. Bu proqrama hökumətin dəstək tədbirləri paketi, texniki və tənzimləyici normaların, protokol və sənədlərin işlənib hazırlanması, təbii qaza keçidi təmin edəcək zəruri institusional və insan bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi kimi tədbirlər daxildir. NAMA KazTransGas ASC tərəfindən həyata keçiriləcək və birbaşa olaraq ona tabe olan KAzTransGas Onimderi LLP tərəfindən icra olunacaq.

213. Bu NAMA-nın icrası bazarda təbii qazın mühərrik yanacağı kimi istehsalı və istehlakına imkan verəcək və təbii qazdan istifadə edən nəqliyyat vasitələrinin 15%-ə qədər artırılmasına (böyük şəhərlərdə 50%-ə qədər) gətirb çıxaracaqdır. Bu NAMA-nın icrası ilə benzin və ya dizel yanacağından sıxlaşdırılmış təbii qaza keçid təmin ediləcək və bununla da nəqliyyat sektorunda İEYQ emissiyası azaldılacaqdır.

3 Yaşıl İqtisadiyyat Strategiyasının və Prezidentin 577 saylı, 30 may 2013-cü il tarixli Fərmanının rəsmi mətni,

www.kazpravda.kz/_pdf/jun13/010613decree.pdf4 Prezidentin 725 saylı, 13 yanvar 2014-cü il tarixli Fərmanı,

www.mid.gov.kz/images/stories/contents/gp_150520141656.pdf5 Kazakhstanskaya Pravda, rəsmi gündəlik qəzet, May 20, 2015. İqtisadi Artıma “Yaşıl” keçid. Qazaxıstanın Enerji

Naziri cənab V.Şkolnik ilə müsahibə. http://www.kazpravda.kz/interviews/view/zelenim-kursom-k-rostu-proizvodstva/

88 Əlavə 2

E. İnvestisiya imkanlarına dair məlumat

214. İnfrastruktur problemini həll etmək və milli prioritetlərə uyğun olara təmiz nəqliyyat sektorunun inkişafını təmin etmək məqsədilə, investisiyaya dair bu konspesiya qeydi təbii qaz şirkəti KazTransGas ASC-ni 10 CNG doldurma məntəqəsi (CNG-FS) şəbəkəsinin tikintisində dəstəkləməyi təklif edir. Doldurma məntəqələri Qazaxıstanın müxtəlif şəhər və rayonlarında pilot məntəqələr kimi xidmət göstərəcəkdir. Onlar bu sahədə bazarın inkişafı və gələcəkdə daha 100 CNG doldurma məntəqəsinin tikintisi və Qazaxıstanda təbii qaz doldurma bazarı üçün infrastrukturun yaradılmasında baza rolunu oynayacaqdır. İnvestisiya konsepsiyasında institusional dəstək elementlərinə əsaslanan komponentlər də öz əksini tapmışdır. Bura mövcud nəqliyyat vasitələrinin CNG-yə keçirilməsi üçün tələb olunan texniki biliklərə dair təlimlərin keçirilməsi, sınaq və sertifikatlaşdırma mərkəzlərinin yaradılması, eləcə də nəqliyyat vasitələrinə texniki qulluq göstərən texniklər üçün təlimlrin keçirilməsi daxildir.

215. İnvestisiya NAMA-nın icrası ilə bağlı iki mərhələni əhatə edir (2014-2018). Gözlənilən nəticələr aşağıdakılardır:

(i) Qazaxıstanın müxtəlif yerlərində on CNG-doldurma məntəqəsinin tikintisi (ii) əlavə 35 CNG (sıxlaşdırılmış təbii qaz) doldurma məntəqəsinin tikintisi üçün texniki-

iqtisadi əsaslandırmanın tamamlanması (iii) Bazar araşdırmasının aparılması (iv) İstrifadəsində 260 nəqliyyat vasitəsi olan of KazTransGas ASC-nin korporativ nəqliyyat

parkının modernləşdirilməsi tamamlanıb (v) Təbii qaz avadanlıqlarının, xüsusilə yüksək təzyiqli CNG silindirlərinin texniki baxışı üçün

mərkəzin yaradılması (vi) Heyətin təlimləndirilməsi (250 heyət üzvi) (vii) Yeni standart və normaların tətbiqi, və CNG və LNG (mayeləşdirilmiş təbii qaz) nəqliyyat

vasitələri ilə bağlı qanunvericilik bazasının yaxşılaşdırılması

F. Texniki Parametrlər

216. İnvesitisiya konsepsiyasında aşağıdakı şəhərlərdə 10 yeni CNG doldurma məntəqəsinin tikintisi öz əksini tapır (Şəkil):

(i) Kyzylorda, Shymkent, Actobe (2015 – 2017)(ii) Taraz, Uralsk, Kostanai, Atyrau, Aktau (2016 – 2017)(iii) Merke və Turkestan (2017 – 2018)

217. Bu, bazar araşdırması və texniki-iqtisadi əsaslandırmanın nəticələrinə əsasən NAMA-nın bir hissəsi olaraq tikiləcək 35 doldurma məntəqəsindən birinin nümunəsidir.


218. Aşağıdakı bölmədə invesitisiya imkanlarının iqtisadi təhlili verilir. Maliyyə təhlilləri üçün statistic məlumatlar olmadıqda, KazTransGaz hazırda Kyzylorda, Shymkent, və Actobe şəhərlərində üç CNG doldurma məntəqələrinin tikintisi zamanı əldə olunan təcrübədən istifadə edir. Hər hansı sahə üzrə spesifik məlumatlar olmadıqda, tikilməkdə olan hər üç doldurma məntəqəsi üçün detallı təhlil olunan xərc və məhsuldarlıqla bağlı məlumatların ortaq məxrəci tapılır və bu investisiya konsepsiyasının bir hissəsi olaraq maliyyələşdiriləcək yeddi CNG-doldurma məntəqəsi üçün ümumiləşdirilir.

Əlavə 2 89

Şəkil 2: 2100 m3/saat doldurma gücünə malik CNG doldurma məntəqəsinin işçi dizaynı

Qeydlər: 1 – qəbul olunan təbii qazı tənzimləyən blok; 2 – texnoloji boks bloku, o cümlədən compressor və CNG hazırlıq avadanlığı; 3 – CNG saxlama bloku; 4 – doldurma nasosu kolonkası; və 5 – avtomatlaşdırılmış Nəzarət SistemiMənbə: KazTransGaz ASC

219. Tikilməkdə olan CNG doldurma məntəqələri üçün xərclər və iqtisadi göstəricilər Cədvəl 2-də verilmişdir. Dizayn baxımından doldurma məntəqələrinin eyni olmasına baxmayaraq, ayrı-ayrı alt-layihələrin 18%-dən 26%-ə qədər dəyişən müxtəlif daxili gəlir səviyyəsi vardır. Bu, quraşdırılmaqda və işləməkdə olan doldurma məntəqələrinin həm sabit, həm də dəyişən xərclərinin spesifik yerdən asılı olması faktı ilə əsaslanıdırılır. Onlar habelə CNG-nin satış qiymətlərinə və xam təbii qazın alış qiymətlərinə görə də fərqlənir ki, bu da təbii qaz anbarlarının və müvafiq infrastrukturun doldurma məntəqəsinə yaxınlığı ilə izah olunur.

220. KazTransGaz ASC xam təbii qaz üçün uzun müddətli müqavilələr bağlamaqla bu qiymət qeyri-müəyyənliyini müəyyən qədər həll edə bilir. Bu məsələ Bölmə B-də CNG qiymətlərinin gözlənilən uzunmüddətli stabilliyi ilə birlikdə müzakirə olunur və şirkətə öz marjasını

90 Əlavə 2

proqnozlaşdırmağa imkan verir. Lakin, regional qiymət differensialları yenə də nəzərə alınmalı olacaq. Ona görə də bu investisiya imkanı üçün tam texniki və iqtisadi əsaslandırmada KazTransGaz ASC-nin 2015-ci ilin sonuna qədər tamamlamaq niyyətində olduğu bazar təhlillərinin nəticələri nəzərə alınmalıdır.

Cədvəl 2: Artıq tikilməkdə olan 3 CNG doldurma məntəqəsi üçün iqtisadi və texniki göstəricilər

Göstərici Şəhər

Şimkent Kyzyl-Orda Actobe

Ümumi investisiya xərcləri, ABŞ$ 2,283,345 2,412,934 2,398,700

Doldurma gücü, 1000 m3/saat 2,100 2,100 2,100

Maksimum gündəlik doldurma potensialı, 1000 m3

12,264 12,264 12,264

CNG-doldurma məntəqəsinin ortayüklənmə faktoru, %

65 55 53

Layihə müddətində CNG-nin satış qiyməti(2015 – 2030), ABŞ$/m

3 0.259 – 0.56 0.259 – 0.419 0.288 - 0.420

Layihə dövründə təbii qazın alış qiymətləri(2015 – 2030), ABŞ$/m

3 0.138 – 0.362 0.070 – 0.193 0.041 – 0.112

Endirilmiş dərəcələr əsasında xalis əldəolunan gəlir 11.5%, ABŞ$

839,465 978,553 1,787,968

Daxili gəlir dərəcəsi, % 18.18 20.12 25.86

Sadə ödəniş müddəti, illər 5 5 4

Endirilmiş ödəniş müddəti, illər 7 6 5


221. Üç CNG doldurma məntəqəsi üçün, ümumi investisiya xərci 7,095,000 ABŞ $, layihənin birləşmiş daxili gəlir dərəcəsi isə 18.81%-dir. Layihə üçün sadə ödəmə müddəti 5 ildir, endirilmiş ödəmə müddəti isə 6 ildir. Bütün 10 doldurma məntəqəsinə təklif olunan investisiya oxşar nəticələrə gətirib çıxarmalıdır.

222. İnvestisiya konsepsiyasında NAMA-nın bəzi yumşaq komponentlərinə, o cümlədən aşağıdakılara investisiya qoyuluşu nəzərdə tutulur:

(i) NAMA çərçivəsində nəzərdə tutulmuş bütün 35 CNG (sıxlaşdırılmış təbii qaz) doldurma məntəqəsinin tikintisi üçün texniki-iqtisadi əsaslandırmanın aparılması

(ii) Qazaxıstanın iqliminə və xüsusiyyətlərinə daha yaxşı uyğun gələn CNG doldurma məntəqələrinin dizaynının hazırlanması

(iii) CNG yüksək təzyiqli çənləri və digər avadanlıqlar üçün sınaq və sertifikatlaşdırma mərkəzinin tikintisi

(iv) Mütəxəssislərin təbii qaz sahələrində maarifləndirilməsi və təlimləndirilməsi (v) Bacarıqların artırılmasına dair ümumi proqram

223. Yumşaq component üçün tələb olunan maliyyənin ümumi məbləği 6.5 milyon ABŞ dollarıdır. Bu tədbirlər NAMA-nın uğuru və təbii qaza əsaslanan nəqliyyat sektorunun inkişafı üçün zəruridir. Onlar, ona görə də bu investisiya konsepsiyasına daxil edilmişdir. Yumşaq komponentlər daxili mənbələr hesabına və ya kreditlə maliyyələşdirilə bilər. Hər iki ssenari aşağıdakı maliyyə modelində təhlil olunur. Əlavə olaraq, yumşaq komponentlər qismən və ya tam şəkildə qrantlar və ya donorların texniki yardımları hesabına maliyyələşdirilə bilər. Bu

Əlavə 2 91

zaman, bu komponentin xərcini qrant şəklində əldə olunan vəsaitə uyğun olaraq azaltmaqla maliyyə modelində dəyişiklik etmək asandır.

224. Yumşaq komponentlərə invesitisiya yatırmadan, 10 CNG doldurma məntəqəsinin ümumi kapital xərci təxminə 18.9 milyon ABŞ dollarına bərabərdir. Yumşaq komponentlər daxil edildikdə, ümumi tələb olunan vəsait təxminə 25.4 milyon ABŞ dollarıdır. NAMA-nın Faza 1 və 2 üzrə maliyyələləşdirmə müraciətlərini nəzərə alaraq, sponsorlar tərəfindən kreditlərin ümumi xərclərə arzu olunan nisbəti (Cədvəl 3:) 62.5%-dir. Buna görə də, layihə sponsorları 15.9 milyon ABŞ dolları həcmində (yumşaq komponentlər tam daxil edilməklə) və ya 11.8 milyon ABŞ dolları həcmində (yumşaq komponentlər daxil edilmədən) 15 il müddətinə, 5 illik güzəşt müddəti (grace period) ilə kredit axtarırlar. CNG avadanlığının ömrü təxminə 15 ilə qədər məhdudlaşdığından, , KazTransGas Onimderi layihənin ümumi müddətinin 15 il olmasını nəzərdə tutur.

Cədvəl 3: KazTransGas tərəfindən NAMA-nın 1-ci və 2-ci Fazalar üçün Maliyyələşdirmə Müraciətləri

Faza İl Təsviri Ümumi Xərc

($)

O cümlədənDövlət

büdcəsi ($) Şəxsi capital

($)Beynəlxalqdonorlar ($)

12014–2015

Pilot bazara çıxış 10,425,000 180,000 6,890,000 3,255,000

22016–2018

CNG-nin orta və kiçik kommesiyasubyektləri üçün genişləndirilməsi

30,500,000 250,000 7,930,000 22,320,000

Source: Abt Associates analysis.

225. Hər bir ərazidə CNG tarifləri və təbii qazın satış qiymətləri ilə bağlı KazTransGaz ASC-nin proqnozlarından istifadə etməklə, kreditlər üçün nağd pul dövriyyəsinin təhlili (inflyasiya proqnozuna uyğun olaraq, 2026-cı ilə qədər spesifik rəqəmlər və 7% artım dərəcəsi) 29.86% daxili gəlir dərəcəsi və 3.307.706 ABŞ Dolları həcmində Xalis Gəlirin əldə olunacağını ortaya qoyur. Bu zaman KazTransGaz Onimderinin orta capital xərci olan 11.5% endirim dərəcəsi nəzərə alınır. Hər iki sadə və endirilmiş ödəmə müddətə dörd ildən az dövrü əhatə edir. Nominal və endirilmiş məbləğdə toplanmış nağd dövriyyə Şəkil 3-də verilmişdir.

92 Əlavə 2

Şəkil 3: 10 CNG Doldurma Stansiyasının Toplanmış Nağd Dövriyyəsi (Tam şəkildə kreditlə alınan Yumşaq Komponentlər daxil olmaqla)


226. Əyrinin qeyri-adi forması, 2024 və 2026 – 2028-ci illərdə toplanmış artımla, eləcə də nisbətən qısa müddətli ödəmə müddəti və Xalis Əldə olunan Gəlir arasında uyğunsuzluq CNG tarifləri və TransKazGas tərəfindən istifadə olunan təbii qazın xərci ilə bağlı proqnozların özünəməxsusluğunu əks etdirir.

227. Əgər kreditlər yumşaq komponentlərin bir hissəsini və ya heç bir hissəsini əhatə edərsə, layihənin iqtisadi səmərəliliyi pisləşəcək. When the project is forced to cover full cost of the soft component from its cash flow, the IRR decreases to 12.93% and NPV to $ 594,656 (see thecumulative cash flow in Figure 4). Simple payback period becomes more than 9 years, while thediscounted payback is over 14 years.

228. Alternativ olaraq, əgər yumşaq komponentlərin tam xərci üçüncü tərəflər (qrantlar, texniki yardım) tərəfindən əhatə olunarsa, layihənin iqtisadi göstəriciləri radikal şəkildə yaxşılaşır. Bu halda, daxili gəlir dərəcəsi 43.37%, xalis gəlir 3.6 milyon ABŞ Dolları olacaqdır, və həm sadə, həm də endirilmiş ödəmə müddəti üç ildən bir qədər çox olacaqdır (bax: nağd pul dövriyyəsi, Şəkil 5).

Əlavə 2 93

Şəkil 4: 10 CNG Doldurma Stansiyasının Toplanmış Nağd Dövriyyəsi (Yumşaq komponentlərə çəkilən xərc üçün hər hansı kredit nəzərdə tutulmadıqda)


Şəkil 5: CNG Doldurma Stansiyasının Toplanmış Nağd Dövriyyəsi (Tam şəkildə üçüncü Tərəflər tərəfindən maliyyələşdirilən Yumşaq Komponentlərlə)


94 Əlavə 2

H. Həssaslıq təhlili və Risklərin idarə olunması

229. Shymkent, Kyzyl-Orda, və Actobadan əldə olunan məlumatların təhlili göstərir ki, yanacaq doldurma məntəqələrinin iqtisadi nəticələri satılan CNG-nin həcmində dəyişiklik edilməsinə daha çox həssasdır. Bu tapşırıqlar, təəssüf ki, yanacaq dolduram operatorlarının birbaşa nəzarətində deyidir. Lakin, onlar müəyyən dərəcədə bir-birinə qarşı balanslaşdırıla bilər. Satış qiyməti aşağı olarsa, tək avtomobilin yanacaqla doldurulmasından əldə olunan gəlir azalır. Lakin, uzunmüddətli perspektivdə, CNG qiymətlərinin daha aşağı olması təbii qaz nəqliyyat vasitələrinə (NVG) tələbatı artıracaqdır. Nəticədə isə əhali və müəssisələrin böyük əksəriyyəti avtomobillərini təbii qaza keçirirlər ki, bu CNG yanacaq doldurma məntəqələrinin bazarda irəliləməsini təmin edəcəkdir.

230. CNG doldurma məntəqələrinin mənfəətliliyi təbii qazın topdansatış qiymətinə də həssasdır. Digər parametrlərin, məsələn elektrik enerjisinin qiymətinin layihənin iqtisadi baxımdan mümkünlüyünə təsirləri daha kiçikdir.

I. İcra ilə bağlı təşkilati məsələlər

231. Layihənin icra müddəti 15 ildir və 2016-cı ildə başlayır. Təklif olunan kredit ayırma sxeminə görə ilk üç yanacaq doldurma stansiyası 2016-cı ildə tikiləcəkdir, növbəti beçi 2016-2017-ci illərdə, və sonuncu ikisi isə 2017-2018-ci illərdə tikiləcəkdir.

232. KazTransGas Onimderi LLP, NAMA-da təbii qaz üzrə icraçı agentlik kimi layihənin icrası, hesabatının verilməsi, icraçı tərəfdaşlar arasında fəaliyyətlərin əlaqələndirilməsi üçün məsuliyyət daşıyacaqdır. KazTransGas Onimderi LLP-nin heyəti birbaşa KazTransGas ASC ilə ümumi idarəetmə və nəzarət, maliyyə vəziyyətinə baxış və invesitisiyalarının təsdiqi kimi məsələlərdə işləyəcəkdir.

233. KazTransGas Onimderi LLP JSC KazTransGaz üçün monitorinq hesabatını hazırlayacaq, daha sonra aşağıdakı aidiyyəti tərəflərə təqdim edəcəkdir:

(i) Dövlət Büdcəsindən vəsaitlərin istifadəsi ilə bağlı Maliyyə və İqtisadiyyat Nazirliklərinə (ii) UNFCCC-yə hesabatlar üçün beynəlxalq donorlara və Energetika Nazirliyinə (iii) Nəqliyyat sektorunda enerji səmərəliliyinin yaxşılaşdırılması ilə bağlı İnnovasiyaların

İnkişafı Nazirliyinə və “Enerjinin İnkişafı və Enerjiyə Qənaət İnstitutuna”.

J. Digər

234. Bu investisiya imkanı əsasən yanacaq doldurma infrastrukturunun qurulmasına və bacarıqların artırılmasına həsr olunur. Ona görə də o, birbaşa İEYQ emissiyalarının azalmasına gətirib çıxarmır. Bu investisiya imkanı, dolayı olaraq nəqliyyat sektorunda təbii qazdan istifadəni sürətləndirmək üçün NAMA-nın icrasını dəstəkləyir ki, bunun da nəticəsində İEYQ emissiyası 2025-ci ilə qədər hər il üçün 135,315 tСO2e-dan 1,766,574 tСO2e-a qədər azalacqdır (əldə olunan NAMA dəstəyindən asılı olaraq). Bu azalma əsasən dizel mühərrikli avtobusların və yük avtomobillərinin və benzin mühərrikli sərnişin avtomobillərinin CNG-dən istifadəyə keçməsinin nəticəsində yaranıb. Emissiya azalmaları RETA 8119-un 1-ci Nəticəsi üzrə Qazaxıstan üçün hazırlanmış milli enerji və nəqliyyat modellərində hesablanmışdır. Bu hesablama üçün metodologiya və emissiya faktorları Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda NAMA-lara dair TY-nın Hesabatında sənədləşdirilmişdir.

Əlavə 2 95

235. Təklif olunan investisiya imkanlarının reallaşdırılması aşağıdakı faydalara gətirib çıxaracaqdır:

(i) Hava çirklənməsinin azalması nəticəsində sağlamlıq vəziyyətinin yaxşılaşması (ii) Enerji təhlükəsizliyinin artırılması (iii) Gəlir və iş yerlərinin yaradılması (iv) Yanacaq xərclərinin azalmasına görə gəlirlərin artması (v) Yanacaq dəyişikliyi və nəqliyyat vasitələrində dəyişikliklə bağlı sahələrdə özəl sektorun

cəlbi və inkişafı (vi) Köhnəlmiş nəqliyyat parkının sürətli yenilənməsi və original avadanlıq istehsalçısından

təbii qaz nəqliyyat vasitələrinin idxal olunması. (vii) Nəhayət, yerli təbii qaz nəqliyyat vasitələrinin istehsalı potensialının, o cümlədən ixrac

məqsədləri üçün, inkişaf etdirilməsi.

96 Əlavə 2

RETA 8119 Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim Dəyişmələrinin İqtisadi Aspektləri: Təsirlərin Azaldılması Komponenti

İnvestisiyaya dair Konsepsiya Qeydi Tuyabuguzskaya SHP-nin (kiçik hidroenerji qurğusu) tikintisi

NAMA çərçivəsində: “ÖZBƏKİSTANDA KİÇİK HİDROENERJİ QURĞULARININ

QURAŞDIRILMASININ SÜRƏTLƏNDİRİLMƏSİ”

ABREVİATURA VƏ AKRONİMLƏR

AİB Asiya İnkişaf Bankı

HPP Hidro Enerji Qurğusu

IRR Daxili Gəlir Dərəcəsi

İEYQ İstilik Effekti Yaradan Qaz

İN İqtisadiyyat Nazirliyi

KTSRN Kənd təsərrüfatı və Su Resursları Nazirliyi

MN Maliyyə Nazirliyi

MHY Monitorinq, Hesabatvermə, və Yoxlama

NAMA Ölkə üzrə Müvafiq AzaldılmaTədbirləri

NPV Xalis Cari Dəyər

ÖH Özbəkistan Hökuməti

RETA Regional Texniki Yardım

SHP Kiçik Hidroenerji Qurğusu

tCO2e Karbon Dioksid Ekvivalentinin tonu

ÜƏET Ümumi Əsas Enerji Təchizatı

VALYUTA EKVİVALENTİ

(15/6/2015 tarixinə məlumat)

1 ABŞ$ = 2536.82 SUM

Əlavə 2 97

ÖZBƏKİSTANDA İNVESTİSİYA İMKANLARI

A. İnvestisiya imkanları

236. Bu konsepsiya qeydində təsvir olunan investisiya imkanları NAMA çərçivəsində təklif olunan investisiya proqramının bir hissəsini təşkil edir. NAMA çərçivəsində təklif olunan investisiya proqramının məqsədi Özbəkistanda kiçik miqyaslı hidro-enerjinin tətbiini sürətləndirməkdir. Bu hesabatda, kiçik hidroenerji qurğuları dedikdə ümumi quraşdırılmış gücü 30MV-dan az olan hidro qurğular nəzərdə tutulur. İnvestisiya Tuyabuguzskaya Kiçik Hidroenrji Qurğusunun (SHP) tikintisi üçün texniki və maliyyə yardımını təmin edəcəkdir. Bu qurğu Kənd təsərrüfatı və Su Resursları Nazirliyinin (KTSRN) yurisdiksiyasında olacaq və “Uzbekenergo” tərəfindən idarə olunacaqdır. 12.5 MV-lıq yeni SHP hər biri 6.25 MV generasiya tutumuna malik iki eyni vahiddən ibarət olacaqdır.

B. Qısa Məlumat

237. Özbəkistanın əhəmiyyətli dərəcədə yanacaq ehtiyyatları vardır. Lakin, təbii qaz və neftin ixrac resursları kimi potensial dəyərini nəzərə alaraq, ölkə enerji generasiyasında bərpaolunan enerjiyə keçid üçün səylər göstərir. Cədvəl 1-də göstərildiyi kimi, Özbəkistanın əhəmiyyətli bərpaolunan enerji ehtiyyatı, xüsusilə günəş və hidro enerji ehtiyyatları vardır. Bu qurğuların az xərclə, ətraf mühitə az təsir göstərməklə, xüsusilə yüksək keyfiyyətli enerji təchizatının problemli olduğu ucqar rayonlarda elektrik enerjisi istehsal etmək potensialı vardır.

Table 1: Özbəkistanda Potensial Bərpaolunan Enerji Resursları İstehsalı Resurs Annual Yield (billion kWh)

Biokütləa

3.5Hidroenerji

a20.9

Günəş enerjisia

2,055Külək enerjisi

a4.6

2010-cu ildə Ümumi Əsas Enerji Təchizatı (ÜƏET)

b 492

Mənbələr: a Hidrometeoroloji Xidmət Mərkəzi. 2008. BMT-nin İqlim Dəyişmələrinə dair Çərçivə Konvesiyası çərçivəsində Özbəkistan Respublikasının İkinci Milli Kommunikasiyası. http://unfccc.int/resource/docs/natc/uzbnc2e.pdfb Mənbə: Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, Nazar Biznes və Texnologiya MMC (2015b).

238. Hazırda, hidroenerji ümumi elektrik enerjisi generasiyasının 15%-dən azını təşkil edir. Kiçik hidro enerji qurğuları ümumi hidro elektrik enerjisi istehsalının 15%-dən az hissəsini, ümumi enerji istehsalının isə 1.5%-dən az hissəsini təşkil edir. Özbəkistanda hidroenerji istehsalı üçün texniki potensial illik təxminən 20.9 milyard kvs müəyyən edilmişdir. Hazırda, bu rəqəmin yalnız dörddə birində istifadə olunur. İstifadə olunmayan potensialın təxminən üçdə biri kiçik hidroenerji qurğularının uyğun həll variant hesab olunduğu kənd təsərrüfatı infrastrukturu ilə bağlıdır (yəni, suvarma kanalları və su saxlama qurğuları). Ən azı 1,100 kiçik çay üzərində, 42 su anbarında və 98 əsas suvarma kanallarında iqtisadi baxımdan səmərəli kiçik hidro enerji qurğuları qurmaq üçün potensial vardır.1

C. Kiçik hidroenerji qurğuları üçün siyasət, institusional və tənzimləyici baza

239. Hidrpenerji generasiyası ilə iki dövlət qurumu məşğul olur: Özbəkistan Hökumətinin birbaşa nəzarətində olan “Uzbekenergo” Dövlət Açıq Səhmdar Cəmiyyəti və Kənd təsərrüfatı və Su

1 UNESCO, 2010. Mərkəzi Asiyada Bərpaolunan Enerji Mənbələrindən İstifadə.

http://www.un.org.kg/index2.php?option=com_resource&task=show_file&id=14722

98 Əlavə 2

Resursları Nazirliyinin (KTSRN) nəzarətində və yurisdiksiyasında olan “Uzsuvenergo” xüsusi müəssisəsi. Uzbekenergo təbii su axınları və su anbarları üzərində olan bütün hidroenerji qurğuları üçün cavabdehlik daşıyır. Uzsuvenergo ASC-yə suvarma kanalları və digər kənd təsərrüfatı infrastrukrunda hidroenerji qurğularının tikintisi və fəaliyyəti tapşırılmışdır.

240. 2015-ci ilin may ayının 5-də Özbəkistan Prezidenti İ.Kərimov “2015-2019-cu illər ərzində İqtisadi və Sosial sferada Enerji intensivliyinin aşağı salınması və Enerji baxımdan səmərəli texnologiya və sistemlərin həyata keçirilməsinə dair Tədbirlər Proqramı” haqqında 2343 saylı Qərar imzalamışdır. Qərarın birinci paraqrafında, bərpaolunan enerjinin əhəmiyyəti vurğulanır. İkinci paraqrafda, 33 tədbirlə bağlı Yol Xəritəsi təsdiq olunur. Yox xəritəsinin 20-ci bəndində İqtisadiyyat, Maliyyə, Kənd təsərrüfatı və Su Resursları, Uzbekenergo və “Hidrolayihə” İnstitutuna 2016-2020-ci illər üçün Hidroenerjinin İnkişafına dair Dövlət Proqramını hazırlamaq tapşırılır. Proqram 2015-ci ilin üçüncü rübünə qədər təsdiqlənməlidir. Proqramın Uzbekenergo tərəfindən hazırlanmış mövcud layihəsində ümumi gücü 2,512 MV-a bərabər olan 76 yeni Hidro enerji qurğularının tikintisi və mövcud potensialı 1,973 MV-a çatdıra biləcək 33 mövcud hidroenerji qurğularının rehabilitasiyası nəzərdə tutulur.

241. Bu yaxınlarda Kənd təsərrüfatı və Su Resursları Nazirliyi tərəfindən 2015-2030-cu illər üçün Kiçik Hidroenerji qurğularının inkişafına dair yeni proqram işlənib hazırlanmışdır. Proqram hazırda Hökumət daxilində müvafiq qurumları rəyinin əldə edilməsi prosesindədir. Bu yeni proqram ümumi gücü 210 MV-a bərabər olan 19 kiçik hidroenerji qurğularının quraşdırılmasını nəzərdə tutur ki, bunun üçün də 727.2 milyon ABŞ dolları investisiya tələb olunur. 2343 saylı qərarın qəbul olunması və Yol xəritəsinin təsdiqlənməsi ilə, bu proqram 2016-2020-ci illərdə hidroenerjinin inkişafına dari daha geniş proqramın bir hissəsi olacaqdır.

D. Kiçik Hidroenerji qurğularının tikintisini sürətləndirmək üçün təklif olunan NAMA

242. Özbəkistanın kiçik hidroenerji qurğularının təşviqinə və bərpaolunan enerji təchizatına təkrar önəm verməsinə dəstək olaraq, Asiya İnkişaf Bankı (AİB) İqtisadiyyat Nazirliyi, Kənd Təsərrüfatı və Su Resursları Nazirliyi, Uzbekenergo və digər tərəfdaşlarla NAMA-ların tərtib olunması istiqamətində birgə işləmişdir. Bu əməkdaşlıq Özbəkistanda kiçik hidroenerji qurğularının tikintisinin sürətləndirilməsinə kömək edəcəkdir.

243. Bu NAMA-nın məqsədi invesitisiyaların artırılması, bacarıqların inkişaf etdirilməsi və institusional rolları aydınlaşdırılması, eləcə də hüquqi və tənzimləyici normaların təkmilləşdirilməsi ilə hökumətin kiçik hidro enerji qurğularının tikintisi və rehabilitasiyası təşəbbüslərini dəstəkləməkdir. NAMA onun icrasına mane olan boşluqları təhlil və ətraflı müəyyən etməklə hökumətin planlarını tamamlayacaqdır. Bura kiçik hidro qurğuların qiymətləndirilməsi, planlaşdırılması və tikintisi üçün tələb olunan texniki bacarıqların yaxşılaşdırılması, eləcə də dövlət və özəl kapitaldan planlaşdırılan hidroenerji potensialının istifadə olunmasını sürətləndirmək üçün müvafiq tədbirlərin icrası daxildir

244. Bu NAMA-nın 2030-cu ilə qədər İEYQ emissiyasını hər il üçün təxminən 862,529 tCO2eazaldacağı gözlənilir.

E. İnvesitisya İmkanlarına dair qısa məlumat

245. Tuyabuguzskaya SHP üçün bu konsepsiya qeydində təsvir olunan investisiya imkanı NAMA çərçivəsində təklif olunan investisiya proqramının bir hissəsidir. Təklif olunan Tuyabuguzskaya SHP KTSRN-nin yurisdiksiyasına aiddir və Uzsuvenegronun ən əsas

Əlavə 2 99

prioritetlərində biridir. Beləliklə, onun 2016-2020-ci illərdə Hidro Enerjinin İnkişafına dair Dövlət Proqramına daxil edilməsi demək olar ki, qətiləşmişdir.

246. Tuyabuguzskaya SHP-yə investisiya Tuyabuguzskaya SHP-nin tikintisi üçün texniki və maliyyə yardımını təmin edəcəkdir. Layihə pilot araşdırma rolunu oynayacaq və digər kiçik hidro qurğuların tikintisi və planlaşdırılmasında faydalı olacaqdır.

F. Texniki Parametrlər

247. SHP üçün təklif olunan yer Daşkənd Oblastının Srednechirik rayonunda Tuyabuguz Su Anbarıdır. Bu yer Daşkəndin cənubunda 20 mil məsafədə yerləşir (bax Şəkil 1).

248. Tuyabuguzskaya SHP “bənddən aşağı” yanaşmasına uyğun olaraq inşa olunacaqdır, yəni, enerji mərkəzi mövcud bənddən aşağıda tikiləcəkdir. Bəndin başı 26 metr olacaq, nominal su axını isə 55 m3/saniyə təşkil edəcəkdir. Bu isə 12.5 MV gücündə SHP-nin tikintisinə icazə verəcəkdir. SHP hər biri 6.25 MV enerji istehsal etmək gücündə olan iki eyni vahiddən ibarət olacaqdır.

249. SHP Tuyabuguz Su Anbarı yaxınlığındakı suvarma üçün buraxılan sudan istifadə edəcəkdir. Bununla, enerji qurğusunun işi suvarma sisteminə ehtiyaca görə müəyyən ediləcəkdir. Gözlənilən orta yük faktoru il ərzində 3,322 saat təşkil edir və orta illik enerhi istehsalı 41.8 milyon kVs olacaqdır.

250. Zəruri tikinti və bənd modifikasiya işləri aşağıdakılardır:

(i) Su qapılarının yığılması (ii) Turbin(iii) Enerji mərkəzi (iv) Su buraxma kanalı (v) Nəzarət avadalığına malik kənar blok (vi) Paylayıcı şəbəkəyə birləşmələr

Şəkil 1: Tuyabuguz Su Anbarı

Qeydlər: Aşağıda sağdakı şəkildə əsas kanal və sağda (kiçik) suvarma sistemini qidalandıran su buraxılan hissəs göstəliri. Bu su buraxılan hissə SHP-nin tikintisi üçün istifadə olunacaqdır. Mənbə: Uzsuvenergo

100 Əlavə 2


251. Layihənin ümumi dəyəri 19.8 milyon ABŞ Dollarıdır ki, bunun da 9.84 milyon dollarını avadanlıq xərcləri təşkil edir.2

252. Uzsuvenergo bu xərcin 85%-ni (16.8 milyon ABŞ dolları) kredit şəklində götürməyi nəzərdən keçirir. Nəzərə alsaq ki, Uzsuvenergo bu yaxınlarda oxşar şərtlərlə AİB-dan maliyyə əldə edib, o zaman 5 illik güzəşt müddəti (grace period) və 3% və ya bir qədər çox faiz dərəcəsinə malik 15 illik kredit götürə bilər. Bu isə, bütün zəruri haqqları və maliyyə xərclərini hesabladıqdan sonra 4.31% faiz dərəcəsi deməkdir.

253. Uzsuvenergo üçün mövcud elektrik enerjisi tarifləri ilə (0.038 ABŞ $), layihə iqtisadi baxımdan özünü doğrultmayacaq. Bu tarifdə elektrik enerjisi satışından əldə olunan ümumi gəlir, itki və fəaliyyət xərclərini hesablamandan, 1.54 milyon ABŞ$-a bərabər olur. Lakin, təkcə kreditin ödəmə məbləği (yenə, faiz və digər maliyyə xərclərini hesablamadan) 1.68 milyon ABŞ$-dır. Layihəni iqtisadi baxımdan mümkün etmək üçün, NAMA çərçivəsində həlli nəzərdə tutulan əngəllərin bəziləri yerinə yetirilməlidir. Ən önəmlisi, tariflər qaldırılmalıdır. Bu, birdəfəlik və ya kreditlərin ödənişi zamanı (2030-cu ilə qədər) yerinə yetirilə bilər.

254. Şəkil 2-də göstərilən ssenari 1-də 2018-2030-cu illər ərzində eyni tariflərin 0.09/kVs ABŞ $-a qədər artırılması verilir. Bu ssenaridə cədvəl üzrə və layihənin ümumi ödəmə müddəti üzrə ödənişlər 12.5 il təşkil edir.

255. Şəkil 2-də göstərilən 2-ci ssenaridə yalnız xərclərin ödənilməsi üçün normalaşdırılmış tariflərin ödənişi göstərilir. Bu halda, kreditin ödənməsindən sonra uzunmüddətli tariff mövcud səviyyədən aşağı salına bilər (0.015/kVs ABŞ $-a qədər). Lakin, bu ssenaridə tariff ilk illərdə 1-ci ssenaridəki kimidir və layihənin icrasından hər hansı gəlir əldə olunmur

256. 1-ci ssenariyə və 30 illik layihə müddətinə əsasən, Tuyabuguzskaya SHP-nin daxili gəlir dərəcəsi (İRR) 11.86%-dir. 10% endirilmiş dərəcələrlə, Xalis Əldə olunan Gəlir 0.675 milyon ABŞ $-a bərabər olur.

2 Nominal xərclər formasında ifadə olunub.

Əlavə 2 101

Şəkil 2: Tuyabuguzskaya SHP üçün tarif ssenariləri

Mənbə: Abt Associates tərəfindən aparılmış təhlil.

257. Tuyabuguzskaya SHP-nin iqtisadi səmərəliliyini artırmaq üçün bu ssenariyə bəzi potensial düzəlişlər edilə bilər:

(i) Hazırki maliyyə təhlili SHP-nin orta işləmə xərclərinin və KTSRN tərəfindən kiçik hidroenerji qurğularında istifadə olunan elektrik enerjisinin təxmini hesablanmasına və ekspertlər tərəfindən əlavə xərclərin hesablanmasına əsaslanır. Hər bir xərc kateqoryasında ayrı-ayrı sahələrin xərclərini təhlil etmək üçün texniki-iqtisadi əsaslandırmaya və optimallaşdırma və xərclərin azaldılması imkanlarının olub-olmadığını müəyyənləşdirməyə ehtiyac olacaqdır.

(ii) Tuyabuguzskaya SHP-nin əldə olunan enerjinin bir MV-na qoyulan investisiyanın məbləğinə görə təxmini hesablanmış xərci KTSRN-nin Kiçik Hidro Enerji Qurğuları Proqramında göstərilən bütün kiçik hidro enerji qurğularının ən aşağı xərcinə bərabərdir (yəni, 1.6 M/MV ABŞ $). Beynəlxalq xərclərə əsasən (2 M/MV $ - 4 M/MV $ arasında dəyişir (İƏİT/BEA, 2010) bu rəqəm aşağıdır. 3 Lakin, mövcud bənd və hidro-texniki infrastrukturu özündə əks etdirən və yeni tikinti və ya düzəlilər üçün məhdud ehtiyaca malik olan xüsusi layihə sahəsi üçün az xərcli texniki həll variant uyğun olardı və təhlil olunmalıdır.

(iii) The Tuyabuguzskaya SHP kiçik müəssisə hesab olunur və sadələşdirilmiş vergi sxeminə cəlb edilmişdir. Yəni, satılan məhsullardan əldə olunan ümumi gəlirə qarşı 5% həcmində vahid vergi çıxılır (elektrik enerjisi ilə bağlı). Bu xüsusi vergi növü Tuyabuguzskaya SHP üçün faydalı olmaya bilər, çünki belə vergi əsasən kiçik müəssisələr üçün nəzərdə tutulur və bir neçə ildən sonra kreditlər ödənəndə, SHP çox az və ya heç bir mənfəət olmadan işləyəcək, ona görə də gəlir vergisinin tutulmasına

3 İƏİT/BEA, 2010. Bərpaolunan Enerjinin Əsasları: Hidroenerji.

http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/hydropower_essentials.pdf

102 Əlavə 2

cəlb edilməyə bilər. Tuyabuguzskaya SHP habelə köhnəlmə və digər xərcləri çıxa bilər. Əgər kiçik müəssisə təyinatı seçim variantlarından biri olarsa, və Tuyabuguzskaya SHP-nin vergi rejimlərindən birini seçmək imkanı olarsa, bu seçim nağd dövriyyə təsir edəcək və ona görə də optimallaşdırılmalıdır.

(iv) Tuyabuguzskaya SHP-nin hesablanmış illik fəaliyyət xərcləri (1.2 milyon ABŞ dolları) inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün səciyyəvi olan kiçik hidro enerji qurğularının orta xərcindən (1 milyon ABŞ Dolları) bahadır (İƏİT/BEA, 2010). 4 Tam texniki-iqtisadiəsaslandırma və NAMA-nın icrası nəticəsində heyətin təlimləndirilməsi bu fəaliyyət xərclərinin nisbətən az hesablanmasını ortaya qoya bilər.

258. 1-ci ssenari çərçivəsində Layihənin nağd pul dövriyyəsi Şəkil 3-də verilmişdir.

Şəkil 3: Tuyabuguzskaya SHP üçün toplanmış Nağd Pul Dövriyyəsinin Proqnozu

Mənbə: Abt Associates tərəfindən aparılmış təhlil.

H. İcra ilə bağlı məsələlər

259. KTSRN-nin kiçik hidro enerji qurğularının təşviqi proqramında 2015-ci il layihənin icrası üçün birinci il kimi seçilmişdir. Lakin realistik olaraq, kreditlərin ayrılması və real tikinti və quraşdırma işləri ən tex halda 2016-cı ildə başlaya bilər. SHP ilk dəfə 2019-cu ildə şəbəkəyə qoşulacaq və elektrik enerjisini satmağa başlayacaq. Bu tarixdən əvvəl, layihəyə hər hansı gəlir gəlməyəcək. Layihə 30 illik müddətə nəzərdə tutulub və 2046-cı ildə bitəcək.

260. Layihənin icrası onu daha sonra idarə edəcək Uzsuvenegro tərəfindən həyata keçiriləcəkdir. Yekun dizayn və düzəlişlər Hidrolayihə dizayn institu tərəfindən yerinə yetiriləcəkdir. Bu institute Kiçik Hidro Enerji Qurğularının Tətbiqi Proqramının hazırlanmasında iştirak etmişdir.

4 İƏİT/BEA, 2010. Bərpaolunan Enerjinin Əsasları: Hidroenerji.

http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/hydropower_essentials.pdf

Əlavə 2 103

I. Həssaslıq təhlilləri və Risklərin İdarə olunması

261. Tuyabuguzskaya SHP-in təxmini hesablanmış nağd pul dövriyyəsinin sadələşdirilmiş həssaslıq təhlili göstərir ki, xərc modelində hər hansı ciddi neqativ dəyişikliyin edilməsi layihəyə problem yarada bilər (Cədvəl 2). Ən həssas parametrlər, təbii olaraq, tariff və ümumi elektrik enerjisi istehsalıdır: onlardan hər hansı birində +- 10% civarında dəyişiklik layihənin daxili gəlir dərəcəsində +33% və ya -31% dəyişikliyə, eləcə də 10%-lik endirim dərəcəsi ilə xalis əldə olunan gəlirdə + -203% dəyikliyə səbəb olacaqdır.

262. Layihə eyni zamanda ümumi investisiya xərclərinə çox həssasdır. Belə ki, 10% tərpəniş layihənin daxili gəlir dərəcəsində +34% və ya -27% dəyişikliyə, eləcə də xalis əldə olunan gəlirdə +-183% dəyişikliyə səbəb olacaqdır. Digər tərəfdən, mənfəət vergisində və ya itkilərin səviyyəsində 10%-lik dəyişiklik daxili gəlir dərəcəsində yalnız 3% və ya 2% dəyişikliyə, xalis gəlirdə isə müvafiq olaraq 16% və ya 10% dəyişikliyə səbəb olacaqdır.

Cədvəl 2: Tuyabuguzskaya SHP-nin İnvestisiya İmkanlarının Həssaslığına dair Təhlil Parametr

(+- 10%-ə qədər dəyişiklik) Nəticədə dəyişiklik(%) Həssaslıq

IRR (daxili gəlirdəcəsəi), %

NPV (xalis əldəolunan gəlir), $

IRR, % NPV , %

Tarif +3.914 or -3.677 +- 1,370,250 +-32 +-203Ümumi elektrik enerjisi isehsalı +3.914 or -3.677 +- 1,370,250 +-32 +-203

Ümumi investisiya xərci +4.032 or -3.202 +- 1,235,250 +-31 +-183

Faiz dərəcəsi +- 0.712 +- 249,750 +-6 +-37

Mənfəət vergisi +- 0.356 +- 108,000 +2.5 +-16

İtkilərin səviyyəsi +- 0.356 +- 67,500 +-1.5 +-8

Qeyd: 10%-lik endirim dərəcəsi nəzərə alınır Mənbə: Abt Associates tərəfindən aparılmış təhlili.

263. Layihə kredit şərtlərində nisbətən daha az həssasdır. Belə ki, faiz dərəcələrində 10%-lik dəyişiklik daxili gəlir dərəcəsində 6%, xalis əldə olunan gəlirdə isə 37% dəyişikliyə səbəb olur. Özbəkistan Milli Bankının marjası və təminatsız zəmnət haqqlarına eyni dəyişikliyin edilməsi, eynilə az təsirə səbəb olur – daxili gəlir dərəcəsində 1-2%, əldə olunan xalis gəlirdə isə 6%-10% dəyiikliyə səbəb olur.

264. Bu rəqəmlər göstərir ki, kiçik vergi endirimlərinin edilməsi və ya investisiya kreditləri üçün ödənişsiz dövlət zəmanətinin təmin edilməsi layihənin iqtisadi baxımdan mümkünlüyünə hər hansı təsir etməyəcəkdir. Digər tərəfdən, idxal olunan avadanlıqlara vergi rüsumlarının aradan qaldırılmasının, xüsusilə avadanlıq xərcləri ümumi xərclərdə əhəmiyyətli paya malik olarsa, mühim müsbət təsirləri ola bilər. Bu yanaşma, SHP-nin yeni bəndin, qapıların və ya kanalların tikintisinin tələb olunmadığı mövcud hidro-texniki infrastruktrun əsasında tilkilməsi zamanı daha münasibdir.

265. Avadanlıq xərcinin çoxalması riski dəqiq dizayn və tam əhatəli texniki-iqtisadi əsaslandırma aparmaqla, təchizatçılar üçün rəqabətə əsaslanan tenderlər keçirməklə və qalib ilə müvafiq alış müqaviləsi imzalamaqla (zədələnməyə görə böyük likvid öhdəliklər və zəmanət haqqında maddələr daxil etməklə) aradan qaldırıla bilər. Tikintinin yubanması və xərclərin artması riskləri də eyni qaydada həll edilə bilər. Tikinti işləri qismən daxili müəssisələr tərəfindən həyata keçiriləcəyindən Uzsuvenergonun burada daha çox nəzarəti ola bilər. Tariflərdəki dəyişikliklərlə bağlı risklər nisbətən şəffaf və proqnozlaşdırıla bilən. Elektrik enerjisi istehsalında dəyişiklik riski ən çətin idarəolunan risk hesab olunur, çünki o daha çox hidroloji vəziyyətdən, eləcə də kənd təsərrüfatı sənayesinin suvarma ehtiyaclarından asılıdır. Tuyabuguzskaya SHP-də enerji generasiyası (istehsalı) Tuyabuguz Su Anbarının suvarma funksiyası ilə müqayisədə ikinci

104 Əlavə 2

dərəcəli hesab olunursa, bu zaman belə riskləri proqnozlaşdırmaq üçün heç də çox iş görməyə ehtiyac yoxdur.

J. Digər

266. Tuyabuguzskaya SHP (kişik hidroenerji qurğususu) ilə istehsal olunan enerji milli şəbəkəyə qoşulacaq və yerli enerji təchizatını artırmaq üçün istifadə ediləcəkdir.

267. Elektrik təchizatına etibarın yaxşılaşması kənd təsərrüfatı istehsalının artması, kiçik və orta sahibkarlığın genişlənməsi imkanlarının çoxalması, məktəb, klinika, kiçik biznes, yerli işıqlandırma xidmətləri, kommunikasiya və hava keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması vasitəsilə yüksək yaşayış səviyyəsinin təmin edilməsinə gətirib çıxaracaqdır. Digər faydalara kiçik hidro enerji qurğularının tikintisi və fəaliyyəti zamanı yeni iş yerlərinin yaradılması daxildir.

268. Sosial və ətraf mühit faydaları milli iqtisadiyyata aid faydalardır, məsələn elektrik enerjisi generasiyası üçün təbii qazdan istifadəyə qənaət edilməsi. 30 il işlədikdən sonra Tuyabuguzskaya SHP təxminən 405M kub metr təbii qaza qənaət edəcəklər ki, bu da xarici bazarlarda satıla bilər. Təbii qazdan istifadənin elektrik enerjisi ilə əvəz olunması ilə, Tuyabuguzskaya SHP By displacing the use of natural gas for electricity generation, the Tuyabuguzskaya SHP il ərzində 22,238 tCO2eemissiyasının azaldılmasına gətirib çıxaracaqdır.5

5 BMT Çərçivə Konvensiyası, Təmiz İnkişaf Mexanizmi. 2013b. ASB0003. Standartlaşdırılmış Baza: Özbəkistan

Respublilkası üzrə Şəbəkə Emissiya Faktoru. Versiya 01.0 https://cdm.unfccc.int/methodologies/standard_base/Standardized_Baseline_PSB005_ver01.0.pdf

105 Əlavə 3

ƏLAVƏ 3: İSTİNADLAR

Abt Associates. 2014. Seminar Xülasəsi: Azərbaycan üzrə Milli Hazırlıq Seminarı. Bakı, Azərbaycan. Yanvar 2014. RETA 8119: Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim Dəyişmələrinin İqtisadi Aspektləri—Təsirlərin Azaldılması Komponenti. Vaşinqton, D.C.; Abt Associates. 2014.

Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, və Nazar Biznes və Texnologiya, MMC. 2014a. “RDTA–8119 REG: Mərkəzi və qərbi Asiyada İqlim Dəyişmələrinin İqtisadi Aspektləri — Təsirlərin Azaldılması Variantlarına dair Komponent: Aralıq Hesabat.”

———. 2014b. “RDTA–8119 REG: Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim dəyişmələrinin iqtisadi aspektləri — Azaldılma tədbirlər üzrə məsləhətçinin hazırlıq hesabatı.”

Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühir İnstitutu, və Nazar Niznes və Texnologiya MMC (2015a). “Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda İqlim Dəyişmələrinin İqtisadi Aspektləri: Ölkə üzrə Müvafiq Təsirazaltma Tədbirlərinə dair Hesabat.” Texniki Yardım Məsləhətçisinin Hesabatı, TA8119-REG Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim Dəyişmələrinin İqtisadi Aspektləri – Təsirazaltma Komponenti (Avqust 2015)

Abt Associates, Stokholm Ətraf Mühir İnstitutu, və Nazar Niznes və Texnologiya MMC (2015b). “Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda İqlim Dəyişmələrinin İqtisadi Aspektləri: Enerji və Nəqliyyat Sektorlarında İEYQ Emissiyalarının Azaldılmasının İqtisadi Aspektləri.” Texniki Yardım Məsləhətçisinin Hesabatı, TA8119-REG Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim Dəyişmələrinin İqtisadi Aspektləri – Təsirazaltma Komponenti (Avqust 2015)

Qazaxıstanın Daxili İşlər Nazirliyinin İnzibati Polis Komitəsi. 2015. “Qazaxıstanda Avtomobillərin electron məlumat bazasında qeydiyyatı, 1990 – 2014 üçün.”

Qazaxıstanın Statistika Agentliyi. 2001. “Qazaxıstanda qiymətlər 1991-2000.” ———. 2003. “Qazaxıstan Respublikasının Milli Hesabları, 1996-2001, İllik statistik nəşr.” ———. 2008. “Qazaxıstan Respublikasının Milli Hesabları, 2002-2006, İllik statistik nəşr.” ———. 2012. “Transport in Kazakhstan 2007-2011, Statistical Yearbook.”——— 2013a. “Express Information Number E-05-03 / 454 of 27 December 2013.”

http://www.stat.gov.kz/faces/wcnav_externalId/homeNationalAccountIntegrated?_afrLoop=422569088736733&_afrWindowMode=0&_afrWindowId=1a0gpmymwj_46#%40%3F_afrWindowId%3D1a0gpmymwj_46%26_afrLoop%3D422569088736733%26_afrWindowMode%3D0%26_adf.ctrl-state%3D1a0gpmymwj_62.

———2013b. “National Accounts of the Republic of Kazakhstan for 2007-2011, StatisticalYearbook.”

———2013c. “National Accounts of the Republic of Kazakhstan: Statistical Yearbook in theKazakh and Russian Languages.” stat.gov.kz.

———2013d. “Prices and Tariffs on Industrial Production Services in the Republic ofKazakhstan.”

———2013e. “Statistical Bulletin ‘Housing and Communal Services of the Republic ofKazakhstan.’”

———2013f. “Transport in the Republic of Kazakhstan, Statistical Yearbook 2013 Release.”Al-Alawi, Baha M., and Thomas H. Bradley. 2013. “Review of Hybrid, Plug-in Hybrid, and

Electric Vehicle Market Modeling Studies.” Renewable and Sustainable Energy Reviews21: 190–203. doi:10.1016/j.rser.2012.12.048.

Aliyev, Fegan. 2013. “Azerbaijan National Case Study for Promoting Energy EfficiencyInvestment: An Analysis of the Policy Reform Impact on Sustainable Energy Use inBuildings.” United Nations Economic Commission for Europe.

Aliyev, Issa. 2015. “Total Inventory Rev 2810.”Argonne National Laboratory. 2015. “The Greenhouse Gases, Regulated Emissions, and

Energy Use in Transportation (GREET) Model Version 1.2.0.11312.”

106 Əlavə 3

https://greet.es.anl.gov/.Asian Development Bank. 2008. “AZE: Proposed Azerenergy Open Joint-Stock Company

Power Transmission Enhancement Project: Design and Monitoring Framework.”http://adb.org/sites/default/files/projdocs/2008/42085-AZE-DMF.pdf.

———2011. “Energy Efficiency Initiative Kazakhstan RETA 6501-REG: Expanding theImplementation of the Energy Efficiency Initiative in Developing Member Countries.”

______2011b. Key Indicators for Asia and the Pacific 2014, 45th Edition. Manila.———2014. “TA 7274 Wind and Solar Atlas and Investment Plan Azerbaijan.”_____ 2014b. Overview of LIBOR-based Loans: Sovereign and Sovereign-Guaranteed

Borrowers. Institutional Document. January 2014.http://www.adb.org/documents/overview-libor-based-loans-sovereign-and-sovereign-guaranteed-borrowers

Association of Kazakhstan Auto Business. 2014. “Automotive Market in Kazakhstan: IndustryOverview 2013.”

Avtopolis Plus. 2008. “Settlement Instruction (technique) on the Inventory of Pollutant Emissionsfrom Motor Vehicles in the Territory of the Largest Cities.”

AzerEnerji. 2014a. “Energy Production.”http://www.azerenerji.gov.az/index.php?option=com_content&view=article&id=91&Itemid=112&lang=en.

———2014b. “Enerjinin Istehsalı.” http://www.azerenerji.gov.az/index.php?option=com_content&view=article&id=91&Itemid=112.

Azernews News Agency. 2013. “Network of CNG Fueling Stations to Be Opened in UzbekistanThis Year,” July 8. http://www.azernews.az/region/56443.html.

Bhattacharyya, Subhes C. 2011. “Integrated Analysis of Energy Systems.” In EnergyEconomics, 393–416. Springer London. http://link.springer.com/chapter/10.1007/978-0-85729-268-1_17.

Bibipedia.info. 2014. “Encyclopedia Cars, All Brands of Cars - Bibipedia.”http://www.bibipedia.info/.

Bond, Tami C., David G. Streets, Kristen F. Yarber, Sibyl M. Nelson, Jung-Hun Woo, andZbigniew Klimont. 2004. “A Technology-Based Global Inventory of Black and OrganicCarbon Emissions from Combustion.” Journal of Geophysical Research: Atmospheres109 (D14): n/a – n/a. doi:10.1029/2003JD003697.

BP. 2014. “BP Statistical Review of World Energy 2014.”http://www.bp.com/en/global/corporate/about-bp/energy-economics/statistical-review-of-world-energy/statistical-review-downloads.html.

Bunch, David S., Mark Bradley, Thomas F. Golob, Ryuichi Kitamura, and Gareth P. Occhiuzzo.1993. “Demand for Clean-Fuel Vehicles in California: A Discrete-Choice StatedPreference Pilot Project.” Transportation Research Part A: Policy and Practice 27 (3):237–53. doi:10.1016/0965-8564(93)90062-P.

Centre of Hydrometeorological Service. 2008. “Second National Communication of the Republicof Uzbekistan under the United Nations Framework Convention on Climate Change.”http://unfccc.int/resource/docs/natc/uzbnc2e.pdf.

Delphi Automotive. 2012. “Worldwide Emissions Standards Passenger Cars & Light DutyTrucks.” https://delphi.com/pdf/emissions/Delphi-Passenger-Car-Light-Duty-Truck-Emissions-Brochure-2012-2013.pdf.

DosHon LLC. 2015. “The Cost of Maintenance of Honda Cars in Almaty.”http://doshon.kz/service/reglament_to.

Dzhaylaubekov, E.A. 2010. “Calculation and Analysis of Emissions of Harmful Pollutants fromMotor Vehicles in the Ambient Air in the Republic of Kazakhstan.” KazATC.

———2014. “Meeting with ADB RETA-8119 Team, 12/01/2014 in Astana.”

Əlavə 3 107

Edenhofer, Ottmar, Ramón Pichs Madruga, Y. Sokona, United Nations EnvironmentProgramme, World Meteorological Organization, Intergovernmental Panel on ClimateChange, and Potsdam-Institut für Klimafolgenforschung, eds. 2012. Renewable EnergySources and Climate Change Mitigation: Special Report of the Intergovernmental Panelon Climate Change. New York: Cambridge University Press.

Energy Charter Secretariat. 2013. “In-Depth Review of the Energy Efficiency Policy ofAzerbaijan.”

Ergonomika. 2011. “Отчет по энергоаудиту Объект: жилой многоквартирный дом. Адрес: г. Караганда ул. Мустафина 26.”

European Union, 2015. Final Report Summary - PROMITHEAS-4 (Knowledge transfer andresearch needs for preparing mitigation/adaptation policy portfolios).http://cordis.europa.eu/result/rcn/153387_en.html

European Commission JRC Joint Research Centre. 2015a. “CO2 Time Series 1990-2013 perRegion/country.” http://edgar.jrc.ec.europa.eu/overview.php?v=CO2ts1990-2013.

———. 2015b. “GHG (CO2, CH4, N2O, F-Gases) Emission Time Series 1990-2012 perRegion/country.” http://edgar.jrc.ec.europa.eu/overview.php?v=GHGts1990-2012.

European Commission JRC Joint Research Centre, and Netherlands EnvironmentalAssessment Agency. 2010. “Emissions Database for Global Atmospheric Research(EDGAR) Version 4.1.” http://edgar.jrc.ec.europa.eu/.

European Environment Agency. 2007. “EMEP/CORINAIR Emission Inventory Guidebook -2007.” 16/2007. http://www.eea.europa.eu/publications/EMEPCORINAIR5.

Ewing, Gordon O., and Emine Sarigöllü. 1998. “Car Fuel-Type Choice under Travel DemandManagement and Economic Incentives.” Transportation Research Part D: Transport andEnvironment 3 (6): 429–44. doi:10.1016/S1361-9209(98)00019-4.

FAO Regional Office for Europe and Central Asia. 2012. Assessment of the Agriculture andRural Development Sectors in Eastern Partnership Countries: the Republic ofAzerbaijan. Budapest. Accessed at:http://www.fao.org/docrep/field/009/aq671e/aq671e.pdf

Findsen, Jette. 2015. “Samukh Agro-Industrial Complex Capacities,” May 17.Goulder, Lawrence H., and Andrew R. Schein. 2013. “Carbon Taxes versus Cap and Trade: A

Critical Review.” Climate Change Economics 4 (3): 1350010.doi:10.1142/S2010007813500103.

Government of Azerbaijan. 2014. The First Biennial Updated Report of the Republic ofAzerbaijan to the UN Framework Convention on Climate Change, Baku, 2014.http://unfccc.int/resource/docs/natc/aze_bur1_eng.pdf

Greene, David L., K.G. Duleep, and Walter McManus. 2004. “Future Potential of Hybrid andDiesel Powertrains in the U.S. Light-Duty Vehicle Market.” Oak Ridge NationalLaboratory.http://cta.ornl.gov/cta/Publications/Reports/ORNL_TM_2004_181_HybridDiesel.pdf.

Gurbanov, Muslum. 2014a. “3 Prices for Fuel.”———2014b. “Baseline Calculations for Azerbaijan Electricity Grids.”———2014c. “Fuel Pricesl.”———2014d. “Vehicle Age by Type (vehicle_age_by_type).”———2014e. “Vehicles by Fuel (vehicles_by_fuel).”Houghton, John Theodore, and Intergovernmental Panel on Climate Change, eds. 1996.

Climate Change 1995: The Science of Climate Change. Cambridge ; New York: Cambridge University Press.

Intergovernmental Panel on Climate Change. 2015. “Intergovernmental Panel on ClimateChange Database on Greenhouse Gas Emission Factors (IPCC-EFDB).”http://www.ipcc-nggip.iges.or.jp/EFDB/main.php.

International Carbon Action Partnership (ICAP). 2015. “Kazakhstan Emissions Trading Scheme

108 Əlavə 3

(KAZ ETS).”https://icapcarbonaction.com/index.php?option=com_etsmap&task=export&format=pdf&layout=list&systems%5B%5D=46.

International Energy Agency. 2012. Energy Technology Perspectives 2012. Paris: Organisationfor Economic Co-operation and Development. http://www.oecd-ilibrary.org/content/book/energy_tech-2012-en.

———2013. “World Energy Balances, 2013 Edition.”http://www.iea.org/statistics/topics/energybalances/.

———2014a. “IEA Energy Prices and Taxes Statistics.” OECD Publishing.http://dx.doi.org/10.1787/eneprice-data-en.

———2014b. World Energy Outlook 2014. World Energy Outlook. IEA. http://www.oecd-ilibrary.org/energy/world-energy-outlook-2014_weo-2014-en.

_____ 2014c. Key World Energy Statistics. Paris.http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/keyworld2014.pdf

———2015. “IEA - Balance Definitions.”http://www.iea.org/statistics/resources/balancedefinitions/#iproduction.

International Energy Agency, and International Renewable Energy Agency. 2014. “RenewableEnergy Target of Azerbaijan.”http://www.iea.org/policiesandmeasures/pams/azerbaijan/name-36534-en.php.

International Energy Agency, and OECD Nuclear Energy Agency. 2010. Projected Costs ofGenerating Electricity. Paris: International Energy Agency, Nuclear Energy Agency,Organisation for Economic Co-operation and Development.http://public.eblib.com/choice/publicfullrecord.aspx?p=540186.

International Monetary Fund. 2014. “World Economic Outlook Database.”http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2014/02/weodata/index.aspx.

Jafarova, Aynur. 2013. “Uzbekistan Starts Construction of New Thermal Power Plant -AzerNews.” http://www.azernews.az/region/58852.html.

Japan International Cooperation Agency. 2013. “Azerbaijan Republic: Azerbaijan Energy SectorStudy Seminar.”

JSC Uzbekenergo. 2010. “Electric Power Industry of the Republic of Uzbekistan: A CurrentSituation and Development Prospects.” http://www.jp-ca.org/navoiforum/materials/no.1/4uzbekenergo.pdf.

———2015a. “About the Current State and Prospects of Power Development.”http://www.uzbekenergo.uz/en/activities/energy/.

———2015b. “Investment Policy.” http://www.uzbekenergo.uz/en/activities/investment-policy/.———2015c. “SJSC «Uzbekenergo» - Objects.” http://www.uzbekenergo.uz/en/about/projects/.Kantemirovskaya, Tsaritsyno. n.d. “Prices for TO / Autotechcenter Auto.”Kapital.kz. 2014. “Results 2013: Sales of New Cars in Kazakhstan.”Kavalec, Chris. 1996. “CALCARS: The California Conventional and Alternative Fuel Response

Simulator.” A Nested Multinomial Vehicle Choice and Demand Model, Sacramento, CA:California Energy Commission. http://listserver.energy.ca.gov/papers/CEC-999-1996-007.PDF.

Kaya, Yōichi, and Keiichi Yokobori, eds. 1997. Environment, Energy, and Economy: Strategiesfor Sustainability. Tokyo ; New York: United Nations University Press.

Kazakhstanskaya Pravda. 2015. “Green” path to economy growth. Interview with the Minister ofEnergy of Kazakhstan Mr. V.Shkolnik. May 20, 2015.http://www.kazpravda.kz/interviews/view/zelenim-kursom-k-rostu-proizvodstva/

Khalmirzaeva, Madina. 2015a. “Costs of HPSs by Size.”———2015b. “Summary of Potential Mitigation Measures (measures_Majid_v2).”———2015c. “Uzbekistan NAMA Data (Uzb NAMA Data-ENG).”Konyrova, Kulpash. 2014. “Kazakhstan Seeks a Greener Nation through Circular Economy.”

Əlavə 3 109

The Astana Times, June 6. http://www.astanatimes.com/2014/06/kazakhstan-seeks-greener-nation-circular-economy/.

Lee, Duk Hee, Sang Yong Park, Jong Wook Kim, and Seong Kon Lee. 2013. “Analysis on theFeedback Effect for the Diffusion of Innovative Technologies Focusing on the GreenCar.” Technological Forecasting and Social Change 80 (3): 498–509.doi:10.1016/j.techfore.2012.08.009.

Lee, Jongsu, and Youngsang Cho. 2009. “Demand Forecasting of Diesel Passenger CarConsidering Consumer Preference and Government Regulation in South Korea.”Transportation Research Part A: Policy and Practice 43 (4): 420–29.doi:10.1016/j.tra.2008.11.007.

Lin, Zhenhong, and D. Greene. 2010. “A Plug-in Hybrid Consumer Choice Model with DetailedMarket Segmentation.” In . http://info.ornl.gov/sites/publications/files/Pub36193.pdf.

Mercedes-Benz. 2014. “Mercedes-Benz in Azerbaijan.” http://www.mercedes-benz.az/.Ministry of Ecology and Natural Resources of Azerbaijan Republic. 2012. “Technology Needs

Assessment: Mitigation.”———2013. “National Forest Program (Forest Policy Statement and the Action Plan) 2015-

2030.”———2014. “Fugitive Emissions from Oil and Natural Gas.”Ministry of Environment and Water Protection of the Republic of Kazakhstan. 2013. “III-IV

National Communication of the Republic of Kazakhstan to the UN FrameworkConvention on Climate Change.”

Ministry of Environment and Water Resources of the Republic of Kazakhstan, and JSC “ZhasylDamu.” 2014. “National Inventory Report: Anthropogenic Emissions by Sources andRemovals by Sinks of Greenhouse Gases Not Controlled by the Montreal Protocol forthe 1990-2012 Years.”http://unfccc.int/national_reports/annex_i_ghg_inventories/national_inventories_submissions/items/8108.php.

Ministry of Industry and New Technologies of Kazakhstan. 2014. “Draft Concept on Fuel andEnergy Development to 2030 for Kazakhstan.”

Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan. 2014. “Social and EconomicDevelopment of the Republic of Kazakhstan for 2015 - 2019, Minutes No. 37.”http://minplan.gov.kz/economyabout/9463/58538/.

Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan Committee on Statistics. 2014a.“Average Annual Population of the Republic of Kazakhstan by Regions 2050.”

———2014b. “Energy Balances.”———2014c. “Gross Value Added (GVA) of the Industry for 1998-2009.” stat.gov.kz.———2014d. “Gross Value Added (GVA) of the Industry for 2010-2013.” stat.gov.kz.———2014e. “Population.”

http://www.stat.gov.kz/faces/wcnav_externalId/homeNumbersPopulation?_adf.ctrl-state=4fddr6vu2_86&_afrLoop=72436109446300#%40%3F_afrLoop%3D72436109446300%26_adf.ctrl-state%3D72lpcfl3p_17.

———2014f. “Transport in Kazakhstan 2009-2013, Statistical Yearbook.”Ministry of Regional Development. 2014. “Concept of Reforming the District and City Heating

Sector in the Republic of Kazakhstan.”Ministry of Transport of the Russian Federation. 2008. “Guidelines ‘Application Rates of Fuels

and Lubricants for Road Transport.’ Annex to the Order of the Ministry of Transport ofthe Russian Federation of 14.03.2008 N AM-23-P.”

Mitsubishi Heavy Industries, Environmental & Chemical Engineering Co., Ltd., EX ResearchInstitute Ltd., and Clean Association of TOKYO 23. 2014. “Study on Waste-to-EnergyProject in Almaty, the Republic of Kazakhstan: Final Report.”http://www.jetro.go.jp/ext_images/jetro/activities/contribution/oda/model_study/energy_in

110 Əlavə 3

fra/pdf/h25_report02_en.pdf.Napolskikh, G.M. 1993. “Technological Design Motor Enterprises and Service Stations:

Textbook for Universities, 2nd Edition.”[email protected]. 2015. “The Government of Kazakhstan Will Reconsider Its Budget.”

https://news.mail.ru/inworld/kazakhstan/politics/20748997/.NGV Global. 2010. “Joint Project Opens First CNG Fuel Station in Kazakhstan,” July 10.

http://www.ngvglobal.com/blog/joint-project-opens-first-cng-fuel-station-in-kazakhstan-0720.

Noviy Vek. 2013. Uzbekistan Independent Weekly, “Energy of money and water.” November 21,2013. http://noviyvek.uz/sotsium/energiya-deneg-i-vodyi.html

Organisation for Economic Co-operation and Development / International Energy Agency. 2010.Renewable Energy Essentials: Hydropower.http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/hydropower_essentials.pdf

Otahonov, Tohir. 2015. “Financial and Economic Calculations.”President of the Republic of Azerbaijan. 2008. “State Program on Poverty Reduction and

Sustainable Development in the Republic of Azerbaijan for 2008-2015.”______2010. Order of the President of Republic of Azerbaijan on preparation of National

Strategy on the use of alternative and RES for 2010-2020.———2012. “Speech by Ilham Aliyev at the Opening of the Baku Plant for the Disposal of Solid

Domestic Wastes.” http://en.president.az/articles/6898.President of the Republic of Kazakhstan. 2013. “Concept for Transition of the Republic of

Kazakhstan to Green Economy.”______2013b. The official text of the Green Economy Strategy and the Decree of the President

No. 577 of 30 May 2013. www.kazpravda.kz/_pdf/jun13/010613decree.pdf———2014. “Address of the President of the Republic of Kazakhstan N.Nazarbayev to the

Nation. January 17, 2014.” http://www.akorda.kz/en/page/page_215839_address-of-the-president-of-the-republic-of-kazakhstan-n-nazarbayev-to-the-nation-january-17-2014.

_____ 2014b. Presidential Decree No. 725 dated 13 January 2014,www.mid.gov.kz/images/stories/contents/gp_150520141656.pdf

President of the Republic of Uzbekistan. 2009. The Law of the Republic of Uzbekistan “OnPower Generation” N ЗРУ-225 of 30 September 2009. http://kkaetk.uz/index.php?id=podssylka-9&lang=ru

_____2015. “Presidential Resolution 4707.”Ramazanov, K., E. Asadov, and A. Salimova. 2007. “Report of Profitability of Electric Power

Tariffs Varying During the Day in Azerbaijan.”http://www.naruc.org/international/Documents/1B_Issues_Challenges_in_Azerbaijan_Energy_Sector_Chief_Advisor_Ramazanov_Eng.pdf.

Republic of Kazakhstan. 2009. “The Rules Cost of Fuel and Lubricants and Maintenance Costsof Vehicles (Resolution № 1210).”

———2013a. “On Amending Resolution of the Government of the Republic of KazakhstanDated December 29, 2007 № 1372 ‘On Approval of the Technical Regulation on the Requirements for Emissions of Harmful Substances (pollutants) Vehicles Put intoCirculation in the Territory of the Republic of Kazakhstan’ (Resolution № 97).” http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1300000097.

———2013b. “On Approval of the Action Plan for the Development of Alternative andRenewable Energy in Kazakhstan on 2013 - 2020 Years (Resolution № 43).” http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1300000043.

———2014. “Resolution of the Government of the Republic of Kazakhstan № 724: On Approval of the Concept of Development of Fuel and Energy Complex of the Republic ofKazakhstan till 2030.”

Review.uz. 2015. Online version of the monthly “Economic Review.” Uzbekistan will get a

Əlavə 3 111

program for hydropower development for 2016 – 2020. May 6, 2015.http://www.review.uz/index.php/novosti-main/item/2505-v-uzbekistane-poyavitsya-programma-razvitiya-gidroenergetiki-na-2016-2020-gody

RINA Services S.p.A. 2012. “Validation Report Final: ‘Balakhani Landfill Project’ in Azerbaijan.”2012-IQ-12-MD.http://cdm.unfccc.int/filestorage/h/w/6G7TK8Q3ENAB2CDH9JMYP54RZSOI0L.pdf/FVR_2012IQMD12_1_1_12112012Aa.pdf?t=RXV8bm9lNWM1fDBwFeBa0ChtCNKgUVEqeKbL.

Samruk-Green Energy. 2013. “Press Release: On Financing of the Construction Project inKazakhstan, the First Major Wind Farm.” http://www.samruk-green.kz/en/press-relises/detail.php?ID=425.

Santini, D.J., and A.D. Vyas. 2005. “Suggestions for a New Vehicle Choice Model SimulatingAdvanced Vehicles Introduction Decisions (AVID): Structure and Coefficients.” ArgonneNational Laboratory. http://www.transportation.anl.gov/pdfs/TA/350.pdf.

Sathaye, Jayant, and Stephen Meyers. 1995. “Mitigation Assessment of the Energy Sector: AnOverview.” In Greenhouse Gas Mitigation Assessment: A Guidebook, 21–53. Springer.http://unfccc.int/resource/cd_roms/na1/mitigation/Resource_materials/Greenhouse_Gas_Mitigation_Assessment_Guidebook_1995/chap03.pdf.

Schlömer, Steffen, Thomas Bruckner, Lew Fulton, Edgar Hertwich, Alan McKinnon, DanielPerczyk, Joyashree Roy, et al. 2014. “Annex III: Technology-Specific Cost andPerformance Parameters.” In Climate Change 2014: Mitigation of Climate Change.Contribution of Working Group III to the Fifth Assessment Report of theIntergovernmental Panel on Climate Change [Edenhofer, O., R. Pichs-Madruga, Y.Sokona, E. Farahani, S. Kadner, K. Seyboth, A. Adler, I. Baum, S. Brunner, P.Eickemeier, B. Kriemann, J. Savolainen, S. Schlömer, C. von Stechow, T. Zwickel andJ.C. Minx (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and NewYork, NY, USA.

STA, Nixus, and CSP Services. 2014. “Economic and Financial Analysis (UZB TA 8008).”STA, Nixus, and CSP-Services. 2014. “Roadmap to Solar Energy Development (UZB TA

8008).” Asian Development Bank.State Agency for Alternative and Renewable Energy Sources of the Republic of Azerbaijan.

2014. “Strategic Plan (2015-2018).” http://area.gov.az/strateji-plan-2015-2018/———2015. “List of Implemented Projects by ABEMDA for the Period 2011-2015

(ABEMDA_Cedvel).”Stockholm Environment Institute. 2012. “Global Atmospheric Pollution Forum Emissions

Inventory Workbook Template - Version 5.0.” http://www.sei-international.org/gap-the-global-air-pollution-forum-emission-manual.

———2014. “LEAP 2014 User Guide.”http://www.energycommunity.org/WebHelpPro/LEAP.htm.

———2015. “Long-Range Energy Alternatives Planning System.” www.energycommunity.org.Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu və Abt Associates (2015a). Azərbaycan RETA 8119 Model (21

Avqust 2015 Versiya).Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu və Abt Associates (2015b). Qazaxıstan RETA 8119 Model (21

Avqust 2015 Versiya).Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu və Abt Associates (2015c). Özbəkistan RETA 8119 Model (21

Avqust 2015 Versiya).Struben, Jeroen, and John D Sterman. 2008. “Transition Challenges for Alternative Fuel Vehicle

and Transportation Systems.” Environment and Planning B: Planning and Design 35 (6):1070–97. doi:10.1068/b33022t.

Suleymenov, Kalkaman. 2014a. “80-100 Electricity and Heat Production.”———2014b. “Development Prospects of New Energy Technologies in Kazakhstan.”

112 Əlavə 3

———2014c. “Efficiency and Operating Costs (2014 September).”Tariff (price) Council of Azerbaijan Republic. 2014. “Resolutions.”

http://www.tariffcouncil.gov.az/?/en/resolution/archive/.The Ministry of Justice of the Russian Federation. n.d. “The Study of Motor Vehicles in Order to

Determine the Cost of Repair and Evaluation (Guidelines for Forensic Experts).”The Republic of Azerbaijan. 2013. “Technology Needs Assessment for Climate Change

Mitigation and Adaptation: Summary Report.”The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. 2014a. “1.4 Population Change.”

http://www.stat.gov.az.———2014b. “1.9. Average Annual Prices (tariff) of Consumer Goods and Services Rendered

to Population, in Manat.” http://www.stat.gov.az/source/price_tarif/en/001_9en.xls.———2014c. “3.2 Turnover of Goods by Means of Transport, Million Tonne-Km.”

http://www.stat.gov.az/source/transport/indexen.php.———2014d. “5.1 Passenger Turnover in Transport Sectors, Million Passenger-Km.”

http://www.stat.gov.az/source/transport/indexen.php.———2014e. “10. Gross Domestic Product- Manats, Dollars, in Euro.” http://www.stat.gov.az.——— 2014f. “18.3 Number of Motor Vehicles.”

http://www.stat.gov.az/source/transport/indexen.php.———2014g. “18.4 Breakdown Passenger Cars by Type, Unit.”

http://www.stat.gov.az/source/transport/indexen.php.———2014h. “Energy - Energy Balances.”

http://www.stat.gov.az/source/balance_fuel/indexen.php.Trend News Agency. 2012. “Uzbekistan to Complete Project to Modernize Navoi TPP.”

http://en.trend.az/casia/uzbekistan/2056472.html.———2013. “Uzbekenergo to Start Modernization of Tolimarjon TPP Worth $1.28 Billion.”

http://en.trend.az/casia/uzbekistan/2119380.html.United Nations Department of Economic and Social Affairs. 2012. “World Population Prospects:

The 2012 Revision.” http://esa.un.org/wpp/unpp/panel_population.htm.United Nations Development Programme, 2015. “The Targets for Reduction of Energy

Consumption/GHG Emissions in Key Sectors of the Economy of UzbekistanUnited Nations Development Programme. 2011. “Sustainable Land and Forest Management in

the Greater Caucasus Landscape: Project Identification Form.”———2014a. “Nationally Appropriate Mitigation Actions (NAMAs) for Low-Carbon End-Use

Sectors in Azerbaijan: UNDP Project Document.”http://www.thegef.org/gef/sites/thegef.org/files/gef_prj_docs/GEFProjectDocuments/Climate%20Change/Azerbaijan%20-%20(5291)%20-%20Nationally%20Appropriate%20Mitigation%20Actions%20(NAMAs)/08-07-2014_ID5291_projdoc.pdf.

———2014b. “Promotion of Energy Efficient Urban Space Lighting.” UNDP/GEF.———2014c. “Энергоэффективное Проектирование И Строительство Жилых Зданий:

ОТЧЕТ ПО СТРОИТЕЛЬСТВУ ЭНЕРГОЭФФЕКТИВНОГО ДОМА В г.КАРАГАНДЕ (ул. ЕРМЕКОВА, МКР.9, БЛОК №5).”

United Nations Economic Commission for Europe. 2014. “Consolidated Resolution on theConstruction of Vehicles (R.E.3) Revision 3.”http://www.unece.org/fileadmin/DAM/trans/main/wp29/wp29resolutions/ECE-TRANS-WP29-78-r3e.doc.

United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. 2010. Use of RenewableEnergy Sources in Central Asia.http://www.un.org.kg/index2.php?option=com_resource&task=show_file&id=14722

United Nations Framework Convention on Climate Change. 2015a. The NAMA Registry.http://unfccc.int/cooperation_support/nama/items/7476.php

Əlavə 3 113

______2015b. FOCUS: Mitigation - NAMAs, Nationally Appropriate Mitigation Actions.http://unfccc.int/focus/mitigation/items/7172.php

United Nations Framework Convention on Climate Change Clean Development MechanismExecutive Board. 2012a. “Project Design Document for UNFCCC CDM Project BakuWaste to Energy Project.”http://cdm.unfccc.int/filestorage/j/w/RMV8EY0TK4LBP7D2UC15NOSQ69AZGX.pdf/PDD.pdf?t=Snp8bjlhbjIyfDBo8XUGRcuIcCCFGtNk0jhO.

———2012b. “UNFCCC CDM Project Balakhani Landfill Project Appendix 1.”https://cdm.unfccc.int/UserManagement/FileStorage/FU4VEYPK1D37ILAX2NZO59BW60HR8S.

———2013. “Project Design Document for UNFCCC CDM Project AzDRES Energy EfficiencyImprovement.”http://cdm.unfccc.int/filestorage/H/I/B/HIBN10C58UQYXTJE2LAG73PDFSZOMV/PDD_AzDRES_new%20version_05%2011%2013_revr-without%20changes.pdf?t=Tjd8bjk2ajVhfDBKEdd8dBFa6gyBmbYRWSd7.

_____ 2013b. ASB0003. Standardized Baseline: Grid Emission Factor for the Republic ofUzbekistan. Version 01.0https://cdm.unfccc.int/methodologies/standard_base/Standardized_Baseline_PSB005_ver01.0.pdf

U.S. Energy Information Administration. 2013a. “Assumptions to the Annual Energy Outlook2013: Transportation Demand.”http://www.eia.gov/forecasts/aeo/assumptions/pdf/transportation.pdf.

———2013b. “Transportation Sector Demand Module of the National Energy Modeling System:Model Documentation.”http://www.eia.gov/forecasts/aeo/nems/documentation/transportation/pdf/m070%282013%29.pdf.

———2013c. “Updated Capital Cost Estimates for Utility Scale Electricity Generating Plants.”http://www.eia.gov/forecasts/capitalcost/pdf/updated_capcost.pdf.

———2014. “International Energy Statistics.”http://www.eia.gov/cfapps/ipdbproject/IEDIndex3.cfm.

U.S. Environmental Protection Agency. 2013a. “An Overview of Landfill Gas Energy in theUnited States.” http://www.epa.gov/lmop/documents/pdfs/overview.pdf.

———2013b. “ArcelorMittal Coal Mines Karaganda Coal Basin, Kazakhstan: Pre-FeasibilityStudy for Coal Mine Methane Drainage and Utilization.”

———2013c. “Light-Duty Automotive Technology, Carbon Dioxide Emissions, and FuelEconomy Trends: 1975 Through 2013.” EPA-420-R-13-011.http://www.epa.gov/fueleconomy/fetrends/1975-2013/420r13011.pdf.

———2014. “Web Factor Information Retrieval System (WebFIRE).”http://epa.gov/ttn/chief/webfire/index.html.

World Bank. 2013a. “Project Paper on a Proposed Additional Loan in the Amount of $220Million and Restructuring of the Rail Trade and Transport Facilitation Project IBRD-75090.”

———2013b. “Project Paper on a Proposed Additional Loan in the Amount of USD 47.1 Millionand Restructuring to the Republic of Azerbaijan for the Integrated Solid WasteManagement Project.” 77434-AZ. http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2013/06/11/000445729_20130611104057/Rendered/PDF/774340PJPR0P14010Box377322B00OUO090.pdf.

———2013c. “World Development Indicators.” databank.worldbank.org.———2015a. “Commodities Price Forecast.”

http://www.worldbank.org/content/dam/Worldbank/GEP/GEPcommodities/PriceForecast_20150422.pdf.

114 Əlavə 3

———2015b. “World Development Indicators.” databank.worldbank.org.http://data.worldbank.org/data-catalog/world-development-indicators

World LP Gas Association. 2012. “Autogas Incentive Policies: A Country-by Country Analysis ofWhy and How Governments Promote Autogas and What Works.”http://www.worldlpgas.com/uploads/Modules/Publications/autogas-incentive-policies-2012-updated-july-2012.pdf.

World Weather Online. 2015. “Samarkand, Uzbekistan Weather Averages.”http://www.worldweatheronline.com/Samarkand-weather-averages/Samarqand/UZ.aspx.