1

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI _________

N Ə S İ M İ a d ı n a D İ L Ç İ L İ K İ N S T İ T U T U

TÜRKOLOGİYA

B E Y N Ə L X A L Q E L M İ J U R N A L

1970-ci İLDƏN NƏŞR OLUNUR

Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir (Reyestr № 3378)

Jurnal Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında

Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən rəsmi qeydiyyata alınmışdır (Filologiya elmləri bölməsi №18)

İldə 4 dəfə çıxır

№ 2

BAKI – 2014

2

BAŞ REDAKTOR

AĞAMUSA AXUNDOV – AMEA-nın həqiqi üzvü, fil.ü.e.d., prof.

REDAKSİYA HEYƏTİ

KAMAL ABDULLAYEV, GÖVHƏR BAXŞƏLİYEVA, NİZAMİ CƏFƏROV, TOFİQ HACIYEV, NİZAMİ XUDİYEV, MUXTAR İMANOV, TEYMUR KƏRİMLİ, ƏBÜLFƏZ QULİYEV, AZAD MƏMMƏDOV,

SOLMAZ SÜLEYMANOVA (baş redaktorun müavini), FƏXRƏDDİN VEYSƏLLİ

BEYNƏLXALQ MƏSLƏHƏTÇİLƏR

ŞÜKRÜ HALUK AKALIN (Türkiyə), ƏHMƏD BİCAN ƏRCİLASUN (Türkiyə), ÇONQ JİN OH (Cənubi Koreya), KADIRALİ KONAKBAYEV (Qırğızıstan), İQOR KORMUŞİN (Rusiya), FUAT QƏNİYEV (Rusiya), VALENTİNA QƏRƏNFİL (Moldova), TOFİK MƏLİKOV (Rusiya), MEHMAN MUSAOĞLU (Türkiyə),

MURADGELDİ SOYEQOV (Türkmənistan), HAYASİ TOORU (Yaponiya)

SAHƏ REDAKTORLARI

Azərbaycan dili və terminologiya üzrə – BULUDXAN XƏLİLOV, SAYALI SADIQOVA; türk dilləri üzrə – MƏMMƏDƏLİ QIPÇAQ, MƏHƏBBƏT MİRZƏLİYEVA; şərq dilləri üzrə – ŞƏFƏQ ƏLİBƏYLİ, KAMANDAR ŞƏRİFOV; qədim dillər üzrə – İLHAMİ CƏFƏRSOY, ÇİNGİZ QARAŞARLI; abidələrin dili üzrə – ƏZİZXAN TANRIVERDİYEV, VAHİD ZAHİDOĞLU; ədəbiyyat və folklor üzrə – MƏHƏRRƏM QASIMLI; tipoloji-müqayisəli dilçilik üzrə – TEYYUB QULİYEV, HƏBİB ZƏRBƏLİYEV; dil nəzəriyyəsi üzrə –

AFƏT ABBASOVA, MƏSUD MAHMUDOV

Türk mətninin elmi redaktoru fil.ü.f.d., dos. Kübra Quliyeva Türk mətninin elmi redaktoru fil.ü.f.d. Gülşən Axundova

Rus mətninin elmi redaktoru Militina Vasilenko

JURNALIN TƏSİSÇİSİ

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İNSTİTUTUDUR

Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. «Türkologiya». Tel.: (+99412) 5372083, 5372081

e-mail: turkologiya2010@mail.ru sayt: www.turkologiya.org

Адрес: АZ1143. Баку-143, пр. Гусейна Джавида, 115. Институт языкознания им. Насими НАНА.

«Тюркология». Тел.: (+99412) 5372083, 5372081 e-mail: turkologiya2010@mail.ru sayt: www.turkologiya.org Address: AZ1143. Baku-143, Hussein Javid avenue, 115. ANAS Nasimi Institute of Linguistics.

«Turkologiya». Tel.: (+99412) 5372083, 5372081 e-mail: turkologiya2010@mail.ru sayt: www.turkologiya.org

3

M Ü N D Ə R İ C A T

DİLİN STRUKTURU VƏ TARİXİ

Tofiq Hacıyev (Bakı). Füzulinin mətn dili ............................................................................................. 4 Sayalı Sadıqova (Bakı). Alınma terminlərin Azərbaycan dilinə tərcüməsinin nəzəri problemləri...................................................................................................................... 16 Напил Базылхан (Казахстан). Древнетюркские письменные памятники Евразии ......................... 27

DİSKUSSİYALAR VƏ MÜZAKİRƏLƏR

Oruc Musayev (Bakı). Bir daha Azərbaycan dilində sifətin dərəcə kateqoriyası haqqında ................... 38

MATERİALLAR VƏ MƏRUZƏLƏR

Nailə Əskər (Bakı). «Советская тюркология» və «Türkologiya»: ənənələr və müasirlik..................................................................................................................... 49 Mustafa Öner (Türkiye). Üzbek Bayçura ve Onun Türkoloji’de Yeri ................................................... 57

RESENZİYALAR

Зоя Барболова (Болгария), Солмаз Сулейманова (Азербайджан). Альбина Хайруллина-Валиева. Древние болгары в лингвистическом, культурном и историческом контекстах евразийского пространства …………... 66 Gülsüm Hüseynova (Bakı). Rasim Heydərov. Dillərin inkişafında dil əlaqələrinin rolu ......................................................................................................... 71 Buludxan Xəlilov (Bakı). Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti ........................................................... 73 İsmayıl Kazımov (Bakı). Leonard Blumfild. Dil .................................................................................... 78

XRONİKA

Nəzakət Qaziyeva (Bakı). Beynəlxalq Ana Dili Günü ........................................................................... 84

NEKROLOQ

Д.М.Насилов (Россия). Щека Юрий Владимирович ......................................................................... 87 А.В.Шеймович (Россия). Благова Галина Фёдоровна.......................................................................... 90

___________

4

TÜRKOLOGİYA № 2 2014

D İ L İ N S T R U K T U R U V Ə T A R İ X İ

TOFİQ HACIYEV

FÜZULİNİN MƏTN DİLİ

X ü l a s ə . Mətn dilçiliyi fikri bir elmi ideya kimi yeni olsa da, bir əməli iş kimi onun tətbiqi tarixin çox dərinliyinə gedir. Bu bəşəri nitq hadisəsinin türk dilinin tarixində tipik özünəməxsus bir təzahürü vardır. Belə ki, mətn bütövlüyü fərdi yaradıcılıq, fərdi nitq faktı kimi yox, qövmlərarası ünsiyyətin bütövlüyünə xidmət işi kimi meydana çıxır. Ümumi siyasi, ictimai məqsəd kimi türkcənin türkcələrə ayrılmasının qarşısını almaq düşüncəsi əsas tutulmuşdur.

Tarixən türkləri bir-birinə bağlayan ən fəal nitq forması bədii dildir. Bu istiqamətdə bir fəaliyyət kimi bir tayfanın, bir qövmün, bir coğrafiyanın böyük sənətkarının mükəmməl bir şeirinə başqa qövmün, başqa coğrafiyanın şairinin öz türkcəsində nəzirə yazması dil bütövlüyü yolunda şairlərin tarixi kəşfidir.

Türkcələrin bu nəzirəçilik tarixində elə hadisələrə də rast gəlirik ki, tarixi və coğrafi rabitə-lər paralel gedir, uzaq tarixlər və uzaq coğrafiyalar eyni mətndə birləşir.

Əlbəttə, mətn bütövlüyü mətn dilçiliyində, bir qayda olaraq, fərdi yaradıcılıq faktı kimi sə-ciyyələnir. Bu mənada mətn bədii nitq sahəsində şairin, söz ustasının üslub göstəricisidir, üslubu-nun güzgüsüdür. Mətn yaradıcı subyektin üslub şəbəkəsidir. Bu şəbəkənin təhlili sənətkarın üslu-bunu açır. Örnək olaraq Füzuli dilindən bir neçə faktın üzərində dayanılır. Əcnəbi leksika və onunla birgə türkcəyə nüfuz edən yabançı qrammatika orta əsrlər divan poeziyasının dilində üslubi müəyyənləşdirici fakt kimi geniş mövqeyə malikdir. Füzuli bununla da mətni əcnəbi qram-matikanın ixtiyarına vermir, əksinə, milli tərəfə daha artıq işlənmə tezliyi verir.

Füzulidə mətnin mahiyyətini hazırlayan sözlər var; eşq, aşiq, mə’şuq sözlərindən sonra dərd, bəla, qəm, əşk ən işlək sözlərdir.

Açar sözlər: mətn dilçiliyi, mətn bütövlüyü, ədəbi dil, bədii dil, üslub XX yüzilin ortalarından dünya dilçiliyində və onun tərkib hissəsi kimi türkologiyada mətn

dilçiliyi deyilən tədqiqat sahəsi aktual mövqeyə çıxır. Türkologiyada, ən çox da Azərbaycan və Türkiyə dilçiliklərində bu mövzuda xeyli araşdırmalar varsa da, bu tədqiqat sahəsi hələ də aktuallığını saxlayır. Və bu istiqamətdə tədqiqatların daha da dərinləşməsinə ehtiyac var. Biz dərinləşmə anlayışı altında iki yönü – müasir (sinxron) vəziyyətdə tədqiqatda ümumi məlu-matlardan dil faktlarının daha dərinliklərinə enməyi, daha incəliklərə varmağı, nəzəri ümumi-ləşdirməyə keçməyi və o biri tərəfdən də, tarixin içinə, dərinliyinə diqqət yetirməyi nəzərdə tuturuq. Burada bu məsələ ilə bağlı türkcənin tarixinə nəzər salırıq. Bilindiyi kimi, mətn dilçiliyində mətn formal qrammatik göstəricilərin çılpaq sistemi kimi alınmır, dilin müxtəlif yaruslarına aid işarələrin məntiqi münasibətləri, bu işarələrin əlaqəli şəkildə yaratdıqları məntiqi semantika qavranır. Və əslində mətn bir semantik bütövlük kimi alınır. Sözümüzü türkcə bədii mətnlərin üstündə qururuq.

5

Mətn dilçiliyi fikri bir elmi ideya kimi yeni olsa da, bir əməli iş kimi onun tətbiqi tarixin çox dərinliyinə gedir. Əslində yazı başlayandan mətn bütövlüyü başlanıb. Hətta bir cümlə, bir abzas yara-nanda mexaniki şəkildə, necə deyərlər, təhtəl-şüur (şüuraltı) yaradıcılıq faktı kimi mətn bir bütövdən ibarət olub. Bu, bəşəri faktdır. Nitq prosesinin təbiətindən doğur, nitqin məzmun bildirmək, fikir çatdırmaq xasiyyəti ilə bağlıdır.

Bu bəşəri nitq hadisəsinin türk dilinin tarixində tipik özünəməxsus bir təzahürü vardır. Bu təzahür türkcələrin ayrılma, xüsusiləşmə, lokallaşma prosesi ilə başlayır. Belə ki, mətn bütövlüyü fərdi yaradıcılıq, fərdi nitq faktı kimi yox, qövmlərarası ünsiyyətin bütövlüyünə xidmət işi kimi meydana çıxır. Və bu, əslində stixiya ilə şərtlənən qrammatika fəaliyyəti, təbii dil-nitq işi deyil, düşünülmüş, şüurlu şəkildə həyata keçirilən siyasi, milli hadisə olmuşdur. Ümumi siyasi, ictimai məqsəd kimi türkcənin türkcələrə ayrılmasının qarşısını almaq düşüncəsi əsas tutulmuşdur. Və burada yazı ilə yanaşı, şifahi mətn də nəzərə alınmışdır. Deməli: bu mətn bütövlüyü dil birliyidir. Bu milli ictimai niyyət əməli iş kimi əsrlərlə davam etmişdir. Ola bilər ki, sonrakı əsrlərdə bu işi mexaniki hərəkət kimi, sadəcə mövcud ənənənin davamı kimi icra edənlər olub, ancaq bu davranış bünövrəsində şüurlu ictimai fəaliyyət olaraq düşünülmüşdür. Məsələn, Mahmud Kaşğari öz «Divan»ında deyəndə ki, bu səsi oğuzlar belə, qıpcaqlar elə, karluklar başqa cür deyirlər, ya filan mənanı bildirmək üçün filan tayfa bu sözü, filan tayfa filan, başqası da ayrı bir sözü işlədir, əslində o, türkcə mətn bütövlüyünün pozulmağa getdiyini elan edirdi. Pozulmanı xəbər verirsə, deməli, qövmlərin düşünən insanlarını bu bütövlüyü bərpa etməyə, ya onun dərinləşməsinin qarşısını almağa çağırırdı. Əlbəttə, bu böyük türkçü birinci növbədə üzünü türkün şairlərinə, qələm sahiblərinə, hökmdarların tarixini yazan salnaməçilərə tuturdu.

Şairlər, qələm sahibləri, savadlılar, təlim görmüş insanlar bu çağırışa qulaq verirlər. Bu ayrılma prosesinə qarşı mühüm bir fəaliyyət kimi bu insanlar ədəbi dili qurmağa, onu inkişaf etdirməyə və yaymağa can atırlar. Bu mərhələdə ədəbi dilin baş əlaməti müxtəlif tayfa dillərini ümumiləşdirmək, ümumi olanları götürüb əhatə etmək və bu ümumini hamının istifadəsinə vermək olur. Bu, bizim XIX əsrdə gördüyümüz türkçülük təcrübəsinin İsmayıl bəy Qaspıralının ortaq türk dili ideyasının modeli idi. Beləliklə: Mahmud Kaşğari XI əsrin Qaspıralısıdır. Və deməli: İsmayıl bəy XIX əsrin Mahmud Kaşğaridir. Deməli: türklər üçün ortaq türk dili siyasi məqsədli mətn bütövlüyüdür. Əlbəttə, tarixən türkləri bir-birinə bağlayan ən fəal nitq forması bədii dildir. Bu istiqamətdə bir fəaliyyət kimi bir tayfanın, bir qövmün, bir coğrafiyanın böyük sənətkarının mü-kəmməl bir şeirinə başqa qövmün, başqa coğrafiyanın şairinin öz türkcəsində nəzirə yazması dil bütövlüyü yolunda şairlərin tarixi kəşfidir. Nəzirə yazılışında iki məqsəd izlənir. Biri: nəzirə yazan orijinalın mükəmməlliyi səviyyəsinə qalxmağa çalışır, öz kamilliyini nümayiş etdirir. Hər əsərə nəzirə yazılmır gərəkdir ki, orijinal nümunə öz coğrafiyasında dillər əzbəri olsun, ağızdan-ağıza gəzsin və çıxıb başqa coğrafiyalara da yol alsın. Bu halda yeni coğrafiyaların söz ustaları öz yerlilərinə öz sənətkarlığını göstərirlər. O biri şeir bu coğrafiyaya gələ bildiyi kimi, bu da o biri coğrafiyaya keçə bilirmi? Bu sual sənətkarlıq yarışı, ustalıq qarşılaşmasıdır. Və böyük sənət nümunələri yaradılması üçün meydan açır. Bu, bir məqsəd. O biri: nəzirə yazan tərəf orijinalın dilindəki yerli nitq faktlarını saxlayır. Bununla da əzbərlənən şeir (bəli, şeirlər rahatlıqla əzbərlənirdi nəzirələr bayatı kimi yayılıb, kütləviləşirdi) müxtəlif coğrafiyaların nitqini bir-birinə təlqin edir, özünəməxsus şəkildə təlim edir. Bu ikinci tərəfin özü (nitq fərqlərinin təlimi) bütövləşdirmə işini iki istiqamətdə aparırdı. Biri coğrafi rabitə yaratmaqdır. Məsələn, Füzulinin özbək şairi Lütfidən təxmisi:

Can verir çağında, tanrıçün, qaşımğa gəl, bəgüm, Bari görmüş bulğay mən bir ləhzə didarun sənün. Çünki xublar məzhəbində yox imiş rəsmi-vəfa, Ey könül, nə yerə yetkay naleyi-zarun sənün?.. [1] Bu, Füzulinin XVI əsr Azərbaycan türkcəsinin eynidir. M.Kaşğarinin dediyi kimi, fərq ancaq

deyilişində, ara-sıra morfoloji göstəricilərdədir. Füzuli Azərbaycan oxucusunu cağataycanın -ğa

6

isim, -ğay (-kay) feil şəkilçisi ilə tanış edir. Belə nəzirə-təxmislər Əlişir Nəvaidən də, başqa özbək şairlərindən də yazıldıqda bir sistem halına düşür və fərqli cəhətlərin bütöv mənzərəsi alınır, nəticədə Azərbaycan türkcəsi ilə bütöv anlaşma yaradılır. Beləliklə, müxtəlif coğrafiyalı sənətkarların nəzirələri qrammatika təlimi işini görür.

Nəzirələrin başqa bir işi türkcənin (və ya türkcələrin) inkişafında tarixi rabitə qurmaqdır. Məsələn, XVI əsrdə Füzuli yazırdı:

Səbadən gül üzündə sünbüli-pürpiçü tab oynar, Sanasan, pər açub, gülşəndə bir mişkin qürab oynar. Xəyali-arizin cövlan edər bu çeşmi-pürnəmdə, Nəçük kim, mövclənmiş suda əksi-afitab oynar [2]. XVII əsrdə, yüz il sonra Füzuli məktəbinin istedadlı nümayəndəsi Qövsi Təbrizi ona nəzirə

yazır: Tutar ahəng mütrib, çün dili-püriztirab oynar, Məgər bilməzmi kim, dəfsiz bu sərməsti-xərab oynar. Bu ol söz pərtövidir kim, Füzuli söyləmiş, Qövsi: «Neçün kim, mövclənmiş sudə əksi-afitab oynar» [3]. Yaxud Füzulinin «Şəfayi-vəsl qədrin hicr ilə bimar olandan sor» mətləli qəzəlinə Anın zülfün

əsiri-həlqeyi-zünnar olandan sor, // Mənim halım xərabi-nərgisi-bimar olandan sor beyti ilə başlayan nəzirəsini yazır və s. Bütün bu nəzirələr əsrlər arasında mətn körpüsü yaradır. XVII əsrin oxucusunu XVI əsrin dili-mətni ilə tanış edir. Bu oxucu XVI əsrin təkcə dil mətni ilə, qrammatika və leksikası ilə ünsiyyətə girmir, həm də həmin əsrin mədəniyyəti, bədii-psixoloji yaşanışı, dövrün insanlarının intellektual səviyyəsi, zövqü, duyğusu haqqında məlumat alır. Yəni görünsün ki, onun ulu babası da onun dili ilə danışıb, sözün əsil mənasında iki əsrin mətn semantikası yan-yana dayanır. Və babasının dili ilə danışığı davam etdirir, ondan ayrılmamağa çalışır. Həm də bu o demək deyil ki, bu yüz ildə türkcəmiz donub qalıb, inkişaf etməyib. Edib, ancaq bu son dərəcə təd-rici gedib; xalqın ünsiyyətinə girməyən ərəb, fars sözləri yazı dilində azalıb, hətta Füzulinin öz misrasında nəçük sual əvəzliyi neçün ilə əvəzlənib. Deməli, mətndəki dəyişmə dilin lüğət tərkibində təbii şəkildə gedən arxaikləşmə prosesini əks etdirib. Bu tarixi mənzərənin təhlili, əsrlərarası mətnlərin qarşılıqlı öyrənilməsi əsil mətn dilçiliyinin tədqiqat predmetidir. Bu tədqiqatın bizə verdiyi bilik odur ki, ədəbi dilin təkamülü ana dili olmaq istiqamətində getmişdir, əslindən uzaqlaşmamışdır. Hətta bu əsrlərarası mətn bütövlüyünü daha da əyani əks etdirmək üçün Qövsi orijinal üslubi əməliyyat işlədir – Füzulinin misrasını iqtibas gətirir, öz misrası ilə yan-yana qoyur, lüğət tərkibində, anlaşma dərəcəsində iki əsrin mətnlərində yüzdə yüz uyğunluq olduğunu birbaşa göstərir. Məsələn, Qövsidə belə nümunələr var:

Qövsi, bu ol qəzəldir kim, söyləmiş Füzuli: «Ha böylə möhnət ilə keçsinmi ruzigarım» [3]. Yaxud: Qövsi, bu ol qəzəli-nəğzi-Füzulidir kim: «Necə ah eyləməyim, ah, yanıbdır cigərim» [3]. Yaxud buradakı kimi, elə bil misraların ikisi də Qövsinin qələmindən çıxmışdır: Bu ol qəzəl ki, Füzuli bəyan edir, Qövsi: «Zaman-zaman tökülün qətrə-qətrə qanımdan» [3].

7

Məqsəd də budur ki, bədii mətni həm əsrlərarası məsafənin təzyiqindən qurtarsın, həm də yazı dilini xalq türkcəsinə yaxınlaşdırsın.

Türkcələrin bu nəzirəçilik tarixində elə hadisələrə də rast gəlirik ki, tarixi və coğrafi rabitələr paralel gedir, uzaq tarixlər və uzaq coğrafiyalar eyni mətndə birləşir. Məsələn, XIII əsrin əvvəlində Azərbayanda İzzəddin Həsənoğlu yazdı:

Apardı könlümü bir xoş, qəməryüz, canfəza dilbər, Nə dilbər, dilbəri-şahid, nə şahid, şahidi-sərvər... [4]. XIV əsrin sonlarında Seyfi Sarayi öz nəzirəsilə Misirə Həsənoğlunu apardı: Tapulmas hüsn mülkündə sana tən bir qəmər mənzər, Nə mənzər, mənzəri-şahid, nə şahid, şahidi-dilbər... [4]. Və daha bir əsr sonra XV yüzildə Anadolu şairi Əhməd Dai tarixin dərinliyindən Hə-

sənoğlunu yenə ayıltdı: Eyya, hurşidi-mehpeyker, cemalün Müşteri-menzer, Ne menzer, menzeri-tale’, ne tale’, tale’i-enver... [4]. Şeirin əsli də, nəzirələr də milli və alınma sözlərin işlənmə dərəcəsinə görə, ədəbi dil nor-

masının gözlənməsinə görə vahid mətn mənzərəsi nümayiş etdirir. Türkcə, tarixi və coğrafiyanı özünə tabe edir. Türkcə öz tarixini ilkin coğrafiyasındakı məzmunu ilə davam etdirir. Şairlər ədəbi dili həm yaradır, cilalayır, həm də türkcələyini itirməyə qoymurlar. Seyfi Sarayi və Əhməd Dainin işini Qövsi Təbrizi təkrar edir; uzaq tarixi və uzaq coğrafiyanı yaxına çəkir – XIV əsrin Nəvai cağataycasını XVII əsrin Təbriz türkcəsinin bədii mətnində canlandırır [3]. Qövsi özünəməxsus üslubla Nəvai misralarını öz misraları ilə bir mətn müstəvisinə çıxarır, cağatayca ilə Azərbaycan türkcəsini yanaşı qoyur, cağataycanın qrammatika nəfəsini öz müasirlərinə, türk həmvətənlərinə yetirir, tarixi və coğrafi məsafələri əlaqələndirir, o türkcəni (cağataycanı) bu türk-lərə təlim edir, türkcənin mətn bütövlüyünün qorunması üçün bir şair nə edə bilərsə, onu edir. Nümunələrinə baxaq:

Ol kəlamidir Nəvainin bu, Qövsi kim, demiş: «Bəs ki, tofrağ oldu eşqin dəştində avarələr» [3].

Yaxud:

Bu həman rəna qəzəlidir kim, Nəvai söyləmiş: «Sürməgün tünadə hicran səmi tut bidar göz» [3].

Bu şəkildə dil tətbiqi türkcələrin yeni dövründə də müşahidə olunur. Və bu halda leksik-qrammatik

ünsiyyətlə yanaşı, ideya iqtibasının xüsusi yeri var. Məsələn, Türkiyənin tənzimat şairi Namiq Kamala mollanəsrəddinçi M.Ə.Sabirin bir satirik nəzirəsinə diqqət yetirək. N.Kamal yazır:

Amalımız, əfkarımız iqbali-vətəndir, Sərhəddimizə qəl’ə bizim xaki-bədəndir, Osmanlılarız, zinətimiz qanlı kəfəndir. Qovğadə şəhadətlə bütün kam alırız biz, Osmanlılarız, can veririz, nam alırız biz [5].

Sabir onu belə improvizə edir:

8

Amalımız, əfkarımız ifnayi-vətəndir, Kinü qərəzü hirs bizə ziynəti-təndir, Əf’al yox, ancaq işimiz lafi-dəhəndir. Dünyadə əsarətlə bütün kam alırız biz, Qafqazlılarız, yol kəsiriz, nam alırız biz. Qəflətdə yatıb, ad batırıb nam alırız biz [6].

Əlbəttə, bu paralellərdə Türkiyə (Osmanlı) və Azərbaycan türkcələrinin fərdi incəlikləri də

var: orada I şəxsin cəmində -ız, burada -ıq şəkilçiləri. Bu da maraqlıdır ki, həmin dövrdə -ız forması yüksək üslub faktı kimi Azərbaycan aristokratiyasının, elitasının dilində işlənirdi. Və deməli, «Osmanlıcadan tərcümə türkə [7] nə deməkdir» deyən Sabir burada birinci növbədə Namiq Kamalın vətənpərvərlik, millət, vətən yolunda şəhid olmaq ideyasını Azərbaycan mühitinə təlqin etmək məqsədini izləmişdir. Təsadüfi deyil ki, «Füyuzat» şeirin üçüncü misrasındakı osmanlılarız yerində iranlılarız yazmışdı. O zaman Cənub Azərbaycanında (İranda) Səttarxan hərəkatı tüğyan edirdi. Deməli: «Füyuzat» Cənub hərəkatını Şimala keçirmək qayəsini izləyirmiş. Sabir də həmin işarəni öz satirası üçün leytmotivə çevirir [4].

Əlbəttə, mətn bütövlüyü mətn dilçiliyində, bir qayda olaraq, fərdi yaradıcılıq faktı kimi

səciyyələnir. Bu mənada mətn bədii nitq sahəsində şairin, söz ustasının üslub göstəricisidir, üslubunun güzgüsüdür. Mətn yaradıcı subyektin üslub şəbəkəsidir. Bu şəbəkənin təhlili sənətkarın üslubunu açır. Müəllifin sözlə davranışı, münasib məzmun üçün qəliblənmiş ifadələrin sistem təşkil etməsi, cümlə və söz birləşmələri işlənməsində uyğunluqlar və hətta təkrarlar, hikmət və aforizmlərin müxtəlif məsafələrdən səslənişi, ayrı-ayrı detalların, xırdalıqların arasındakı semantik əlaqə və mənşə birliyi lüğəti, səs sistemi və qrammatikası ilə üslubdur və bu, mətn bütövlüyünün özüdür.

Örnək olaraq Füzuli dilindən bir neçə faktın üzərində dayanıram. Bilindiyi kimi, eşq mərtəbəsinin ən kamil nümayəndəsi Məcnundur. Buna görə də aşiqliyin ən dolğun semantik qarşılığına Məcnunluq deyirlər. Şərqin məşhur aşiqləri çoxdur, ancaq heç biri bu adı qazana bilmir: nə Fərhadlıq var, nə də Vamiqlik var, nə Sənanlıq, nə də başqa bir -lıq, -lik. Eşqdə Məcnunluq bu zümrənin Tanrı səviyyəsidir. Bu səbəbdən də Füzuli öz aşiqlik mən’ini ancaq Məcnunla müqayisə edir: Məndə Məcnundan füzun aşiqlik istedadı var, // Aşiqi-sadiq mənəm, Məcnunun ancaq adı var; Sürdü Məcnun növbətin, indi mənəm rüsvayi-eşq, // Yaxşı derlər, hər zaman bir aşiqin dövranıdır; Qıldı Məcnun kimi çoxlar həvəsi-eşq, vəli // Doymadı kimsə məni-bisərü padən qeyri; Lövhi-aləmdə yudum əşk ilə Məcnun adını, // Ey Füzuli, mən dəxi aləmdə bir ad eylərəm.

Füzuli dili türkcə heç kəsdə olmadığı qədər təşbehlərlə zəngindir – həm kəmiyyətcə çoxdur, həm də rəngarəngliyi, orijinallığı, qeyri-adiliyi ilə diqqəti çəkir. Ancaq Füzuli mən’inin ifadəsində Məcnun təşbihi onun bədii mətnində daha işləkdir. Bədii mətnin əvvəlindən axırına bütöv bir xətt təşkil edir. Hətta, aşiqlik dərəcəsindəki bəhsinə, şəxsi mən’lik ‘intriqasına’ baxmayaraq, dünyanın ən kədərli aşiq nakamlığının təqdimi olan «Leyli-Məcnun» mənzum romanının başlanğıcında Füzuli Tanrıdan sidqlə istəyir ki, onun şeirini, sözünü Məcnun kimi ciyəryandıran etsin; «Məcnun kimi nəzmini cigərsuz eylə» deyir. Füzuli mətninin bədiilik suyuna çəkilməsində bu təşbehin öz yeri var.

Əcnəbi leksika və onunla birgə türkcəyə nüfuz edən yabançı qrammatika orta əsrlər divan poeziyasının dilində üslubi müəyyənləşdirici fakt kimi geniş mövqeyə malikdir. Və bu prosesdə yad qrammatika yad lüğətdən zərərlidir. Yad leksika müxtəlif münasibətlərlə xalqın məişətinə, ictimai əlaqələrinə aid anlayışların daşıyıcısı kimi daxil olur və tədricən milliləşir. Təsirin bu qanadı kəmiyyət faktıdır. Ancaq yad qrammatik müdaxilə keyfiyyət faktıdır və dilin orqanizminə

9

xəstəlik gətirən virus kimi yoluxur. Dilin milli-etnik mahiyyətinə ziyan verə bilər. Əgər əcnəbi qrammatik müdaxilə davamlı olarsa, dönməz olarsa, dilin təbiəti zədələnər və bu zədə artarsa, dərinə işləmiş yara kimi sağalmaz olar; hətta bu bəla tədricən ədəbi dildən xalq türkcəsinə yoluxur. Bu, türkcə üçün sadəcə bir problem yox, böyük əndişəyə və fəlakətə çevrilər. Buna görə də Füzuli əcnəbi qrammatik göstəricini milli qrammatika ilə növbələşdirir: Pərişan halın oldum, sormadın hali-pərişanım, // Qəmindən dərdə düşdüm, qılmadın tədbiri-dərmanım; Füzuli, eşq zövqün zövqi-eşqi var olandan sor; Nola, qan tökməkdə mahir olsa çeşmim mərdümi; Mərdümi-çeşmim ayağına rəvan su tökdü...

Bununla da Füzuli öz mətnini əcnəbi qrammatikanın ixtiyarına buraxmır, əksinə, milli tərəfə daha artıq işlənmə tezliyi verir.

Füzulidə mətnin mahiyyətini hazırlayan sözlər var; eşq, aşiq, məşuq sözlərindən sonra dərd, bəla, qəm ən işlək sözlərdir hətta həyat, can sözlərindən, lirik şeir üçün səciyyəvi, daha çox gözlənilən bülbül, gül, gülşən sözlərindən də işləkdir: Ya rəb, bəlayi-qeydə Füzuli əsirdir; Canü tən olduqca dərdü-dağ əskik deyil; Nəqdi-can taraci-qəmdən saxlamaq düşvardır. Bu bəla, dərd, qəm eşqin tərkibidir, aşiqin, məşuqun yaşama tərzidir, var olmasıdır. Ona görə onun müalicəsi yoxdur, onun müalicəsi ölümdür, eşqin yox olmasıdır. Deyir ki, Rənc çəkmə, səhhət ümidin Füzulidən götür. Eşq dərdini sağaltmaq istəyən «Həkim» şeirində dərd və həkim sözlərinin hər biri səkkiz dəfə işlənir. Deyirlər ki, Tanrı min dərd, min bir dərman verib. Yəni dərman dərddən çoxdursa, deməli, çarəsini tapsan, xəstə sağalar. Burada dərdlə dərman bərabər saydadır. Demək, bu dərdin sağalmasına ümid qalmır. Və bir də həkimə xəbərdarlıq edir ki, onun diaqnozu yanlışdır: Çəkmə zəhmət, çək əlin tədbiri-dərdimdən təbib Kim, deyil sən bildiyin mən çəkdiyim bimarlıq. Bu eşqin dərmanı elə bəladır. Dərd, bəla eşqin cövhəridirsə, bəs onda varlığı cövhərdən ayırmaq nə deməkdir? Buna görə də Məcnun-Füzuli üzünü tanrıya tutub sidq ilə istəyir ki: Ya rəb, bəlayi-eşq ilə qıl aşina məni, // Bir dəm bəlayi-eşqdən etmə cüda mən! // Az eyləmə inayətini əhli-dərddən, // Yəni ki, çox bəlalarə qıl mübtəla məni! // Olduqca mən götürmə bəladən iradətim, // Mən istərəm bəlanı, çün istər bəla məni ... dərdinə betər et mübtəla məni. Şair mətləbi bütün təfərrüatı ilə ifadə edir; bir yerdə ki az eyləmə inayətini (köməyini, şəfqətini, qayğını, hüsn-rəğbətini) və çox bəlalərə qıl mübtəla ifadələrinin mənası bir-birinin eynidir, o mətndə eşq, aşiq, məşuq tərəfinin sözləri dərd, qəm, bəla tərəfinin sözləri ilə sinonimdir. Füzulinin mətni sözləri belə mənalandırır. Bu, fərdi üslubdur, bu hissələr ancaq tərkibin özünündür.

O biri tərəfdən, şair həmin məzmunu belə ifadə edir: Hasilim yox səri-kuyində bəladan qeyri, // Qərəzim yox rəhi-eşqində fənadən qeyri və əlavə edir ki, Neyi-bəzmi-qəməm, ey ah, nə bulsan, yelə ver, // Oda yanmış quru cismimdə həvadan qeyri ... // Bəzmi-eşq içrə, Füzuli, necə ah eyləməyim, // Nə təməttö bulunur neydə sədadən qeyri? Buradakı ney, yel, həva, səda sözlərinin fəlsəfi-sufi mənaları üstündə duran bədii məzmun Mövlana «Məsnəvi»sinin ilk misraları ilə eyni psixoloji-semantik cərgədə sıralanır: Dinlə, bu ney nasıl şikayət ediyor; ayrılıkları nasıl anlatıyor: Beni kamışlıktan kestiklerinden beri fəryadımla kadın, erkek/her kes ağladı. İştiyak derdimi anlatmaq için ayrılıktan parça-parça olmuş sine istiyorum. Aslından/vatanından ayrı kalan tekrar kavuşma anını arar.

Ben her toplulukta ağladım, iyilere və kötülere eş oldum. Her kes kendi düşüuncesine göre bana arkadaş oldu, içimdeki sırları araştırmadı. Sırrım ağlayışımdan ayrı değil, fakat göz ve kulağın o ışığı yok. Beden ruhtan, ruh bedenden saklı değil, ancaq kimsenin ruhu görmesine izin yok. Bu neyin sesi ateşdir, hava değil. Bu ateşe sahip olmayan yok olsun [8. S.39].

Mövlana deyir: Ney necə şikayət edir: parça-parça olmuş sinə istərəm. Füzuli deyir: Nalədəndir, ney kimi avazeyi-eşqim bülənd, // Nalə tərkin qılmazam, ney tək

kəsilsəm bənd-bənd. Mövlana deyir: Neyin səsi atəşdir, hava deyil.

10

Füzuli deyir: Ey ah (bu, odlu nəfəsdir), nə bulsan, yelə ver oda yanmış quru cismimdə, // mənə ürəyimin odundan başqa heç kəs yanmaz (nə yanar kimsə mənə atəşi-dildən özgə).

Mövlana deyir: Neyə düşən eşq atəşidir, // // Meyə düşən eşq coşqunluğudur. Füzuli deyir: Meydə istilik (təşviri-hərarət), neydə səsin təsiri (təsiri-səda) eşqdəndir. Deməli: bu Füzuli mətni həm də ümumi sufi düşüncəsinin təsəvvüf mətnidir. Və deməli, bu,

ümumşərq təsəvvüf mətninin tərkib hissəsidir. Beləliklə, Füzulinin bədii mətninin dil poetikasında, ifadə, təşbeh, dil obrazları sistemində bir sinkretizm var: bir ümumşərq təsəvvüf əlaməti, bir də Füzulinin özününkü.

Füzulinin kədər kateqoriyasını təmsil və ifadə edən fəal sözlərdən biri əşkdir. Əşk (göz yaşı) dərdin, bəlanın, yəni eşqin doğurduğu fiziki görüntülərdən biridir. Mətndə – həm «böyük mətn»də (Füzulinin bütün əsərlərində), həm də «kiçik mətn»də (Füzulinin konkret bir əsərində – qəzəlində, qitəsində, məsnəvisində və s.) əşk sözü farsca sirişk sinonimi (əşk sözü də farscadır) və türkcə göz yaşı paralelləri ilə növbələşir, ancaq üstünlük əşkdədir. Əşk təkcə də işlənir: Yazar göz pərdəsinə əşk şərhi-hal, bilməz kim, // Oxunmaz qan ilə yazılsa xətt övraqi-al üzrə; əşki-laləgun, əşki-gülgun, əşk seylabı kimi söz birləşmələri ilə də verilir – birinci ikisində əşkin rəngi, göz yaşının qana boyanmış olması bildirilir. Başqa «kiçik mətn»də bu qızartının qan yox, od, qığılcım olduğu söylənir: Ləhzə-ləhzə könlüm odundan şərərlərdir çıxan, // Qətrə-qətrə göz tökən, sanmın, sirişkin qanıdır. Burada eşqin şiddəti ifadə olunmuş olur. Bu halda qan adiləşir, gözündən qan axıtmaq dəyərdən salınır. Beləliklə, mətndə bədii mətləb misra-misra, ifadədən ifadəyə dərinləşir. Üçüncü birləş-mədə (əşk şeylabı) göz yaşının şiddəti, selə çevrilmə mənzərəsi təqdim olunur. Bəzən də əşklə mənfi obraz ifşa olunur. Aşiqin eşqinin çarəsizliyini bildirən və aşiqə insanlarda rəhm və rəğbət oyadan əşkdən mənfi obraz sui-istifadə edir – bu, riyakarlıqdır. Və ilk dəfə şeir dilində əşki-riya anlayışına yer verilir: Silki-əhli-halə çəkmiş zahidi əşki-riya, // Mis kimi kim, sim qədrini bildirir simab ona [3. S.46].

Türkcə göz yaşı qarışılığı da əşkin mətn semantikasının bütün çalarlarını, şiddətini, rəng təfərrüatlarını, dərd-bəla-kədər yükünü eynən daşıyır. Heç bir təyinsiz gəlir: Bu bəlayə saldı məni qədin ki, yaşırdı yer üzünü yaşım... [1. S.317]. Burada da həmin şeylab, həmin şiddət – belə ki aşiqin göz yaşı bütün yer üzünü qərq edir, yer üzünü öz içində gizlədir. Və həmin laləgun, gülgun rəngli göz yaşı təmiz türkcə: Qanlı yaşın bəs ki saçmışdır, Füzuli, hər tərəf... [1. S.318]. Bu dəfə göz yaşının qan rəngi al şəraba bənzədilir: Ləbin əksi gözüm yaşını mey tək laləgun etdi [1. S.324].

Füzulinin mətn semantikasında üslubi təzahürlərdən biri odur ki, «kiçik mətnlər» arasında özünəməxsus bir dialoq gedir: bir əsərində başqa bir əsərində deyilmiş bir fikrə isnad olunur. Yaxud müxtəlif «kiçik mətn»lərdəki mənalar bir-birini tamamlayır. Məcnun deyir: Ya rəb, bəlayi-eşq ilə qıl aşina məni, // Bir dəm bəlayi-eşqdən etmə cüda məni! // Olduqca mən götürmə bəladan iradətim, // Mən istərəm bəlanı, çü istər bəla məni... dərdinə betər et mübtəla məni. Yəni Füzulinin məlum eşq fəlsəfəsində dərd, bəla ən köklü məntiqdir, bu əlamətlər eşqin cövhəridir: Eşq dərdi, ey müalic, qabili-dərman deyil, // Cövhərindən eyləmək cismi cüda asan deyil. Bəs onda bu ah-nalə, bu sel kimi axan, qan kimi, al şərab kimi qızaran göz yaşları nədir? Başqa bir «kiçik mətn»də aşiqin qarşısında bu sual qoyulur, aşiqdən sual olunur ki, bəla istəmək nədir, bu hay-küy, bu giley-güzar, bu dava-dalaş, taledən bu şikayət nədir: Ahü fəryadın, Füzuli, incidibdir aləmi, // Gər bəlayi-eşq ilə xoşnud isən, qovğa nədir? Bu «böyük mətn» daxili psixoloji dialoqdur, ümumi mətnin tərkib hissələrinin bağlılığıdır. Həmin üslubi davranışın tərkib hissəsi kimi Füzuli sinonim sözün semantik-üslubi yükünün müqabilinə onun analogiyası ilə sinonim ifadə anlayışı çıxarır. Yəni sinonim termini leksik vahidlərə aiddir. Ancaq Füzuli bir fikri müxtəlif «kiçik mətn»lərdə sinonim məzmun kimi təkrar edir. Məsələn, bir qəzəlində deyir: Ey Füzuli, eşq

11

mənin qılma nasehdən qəbul, // Əql tədbiridir ol, sanma ki, bir bünyadı var. Yaxud bir qitəsində: Elm kəsbilə payeyi-rifət Arizuyi-məhal imiş ancaq. // Eşqdir hər nə var aləmdə, // Elm bir qiylü qal imiş ancaq. Eşq və əql//elm anlayışları qarşı-qarşıya qoyulur: eşqin yasaq olunmasının əql tədbiri olması və eşq hər şey ikən elmin bir qiylü qal olması fikirləri sinonim ifadələrdir. Və ya müxtəlif qitələrdəki Hər sözüm bir pəhlivandır kim, bulub təyidi-Həq Əzm qıldıqda tutar tədric ilə bəhrü bəri misraları ilə Müddəi eylər mənə təqlid nəzmü nəsrdə... Pəhləvanlar badpalar səgridəndə hər yana Tifl həm cövlan edər, əmma ağacdan atı var misraları sinonim fikirlərdir. Birincidə şair hökmdarla, sultanla müqayisə edib özünü yüksək tutur, ikincidə fərsiz qələm sahibinin aşağılığını söyləyir. Bu qəbildən müqayisələr də mətndaxili əlaqələrdir ki, mətn bütövlüyünü göstərir.

Başqa bir üslubi təzahür aşiq və məşuqun eyni düşüncələrlə yaşamasının ifadəsidir. Bir «kiçik mətn»də aşiq (Məcnun) deyir: «Gərçi canandan dili-şeyda üçün kam istərəm, // Sorsa canan, bilməzəm, kami-dili şeyda nədir? // Vəsldən çün aşiqi müstəğni eylər bir vüsal, // Aşiqə mə’şuqdən hər dəm bu istiğna nədir?» Məşuq da eyni məzmunda gileylənir, o da aşiqinə eyni sualı verir. Və maraqlıdır ki, onun da sualında uyğun leksik tərkibdən istifadə olunur. Bu, aşiq və məşuqun eyni duyğularla yaşamasının dəlillərindəndir: Ey qılan şeyda məni, məndən bu istiğna nədir? Nişə sormazsan ki, əhvali-dili-şeyda nədir? Aşiq deyir ki, mən şeyda könlümün kama çatmasını istərəm, ancaq yar sorsa ki, kama çatmaq nə deməkdir, bilmərəm ki, nə deyim. Məşuq da ona deyir: niyə şeyda (vurğun) könlümün əhvalını sormursan? Aşiq məşuqun istiğnasından (laqeydliyindən, nazından) gileylidir. Məşuq da gileylənir ki, məni vurğun (şeyda) edən də sən, mənə etinasızlıq göstərən də sən. Bu nədir? Çox maraqlıdır: son anda, ölümqabağı Leyli anasına ürəyini açır, onun (Qeysin) ən sədaqətli, ən ideal aşiq olduğunu, məhz məşuqunun (Leylinin) dərdindən Məcnun adını aldığını deyir: «Məndəndir onun cünuni əfzun, // Qeys ikən olubdur adı Məcnun. // Risvayi-zəmanə oldu məndən...». Mətn bütövlüyü budur; müxtəlif «kiçik mətn»lərdə ifadələr, sözlər, suallar dialoq edirlər.

Füzuli üçün rövzən (pəncərə) üzüaçıqlığın, hər yetənə baxmaqlığın təşbehidir: Qanda olsan, qapı lövhi tək gözət ismət yolun, // Açma göz divarlərdən hər evə rövzən kimi [1. S.310] – qapı ismət, pəncərə gözüdağınıqlıq kimi göstərilir. Eyni təşbehi anası Leyliyə nəsihətində onun üçün işlədir: Rövzən kimi küçələr gözətmə [2. S.61]. Yaxud anası qızına Hər gördüyünə su kimi axma təşbehinin davamı kimi ‘axmağın’ mənasını belə açır: Mey gərçi səfa verər dimağə, // Axdığı üçün düşər əyağə [2. S.61]. Başqa məqamda ayağa/əyağa düşməyi təvazökarlıq əlaməti kimi verir: Sərvərlik istər isən, üftadəlik şüar et Kim, düşmədən əyağa çıxmadı başə badə – əyağa düşmək meyin mayeliyi, axmaq qabiliyyəti ilə bağlanır. Təşbehin kökü eynidir.

Təzadla emosiya yaratmaq Füzuli dilinin mühüm üslub davranışlarındandır. Tutuşdu qəm oduna şad gördüyüm könlüm [1. S.238] qəzəlində hər misrada, hər beytdə məna qarşıdurması mətnin üslubunu təşkil edir: qəm odu – şad könül; müqəyyəd oldu (bağlandı) – azad könül; xərab oldu – abad könül; badəpərəst – mürid məşrəb (xasiyyət); mum tək əridi – fulad könlüm; əcz gətirmək – bütün hünərlərə ustad olmaq; əhli-işrət – qanlar içməyə adət etmək; Bağdadın əsiri – Rum əhli (Füzuli, eylədi ahəngi-eyşxaneyi-Rum Əsiri-möhnəti-Bağdad gözdügün könlüm). Hətta xüsusi bədii effekt yaratmaq üçün frazeoloji vahidlərin tərkibində əks mənalı (mövqeyinə görə anto-nim) sözlərdən istifadə olunur: ayaq basmaq – əl vermək (Ayaq basdım dəri-ümmidə sərgərdanlıq əl verdi).

Başqa halda uyğun məzmunlarla aşiqlərin uyğun psixoloji əhvalları ifadə olunur: Canı canan diləmiş verməmək olmaz, ey dil, // Nə nizə eyləyəyim, ol nə sənindir, nə mənim; və: Dilbərin canə imiş qəsdi, // Füzuli, gəl kim, Can verib dilbərə, minnət qoyalım canımıza.

Ən munis məqamlar üçün adət olunmamış bir obyekt məcazlaşır, obraza çevrilir: Hünər sərriştəsin tutdum, əlimdə əjdaha gördüm [2. S.125]; Hər ləhzə alıb əlinə bir mar... deyirdi ol zar: Ol sünbuli-mişkbuyi tutdum [2. S.177]. Başqası bu məcazdan mənfi emosiya üçün istifadə edərdi, ancaq Füzuli həqiqətən mənfi olan bu nəsnəyə aşiqin ürəyinə yatan məzmun daxil edir. Bununla

12

şair cəmiyyətdəki mənfilərin müqabilinə mənfiləri daha mənfi göstərmək üçün zəhərli ilan çıxarır. Aşiqi məşuqundan ayıran cəmiyyətdə şair zəhərli ilanı sevgilisinin ətirli hörüyü (sünbüli-mişkbuyu) kimi aşiqin əlinə verir. Cəmiyyəti bundan da gerçək və bu qədər analitik başqa obrazla vermək olmaz.

Biz Füzuli mətnini lirik nitq aktı kimi qəbul edib, onda ancaq lirik, həzin, kövrək hisslər

görürük. Bu lirik mətnin içinə, dərinliyinə varanda orada ictimai-sosial narahatlıqların şahidi oluruq – cəmiyyətdəki mənəvi acıların, ictimai küdurətlərin müqabilinə ilan zəhərinin çıxarılması, insan vəhşiliklərinin müqabilində ilanın munis dostluğunun vəsf olunması faktlarında olduğu kimi. Bu həmin Füzuli mətnidir ki, bütün «Leyli-Məcnun»lardakı ərəb sərkərdəsini türk sərkərdəsinə transformasiya edir, möhtəşəm türk sultanı Səlim oğlu Süleymanı ona prototip alır. Bu mətndə hicr-vəsl, hicran-vüsal, vəfa-cəfa semantik qarşıdurmalarında aşiq-məşuq yanğıları ilə yanaşı, ətrafında gündə gördüyü fiziki, cismani, gerçək ağrılar, ehtiyaclar içində yaşayan insanların gündəlik əhvallarından, ictimai-sosial, məişət kədərlərindən də kədərlənir. Onun bədii mətnini bu qədər məhzun, bu qədər kədərli edən onun yaşadığı zamanın özüdür, hər il, hər ay, hər gün qulağında nərə çəkən şaxsey-vaxseylər, Kərbəla müsibətləri, gözünün qabağında axan göz yaşlarıdır (real əşklər/sirişklərdir). «Şəbi-hicran yanar canım, tökər qan çeşmi-giryanım» deyir. Şəbi-hicran yanan can (Şəbi-hicran yanar canım), ağlar gözlərdən axan qanlı göz yaşları (tökər qan çeşmi-giryanım), xalqı yatmağa qoymayan nalələr (oyadar xəlqi əfqanım) təkcə bir aşiqin öz məşuqəsi üçün yanan canı, axıtdığı göz yaşları, çəkdiyi nalələr deyildi, həm də Füzulinin dövründə yaşayan insanlardan hər birinin yaşadığı gündəlik şəxsi kədərin şairin vətəndaş düşüncəsindəki əks-sədalarıdır. Hər kəs, savadlılar da, Füzulini muğamlarda dinləyən hər kəndli, hər şəhərli də şairin aşiqləri ilə (qadınları, məşuqları ilə) özünü həmdərd görürdü. Ona görə Füzuli, özünün dediyi kimi, zəmanəsində müxtəlif diyarlarda, uzaq-uzaq şəhərlərdə tezliklə tanındı, məşhurlaşdı, oxundu və tarixə çevrildi.

Göründüyü kimi, Füzuli dilinin mətn bütövlüyündə onun müxtəlif əsərləri (böyük və kiçik

mətnləri) arasındakı dil, ifadə əlaqələri mühüm yer tutur, Füzuli mətninin üslub göstəricisi kimi çıxış edir. Bu əlamət heç kəsdə ondakı tipiklikdə yoxdur. Ayrı-ayrı sözlərin leksik və psixoloji semantikası ilə yanaşı, işlənmə tezliyi Füzuliyə məxsusluğu ilə seçilir. Deməli, bu da üslub faktıdır. Deyilənlərin statistikasını hazırlamaqla Füzuli mətninin üslubunu, deməli, Füzulinin dil üslubunu incəlikləri ilə aşkar etmək olar. Bu, cildlərlə yaradıcılıq işi deməkdir.

Ə D Ə B İ Y Y A T V Ə Q E Y D L Ə R

1 Füzuli. Əsərləri. Bakı: Azərnəşr, 1996. C. 1. 2 Yenə onun. Əsərləri. Bakı: Azərnəşr, 1996. C. 2. 3 Təbrizi Qövsi. Divan. Bakı, 2006. 4 Hacıyev T.İ. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. Bakı: Elm, 2012. C. 1. 5 Namiq Kamal. Amalımız... // Füyuzat. 1907. № 11. 6 Sabir Mirzə Ələkbər. Hophopnamə. Bakı, 1962. C. 1. 7 Onda Türkiyə türkcəsinə osmanlıca, Azərbaycan dilinə sadəcə türkcə deyilirdi. 8 Mevlana. Mesnevi: Tamam Metn Türkçəsi: Prof. Dr. Adnan Karaismailoğlu. Ankara, 2012. 12.

Baskı. TOFIQ HADJIYEV

THE LANGUAGE OF FIZULIS TEXT

13

S u m m a r y Though the thought about linguistics of the text is new but as a practical work its

application goes back to the remote past. This general speech phenomenon has specific and typical expression in the history of Turkic languages. Thus, the integrity of the text is manifested not as a fact of individual activity or a fact of personal speech but as a work serving to the communication between peoples. It must be noted that as a common political and social purpose it was directed against division of Turkic languages into separate languages.

Historically the most active speech form which united the Turks was the artistic language. On the way of languages integrity the writing of imitative poems nazire by the poets geographically distant from one another and belonging to another tribe, another people who acknowledged these poems be perfect must be estimated as historical invention. In the history of imitative poems in the style of nazire we observe such phenomema when historical and geographical relations took place in parallels, far histories and far geographies united in a scientific text.

Certainly that the integrity of the text as a rule in the texts linguistics is estimated as a fact of individual activity. In this sense the text is an index of poets artistic speech and the mirror of a style. The text is a stylistic ornament of a creative person. The interpretation of this ornament reveals the style of a master. The author gives some facts from Fizulis language as examples. The borrowed lexics and the alien Grammar which influenced on Turkish language in medieval ages Divan poetry took a great and considerable position in its style and was a defining fact. But Fizuli did not give his text to the power of alien Grammar and vice versa used a prevalent frequency in favour of national means of expression.

The words which form the essence of Fizulis text: the most frequent words are eşq ‘love’, aşiq ‘enamoured’, mə’şuq ‘beloved’, ‘lover’, then come the words dərd ‘sorrow’, bəla ‘misfortune’, qəm ‘sadness’, əşk ‘tears’.

Key words: linguistics of the text, the integrity of the text, literary language, artistic

language, Fizuli, style

ТОФИК ГАДЖИЕВ

ЯЗЫК ТЕКСТОВ ФИЗУЛИ

Р е з ю м е

Несмотря на то что мысль о контекстной лингвистике как идея является новой, её прикладная история уходит в далёкое прошлое. В тюркских языках у этого вечного речево-го явления есть некое типичное специфическое проявление. Так, целостность текста предстаёт средством, служащим целостности общения между людьми, но никак не личным творчеством или фактом речи индивида. Основная идея, которую она как общественно-

14

политическая цель содержит в себе, – это противодействие делению общетюркского языка на отдельные тюркские языки.

Исторически самой активной речевой формой, которая связывала тюркские народы, был художественный язык. Настоящим открытием на пути его целостности стало создание поэтами одного тюркского племени, одного народа на своём языке подражаний стихам географически отдалённого от них великого поэта другого племени, другого народа. Из истории написания тюрками имитационных стихов известны случаи, когда при парал-лельном развитии исторических и географических связей далёкие географии соединялись в одном контексте.

Как правило, в лингвистике целостность текста характеризуется как факт личного творчества. В этом смысле текст является показателем наличия у мастера слова индиви-дуального стиля в области художественной речи, т.е. своеобразным зеркалом его стиля. Текст – это не что иное, как стилевой орнамент субъекта творчества. Исследование стиле-вого орнамента раскрывает стиль творца.

В настоящей статье в качестве примера автор рассматривает некоторые факты из языка Физули. Заимствованная лексика и вместе с ней проникающая в тюркские языки чуждая грамматика явились теми определяющими стилистику языка средневековой диван-ной поэзии фактами, которые обладали довольно сильными позициями. Тем не менее Физули не отдаёт свой текст во власть чуждой грамматики. Наоборот, он демонстрирует излишнюю частотность в национальную пользу.

Наиболее употребительными словами у Физули были eşq ‘любовь’, aşiq ‘влюблённый’, mə’şuq ‘возлюбленный’, а также dərd ‘горе’, bəla ‘несчастье’, qəm ‘грусть’, əşk ‘слёзы’.

Ключевые слова: лингвистика текста, целостность текста, художественный

язык, Физули, стиль

Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu – direktor, fil.ü.e.d.

e-mail: ilinguistiks@lan.ab.az

Çapa təqdim edən –

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (16.IV.2014, protokol № 3)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

1.IV.2014

15

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

7.VII.2014

Çapa göndərilmə tarixi 8.VII.2014

________

16

TÜRKOLOGİYA № 2 2014

SAYALI SADIQOVA

ALINMA TERMİNLƏRİN AZƏRBAYCAN DİLİNƏ TƏRCÜMƏSİNİN NƏZƏRİ PROBLEMLƏRİ

X ü l a s ə . Məqalə alınma terminlərin Azərbaycan dilinə tərcüməsinin nəzəri problemlərinə həsr olunmuşdur. Tədqiqatdan müəyyənləşdirilmişdir ki, tərcümə prosesində anlayışın əsas əla-mətləri termində öz əksini tapmalıdır. Bu prosesin düzgün həyata keçirilməsi müxtəlif dillərdə ye-ni terminlərin yaranmasında paralelliyi törədən səbəbləri aradan qaldırır.

Bunun üçün alınma terminlərin Azərbaycan dilindəki qarşılıqlarının müəyyənləşdirilməsi zamanı əksər hallarda kalka üsulu ilə tərcüməyə üstünlük verilir. Çünki bu yolla tərcümə zamanı orijinaldakı bu və ya digər anlayışları ifadə edən terminlərin Azərbaycan dilindəki qarşılıqlarının müəyyənləşdirilməsi, ona uyğun söz və ifadələrin tapılıb işlədilməsi zərurəti yaranır. Tərcümə ek-vivalentliyi orijinalda olan mənanın müxtəlif elementlərinin adekvat və uyğun şəkildə müəyyən-ləşdirilməsi dilin istənilən səviyyəsində dillərarası kommunikasiyanı təmin edir.

Açar sözlər: nəzəriyyə, məzmun, tam uzlaşma, semantik sahə, məna paralelliyi, ümumi

semantika Elmi-texniki, ictimai-siyasi, diplomatik əlaqələrin sürətlə inkişaf etdiyi müasir dövrdə milli

dillərin daxili imkanları əsasında başqa dillərə məxsus söz və terminlərin mənimsənilməsinə tələbat daha da artmışdır. Bu baxımdan milli dillərdə alınma söz və terminlərin struktur-semantik cəhətdən mənimsənilməsində tərcümənin çox mühüm rolu vardır. Tarixin çox qədim dövrlərinə gedib çıxan tərcümə yaradıcılığı bugünkü yeni ictimai-siyasi şəraitdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Cəmiyyət inkişaf edib dəyişdikcə, elmi-texniki sahədə baş verən yeniliklər tərcüməyə olan tələbatı artırmış, qiymətləndirmə meyarını dəqiqləşdirmişdir.

Dilçilikdə tərcümə bir dildə olan anlayışın digər dilin leksik-qrammatik, fonoloji-semantik, fonetik və s. vasitələri ilə müəyyən məfhumları ifadə edən söz yaratmaq məqsədilə aparılan dillərarası əməliyyat kimi başa düşülür. Tərcümə obyekti olan dilin kommunikativ vahidlərinin strukturunda əs-lində heç bir redundant element olmadığı halda, tərcümə edən dildə tərcümə zamanı müəyyən qədər izahedici elementlərin işlənilməsinə yol verilir.

Tədqiqatlardan məlum olur ki, tərcümə prosesi hər şeydən əvvəl iki başlıca ünsür kimi qiy-mətləndirilir: a) tərcümə olunacaq məlumatın başa düşülməsi; b) başa düşülənin adekvat şəkildə tərcümə dilində ifadə olunması. Bu iki ünsürün vəhdətindən ibarət olan tərcümə prosesində orijinal dildə müəyyən anlayış semantik cəhətdən başqa dilə tərcümə edilir. Yəni elmi-texniki terminlərin

17

dilimizə tərcüməsi prosesində dünya elmində qəbul olunmuş konsepsiya, nəzəri fikir və müddəalarla tanış olmaqla bərabər, həm də dilimizin zənginləşməsi üçün yeni söz və ifadələrin yaranmasına nail olunur. Lakin müasir dövrdə beynəlxalq aləmə inteqrasiyası nəticəsində alınma terminlərin dilimizə tərcüməsi zamanı müəyyən problemlər yaranır, bəzən d onların mənası düzgün müəyyənləşdirilmir. Belə səbəblərin yaranması terminlərin əvvəllər yalnız rus ekvivalentlərindən istifadə edildiyindən onların Azərbaycan dilinə dəqiq tərcüməsinin olmamasından irəli gəlir. Çün-ki hər bir dildə olan sözlərin müəyyən qismi çoxmənalı olur və bu da terminin dəqiq başa düşülməsini çətinləşdirir. Doğrudur, tərcümə sahəsində tərcümə dəqiq olmalıdır kimi mübahisə doğurmayan fikirlər mövcuddur. Lakin ilk baxışdan dəqiqlik problemi mübahisəsiz görünsə də, tərcümə praktikasında bu sahədə xeyli fərqli fikir ayrılıqları və anlaşılmazlıqlar meydana çıxır. Bu mə-sələyə yaxından nəzər saldıqda və onu dərindən öyrəndikdə məlum olur ki, dəqiqlik anlayışı altında texni-ki terminlərin tərcüməsi zamanı müxtəlif səpgili anlaşılmazlıqlar, çətinliklər yaranır. Məsələn, tərcüməyə sırf dəqiqlik nöqteyi-nəzərdən yanaşma, orijinalı olduğu kimi təqdim etmə ayrı-ayrı təfsilatlara vararaq orijinaldan uzaqlaşır və nəticədə orijinalla tərcümə dili arasında uyğunsuzluq yaranır.

Məlum həqiqətdir ki, quruluş və söz dəqiqliyi heç də həmişə təfsilatı ilə tərcümə dəqiqliyinə gətirib çıxartmır. Orijinaldakı bütün sözləri mütləq şəkildə tərcümə dilinə gətirmək əslində sintaktik əlaqəni pozmaq, leksik vahidi öz yerində işlətməmək kimi qiymətləndirilir. Məsələn, blind transmission – ‘kor ötürülmə’ kimi tərcümə edilsə, əslində belə halda terminin tərcüməsi adətən dəqiq olmur, ifadəsiz bir variant alınır. Kontekstə görə isə blind transmission ‘cavabı eşitmədən birtərəfli ötürülmə’ yaxud ikitərəfli ‘rabitə qurulmadığı hallarda bir stansiyadan digərinə ötürülmə’ mənasını ifadə edir. Eləcə də blind sector – ‘kor sektor’ (kommersiya hüququ olmayan uçuş sahəsi yaxud planlaşdırılmış uçuşlara icazə verilməyən sahə) mənasını ifadə edir [1. S.22]. Bu ifadələrin heç birində qeyri-dil ünsürləri yoxdur. Tərcümə zamanı həmin termin-söz birləşmələri öz məzmun mahiyyətini tam açıqlamadığı üçün son halda adekvat dəyişmədən isti-fadə etmək zərurəti yaranır və burada problemin həllinin optimal yolu kimi həmin terminlərin Azərbaycan dilinin söz və ifadələri ilə əvəz edilməsi deyil, onların ifadə etdikləri mənaların terminlərlə birlikdə verilməsidir.

Alınma terminlərin tərcüməsində bu terminlərin nəzərdə tutduqları anlayışların məna tutumları heç də həmişə tam şəkildə üst-üstə düşmür. Bu da tərcümə işində əlavə çətinliklər yaradır. Anlayışların məna tutumlarının üst-üstə düşməməsi həm terminlərin dillərdə müxtəlif mənşəli olması ilə, həm də bu və ya digər texniki terminlər yaradılarkən fərqlənən təsnifat əlamətlərinin seçilməsi ilə şərtlənir. Məsələn, 1. coupler – a) ‘mufta’; b) ‘birləşdirici’; c) ‘elektrorabitə bloku’ (avtopilotla radiostansiya arasında); d) ‘siqnal çeviricisi’; 2. deflection – a) ‘qanad konsolunun ox meyilliyi’; b) ‘istiqamət dəyişməsi’; c) ‘əksolunma’ (hava axınının); d) ‘ara’ (sükan); 3. renewal – a) ‘köhnə avadanlığı dəyişdirmə’; b) ‘müddəti/vaxtı uzatma’; c) ‘bərpa etmə’; 4. clearance – a) ‘dispetçer icazəsi’; b) ‘gömrük rüsumundan təmizləmə’; c) ‘aviadaşımaların qeydiyyatı’; d) ‘hündürlük ehtiyatı’ (klirens); e) ‘maneələri uçub keçmə’; f) ‘ara məsafəyə keçid’; 5. feeder – a) ‘yükləmə qurğusu’; b) ‘yerli (köməkçi) aviaxətt’ və s. Bu anlayışların müxtəlif semantik çalarları ona gətirib çıxarır ki, onların semantik tutumu müxtəlif dillərdə bir-birindən fərqlənir.

Müstəqilliyin ilk dövrlərində öz forma və ifadə etdikləri məzmuna görə terminlər sisteminə daxil olan yeni terminlərin (dreyf, qlissada, interliver, kabrirləmə, simpleks, spin, şattl,

ştopor, şpanqout, taymaut və s.) qəbul edilməsi ilə bağlı tərcümə zamanı sahə mütəxəssisləri arasında müəyyən fikir ayrılıqları yaranmışdır. Lakin tədricən həmin ifadələr terminlər sisteminə daxil oldu, müxtəlif sahələr üzrə işlədilərək öz real məzmunlarına yiyələnərək mütəxəssislər tərəfindən

18

eyni məzmunda dərk olundu. Alınma terminlərin Azərbaycan dilində orijinalda olduğu kimi işlədilməsinin müsbət cəhəti ümumi anlayışlar sisteminin formalaşması, beynəlxalq səviyyədə qə-bul edilmiş terminlərin Azərbaycan elmi-texniki terminologiyasına daxil edilməsi ilə bağlıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, terminlərin olduğu kimi qəbul edilməsi ilk dövrlərdə onların ifadə etdikləri mənaların adekvat dərk olunmasında çətinliklərlə müşayiət olunur. Məsələn, distribütor, monitor, modulator, freym, kabotaj, flatter, kollimator, ornitopter, pivot, sintilyasiya, modem, pa-radiqm, şattl və s. kimi terminlərin şərh olunmadan verilməsi onların başa düşülməsi və istifadə edilməsində problemlər yaradır. Hətta bu terminlərin tərcüməsi zamanı ifadə etdikləri mənanın başa düşülməsi üçün ana dilində mənaca yaxın söz müəyyənləşdirə bilmədikdə çətinliklər meydana çıxır. Məsələn, monitoring, mute, net, normalization, search və s. kimi terminləri informatika sahəsində nəzarət, söndürmək, şəbəkə, normallaşdırma, axtarış və s. kimi tətbiq edilir və real elmi mahiyyət kəsb edir. Lakin elə terminlər var ki, onların qarşılığı mouse – həm ‘siçan’, həm də ‘maus’; substitute – ‘əvəzetmə’, ‘dəyişdirmə’; sweep – ‘variasiya’, ‘dəyişmə’; switch – ‘çevirgəc’, ‘kommutator’ kimi tərcümə edilir. Bu kimi terminlərin təhlilindən məlum olur ki, tərcümə zamanı ana dilində qarşılığı düzgün verilməyən və məzmununa görə yerli-yerində işlənməyən terminlər, xüsusilə anlayışlar arasında bağlılıq, əlaqə pozulur və məzmunun başa düşülüb dərk edilməsinə maneçilik yaradır. Son halda adekvat əvəzetməyə üstünlük verməklə tərcümə dilində fikrin dəqiq ötürülməsi üçün orijinalın hərfi tərcüməsindən, lüğət və fraza uyğunluqlarından uzaqlaşıb məsə-lənin həllinin bütövdə – məzmunda və orijinalın ifadə etdiyi mənada axtarılmalıdır. Bu cür dəyişməyə tərcümə üsullarından birinin, yəni a) orijinalın qeyri-diferensial və mücərrəd anlayışların tərcüməsinin aparılması prosesində konkretləşdirmə; b) anlayışların məntiqi inkişafı; c) antonimik tərcümə; d) kompensasiya vasitəsilə nail olunur [2. S.34]. Adekvat dəyişməyə anlayışın məntiqi inkişafı (izahedici tərcümə) və ya şərh, forma cəhətdən əks olan ifadənin köməyi ilə antonimik tərcümə və nəhayət, kompensasiya və ya həmin fikrin orijinaldan fərqli vasitələrlə ifadəsi haqqında fikirləri də söylənilmişdir [3. S.172]. Bu terminlərin təhlili əsasında aydın şəkildə qeyri-dəqiqlik müşahidə edilir. Məs.: a) breakaway – ‘ayrılma’ (sərhəd qatından); b) cutoff – ‘pozma’ (radio əlaqəni); c) flareout – ‘tarazlaşmada xəta’ (enmədən qabaq); d) heading – ‘istiqamət’ (hava gəmisinin gövdəsinin vəziyyəti); e) marshaller – ‘dispetçer’ (perronda hava gəmilərini istiqamətləndirən [4.I]) və s. Belə ki, uyğun ifadələri hərfi tərcümə etməyə heç bir ehtiyac yoxdur. Yalnız antonimik tərcümə istifadəçiyə fikri anlamaq imkanı verir.

Bir sıra terminlər tərcümə edilsə də həm ingilis, həm də Azərbaycan variantları ilə yanaşı işlədilir. Məs.: a) stopover (aralıq dayanacaq); b) squitter (qeyri-müntəzəm ötürülmə); c) deklarasiya (bəyannamə); d) interliver (laylaşdırıcı); e) məlumatlar freymi (məlumatlar dəsti); f) skanirləyən şüa (izləyən şüa); g) monoton artım (yeknəsək artım); h) pelenq (istiqamət); j) qlissada (enmə maili); k) dreyf (yana yerdəyişmə), fedinqli kanal (zəifləmələri olan kanal); q) Aloha üsulu (intervalların Aloha üsulu ilə bölüşdürülməsi) və s. Nəhayət, bir qisim terminlərin yazılışı ilə bağlı problemlər vardır. Belə ki, ingilis dilindən tərcümə zamanı dilimizə keçən bəzi terminlər öz yazı qaydaları ilə birlikdə dilimizə keçməməli, Azərbaycan dilinin orfoqrafik qaydalarına uyğun-laşdırılmalıdır. Bu cəhətdən şattl, skvitter, transmissometr, kollimator, flatter və s. kimi sözlər iki deyil bir samitlə yazılmalıdır.

Bununla belə, tərcümə zamanı əsas qarşılaşdığımız problemlərdən biri də orijinalla tərcümə dili arasında yaranan məzmun münasibətlərinin hərtərəfli təsviri və tərcümənin ekvivalentliyi anlayışın açılmasından ibarətdir. Birinci növbədə tərcümə dilində orijinalın məzmunu düzgün ifadə edilməlidir. Lakin dil məzmununun ekvivalentliyinin bu və yaxud digər səviyyəsində tərcümənin qəbuledicisinin orijinalın konkret mənasını bərpa etmək qabiliyyətinin hansı dərəcədə olması haqqında məsələ açıq olaraq qalır. Məlumdur ki, istənilən orijinalda olan termin və ya termin-söz birləşmələrinin dil özünəməxsusluğu,

19

yəni onun məzmununun yalnız özünəxas olan ‘fon’ bilikləri və texniki xüsusiyyətlərinə malik müəyyən dil kollektivinə yönəlməsi mütləq tamlığı ilə digər dildə yaradıla bilməz. Buna görə də tərcümə prosesi tam uy-ğun termin və ya termin-söz birləşmələrin yaradılmasını nəzərdə tutmur və tam uyğunluğun olmaması da tərcümənin mümkün olmamasının sübutu ola bilməz. Qeyd etmək olar ki, tərcümə prosesində orijinalla və tərcümə dilində olan termin və ya termin-söz birləşmələrinin mütləq eyniliyinin qeyri-mümkün olmasıdır. Təbii ki, tərcümə prosesində qoyulmuş məqsədin həyata keçirilməsi üçün mütləq eynilik əsas götürülmür [2. S.163]. Çünki hər hansı bir dildə bir sahə üzrə yaranmış termin və ya termin-söz birləşmələri məhz həmin dilin qrammatik-semantik xüsusiyyətlərini özündə əks etdirdiyindən, onun tam şəkildə başqa dildə verilməsi mümkün deyildir. Burada termin və ya termin-söz birləşmələrinin mənasından asılı olaraq tərcümə pro-sesinin mahiyyəti də dəyişir. Məs.: obstacle clearance – ‘maneələrin üzərindən uçub-keçmə hündürlüyü’; Q-feel system – ‘sürət təzyiqi üzrə yükləmə avtomatı’; traffic advisory – ‘hava vəziyyəti haqqında konsultativ məlumat’; grazing incidence –‘mikrofon membranının sürüşən düşmə bucağı’; margin – ‘təshih etmə qabiliyyəti’; mean annoyance level – ‘küy təsirindən orta qıcıqlanma səviyyəsi’.

Təhlildən məlum olur ki, yüksək səviyyəli tərcümə ciddi nəzəri bilik tələb edir. Buna görə də tərcümə prosesində anlayışı dəqiq ifadə edən terminlər düzgün seçilməli və məxsusi sinonim frazalar yerində dəqiq işlədilməlidir.

Elmin müxtəlif sahələri üzrə yeni formalaşan ayrı-ayrı anlayış adlarının da Azərbaycan dilinə tərcüməsi zamanı bəzi problemlər diqqəti cəlb edir. Çünki elə terminlər vardır ki, ingilis, Azərbaycan, rus dillərinin məna variantları onların hər birinin imkan və qrammatik xü-susiyyətlərini nəzərə almadan heç vaxt dərk edilib düzgün başa düşülə bilməz. Tərcümə pro-sesində terminlərin müxtəlif məna variantlarının işlənilməsi zamanı ekvivalentlik səviyyəsindən istifadə edərək bir qism spesifik terminlərin məna variantları müəyyənləşdirilməlidir. Bu zaman, bəzən həmin terminin tərcüməsini yox, mənasını daha dəqiq əks etdirən sözlə əvəz etmək daha məq-sədəuyğundur. Məs.: feeder – fider; transmissometer – transmissometr; spoiler – intersqreptor; gyroplane – ciroplan; intermodulation – intermodulyasion; frame – freym; de-interleaver – deinterlever (təbəqəsiz-ləşdirici); spin – ştopor (vintvari başı aşağı uçuş); downlink – hava-yerəlaqəkanalı; flange – flans (lonceronun kənar hissəsi) və s. Elm, texnika inkişaf etdikcə belə sözlərin dilimizə daxil olması və işlədilməsi daha da artır. Elmi-texniki terminologiyanın göstərilən xüsusiyyətlərini bilmək ingilis dili terminləri üçün Azərbaycan dilində vacib ekvivalent uyğunluqlarının axtarışını asanlaşdırır. Bu zaman bəzi terminlərin tərcüməsində onların türk dili təcrübəsindən də istifadə etmək olar. Məsələn, glidepath – enmə zamanı hava gəmisinin uçuş traektoriyasını ifadə edən termindir. Bu termini həm ‘qlissada’, həm də ‘enmə maili’ kimi ifadə etmək olar. Lakin enmə maili bu terminin daha münasib ekvivalenti ola bilir.

Elmi-texniki tərcümənin əsasında müxtəlif elm sahələrinə aid dil vahidlərinə müvafiq variantın tapılması və digər dildə orijinalı adekvat şəkildə əvəz edən termin, termin-söz birləş-məsinin yaradılması durur. Tərcümə zamanı orijinaldakı dil vahidləri tərcümə dil vahidləri ilə əvəzlənir və bu prosesdə tərcümə dilində orijinaldakı elementləri həm məna, həm də struktur baxımından tam əvəz edə biləcək vahidlərin tapılması yönümündə axtarışlar aparılır. Yəni, iki dil arasında məna və üslub baxımından ümumi sayılan vahidlərin seçilməsi tərcümə prosesinin əsasını təşkil edən amildir və bu prosesin nəticəsi bilavasitə bundan asılıdır.

Məlum həqiqətdir ki, dil sistemlərindəki mövcud fərqlər və dillərin hər birində termin yaradılmasının spesifik xüsusiyyətləri elm və texnikanın müəyyən sahəsinə aid termin və termin-söz birləşmələrinin orijinaldakı məzmununun tərcümədə tam saxlanılması imkanını müxtəlif dərəcədə məhdudlaşdıra bilər. Buna görə də tərcümə ekvivalentliyi orijinalda olan mənanın

20

müxtəlif elementlərinin saxlanılmasına (və uyğun olaraq itirilməsinə) əsaslana bilər. Ekvivalentliyin təmin olunması üçün tərcümədə məzmunun hansı hissəsinin verilməsindən asılı olaraq ekvivalentliyin müxtəlif səviyyələri fərqləndirilir. Tərcümə ekvivalentliyin adekvat və uyğun şəkildə müəyyənləşdirilməsi dilin istənilən səviyyəsində dillərarası kommunikasiyanı təmin edə bilər.

Tədqiqatçılar tərcümə prosesində terminin ifadə etdiyi anlayışın əsas əlamətlərinin mak-simal dərəcədə saxlanılmasını, bununla belə məna yaxınlığı baxımından müxtəlif norma və üsullarla son həddə yaxınlaşma dərəcəsini müəyyənləşdirməyə dair fikir və mülahizələr irəli sürürlər. Buradan belə qənaətə gəlmək olar ki, iki müxtəlifdilli ifadələrin tərkibindəki termin və ya termin-söz birləşmə-lərinin məzmunları bu ifadələrin yaradıldığı dillərdə fərqlərin imkan verdiyi maksimal ümumiliyi başa düşülən və mümkün olan ekvivalentliyi, tərcümə ekvivalentliyini, orijinal və tərcümə dillərinin tərcü-mə prosesində çatdırılmalı olan real məna yaxınlığını fərqləndirmək lazımdır.

Tərcümə zamanı ekvivalentliyə nail olma tərcümə nəzəriyyəsinin ən mühüm mərhələlərindən biridir. Ekvivalentlik dedikdə, orijinal ilə tərcümə olunan termin arasında ən böyük mümkün olan oxşarlıq nəzərdə tutulur. Ekvivalentlik anlayışı tərcümənin tədqiqində ən müəmmalı anlayışlardan biridir və müxtəlif yollarla izah olunur. Birinci halda ekvivalentlik prinsipinin əsasını həmin va-hidin tərkib elementlərinin arxitektonik (say, quruluş və s.) adekvatlığı, münasibliyi təşkil edirsə, ikinci halda bu əsası material yox, semantik münasibətlər təşkil edir.

Ümumi tərcümə nəzəriyyəsi tərcümə ekvivalentliyinin yalnız mahiyyətini açıqlayaraq orijinalda və tərcümədə tam və qismən üst-üstə düşən linqvistik, yəni dil və yaxud ekstralinqvistik qeyri-dil amillərinə işarə edir. Tərcümə ekvivalentliyinin mahiyyətinin izahı tərcümə prosesinin həyata keçməsinin müxtəlif şəraitlərində ekvivalentlik növlərinin təfsilatı ilə öyrənilməsi, orijinal-da və tərcümədə müxtəlif vahidlər qrupu arasında mövcud real məna münasibətlərinin tədqiqi ilə tamamlanmalıdır. Ekvivalentlik münasibətlərinin konkret növlərinin tədqiqi tərcümənin ümumi nəzəri modelinin sınaqdan keçməsinə, onun real mövcud olan tərcümə faktlarının daha düzgün əks etdirilməsi üçün əlavə dəqiqləşdirmə və dəyişikliklərin daxil edilməsinə imkan verir.

Ekvivalentlik münasibətlərinin təhlili ekvivalentliklər səviyyəsinin yuxarıda göstərilmiş nəzəriyyəsi əsasında aparılır. Bu nəzəriyyəyə əsasən tərcümə ekvivalentliyi terminin bütün əlamətlərinin tərcümə edilən dildə bütün səviyyələrinin maksimal eyniliyində öz əksini tapır. Bu ümumi müddəanın termin-söz birləşmələrinin komponentlərinin və onların hər bir səviyyədə ifadə vasitələrinin orijinalda və tərcümədə bu cür komponentlərinin üst-üstə düşməsinin imkan və səviyyəsinin aydınlaşdırılmasını nəzərdə tutur. Orijinal və tərcümənin ekvivalentliyinin təsviri məzmunu beş müxtəlif səviyyəyə əsaslanır: 1) dil işarələr səviyyəsi; 2) söyləm səviyyəsi; 3) xətər səviy-yəsi; 4) situasiyanın təsviri səviyyəsi; 5) ünsiyyətin məqsəd səviyyəsi. Tərcümə prosesində orijinal və tərcümənin müvafiq səviyyələri arasında ekvivalentlik münasibətləri qurulur. Orijinal və tərcümə vahidləri bütün səviyyədə və yaxud onlardan bəziləri də bir-birinə ekvivalent ola bilərlər.

Qeyd etdiyimiz kimi, terminlərin tərcüməsindən danışarkən iki termin arasındakı fərq nəzərdə tutulur ki, bunlardan biri orijinaldakı, digəri isə tərcümə dilindəki termindir. Yuxarıda göstərildiyi kimi, tərcümənin məğzi orijinaldakı mənanı tərcümə dili vasitəsilə yenidən ifadə et-məkdir. Bu zaman müxtəlif elm sahələrinə aid terminlərin tərcüməsi zamanı bu iki sistem arasındakı fərqlərin minimuma endirilməsi və orijinaldakı mənaya daha yaxın ifadə olunması əsas şərtlərdən hesab edilməlidir.

Termin ekvivalentliyi bütövlükdə və tamamilə orijinalın termin və ya termin-söz bir-ləşmələrinin ifadə etdiyi semantika ilə üst-üstə düşür. Məsələn, ingilis dilində – channel

21

configuration; charter carrier sözlərinə Azərbaycan dilindəki – kanalın konfiqurasiyası; çarter daşıyıcı sözlərini ekvivalent kimi vermək olar və bu da onların mənalarını tam şəkildə açıqlayır. Lakin bu zaman qeyri-ixtisasçı üçün, həmçinin konfiqurasiya, çarter sözlərinin də tərcümə edilməsinə, onların ekvivalentlərinin müəyyənləşdirilməsinə zərurət yarana bilər. Ekvivalentliliyin köməyilə tərcümənin heç bir çətinliyi yoxdur. Analoq isə bir neçə mümkün sinonimlərdən birinin seçilməsi ilə analoji tərcümənin nəticəsidir. Ekvivalent bir, analoqlar isə bir neçə ifadə vasitəsindən ibarət ola bilər. Bunlar təhlil yolu ilə təyin edilir, bunun nəticəsində də kontekstdə ən çox uyğun olan sözdə dayanılır. Sinonim fraza cərğəsi dedikdə, onların ifadə etdikləri keyfiyyət çalarlarından asılı olaraq yerləşdirilmiş çox və ya az miqdarda eyni mənalı sözlərin sıraları nəzərdə tutulur.

Hər bir dildə ilkin strukturdan çıxarılması mümkün olan və yaxud əksinə, müəyyən dəyişmələrin (sintaktik transformasiya) köməkliyi ilə onlarda əks olunan sinonim strukturlar möv-cuddur. Belə strukturlar əsas məntiqi-sintaktik əlaqələrin ümumiliyinə malikdir. Bununla belə, onların hər biri belə transformasiya (sinonim) sırasının başqa struktur mənalarından fərqləndirən öz sintaktik mənasına da malikdir. Belə ki, ‘icraçı-hərəkət’ əsas mənalı ilkin strukturdan bu əsas mənanı saxlayan və yalnız əlavə sintaktik mənalarla fərqləndirilən struktur sırası müəyyənləşdirilə bilər. Məsələn, daşıyıcı yük tarifini rəsmiləşdirir – yük tarifinin rəsmiləşdirilməsi – rəsmiləşdirilən yük tarifi – daşıyıcı tərəfindən rəsmiləşdirilmiş yük tarifi və s. Bu sıralardan rəsmiləşdirilən yük tarifi anlayışı daha dəqiq ifadə edən termindir.

Müxtəlif dillərin terminlərinin semantik həcmindən asılı olaraq müxtəlif elm sahələrində terminlərin ingilis, Azərbaycan və yaxud fransız, alman dillərinin arasında bütöv və ya qismən ekvivalentlik münasibətlərinin olması ilə yanaşı, qeyri-ekvivalent münasibətlər də ola bilər. Tam ekvivalentlik müxtəlifdilli leksikanın elə münasibətləridir ki, bir dilin termini o biri dilin terminində dəqiq məna uyğunluğu yarada bilsin. Məs.: radar approach – approachradar – radar üzrə enməyə yaxınlaşma; radar clutter – brouillage radar – radar maneələri; omnidirectional radiobeacon – radiophare omnidirectionnel – hər tərəfə istiqamətlənməmiş (istiqamətlənmiş) radiomayak – sözü bu zaman mənaca radarın ümumiyyətlə istiqamətlənmədiyini deyil, konkret bir səmtə görə istiqamət-lənmədiyini bildirir [4. I. S.164]; extended squitter – squtter long – genişləndirilmiş özügenerasiya olunan siqnal; drift error of altimeter – erreur de derive altimetrique – hündür-lükölçənin ləngimə xətası; indicated slant course line – alignement oblique indique – cihaz üzrə maili kurs xətti və s. kimi terminlərin tərcüməsi ingilis, Azərbaycan və yaxud fransız dilində tərcüməçilər və mütəxəssislər üçün aydındır.

Semantik münasibətlərin başqa növünə qismən ekvivalentlik aiddir: termin və ya onun mənası digər dildə terminə çevrilmiş sözün bir və yaxud bir neçə mənasının ekvivalentidir. Belə münasibətlər çoxmənalı terminlərə aiddir. Məsələn, müxtəlif kontekstlərdə bearing termininin ‘pelenq’; ‘azimut’; ‘istiqamət’; efflux – ‘reaktiv qaz şırnağı’ və ‘qaz axını’; beam – sözünün Azərbaycan dilində bir sıra qismən ekvivalentləri var: beam – ‘şüa’; antenna beam – ‘antena diaqramının ləçəkləri’; lifting beam – ‘yükqaldırıcı kranın hərəkətli hissəsi’; supporting beam – ‘dayaq tiri’; carrier – ‘aviaşirkət’; air carrier – ‘aviadaşıyıcı’; frequency carrier – ‘tezlik daşıyıcısı’; charge – ‘yığım’ (rüsum) və s.

Nəhayət, iki dilin terminləri qeyri-ekvivalent münasibətdə olanda, onlardan birində xarici dilə aid terminin hazır məna uyğunluğu olmur. Misallardan göründüyü kimi, bu, müxtəlif dövlətlərin hava məkanında geostrateji mövqeyin, strateji yük daşımalarının və tranzit reyslərin intensivləşməsinin qeyri-bərabərliyindən irəli gəldiyi üçün tamamilə qanunauyğun bir hal hesab edilir. Qeyri-ekvivalent leksikanın tərcüməsi bizim üçün həm müvafiq materiallarla iş vaxtı, həm də çoxdilli lüğətlərin tərtibində böyük

22

çətinliklər yaratmışdır. Məs.: flans, dissispasion, emulyasiyalı, kollimator və s. Bir tərəfdən bu qeyri-ekvivalent terminlərin orijinalın dilindəki məna məzmununun başa düşülməsi çətinliyi, digər tərəfdən isə onların mahiyyətinin tərcümə dilindəki leksik vasitələrlə ifadəsinin çətinliyi ilə izah olunur. Faktiki olaraq, belə terminlərin tərcümə imkanlarına daha çox diqqət yetirilir. Birinci növbədə bu çox və ya az mənada semantika baxımından ingilis dili ilə üst-üstə düşən Azərbaycan dilindəki terminlərin istifadəsinə imkan verməklə Azərbaycan dili terminoloji vahidlərinin fəallaşdırılmasına şərait yaradır.

Terminlərin rus dilinə tərcümə olunması təcrübəsindən yararlanaraq tərcümə prosesində nəzərə çarpan müəyyən aspektlərə nəzər salmaqla həmin terminlərin Azərbaycan dilinə tərcüməsi işini asanlaşdırmaq mümkündür. Belə ki, bounced landing termininin Azərbaycan və rus dillərindəki tərcüməsinin məna variantlarına diqqət yetirməklə aşağıdakıları müəyyənləşdirmək olur. Bu termin rus dilinə ‘козлить’ kimi tərcümə edilir və aviasiyada istifadə edilən slenq sözdür, yəni bu sahədə çalışanlar üçün mənası aydın olan termindir. Azərbaycan dilinə birbaşa tərcümə edildikdə ‘keçi kimi atılıb-düşmək’ mənasını verir. Burada görünür ki, həmin variantda rus dilindən edilə biləcək birbaşa tərcümə mənanı izah etmir və onun tam dolğunluğu ilə başa düşülməsini qeyri-mümkün edir. Buna görə terminin təynininə mü-raciət edərək onun tam mənasını ancaq təyinin məzmununa görə verilə bilər. Burada iki variant, yəni, ‘sıç-rayışlarla enmə’ və ya ‘enmə zamanı yer səthində kəskin şaquli yerdəyişmə’ kimi tərcümə daha düzgündür və məqsədəuyğun hesab edilə bilər. Belə tərcümə terminin həm tam tərcüməsini, həm də mənasını açıqlayır.

Eləcə də blindsector termini rus dilinə tərcümədə ‘слепой сектор’ kimi tərcümə edilir. Azər-baycan dilində bu söz birləşməsini ‘kor sektor’ kimi tərcümə etmək mümkündür, lakin bu zaman sözün məna cəhətdən izah olunması çətinləşir. Bu səbəbdən terminin açıqlamasına müraciət edərək onu ‘planlaşdırılmış uçuşlara icazə verilməyən sahə’ kimi tərcümə etmək daha düzgün olardı. Blind sector (blind sector ‘kor sahə’) yəni planlaşdırılmış uçuşlara verilməyən sahə termini blind velocity (rus dilinə tərcümədə ‘слепая скорость’) [2. S.222] radarın ekranında görünməyən sürəti açıqlayır və onu mənaca ekvivalentlik səviyyəsi nöqteyi-nəzərdən ‘görünməyən sürət’ kimi tərcümə etmək daha münasibdir. Yaxud:

Burn – 1. tilişkə, çıxıntı (metalda). 2. üçbucaqlı iskənə: balta. 3. dəyirman daşı, oxvar daşı. 4.

tikan. Cam – 1. qulaqcıq, qulaqcıqlı şayba, eksentrik. 2. lekal, şablon, kopir. 3. əyrixətli paz. 4. dağ.

filiz. Camera – 1. fotoaparat. 2. kinokamera. 3. telekamera. 4. arx. tağtavan, qübbə. Camper – 1. qabarıqlıq. 2. əyrilik; əyinti. 3. avto. qabaq təkərin maililik səviyyəsini ölçən

qurğu (razval maşinı, qurğusu). Crop – 1. məhsul, biçin. 2. kənd təsərrüfatı bitkisi, taxıl, dənli bitki. 3. geol. üstünü açma,

çılpaqlama. 4. dağ. çıxarma (filizi). 5. met. kəsik. Monomial – riyaz. bir hədli, bir üzvlü, təkhədli (ədəd). Pinch [pint] – 1. daralma, yığılma, sıxılma. 2. lom, ağırlıq, yük. 3. qapan (böyük tərəzi). 4.

fiz. plazma şnuru, pins effekt [4. I]. Azərbaycan dilinə tərcümə ediləndə bu terminlər bir neçə variantda verilmişdir. Bu halda

həmin tərcümələrin hər birində düzgün və dəqiq hesab oluna bilən, termindən də istifadə etmək olardı.

23

Flight crew termininin tərcüməsi zamanı bu termini ‘uçuş heyəti’ kimi vermək olardı. Lakin fransız dilinə müraciət etsək, görərik ki, bu terminin mənasını ümumi şəkildə ifadə etmək üçün ‘ekipaj’ sözündən istifadə edilir. Bu söz etimologiyasına görə fransız sözüdür və dilimizə rus dili vasitəsilə daxil olmuşdur.

Procedure – termini ümumi termin kimi bəzi mənalarında əməliyyatların icra etmə qayda-larını, bəzi mənalarda isə hər hansı bir əməliyyatı ifadə edir. Ona görə də həmin termini yenə də rus dili vasitəsilə dilimizə daxil olmuş ‘prosedur’ kimi ümumi məna daşıyan termin olaraq vermək olar.

Drift – yana yerdəyişmə mənasını ifadə edir. Bu zaman əksinə olaraq, onun mənaca ifa-dəsini deyil, bu terminin ‘dreyf’ kimi qəbul edilməsi onun digər terminlərlə qarışdırılmaması üçün daha məqsədəuyğun olardı.

Yuxarıda göstərilən terminlərin Azərbaycan dilindəki qarşılıqlarının müəyyənləşdirilməsi

və onların dilin daxili imkanları ilə ifadə olunması zamanı əksər hallarda kalka üsulu ilə tərcüməyə üstünlük verilir. Çünki bu yolla tərcümə zamanı orijinaldakı bu və ya digər anlayışları ifadə edən terminlərin Azərbaycan dilində qarşılıqlarının müəyyənləşdirilməsi ona uyğun söz və ifadələrin tapılıb işlədilməsi zərurəti yaranır. Kalka zamanı adlandırılan anlayışın məzmununa uy-ğun və bununla onun düzgün başa düşülməsinə kömək etdiyi halda müvəffəqiyyətlə istifadə oluna bilər. Əks halda kalka yanlış assosiasiyalara görə lazımi effekti vermir. Qeyri-ekvivalent terminlərin tərcüməsinin ikinci üsulu Azərbaycan dilində olmayan yeni terminlərin ya-radılmasıdır. Bununla da Azərbaycan dilinin leksik elementlərinin səs və semantik istifadə üsulları fəallaşır, təsviri tərcümə və termin yaradılmasından istifadə oluna bilir. Məs.: «Воздушная заслонка – ha-va qapağı; Воздушная защита – hava müdafiəsi; Воздушная подушка – hava yastığı» [4. I. S.40]; «Во-яж – səyahət, səfər» [4. I. S.41]; «Наработка – yürüş, işləmə, müddət» [4. I. S.137]; «Наработка до от-казa – imtina yürüşü (müddəti)» [4. I] və s.

Buradan belə çıxır ki, mükəmməl tərcümə nəzəriyyəsi iki əsas tərkib hissəsinə bölünür: a) dilin kommunikasiya nəzəriyyəsi mövqeyindən ümumi nəzəriyyə; b) dillər arasında mövcud olan konkret ekvivalent uyğunluqları nəzərdən keçirən xüsusi nəzəriyyə. Bununla yanaşı terminlərin məna müxtəlifliklərini ayırd etmək zəruridir. Tərcümənin analoqun köməkliyi ilə verilməsi, hər şeydən əvvəl, sinonimlərlə tanışlığı tələb edir. Bundan başqa, tərcüməçi üçün terminin mənasını anlamaq və bunu öz ana dilinin vasitələri ilə ifadə etmək bacarığı çox böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, bu xüsusi məsələlərə də tutuşdurma metodu vasitə-silə deyil, məhz kommunikasiya nəzəriyyəsi mövqeyindən baxılır. Belə olan halda prosesin özünü onun bütün xüsusiyyətləri ilə dərk edilir, ancaq bu üsul yalnız onların təsnifatını, həmçinin bu və ya digər konkret ekvivalent uyğunluğunun seçilməsi üçün təminat verməyə və yaxşı halda tu-tuşdurma metodu ilə öyrənməyə qadirdir. Lakin bu halda da tutuşdurma halı mövcuddur. Belə ki, ancaq o, tərcümənin dəqiqlik meyarlarının, yəni orijinal və onun tərcüməsinin ekvivalentlik meyarlarının aşkar edilməsinə gətirib çıxarır.

Beləliklə, tərcümə zamanı funksional leksik vahidlərin ingilis, rus, Azərbaycan dillərində hər növ vari-

antlarından, onların ifadə vasitələri və imkanlarından geniş istifadə etməklə elm-texnika, iqtisadiyyat, mədəniyyət, ictimai-siyasi həyatla bağlı yeni yaranan anlayışları ifadə edən terminlər yaradılır.

Azərbaycan dilinin semantik sisteminin tədqiqindən aydındır ki, dildə işlənən hər bir dil vahidi müəyyən məna daşıyır. Ayrı-ayrı sahələrə aid termin və ya termin-söz birləşmələrinin

24

Azərbaycan dilinə tərcüməsi zamanı da dilimizin semantik zənginliyinin, ifadə imkanlarının geniş olmasının bir daha şahidi oluruq. «…Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin zənğinləşməsi mürəkkəb bir proses olaraq davam edir. Cünki, elmi terminologiya müxtəlif dillərin, müxtəlif təfəkkür formalarının dünya sivilizasiyasına qovuşmasıdır» [5. S.11].

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Buradan aydın olur ki, tərcümənin son

məqsədi hər bir səviyyədə ekvivalentliyin maksimal səviyyəsinin qurulmasından ibarətdir. Bu zaman əksər hallarda kalka üsulu ilə tərcüməyə üstünlük verilir və məzmunun hər bir səviyyəsində dil kodlarının köməyilə fikir ifadə edilir. Müəyyən bir səviyyədə ekvivalentlik münasibətlərinin qurulması imkanı həmin səviyyədə ifadə edilən fikrin xüsusiyyətlərindən və bu növ məlumatın orijinal tərcümədə öz əksini tapması üçün ifadə vasitələrinin nisbətindən asılıdır. Müşahidələr za-manı o da məlum olur ki, Azərbaycan dilinin ifadə imkanlarını nəzərə almaqla bu dildə istənilən elmi-texniki fikirləri ifadə etmək olar. Məqalədə qoyulan problemin həlli terminoloji lüğətlərin tərtibində müstəsna əhəmiyyəti vardır.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Пособие по переводу техниčескоj литературy авиаcионноgо профилja с анgлиjскоgо

jaзyка на русскиj. Новосибирск, 2000. 2. Реcкер Y.I. О закономернyh соответствиjah при переводе на родноj jaзyк // Вопросy теории и

методики уčебноgо перевода. М., 1981. 3. Даниленко В.П. Актуалнyе направлениja линgвистиčескоgо исследованиja rусскоj терми-

нолоgии // Современнyе проблемy русскоj терминолоgии. М.: Наука, 1986. 4. İngiliscə-azərbaycanca-rusca aviasiya terminləri lüğəti. Bakı: Şərq – Qərb, 2008. C. 1–2. 5. Sadıqova S.A. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsində tərcümənin rolu // Ter-

minologiya məsələləri. Bakı: Elm, 2009.

SAYALI SADIGOVA

THE THEORITICAL PROBLEMS OF TRANSLATION

OF BORROWED TERMS INTO AZERBAIJANI

S u m m a r y

The article is dedicated to the theoritical problems of translation of borrowed terms into Azerbaijani. It becomes obvious from the investigation that in the translation process the terms which explain the notion correctly should be defined and intrinsic synonymous phrases should be used exactly. So during translation using versions and opportunities of functional lexical units in various languages, new terms which express new emerging concepts are created.

With the purpose to fulfill it, during defining equivalents of borrowed terms in Azerbaijani, translation using calca method is considerably preferred. Because during translation using this method, ascertainment of equivalents of the terms in the Azerbaijani language which express various notions in original version, necessiates finding words and phrases in accordance with it. Hence, translation theory should be based on keeping different elements of the meaning with its

25

translation equivalents in the original. Thus, ascertainment of translation equivalence adequeately and appropriately, provides communication among languages in any level.

Key words: theory, content, full agreement, semantic field, semantic parallelism, general

semantics

САЯЛЫ САДЫГОВА

ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ПЕРЕВОДА ЗАИМСТВУЕМЫХ ТЕРМИНОВ НА АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ ЯЗЫК

Р е з ю м е

Статья посвящена теоретическим проблемам перевода заимствуемых терминов на

азербайджанский язык. Так как в процессе перевода того или иного понятия используются варианты лексических единиц разных языков и в связи с этим образуются новые термины, следует добиваться того, чтобы эти термины и их синонимы соответствовали переводимо-му понятию.

В азербайджанском языке такое соответствие в подавляющем большинстве случаев достигается путём применения при переводе метода калькирования. При таком переводе для заимствуемых терминов, выражающих какое-либо понятие в оригинале, необходимо находить и употреблять только их соответствия. Лишь полная адекватность перевода и имеющихся в оригинале элементов значений любого понятия способна обеспечить межъ-языковую коммуникацию на всех уровнях языка.

Kлючевые слова: теория, содержание, согласование полное, семантическое поле,

параллелизм значений, семантика общая

Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu – şöbə müdiri, fil.ü.e.d.

e-mail: sayalisadigova@yahoo.com

Çapa təqdim edən Azad Məmmədov – «Türkologiya» jurnalı redaksiya heyətinin üzvü

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (16.IV.2014, protokol № 3)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

10.IV.2014

26

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

27.V.2014

Çapa göndərilmə tarixi 8.VII.2014

________

27

TÜRKOLOGİYA № 2 2014

НАПИЛ БАЗЫЛХАН

ДРЕВНЕТЮРКСКИЕ ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ ЕВРАЗИИ

Р е з ю м е . В статье представлен краткий обзор древнетюркских письменных памят-

ников Орхона, Таласа, Енисея, Алтая и ряда других регионов. В ней также отражена позиция автора относительно этимологии названия Türük bitik – тюрк битик//письменность, особен-ностей поминальных обрядов (йог – yoγ) и некоторых этнокультурных терминов (tamγa – тамга ‘знак, тамга рода или племени’, ‘знак золотой печати кагана’, bediz – ‘каменные извая-ния’, bitigtaš – битикташ ‘стела с надписями’, balbal – балбалы ‘каменные знаки участников обряда’ и др.).

Ключевые слова: тюркология, история Тюркской империи, военно-политическая

структура, письменные памятники, поминальные комплексы, этнокультура, Евразия

Основными источниками по древнетюркской истории и культуре являются письменные

памятники. Это установленные в поминальных комплексах стелы, а также высеченные на скалах и бытовых предметах многочисленные надписи, которые содержат не только исторические факты, но и множество других достоверных данных, в том числе этнографических и этнолингвис-тических.

Древнетюркская самобытная письменность, известная как gtib krut > Türük bitik – Түрүк

битик (тюрк битик), точно фиксировала фонологические закономерности всего языкового яруса древнетюркских этносов. По системе алфавита она является идеограммно-тамгозначной, а по структуре – фоно-морфемной. Сокращение фонологического состава корней и аффиксов до двух или трёх тамгознаков облегчило всю лексико-грамматическую (сингармоническую) структуру древнетюркского языка. Древнетюркский битик, понятный и доступный любому тюркскому этносу того времени, распространился по всем регионам Тюркской империи. Официальная доку-ментация в них велась на этой письменности. Предположительно древнетюркский битик известен с начала VII в. (?). Создан он был по приказу одного из тюркских каганов на территории Центральной Монголии (долина р. Орхон) [1–4]. Эта долина была также местом основания Тюркского эля, хотя все исследователи и тюркологи, «забыв» о районе Монголии, расположенном в долинах рек Орхон, Туыл, Селенга и в хребтах Хангая, до сих пор «прародиной» тюрков считают Алтай. Именно этот регион является центром империи хуннов – предков тюрко-монголоязычных этносов.

28

Древнетюркские письмена в науке называют руническими. На наш взгляд, здесь более уместен термин битик, который употребляется в оригинальных древнетюркских текстах в значении ‘тюркская письменность’. Biti- ‘писать’ в древне- и среднетюркском языке: bitig – битиг, битик ‘письмена, надпись, почерк, книга’, bitigči ‘писец, писарь’, bitigtaš – битикташ ‘стела с надписями’, beŋgütaš – бенгуташ ‘вечный камень’ (символическое название стелы с надписями), beŋgü (tike bertim) ‘вечный (камень установил)’. Подобное название встречается в енисейских памятниках: beŋgü tike bertim ‘[я] воздвиг вечную стелу’ [камень] (Абақан Е-48 и др.) [2]. В современных тюркских языках – бiтiк, бiтiг, бижик, пичик, пiчiк, пытық, бүтүк, бiдiг, в древнемонгольском – bičig > бичиг, в древнетунгусс-ко-маньчжурском – bithe > битхе. Прототюркская форма и семантическое развитие этого слова: pït- (pït-, pïč-) + -čaq, -tik: 1 – *pït + čaq > pïtčaq > pïčaq > bïčaq ‘бить, ударить, выбивать, вырезать’, 2 – * pït + tïk > pïtïk > bïtïk > bitik ‘нож, резать, резьба, писать’ [5. С.5–12].

Памятники орхоно-енисейско-таласской тюркской письменности были распространены на огромном географическом пространстве, включающем в себя современные Монголию, Хакасию, Туву, Алтай, Бурятию, Саха-Якутию, Восточный Туркестан (СУАР), Казахстан, Киргизию, Узбе-кистан, Северный Кавказ, Восточную Европу [6–13]. Исследователи в обязательном порядке давали им названия тех рек, озёр и земель, где они были обнаружены впервые.

Историки связывают эти памятники непосредственно с различными периодами развития ка-ганатов и государств. Известны, например, памятники периодов существования Тюркского эля, древнекиргизского государства, хазаро-печенежского союза, тюргешского государства и др.

Орхонские памятники обнаружены на территории таких горных систем, как Алтай, Хангай, Соен, Кентай, в пустыне Гоби, в долинах рек Орхон, Селенга, Туыл, Онгин, Керулен, Онун, Тэс, Хобда и озёр Копсукол, Кыргыс, Карасу, Убсы. Среди них множество культово-поминальных комплексов, посвящённых известным каганам и правителям: Бильге-кагану, Кюль-тегину («Хөшөө-цайдам»), Тоньюкуку («Баян-цогт»), Кюли-чуру («Их хөшөөт»), Ел етмиш-ябгу («Онгийн»), Алтын тамган-тархану («Хөл асгат»), Ел етмиш-кагану («Могойн шинэ ус») и другим, а также сотни надписей, высеченных на утёсах, различных предметах, керамических кирпичах, медных монетах и печатях.

Одновременно на этой же территории были распространены двуязычные и трёхъ-язычные древнесогдийские памятники. Так, например, памятник Суджи написан на древнетюркском и согдийском языках, памятник Татпар-кагану («Бугат») на древнесог-дийском и санскрит-брахмийском (?), памятник периода правления Нири-кагана («Киши конакай») на согдийском [Oosawa]. Можно сказать, что отношения между тюрками, китайцами и согдийцами сохранялись на протяжении всего времени существования Тюркской империи.

Тесные торгово-культурные контакты согдийцев с тюрками (шире – степными кочевниками) привели к тому, что согдийская письменность стала использоваться и в западной части Тюркского эля, о чём свидетельствуют нумизматические комплексы Чачского оазиса [14–15]. Древнетюркский битик и согдийская письменность существовали параллельно и после распада тюркского государства (под условным названием ІІ Тюркского каганата). Только в ІХ в. на фонологической основе древнетюркского битика был создан древнеуйгурский битик по согдийской версии. Эта первая попытка фонетической трансформации древнетюркского языка на иноалфавитной базе зафиксирована во многих письменных памятниках – главным образом религиозно-дидакти-

29

ческого характера. Древнетюркский битик не утратил своей имперской значимости вплоть до ХІІ в.

Новая (преобразованная) письменность у степных кочевников Евразии появлялась во время геополитических изменений, особенно в периоды религиозно-политических и экономических перемен (внедрение манихейства, буддизма, христианства, мусульманства и др.).

Енисейские памятники (в общем количестве более 180) найдены в Хакасии, Туве, в курганах, расположенных в долинах рек Енисей, Абакан, Кемчик, Кемь, Оя и Элегест. По определению учёных, большинство этих памятников относится к VI–Х вв. Язык, на котором они написаны, причисляют к древнехакасскому, киргизскому, алтайскому, шорскому и тувинскому языкам. По нашим же данным, языковых различий между текстами енисейских, орхонских, таласских и других памятников нет. В енисейских памятниках упоминаются такие этнонимы, как тюрк, тюргеш, ач, чик и др. В самом большом тексте насчитывается 400 тамгознаков. Надписи по содержанию – в основном типа эпитафий. Сначала в них называются имя, место рождения и род героя, а затем от его имени описывается горе [16–18].

Таласские памятники. На сегодняшний день их найдено свыше 42 (в долине р. Талас, протекающей в границах Казахстана и Киргизии). Надписи выявлены в основном на округлых камнях-валунах (Талас 1–17, Кочкор 1–25) и на скалах [19]. По содержанию они аналогичны текстам енисейских памятников. Одной из интереснейших находок (1932 г. – местность Ачиктас) является уникальная деревянная палочка с древнетюркской надписью. Правда, пока содержание этой надписи полностью не расшифровано. О такого типа деревянной палочке свидетельствует и китайский письменный источник: «варвары (хунны. – Н.Б.) употребляли деревянную палочку для надписей».

Памятники Восточного Туркестана. К ним относятся рукописи на бумаге, надписи на стенах храмов и строений, а также на стелах. Все они найдены на территории Синьцзян-Уйгурского автономного района – в Турфане, Дунхуане, Миране. В поминальном комплексе Нири-кагана текст на древнесогдийском языке написан на каменном изваянии (бедизе) кагана. Самый крупный древнетюркский письменный памятник региона – «Гадательная книга», состоящая более чем из 60 страниц [1]. Памятники Восточного Туркестана исследуются начиная с 1902 г.

Памятники Ферганы обнаружены в 60-х гг. прошлого столетия в районах Исфары,

Карамазара, Ферганы. Это метки на различных предметах (в частности керамических). Всего насчитывается более 13 фрагментарных надписей [20–21].

Байкал и бассейн Лены – наиболее дальний в северо-восточном направлении ареал

древнетюркского битика [12; 22]. Здесь найдено около 20 мелких надписей.

30

Памятники Алтая – это более 83 наскальных надпией, надписей на стелах и предметах, обнаруженных в погребениях [23–24].

Памятники Северного Кавказа и Восточной Европы представлены в основном эпи-

тафиями (их свыше 100). Надписи выявлены также на сосуде из клада Нойд-Сент-Миклоша. Памятники Дунайского, Волго-Донского и Северо-Кавказского регионов являются памятниками булгарской группы [13].

Словарный состав древнетюркского письменного языка (более 1500 слов) намного

облегчает научную интерпретацию археологических и этнографических материалов по древним тюркам. Особый интерес представляют письменные памятники поминальных комплексов.

История Тюркской империи тесно связана с историей его каганов и правителей. Обна-

руженные поминальные комплексы и стелы с надписями, сделанными по поводу смерти наиболее известных из них, сосредоточены главным образом в долинах рек Орхон, Туыл, Онгин, Селенга и Тэс. К ним относятся:

1. Поминальный комплекс «Киши конакай» (время правления Татпар-кагана – 582

г.); 2. Поминальный комплекс в честь Нири-кагана (КНР, СУАР. «Монгол хурэ» – 599

г.); 3. Поминальный комплекс в честь Ел етмиш-ябгу («Онгийн» – 728 г.?); 4. Поминальный комплекс в честь Кюли-чура (731 г.); 5. Поминальный комплекс в честь Кюль-тегина (732 г.); 6. Поминальный комплекс в честь Бильге-кагана (734 г.); 7. Поминальный комплекс в честь Тоньюкука (728–734 гг. ?); 8. Поминальный комплекс в честь Алтан тамган-тархана (735 г.); 9. 1-я стела в поминальном комплексе в честь Ел етмиш Бильге-кагана («Могойн

шинэ ус» – 760 г.); 10. 2-я стела в поминальном комплексе в честь Ел етмиш Бильге-кагана («Тариат,

Тэрх» – 762 г.); 11. Поминальный комплекс «Бомбогор» (VIII–IX вв.); 12. Поминальный комплекс «Олон нуур» (VIII–IX вв.); 13. Поминальный комплекс в честь Уйгур-кагана (Карабалгасунский – 1-я стела, IX

в.); 14. Поминальный комплекс в честь Кюль-тархана (VIII–IX вв.). Есть также множество других крупных поминальных комплексов, однако кому они

посвящены пока не установлено. К этим комплексам можно отнести и комплексы с характерными каганско-княжескими особенностями: «Шатар чулуу», «Улхын булан», «Шивээт толгой», «Хөгнө Тарни», «Өгөөмөр», «Хөшөөн тал» и др. По некоторым данным, на территории Монголии зафиксировано свыше 80 древнетюркских поминальных комплексов [25–26]. Несмотря на то что такие крупные комплексы, как «Идэр», «Гиндин булаг», «Сэвж уул», «Шивээт улаан», «Өнгөт», «Дадга» и «Хүйс толгой», хотя бы

31

частично, но всё же изучены, вопросы их хронологии и атрибуции по-прежнему остаются актуальными [27]. Это объясняется тем, что тюркская археология в Монголии не входила в число популярных наук.

Согласно Л.Н.Гумилёву каганов и правителей Тюркского эля было более 80 [28]. В китайских же источниках «Суй шу», «Чжоу шу» и «Синь Тан шу» упоминаются имена 83 каганов [29]. В связи с этим мы можем предполагать, что поминальные комплексы были построены не для всех них.

Следует подчеркнуть, что до настоящего времени в каганско-княжеских поминальных комплексах не найдено ни одного погребения. Вероятно, древние тюрки хоронили покойников в «тайных» местах. Именно поэтому вопрос об обряде кремации до сих пор остаётся открытым и одним из самых проблематичных в изучении их истории. Ритуал отправления покойника сопровождался особыми действиями и установлениями. Соответственно статистике при археологических раскопках чаще всего обнаруживаются совместные захоронения человека и различных предметов [30].

Во всех известных каганско-княжеских комплексах встречается тамга, в основном каганская. Структура изображения на этой тамге синкретична, а этносемантика передаётся в условном совместном воспроизведении «птичьего клюва, крыльев, тела и ноги волка, хвоста и рога оленя» – börü + qut//qus + buγu – ‘волк + беркут + олень (архар)’ [31. Рис.1] / ‘голова и шея коня и голова волка’ [32].

На стеле Татпар-кагана с навершием в виде волчьей головы в согдийском тексте имеются слова tr-'wkt' (')šy-n's – тюркют ашинас [33], которые в китайских источниках читаются как а-schi-na > ашина. Данное название, являющееся именем предка каганских родов, впоследствии стало родовым. Китайцы (и согдийцы) через монголоязычный этнос стали называть каганские роды и в широком понимании всех тюрков činuw-a > čïnu > čоn > чоно (ашина – волк) [34], činuw-a + s//činuw-a + d > чоно + с//чоно + д (ашидэ – волки). В древнетюркском языке слово ашина не встречается, но в нём есть эквивалентное ему по значению слово волк – börü > бору.

Кочевые этносы – огуз, токуз огуз, сегиз огуз, уч огуз, тургеш, он ок, курыкан, уч

курыкан, байырку, уйгур, он уйгур, кыргыз, чик, карлук, басмыл, отуз татар, кытан, татабы и многие другие, упоминаемые в надписях, имели свои тамги. Общеплеменные и производные от них, а также личные, семейные и родовые, они определяли социальный статус их владельцев, право на собственность и т.д. Слово tamγa ‘тамга’ древними тюрками употреблялось в двух значениях: ‘знак, тамга рода или племени’ и ‘знак золотой печати кагана’. Корень этого слова в древнетюркских надписях изменялся следующим образом: tap-//tab- (‘зажигать, сжечь, клеймить, остатки, оставить след, топтать, стопа, наступить’)//> tam- (‘изготовитель печати, хранитель печати – tamγači’) > tanba (‘танба, таврировать’). В древнемонгольском языке сохранились слова taba > тав ‘след’, tamaγa > тамага ‘тамга’.

32

Древнетюркские тамги были особо важным инструментом обозначения и регулирования социально-экономических и политических отношений, а также межплемен-ных и межгосударственных вопросов тюркского общества. Почти на всех памятниках древних тюрков имеются тамги и различные знаки. Можно предположить, что существовали и обряды, символизировавшие объединение племён с традицией использования тамгознаков. Древнетюркские тамги делились на несколько групп: тамги высших правителей Тюркского эля – кагана, ябгу, шадов, тегинов, чуров, тарханов, беков и других; тамги родо-племенных объединений (одна тамга и производные от неё); тамги отдельных личностей и патриархальных семей (личные тамги, метки для таврения лошадей и другой скотины). Несколько тамгознаков в одном месте – это уже «письменный договор», свидетельствующий об объединении и примирении племён, а также о проведении совместных обрядов в этом месте (Шивээт-улаанская стела с 60 тамгами и знаками, Бомбогорская стела, тамги «Бичигт улаан хада», «Тайхар чулуу» и «Гурван мандал», тамги в Салбык-кургане и др.) [35. Рис. 2].

Несмотря на наличие многочисленных археологических памятников, письменных и устных источников, проблема реконструкции обрядов древнетюркского периода так и не стала объектом пристального внимания тюркологов.

Исследования этнографии древних тюрков проводились «только на описательном уровне». Учёные-этнографы склоняются к толкованию древнетюркских культурных комплексов с позиции современных тюркоязычных народов. Этим и объясняется отсутствие научно обоснованных этнографических реконструкций. Мировоззрение древних тюрков в трудах многих исследователей рассматривается с привлечением параллелей из практики алтайских или тувинских шаманов. И это при том, что в древнетюркских письменных источниках ясно выражена основная триальная система мировоззрения (стелы Кюль-тегина и Бильге-кагана): Teŋіri > Тенгри; Kisi oγulï > Сын человека; Jer > Земля (отсутствуют представления об «аде»). Эту систему необходимо учитывать при интерпретации тех или иных археологических обьектов и этнографических обрядов [36] .

Поклонение Тенгри, Земле и духам предков – основной традиционный обряд древних

тюрков. Ежегодно перед зарёй одного из летних дней многочисленный народ собирался для встречи восхода солнца, для поклонения Тенгри и Земле, а также для совершения трапезы (as > ас) в честь духов предков и для избрания кагана. В этот день был действительно великий праздник: любой из присутствующих на нём тюрков с позволения Тенгри (Teŋіri yarïlqaduq üčün) мог обрести его силу (Teŋіri küč) и кут (qut) ‘благо, добро’. В церемониях участвовали qam > камы (по-монгольски böge > бөө, niduγan > удган, по-тунгусски sam + an > шаманы), которые передавали силу Тенгри и священной Земли (Umay > Умай, Iduq jer > Ыдук йер, Jer suw > Йер су//(suw + jer) > Сибир) людям, осуществляли связь между предками и потомками.

«При возведении государя на престол ближайшие важные сановники сажают его на войлок и по солнцу обносят кругом девять раз. При каждом разе чиновники кланяются пред ним» (китайские источники). По окончании церемониала каганам давали титульное прозвище (напр.: Teŋіriteg Тeŋiri yaratmïš Türük Bilge qaγan > Небесный Неборождённый Тюрк Бильге-каган). Это вполне соответствовало традиции использования антропонимов в

33

древнетюркский период. У тюрков было собственное детское, юношеское и чиновничье прозвище, а также имя, полученное в старости. Имя сына Кутлук Елтериш-кагана как теги-на и шада – Бильге, а его собственное – Bökülen > Бокулен (по китайскому источнику – Могилянь).

Поминальные обряды. Ритуал отправления покойника занимал значительное место в

обрядовой практике древних тюрков. Йог. yoγ (йог) был широко распространённым обрядом. В него входили извещение о

смерти – tilči > тилчи, плач по покойному (sïγïtčï > сыгытчы – плакальщики, участники поминального обряда), сооружение мавзолея-кургана (поминального комплекса) барык, установка камня с надписью (bitiktaš > битикташ), каменного изваяния (бедиза), скульптур животных, каменных столбов (балбалов), угощение на поминках (yoγ ašï//yoγ basan > йог ашы//басан). Особенно интересны в этом отношении огромные комплексы Татпар-кагана, «Унгэт», «Шатар чулуу», «Идэр», «Шивээт улаан», Бильге-кагана, Кюль-тегина, Тоньюкука, Ел етмиш-кагана (Мойын-чура), Ел етмиш-ябгу (Онгийн), которые предназначались для проведения не только поминальных обрядов, но и других особо важных социальных мероприятий – празднования победы над врагом, разделения радости в связи с рождением детей, проводов в дорогу с пожеланием доброго пути и т.п.

Бедиз. Древнетюркское слово bediz имеет значение ‘каменные изваяния’, т.е. под

ними следует понимать средневековые скульптуры кочевников. Этимология слова: от корня bet- > бет-//bed- > бед: бет – ‘лицо’, бедер – ‘резьба’, бейне – ‘рисунок’, бой – ‘тело, туловище’. Каменные изваяния распространены по всему евразийскому горно-степному пространству. Наиболее многочисленны они в Монголии, на Алтае, в Хакасии, Туве, Казахстане, Киргизии, Восточном Туркестане (Китай). Так как бедизы (bediz > бедиз) отражали особый военно-социальный статус тюркских правителей, их сооружению в древнетюркской культуре придавалось большое значение. Например, представителей высшей аристократии изображали в сидячей позе. С точки зрения социально-ранговой иерархической системы тюрков, т.е. разделения государственно-административной структуры на три крыла (десятники, сотники, тысячники), скульптуры кочевников были трёх типов: 1 – каганско-княжеские; 2 – кочевые аристократические; 3 – родо-племенных вождей [37. Рис. 3]. Способ выполнения каменных изваяний зависел от мастерства резчика, т.е. от bedizči > бедизчи. По традиции древних тюрков, бедизы устанавливали в восточной части оградки лицом к востоку, т.е. по направлению к восходу солнца. К востоку же от ограждённых бедизов ставили балбалы, символизирующие участников погребально-поминального обряда. На каменных скульптурах изображали börük > борук ‘головные уборы’, burum > бурум ‘косы’, sïrγa > сырга ‘серьги’, ton ‘одежда’, etik > етик ‘обувь’, dulïγa> дулыга ‘шлем’, beldik ‘пояса’, pïčaq > пычак ‘ножи’, qïlïč ‘сабли’, gyus> süŋüg ‘копья’, oq ‘стрелы’, ayaq > айак ‘сосуды’ и другие предметы, что даёт нам интересную этнографическую информацию о тех временах.

Барык. barүq – общее название поминальных комплексов. Этимология слова не совсем

ясна, однако можно предположить такую семантику: bar- > бар- означает ‘иметь, имущество’,

34

barïqïn yaratdïm > баркын йаратдым – ‘построил надгробие, сооружение’, а слова ev barүm – это ‘юрта и жилище’ (ev barүq – ‘юрта и имущество’) [38]. На почётном месте поминального комплекса (на стороне заката солнца) устанавливали специальные сооружения в виде ящика (оградки) – barүq > барык. Некоторые исследователи считают, что эти «оградки, ящики, блоки на древнетюркских поминальных памятниках имитируют схему космической горы...» и что «оградка-изваяние – балбалы есть (культовое) сооружение, структура которого обусловлена мировоззренческими универсалиями», т.е. «...модель мира» [27; 39]. Согласно же нашим исследованиям барык не является ни «космической горой», ни «моделью мира», он просто «символ дома покойного и его домашних вещей». Барык – это eb barïq > юрта и барык (вещи) ‘каменный дом’ (символ юрты) покойного в этом мире. Для поминовения и выражения уважения к покойному на его «каменном доме» делали надписи, изображали различные узоры, тамги, символы Тенгри (мифических птиц, львов и т.п.), которые олицетворяли домашнюю утварь юрты – такую как сандык, тускииз, сырмак, кереге. Каменное изваяние – это своего рода образ покойного, а стела с надписью – повествование о его жизни и совершённых им подвигах, оставленное в назидание потомкам. Душа по-койного, т.е. его ongun > онгон, улетает в иной мир, а балбалы указывают ей путь к Тенгри (taŋ ‘заря’ > Teŋіri). В древнетюркских надписях uča bardï > уча барды – ‘улетел он’ (текст на стелах Кюль-тегина и Бильге-кагана).

Битикташ (bitigtaš) – это стела с надписями. Одной из составляющих в древ-

нетюркском каганско-княжеском поминальном комплексе являются стелы с постаментами-черепахами (baqatаš > бакаташ?). Такие стелы – явное свидетельство влияния на древних тюрков культуры китайцев. В то же время они стоят на черепахах, что символизирует «вечную» власть кочевников над табгачами (т.е. «черепахами»). К этой группе памятников относятся стелы Татпар-кагана, Идэрская, «Улхын булан», «Хөшөөн тал», Бильге-кагана, Кюль-тегина, Ел етмиш-ябгу, Ел етмиш-кагана (Тариатинская, Тэсинская), «Мэлхий толгой» и др.

Балбалы. balbal > балбал – слово древнетюркского происхожденеия: bal + bal (‘бить,

ударить, установить’) > balbal (‘установленные камни, выбитые камни’). Число балбалов и их установка по направлению к восходу солнца указывают не только на количество участников поминального обряда, но и на ранг умершего в строгой военно-политической системе древних тюрков. Исследователями балбал назван «каменной бабой», «обозначением числа убитых врагов» (на основе китайского источника), «коновязным столбом» и т.д. [40-41]. Но с такой трактовкой названия согласиться нельзя, ибо она противоречит фактам. Так, если бы балбалы были символами убитых врагов, то на них не было бы древнетюркских надписей и таких каганских тамг, как, например, 10 тамг на бал-балах в комплексе Бильге-кагана: sabïra tarqan balbalï ‘балбал Ысбара (Сабыра?)-тархана’; baz qaγanïγ balbal tikmis ‘установил балбал (в честь) для Баз-кагана’; qïrγïz qaγanïγ balbal tikdim ‘установил балбал (в честь) для Кыргыз-кагана’. Эти надписи являются, скорее, «подписью участников обряда», чем обозначением имени врага. Нельзя утверждать и то, что свыше 1000 одиночных балбалов, а также двух-, трёх- и четырёхрядные являются коновязью, так как, во-первых, они расположены слишком тесно (комплекс «Идэр», «Сыргалы» и др.), во-вторых, есть множество других способов «привязать» коня на местности (например стреножить его), в-третьих, при совершении поминальных обрядов

35

каждый участник должен был поставить свой балбал, т.е. засвидетельствовать своё уважение к покойному.

Л И Т Е Р А Т У Р А

1. Базылхан Н. Түрік бітіктің тарихи-лингвистикалық негіздері // Қазақ ордасы.

Алматы, 2003. № 4. 2. Yenə onun. Түрік бітіктің тарихи-лингвистикалық негіздері // Қазақ ордасы.

Алматы, 2003. № 5–6. 3. Он žе. Древнетjuркскиj битик, фоно-морфемнаja структура писменности и проблемy

интерпретаcии текстов // Тез. докл. Меžдунар. симпоз., посвjašč. 110-летиju деšифровки орhоно-енисеjскоj писменности и 100-летиju вyhода в свет труда Н.Ф.Катанова «Опyт исследованиja урjaнhаjскоgо jaзyка» (Кyзyл. 14–17 окт. 2003 g.). Кyзyл, 2003.

4. Он žе. Основнyе аспектy истории писменности у степнyh коčевников Cентралноj Азии // Урбанизаcиja и номадизм в Cентралноj Азии: историja и проблемy: Мат-лy Меžдунар. конф. Алматy, 2004.

5. Он žе. Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Енисей, Талас) // Қазақ-стан тарихы туралы түркі деректемелері. Алматы: Дайк-Пресс, 2005. Т. 2.

6. Трудy Орhонскоj ёкспедиcии: Атлас древностеj Монgолии / Iзд. В.В.Радлов. СПб., 1892. 7. То žе. СПб., 1893. Вyп. 2. 8. То žе. СПб., 1893. Вyп. 3. 9. То žе. СПб., 1893. Вyп. 4. 10. Inscription de l'Orkhon Recueillies par l’Expedition Finnoise 1890. Et publiees par la Societe

Finno-Ougrienne. Helsingfors // Imprimerie de la Societe de Litterature Finnoise, 1892. 11. Le Coq A., von. Kokturkisches aus Turfan // Manskrift-fragmente in kokturkischen Runen aus

Toyog und Idiqut-schahari, Oase von Turfan. Sitzungsb. Preuss. Akad. Wiss. Phil.-hist. Kl., 1909. 12. Бернšтам А.Н. Древнетjuркское писмо на р. Лене // Ёпиgрафика Востока. М., 1951.

Т. 5. 13. Баjčоров С.Ja. Древнетjuркские руниčеские памjaтники Европy. Ставропол, 1989. 14. Баратова Л.С. К историčескоj интерпретаcии титула «каgан» на древнетjuркскиh

монетаh Среднеj Азии конcа VII – первоj половинy VIII в. // Нумизматика Cентралноj Азии. Таšкент, 1998. Вyп. 3.

15. Babayar Gaibullah Kokturk kaganligi sikkeleri: The catalogue of the coins of Turkic qaghanate. Ankara, 2007.

16. Василев Д.Д. Корпус тjuркскиh руниčескиh памjaтников бассеjна Енисеja. Л., 1983. 17. Кyзласов I.Л. Руниčеские писменности евразиjскиh степеj. М., 1994. 18. Кормуšин I.В. Тjuркские енисеjские ёпитафии: Текстy и исследованиja. М., 1997. 19. Табалдиев К., Белек К. Памjaтники писменности на камнjah Кyрgyзстана. Биšкек,

2008. 20. Бернšтам А.Н. Древнетjuркские руниčеские надписи из Ферgанy // Ёпиgрафика

Востока. М., 1956. Т. 11. 21. Заднепровскиj Ju.А. Тjuркские памjaтники в Ферgане // Сов. арhеолоgиja. 1967. № 2. 22. Рygдyлон Ё.G., Hороšиh Ju.П. Новyе руниčескиe надписи и знаки Прибаjкалja // Тр. Бурjaт-

Монgол. комплекс. науč.-исслед. ин-та. Iст.-филол. сер. 1961. Вyп. 6. 23 Кyзласов I.Л. Новости тjuркскоj рунолоgии. М., 2003. Вyп. 1: Eнисеjские надписи на

gоре Jaлбак-Таš (Gорнйj Алтаj).

36

24. Коčеев В.А. Свод древнетjuркскиh руниčескиh памjaтников Gорноgо Алтаja. Gорно-Алтаjск, 2006.

25. Баяр Д. Монголын төв нутаг дахь түрэгийн хүн чулуу. Улаанбаатар, 1997. 26. Баяр Д., Эрдэнбаатар Д. Монгол Алтайн хүн чулуун хөшөө. Улаанбаатар, 1999. 27. Воjтов В.Е. Древнетjuркскиj пантеон и модел мирозданиja в култово-поминалнyh

памjaтникаh VI–VIII вв. М.,1996. 28. Гумилjoв Л.Н. Көне тjріктер. Алматy,1994. 29. Chavannes E. Documents sur les Tou-kiue (Turcs) osciendentaux Recueles et

commentes par. Avec une carte // Тр. Орhонскоj ёкспедиcии. СПб., 1903. 30. Кубарев G.В. Култура древниh тjuрков: (по материалам поgребалнyh памjaтников).

Новосибирск, 2005. 31. Базылхан Н. Эртний түрэг бичигт хөшөөд ба бичгийн дурсгалууд: (эртний түрэг

бичиг судлалын түүхэн сурвалж – эх бичгийн судалгааны зарим асуудалд) // Монгол судлал: (эрдэи шинжилгээний бичиг). Улаанбаатар, 2008. XXVIII (294).

32. Dovrovits M. The Thirty Tribes og the Turks // AOH. 2004. Vol. 57 (3). 33. Klyashtorniy S.G., Livshits V.A. The Sogdian Inscription of Bugut Revised // Acta

Orient. Acad. Hungaricae. 1972. XXVI /1. 34. Викторова Л.Л. Монgолy. Происhоžдение народа и истоки културy. М., 1980. 35. Самашев З., Базылхан Н. Көне түрік таңбалары // Алаш тарихи-этнологиялық ғылыми

журнал. Алматы, 2008. № 6 (21). 36. Базылхан Н. Үшқыр немесе «Үш тұғырлық» сөздерінің қырлары мен сырлары // ҚР ҰҒА-ның

Хабарлары. 1994. № 4, 6 (198). 37. Самаšев З., Базyлhан Н., Баjaр Д. Древнетjuркские каменнyе изваjaниja евразиjскиh

степеj // Мəдени мұра (Културное наследие). Астана, 2009. № 1 (22). 38. Divanü Lüğat-it-Türk. Ankara, 1986. 39. Ермоленко Л.Н. Средневековyе каменнyе изваjaниja казаhстанскиh степеj: (ти-

полоgиja, семантика в аспекте военноj идеолоgии и традиcионноgо мировоззрениja). Новосибирск, 2004.

40. Gраč А.Д. Древнетjuркские изваjaниja Тувy: (по материалам исследованиj 1953–1960 gg.). М., 1961.

41. Кубарев В.Д. Древнетjuркские изваjaниja Алтаja. Новосибирск, 1984.

NAPİL BAZILXAN

AVRASİYADA OLAN GÖYTÜRK ABİDƏLƏRİ VƏ ONLARIN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

X ü l a s ə

Məqalədə göytürk əlifbasının bitik adlanmasından, göytürklərin öz yazılarını türük bitiq

adlandırmalarından bəhs edilir. Hazırda bu yazıları heç də düzgün olmayaraq runi yazılar adlan-dırırlar. Türük bitiq – fono-morfoloji əsasa dayanan, yəni səs və heca quruluşu bir-birilə mütə-nasib şəkildə işlədilən, orfoqrafiyası isə qədim damğalara əsaslanan tək və hecalı quruluşa malik olmaqla qədim türk dilinin dil strukturunu bütünlüklə əks etdirən və bütün türk ləhcələrini eyni bir orfoqrafiyada birləşdirə bilən universal yazı formasıdır.

Məqalədə Orxon, Talas, Yenisey və s. yazılı abidələrin sayı, göytürklərin dövrünə aid yoγ –yoğu törəməsi və onların bir sıra tamγa, bediz, bitiqdaş, balbal kimi terminoloji xüsusiyyətləri haqqında müəllifin şəxsi fikirləri əks olunmuşdur.

37

Acar sözlər: türkologiya, Türk imperiyasının tarixi, hərbi-siyasi struktur, yazı abidələri,

mərasim kompleksləri, etnomədəniyyət, Avrasiya

NAPIL BAZYLKHAN

ANCIENT TURKIC INSCRIPTIONS IN THE EURASIA

S u m m a r y This paper presents – an overview of the Orkhon Turkic inscriptions, Talas, Yenisei, Altai

etc. The article also presents the author's position on self-name etymologies Türük bitik – Turk bitik // writing and features memorial complexes (yoγ yogi), some ethno-cultural terms (tamγa – Tamga ‘sign, tamga family or tribe’ and ‘a golden seal Hagan’, bediz – stone sculptures, bitigtaš – bitiktash stele with inscriptions, balbal – balbals stone marks rite participants, etc.

Key words: turkology, history of Turkic empire, military political structure, ancient Turkic

written and monuments, memorial complexs, ethno-cultur’s

Ünvan: Казахстан. Алматы. Институт востоковедения им. Р.Б.Сулейменова КН МОН РК – ведущий научный сотрудник, канд. филол. наук

e-mail: napilbaz@gmail.com

Çapa təqdim edən Tofiq Hacıyev – «Türkologiya» jurnalı redaksiya heyətinin üzvü, Çingiz Qaraşarlı – «Türkologiya» jurnalı sahə redaktoru

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (16.IV.2014, protokol № 3)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

7.III.2014

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

–

Çapa göndərilmə tarixi 8. VII.2014

________

38

TÜRKOLOGİYA

№ 2 2014

D İ S K U S S İ Y A L A R V Ə M Ü Z A K İ R Ə L Ə R

ORUC MUSAYEV

BİR DAHA AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ SİFƏTİN DƏRƏCƏ KATEQORİYASI HAQQINDA

X ü l a s ə . Məqalədə Azərbaycan dilində sifətin dərəcə kateqoriyası haqqında tamamilə yeni baxış açıqlanır. Müəllif Azərbaycan dilçiliyində çoxdan mövcud olan -raq, -rəq; -ımtıl, -imtil, -umtul, -ümtül; -mtraq; -sov; -sin, -ca, -cə şəkilçilərinin və -qap, -sap, -qıp və s. önşəkilçilərin sifətin müqayisə dərəcələrini ifadə etməsi fikrini tamamilə rədd edir. Onun fikrincə, yuxarıda sadalanan şəkilçilərin və önşəkilçilərin Azərbaycan dilində sifətin dərəcə kateqoriyası ilə heç bir əlaqəsi yoxdur, çünki onlar sözdəyişdirici deyil, sözdəyişdirici morfemlərdir və bu səbəbdən də sifətin dərəcə kateqoriyasını ifadə etmək üçün istifadə oluna bilməz.

Bu morfemlər vasitəsilə düzəldilən sözlər müstəqil sözlərdir, onların öz qrammatik və nominativ mənaları var. Bunun nəticəsində onlar Azərbaycan dilində müstəqil leksik vahidlər hesab olunur və lüğətlərə ayrı-ayrı leksik vahidlər kimi daxil edilir. Beləliklə, müəllif Azərbaycan dilində sifətin dərəcələrinin aşağıdakı kateqoriyalarını qəbul etmir: şiddətləndirmə dərəcəsi, kiçiltmə dərəcəsi, çoxaltma dərəcəsi. Müəllif apardığı tədqiqat nəticəsində belə qənaətə gəlir ki, Azərbaycan dilində sifətin üç müqayisə dərəcəsi var: adi dərəcə, müqayisə dərəcəsi, üstünlük dərəcəsi və onların ifadə üsullarını (analitik, analitik-sintetik və sintetik) və ifadə vasitələrini (analitik və sintetik morfemlər) müəyyənləşdirir.

Açar sözlər: Azərbaycan dili, sifət, kateqoriya, dərəcə, adi, müqayisə, üstünlük Problemin tədqiqi tarixindən. Mövcud dilçilik ədəbiyyatı göstərir ki, dilimizdə sifətə xas

olan dərəcə kateqoriyası haqqında ilk fikir söyləyən şəxs dilçilik elmimizin korifeylərindən biri, bəlkə də birincisi, Mirzə Kazım Bəy olmuşdur. O, bu məsələdən özünün 1839-cu ildə nəşr etdirdiyi «Gрамматика турecко-татарскоgо jaзyка» adlı əsərində danışmışdı. Mirzə Kazım Bəy həmin əsərində tatar (yəni Azərbaycan. – O.M.) dilində sifətin iki dərəcəsinin mövcud olduğunu deyir: müqayisə və üstünlük dərəcələri. Müqayisə dərəcəsinin morfoloji üsulla, yəni -dan/-dən şəkilçiləri vasitəsilə düzəldiyini qeyd edir və fikrini sübut etmək üçün aşağıdakı misalları verir: baldan tatlı və ya baldan tatlıraq: dilimizə xas olan sifətin üstünlük dərəcəsinin isə müqayisə zərfləri adlandırdığı dəxi və ya daha sözlərinin köməkliyi ilə ifadə olunduğunu deyir və fikrini

39

sübut etmək üçün dəxi uzun və daha uzun misallarını verir. Mirzə Kazım Bəy dilimizə xas olan sifətin müqayisə dərəcəsinin həm də -cək, -caq hissəcikləri vasitəsilə də ifadə olunduğunu söyləyir, bu halda keyfiyyətin azaldığını qeyd edir və fikrini dar – darcək, soyuq – soyuqcaq misalları vasitəsilə sübut etməyə çalışır. Mirzə Kazım Bəyə görə dilimizə xas olan sifətin üstünlük dərəcəsi isə əksər hallarda zərf və ya qüvvətləndirici sözlərlə, məsələn, ən, qayət ilə, ziyadəsilə, ifratilə və s. sözlərlə ifadə olunur. Mirzə Kazım Bəy dilimizə xas olan sifətin müqayisə və üstünlük dərəcələrinə malik olmasını deməklə tədqiqat obyektinə, yəni dilimizə xas olan sifətin dərəcə kateqoriyası məsələsinə, öz xələflərindən, yəni ondan sonra bu məsələ ilə məşğul olan dilçilərimizdən, daha adekvat, daha doğru yanaşmışdır. Doğrudur, Mirzə Kazım Bəy dilimizdə sifətin adi dərəcəsinin olduğundan danışmır. Məsələyə bu cür yanaşan, yəni dillərdə sifətin adi dərəcəsinin varlığını inkar edən dilçilər hətta bu gün də mövcuddur. Məsələyə bu cür yanaşma konseptual xarakter daşıyır və hər bir tədqiqatçının məsələyə şəxsi münasibətindən qaynaqlanır.

Ümumiyyətlə götürüldükdə, Mirzə Kazım Bəyin dilimizdə sifətə xas olan dərəcə kateqoriyası məsələsinə yanaşması daha məntiqi və daha elmidir. Bununla belə, burada bizim Mirzə Kazım Bəylə razılaşa bilmədiyimiz məqamlar da yox deyil. Məsələn, Mirzə Kazım Bəy dilimizə xas olan sifətin üstünlük dərəcəsinin əksər hallarda zərf və ya qüvvətləndirici ifadələrlə (ən, qayət ilə və s.) ifadə olunduğunu qeyd edir [1. C.63]. Deyilənlərdən göründüyü kimi, Mirzə Kazım Bəy Azərbaycan dilində işlədilən ən sözünü zərf hesab edir və onu sifətin üstünlük dərəcəsinin ifadə vasitəsi adlandırır. Bu fikirlə razılaşmaq əsla mümkün deyil. Zira zərf bütün dillərdə, o cumlədən də Azərbaycan dilində, ancaq və əsasən feillə əlaqəyə girir və hərəkətin tərzini, səbəbini və s. bildirir. Zərfin sifətlə əlaqəyə girərək onun üstünlük dərəcə mənasını ifadə etməsi inandırıcı deyil. Bizə məlum olan dillərin (ingilis, alman, rus və s.) heç birində belə hala, yəni zərfin sifətlə əla-qəyə girərək dildə sifətin bu və ya digər dərəcə mənasının ifadə etməsi haqqında danışılmır. Ona görə yox ki, bu məsələ dilçilərin nəzərindən kənarda qalmışdir, ona görə ki, təkrar da olsa deyirik: zərfin sifətlə əlaqəyə girməsi ümumiyyətlə heç bir dildə mümkün deyil.

Mirzə Kazım Bəylə razılaşa bilmədiyimiz ikinci məqam isə onun -cək, -caq şəkilçilərini hissəcik adlandırması və güya bu hissəciklərin sifətin müqayisə dərəcəsində azaltma mənası bildirməsidir. Məsələ burasındadır ki, əvvəla Mirzə Kazım Bəyin hissəcik adlandırdığı bu vahidlərin sifətin dərəcə kateqoriyası ilə əsla əlaqəsi yoxdur, ikinci də onlar hissəcik deyil, sözdüzəldici şəkilçilərdir. Çünki həmin vahidlər, yəni -cək, -cak şəkilçiləri vasitəsilə düzəldilən sözlər yeni nominativ məna kəsb edən müstəqil sözlərdir. Məsələn, qısa – qısaca, soyuq – soyuqca, yaxşı – yaxşıca, bollu – bolluca və s. sözlərdə olduğu kimi. Buna görə də, məsələn, dilimizdə qısa sözü əvəzinə qısaca, yaxşı sözü əvəzinə yaxşıca, bollu sözü əvəzinə bolluca sözləri işlətmək məqbul hesab edilə bilməz, bu əsla mümkün deyil. Çünki bu sözlərdən hər birinin müstəqil nominativ mənası, qrammatik forması və işlənmə məqamı var. Məhz bu səbəbdəndir ki, həmin sözlər dilimizin lüğətlərinə, istər izahlı, istərsə də orfoqrafiya lüğətlərinə, ayrıca başsöz olaraq daxil edilir və ayrıca, müstəqil sözlər kimi izah olunur. Bu hal bir daha sübut edir ki, haqqında danışılan şəkilçilər vasitəsilə düzəldilən nitq vahidləri qrammatik forma (sifətin dərəcə forması) deyil, özlərinin müstəqil qrammatik, fonetik və orfoqrafik dəyərləri olan ayrıca, müstəqil sözlərdir.

Mövcud dilçilik ədəbiyyatına əsaslanaraq demək olar ki, Mirzə Kazım Bəydən sonra uzun müddət bu məsələ, yəni Azərbaycan dilində sifətə xas olan dərəcə kateqoriyası məsələsi, dilçilərin nəzər-diqqətindən kənarda qalmışdır, onunla heç kim məşğul olmamışdır. Demək olar ki, ancaq XX əsrin birinci yarısından başlayaraq dilçilərimiz Azərbaycan dilində sifətin dərəcə kateqoriyası

40

məsələsı ilə yenidən intensiv şəkildə məşğul olmağa başlamışlar. Bu dövrdə həmin məsələ ilə M.Hüseynzadə, Ə.Dəmirçizadə, Ə.Abbasov, S.Cəfərov, S.Ə.Vəliyev, F.Cəlilov, F.Zeynalov, Ə.Cavadov, Y.Seyidov, B.M.Tagıyev, A.Şərifov, rus dilçilərindən isə A.N.Kononov, N.K.Dmitriyev və başqaları məş-ğul olmuşlar. Hətta bu mövzuda namizədlik dissertasiyaları da yazılmış və müdafiə edilmişdir.

Adları yuxarıda qeyd edilmiş dilçilərin demək olar ki, hamısı öz tədqiqatlarında iki suala cavab axtarmişlar: 1) Azərbaycan dilində sifətin neçə dərəcəsi var? və 2) Azərbaycan dilində sifətin dərəcələri hansı üsul və vasitələrlə ifadə olunur?

Dilçilərimiz yuxarıda qeyd olunmuş birinci suala, yəni Azərbaycn dilində sifətin neçə dərə-cəsi var sualına, cavab verərkən müxtəlif fikirlər irəli sürmüşlər: onlardan bəziləri sifətin iki (M.Kazım Bəy), bəziləri üç (Ə.Abbasov, Ə.M.Cavadov, S.V.Vəliyev və b.), bəziləri dörd (H.İ.Mirzəzadə, B.M.Tağıyev), digərləri beş (Ə.Dəmirçizadə, D.Quliyev və b.) dərəcəsi olduğunu demişlər, M.Hüseynzadə isə dilimizdə sifətin altı dərəcəyə malik olduğunu iddia etmişdir, 1954-cü ildə «Azərnəşr» tərəfindən buraxılmış «Azərbaycan dilinə aid tədqiqlər» adlı kitabda sifətin hətta yeddi dərəcəyə malik olduğu göstərilmişdir [4. S.133–135].

Dilçilərimizin, demək olar ki, hamısı yuxarıda qeyd edilən ikinci suala, yəni Azərbaycan dilində sifətin dərəcə kateqoriyası hansı üsul və vasitələrlə ifadə olunur sualına cavab verməyə çalışarkən isə sifətin dərəcələrinin iki üsulla düzəldildiyi qənaətinə gəlmişlər: morfoloji və sintaktik.

Qətiyyətlə demək olar ki, həqiqətən də dilimizdə bir nitq hissəsi olaraq sifət haqqında xeyli tədqiqat aparılmasına və yuxarıda deyildiyi kimi, bir neçə dissertasiya yazılmasına baxmayaraq, onlar dilimizdə sifətin dərəcə kateqoriyası sahəsində mövcud olan anlaşılmazlıqları, mübahisəli məqamları aradan qaldırmağa kifayət etməmişdir. Bu səbəbdən də həmin məsələnin çağdaş dövrdə də yeni tədqiqata ehtiyacının olması şübhəsizdir. Zira aşağıda deyilənlər göstərəcək ki, Azərbaycan dilində mövcud olan sifətin dərəcə kateqoriyası haqqında tarixən söylənilmiş, bizcə, qüsurlu və qeyri-elmi fikirlər və mülahizələr çağdaş dövrümüzdə də gündəlikdə qalmaqdadır.

Azərbaycan dilində mövcud olan sifətin dərəcələrinin düzəldilməsi haqqında söylənilmiş fikirlərdə qəribə, bizcə, qeyri-elmi görünən bir cəhət də əksər dilçilərin sifətlərin dərəcə formasının, xüsusən də onların çoxaltma və azaltma adlandırdıqları dərəcə formalarının, sintaktik üsulla düzəldildiyini iddia etmələridir. Məsələn, Ə.M.Cavadov bu məsələdən bəhs edərkən yazır: «Sifətin çoxaltma dərəcəsini sintaktik üsulla (kursiv bizimdir. – O.M.) yaratmaq üçün aşağıdakı ədatlardan istifadə olunur:

1. ən: məs.: ən yaxşı, ən gözəl. 2. daha: məs.: daha yaxşı, daha ağ, daha qara, daha uzun, daha qısa, daha gen, daha dar

və s. 3. lap: məs.: lap yaxşı, lap qırmızı, lap ağ, lap qara» [3. S.125]. Azərbaycan dilində sifətlərin dərəcə formasının sintaktik üsulla düzəldilməsi fikri digər dilçilərin

də tədqiqatlarında özünə yer tapmışdır. Öncə qeyd etmək lazım gəlir ki, burada yaratmaq feili yerində işlənməmişdir. Zira yarat-

maq bir şeyi uzun müddətə və yaradıcı əməklə meydana gətirmək mənası daşıyır, məsələn, əsər yaratmaq, sənaye ocaqları yaratmaq və s. Bu səbəbdən də dildə hər hansı bir qrammatik forma haqqında danışarkən yaratmaq feilindən istifadə etmək olmaz. Çünki biz danışarkən qrammatik forma yaratmırıq; dildə tarixən əmələ gəlmiş, yaranmış və mövcud olan qrammatik formalardan sadəcə olaraq istifadə edirik. Digər tərəfdən də sifətin dərəcə kateqoriyası hər bir dildə, o cümlədən də bizim dilimizdə, morfoloji kateqoriyadır. Buna görə də onun sintaktik üsulla

41

düzəldilməsindən danışmaq olmaz, bu, qeyri-elmi fikirdir. Bu, ən azı qrammatikanın iki müstəqil sahəsi olan morfologiya ilə sintaksisin arasındakı sərhədi pozmaq, onları bir-birinə qarışdırmaq deməkdir. Buna isə əsla yol vermək olmaz. Digər tərəfdən qeyd etmək lazımdır ki, müəllifin, yəni Ə.M.Cavadovun, sifətin çoxaltma dərəcəsindən danışarkən ədat adlandırdığı vahidlər (ən, daha, lap) ədat deyil, analitik morfemlərdir. Bu halda onun daha sözünü ən və lap sözləri ilə bir cərgəyə qoyması da qüsurludur. Çünki onlar tamam fərqli qrammatik məna bildirir, aid olduqları əşyanın müxtəlif dərəcəyə malik olduğunu ifadə edir: daha analitik morfemi keyfiyyətin nisbətini, ən və lap morfemləri isə keyfiyyətin üstünlüyünü göstərir.

Bu da bir faktdır ki, tarixən dilimizdə mövcud olan sifətin dərəcə kateqoriyası haqqında meydana atılmış, yumşaq desək, bu qüsurlu fikirlər bu gün hətta məktəb dərsliklərində də özünə yer tapmaqdadır. Məsələn, Rafiq İsmayılovun və Fazil Allazovun ümumtəhsil məktəblərin 6-cı sinfi üçün tərtib etdikləri «Azərbaycan dili» dərsliyində sifətin dərəcələri məsələsindən danışarkən onları belə adlandırırlar: sifətin adi, azaltma və çoxaltma dərəcələri [4. S.88, 91–92]. Yenə yuxarıda xatırladılan dərslikdə müəlliflər dilimizə xas olan sifətin dərəcələrinin iki üsulla – morfoloji və sintaktik üsulla düzəldildiyini deyirlər. Müəlliflər bu barədə yazırlar: «Azaltma dərəcəsi iki üsulla düzəldilir.

Morfoloji üsul. Bu zaman sözün tərkibi dəyişir, yəni adi dərəcədə olan sifətə şəkilçilər

əlavə olunur: -ımtıl: sarımtıl; -ımtraq: sarımtraq; -sov (-ımsov4): uzunsov, ağımsov; -şın: sarışın; -raq, -rək: gödərək (gödək sözünün son samiti düşür). Sintaktik üsul. Bu zaman adi dərəcədə olan sifətə başqa bir söz əlavə edilir: açıq: açıq-yaşıl; az: az şirin; təhər: göytəhər; ala: ala-yarımçıq; kəm: kəmsavad. “Açıq” və “ala” sözləri ilə sifət arasında defis qoyulur, “kəm” və “təhər” sözləri sifətlə birlikdə, “az”

isə ayrı yazılır» [4. S.91]. Müəlliflər eyni fikri, yəni sifətin dərəcə formasının morfoloji və sintaktik üsulla düzəldilməsi fikrini, sifətin çoxaltma adlandırdıqları dərəcəsinin düzəldilməsindən danışarkən də təkrar edirlər [4. S.92].

Yeri gəlmişkən onu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, dərslik müəlliflərinin dilimizə xas olan sifətin dərəcə kateqoriyası haqqında söylədikləri fikirlər təkcə elmi cəhətdən qüsurlu olması ilə qalmır, onlar həm də şagirdlər üçün əlavə çətinliklər yaradır; onları sifətin dərəcə kateqoriyasına əsla dəxli olmayan çətinliklərlə üz-üzə qoyur, yükləyir. Belə dolaşıq və elmi əsası olmayan tərzdə izahat nəticəsində, heç şübhəsizdir ki, şagirdlər müasir dilimizdə mövcud olan sifətin dərəcə kateqoriyasını lazımi dərəcədə və həqiqətə uyğun tərzdə öyrənə bilməzlər.

42

Beləliklə, yuxarıda deyilənlərdən bir daha aydın olur ki, həqiqətən də Azərbaycan dilində sifətin, xüsusən də ona xas olan dərəcə kateqoriyasının, yeni bir tədqiqata ehtiyacı var. Məsələnin bu cəhətini nəzərə alaraq, biz dilimizdə sifətə xas olan dərəcə kateqoriyası məsələsi haqqındakı düşüncələrimizi dilə gətirmək və bu məqaləni yazmaq qərarına gəldik.

Onu da qeyd etmək istərdik ki, həmin məqaləni yazmaq üçün bizə stimul verən ikinci bir məsələ də M.K.Lübimovun türk dillərində, o cümlədən də Azərbaycan dilində, sifətin dərəcə kateqoriyası haqqında söylədiyi qeyri-elmi, həqiqətə uyğun olmayan fikirləri olmuşdur.

K.M.Lübimov A.Q.Eyvazovun «Степени сравнениja имěн прилаgателнyh в соврeменном туреcком литературном jaзyке (с привлеčением материалов из друgиh тjuркскиh jaзyков)» adlı dissertasiyasının avtoreferatı haqqında yazdığı və «Вопросy jaзyкознанija» jurnalının redaksiyasına göndərdiyi «О степенjah сравненija прилаgателнyh в тjuркскиh jaзyкаh» adlı məktubunda haqqında danışılan dissertasiyanın müəllifi A.Q.Eyvazova bir sıra haqlı iradlar tutmaqla yanaşı, həm də yazır: «Demək olar ki, türk dillərində, o cümlədən də Azərbaycan dilində, sifətin dərəcə kateqoriyası mövcud deyil; nə türk dilində, nə də Azərbaycan dilində sifətin dərəcə kateqoriyası morfoloji üsulla düzəldilmir» [5]. Burada K.M.Lübimovun söylədiyi nə «Türk dillərində sifətin dərəcə kateqoriyası yoxdur», nə də «Azərbaycan dilində sifətin müqayisə dərəcəsi morfoloji üsulla düzəldirmir!» fikri ilə razılaşmaq mümkün deyil. Aşağıda deyəcəklərimiz K.M.Lübimovun dilimizdə bir nitq hissəsi olaraq sifətin dərəcə kateqoriyası haqqında söylədiyi bu fikirlərinin yanlış və həqiqətdən uzaq olduğunu sübut edəcək.

Qısaca olaraq yuxarıda qeyd edilənləri və ümumiyyətlə bu barədə dilçilik ədəbiyyatımızda mövcud olan çağdaş vəziyyəti nəzərə aldıqda qətiyyətlə demək olar ki, Azərbaycan dilində sifətin dərəcə kateqoriyası sahəsində qəribə bir dolaşıqlıq, anlaşılmazlıq və qeyri-elmi bir düşüncə hökm sürməkdədir.

Onu da vurğulamaq lazımdır ki, bu vəziyyət öz başlanğıcını, qismən də olsa, Mirzə Kazım Bəyin dilimizdəki sifətin dərəcə kateqoriyasına münasibətindən, onun bu barədə irəli sürdüyü mülahizələrdən və rus türkoloqlarının (A.N.Kononov, N.K.Dmitriyevin) türk dillərində mövcud olan sifət sahəsində apardıqları tədqiqatlardan və bu barədə söylədikləri fikirlərdən qaynaqlanır.

Məsələnin bu tərzdə olduğunu nəzərə alaraq biz Azərbaycan dilində sifətə xas olan dərəcə kateqoriyası məsələsini yenidən tədqiq etmək qərarına gəldik. Bunun üçün isə, hər şeydən öncə, dilimizdə sifətin dərəcə kateqoriyası haqqında bizə qədər söylənilmiş fikirləri nəzərdən keçirmək, onları saf-çürük etmək və onlara qarşı öz münasibətimizi bildirməyi vacib hesab etdik.

Problemin tədqiqi. Nəzərdən keçirilmiş dilçilik ədəbiyyatı sübut edir ki, Azərbaycan

dilində sifətin dərəcə kateqoriyası ilə məşğul olan dilçilər arasında ciddi fikirayrılığı mövcuddur. Onların bu məsələ barədə irəli sürdükləri fikirlər nəinki üst-üstə düşmür, çox hallarda bir-birinə zidd olmaqla yanaşı, həm də, yumşaq desək, qeyri-elmi təsir bağışlayır. Hətta elə dilçi də var ki, (K.M.Lübimov), o, yuxarıda deyildiyi kimi, türk dillərində, o cümlədən də Azərbaycan dilində, sifətin dərəcə kateqoriyasının mövcud olmadığını qeyd edir.

Aparılmış araşdırmalar qəti olaraq belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, bu sahədə yaranmış yanlış fikirlər və onların bugün də gündəmdə olmasının başlıca səbəbi dilçilərimizin dilimizdə mövcud olan -ımtıl, -imtil, -umtul, -ümtül; -mıtıl; -raq, -rək; -ımtraq, -mıtraq; -ca, -cə; -sov, -şın suffikslərə (şəkilçilərə) və eləcə də sifətin əvvəlinə artırılan qıp-, sap-, qap-, yum-, up-, yam- prefikslərə (önşəkilçilərə) yanlış yanaşmaları olmuşdur. Məsələ ondadır ki, dilimizdə işlədilən bu qəbildən olan morfemlərin, digər sözlə suffikslərin və eləcə də prefikslərin sifətin dərəcə kateqoriyasına demək

43

olar ki, hec bir aidiyyəti yoxdur. Onların hamısı sözdüzəldici morfemlərdir. Zira bu morfemlər vasitəsilə düzəldilən sözlərin hamısı dilimizdə işlədilən müstəqil nominativ mənaya malik olan leksik vahidlərdir, sözlərdir: qırmızı sözü qırmızımtraq və ya qırmızımtıl sözündən, sarı sözü sarımtıl, sarımtraq və ya sarışın sözündən, bollu sözü bolluca sözündən, qara sözü qapqara, yumru sözü yupyumru sözündən malik olduqları həm nominativ məna baxımından, həm də morfoloji quruluş cəhətindən köklü surətdə fərqlənir. Məhz bu səbəbdən də dilimizdə mövcud olan qırmızı sözünü qırmızımtraq və ya qırmızımtıl sözləri, sarı sözünü sarışın və ya sarımtraq sözləri, qara sözünü qapqara və ya qaramtıl sözləri, yaşıl sözünü yaşımtıl və ya yaşılmtraq sözləri, yumru sözünü yupyumru və ya yumrumtıraq sözləri əvəzinə işlətmək əsla mümkün deyil. Çünki bu sözlərdən hər birinin, təkrar edirik, özünün müstəqil nominativ mənası və işlənmə məqamı var. Bu isə o deməkdir ki, yuxarıda haqqında danışılan affikslər, yəni digər sözlə prefikslər və suffikslər, vasitəsilə düzəldilən sözlərin hamısı müstəqil nominativ mənaya malik olan düzəltmə sifətlərdir. Onlar da digər əsli sifətlərə xas olan xüsusiyyətlərə malikdir: onlar da, digər əsli sifətlər kimi, aid olduqları ismin qarşısında işlənərək onun, yəni aid olduğu ismin, rəngini, əlamətini, keyfiyyətini və s. bildirir və ən əsası digər əsli sifətlər kimi dərəcə kateqoriyasına malik ola bilir: məsələn, sarımtıraq – daha / nisbətən sarımtıraq, – lap / ən sarımtraq; qırmızımtraq – daha / nisbətən qırmızımtraq, – ən / lap gırmızımtraq; sarışın – nisbətən / daha sarışın, – lap / ən sarışın; gödərək – daha / nisbətən gödərək – ən / lap gödərək və s. Bu vasitələrlə düzəldilən sifətlərin hər biri adi dərəcə formasında ilk dəfə Azərbaycan SSR EA-nın müxbir üzvü, prof. Ə.Ə.Orucovun redaktəsi altında, sonralar Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, prof. Ağamusa Axundovun redaktəsi ilə çap edilmiş dilimizin izahlı lüğətinə və yenə də fil.ü.e.d., prof. Ağamusa Axun-dovun redaktəsi ilə çap olunmuş dilimizin orfoqrafiya lüğətinə, fil.ü.e.d., prof. O.İ.Musayevin rəhbərliyi və baş redaktorluğu ilə tərtib edilərək işıq üzü görmüş azərbaycanca-ingiliscə lüğətə və habelə fil.ü.e.d., prof. M.T.Tağıyevin baş redaktorluğu ilə tərtib edilmiş azərbaycanca-rusca lügətə ayrıca başsöz olaraq daxil edilmişdir. Bu deyilənlər bir daha sübut edir ki, bu günə qədər dilçilərimizin dilimizdə sifətin dərəcə kateqoriyasının düzəldilməsinə xidmət etdiyini söylədikləri və haqqında yuxarıda danışılan vahidlər sözdəyişdirici, yəni qrammatik məna ifadə edən şəkilçilər deyil, onların hamısı sözdüzəldici morfemlərdir, şəkilçilərdir. Təkrar edirik, yuxarıda xatırladılmış şəkilçilər və eləcə də önşəkilçilər vasitəsilə düzəldilən sözlər dilimizdə həm leksik, həm grammatik, həm də orfoqrafik baxımdan tam müstəqil vahidlərdir, ayrıca nominativ mənalı sözlərdir. Onların sifətin dərəcə kateqoriyasına heç bir aidiyyəti yoxdur. Doğrudur, yuxarıda xatırladılmış suffikslər və prefikslər vasitəsilə düzəldilən sifətlərdə dərəcə mənası hiss edilməkdədir. Bu, sifətin dərəcə kateqoriyası deyil, həmin sözlərə xas olan nominativ məna çalarıdır.

Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, bu qəbildən olan sifətlər, yəni nominativ mənasında dərəcə çaları hiss edilən sifətlər, müasir ingilis və müasir rus dillərində də mövcuddur. Müasir ingilis dilində bu qəbildən olan sifətlər dilimizdəki -ımtıl, -umtul, -ümtül, -ımtraq, -ümtraq və s. şəkilçilərinə uyğun gələn -ish şəkilçisi ilə düzəldilir. Məs.: red – redish (qırmızı – qırmızımtıl, qırmızımtraq); blue – blueish (göy – göyümtül, göyümtraq) və s. Müasir rus dilində isə bu qəbildən olan sifətlər -ватый şəkilçisilə düzəldilir: kрacный – красноватый (qırmızı – qırmızımtıl, qırmızımtraq), голубой – голубоватый (göy – göyümtül, göyümtraq). Amma nə müasir ingilis, nə də müasir rus dilində bu qəbildən olan sifətləri sifətin dərəcə kateqoriyası ilə əsla əlaqələndirmirlər; onlar bu dillərin hər birində müstəqil söz olaraq qəbul edilir və izahlı lüğətlərə də ayrıca başsöz kimi daxil edir.

44

Buradan isə məntiqi olaraq belə bir nəticə meydana çıxır: bir halda kı, adları yuxarıda qeyd olunan suffikslər və eləcə də prefikslər sözdəyişdirici deyil, sözdüzəldici şəkilçilərdir, o halda həmin şəkilçilərlə əlaqədar olaraq meydana atılmış sifət dərəcələri (azaltma, çoxaltma, kiçiltmə, şiddətləndirmə) haqqında danışmağa lüzum qalmır.

Bununla əlaqədar olaraq isə qarşıya həll olunması vacib görünən bir sual çıxır. Bəs Azərbaycan dilində sifətin neçə dərəcəsi var və onların ifadə üsul və vasitələri hansılardır? Məntiqi olaraq qarşıya çıxmış bu suala cavab verməzdən öncə vacib hesab etdiyimiz bir məsələni yada salmaq istərdik.

Məlumdur ki, dillərin müxtəlif qrammatik quruluşa (həm morfoloji, həm də sintaktik) malik olmasına baxmayaraq, onlarda universalilər, universal kateqoriyalar da mövcuddur. Belə universalilərdən biri də sifət adlanan nitq hissəsidir: dünyada elə dil tapmaq mümkün deyil ki, ona xas olan nitq hissəsi sistemində sifət adlanan nitq hissəsi olmasın. Bir halda ki, bir nitq hissəsi olaraq sifət bütün dillər üçün universal kateqoriyadır, demək, ona, yəni sifətə, xas olan bəzi kateqoriyalar da universal ola bilər. Zira dillərdə mövcud olan kateqoriyalar ümumbəşəri məntiqə əsaslanır, onunla şərtlənir. Buradan isə labüdən belə bir məntiqi nəticə hasil olur: inkişaf etmiş və daha ətraflı tədqiq olunmuş dillərdə sifətin neçə dərəcəsi varsa, Azərbaycan dilində də sifətin o qədər dərəcəsi olmalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, latın, ingilis, alman, rus və s. dillərdə sifətin üç dərəcəyə malik olması dilçilər tərəfindən qəti olaraq çoxdan qəbul edilmişdir: adi dərəcə, müqayisə dərəcəsi və üstünlük dərəcəsi. Demək, bizim də dilimizdə sifətin üç dərəcəsi olmalıdır və aşağıda deyəcəklərimiz göstərəcək ki, həqiqətən də belədir. Beləliklə, qətiyyətlə demək olar ki, sifətin dərəcələri də dillərin bir çoxunda universal olmalıdır və yaxud ola bilər.

Əsas məsələyə keçməzdən öncə bizim bu barədə söyləyəcəyimiz mülahizəyə işıq sala bi-ləcək bir məsələni də yada salmaq istərdik.

Hər növ idman yarışında mükafata layiq görülən ancaq üc yer olur: birinci, ikinci və üçüncü. Birinci yer ən üstün olduğu üçün qızıl, ikinci yer birinciyə nisbətən aşagı olduğu üçün gümüş, üçüncü yer birinci ikisinə nisbətən daha aşağı olduğuna görə isə bürünc medalla mükafatlandırılır. Burada digər dərəcə yoxdur. Bu hal bir daha təsdiq edir ki, bu və ya digər key-fiyyət ancaq üç dərəcəyə görə fərqlənə bilər, müqayisə məqamında dördüncü, beşinci və s. dərəcə ola bilməz. Bir məsələni də yada salsaq ki, bütün dillərdə, o cümlədən də bizim dilimizdə, obyektə xas olan əlamət və keyfiyyətin ifadə vasitəsi sifətdir, demək, sifət ancaq üç dərəcəni ifadə edə bilər və beləliklə də, yuxarıda deyildiyi kimi, sifət hər bir dildə üç müqayisə dərəcəsinə malik ola bilər. Məhz həm də bu səbəbdən biz belə hesab edirik ki, digər dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də sifətin, yuxarıda deyildiyi kimi, ancaq üç dərəcəsi var.

Onu da qeyd edək ki, burada mübahisəyə də yer var. Bəziləri deyə bilərlər ki, sifətin üç dərəcəyə malik olması haqqında yuxarıda misal olaraq verilmiş dillərin hamısı (latın, ingilis, alman, rus) hind-avropa dil ailəsinə daxildir, Azərbaycan dili isə türk dilləri ailəsinə. Bu dillər müxtəlif qrammatik quruluşa malikdir. Bu səbəbdən də onları eyniləşdirmək olmaz.

Bununla əlaqədar olaraq onu qeyd etmək istərdik ki, dillərə xas olan grammatik quruluş tarixi kateqoriyadır; dillərdə mövcud olan grammatik kateqoriyalar ümumbəşəri məntiqə əsaslanaraq formalaşır, fəaliyyət göstərir. Digər tərəfdən, axı üç əşya, və ya obyekt malik olduğu əlamət və ya keyfiyyətcə ya bir-birinə bərabər, ya biri digərinə nisbətən üstün və ya onlardan biri bu baxımdan hamısından üstün olar. Müqayisə olunan obyekt eyni keyfiyyət və ya xüsusiyyətə malik olursa, sifət adi dərəcədə, nisbətən fərqli olursa, sifət müqayisə dərəcəsində, müqayisə olunan obyekt hamısından üstün olursa, sifət üstünlük dərəcəsində işlədilir. Bu həqiqət

45

ümumbəşəridir, hamı üçün eynidir. Bu səbəbdən də dillərin hansı dil ailəsinə daxil olmasının bu məsələyə əsla dəxli yoxdur.

İndi də yuxarıda qarşıya çıxmış ikinci suala, yəni Azərbaycan dilində sifətin dərəcələrinin ifadə üsul və vasitələri hansılardır sualına cavab axtaraq. Bununla əlaqədar olaraq demək lazımdır ki, dilıimizdə sifətin dərəcə kateqoriyası üç usulla düzəldilir: sintetik, yəni ancaq şəkilçi vasitəsilə, analitik-sintetik, yəni eyni zamanda həm şəkilçi, həm də analitik morfemlə və analitik, yəni ancaq analitik morfemlə.

Azərbaycan dilində və bir sıra dillərdə (məsələn, ingilis dilində) olduğu kimi, sifət adi dərəcədə xüsusi ifadə vasitəsinə malik olmur. Lakin eyni keyfiyyətə malik əşyaları müqayisə edərkən kimi analitik morfemindən istifadə edilir. Bu morfem adi dərəcədə olan sifətin qarşısında işlədilir. Məs.: Bu roman o roman kimi maraqlı deyil; Bu küçə bizim küçə kimi geniş və işıqlıdır və s.

Azərbaycan dilində sifətə xas olan müqayisə dərəcəsi ya sintetik, ya da analitik-sintetik üsulla düzəldilir: sintetik üsul seçildikdə, bu dərəcə formasının düzəldilmə vasitəsi a) -dan/-dən şəkilçisi, analitik-sintetik üsul seçilərkən isə, b) -dan/-dən şəkilçisi + daha və nisbətən analitik morfemləri olur. Məs.: a) Mənim qardaşım sənin qardaşından qüvvətlidir; b) Mənim qardaşım sənin qardaşından / sənin qardaşına nisbətən daha quvvəlidir.

Azərbaycan dilində sifətin üstünlük dərəcəsi bütün hallarda ancaq analitik üsulla, yəni sifətin qarşısında analitik morfem işlətməklə düzəldilir: adi dərəcədə olan sifətin qarşısında lap və ya ən analitik morfemi işlədilir ki, beləliklə də dilimizdə sifətin üstünlük dərəcəsi analitik üsulla düzəldilir və üstünlük dərəcə mənası ifadə edilir. Məs.: Bu lap / ən hündür binadır; Bu lap / ən uzun yoldur və s.

Azərbaycan dilinə xas olan sifətin dərəcə kateqoriyası haqqında yuxarıda deyilənlər dili-mizdə mövcud olan sifət haqqında məntiqə və dil faktlarına əsaslanan yeni fikirlərin söylənilməsi ilə yanaşı, həm də bəzi dilçilərin (K.M.Lübumov) türk dillərində, o cümlədən də Azərbaycan dilində, sifətin dərəcə kateqoriyasının olmaması haqqında irəli sürdüyü fikrin əsassız və həqiqətə uyğun olmadığını qətiyyətlə sübut edir.

Nəticə olaraq qeyd etmək istərdik ki, dilimizdə mövcud olan əsli sifətlərin dərəcə kateqoriyası haqqında yuxarıda dediklərimiz illərdən bəri bu sahədəki, yəni bir nitq hissəsı olaraq sifətin dərəcə kateqoriyası sahəsindəki, problemlərin həll olunmasına yardımçı olar və əsrlərdən bəri dilimizə xas olan sifətin dərəcə kateqoriyası haqqında söylənilmiş qüsurlu, qeyri-elmi mülahizələrə son qoya bilər.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Problemlə əlaqədar aparılmış tədqiqat

göstərir ki, uzun illərdən bəri, hətta bu gün də, Azərbaycan dilində sifətin dərəcə kateqoriyası qeyri-elmi və həqiqətə cavab verməyəcək bir tərzdə izah edilmişdir. Dilimizdə sifətə xas olan dərəcə kateqoriyasına əsla aid olmayan məsələlərdən bolluca danışılmış, lakin bu kateqoriyaya aid olan məsələlər kənarda qalmışdır. Qrammatikanın iki müstəqil hissəsi olan morfologiya və sintaksis arasında olan sərhəd pozulmuş, morfoloji hadisələr sintaktik vasitələrlə izah edilmiş və s. Məqalədə adı çəkilən bu məsələlər tamamilə yeni baxımdan, tamam fərqli surətdə izah edilir ki, bu da məqalənin elmi yeniliyidir.

Məqalənin tətbiqi əhəmiyyəti isə onda irəli sürülən mülahizələrlə sıx bağlıdır. Belə ki, məqalədə sifətin dərəcə kateqoriyası məsələsi dil faktları əsasında yığcam və konkret şəkildə izah edilir ki, bu da respublikamızın orta ümumtəhsil və ali məktəblər üçün nəşr edilən dərsliklərdə

46

sifət haqqında verilən məlumatların şagird və tələbələr tərəfindən asan və tez mənimsəməlməsinə zəmin yarada bilər. Bu da məqalənin tətbiqi əhəmiyyət kəsb etməsinə dəlalət edən faktordur.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Казyм-Бек А.М. Gрaмматика туреcко-татарскоgо jaзyка. Каžан, 1839. 2. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1954. 3. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı: Elm, 1980. C. 2. 4. İsmayılov Rafiq, Allazov Fazil. Azərbaycan dili: Ümumtəhsil məktəblərinin 6-cı sinfi

üçün dərslik. Bakı: Altun kitab, 2008. 5. Лjuбимов К. Писмо в редакcиju: «О степенjah сравнениja прилаgателнyh в тjuркскиh

jaзyкаh» // Вопр. jaзyкознаниja. 1968. № 2.

ORUJ MUSAYEV

ONCE MORE ON THE DEGREES OF THE CATEGORY OF THE ADJECTIVES IN AZERBAIJANI

S u m m a r y

This article deals with the problem of the degrees of the category of the adjective in

Azerbaijani. The author disregards the existing views on this problem in the Azerbaijani linguistics outright, considering that the suffixes, such as -raq, -rək; -mıtl, -ımtıl, -umtul, -ümtül; -mtraq; -sov; -şın; -ca, -cə and the prefixes qap-, sap-, qıp- etc. which are considered as degree forming elements by Azerbaijani linguists, bear no relation to the category of the degrees of the adjeсtive in Azerbaijani; they are not wordchanging, but wordbuilding morphemes and for that reason they can't be used to form the category of the degrees of the adjective in the Azerbaijani language. The words which are formed with the help of these morhpemes are independent words, having their own full grammatic and nominative meaning. And as the result of it, they are treated as separate words in Azerbaijani and introduced into dictionaries as separate headwords. Therefore the author disregards the existing of such degrees of category of the adjective in Azerbaijani, such as intensifying degree (şiddətləndirmə dərəcəsi), diminutive degree (kiçiltmə dərəcəsi) and increasing degree (çoxaltma dərəcəsi).

As the result of his investigation, the author comes to the result that in the Azerbaijani the adjective has three degrees of comparison, namely: the positive degree (adi dərəcə), the comparative degree (müqayisə dərəcəsi) and the superlative degree (üstünlük dərəcəsi). To testify to his viewpoint, the author states the ways (analytical, analytical-synthetical and synthetical) and the means of expressing of each degrees of comparison of the adjective in the Azerbaijani (analytical and synthetical morphemes) separately.

Key words: Azerbaijani language, adjective, category, degree, the positive, the

comparative, the superlative

47

ОРУДЖ МУСАЕВ

ЕЩЁ РАЗ О КАТЕГОРИИ СТЕПЕНЕЙ СРАВНЕНИЯ ПРИЛАГАТЕЛЬНОГО В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫКЕ

Р е з ю м е

В статье освещается совершенно новый подход к проблеме категории степеней срав-

нения прилагательного в азербайджанском языке. Автор отрицает устоявшееся в азербайджан-ском языкознании мнение о том, что такие суффиксы, как -raq, -rək; -ımtıl, -imtil, -umtul, -ümtül; -mtraq; -sov; -sin; -са, -cə, а также префиксы qap-, cар-, qıp- и ряд другиx являются средствами выражения степеней сравнения прилагательного. По его мнению, вышеуказанные суффиксы и префиксы азербайджанского языка не имеют к ним никакого отношения, ибо они не словоизменительные, а словообразовательные морфемы и по этой причине не могут быть использованы для выражения категории сравнения прилагательного.

Слова, которые образуются с помощью этих морфем, – независимые слова, имеющие собственное грамматическое и номинативное значение. Именно поэтому они рассматри-ваются в качестве самостоятельных лексических единиц и вводятся в словари как отдель-ные лексические единицы.

Итак, автор в азербайджанском языке не принимает такие степени сравнения прила-гательного, как степень усиления (şiddətləndirmə dərəcəsi), степень уменьшения (kiçiltmə dərəcəsi) и степень увеличения (çoxaltma dərəcəsi). В ходе исследования он делает вывод, что в азербайджанском языке прилагательное имеет три степени сравнения: положитель-ную (adi dərəcə), сравнительную (müqayisə dərəcəsi) и превосходную (üstünlük dərəcəsi), и одновременно определяет способы образования этих степеней (аналитический, аналитико-синтетический и синтетический) и средства их выражения (аналитические и синтетические морфемы) .

Ключевые слова: азербайджанский язык, прилагательное, категория, степень,

положительная, сравнительная, превосходная

Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu – şöbə müdiri, fil.ü.e.d.

e-mail: ilinguistiks@lan.ab.az

Çapa təqdim edən Azad Məmmədov –

48

«Türkologiya» jurnalı redaksiya heyətinin üzvü, Çingiz Qaraşarlı – «Türkologiya» jurnalı sahə redaktoru

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (16.IV.2014, protokol № 3)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

2.IV.2014

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

30. VI.2014

Çapa göndərilmə tarixi 8.VII.2014

________

49

TÜRKOLOGİYA № 2 2014

M A T E R İ A L L A R V Ə M Ə R U Z Ə L Ə R

NAİLƏ ƏSKƏR

«СОВЕТСКАЯ ТЮРКОЛОГИЯ» VƏ «TÜRKOLOGİYA»: ƏNƏNƏLƏR VƏ MÜASİRLİK

(Jurnalın 160 saylıq tarixinə həsr olunur)

X ü l a s ə . «Советская тюркология» jurnalı SSRİ EA ilə Azərbaycan SSR EA-nın müştərək elmi-nəzəri orqanı olaraq 1970-ci ildə Bakıda nəşrə başlamışdır. «Советская тюркология» jurnalı bu ad altında nəşr olunduğu təxminən 22 il ərzində müasir türk filologiyası, dilçiliyi və xüsusilə ləhcələrinin tədqiqi, öyrənilməsi sahəsində böyük işlər görmüşdür. O, ilk dəfə sovet məkanında türk dillərinin, həmçinin Azərbaycan dilinin vacib dilçilik məsələlərinin – semantik xüsusiyyətlərinin, sözlərin məna çalarları, izahlı lüğət və s. sərhədlərinin leksik, qrammatik təsnifatını aparmışdır. Sovet türkologiyasının inkişafına misilsiz xidmətlər göstərən jurnal Sovet İttifaqının süqutundan sonra 1992-ci ildən «Türkologiya» adı altında fəaliyyətini sürdürür. Bu gün də «Türkologiya» jurnalı öz varisi «Советская тюркология»nın missiyasını ləyaqətlə davam etdirir və dünya türkologiyasında öz elmi sanbalı ilə seçilən, öz yeri, öz sözü olan beynəlxalq elmi məcmuə statusunu qoruyub saxlayır.

Açar sözlər: «Советская тюркология», «Türkologiya», türk, jurnal, dilçilik, filologiya,

redaktor, redaksiya heyəti Bu günlərdə 160-cı sayı çapdan çıxmış «Türkologiya» jurnalından bəhs etməzdən əvvəl

onun sələfi, beynəlxalq elmi jurnal olan «Советская тюркология» jurnalının yaranması, vəzifələri, məqsədi, fəaliyyəti haqqında qısa məlumat vermək lazımdır.

1959-cu ildə SSRİ-də əhalinin siyahıya alınması keçirildi. Onun nəticəsinə görə ayrı-ayrı respublikalarda olmaq üzrə SSRİ-də təxminən 25 milyon türk yaşayırdı. Bunlar Azərbaycan türkü, qazax, özbək, türkmən, qırğız, tatar, başqırd, çuvaş, Tuva, yakut, Altay, xakas, qumuq, qaraçay, balkar, qaraqalpaq, qaqauz və digərləri olmaqla türk dilinin müxtəlif ləhcələrində danışan 23 xalq idi. Slavyan dillərinin şərq qrupunda danışan sovet vətəndaşlarından sonra say etibarı ilə ikinci yerdə türk dilinin müxtəlif ləhcələrində danışan vətəndaşlar gəlirdi [1–2].

25 milyon türkün varlığını görməmək mümkün deyildi. Sovet İttifaqının müxtəlif res-publika və vilayətlərində ana dillərini, ədəbiyyatlarının özünəməxsus xüsusiyyətlərini, türk

50

filologiyasının mühüm prinsiplərini araşdıran mütəxəssislər fəaliyyət göstərdi. Azərbaycan bu mütəxəssislərin sayına və keyfiyyətinə görə həmişə ön sıralarda dayanırdı. Bu mütəxəssislərin mərkəzi bir orqanda birləşməməsi onların dilçilik, ədəbiyyat, folklor və s. sahələrdə ortaq nəticələrə gəlməsinə, bir-birindən xəbərsiz və qopuq şəkildə fəaliyyət göstərməsinə səbəb olurdu. Belə bir vəziyyətdə SSRİ EA-nın Rəyasət Heyətində uzun müzakirələrdən sonra türk xalqlarının dili, ədəbiyyatı, mədəniyyəti, folkloru ilə bağlı beynəlxalq səviyyəli bir mətbu orqanın nəşrinə qərar verildi.

Bu mətbu orqan «Советская тюркология» («Sovet türkologiyası») adlı elmi-nəzəri jurnal oldu. Bu jurnalın Bakıda nəşr olunması da təsadüfi deyildi. Bakı o dövrdə ölkənin türkoloji mərkəzlərindən biri kimi şöhrət qazanmışdı. 1926-cı ildə Birinci Türkoloji Qurultayın da məhz Bakıda keçirilməsi, bu qəbildən olan bir çox tədbirin təşkil olunması burada köklü ənənənin mövcud olmasından xəbər verirdi. Eyni zamanda Azərbaycanda güclü elmi potensialın varlığı da mühüm amillərdən biri idi. SSRİ EA-nın Rəyasət Heyətində «Советская тюркология» jurnalının nəşri və baş redaktor məsələsi müzakirə olunanda SSRİ Türkoloqlar Komitəsinin sədri A.Kononov və SSRİ EA-nın Ədəbiyyat və Dil Bölməsinin akademik-katibi M.Xrabçenko jurnalın Bakıda çıxmasını və baş redaktor vəzifəsinə akad. Məmmədağa Şirəliyevin təyin olun-masını təklif etdilər.

«Советская тюркология» SSRİ EA ilə Azərbaycan EA-nın müştərək elmi-nəzəri orqanı kimi 1970-ci ilin aprel ayında Azərbaycan SSR EA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda nəşrə başladı. Jurnal təsis olunandan 1987-ci ilin iyuluna kimi onun baş redaktoru görkəmli türkoloq, dünya şöhrətli alim akad. M.Şirəliyev olmuşdur [3. S.15–19]. 1987–1993-cü illər arasında jurnalın baş redaktoru Rusiya Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, Rusiya EA-nın Dilçilik İnstitutu türk dilləri bölməsinin müdiri Əthəm Tenişev olmuşdur.

Sovet türkologiyasının inkişafına misilsiz xidmətlər göstərən jurnala SSRİ EA-nın dəstəyi böyük idi. Sovet türkoloqlarını və dilçi-alimləri burada çıxış etməyə təşviq edən, fikir mübadiləsi və sağlam müzakirələrə cəlb edən jurnal bu sahədə əldə olunan elmi nailiyyətlərə və tədqiqat nəticələrinə səhifələrində yer ayıraraq öz missiyasını layiqincə yerinə yetirirdi.

«Советская тюркология» ildə altı dəfə çıxırdı. Çap olunmağa başladığı ilk sayından etibarən jurnalın şöhrəti Sovet İttifaqının sərhədlərini aşdı və o, dünya türkoloqlarının çıxış etdiyi yüksək səviyyəli beynəlxalq elmi-nəzəri jurnala çevrildi. Burada məqalələr təsnif olunur və müxtəlif bölmələr altında yerləşdirilirdi. «Elmi fəaliyyətlər», «İcmal», «Tənqid və biblioqrafiya», «Dilçilik nəzəriyyəsi və dil tarixi», «Dilçilik əlaqələri», «Folklor və ədəbiyyat tarixi», «Folklor, ədəbiyyat, mədəniyyət», «Müzakirələr», «Xəbərlər və xülasələr», «Şəxsiyyətlər», «Günün hadisələri» və digər daimi bölmələrdə bir çox elmi mülahizə və tezislər öz həllini tapırdı.

«Советская тюркология» jurnalı nəşr olunduğu təxminən 22 il ərzində müasir türk filo-logiyası, dilçiliyi və xüsusilə ləhcələrinin tədqiqi, öyrənilməsi sahəsində böyük işlər gördü. Dilçilik sahəsində mürəkkəb sözlər və söz birləşmələri, türk dillərinin leksik, qrammatik, fonetik, fonomorfoloji strukturu, mürəkkəb feillər ləhcələrarası müqayisələrlə öyrənilirdi.

Türk dilçiliyinin mübahisəli məsələlərindən biri ortaq fonetikanı sistemləşdirməkdir. «Советская тюркология» jurnalı bu məsələni həmişə diqqətdə saxlamış və mütəmadi olaraq səhifələrində işıqlandırmışdır. Türk ləhcələrinin fonetikası üç mərhələyə bölünmüş və sistemli şəkildə tədqiqata cəlb olunmuşdur: 1) az tədqiq olunmuş fonetika problemləri; 2) qəbul olunmuş səs tərkiblərinin tədqiqində riyazi struktur modelinin tətbiq olunması; 3) türk dilləri vasitəsilə rus dilinin leksik-qrammatik cəhətdən öyrənilməsi.

51

«Советская тюркология» jurnalı ilk dəfə sovet məkanında türk dillərinin, eləcə də Azər-baycan dilinin vacib dilçilik məsələlərinin – semantik xüsusiyyətlərinin, sözlərin məna çalarları, izahlı lüğət və s. sərhədlərinin leksik, qrammatik təsnifatını aparmışdır.

Bir başqa vacib problemə də «Советская тюркология» jurnalında toxunulmuş və bu mövzu ilə bağlı mülahizə və fikirlərə sistemli şəkildə geniş yer verilmişdir. Türk dillərinin dialektologiyası və ayrı-ayrı ləhcələrlə bağlı yeni işlər görülməyə başlanmışdır. Bu sahədə yeni monoqrafiyaların yazılması, qədim türk dillərinin müqayisəli şəkildə öyrənilməsi, türk dilləri şivələrinin leksik, fonetik xəritələrinin hazırlanması böyük əhəmiyyət daşıyırdı. «Советская тюркология» jurnalı qarşısına türk dillərinin dialektoloji atlasının hazırlanması məqsədini qoymuşdu. Azərbaycanda, Tatarıstanda, Özbəkistanda, Qırğızıstanda və başqa yerlərdə bu sahədə müəyyən elmi işlər aparılsa da, yerli dialektoloji atlaslar yaradılsa da, vahid türk dilləri atlasının yaradılması o dövr dilçiliyinin və «Советская тюркология» jurnalının vacib məsələlərindən biri idi [4. S.3–15; 5. S.20–26]. Hələ 1950-ci ildə Sovet İttifaqında uzun müzakirələrdən sonra dil problemləri ilə bağlı dialetktlərin müqayisəli tarixinin öyrənilməsi haqda qərar qəbul edilmişdi. Həmçinin filologiyanın tədqiq metodlarının iki cəhətdən – tarixi-qrammatik və ədəbi dil tarixi olaraq öyrənilməsi tövsiyə olunmuşdu.

«Советская тюркология» jurnalı öz səhifələrində Orxon-Yenisey abidələrinin dili ilə bağlı elmi müzakirələrə yer verirdi. Bu abidələrin VII–VIII əsrlərdə yaranmasına baxmayaraq, təbii ki, dövrünün bütün ləhcələrini əhatə edə bilməzdi. Dəb halına gəlmiş bir metod da qədim türk dillərinə məxsus sözləri Orxon-Yenisey abidələri ilə müqayisə edib, orada rast gəlinməyən sözlərin türkcə olduğuna şübhə ilə yanaşmaq idi. «Советская тюркология» jurnalı Orxon-Yenisey abidəsinin qədim türk dillərinin hamısını əhatə etməməsi fikrini müdafiə edirdi.

«Советская тюркология» jurnalı dilçiliklə yanaşı ədəbiyyat məsələlərinə, türk xalqları arasında ədəbi əlaqələrə də çox diqqət yetirirdi. Jurnal bu mövzuya öz səhifələrində geniş yer ayırır, aparılan tədqiqatları üç əsas istiqamət üzrə qruplaşdırırdı: 1) ədəbiyyat və türk xalqlarının qanunauyğun inkişafı; 2) ədəbiyyatda qohum xalqların milli-mədəni yaxınlığı, adət-ənənələrdə və məişətdə bənzərlik, psixoloji və milli xaraktercə oxşarlıq məsələlərinin öyrənilməsi; 3) türk dillərinin qarşılıqlı əlaqələr şəklində qeyri-türk dillərində olan ədəbiyyatla ədəbi müqayisəsinin, ilk növbədə, dilin nəzəriyyəsi və estetikasının bədii problemlərinin öyrənilməsi.

Türk xalqları üçün xüsusi aktuallıq kəsb edən folklorun tədqiqi məsələləri də «Советская тюркология» jurnalında daim işıqlandırılmışdır. Folklor ənənəsi müasir türk ədəbiyyatlarında böyük gücə sahibdir. Hər bir türk xalqının folklorunun ayrılaqda yaranması və tarixi inkişafı, yazılı ədəbiyyata təsiri və rolu, yazılı və şifahi ədəbiyyatın qarşılıqlı fəaliyyəti, folklor və ədəbiyyatın sintezindən yaranmış folklorşünaslığın aktual problemləri daim diqqət mərkəzində olmuşdur.

«Советская тюркология»nın baş redaktoru Ə.Tenişev jurnalın 100-cü sayı münasibətilə görülən işlər və qarşıda duran vəzifələr haqqında jurnalda hesabat xarakterli yazı ilə çıxış etmişdir [6. S.3–4].

Müxtəlif illərdə «Советская тюркология» jurnalının redaksiya heyətində P.Əzimov, Q.Əbdürəhmanov, N.Baskakov, M.Dadaşzadə, M.Zəkiyev, S.İvanov, S.Kenesbayev, A.Kono-nov, X.Koroğlu, Ə.Tenişev, B.Çarıyarov, K.Yaşen və başqaları səmərəli fəaliyyət göstərmişlər.

Sovet İttifaqının süqutundan sonra «Советская тюркология» jurnalının müqəddəratı həll

olunmalıydı: ya jurnalın çapından tamamilə imtina edərək onu təsisçilərindən biri olan keçmiş SSRİ

52

EA-nın varisi Rusiya EA-ya verməli, ya da müstəqil Azərbaycan EA-nın orqanı kimi çıxarmaq lazım idi. Nəhayət, «Советская тюркология» redaksiyasına Azərbaycan EA-nın Ədəbiyyat, Dil və İncəsənət Bölməsinin akademik-katibi B.Ə.Nəbiyevin imzası ilə Azərbaycan EA-nın Rəyasət Heyətinin 16 yanvar 1992-ci il tarixli iclasının 4/3 saylı qərarından çıxarış daxil oldu. Qərar jurnalın adı ilə bağlı idi və bu qərarla jurnalın taleyi həll olundu: «Keçmiş SSRİ EA ilə Azərbaycan EA-nın müştərək orqanı olan “Советская тюркология” jurnalının adı dəyişdirilsin və 1992-ci ilin ilk nömrəsindən etibarən jurnal “Türkologiya” adı altında buraxılsın» [7]. Bu tarixdən etibarən jurnal «Türkologiya» adı altında müstəqil nəşr kimi öz fəaliyyətini davam etdirdi. Lakin 1993-cü ilin yanvarına qədər Rusiya Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, Rusiya EA-nın Dilçilik İnstitutu türk dilləri bölməsinin müdiri Əthəm Tenişev hələ də jurnalın baş redaktoru idi. Azərbaycan EA-nın Rəyasət Heyətinin 11 yanvar 1993-cü il qərarı ilə o, tutduğu vəzifədən azad edildi: «Moskvada yaşayan Rusiya Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Ə.R.Tenişevin Bakıda buraxılan jurnalı redaktə etməsi son vaxtlarda baş vermiş ictimai-siyasi hadisələr və mövcud maliyyə çətinlikləri ilə əlaqədar olaraq xeyli mürəkkəbləşdiyi üçün redaksiya heyətinin tərkibində saxlanmaqla «Türkologiya» jurnalının baş redaktoru vəzifəsindən azad edilsin» [7].

Qısa müddət sonra Azərbaycan EA-nın Rəyasət Heyətinin 29 yanvar qərarı ilə «Türko-logiya» jurnalının yeni baş redaktoru və redaksiya heyətinin tərkibi müəyyən olundu. Qərara görə, akad. Ağamusa Axundov baş redaktor, fil.ü.f.d. Solmaz Süleymanova isə baş redaktorun birinci müavini təyin olundu. Qərarda həmçinin Rusiya, Azərbaycan, Tatarıstan, Başqırdıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Almaniya, İngiltərə, Fransa, ABŞ, İran, Türkiyə və Macarıstan alimlərindən ibarət redaksiya heyəti göstərilmişdir [7].

Bundan sonra Azərbaycan EA-nın Rəyasət Heyətinin 18 iyun 1994-cü il, 19 may 2010-cu il və 27 iyun 2012-ci il tarixli qərarları ilə redaksiya heyətlərinin və beynəlxalq məsləhətçilərin tərkibində dəyişikliklər edilmişdir. 18 iyun 1994-cü il tarixli qərarla əvvəlcə ümumi olaraq redaksiya heyətində olan alimlər indi redaksiya heyəti və beynəlxalq məsləhətçilər olaraq iki qismə ayrıl-mış və tərkibi təyin olunmuşdur.

19 may 2010-cu il tarixli qərarda isə ötən müddət ərzində jurnalın redaksiya heyətinin tər-

kibində dəyişikliklər edilməsinə ehtiyac olduğu bildirilir və «Türkologiya» jurnalının redaksiya heyətinin və beynəlxalq məsləhətçilər şurasının yeni tərkibi təsdiq edilir. Redaksiya heyəti: akad. Ağamusa Axundov (baş redaktor), fil.ü.f.d. Solmaz Süleymanova (baş readaktorun müavini), akad. Bəkir Nəbiyev (üzv), akad. Azad Nəbiyev (üzv), müxbir üzv Kamal Abdullayev (üzv). Bundan başqa «Türkologiya» jurnalının daim göndəriləcəyi və mübadilə yolu ilə əməkdaşlıq ediləcək 28 ölkə kitabxanasının siyahısı da qərarda yer almışdır.

27 iyun 2012-ci il tarixli qərarla redaksiya heyətinin tərkibində qismən dəyişiklik edilir.

Akad. Bəkir Nəbiyev və akad. Azad Nəbiyev vəfat etmələri ilə əlaqədar olaraq redaksiya heyətindən çıxarılır və müxbir üzv Əbülfəz Quliyev, müxbir üzv Teymur Kərimli, prof. Gövhər Baxşəliyeva və fil.ü.e.d. Muxtar İmanov redaksiya heyətinin tərkibinə daxil edilir [7].

Maliyyə çətinliklərinə görə 1993-cü ildə «Türkologiya» jurnalı nəşrini dayandırdı. 1994-cü ildə

jurnalın dörd nömrəsi «Ulu» Poliqrafiya Şirkətinin sahibi Məlik Allahverdiyevin maliyyə dəstəyi ilə çap olundu. 1995-ci ildə maliyyə problemləri ilə bağlı jurnalın nəşrinə yenidən ara verildi. 1996-ci ildə bir

53

daha xeyriyyəçi Məlik Allahverdiyevin köməyi ilə jurnalın dörd sayı çapdan çıxdı. 1997–1998-ci illərdə jurnal maliyyə problemləri səbəbi ilə tamamilə çap olunmadı.

Bundan sonra maliyyə çətinlikləri ilə əlaqədar olaraq jurnal bəzən 5–6 ay fasilələrlə çap olunurdu. Bu da yeni nəşrlərin ardıcıl olaraq çap edilməməsinə və müəlliflərin haqlı narazılığına səbəb olurdu. Bütün bunların qarşısını almaq üçün 1999-cu ildə jurnalın dövlət vəsaiti hesabına maliyyələşməsinə qərar verildi.

«Советская тюркология»nın nəşrinin dayanması bu jurnalın varisi kimi Moskvada REA-nın Dilçilik İnstitutu nəzdində «Российская тюркология» jurnalının çapına səbəb oldu. Bundan başqa, Qazaxıstanda Xoca Əhməd Yəsəvi adına Türk-Qazax Universiteti nəzdində də «Türkologiya» adlı elmi məcmuə nəşr olunur. Bu gün də bu jurnallar elmi, ədəbi əməkdaşlığı davam etdirirlər. «Российская тюркология» jurnalının redaksiya heyətində olan Qalina Fyodorovna Blaqova, Anna Vladimirovna Dıbo, Aleksandra Valeryevna Şeymoviç və s. kimi türkoloqlar «Türkologiya» jurnalının səhifələrində əməkdaşlıq edirlər.

«Türkologiya» jurnalı hal-hazırda ölkənin nüfuzlu filoloq-alimləri ilə əməkdaşlıq edir. Jurnalın redaksiya heyətində yer alan alimlər – Tofiq Hacıyev, Kamal Abdullayev, Gövhər Baxşəliyeva, Nizami Cəfərov, Nizami Xudiyev, Teymur Kərimli, Əbülfəz Quliyev, Muxtar İmanov, Azad Məmmədov, Fəxrəddin Veysəlli öz sahələri üzrə tanınmış mütəxəssislərdir. Jurnalda çıxan bütün elmi məqalələr redaksiya heyəti tərəfindən ciddi şəkildə dəyərləndirilib çap olunmasına rəy ve-rildikdən sonra işıq üzü görür. Bundan başqa, «Türkologiya» jurnalının yeni sahə redaktorları təyin olunub. Azərbaycan dili, terminologiya: Buludxan Xəlilov, Sayalı Sadıqova; qədim dillər: İlhami Cəfərsoy, Çingiz Qaraşarlı; abidələrin dili: Əzizxan Tanrıverdiyev, Vahid Zahidoğlu; türk dilləri: Məmmədəli Qıpçaq, Məhəbbət Mirzəliyeva; dil nəzəriyyəsi: Afət Abbasova, Məsud Mahmudov; müqayisəli-tipoloji dilçilik: Teyyub Quliyev, Həbib Zərbəliyev; şərq dilləri: Şəfəq Əlibəyli, Kamandar Əmrahov; ədəbiyyat, folklor: Məhərrəm Qasımlı [8].

«Türkologiya» jurnalının beynəlxalq məsləhətçiləri: Çonq Jin Oh (Cənubi Koreya), Fuad Qəniyev (Tatarıstan), Hayasi Toru (Yaponiya), İqor Kormuşin (Rusiya), Kadırali Konkobayev (Qırğızıstan), Mehman Musaoğlu (Türkiyə), Muradgəldi Söyeqov (Türkmənistan), Əhməd Bican Ərcilasun (Türkiyə), Şükrü Haluk Akalın (Türkiyə), Tofiq Məlikov (Rusiya), Valentina Qərənfil (Moldova) kimi görkəmli alimlərdir.

1992–2013 illər ərzində «Türkologiya» jurnalının 34 nömrəsini nəşr edilmişdir. Bu müddət ərzində jurnal dünya türkologiyasının diqqət mərkəzində olmuş, dünyanın hər yerindən elmi məqalələr qəbul etmişdir. Azərbaycan, türk, rus, ingilis, alman dillərində məqalələr çap olunan jurnalda türkologiyanın bütün sahələrini əhatə edən elmi-nəzəri məqalələrə yer verilmişdir. Jurnalın səhifələrində ümumi dilçilik, türk dillərinin müqayisəli morfologiyası, lüğət tərkibi, dil tarixi, türk dillərinin tarixi inkişaf mərhələləri, türk dilləri arasında tərcümə məsələləri, dilçilikdə yeni üsullar, bütövlükdə türk dil və ləhcələrini əhatə edən məsələlərin işıqlandırılması ilə bağlı məqalələr yer alır. Jurnalda ədəbi dil, əlifba və orfoqrafiya qaydaları, tələffüz fərqləri, terminologiya prinsipləri ilə bağlı məqalələrin nəşr olunmasına da xüsusi əhəmiyyət verilir.

Ədəbiyyatla bağlı məqalələrdə daha çox türk xalqlarının milli-mənəvi dəyərlərindən bəhs edən məsələlər üzərində durulur. «Türkologiya» jurnalı öz səhifələrində daha çox qədim türk ədəbiyyatını, folklorun regional xüsusiyyətlərini, qədim türk abidələrini, əbəbiyyat nəzəriyyəsini işıqlandırır. Jurnal elmi mübahisələr, şəxsiyyətlər, nekroloqlar, icmallar, «Memory» rubrikası altında görkəmli türkoloqlar haqqında silsilə yazıların nəşr olunmasına da diqqət yetirir.

54

Jurnalda çıxış edən müəlliflərin milli mənsubiyyətləri rəngarəngdir. Burada adlı-sanlı alimlərin, mütəxəssislərin məqalələri çap edilir. «Türkologiya» təsis olunduğu ilk gündən istər sovet, istər müstəqillik illərində öz prinsiplərinə sadiq qalmış, siyasi təmayüllü yazılara səhifələrində yer ver-məmişdir. Elə buna görə də o, bütün dövrlərdə öz elmi sanbalı ilə seçilmiş, dünya türkologiyasında öz yeri, öz sözü olan elmi beynəlxalq məcmuə statusunu qoruyub saxlamışdır. 1992–2013-cü illər ərzində «Türkologiya» jurnalda çap olunmuş elmi materiallar içərisində xarici ölkə türkoloqlarının (Türkiyə, Polşa, Macarıstan, Fransa, Almaniya) və keçmiş sovet məkanından olan (Rusiya, Ukrayna, Türkmənistan, Özbəkistan, Qazaxıstan, Moldova, Gürcüstan) alimlərin əsərləri yer almışdır.

Jurnal Azərbaycan Ali Attestasiya Komissiyasının elmi nəşrləri siyahısına daxildir. O, öz

tarixi ənənəsinə sadiq qalaraq mühüm tədqiqatları, yekun elmi nəticələri öz səhifələrində mütəmadi olaraq işıqlandırır.

«Türkologiya» jurnalı öz veb saytını hazırlamış, internet istifadəçilərinin xidmətinə vermişdir:

www.turkologiya.org. Bu saytda jurnalın tarixi, fəaliyyəti, arxivi, redaksiya heyəti, beynəlxalq məsləhətçiləri və s. haqqında bütün məlumatlar yerləşdirilmişdir. Sayt gündən-günə öz məlumatlarını təkmilləşdirir və yeniləyir [8].

Hal-hazırda «Türkologiya» jurnalı AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanası vasitəsilə hər il 50 nüsxə olmaqla xarici ölkələrin elmi müəssisləri ilə elmi əsərlərin mübadiləsi çərçivəsində Bosniya, Bolqarıstan, Macarıstan, Polşa, Rumıniya, Almaniya, Finlandiya, Fransa, İtaliya, Yaponiya, ABŞ, Rusiya, Belarus, Ukrayna, Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan və s. ölkələrin şəhər və universitetlərinin kitabxanalarına göndərilir [8].

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Андреев Е.М. Населениe Советскоgо Соjuза, 1922–1991. М.: Наука, 1993. 2. РГАЁ РФ (бyвš. CГАНХ СССР), ф. 1562, оп. 336, ед. хр. 1566а–1566д: (таблиcа 3–4.

Распределениe населениja по наcионалности и родному jaзyку). 3. Süleymanova S. Professor Məmmədağa Şirəliyev və «Türkologiya» jurnalı // Tədqiqlər.

2009. № 3. 4. Šиралиев М.Š., Асадуллаев Š.G. Советскаja тjuркскаja филолоgиja и задаčи žурнала «Советскаja

тjuрколоgиja» // Сов. tjuрколоgиja. 1970. № 1. 5. Kazımov İ. Akademik Məmmədağa Şirəliyevin türkoloji görüşləri // Tədqiqlər. 2009.

№ 3. 6. Тениšев Ё. Сотйj номер žурнала «Советскаja тjuрколоgиja» // Сов. тjuрколоgиja. 1986. № 4. 7. «Türkologiya» jurnalının arxivindən: (Təqdim etdi baş redaktorun müavini S.Süleymanova). 8. http://www.turkologiya.org/

NAILE ASKER

«СОВЕТСКАЯ ТЮРКОЛОГИЯ» AND «TÜRKOLOGİYA»:

TRADITIONS AND MODERNITY

S u m m a r y

55

The Journal of «Советская тюркология» as a scientific-theoretical structure has begun to

the publication in the 1970th year in Baku together with the Academy of Sciences of the USSR and the Academy of Sciences of Azerbaijan. The journal of «Советская тюркология» was published under this name approximately 22 years and has done great work in the study of modern Turkic philology, linguistics and particularly in the study of dialects. For the first time in the Soviet Union the journal of «Советская тюркология» has carried out lexical, grammatical classification of Turkic languages, as well as important linguistic issues of Azerbaijan language-it's semantic features, shades of meaning, explanatory dictionary and so on. This journal provided unparalleled services in the development of soviet turkology and after the fall of the Soviet Union from the 1992 th year journal continues its activities under the name of «Türkologiya». Today, the journal of «Türkologiya» continues the mission of «Советская тюркология» with dignity and keeps its scientific and theoretical international magazine status distinguished with its scientific value in the world turkology.

Key words: «Türkologiya», «Советская тюркология», Turkic, journal, linguistics,

philology, editor, editorial board

НАИЛЯ АСКЕР

«СОВЕТСКАЯ ТЮРКОЛОГИЯ» И «TÜRKOLOGİYA»: ТРАДИЦИИ И СОВРЕМЕННОСТЬ

Р е з ю м е

Научно-теоретический журнал «Советская тюркология» – орган Академии наук

СССР и Академии наук Азербайджанской ССР – был основан в Баку в 1970 г. Выходя под этим названием около 22 лет, он проделал большую работу по освещению на своих страницах самых разных вопросов языка, литературы, фольклора, истории и культуры народов, говорящих на тюркских языках. После распада Советского Союза начиная с 1992 г. журнал продолжил свою деятельность, но уже под названием «Тюркология». Сегодня у него та же миссия, что была и у «Советской тюркологии». Мировой тюркологии он известен как международный научный журнал высокого уровня.

Ключевые слова: «Советская тюркология», «Тюркология», тюрк, журнал, линг-

вистика, филология, редактор, редакционный совет

Ünvan: AZ1001. Bakı–1, Kiçik Qala küç., 31. AMEA-nın Folklor İnstitutu – elmi işçi, fil.ü.f.d. e-mail: qaracantali@live.com

56

Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova – «Türkologiya» jurnalı baş redaktorun müavini

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (16.IV.2014, protokol № 3)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

8.IV.2014

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

2.VII.2014

Çapa göndərilmə tarixi 8.VII.2014

_________

57

TÜRKOLOGİYA № 2 2014

MUSTAFA ÖNER

ÜZBEK BAYÇURA VE ONUN TÜRKOLOJİ’DE YERİ

(Doğumunun 90. Yılında)

Ö z e t . Türk Dünyası dünyaya her bilim dalında nice insanlar bahşetmiştir. Bunlardan biri

de kendi memleketinde – yaşadığı Sovyetler mekanında zamanında değerlendirilmeyen, zorluklara maruz bırakılan, fakat dünyanın kaç gelişmiş ülkesinde sayılıp seçilen bilim adamlarından, dilbilim uzmanlarından biri olan Tatar dilbilimci Üzbek Ş. Bayçura'dır.

Bu yazımızda sesbilim dalında dilbilime değerli katkısı olan, çağımızda da elden düşmeyen eserlerin yazarı Üzbek Ş. Bayçura'nın doğumunun 90. yılında hayat ve faaliyeti üzerine ışık tutmaya çalışılmış, büyük bilim adamının gölgede kalmış, bilinmeyen taraflarının bu makale aracılığıyla açıklanması hedeflenmiştir.

Bilginin hayat ve faaliyetlerinin araştırılması günümüz dilbilim için daha teknolojinin gelişmediği dönemlerde sesbilimin aktüel problemleri üzerine yazdığı eserlerinin önemini belirler.

Üzbek Ş. Bayçura yalnız Tatarca'nın değil, Fin-Ugor, Altay, Azerbaycan, Türk ve diğer Türk dillerinin sesbilimini karşılaştırmalı şekilde araştırmış, söz konusu diller için de sesbilimin teorik ve pratik temellerini atmış bir bilim adamı olmuştur.

Anahtar kelimeler: Üzbek Bayçura, deneylemeli sesbilim, fonem metotları, hal kategorisi,

vurgu

Altayist-Türkolog, Ural-Altay dilleri uzmanı Dr. Üzbek Bayçura 6 Ocak 1923’te Kazan’da doğdu. 1942–1948 yılları arasında Kazan Hukuk Enstitüsü'nü dışarıdan okuyup bitirir. Aynı zamanda (1945–1949) Kazan Pedagoji Enstitüsü Yabancı Diller Bölümü’nde de okur. Babası Şerif Bayçura otuzlu yıllar ortasında Stalin kovuşturmaları ve siyasi temizlik (repressiya) hükmüne girince annesi ondan ayrılmak zorunda kalmıştır (bu formal boşanma, o dönemde böyle zulme uğrayanların ailelerinin yaşamak için buldukları yaygın bir yoldur) ve 1935–1937 yılları arasında Suudi Arabistan’da kralın aile hekimi olarak çalışmıştır. Bu görevden hastalanarak dönen Emine Alimbek, Moskova Kremlin Hastanesi'nde bir yıl yatmış ve 1938’de beklenmedik bir biçimde vefat etmiştir. Genç yaşındayken babası zulme uğrayan ve annesini yitiren Üzbek Bayçura için bu olgu ömrünce taşıdığı ciddi bir manevi darbe olarak kalmıştır. Nitekim kendi anlatımlarından, ona halalarının sahip çıkıp yetiştirdiğini öğreniyoruz. Asistanlık yıllarında da

58

hastalıkları ve genç yaşta tattığı hayat zorluklarından kaynaklanan idealist tabiatı dolayısıyla problemleri bitmemiş gibidir.

Genç mezun, 1950’de geçici olarak Tatar Pedagoji Enstitüsü’nde iki ay Almanca metodoloji uzmanı olmuş, sonra da Kazan Ziraat Enstitüsü’nde İngilizce yüksek öğretmeni olarak çalışmıştır. Moskova’da Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi Dilbilimi Enstitüsü master programına kabul edilince bu işi bırakır. Burada Türkoloji ve Eksperimental Fonetik-Deneylemeli Sesbilim (laboratuvar ortamında kaydedilen ölçmeli sesbilgisi) üzerine öğretimine başlayan Bayçura’nın dünyaca tanınmış bilim adamı E.V.Sevortyan danışmanı olur. Tezi «Glasnye tatarskogo literaturnogo jazyka v svete ёksperimentalnyh dannyh» [= Deneysel Veriler Işığında Tatar Edebî Dili Ünlüleri] başlığı ile belirlenir. Enstitüsü’nde Türk sektörünü yöneten SSCB Bilimler Akademisi üyesi N.K.Dmitriyev ve E.V.Sevortyan, Bayçura’nın üzerinde çok iz bırakmış hocaları olmuştur. (Bayçura, kendisi ile tanıştığımızda, E.V.Sevortyan’ı «beni elimden tutup Türkoloji’ye sokan hoca» diye anmıştı).

Ü.Bayçura, 1952’de eksperimental fonetik hakkındaki tezi için Leningrad’a gönderilir. Leningrad Üniversitesi Eksperimental Fonetik Laboratuvarı’nı kuran L.V.Şerba, Rus fonetikçi-lerinin en iyisidir; onun yanı sıra Doç. M.İ.Matuseviç, L.R.Zinder, laborant İ.B.Reytlinger gibi uzmanlar Bayçura’ya yardım ederler. Genç araştırmacı buraya birkaç kez gidip gelerek çalışmasını 1953’te tamamlar. Tezinde L.V.Şerba’dan öğrendiği fonem metotlarından yararlanmıştır.

Dünyada ilk fonetik laboratuvarlarından birini Kazan Üniversitesi’nde kuran V.A.Bogo-roditskiy ile başlayan Tatar fonetik ekolünde onun asistanı olarak yetişen ve yurt dışında da tanınan Galimcan Şeref (1926’da SSCB Bakü Türkoloji Kurultayı’na katılmış alfabe ve fonetik hakkındaki bildirisiyle çok dikkat çekmiştir) otuzlu yıllarda Stalin repressiyasının kurbanı olduktan 20 yıl sonra üçüncü uzman olarak Üzbek Bayçura yetişti.

Ü.Bayçura, 1954–1959 yılları boyunca Kazan Üniversitesi’nde, Hatıp Usmanov’un yönettiği Tatar Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde, Doç. Latıf Celey, M.Z.Zekiyev, D.G.Tumaşeva gibi genç kuşak dilcilerle birlikte çalışır. Bu beş yıl boyunca yirmi kadar dilin ve diyalektlerinin eksperimental fonetik materyalini toplayan bilgin, «Zvukovoj stroj tatarskogo jazyka v svjazi s nekotorymi drugimi tjurkskimi i finno-ugorskimi jazykami» [= Diğer Türk Dilleri ve Fin-Ogur Dilleri Bağlamında Tatar Dilinin Ses Yapısı] adlı üç ciltlik doktora tezini yazar ve bu da iki ciltlik kitap olarak Kazan Üniversitesi tarafından yayımlanır: «Zvukovoj stroj tatarskogo jazyka: Ёksperimentalno-fonetičeskij očerk» (Kazan, 1959. C. 1); «Zvukovoj stroj tatarskogo jazyka v svjazi s nekotorymi drugimi tjurkskimi i finno-ugorskimi jazykami» (Kazan, 1961. C. 2).

Ü.Bayçura’nın bu en tanınmış eseri uzun yıllar boyunca biriktirilmiş laboratuvar tecrübe-sinin neticesidir. Genç bilgin, Kazan’daki eksperimental-fonetik imkânları yetmediği için ölçümlerinin bir kısmını Leningrad Devlet Üniversitesi Eksperimental Fonetik Laboratuvarı’nda ve Moskova Yabancı Diller Pedagoji Enstitüsü’nde V.A.Artemov’un laboratuvarı’nda yapmıştır. Basılan kitabın redaktörü, ünlü Estonyalı bilgin Tartu Üniversitesi’nden Prof. Dr. P.Ariste’dir. Kitap basılmadan önce çalışmayı tanınmış dilbilimciler Prof. Dr. B.A.Serebrennikov ve N.K.Dmitriyev inceler ve yazara değerli tavsiyelerde bulunurlar. Böylece Tatar fonetiği için hatta Genel Türkoloji ve Fin-Ogur incelemeleri için hâlâ elden düşmeyen benzersiz bir eser ortaya konmuştur.

59

Yazar burada, Tatarca’nın ünlülerini tek tek inceler. Tatarca ünlülerinin akustik ve telaffuz özellikleri başka dillerle karşılaştırmalı biçimde daha önce böyle incelenmemiştir. Çuvaş, Hakas, Azerbaycan, Türkmen ve Kazak ünlülerinin uzunlukları hakkında ayrı ayrı bölümlerde pek çok materyal verilir. Tatar edebi dilinin ve diyalektlerinin ünsüzleri de burada başka dillerin fonemleriyle karşılaştırılmaktadır. Kitabın sonuna röntgenogramlar, palatogramlar ve kimogramlardan oluşan çok değerli bir ilave de eklenmiştir.

Ü.Bayçura fonetik incelemelerinde sadece Tatar konuşurları ile yetinmez, komşu bölge-lerdeki Türkler ve Fin-Ogurlar’dan da kayıtlar alır. Böylece daha önce dikkat edilmeyen bir sonuca varır: İdil boyu Türk dillerinin ünsüz yapısı (konsonantizm) ile İdil-Çulman Fin-Ogur dillerinin ünsüz yapısı arasında pek çok ortak özellikler saklanmıştır. Yazarın iki yıl sonra çıkan ikinci ciltte eksperimental fonetiğin daha gelişkin yöntemlerinden yararlandığı gözlenir (osilografi, spektografi), gözlemleri de daha yüksek derecededir. Kitabın kelime vurgusuna ayrılan kısmı malzeme zenginliği ve karşılaştırılan dillerin çokluğuyla dikkat çeker. Burada Kazak, Uygur, Udmurt, Mari, Mordva, Hantı dillerinin kelime vurgusu hakkında eksperimental bilgiler de verilmektedir. Kitap bu alanda daha sonra çalışanların temel kaynağı hâline gelmiştir.

Ü.Bayçura Kazan’da beş yıl içinde Tatarca, Başkurtça, Çuvaşça, Tuvaca, Udmurtça üzerine eksperimental incelemeler yapmış, bunlar Kazan Üniversitesi dışında, Ufa, Çeboksarı, Leningrad, Budapeşte, Tallin gibi şehirlerde makale olarak basılmıştır. Buna rağmen Bayçura 1959 yılı sonlarında, hakkında öğrencilerin bazı şikayet dilekçeleri var bahanesiyle işten çıkarılmıştır. Stalin dönemi ardından aklanan ve itibarı iade edilen babasının yardımıyla Bilimler Akademisi Kazan Şubesi Tatar Dil, Edebiyat ve Tarih Enstitüsü’nde G.S.Emirov’un açtığı leksikografi-terminoloji bölümünde tekrar işe alınır. O dönemde eldeki en büyük «Tatarca-Rusça Sözlük» 20.000 sözden ibarettir ve Bölüm Başkanı G.S.Emirov’un 40.000’lik bir sözlük hazırlama planı vardır ve Bayçura da kendisini pek sevdiği bu işin içinde bulur. Sözlüğün edebî kaynakları olmak üzere 20 kadar Tatar yazarından ve 1917 öncesi gazetelerinden kartotek sistemi düşünülmektedir. Stalin döneminde ortadan kaldırılan büyük Tatar filoloğu Cemal Velidi’nin yazdığı gibi büyük bir açıklamalı sözlük örnek alınmaktadır. [Bu sözlükçülük etkinliğinin değerlendirmesi için (bk. Baichura U. An Overwiew of the Development of Tatar Linguistics in the Soviet Time: (Introduction and Part I: Achievements in Linguistic Theory; Part II: Achievements in Lexicography; Part III: Achievements in Grammar, Giybad Alpar and his Grammatic Teaching) // Journal of Turkish Studies. Harvard University, 1993. Vol. 17). Bu Tatar dilbiliminde yazar sözlüklerinin oluşturulması ve kültürün kaydedilmesi yolunda büyük bir adım olacaktır. Bu program üç yılda yapıldı, 1959–1962 yılları arasında bu sözlük hazırlanıp, 1966’da Moskova’da basıldı ve ödüle layık görüldü. Bu sözlüğün hazırlanmasında ve redaksiyonunda çalışan Ü.Bayçura, bu arada doktora tezini de tamamlar.

İlk üniversite öğreniminde avukat olarak yetişen Ü.Bayçura’nın hayatta hep hak hukuk arayan idealizmi, bazen parti ideolojisinin de etkin olduğu Sovyet akademik çevresinde çeşitli zorluklar doğurmuştur; çalışma arkadaşları, yöneticilere onun hakkında şikayet mektupları verirler. Diğer taraftan da yazdığı doktora tezine çoğu yabancı ülkelerden olmak üzere pek çok olumlu görüş gelmektedir: Ş.Murayama; Ş.Hattori – Tokyo; Fokos Fuks – Budapeşte; Boguslav Gala – Prag; B.A.Serebrennikov – Moskova; A.K.Borovkov – Leningrad; P.A.Ariste – Tallin; M.Ş.Şireliyev – Bakü, İ.A.Batmanov, M.N.Hıdırov, Dr. C.Amansarıyev, Dr. S.Kurenov – Aşgabad; R.İ.Bigayev, Doç. M.U.Umarov, Doç. P.A.Danilov – Taşkent; İ.P.Pavlov – Çeboksarı; L.Yafarov, A.Sayganov, M.Zekiyev – Kazan. Tez savunmasının resmi jüri üyeleri olarak şu dört kişi belirlenir ve onlar da

60

olumlu görüş bildirirler: Prof. P.Ariste (Estonya Bilimler Akademisi, Tartu); Prof. A.K.Borovkov (SSCB Bilimler Akademisi, Leningrad); Dr. E.V.Sevortyan (SSCB Bilimler Akademisi Dilbilimi Ens. Moskova); Dr. S.Vısotskiy (SSCB Bilimler Akademisi Dilbilimi Ens. Moskova). Fakat ne yazık ki, Ü.Bayçura’ya doktora derecesi verilmez. Tezini düzelterek savunmasını gelecek bir tarihe ertelerler. Genç bilgin tezine 700 sayfa hacminde dördüncü bir cilt ekler. Fakat bu arada tezi savunulmadığı için onu Kazan’daki Dil, Edebiyat ve Tarih Enstitüsü’nden çıkarırlar ve başka iş de verilmez. Ancak 1966’da Leningrad Dilbilimi Ens.’de işe girebilir. O devirde Kazan’daki Enstitüsü’nde G.Emirov’un projesi üzerine çalışan ve Tatarca sözlük için 2 milyonluk kartotek meydana getiren Leksikografi Bölümü de kapatılır (1962). Bayçura’nın ömrünün son yıllarında yazıp bize gönderdiği otobiyografisinde bu süreç şöyle anlatılmaktadır: «Milli fiş kutusunu ortadan kaldırmak için şu iki yöntem kullanılmıştır: 1. Çıkarma ve yok etme yoluyla fişlerin frekans esası bozulmuştur. Mesela avıl köy sözü için 400 fiş vardır fakat buradan 399 örnek atılır ve böylece frekans sözlüğünün toplanması imkânı ortadan kaldırılır. Yazarların eserlerine da-yanan tek tek fişler de yok edilmiş ve böylelikle münferit yazar sözlükleri ve onların diliyle ilgili çalışmalar da bitirilmiş olur. Eğer A.S.Puşkin’in sözlüğü buradaki gibi dağıtılsaydı, kim bilir, neler olurdu. Burada ise tek bir yazarın değil, yirmi yazarın söz bankası ve dolayısıyla millî kültür zenginliği söz konusudur».

Ü.Bayçura, Kazan’dan ayrılıp Leningrad’da çalışmaya başladıktan sonra da Tatarca’nın eksperimental yöntemlerle araştırılmasını (bk. Tatar tělěněn kayběr fonetik üzěnçelěklerě. Kazan, 1963. İkěnçě kitap; Edebi tělěběz hem yana lingvistik ısullar. Kazan Utları, 1969. 1) veya çeşitli Türk yazı dillerinin vurgu ve entonasyon konularını işlemiştir (bk. K voprosu o haraktere slovesnogo udarenija v čuvašskom jazyke: (po materialam kimografičeskih zapisej // Tjurkologičeskie issledovanija / Ed. A.K.Borovkov. M.; L., 1963; Nekotorye dannye o slovesnom udarenii v tuvinskom jazyke // Problemı tjurkologii i istorii vostokovedenija. Kazan, 1964; Instrumentalno-fonetičeskie dannye otnositelno intonacii i slo-vesnogo udarenija v tjurkskih jazykah // Proceedings of the Sixth International Congress of Phonetic Sciences. Prague, 1967, 1970; Nekotorye ёksperimentalnye dannye o melodike reči i slovesnom udarenii v ujgurskom jazyke // Struktura i istorija tjurkskih jazykov / Ёd. Ё.V.Sevortjan. M., 1971). 1971’de Bakü’de basılan «K voprosu ob akсente v tureсkom i instrumentalnye dannye ob udarenii v drugih tjurkskih jazykah...» (// Voprosy tjurkologii: K šestidesjatiletiju akademika AN Azerb. SSR M.Š.Širalieva. Baku, 1971) adlı makalesi çok değerlidir. Burada Türk dillerindeki söz vurgusu sorunu tahlil edilmektedir.

Ü.Bayçura’nın araştırma ufuklarının yetmişli yıllarda daha da genişlediğini görüyoruz: Ural-Altay ve Hint-Avrupa dillerinin hece yapısını istatistik ve enstrümental malzemeye dayanarak karşılaştırdığı makalesi (O slogovoj strukture slova v altajskih jazykah sravnitelno s uralskimi i indoevropejskimi: (po statičeskim i instrumentalnym dannym) // Sprache, Geschichte und Kultur der Altaischen Völker: Protokolband der XII. Tagung der Permanent International Altaistic Conference 1969 in Berlin, Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients 5. Berlin, 1974); dil verilerine göre Kazan Tatarları’nın kavmî oluşumunda (etnogenez) eski Bulgarlar’ın rolünü aydınlatan şu yazıları bu genişlemeyi açıkça gösterir (O bulgarskom proishoždenii kazanskih tatar: (po dannym jazyka) // Ёtnogenez i ёtničeskaja istorija tjurkojazyčnyh narodov Sibiri i sopredelnyh territorij: Tez. dokl. obl. konf. Omsk, 1979; Tataro-Bulgarica I: On the Bulgar Origin of the Qazan Tatars According to Some Linguistic Data // Studia et Acta Orientalia. Bucarest, 1980. 10. [Tatarca-Bulgarca Bazı Dilbilim Verilerine Göre Kazan Tatarları’nın Menşei // Türk Kültürü Araştırmaları. Ankara, 1984. XII. 1-2]).

61

Ü.Bayçura, Leningrad’daki Dilbilimi Enstitüsü’nde 5 yıl çalışıp 28 eser yayımlar. Bunlarda esas uzmanlığı olan eksperimental fonetik yöntem bilgisinden Türk dillerinin ve diğer Altay dillerinin fonetik problemlerine, bu dillerde terminolojinin kurulmasına, Hint-Avrupa ve Ural-Altay dillerinde hâl kategorisi ve vurgu problemlerine kadar çeşitli konularda çalıştığı görülüyor. Onun çok geniş çaplı bu çalışma disiplininin kendi çevresinde de dikkat çektiği tahmin edilebilir. Bayçura, bize gönderdiği otobiyografisinde belirttiğine göre («Iz opyta statičeskogo issledovanija slogovoj struk-tury: (po materialam uralo-altajskih i indoevropejskih jazykov») gibi eserlerinde Altay dilleri dışında materyal de kullandığı için yöneticisi Altay Bölümü Başkanı P.O.Sunik tarafından uyarılmıştır.

Onun Leningrad’daki işinde en mühim problem hiç şüphesiz ki A.M.Şerbak’ın «Sravnitelnaja fonetika tjurkskih jazykov» [= Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Fonetiği] başlıklı doktora tezi dolayısıyla başlayan tartışma olmuştur. Başkan P.O.Sunik bu tezin metnini incelenmek üzere Ü.Bayçura’ya verir, o da bu konudaki bütün çalışmalar ile karşılaştırıp 174 sayfalık bir tenkit yazar ve çalışmanın kendi doktora tezinden («Zvukovoj stroj tatarskogo jazyka v svjazi s nekotorymi drugimi tjurkskimi i finno-ugorskimi jazykami») kopya edildiğini belirten cevap verir. Bayçura’nın bu tenkidinin esasları daha sonra yurt dışında Rusça olarak basılmıştır (// Central Asiatic Journal. Wiesbaden, 1976. Vol. 20). Bay-çura’nın burada yazdığına göre Radlov, Katanov, Bogoroditskiy, G.Şeref, N.S.Trubetskoy, N.K.Dmitriyev, V.Kotviç, K.H.Menges, M.Räsänen gibi bilginlerin hizmetleri kaynak gösterilmeden A.M.Şerbak tarafından kullanılmıştır. Leningrad’da Altay Bölümü’nde başlayan bu ciddi mücadele Moskova’ya Bilimler Akademisi’ne kadar taşınır. Orada bilimsel intihal davasında A.M.Şerbak’a karşı Ü.Bayçura’yı sadece O.Sunik savunur, ancak neticede A.Şerbak’ın eserinin Bayçura’nın tezinden ayrı ve orijinal olduğuna karar verirler.

Almanca ve İngilizce gibi iki mühim bilim dilini bilen Ü.Bayçura’nın dış ülkelerdeki meslektaşlarıyla güçlü bağlantıları olmuştur. Mesela 1967’de bizzat çağrıldığı Prag’daki Uluslararası Fonetik Kongresi’ne onu göndermezler, ancak postaladığı bildirisi basılır (Instrumentalno-fonetičeskie dannye otnositelno intonacii i slovesnogo udarenija v tjurkskih jazykah // Proceedings of the Sixth International Congress of Phonetic Sciences. Prague, 1967, 1970). Bunun gibi 1969 yılındaki XII. Uluslararası Altayistler Konferansı’na (PIAC) kendi imkânlarıyla katılmasına da izin verilmez ve orada da ancak bildirisi basılmıştır («O slogovoj strukture slova v altajskih jazykah sravnitelno s uralskimi i indoevropejskimi: (po statičeskim i instrumentalnym dannym»).

A.M.Şerbak ile tartışıp büyük bir mücadeleye girişen Ü.Bayçura hakkında önceleri lehinde görüş belirten O.Sunik ve V.J.Tsintsius baskı altında fikir değiştirirler, onu desteklemekten vazgeçerler. Böylece Dilbilimi Enstitüsü Leningrad Bölümü 1970’de, «Bayçura’nın eserleri, Altayistik alanında yeterli hazırlığının olmadığını ve tarihî-karşılaştırmalı metotları bilmediğini gösteriyor» diye karar verir. İşsiz kalan ve kanuna göre mahkemeye gitme hakkı da bulunmayan Bayçura, inceleme Leningrad’da değil Moskova’da olsun diye SSCB Bilimler Akademisi’ne müracaat eder, başına gelenleri «Pravda» ve «Izvestija» gazetelerine haber verir. Bunlara rağmen Leningrad’da alınan önceki karar Moskova’da da onaylanıp, Ü.Bayçura 26 Mart 1971’da işten çıkarılır. Tatar bilgini otobiyografisinde buna dair şunları belirtmektedir: «Böylece benim Dilbilimi Enstitüsü’ndeki işim bitirildi. Bu enstitü 1962’de doktora tezimi haksız olarak reddetti; aynı tezi 1966’da, başka bir Sovyet cumhuriyetinde başarıyla savundum. Dilbilimi Enstitüsü benim eserlerimi başarısız saydı, oysa onlar Asya, Avrupa ve Amerika’nın onbeş ülkesinde yayımlandı ve uluslararası bilim merkezlerinde kabul gördü. Mesela bütün dünyada eserleri yayımlanan N.Poppe, G.Doerfer, Ş.Murayama, O.Pritsak gibi profesörlerin raporlarında; Florida’daki

62

Fonetik Konferansı (ABD, 1977) ve IV. Fonetistler Kongresi (Japonya, 1983) gibi uluslararası toplantılarda hep ilgiyle karşılandılar».

Ü.Bayçura 1971’den itibaren işsiz kalmıştır, 1983’te altmış yaşına gelince devlette çalışma müddetini tamamlayamadığı için emeklilik hakkı da verilmemiştir. Bu süreçte 100 kadar bilimsel eser yazmış ve hepsi de yurt dışında yayımlanmıştır. Kendisini yabancı ülkelerdeki bilimsel kurumlar özel olarak davet ettiklerinde bile izin verilmemiştir. Mesela 1976’da, Japon Fonetik Cemiyeti tarafından Tokyo’ya; 1989’da da Ural-Altay Cemiyeti tarafından Hamburg’a Fin-Ogur Dilleri Sempozyumu’na çağrılmış, fakat onun yurt dışına çıkması da uygun görülmemiştir. Bütün bunlara rağmen Ü.Bayçura SSCB şartları içinde dünyada en ileri gelen Altayist Türkologlar’dan birisi oldu. En azından A.N.Kononov, N.Baskakov, K.Musayev, E.R.Tenişev gibi Sovyet Türkologları kadar bilim dünyasında tanınan Üzbek Bayçura, diğerleri ile karşılaştırılmayacak derecedeki hayat zorluklarına rağmen Ural-Altay dillerine, dilbilimine, Türklük bilimine hizmet etmiştir. Uluslararası konferans, sempozyum, kongre materyali olarak basılanlar dışında şu bilimsel dergilerde Ü.Bayçura adı âdeta devamlı yazar gibi gözlenmektedir: Acta Linguistica Academiae Scientiarum Hungaricae (Budapeşte); Acta Universitatis Carolinae Philologica (Prag); Annali del Seminario di Studi dell’Europa Orientale (Napoli; Roma); Archív Orientální (Prag); Artura Ozola Diena (Riga); Bulletin of the Phonetic Society of Japan (Tokyo); Central Asiatic Journal (Wiesbaden); Études Finno-Ougrienne (Paris; Budapeşte); Finnisch-Ugrische Forschungen (Helsinki); Finnisch-Ugrische Mitteilungen (Hamburg); International Review of Slavic Linguistics (Edmonton); Journal of Turkish Studies (Harvard University); Lingua Posnaniensis (Poznan); Materialia Turcica (Bochum); Oriens (Leiden); Orientalia Suecana (Uppsala; Stockholm); Rocznik Orientalistyczny (Varşova); Series Euroasiatica (Napoli; Pisa); Studia et Acta Orientalia (Bükreş); Study of Sounds (Tokyo); The Bulletin of the Phonetic Society of Japan (Tokyo); Ural-Altaische Jahrbücher (Göttingen); Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes (Viyena); Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik (Wiesbaden). Bunlardan sadece «Central Asiatic Journal»da 1975–1987 döneminde 10 makale yayımlamıştır. Yurt dışına çıkmasına bile izin verilmeyen Tatar asıllı Sovyet Türkoloğu Ü.Bayçura’nın yaptığı bu yayın faaliyeti onun bilim derecesini açıkça ortaya koymaktadır.

Dünya çapında yüzlerce dilbilimcinin isimlerinin ve posta adreslerinin kaydedildiği küçücük fihristi bugün artık tarihî bir hatıra… Burada, Amerika Birleşik Devletleri’ne yerleşen Nicholas N.Poppe [ona dair makalesine bk. «Nicholas N.Poppe as the Greatest Russian Philologist-Orientalist of our Time» ( // Central Asiatic Journal. Wiesbaden, 1977. 21]). Gyula Décsy, T.Halasi Kun ve Avrupa’dan Gyula Németh, Gerhard Doerfer, Andreas Tietze, Klaus Röhrborn, İrene Melikoff gibi ünlü Türkologlar’ın isimleri, adresleri dikkat çekiyor. Ü.Bayçura işsiz kaldığı ülkesinden, bilginlerin yaşadığı dışarıdaki üniversiteler dünyasına sadece posta vasıtasıyla bağlanmış, saf bilimle meşgul olup dünya nimetlerinden vazgeçmiştir veya zaten buna mecbur kalmıştır. Eşi, Şarkiyat Enstitüsü’nde görevli tarih bilimleri doktoru Mönire A.Salahatdi-nova ile çocuksuz bir aile olarak yaşamışlardır. Ailelerin tek odada kaldıkları, müşterek mutfak-banyo nizamlı «kommunalka» denen devlet konutunda da ancak resmi görevi olan eşi dolayısıyla barınma imkânı bulabilmişlerdir. Hayat yoldaşı, 1990 yılı Aralık ayında vefat edince tek başına kalan Üzbek Bayçura, gözlerinin gittikçe kötüleşmesine rağmen bilim meşguliyetine ömrünce devam etti. 1991 yılı yaz aylarında onu Leningrad’da tanıdığımda kitaplarıyla dolu bu bölmede yaşıyordu. Büyük Tatar bilgini Türkolog-Altayist Dr. Üzbek Bayçura 12 Mart 1996 tarihinde vefat edinceye kadar, basılan eserlerinden örnekleri ve ayrıca 134 sayfa tutan otobiyografisinin parçalarını postayla İzmir’e göndermeye devam etti.

63

Burada söz edilen kariyerindeki zorluklara rağmen dünyada, beş dilde 17 ülkede basılan 170 kadar bilimsel eseri olan Üzbek Bayçura’nın 1950–1972 arasındaki yayınları, ünlü Alman bilgini Gerhard Doerfer tarafından dünyaya tanıtıldı: «Ural-Altaische Jahrbücher» (1974. Bd. 46). Daha sonra da aynı dergide iki kez daha bibliyografyası basıldı; 1973–1982 yılları arasındaki eserleri: «Ural-Altaische Jahrbücher» (1988. Neue Folge Bd. 8); 1983–1994 yılları arasındagı eserlere: «Ural-Altaische Jahrbucher» (1996. Neu Folge Bd. 14).

1994 ertesinde de ve hatta vefatından sonra da basılan eserleri oldu: On Some of the Methods Applied in the Soviet Linguistics // Bulletin Phonetic Society

Japan. Tokyo, 1994. 205; A Remark on the way of Investigation of the Vowel Length and Intonation // Bulletin

Phonetic Society Japan. Tokyo, 1994. 205; Instrumental-Phonetic Studies in the Ostjak (Hanty) Language. I. The Vowel Length // Etudes

Finno-Ougriennes. Budapest; Paris. 26; Some Instrumental and Phonetic Data on Intonation and Stress in Mishar-Tatar // Orientalia

Suecana. 1994–1995. Vol. 43–44. Türkiye’de Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, aldığı karar üzerine yayım organının

onuncu sayısını «Üzbek Bayçura Özel Sayısı» olarak hazırladı. Orada yazılan «Üzbek Ş. Bayçura: (Hayatı ve Eserleri Üzerine)» (// Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. İzmir, 2001). 10 adlı makalemizde merhum Tatar bilginin biyografisi ve bütün yayınlarının listesi de çıktı. Bu ciltte kendisinin şu makaleleri de tercüme edilip yayımlanmıştır:

Karşılaştırmalı ve Yapılıkçı Metodun Sıkıntıları ve Dilcilikte Yeni, Gerçekçi Bir Metodun

Gerekliliği Üzerine / Terc. Vahit Türk [On the Crisis of the Comparative and the Structural Method and the Necessity of a New Realistic Method in Linguistics] // Study of Sounds. Tokyo, 1981. 19];

Bazı Etimoloji Prensipleri Üzerine / Terc. Hatice Şirin [On Some Principles of Etymology // Annali del Seminario di Studi dell’Europa Orientale, Sezione Linguistico-Filologica. I. Instituto Universitario Orientale. Napoli; Roma, 1982–1983];

Edebi Ait ve Yeni Dilbilimi Yöntemleri / Aktaran Özkan Öztekten // Edebi tělěběz hem yaña lingvistik ısullar. Kazan Utları, 1969;

Ščerbak A.M. Sravnitelnaja fonetika tjurkskih jazykov. L., 1970 / Terc. Muvaffak Duranlı [Şerbak A.M. Sravnitel’naya fonetika tyurkskih yazıkov. L., 1970 // CAJ. Wiesbaden, 1976. 20].

Dünyada tanınan bilgin, Altayist-Türkolog, Ural-Altay dilleri uzmanı Dr. Üzbek Bayçura

sağlığında kendi ülkesinde yeterince tanınmadı. Tatar halkı, değerli evladının insanlık mirasına yaptığı katkıyla övünmelidir.

MUSTAFA ONER

64

UZBEK BAYCHURA AND HIS PLACE IN TURKOLOGICAL SCIENCE

S u m m a r y

Turkic world gave to the mankind persons in all branches of science. One of them was Tatar

linguist Uzbek Sh. Baychura, unrecognized in his fatherland, in Soviet Union and undergone persecutions and repressions.

The present paper is dedicated to the investigation of life and scientific activity of Uzbek Baychura who is 90 years old now. He had made a considerable contribution to Turkic phonetic science. We consider that it is necessary to shed light on the unstudied sides of scientific activity of this scientist. In spite of the fact that modern science is characterized by high level of technology, nevertheless, the phonetic science continues to be urgent and actual. Uzbek Baychura not only investigated a phonetic system of Tatar language but he also compared the phoneme systems of Finno-Ugric, Altaic, Azerbaijan, Turkish and other Turkic languages. He was one of the founders of theory and practice of Turkic phonetics and phonology.

Key words: Uzbek Baychura, experimental phonetics, phonetic methods, the category of

case, stress

МУСТАФА ОНЕР

УЗБЕК БАЙЧУРА И ЕГО МЕСТО В ТЮРКОЛОГИЧЕСКОЙ НАУКЕ

Р е з ю м е

Тюркский мир дал человечеству немало людей науки. К их числу относится и

непризнанный в своём отечестве татарский языковед Узбек Ш. Байчура, считающийся одним из основоположников теории и практики тюркской фонетики и фонологии.

Настоящая статья посвящена жизни и творчеству этого учёного, внёсшего зна-чительный вклад в тюркологическую науку. Автор задался целью осветить те стороны его научной деятельности, которые до настоящего времени не изучены.

Несмотря на высокий уровень научных технологий, фонетика и сегодня продолжает оставаться актуальной. Узбек Байчура исследовал фонетическую систему не только татар-ского языка. Он сопоставил системы фонем финно-угорских, алтайских, азербайджанского, турецкого и других тюркских языков.

Ключевые слова: Узбек Байчура, экспериментальная фонетика, фонетические

методы, категория падежа, ударение

Ünvan: Türkiye. İzmir. Ege Üniversitesi

65

e-mail: onerizmir@gmail.com

Çapa təqdim edən Tofiq Hacıyev – «Türkologiya» jurnalı redaksiya heyətinin üzvü

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (16.IV.2014, protokol № 3)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

3.III.2014

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

2. VI.2014

Çapa göndərilmə tarixi 8.VII.2014

_________

66

TÜRKOLOGİYA № 2 2014

R E S E N Z İ Y A L A R

АЛЬБИНА ХАЙРУЛЛИНА-ВАЛИЕВА. ДРЕВНИЕ БОЛГАРЫ В ЛИНГВИСТИЧЕСКОМ, КУЛЬТУРНОМ И ИСТОРИЧЕСКОМ КОНТЕКСТАХ

ЕВРАЗИЙСКОГО ПРОСТРАНСТВА

Велико Тырново: Абагар, 2013. 200 с. В настоящее время литература по протоболгарам (първобългари, прабългари) до-

вольно обширна. Всесторонне исследованы и письменные источники, о которых идёт речь в монографии А.Хайруллиной-Валиевой. Однако все они весьма скудны, а иногда даже противоречивы. Разнобой в онимах нередко приводит к вариативной интерпретации древних текстов, в результате чего проблемы этногенеза огуро-болгар (огуро-българи – так автор называет протоболгар), их языка и культуры продолжают оставаться нерешёнными. Это затрудняет получение ответа на вопрос, к какой этнолингвокультурологической системе они относились. Археологические артефакты, этнографические и языковые факты также не дают однозначного ответа на этот вопрос. Серьёзным препятствием для достижения более существенных результатов в этих изысканиях является то, что небольшие надписи руническим письмом, которым пользовались протоболгары, всё ещё остаются непрочитанными. Именно поэтому интерес учёных к древнему народу не утрачивается, а каждое новое исследование в этой области порождает надежды на то, что после него все проблемы, связанные с протоболгарами, будут решены. К сожалению, в последнее десятилетие даются только новые интерпретации сведений из древних источни-ков; упоминающиеся в них имена свидетельствуют в пользу одной из основных гипотез – тюркской либо иранской. Более серьёзные аргументы приводятся редко.

В своём труде «Древние болгары в лингвистическом, культурном и историческом кон-текстах евразийского пространства» Альбина Хайруллина-Валиева делает попытку поддержать тюркскую гипотезу. С этой целью она представляет две лексико-семантические группы, относящиеся к понятийным кругам «кожа» (III глава) и «конь» (IV и V главы) и отражающие основные занятия протоболгар – кожевенное дело, торговлю кожей и коневодство. До выхода в свет монографии А.Хайруллиной-Валиевой в современной болгарской лингвистике в качестве тематических рассматривались титулы протоболгарской аристократии, этнонимы и некоторые другие ономастические группы. Такой способ исследования даёт хорошие результаты, поскольку выявляет отдельные словообразовательные закономерности и номинационные принципы языка протоболгар.

67

Рассматриваемые А.Хайруллиной-Валиевой лексико-семантические группы слов выбраны неслучайно. В памятниках письменности не раз отмечается, что протоболгарские племена совместно с угро-финнами выделывали ценные кожи и считались самыми успешными торговцами этим товаром и кожаными изделиями ещё в те времена, когда кочевали по Азии. Отдельные цитаты из этих памятников можно встретить у ряда учёных-тюркологов в их исследованиях по филологии и истории. Насколько нам известно, никто из болгарских тюркологов изучением названных тематических групп не занимался. Это, вероятно, и дало повод автору рецензируемой нами работы обратиться к лексике, бытующей в районе между Волгой и Уралом. Акцент был сделан на казанско-татарском языке, который считается одним из наследников волжско-болгарского языка и в котором, как предполагается, сохранилось множество его лексем. Именно этим оправдывается наличие в мо-нографии первых двух глав, которые посвящены истории региона. В них автор, с одной стороны, вводит читателя в курс событий той далёкой эпохи, когда на исторической арене появились гунны и болгарские племена, а с другой – знакомит с теми потерянными для истории племенами, с которыми протоболгары контактировали и, возможно, торговали. А.Хайруллина-Валиева приводит ряд этимо-логических версий некоторых этнонимов и топонимов, связанных с местами их проживания. В пер-вой и второй главах она обозначает скрытые в глубинах истории торговые пути и утверждает, что волжские болгары (булгары) контролировали эти пути и фактически монополизировали торговлю кожей. В работе также затрагивается вопрос об этнической принадлежности булгар и о начале раз-ветвления протоболгар.

На этом историческом фоне в третьей главе автор монографии представляет языковой материал, который является частью богатого арсенала терминов, относящихся к получению кожи животных и выработке из неё предметов быта. А.Хайруллина-Валиева пытается применить метод комплексного исследования к этнолингвистике и лингвокультурологии, позволяющим посредством языковых единиц не только объяснить незафиксированные памятниками письменности исторические и культурные факты прошлого, но и продемонстрировать способность языка сохранять сведения, которые касаются менталитета его носителей.

Термины кожевенного дела, представленные А.Хайруллиной-Валиевой, являются неоспоримым доказательством значимости кожи животного для племён, обитавших в ряде районов Волги и Урала. Среди них были и протоболгары. Лексическую структуру и семантику названий племён подтверждают как исторические, так и археологические данные по обозначенному региону. Судя по терминам, живущие здесь народы не только торговали кожей и кожаными изделиями, но сами и производили большую часть этих изделий. В указанном нами районе для этого использовали кожу ягнят, овец, коней, крупного рогатого скота, зайца, белки, лисицы, бобра, волка. Вполне вероятно, что здесь разведением животных занимались специально для получения их шкур. По терминам мы узнаём о впечатляющем многообразии видов кожаных пальто, а также о том, что делались они исключительно из кожи с некоторых частей тела того или иного животного – с ног ягнёнка (ашкак тон) или лисицы (айак тун), заячьих или ягнячьих ушей (кол тон//кол дон) и др. (с.63). Компонент тон (тун, дон) в приведённых терминах служит для обозначения верхней одежды (пальто, кожуха). Если учесть, что в названном районе кожа была основным материалом для производства одежды, то можно предположить, что когда-то этот компонент имел значение ‘одежда’, ‘платье’. Создаётся впечатление, что дублетная лексема кием не формирует подобных составных названий. Позднее (скорее всего, после появления других

68

материалов для одежды) возникают их сложные виды с компонентом тон//тун – такие, например, как тат. диал. тертон (тертун//тиртун), чуваш. тумтир, кум. тери тон, сиб. диал. тəре тон, означающие ‘кожаное пальто, кожух’. Термин кием в образовании названий также не участвует, а компонент тери (тир – в тумтир) является вариантом лексемы тире – обобщающего названия ‘кожа’. К родовому понятию «кожа» в названном районе относились и термины күн, болгар, болгарый, по поводу которых автор утверждает, что они, как и названия верхней одежды, принадлежат языку болгар-огуров. Выбранные фоне-тические параллели из других языков показывают, что термин тире, несомненно, имеет тюркское происхождение, а күн – это древнее слово, являющееся монгольским заимствованием в тюркских языках, или наоборот. Что же касается названий болгар и болгарый в значении ‘кожа’, то существует гипотеза о происхождении этнонима българи ‘болгары’, семантически связанного с этим же значением. Но возможно и обратное: тогда эти названия не были огуро-болгарскими, они являлись заимствованиями из другой языковой среды. По своей семантике к указанной группе терминов относится и лексема толып в различных вариантах в татарском и яикском (уральском) районах. В татарском языке эта лексема образовала сложную лексему толып тун ‘кожаное пальто’. В форме тулум она зафиксирована в уйгурском и болгарском языках, где употребляется в значении ‘целиком снятая с туши животного кожа, из которой делают кожаные мешки для воды, вина и др.’ В лексическом фонде современного болгарского языка имеется и термин толуп//тулуп. Одновременное употребление в качестве самостоятельных двух вариантов лексем есть результат семантического развития одной и той же лексемы, появившейся очень рано – ещё до формирования Дунайской Болгарии. Это довольно веское доказательство того, что своим происхождением указанные термины обязаны протоболгарскому языку – независимо от того, что они в нём обозначали.

Интерес представляет также термин чоба//чуба: его многочисленные варианты и семантика. Автор права, когда сводит этот термин с тувинским шыва. По В.И.Рассадину, он равнозначен термину усива ‘кожаное пальто, кожух’ и заимствован из монгольского, где сива означает ‘кожаное пальто с мехом наружу’, т.е. ‘шуба’ (в отличие от tiretulip//täritolop в значении ‘кожаное пальто с мехом внутрь’, т.е. ‘дублёнка’). Однако А.Хайруллина-Валиева не принимает эту этимологию и считает, что лексема имеет финно-угорское происхождение. Предположительно речь идёт о слове шавур из пермских языков. Если учитывать исторические сведения о роли этой этнической группы в поставках кожи от угро-финнов, то версия автора выглядит правдоподобно. Бесспорно то, что наименования, вошедшие в данную группу, являются вариантами некой первичной лексемы. Различия в семантике вариантов, которые встречаются в финно-угорских и тюркских языках, не выходят за сферу одежды и в частности за сферу понятия «верхняя одежда, одежда». Вместе с тем считаем, что именно первичная лексема является протоболгарской с начальной согласной ш, т.е. *шыва, *шыба, и значением ‘кожа или пальто с мехом наружу’, т.е. ‘шуба’. Далее из протоболгарского она была заимствована другими языками: финно-угорскими, тюркскими и монгольскими. Следует обратить внимание на термин шуба, который широко распространён в славянских языках, а также в других формах в иных языках. Предполагают, будто термин восходит к итал. giubba < лат. jopa < араб. jubba. Что касается славянских языков, то следует иметь в виду, что в некоторых диалектах современного болгарского языка иногда после ш и ч гласные ъ и а переходят в е (> и), а е лабиализируется, напр.: череша > чуреша, чаша > чеша; шега <

69

тур. Şака. То же самое наблюдается и в заимствованиях из турецкого: чешма > чушма; шекер > шукер. Представленные в монографии данные ставят под сомнение версию арабского происхождения этих единиц. Только в одном из представленных автором терминов – jabutunï (с.83) первый компонент приближается к араб. jubba.

В третью главу включены также названия варежек, шапок, обуви и кожаных пред-метов быта. На одних лексемах А.Хайруллина-Валиева останавливается сознательно, а другие только перечисляет. Эти языковые единицы красноречиво свидетельствуют в пользу изобилия кожаных изделий, которые, по мнению автора, болгары-огуры производили и которыми торговали.

Четвёртая и пятая главы называются соответственно «Роль коней в этнокультурном развитии древних болгар» (с.85–121) и «Конь и его влияние на мировоззрение болгар» (с.122–134). В пятую главу словно в ткань вплетаются исторические данные о коневодстве и рассуждения автора об этимологии топонимов, антропонимов, этнонимов, а также о терминах, относящихся к коневодству. А.Хайруллина-Валиева останавливается на племенах, формирующих этнические группы гуннов (хунг-ну) и болгар-огуров, на их происхождении и этимологии этнонимов огуз и огур. В действительности уже в начале монографии она соглашается с поддержанной Ю.Янхуненом позицией Дж.Клаусона, согласно которой «хсиюнг-ну из китайских хроник – это в общих чертах деды европейских гуннов, а европейские гунны – деды протоболгар» (с.86). Всё дальнейшее так или иначе подчинено этому тезису.

Далее автор подробно рассматривает коней разных пород, которые, по её предпо-ложению, могли принадлежать протоболгарам, – драконовских, потеющих кровью, и других, а также места, где их выращивали, – Таримскую низину и озеро Баркол. Представляет интерес одновременная подача названий пород коней и наименований титулов, напр.: балан ‘конь с белым пятном’ > Баланбер – имя-титул предводителя гунно-болгарской конницы (и фамилия первого ректора Софийского университета им. Св. Климента Охридского); ял (юъл) ‘грива’ > Юлдин – второй военный начальник (с.100–101); Харатон ~ Харатун – предводитель кон-ницы чёрного цвета (с.102); Аттила – океанский, мировой владелец или император кон-ницы (с.107); Куба-ат – имя-ранг предводителя конницы каштанового цвета (каурая лошадь); Аспарух – предводитель конницы (с.114) и т.д. Подобные мотивации А.Хайруллина-Валиева приводит и в отношении некоторых гуннских антропонимов из «Именника болгарских ханов» (с.107–117), о которых сегодня существует немало этимоло-гических версий (в их числе и болгарская)..

Что касается антропонимов Курт (Курт Кубрат), Испор (Аспарух), Персиан и Борис, то один из рецензентов настоящей монографии – З.Барболова считает, что их корневые морфемы есть не что иное, как различные наименования волка. Как известно, распад одних народов (племён) в далёком прошлом положил начало формированию других родственных им народов или их объединению, а в последующем привёл к слиянию различных неродственных этнических групп. Однако сведений об этих процессах, происходящих на протяжении тысячелетий, сохранилось немного. Среди них наиболее ценными считаются те, что содержатся в письменных источниках. Однако они, к сожалению, не всегда совпадают, что, как правило, приводит к различным интерпретациям текстов. Подробная ситуация порождает множество гипотез о происхождении, культуре и языке не только исчезнув-ших народов, но и тех, в отношении которых доказана их принадлежность к некоторым сов-

70

ременным народам. Особенно сложны в этом плане проблемы, связанные с ассимилированными в древности народами (или племенами) из Европейского региона, в частности с гуннами и протоболгарами. По сути, эти проблемы являются основными в истории современных болгар и татар, которые считаются их прямыми наследниками.

Предложенные в монографии версии также могут стать предметом научного спора.

Однако в этом случае нужно будет учесть, что именно благодаря им мы получили представление о породах коней, которые были установлены сообразно основной характеризующей их черте.

В заключение подчеркнём, что А.Хайруллина-Валиева взялась за решение очень

трудной задачи. Насколько достоверны её интерпретации и языковой материал, на который она ссылается, покажет время. Ясно одно: представленные ею данные подготовили благоприятную почву для дальнейших исследований.

ЗОЯ БАРБОЛОВА – Институт болгарского языка им. проф. Л.Андрейчина

Болгарской академии наук,

СОЛМАЗ СУЛЕЙМАНОВА – Институт языкознания им. Насими

Национальной академии наук Азербайджана, д-р философии

Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova – «Türkologiya» jurnalı baş redaktorun müavini

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (16.IV.2014, protokol № 3)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

10.IV.2014

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

2. VII.2014

Çapa göndərilmə tarixi 8.VII.2014

________

71

RASİM HEYDƏROV. DİLLƏRİN İNKİŞAFINDA DİL ƏLAQƏLƏRİNİN ROLU

Bakı: Elm və Təhsil, 2013. 213 s.

Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra, digər sahələrdə olduğu kimi,

dilçilik sahəsində də bir sıra uğurlar əldə edilmişdir. Əsrlər boyu müxtəlif xalqların, dinlərin və mədəniyyətlərin qovşağında yerləşən respublikamız qloballaşan dünyada həmişə öz tolerantlığı ilə seçilmişdir. Respublika ərazisində yaşayan xalqlar və etnosların dillərinin müqayisəli şəkildə tədqiqi Azərbaycan dilçiliyinin qarşısında duran əsas vəzifələrdəndir.

Dilin dəyişməsi və inkişafı onun əsas keyfiyyətidir. Dilin inkişafı ekstralinqvistik və intralinq-vistik amillərlə özünü göstərir. Dillərarası əlaqələr dillərin inkişafının xarici amillərinə aiddir.

Monitorinq şöbəsinin böyük elmi işçisi, fil.ü.f.d. Rasim Heydərovun «Dillərin inkişafında

dil əlaqələrinin rolu» adlı monoqrafiyası aktual mövzuya həsr olunmuşdur. Əsərdə Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq, müxtəlifsistemli dillərin materialları əsasında dillərarası əlaqələrin yaranma səbəbləri araşdırılır, dil əlaqələri zamanı dilin müxtəlif səviyyələrində yaranan normadan kənaraçıxmalar, interferensiya hadisəsi, konvergensiya və divergensiya, dillərin ittifaqı, bilinqvizm, diqlossiya və s. nəzəri məsələlər geniş və əhatəli şəkildə tədqiq olunmuşdur.

Monoqrafiya «Giriş», iki fəsil, nəticə və istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.

Müəllif «Giriş» hissədə dillərin inkişafı problemlərini tədqiq edən, о cümlədən, Şlegel, Qrim qardaşları, V.Humboldt, A.Şleyxer və s. alimlərin fikirlərinə münasibət bildirib. Məlumdur ki, dilin inkişafı, təkmilləşmə və dəyişmə qaydaları həmişə dilçilik elminin diqqət mərkəzində olmuşdur. Dilin inkişafı dedikdə, dilin tərkib hissəsini təşkil edən səslərin, sözlərin, söz birləşmələrinin, şəkilçilərin və qrammatik əlaqələrin, onun müxtəlif komponentlərinə məxsus ünsürlərin müntəzəm olaraq dəyişməsi və zənginləşməsi nəzərdə tutulur.

Monoqrafiyada dillərin inkişafında dil təmasları nəzəriyyəsinin mahiyyətinin və onun nəzəri dilçilikdəki rolunun müəyyən edilməsinə cəhd göstərilmişdir. Məlumdur ki, müasir dilçilik cərəyanlarından olan sosiolinqvistika, psixolinqvistika və etnolinqvistika sahələrində də bu nəzəriyyə ilə bağlı ayrı-ayrı tədqiqatlar aparılmışdır.

Monoqrafiyanın birinci fəsli «Dillərarası əlaqələrin yaranma səbəbləri və onların növləri»

adlanır. Bu fəsil altı yarımfəsildən ibarətdir. Bu fəsildə dillərarası əlaqələr probleminin tədqiqi tarixi ilə bağlı A.Meye, A.Martine, L.Şerba, U.Vaynrayx və s. dünya şöhrətli dilçilərin fikirlərinə münasibət bildirilmişdir. Əsərdə dillərarası əlaqələrin yaranma səbəbləri, dillərarası əlaqələr zamanı dildə yaranan müxtəlif kənaraçıxmalar və interferensiyanın növləri və fonetik interferensiya məsələləri təhlil olunur. Müəllif dillər arasında müəyyən əlaqələr yarandıqda dilin digər səviyyələrində olduğu kimi, qrammatik səviyyədə də müəyyən normadan kənaraçıxma hallarının baş verdiyini, lakin bu məsələdə dilçilər arasında yekdil fikir olmadığını qeyd edir.

Əsərdə azsaylı xalqların, о cümlədən, iber-qafqaz, saxur, ləzgi, udin, xınalıq, buduq və irandilli etnoslardan olan talış və kürd dilləri ilə müqayisələr zamanı Azərbaycan dilinin həmin dillərə təsiri məsələlərinə də geniş yer verilib. Müəllif bu fəsildə konvergensiya və divergensiya problemlərindən danışarkən bu problemin tədqiqinin dil təmasları nəzəriyyəsi üçün xüsusi

72

əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərir. Əsərdə konvergensiya anlayışı iki aspektdə izah edilir: qlottogenik və struktur-diaxronik. Qlottogenik konvergensiya kifayət qədər uzun və intensiv dil əlaqələri nəticəsində bir neçə dildə (qohum və qohum olmayan dillərdə) yaranan ümumi struktur xüsusiyyətdir. Qlottogenik konvergensiya anlayışı həmçinin, dialektlərin qarşılaşmasına da aid edilir. Struktur-diaxronik kon-vergensiya dil sistemində müəyyən variant fərqlərinin azalmasına aparan prosesdir.

«Dillərarası əlaqələrin dillərin inkişafında rolu» adlı ikinci fəsil beş yarımfəsildən ibarətdir.

Bu fəsildə dillərarası əlaqələrdən danışan müəllif alınmalar və onların dil təmasları nəzəriyyəsi üçün əhəmiyyətli mövqeyini nəzərə çatdırır. Müəllif çox haqlı olaraq alınmaların araşdırılmasının əlaqədə olan dillərlə yanaşı, həm də həmin dildə danışan xalqların dünya tarixində oynadığı rolu öyrənmək üçün mühüm material verdiyini qeyd edir. «Dillərin ittifaqı» adlı yarımfəsildə dillərin ittifaqı və qarışıq dillərin yaranmasından danışan müəllif mənşəcə yaxınlıq əsasında birləşən dillərin, dil ailəsi məfhumundan fərqli olaraq, coğrafi ərazicə qonşu dillərin oxşar xüsusiyyətə görə birləşməsini dillərin ittifaqı adlandırır. Bu fəsildə qarışıq dillərdən: picin və kreol dillərdən danışılır. Dillər arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin ən son və ən mürəkkəb məsələsi picinləşmə və kreollaşma prosesi olduğu göstərilir. Müəllif dillərin qarşılıqlı təsirinin iki şəkildə: a) sözün geniş mənasında alınmalar (buraya leksik, fonetik və qrammatik ünsürlərin alınması daxil edilir) və b) bütövlükdə dilin dəyişməsinin təzahür etdiyini göstərir.

Əsərdə dillərin dəyişməsi prosesinin iki forması qeyd olunur: birincidə uyğun bilinqvist qruplar tamamilə dil assimilyasiyasına uğrayır. İkincidə ikinci dil natamam mənimsənilir – bunun nəticəsində «picin» və «kreollaşmış» dillər yaranır. Picin dillərin yaranması təmasda olan xalqların qeyri-bərabər sosial və iqtisadi münasibətlərinin nəticəsidir. Dillərin qarışması, substrat, superstrat, adstrat hadisələrindən danışan müəllif alınmaların öyrənilməsinin dil təmasları nəzəriyyəsi ilə yanaşı ümumi dilçilik üçün də mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini, alınmalar zamanı diqqəti cəlb edən məqamlardan birinin də alınmanın hansı dildən götürülməsini qeyd edir və bu zaman daha çox nüfuza malik etnosla yaxın münasibətdə olan xalqlara üstünlük verildiyini göstə-rir. Əsərdə Azərbaycan dili sözlərinin digər dillərdən fərqlənməsinin müəyyən xüsusiyyətləri qruplaşdırılır:

1) Azərbaycan dilində r səsi ilə başlayan bütün sözlər. Məs.: rəndə, rəis, razı və s.; 2) söz əvvəlində qoşa samitin işləndiyi bütün sözlər. Məs.: plan, stəkan, şkaf (plov sözü

istisnadır); 3) ahəng qanununun pozulduğu sözlərin əksəriyyəti. Məs.: ilahiyyat, işarə, samit, əlamət və

s. (ilan, inam, elat və s. sözlər istisna olmaqla); 4) uzun saiti olan sözlərin hamısı: Arif, şöbə, vəsiqə və s.; 5) qoşa yy samitli sözlər: hədiyyə, mahiyyət və s.; 6) qoşa saitli sözlər: bədii, müəllim və s.; 7) qoşa samitli sözlər: hiss, fənn, tibb və s.; 8) j samitinin işləndiyi bütün sözlər: jurnal, müjdə, qaraj, montaj, janr və s.; 9) ön şəkilçili sözlər: anormal, antidemokratiya, bisavad, naşükür, laməkan, baməzə və s.

(nadinc, natəmiz sözləri istisnadır). Əsərdə kodların dəyişdirilməsi, bilinqvizm və diqlossiya problemlərinin müasir dilçilikdə

dillərarası əlaqələrin xüsusi forması olduğu göstərilir. Qloballaşan müasir dünyada bilinqvizm –

73

ikidillilik adi hal olsa da, onun öyrənilməsi prosesinin dilçilikdə ciddi problemlər yaratdığı qeyd olunur.

«Nəticə» də əsərin əsas nəzəri müddəaları öz əksini tapır. Rasim Heydərovun «Dillərin inkişafında dil əlaqələrinin rolu» adlı monoqrafıyası dil

əlaqələrinin öyrənilməsi baxımından aktualdır.

GÜLSÜM HÜSEYNOVA – AMEA-nın Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, fil.ü.f.d.

Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova – «Türkologiya» jurnalı baş redaktorun müavini

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (16.IV.2014, protokol № 3)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

11.IV.2014

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

2. VII.2014

Çapa göndərilmə tarixi 8.VII.2014

_________

AZƏRBAYCAN DİLİNİN ORFOQRAFİYA LÜĞƏTİ

Bakı: Şərq – Qərb, 2013. 840 s.

Orfoqrafiya məsələsi hər bir mədəni xalqın yazısında mühüm tələblərdən biridir. Yazı mədəniyyətinin tərəqqisində orfoqrafiya önəmli rol oynayır. Təsadüfi deyil ki, XX əsrdə Azərbay-can yazısından ərəb əlifbası çıxarıldıqdan sonra orfoqrafiya məsələsi günün birinci dərəcəli məsələlərindən biri kimi meydana çıxdı. İlk orfoqrafiya qaydaları 1925-ci ildə nəşr olunsa da, sonra bunun əsasında 1929-cu ildə «İmla lüğəti» adı ilə «Azərnəşr» tərəfindən orfoqrafiya sözlüyü

74

çap olundu. Həm ilk orfoqrafiya qaydaları, həm də «İmla lüğəti» Vəli Xuluflunun müəllifliyi ilə nəşr olundu. «İmla lüğəti» (birinci nəşr) həcmcə çox kiçik olan bir lüğət olmuş, burada dilimizdəki sözlərin az bir hissəsi verilmişdir. Lüğətin həcmcə kiçik olmasına baxmayaraq lüğət yazı mədəniyyətimizin, nitq mədəniyyətimizin inkişafında mühüm rol oynamışdır. «İmla lüğəti» orfoqrafiya lüğətinin tərtibi tarixində ilk təşəbbüs olduğundan çox qiymətli bir lüğət olmuşdur. Təbii ki, dil inkişaf edir, lüğət tərkibi yeni sözlərlə zənginləşir. Bu zaman dilin orfoqrafiya qaydalarını ni-zama salmaq, orfoqrafiyadakı bəzi dolaşıqlıqları aradan qaldırmaq lazım gəlir. Bu zərurət yeni-yeni orfoqrafiya lüğətlərinin hazırlanması zərurətini yaradır. Odur ki, «İmla lüğəti» 1940-cı ildə Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun elmi əməkdaşları tərəfindən «Orfoqrafiya lüğəti» (ikinci nəşr) adı ilə nəşr olundu.

Bu lüğətdə 21 000-dən artıq söz özünə yer aldı. Əlbəttə, bu lüğət də tələbatı tam şəkildə ödəmədiyi üçün 1960-cı ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutu tərəfindən «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» nəşr olundu. 1960-cı ildə çap olunmuş lüğət 1940-cı ilin lüğətinin əsasında hazırlanmışdır. 1960-cı ildə çap olunmuş (üçüncü nəşr) «Orfoqrafiya lüğəti»ndə 40 000 artıq söz olmuşdur. Dilin lüğət tərkibində gedən zənginləşmə prosesi, o cümlədən tələbat yeni bir orfoqrafiya lüğətinin çapı zərurətini yaratmışdır. Beləliklə, 1975-ci ildə «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» (dördüncü nəşr) nəşr olunmuşdur. Bu lüğət 58 000 sözü əhatə etmiş və demək olar ki, öz dövrünün leksikasını əks etdirə bilmişdir.

2004-cü ildə isə «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» (beşinci nəşr) latın qrafikalı əlifba ilə çap olunmuşdur. Bu lüğət Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu tərəfindən hazırlanmışdır. 2004-cü ildə çap olunmuş «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 26 may 2004-cü il tarixli 71 nömrəli fərmanına uyğun olaraq Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 5 avqust 2004-cü il tarixli qərarı ilə təsdiqlənmişdir. Lüğətə 1975-ci ildə çap olunmuş «Orfoqrafiya lüğəti»ndə olmayan 18 000-ə yaxın söz daxil edilmişdir. 1975-ci ildə kiril əlifbası ilə çap edilmiş «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» 58 000 sözdən ibarət idisə, latın qrafikası ilə 2004-cü ildə nəşr olunmuş «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» 80 000-ə yaxın sözü əhatə etmiş və onların düzgün yazılışını göstərmişdir.

Orfoqrafiya lüğətlərinin təkmilləşdirilməsi, yenidən çap olunması, hər şeydən əvvəl, bir tələbatla bağlı olur. Belə ki, mövcud orfoqrafiya lüğəti dövrün tələbatını ödəmir, dilin lüğət tərkibinə gələn yeni sözlər orfoqrafiya lüğətində əks olunmur, lüğət tərkibində, sözlərin tələffüz və yazı normalarında təbii inkişaf prosesi gedir və sair, və ilaxır. Bütün bu tələbatlar əsasında orfoqrafiya lüğətinin yeniləşməsi zərurəti meydana gəlir. Açığını qeyd edək ki, Azərbaycanın iqtisadi, siyasi, sosial, mədəni, elmi həyatında və digər sahələrdə o qədər mütərəqqi dəyişikliklər baş vermişdir ki, bunların hamısı yeni-yeni məfhumlarla yanaşı, onları ifadə edən sözləri də dilimizin lüğət tərkibinə təbii olaraq gətirmişdir. Ona görə də dilimizin lüğət tərkibinə daxil olan yeni-yeni sözlərin yazılış normalarını qaydaya salmaq üçün zamanın, dövrün tələbinə cavab verən orfoqrafiya lüğətinin çapına ehtiyac olmuşdur. Məhz bu ehtiyacı ödəmək üçün 2013-cü ildə «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» (altıncı nəşr) «Şərq – Qərb» Nəşriyyat Evi tərəfindən çap edilmişdir. Bu lüğət AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurasında bəyənilmiş və çapa məsləhət bilinmişdir.

Lüğətin layihə rəhbəri Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, fil.ü.e.d., prof. Ağamusa Axundov, redaktor və ön sözün müəllifi isə fil.ü.e.d., prof. İsmayıl Məmmədlidir. «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti»nin tərtibində AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İns-titutunun «Lüğətçilik» şöbəsinin əməkdaşlarının – şöbə müdiri, prof. İsmayıl Məmmədlinin, prof.

75

Aydın Ələkbərovun, prof. Nadir Məmmədlinin, fil.ü.e.d. Nəriman Seyidəliyevin, fil.ü.f.d. Bəhruz Abdullayevin, böyük elmi işçi Nigar Xəlifəzadənin zəhməti və xidməti əvəzsizdir.

Elmi ictimaiyyət və mütəxəssislər yaxşı bilirlər ki, 2004-cü ildə çap olunmuş «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» oxucuların böyük marağına səbəb olmuşdur. Odur ki, lüğət haqqında oxucular və mütəxəssislər qəzetlərdə, jurnallarda məqalələr çap etdirmiş, öz təkliflərini, rəylərini söyləmiş, bəziləri münasibətlərini yazdıqları məktublarla bildirmişlər. 2004-cü ildən keçən müddət ərzində rəylər, təkliflər, fikirlər, mülahizələr, məktublar saf-çürük edilmiş, bunların əsasında təkmilləşdirmələr aparılmış və 2013-cü ildə «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» (altıncı nəşr) çap edilmişdir. Qeyd olunduğu kimi, bu lüğət həcm baxımından 2004-cü ildə çap olunmuş orfoqrafiya lüğətindən fərqlənir. Belə ki, 2004-cü ildə çap olunmuş orfoqrafiya lüğətində 80 000-ə yaxın söz vardısa, genişləndirilmiş və yenidən işlənilmiş bu nəşrdə 110 563 söz vardır. 2013-cü ildə nəşr olunmuş lüğətə 2004-cü ildəki lüğətdəki sözlərdən əlavə 30 000-dən çox söz daxil edilmişdir. Burada əlavə edilmiş sözlərin əksəriyyəti yeni yaranmış sözlər, eyni zamanda 2004-cü ildəki nəşrə daxil edilməmiş leksik vahidlərdir. Məsələn, musiqi adları, xörək və içki adları, siyasi terminlər, hüquq terminləri və s.

2013-cü ildə çap olunmuş «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» 840 səhifə olmaqla «Ön söz»dən, «Lüğətin quruluşu»ndan, «Orfoqrafiya qaydaları»ndan, «Lüğətdəki şərti ixtisarlar»dan, «Azərbaycan əlifbası»ndan (burada latın qrafikalı əlifba ardıcıllığı ilə sözlərin orfoqrafiyası verilir), «Əlavələr»dən, «Lüğətdəki sözlərin axtarış cədvəli»ndən ibarətdir.

2013-cü ilin «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» öz quruluşu baxımından 2004-cü il nəşrindən bəzi cəhətlərinə görə fərqlənir. Belə ki, 2004-cü ildə nəşr olunmuş lüğətə coğrafi adlar, şəxs adları, müasir ədəbi dildə işlənməyən qəliz ərəb və fars sözləri, yalnız bir məhəllə və məhdud peşəkarlar dairəsində işlənən sözlər (arqotizmlər) daxil edilməmişdir. 2013-cü il nəşrində isə orfoqrafiya lüğətinə «Şərq – Qərb» Nəşriyyat Evi tərəfindən hazırlanmış coğrafi adlar (əlavə 1–2) və şəxs adları (əlavə 3–4) ilk dəfə olaraq əlavə olunmuşdur. Burada Azərbaycan Respublikasının coğrafi adları Azərbaycan Milli Ensiklopediyasına uyğun olaraq hazırlanmışdır.

Coğrafi adlar Azərbaycan Respublikasındakı coğrafi adları və dünya üzrə bəzi coğrafi adları əhatə edir. Arzu edərdik ki, Azərbaycan Respublikasındakı coğrafi adların digər ərazilərdə – Qərbi Azərbaycanda (indiki Ermənistanda), Gürcüstanda, Dağıştanda, İranda, İraqda və digər yerlərdə mövcud olan arealları da lüğətdə öz əksini tapaydı. Məsələn, lüğətdə Ağbulaq kəndinin Cəlilabad, Xocalı, Xocavənd, İsmayıllı, Laçın, Şahbuz, Tovuz rayonlarındakı areallarının verilməsi təkcə coğrafi adın orfoqrafiyası ilə bağlı deyil, həm də onun yayılma coğrafiyası barədə geniş təsəvvür yaradır. Eləcə də Boyat kənd (Ağcabədi, Neftçala, Ucar rayonlarında), Borsunlu kənd (Goranboy rayonu, Tərtər rayonu), Bozlu kənd (Kəlbəcər rayonu, Laçın rayonu), Çaylı kənd (Biləsuvar, Qazax, Şəmkir, Tərtər rayonları), Xanlıqlar kənd (Qazax, Şərur rayonları) və s. çoxlu sayda Azərbaycanda arealları olan kəndlərin verilməsi oxucuya coğrafi adların yayılması barədə də bilgi verir. Ancaq lüğətdə xeyli coğrafi adlar var ki, onların Azərbaycanın hüdudlarından kənarda arealları vardır və həmin arealları göstərmək bu dəyərli lüğətin dəyərini daha da artıra bilərdi. Məsələn, Alpan, Altıağac, Çaykənd, Borçalı, Dəmirçilər, Faxralı, Kosalı, Qarabulaq və s. kəndlər (bu qəbildən olan coğrafi adlar da az deyil) öz areallarını Azərbaycandan kənarda da qoruyub saxlamışdır. Onların hər birini vermək, bizcə, lüğətin dəyərini daha da artırardı. Ona görə ki, lüğətdəki hər bir sözün arxasında bir anlayış, məfhum dayanır ki, bu da oxucunu təkcə sözlərin orfoqrafiyası baxımından deyil, həm də məfhum və anlayışlar barədə bilgiləndirir. Qeyd etdiyimiz kimi, lüğətdə dünya üzrə bəzi coğrafi adların verilməsi də oxucunun dünya barədə və

76

onun coğrafiyası barədə olan bilgilərini genişləndirir. Burada dünya üzrə 400-dən çox bəzi coğrafi adlar verilir. Yenə də arzu edərdik ki, dünya üzrə bəzi coğrafi adlar deyil, bütün coğrafi adlar lüğətdə genişliyi ilə tam şəkildə veriləydi.

Lüğətdə bəzi şəxs adları da verilir. Bu da indiyə qədərki orfoqrafiya lüğətlərinin tarixində ilk işlərdən biridir. Həm də təqdirəlayiq bir işdir. Lüğətdə Azərbaycanda işlənən 480-dən çox bəzi şəxs adları, dünyada daha çox işlənən 190-dan çox şəxs adı verilmişdir. İnanırıq ki, ilk təcrübə kimi şəxs adlarının orfoqrafiya lüğətində verilməsi oxucuların, mütəxəssislərin ürəyincə olacaqdır. Ancaq yenə də arzu edərdik ki, gələcəkdə lüğətin təkmilləşmiş nəşrində həm Azərbaycanda, həm də dünyada işlənən şəxs adlarının əksəriyyəti orfoqrafiya lüğətində öz əksini tapaydı. Arzular həmişə gələcək üçün ölçülüb-biçilir. Biz də lüğətdəki dəyərli yenilikləri görməklə gələcək üçün də ölçülüb-biçiləcək arzularımızı qeyd edirik.

2013-cü ildə çap olunmuş «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti»ndə ilk dəfə olaraq respublikamızdakı idarə və təşkilat adları da verilir. Açığı qeyd edək ki, bu idarə və təşkilat ad-larının bir qisminin orfoqrafiyası ictimaiyyətin hər bir üzvü üçün gərəklidir. Ona görə gərəklidir ki, idarə və təşkilat adlarının müəyyən qismi həyat tərzi ilə bağlı olaraq yeni yaranmış adlardır. Onların orfoqrafiyası hələ insanların düşüncəsində kök sala bilməmişdir. Odur ki, bu qəbildən olan idarə və təşkilat adlarının lüğətdə verilməsi onların orfoqrafiya qaydalarının nizamlanması işinə kömək göstərəcəkdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, lüğətdə Azərbaycan Respublikasındakı 168 idarə və təşkilat adı verilmişdir. Onların yeni olanları təkcə onların orfoqrafiyasını nizamlamır, həm də idarə, təşkilat adları barədə orfoqrafiya lüğətindən istifadə edəcək hər bir kəsi maarifləndirir. Məsələn, Azərbaycan Respublikası Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi, Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi, Azərbaycan Res-publikası Dövlət Məşğulluq Xidməti, Azərbaycan Respublikası Əmlak Dövlət Komitəsi, Azərbay-can Respublikası Əmlak Dövlət Komitəsi yanında Daşınmaz Əmlakın Dövlət Reyestri Xidmətinin Aparatı, Azərbaycan Respublikası Ərazilərinin Minalardan təmizlənməsi üzrə Milli Agentlik, Azərbaycan Respublikası İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkil (Ombudsman), Azərbaycan Respublikası Məhkəmə-Hüquq Şurası, Azərbaycan Respublikası Müəllif Hüquqları Agentliyi, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Dənizkənarı Bulvar İdarəsi, Dövlət Bayrağı Meydanı Kompleksi İdarəsi, Dövlət Bayrağı Muzeyi və s. kimi idarə, təşkilat adlarının lüğətdə verilməsi hər bir kəsi məlumatlandırır və maarifləndirir.

«Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti»ndə (altıncı nəşr) 2004-cü ildə çap olunmuş lüğətdən fərqli olaraq ilk dəfə beynəlxalq təşkilatların adları da verilmişdir. 55 beynəlxalq təşkilatın adı lüğətə daxil edilmişdir. Əlbəttə, oxucular bu təşkilatların orfoqrafiyası ilə yanaşı, onların mahiyyəti, məşğul olduqları sahələr, vəzifə və funksiyaları barədə də bilgilərini genişləndirə biləcəklər. Dünya qloballaşır, bu prosesdə yeni olan cəhətlərdən biri də beynəlxalq təşkilatlar və onların xidmət sahələri, funksiyalarıdır. Bu mənada hər bir müasir insan beynəlxalq təşkilatların adlarını bilməli və onların fəaliyyət sahələri, dairələri ilə maraqlanmalıdır. Odur ki, beynəlxalq təşkilatların böyük əksəriyyəti, demək olar ki, hamısı lüğətdə verilmişdir. Təbii ki, bu da lüğətin dəyərini artıran, onu hər bir oxucu üçün gərəkli edən cəhətlərdən biridir. Oxucu beynəlxalq təş-kilat adlarını orfoqrafiya lüğətində oxumaqla, beynəlxalq informasiya məkanının reallıqları ilə tanış olur. Eyni zamanda beynəlxalq təşkilatların hansı sahələr üzrə fəaliyyət göstərdiyini öyrənir. Məsələn, Amerika-Azərbaycan Ticarət Palatası, Amerika-Avrasiya Sənaye Ticarət Palatası, Amerika Birləşmiş Ştatlarının Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (USAİD), Amerika Beynəlxalq Təhsil

77

Şurası, Asiya-Sakit Okean İqtisadi Əməkdaşlığı, Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB), Yoxsulluğun Azaldılması üzrə Yaponiya Fondu və s.

«Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti»ndə (altıncı nəşr) dünya ölkələrinin pul vahidləri də verilir. Bu da əvvəlki nəşrdə olmayan ilk təşəbbüsdür. Lüğətdə 54 ölkənin pul vahidi, onun beynəlxalq kodu və şərti işarəsi verilir. Bu da oxucunu pul vahidlərinin orfoqrafiyası ilə maarifləndirməkdən əlavə, həm də hansı ölkədə hansı pul vahidindən istifadə olunması barədə məlumat verir. Məsələn, Almaniya, Avstriya, Belçika, Estoniya, Finlandiya, Fransa, İspaniya, İtaliya, Kipr, Latviya, Malta, Lüksemburq, Niderland, Portuqaliya, Slovakiya, Sloveniya, Yunanıstan Avrodan, Avstraliya, Kanada, Sinqapur Dollardan, İraq, Serbiya Dinardan, Azərbaycan, Türkmənistan Manatdan, Çexiya, İslandiya, İsveç, Norveç Krondan və eləcə də digər ölkələr başqa-başqa pul vahidlərindən istifadə edir. Gələcəkdə təkmilləşmiş orfoqrafiya lüğətləri çap edildikdə bu ilk təcrübədən istifadə edərək dünyanın bütün dövlətlərinin pul vahidlərini verməkdə bir növ dünyanı tanımaq, öyrənmək baxımından oxuculara fayda verəcəkdir.

Lüğətdə orfoqrafiya qaydalarının verilməsi də oxucuda bir sıra qaydaların yaranması vərdişinə köməklik göstərmək baxımından qiymətlidir. Saitlərin yazılışı, samitlərin yazılışı, sözün müxtəlif yerlərindəki qoşa sait və samitlərin yazılışı, şəkilçilərin yazılışı, rəqəmlə yazılan miqdar saylarında şəkilçilərin yazılışı, mürəkkəb sözlərin, köməkçi sözlərin yazılışı, birinci hərfi böyük yazılan sözlər, ixti-sarların (abreviaturların) yazılışı, sözün sətirdən-sətrə keçirilməsi qaydaları – bütün bunların hamısı «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti»nin (altıncı nəşr) bəyənilən xüsusiyyətləri kimi diqqəti cəlb edir.

Lüğətdə sözlərin ədəbi tələffüz qaydalarına uyğun yazılması prinsipi əsas götürülmüş və 2004-cü ildə çap olunmuş lüğətdə fel kimi yazılan sözün feil kimi yazılması məqsədəuyğun sayılmışdır. Doğrudan da, şeir, sətir, nəsil, eyib, qədir, qəbir və s. sözlər iki heca ilə yazıldığı halda, fel sözünün bir heca ilə yazılmağı düzgün deyildir.

«Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» (altıncı nəşr) zamanın və oxucuların tələbatına, mütəxəssislərin istəyinə cavab vermək baxımından qiymətli bir kitabdır, yazılı abidə dəyə-rindədir. Arzu edərdik ki, bu lüğət bütün müəssisələrdə, təşkilatlarda, idarələrdə, evlərdə olsun və ondan stolüstü kitab kimi istifadə edilsin.

BULUDXAN XƏLİLOV –

Azərbaycan Pedaqoji Universiteti – filologiya fakültəsinin dekanı,

fil.ü.e.d.

Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova – «Türkologiya» jurnalı baş redaktorun müavini

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (16.IV.2014, protokol № 3)

78

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

13.IV.2014

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

30. VI.2014

Çapa göndərilmə tarixi 8.VII.2014

________

LEONARD BLUMFİLD. DİL

Bakı: Prestij, 2014. 520 s.

Dünya dilçiliyini təmsil edən elə dəyərli əsərlər vardır ki, onları ingilis dilindən başqa dillərə tərcümə edərək çatdırmaq, əlbəttə, bir problem olaraq qalmaqdadır. Bu gün bu çətinliyin öhdəsindən Azərbaycan mütəxəssisləri də ləyaqətlə gəlir, həmin şedevr əsərləri dilimizə çevirməklə insani borclarını yerinə yetirirlər.

Görkəmli amerikan dilçisi Leonard Blumfildi Azərbaycanda da tanıyırlar və onun əsər-lərindən Azərbaycan dilçiləri də istifadə edirlər. İndi onun əsərlərindən doğma ana dilində istifadə etmək fürsəti yaranmışdır. Dilimizə «Dil» adlı məşhur əsəri ADU-nun ingilis dilinin üslubiyyatı və nitq mədəniyyəti kafedrasının dos. V.S.Ərəbov və ADU-nun ingilis dilinin fonetikası kafedrasının dos. Q.N.Heybətov tərcümə etmişlər.

Kitaba giriş yazmış prof. F.Veysəlli L.Blumfildi Amerika dilçiliyinin onurğa sütunu adlandırmış, onun nəzəri konsepsiyasının əsasında biheyviorizmin durduğunu qeyd etmişdir. «Dilin bütün səviyyələri Blumfilddə biheviorizm mövqeyindən verilir; müq. et: dilin insan fəaliyyətinin davranışının xüsusi forması kimi müəyyənləşməsi; dilin kommunikativ funksiyasının stimul və reaksiya həlqəsinə bağlanması, danışıq fəaliyyətinin sosial təbiətinin isə bioloji proseslərlə eyni səviyyəli proseslərlə bağlılığı» (M.M.Quxman).

Məşhur amerikan dilçisi L.Blumfildin «Dil» əsərində müəllifin dilə, dil mühitinə yeni baxışları, yanaşmaları öz əksini tapır. Həmçinin də, kitabda dilin gənc qrammatiklərdən fərqli təhlil metodu və prinsipləri təhlil edilir. Kitab ilk dəfə orijinaldan Azərbaycan dilinə yeni, əlavə, biblioqrafiya və tənqidi şərhlərlə çap olunmuşdur.

«Dil» kitabı 28 fəsildən, qeydlər və əlavələr hissəsindən ibarətdir. Özək sözlər və ad gös-təriciləri də kitabın sonunda verilmişdir.

79

L.Blumfild əsərin adını «Dil» qoymaqla dilin ümumi məsələlərinə əsas yer ayırmışdır. Bir sağlam düşüncə ilə dil barədə, müxtəlif dillərin ortaq və fərqli əlamətlərini hərtərəfli müşahidələr apararaq elmi-nəzəri səviyyəcə yüksək dərəcədə öyrənə bilmişdir.

L.Blumfild dil barədəki düşüncələrini qədim yunanların ənənələrinə söykənərək oxucularla bölüşmüşdür. Qədim yunanlar tarix səhnəsində dil və onun mənşəyi haqqında bir-birindən fərqli fikirlər, hipotezalar, fərziyyələr, nəzəriyyələr irəli sürmüşlər.

L.Blumfild dilçilərin müəyyən tarixi dövrlərdə görə bildikləri və eyni zamanda görə bilmədikləri tədqiqat işlərinə nəzər yetirir: səhv konsepsiyalarla barışmır, german, roman və slavyan qrupuna aid olan sözləri qarşılaşdırır, müqayisə edir, oxşarlıqları göstərir.

L.Blumfild dilçilik nəzəriyyələrinin, əsasən, qədim əlyazmaların öyrənilməsi əsasında inkişafını diqqətə çatdırır. O dövrün qrammatikalarından danışan, L.Blumfildin fikrincə, yunan modeli əsasında yazılmış müasir qrammatikalar dillərin xüsusiyyətlərini aydın şəkildə izah edə bilmirdi. O, dillərin oxşarlığı, dillərin dəyişmələri, həmçinin etimoloji tədqiqatlarla əlaqədar səhvləri əsaslandırır. «Biz yalnız eyni bir dilin tarixi mərhələlərində qohum dillərdə baş vermiş dəyişikləri bir-birilə müqayisə et-məklə dili tədqiq edə bilərik» (s.26) fikrini ortaya qoyur.

L.Blumfild əsərində dünya dillərinin qısa mənzərəsini canlandıraraq zamanı və tarixi mü-nasibəti nəzərə almamış qrammatikaları tənqid etməkdən də çəkinmir.

L.Blumfildin fikirlərində müqayisəli və tarixi tədqiqatlar üçün fəlsəfi ümumiləşdirmələr əsas yer tutur. Dövrün tədqiqatlarında dil hadisələrinə tarixi münasibət bildirməni, ilkin şərtləri, nəticələri vacib sayır. O, dil mühiti ilə bağlı prinsiplərə də aydınlıq gətirir. «Dil üçün yeganə faydalı ümumiləşdirmə induktiv ümumiləşdirmədir. L.Blumfildin düşüncəsinə görə, universal olması gərəkən xüsusiyyətlər, rast gəldiyimiz bir dildə olmaya bilər. O, dildəki dəyişikliyin bütün dillərdə eyni olmasını, eyni istiqamətə yönəldiyi qənaətinə gəlmişdir. Hətta olduqca spesifikliyi ilə fərqlənən dəyişmə tipləri, bir çox baxımdan eyni yola, amma müxtəlif dillərdə tamamilə sərbəst formada baş vermişdir. Bu məsələlər də, dil haqqında əldə etdiyimiz biliklər genişləndikcə, sistemli tədqiqata məruz qalacaq və səmərəli ümumiləşdirmələr əldə etmək mümkün olacaqdır (s.29).

«Dil» kitabının 2-ci fəsli «Dildən istifadə» adlanır. Burada dilin tədqiqindəki ən zəruri məsələlər çözülür. Həmin fəsildə ünsiyyətdə bir-birini tamamlayan üç hadisə fərqləndirilir: A – danışanın situasiyası; B – onun danışıq səsini tələffüz etməsi və bu səsin dinləyənin qulağındakı əks-sədası və C – dinləyənin cavabı.

3-cü fəsildən məlum olur ki, müəllif dil kollektivi daxilindəki dəyişikliklərlə bağlı müşa-hidələr aparmış, dil «kollektivi» termininə münasibət bildirmiş, qruplar arasındakı ünsiyyət imkanlarını üzə çıxarmışdır. Eyni zamanda burada dil dəyişməsi, bilinqvizm (ikidillilik) şəraiti, ünsiyyət dili (home language) və s. haqqında da bilgilər verilmişdir. Standart və qeyri-standart dillərdən, danışıqdan da ciddi söhbətlər gedir. Dialekt arealı, izoqlosslar, dialektoloji atlaslar, dilin əsas tipləri, dil adaları, dillər arasındakı sərhədlər, anlaşılma dərəcələri və s. məsələlər də izah olunur.

Əsərin 4-ci fəsli «Fonem» adlanır. Bu fəsildə fonetikanın bir sıra növləri – laborator fone-tika, akustik fonetika, praktik fonetika, eksperimental fonetika bölmələri fərqləndirilir; dillərin fərqləndirici əlamətləri müəyyənləşdirilir, dil formalarının mənaları açılır, söyləmlərin ümumi akustik əlamətləri göstərilir, dillərdə və dialektlərdəki fonematik fərqlər qeyd olunur, fonetik əlifba, fonetik transkripsiya, beynəlxalq əlifba, transliterasiya barədə açıqlama verilir, fonemlər mürəkkəb və ikinci dərəcəli olmaqla iki qrupa ayırır (s.79), əsas fonemlər, mürəkkəb əsas

80

fonemlər, ikinci dərəcəli fonemlər arasındakı fərqli cəhətlər göstərilir. Fonetik quruluşu təhlil etmək üçün L.Blumfild tədqiqatçılara kömək məqsədi ilə ümumi prinsipləri də müəyyənləşdirir.

L.Blumfild kitabında fonologiyanı çox dar mənada dəyərləndirir. Müasir dilçilikdə fono-logiyanın əsl mahiyyəti haqqında məlumat almaq üçün F.Veysəllinin «Dilçilik ensiklopediyası»na (Bakı, 2008) baxmaq lazım gəlir.

6-cı fəsil «Fonem tipləri» adlanır. Burada danışıq səslərinin formalaşma yolları üzərində dayanılır, fonemlərin başlıca tiplərinin sıralanması müəyyənləşdirilir. İngilis dilinin danışıq səslərində özünü göstərən əsas xüsusiyyətlər izah olunur. L.Blumfild tərəfindən fonemlər arasındakı fərqlərin dilin durumu ilə bağlı və akustik cəhətdən əlavə tonların distribusiyasından asılı olduğu əsaslandırılır. F.Veysəllinin fikrincə, L.Blumfildin bölgüsü bu gün kifayət qədər inandırıcı görünmür, çünki onda bir tərəfdən fəal üzvlə qeyri-fəal üzv qarışdırılır. Digər tərəfdən, əgər kipləşən üzvlər nəfəsin təsiri altında partlamasa səs eşidilməz. Daha dəqiq bölgü ilə tanış olmaq üçün mütəxəssislər F.Veysəllinin «German dilçiliyinə giriş» (Bakı, 2011) kitabından da istifadə edə bilərlər.

L.Blumfild maraqlı bir məsələni də şərh edir, bu da ondan ibarətdir ki, müxtəlif dillərdəki saitlər arasında olan müxtəliflik kifayət qədər düzgün dərk edilmir. Bu daha çox ona görədir ki, eyni dildə olan eyni fonemlər danışıq üzvlərinin müxtəlif hərəkətləri ilə yaradılır, doğma dildə bu fonemləri dinləyən şəxslər oxşar və fərqli akustik effektləri müşahidə edirlər; güman edilir ki, belə hallarda bir danışıq üzvünün, saiti tələffüz edərkən düzgün mövqedən yayınması halı (deyək ki, dilin vəziyyətinin fərqli mövqeyə keçməsi) başqa bir üzvün fərqli hərəkəti yerinə yetirməklə (tutaq ki, xirtdə-yin başqa bir hərəkəti ilə) həmin yayınma halını əvəz edir (s.97).

Beləliklə, əsərin bu fəslində konkret olaraq danışıq üzvlərinin təsvir edilmiş tipik hərəkətləri müxtəlif üsullarla dəyişdirilə bilən bir əsas kimi götürülür.

Kitabın 7-ci fəsli «Modifikasiyalar» adlandırılmışdır. Bu fəsildə müəllifin dərin müşa-hidələri əsasında danışıq səsləri təsvir olunur. Danışanın danışıq üzvlərinin hərəkətləri əsas kimi götürülür. L.Blumfild modifikasiyalar sırasında səsin uzunluq müddətini; səsin tələffüz gücü ucalığını; tələffüz zamanı səsin ton yüksəkliyini; müəyyən bir tələffüzdə iştirak etməyən üzvlərin ani olaraq aldıqları vəziyyətləri; danışıq üzvlərinin bir səciyyəvi vəziyyətdən digərinə keçidini əsas tutaraq təhlili bu yönlərdə aparmış, fərqli cəhətlər aşkar olunmuşdur.

Redaktorun verdiyi izah və şərhlər tənqidi səciyyə daşıyır, bir çox məsələlərə aydınlıq gə-tirir və köhnəlmiş mülahizələrin yenisi ilə əvəzlənməsinin zəruriliyini göstərir.

8-ci fəsil «Fonetik struktur» adlanır. Əsərin bu fəslində daha dəqiq fizioloji müşahidələr əsasında qədim və müasir dillərin fonetik strukturu öyrənilir. Dillərin bəzi zahiri əlamətləri izah edilir. «Yalnız hər hansı bir dilin öz fonemləri həmin dilin quruluşu üçün, yəni yerinə yetirdiyi funksiya üçün əhəmiyyətlidir» (s.119).

Bu əsərdə məna fərqləndirən ən kiçik vahid – fonemlər dil formalarının struktur modellərdə oynadığı rola görə müəyyənləşdirilmişdir.

«Məna» əsərin IX fəslində öz təhlilini tapa bilib. L.Blumfild situasiya kimi bir linqvistik formanın mənasını müəyyənləşdirir, danışıq situasiyası və dinləyənin reaksiyasının sıx bağlılığını üzə çıxarır. Keçici mənaların təbii olduğunu vurğulayan müəllif burada mənanın qeyri-sabit olduğunu bildirən yolları arayıb axtarır, əlavə məna çalarlarını ifadə edən vasitələri təyin edir. L.Blumfildin təhlillərindən məlum olur ki, hər bir dil ifadəsinin özünün konnotativ (törəmə) məna forması vardır və bu da, öz növbəsində, danışan adamın nitqində də dəyişikliyə məruz qalır,

81

yaxud da danışan hətta bu konnotativ mənalardan kənara çıxır və bu işdə o, özünün xüsusi təcrübəsindən çıxış edir.

Dil müəyyən formaların məcmusudur. Odur ki, kitabın X fəsli həmin formalardan bəhs edir. «Qrammatik formalar» həmin fəslin araşdırma obyektinə çevrilir. Əvvəlki fərziyyələrlə razılaşmayan L.Blumfild dildə baş verən tarixi dəyişiklərin səbəblərini göstərir, beləliklə, hər bir dil forması və linqvistik məna haqqında alimin fundamental fərziyyələri inandırıcı görünür.

Qeyd edək ki, tərcüməçilər L.Blumfildin elmi-linqvistik üslubunu, ifadə tərzini tamamilə qoruyub saxlayıblar. Hiss olunur ki, L.Blumfildin linqvistik düşüncələrində sadə xalq dilindən gələn cəhət daha çoxdur. Elmi üslubla sadə xalq dili birləşir, çox maraqlı bir deyim, ifadə tərzi meydana çıxır: formaların dildə mənaya görə düzülüşü (sırası) dilin qrammatikasını təşkil edir. L.Blumfild, ümumiyyətlə, dil formalarının düzümünün 4 tipini göstərir (s.154-ə bax). Həmin formaların seçim prinsipləri haqqında tədqiqatçının mülahizələri çox yerindədir. Müəllif hər hansı bir dilinin qrammatik formalarını üç böyük sinif şəklində qruplaşdıraraq həmin formaların yaranmasını və bir-birini əvəzləyə bilməsini də əsaslandırır.

XI fəsil cümlənin quruluş tiplərinə aiddir. Cümlə tiplərinin yaranması və bir-birindən fərqlənərək ünsiyyətə xidmət etməsi göstərilir. L.Blumfild belə güman edir ki, bütün dillərdə iki cümlə tipi vardır, biz onları tam cümlələr (full sentences) və elliptik cümlələr (minor sentences) adlandırırıq (s.163). O, bu xüsusda favorit-natamam cümlə formaların müəyyən bir situasiya nəticəsi olaraq meydana çıxmasını müəyyənləşdirir, belə quruluşun ilkin nitqi təşkil etdiyi əsaslandırılır.

XII fəsil «Sintaksis» adlanır. Bu hissədə sintaktik konstruksiyalar, söyləmlər, ekzosentrik konstruksiyalar, ismi və feli söyləmlər, determinativlər haqqında danışılır.

XIII fəsildə sözlərin və onların hissələrini öyrənən morfologiya haqqında söhbət gedir. XIV fəsildə morfem birləşmələrinin tipləri tədqiq olunur. Burada sözdəyişdirmə formaları

təsvir edilir. XV fəsildə dildə əvəzlənmə tipləri müəyyənləşdirilir. Burada öyrənmək olar ki, əvəzlənmə elə

bir forma və ya qrammatik hadisədir ki, o, eyni sinifdən olan dil formalarının müəyyən təkrarlarda istənilən formasını əvəz edir. Əvəzlənmənin qrammatik xüsusiyyəti seçim əlamətləri ilə bağlıdır (s.240). Həmin fəsildə ismi söyləmlərin əvəzləyicilərinin yerdəyişmə qanunauyğunluqları da dəqiqləşdirilir.

XVI fəsil «Formal siniflər və leksika» adlanır. Leksik və qrammatik formaların əlaqəsi, onların funksiyaları kompleks sistem kimi nəzərdən keçirilir. Dilin qrammatikası mürəkkəb qaydalar sistemi kimi təqdim olunur.

L.Blumfild əsərin XVII fəslində yazılı abidələr haqqında müfəssəl məlumat verir. Dildə baş verən inkişafın, dəyişikliyin səbəblərini göstərir. «İstənilən anda dil özünü bizə leksik və qrammatik vərdişlərin sabit sistemi kimi təqdim edir. Əslində, bu, bir illüziyadır. Hər bir dil bütün dövrlərdə tədricən, lakin arası kəsilməyən dəyişikliyə məruz qalan prosesdir. Dildə baş verən dəyişikliklərin sürətini qəti şərtlər daxilində bildirmək mümkün deyildir. Dildə baş verən dəyişikliklər bizi xüsusilə maraqlandırır, çünki yalnız bu proseslər bizə dil anlayışını izah etmək üçün imkan yaradır» (s.275).

Dilçi-alim kitabın XVIII fəslində müqayisəli metodun əhəmiyyətindən bəhs edir: «Müqayisəli metod bizə prinsip etibarı ilə bərpa edilmiş formaların akustik xüsusiyyətləri haqqında heç nə demir. O sadəcə olaraq bərpa edilmiş formalardakı fonem eyniliyini təkrarlanan vahidlərin eyniliyi kimi müəyyənləşdirir. Müqayisəli metod ondan çıxış edir ki, hər bir dil və ya dilin hər bir qolu qohum dillərin formalarına müstəqil olaraq şahidlik edir və qohum dillər arasındakı

82

oxşarlıqlar və ya uyğunluqlar bu dillərdəki xüsusiyyətləri açıb göstərir. Müqayisəli metod kifayət qədər meydana çıxarır ki, bir-birini əvəz edən parçalanmalar dillərin tarixində baş verən əlamətlərdən biridir. Beləliklə, müqayisəli metod zaman etibarilə müəyyən dövrlərdə meydana çıxan qohum dillərin vahid söz formalarını bərpa edir və hər dəfə qohum dilin parçalanmasından sonra meydana çıxan dəyişiklikləri izləyir; bu izləmə növbəti dil ailəsinin yaranmasına və ya növbəti bir dilin yazılı mənbəyinin yaranmasına qədər davam edir. Beləliklə, müqayisəli metod «ailə ağacı»nda dillərin əcdadlarını və onları əvəzləyən budaqları göstərir (s.303–304). «Bəzi dillər bir-birinə o dərəcədə bənzəyir ki, onlar yalnız tarixi əlaqələr baxımından izah edilə bilər» (s.291). «Dillər arasındakı oxşarlıqlar qohumluq əlaqələrinə görə baş verir, yəni demək istəyirik ki, bu dillər hansısa vahid bir dilin sonrakı formalarıdır... Oxşarlıqlar, xüsusilə o halda meydana çıxır ki, həmin xüsusiyyətlər gündəlik nitqdə ümumi cəhətlərə, yəni ən ümumi konstruksiyalara, formal siniflərə və yaxın lüğət tərkibinə malikdir. Bundan başqa, belə xüsusiyyətlər hər bir ərazidə öz mənşəyindən uzaq düşmüş sistemli qruplarda baş verir» (s.292).

Əsərin XIX fəslində «Linqvistik çoğrafiya» məsələlərinə müəyyən qədər yer ayrılmışdır. Müəyyən bir ərazi – region daxilində yerli nitq fərqləri göstərilir. Dialekt tədqiqatlarının prinsipial formaları (leksik və morfoloji forma və s.) qeyd olunur. Yerli dialekt fərqlərinin səbəbinin sıxlıq prinsipi ilə bağlılığı əsas-landırılır. Alim belə bir mühakimə yürüdür ki, «qədim xüsusiyyətlərin davamlı şəkildə dildə işlənməsini izləmək yeni meydana gələn xüsusiyyətləri izləməkdən daha asandır. Linqvistik coğrafiyanın ən yaxşı göstəriciləri qalıq (relikt) formasında gəlib çıxmışdır ki, onlar dil hadisələrinin qədim xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir» (s.325).

Hər bir məsələyə münasibətində əminlik «Dil» monoqrafiyasının başlıca keyfiyyətlərindən sayıla bilər. Faktlara əsasən özünü doğrultmayan müddəalara tənqidi münasibət bildirilir. Linqvistik xüsusiyyətlərin yayılmasının sosial şəraitdən asılı olduğunu göstərən L.Blumfild bu münasibətlə bağlı amillərin, şübhəsiz, ünsiyyətin sıxlığı və müxtəlif sosial qrupların nisbi sayı ilə əlaqələndirməkdə düzgün mövqedə dayandığını sübut etmək istəyir.

Kitabın XX fəsli «Fonetik dəyişiklik» adlanır. Həmin dəyişikliyin səsyaratma hərəkətlərini icraetmə vərdişlərindəki dəyişiklikdən ibarət olduğu vurğulanır. Fonetik dəyişikliyin növləri (XXI fəsil), formaların tezliyində dəyişikliklər (XXII fəsil), analoji dəyişiklik (XXIII fəsil), semantik dəyişikliklər (XXIV fəsil) təhlil edilir, müəyyənləşir ki, dəyişikliyin ən ümumi növü samitlərin saitlər və ya digər açıq səslər arasında zəifləməsidir (s.365). Dəyişiklik, əsasən, formal xüsusiyyətlərdən yox, mənadan asılıdır və müvafiq olaraq sırf linqvistik tədqiqatlardan kənarda qalır. Analoji dəyişikliklərin əksəriyyətində təhlilin çətinliyi qədim formaların mövcudluğu ilə bağlıdır. Analoji dəyişikliklərin nizamlayıcı meyli sırf fleksiyalı paradiqmlərdə meydana çıxır. Bu və ya digər məsələlər dövr və mərhələlər üzrə müqayisə edilir. Bir-birilə əlaqəli dillər müqayisə olunur. «Dil formasının mənasında baş verən bir dəyişiklik, sadəcə olaraq, onun istifadəsi zamanı meydana çıxan dəyişikliyin nəticəsidir və onlar semantik cəhətdən bir-birilə əlaqəli olan dil formalarıdır (s.415). Semantik dəyişikliyin tədqiqi göstərir ki, ümumi və mücərrəd mənalar geniş şəkildə konkret mənaların əsasında formalaşır. Semantik genişlənmənin adi halında elə bir məna axtarmalıyıq ki, burada söz-forma həm köhnə, həm də təzə mənaya tətbiq edilə bilsin (s.430).

L.Blumfildin əsərinin XXV fəsli «Mədəni alınmalar», XXVI fəsli «İkidillilik şəraitində alın-malar» adlanır. «Dialekt alınmaları» XXVII fəsildə izahını tapır. Qeyd edilir ki, mədəni alınmalar bir millətin digər millətə nələri öyrətməsini göstərir. Dil formalarının mədəniyyət sahəsində alınması adi halda qarşılıqlı şəkildə baş verir.

83

«Linqvistik təcrübə və elmimizin inkişaf perspektivləri» (XXVIII fəsil) fəslində universal bir dil yaratmaq hərəkatı dildən daha səmərəli istifadəyə yönəlmiş bir cəhd kimi qiymətləndirilir.

Əsərdə zəngin dil faktları qədim və müasir dillərdən (yunan, ingilis, alman, daç, irland, fransız və s.) götürülmüşdür. L.Blumfild özündən əvvəl irəli sürülmüş təklifləri ya qiymətləndirir, ya da öz etirazını bildirir. Müəllifin fonetik dəyişiklik barədəki mülahizələri nəticəsində dil dəyişikliyi iki hissəyə ayrılır. Hər bir söyləm dil mühitində tədqiq olunur. Lent yazıları vasitəsi ilə hər bir dil hadisəsinə aydınlıq gətirilir. L.Blumfild bəzi hallarda gənc qrammatiklərlə, üslubiyyatçı və ritoriklərlə, qədim dilçilərlə razılaşmır. Onun irəli sürdüyü tezislər inandırıcıdır, yanlışlıqlar qisməndir. Ona görə inandırıcıdır ki, o, tarixi prosesləri dərindən müşahidə edərək duya bilmişdir.

Kitabın «Qeydlər və əlavələr» hissəsində verilmiş əlavə mənbələrlə də oxucular tanış ola bilərlər. Elmi redaktor əlavəsi L.Blumfildin əsərindən sonra meydana çıxan yeni nəzəri ədəbiyyatı əks etdirir. Belə güman edirik ki, kitabın elmi redaktorunun – prof. Fəxrəddin Veysəllinin diqqəti və təşəbbüsü sayəsində ərsəyə gəlmiş bu böyük əsərin qiymətini, faydasını sonrakı nəsillər də görəcək.

İSMAYIL KAZIMOV –

AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun baş elmi işçisi,

fil.ü.e.d.

Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova – «Türkologiya» jurnalı baş redaktorun müavini

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (16.IV.2014, protokol № 3)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

10.IV.2014

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

28.IV.2014

Çapa göndərilmə tarixi 8.VII.2014

_________

84

TÜRKOLOGİYA № 2 2014

X R O N İ K A

BEYNƏLXALQ ANA DİLİ GÜNÜ 21 fevral bütün dünyada Beynəlxalq Ana Dili Günü kimi qeyd olunur. Birləşmiş Millətlər

Təşkilatı 1999-cu ilin noyabrında Banqladeş səfirinin təşəbbüsü ilə 21 fevral Beynəlxalq Ana Dili Günü elan etmişdir. Hadisənin tarixi isə bir qədər əvvələ gedir – 21–22 fevral 1952-ci ildə Pakistanda benqal dilinin qadağan edilməsinə etiraz olaraq keçirilən aksiyada polis və silahlı qüvvələrin müdaxiləsi nəticəsində 4 nəfər şəhid olmuşdur. Banqladeş nümayəndələri 21 fevralı həmin şəhidlərin xatirəsinə ehtiram əlaməti kimi Ana Dili Günü adlandırılması ilə bağlı müraciət etmişlər. YUNESKO-nun Baş Konfransında 21 fevral Beynəlxalq Ana Dili Günü elan olunmuş və üzv ölkələrə həmin gün tədbirlərin, konfrans və seminarların keçirilməsi tövsiyə olunmuşdur.

AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası 21 fevral 2014-cü il tarixində Beynəlxalq Ana Dili Gününə həsr olunmuş elmi sessiya keçirmişdir. Sessiyanın işində Dilçilik İnstitutunun əməkdaşları ilə yanaşı, kütləvi informasiya vasitələrinin nümayəndələri də iştirak etmişlər. Elmi sessiyada qeyd olunmuşdu ki, dil hər bir millətin maddi və mənəvi irsini qoruyan və inkişaf etdirən ən mühüm və ən güclü vasitədir. Hər bir insan öz ana dilini yaxşı bilməli və onu qorumalıdır. Ana dili insanın mənəvi aləminin zənginləşməsində, dünyagörüşünün genişlənməsində, mükəmməl təhsil almasında, öz soydaşları ilə ünsiyyət qurmasında mühüm rol oynayır. Ana dili millətin özünəməxsusluğunu qorumaqla yanaşı, tərcümə vasitəsilə başqa xalq-ların mədəni irsi ilə tanış olmağa, onlarla ünsiyyət qurmağa imkan yaradır.

İnstitutun elmi işlər üzrə direktor müavini, fil.ü.e.d., prof. Məhəbbət Mirzəliyeva tədbiri giriş sözü ilə açaraq Beynəlxalq Ana Dili Gününün xüsusi olaraq qeyd olunmasının əhə-miyyətindən, ana dilinin saflığının qorunması ilə bağlı dilçilərin qarşısında duran vəzifələrdən danışdı və bu gün münasibəti ilə sessiya iştirakçılarını təbrik etdi.

Dilçilik İnstitutunun Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri fil.ü.f.d., dos. Sevinc Əliyeva ana dilimizin tarixi təkamül xüsusiyyətləri və bugünkü inkişaf meyilləri barədə danışdı, dilimizin müxtəlif aspektlərdən tədqiq olunmasında gənc alimlərin rolunu vurğuladı.

İnstitutun müasir Azərbaycan dili şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, fil.ü.f.d., dos. Sevinc Məmmədova «Dilimizin saflığını qoruyaq» mövzusunda məruzə ilə çıxış etdi. Azərbaycan dilinin zəngin, incə, məlahətli dil olduğunu vurğulayan natiq qeyd etdi ki, torpağı qoruduğumuz kimi dilimizi də qorumalı, qayğısını çəkməliyik. Bu dilin Nizamiləri, Nəsimiləri, Xətailəri, Füzuliləri, Vaqifləri, Zakir-ləri, M.F.Axundzadələri, N.Vəzirovları, Ə.Haqverdiyevləri, C.Məmmədquluzadələri, Ü.Hacıbəyliləri, S.M.Qənizadələri, C.Cabbarlıları, S.Vurğunları, R.Rzaları, B.Vahabzadələri və digər görkəmli ədib, yazıçı və alimləri yetişdirən şair təbiətli müdrik xalqımızın ən qiymətli sərvəti olduğunu

85

deyən Sevinc Məmmədova bu insanların dilimizin təmizliyi və saflığı uğrunda həmişə mübarizə apardığını, onun qayğısına qaldığını qeyd etdi. Sevinc Məmmədova XX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq Azərbaycanda gedən milliləşmə prosesindən, 90-cı illərdən milli və müstəqil dövlət quruculuğu illərində dildə gedən islahatlardan bəhs edən natiq sonda dilimizi yaşatmağın, onun ecazkarlığını qoruyub saxlamağın biz ziyalıların üzərinə düşdüyünü qeyd edərək, bu müqəddəs xəzinəni gələcək nəsillərə ötürmək üçün onun normalarının göz bəbəyi kimi qorunmalı olduğunu, yabançı sözləri dilimizə yamamaqla dilimizin saflığına, müstəqilliyinə xələl yetirildiyini söylədi.

Türk dilləri şöbəsinin böyük elmi işçisi, fil.ü.f.d., dos. Təranə Şükürlü «Azərbaycan dilinə dövlət qayğısı» adlı məruzəsini iştirakçıların diqqətinə çatdırdı. Beynəlxalq Ana Dili Gününün YUNESCO-nun 1999-cu il noyabr tarixində keçirilən Baş Konfransının 30-cu sessiyasında təsis edilməsi və 21 fevral 2000-ci ildən dil və mədəniyyət rəngarəngliyini qoruyub saxlamaq üçün qeyd edildiyini söylədi. Müasir dövrdə Azərbaycan dilinin özünəməxsus zəngin lüğət fondu, geniş ifadə imkanları, mükəmməl əlifbası olduğunu qeyd edən natiq çıxışında dil daşıyıcılarının qarşısında dayanan vəzifələrə də toxundu. Dilin dövlət atributlarından biri olduğunu, ona görə də xalqımıza ulu babalardan miras qalan bu ən qiymətli milli sərvəti hər bir azərbaycanlının göz bəbəyi kimi qorumalı olduğunu, bunun hər bir azərbaycanlının müqəddəs vətəndaşlıq borcu ol-duğunu qeyd etdi.

Məruzələr dinlənildikdən sonra hind-avropa dilçiliyi şöbəsinin müdiri prof. Oruc Musayev, terminologiya şöbəsinin müdiri prof. Sayalı Sadıqova, monitorinq şöbəsinin müdiri prof. H.Zərbəliyev, monitorinq şöbəsinin böyük elmi işçisi Şahlar Məmmədli və başqaları çıxış edərək bu günün qeyd olunmasının əhəmiyyətindən, ana dilinin saflığının qorunması istiqamətində görülməsi vacib olan məsələlərdən bəhs etdilər.

Elmi sessiyada gənc alim, institutun monitorinq şöbəsinin böyük elmi işçisi, fil.ü.f.d. Rasim Heydərovun «Dillərin inkişafında dil əlaqələrinin rolu» adlı monoqrafiyasının təqdimatı keçirildi. Monoqrafiyada tədqiq olunan məsələlərlə bağlı monitorinq şöbəsinin böyük elmi işçisi, fil.ü.f.d. Nəzakət Qaziyeva «Qloballaşma dövründə dil əlaqələri və dillərin saflığı problemi» mövzusunda məruzə ilə çıxış etdi. Dil əlaqələri ümumilikdə inkişafla bağlı olsa da, ana dilinin təbii inkişafına, daxili qanunauyğunluqlarına zidd halların meydana çıxması kimi problemlərlə müşayiət olundu-ğundan bəhs edən məruzəçi Rasim Heydərovun «Dillərin inkişafında dil əlaqələrinin rolu» ki-tabının təqdimat mərasiminin məhz Beynəlxalq Ana Dili Günündə keçirilməsində məntiqi qanunauyğunluq olduğunu qeyd etdi. Natiq bildirdi ki, müasir qloballaşma dövründə bilinqvizmin artması, dil təması prosesinin daha intensiv olması bu sahənin öyrənilməsinin xüsusilə vacib olduğunu göstərir. Bu baxımdan Rasim Heydərovun monoqrafiyasında aktual və əhəmiyyətli məsələlərdən biri tədqiqata cəlb olunmuşdur. Müəllif dil təması zamanı normadan kənar məqamların meydana çıxması ilə müşayiət olunan halların xüsusiyyətləri, interferensiyanın müxtəlif növləri, onların psixoloji və linqvistik səbəblərindən bəhs edir, konvergensiya və divergensiya problemlərindən danışır. «Dillərarası əlaqələrin dillərin inkişafında rolu» adlanan II fəsildə alınmalar, dillərin ittifaqı nəzəriyyəsi, picin və kreol dillər, substrat, superstrat, adstrat hadisələri, bilinqvizm və diqlossiya məsələləri araşdırılır.

Tətbiqi dilçilik şöbəsinin müdiri, prof. İsmayıl Məmmədli monoqrafiyanın elmi əhəmiyyə-tindən danışaraq, bu əsərin həm nəzəri, həm də praktik baxımdan əhəmiyyətli olduğunu qeyd etdi. Monoqrafiyanın olduqca aktual və elmi baxımdan faydalı olduğunu qeyd edən prof. İ.Kazımov tədqiqatda dil təmasları nəzəriyyəsi üçün az əhəmiyyətli olmayan konvergensiya və divergensiya problemlərinə xüsusi yer ayrılmasını təqdirəlayiq hal kimi qiymətləndirdi.

86

Sonda institutun elmi işlər üzrə direktor müavini prof. Məhəbbət Mirzəliyeva tədbirin təşkilinə görə GAŞ-ın sədri Sevinc Əliyevaya və məruzəçilərə təşəkkürünü bildirdi və qeyd etdi ki, ana dilimizin sabahı etibarlı əllərdədir.

NƏZAKƏT QAZİYEVA – AMEA-nın Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, fil.ü.f.d.

Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova – «Türkologiya» jurnalı baş redaktorun müavini

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (16.IV.2014, protokol № 3)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

11.IV.2014

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

27.VI.2014

Çapa göndərilmə tarixi 8.VII.2014

________

87

TÜRKOLOGİYA № 2 2014

N E K R O L O Q

ЩЕКА ЮРИЙ ВЛАДИМИРОВИЧ

15 марта 2013 г. на 67-м году жизни скончался известный российский тюрколог, заведующий кафедрой тюркской филологии Института стран Азии и Африки МГУ, доктор филологических наук, заслуженный профессор МГУ, член Российского комитета тюркологов Юрий Владимирович Щека.

Ю.В.Щека родился 13 августа 1946 г. в Москве. В 1964–1970 гг. учился в Институте восточных языков при Московском государственном университете. С 1970 по 1976 год в качестве переводчика работал в аппарате советника по экономическим вопросам в Посольстве СССР в Турции. По возвращении в Москву в 1976 г. был принят стажёром на кафедру

тюркской филологии ИСАА МГУ, а затем зачислен в аспирантуру института. В 1981 г. защитил кандидатскую диссертацию «Особенности синтаксиса турецкой разговорной речи (простое предложение)». В 1990 г., закончив физический факультет МГУ, получил второе послевузовское образование. В 1993 г. защитил докторскую диссертацию на тему «Интонология турецкого языка и проблемы её общетеоретического обоснования». В 1994 г. получил звание профессора кафедры тюркской филологии, а с 1996 г. вплоть до своей кончины возглавлял её. В 2005 г. стал заслуженным профессором МГУ.

Ю.В.Щека являлся крупнейшим специалистом по современному турецкому языку. Широко известны как его разработки по теоретической грамматике турецкого языка, так и учебные пособия и словари разного типа.

Научные интересы учёного были связаны не только с турецкой лексикографией и лексикологией, но и с интонологией и экспериментальной фонетикой турецкого языка. Другое направление его исследований – реконструкция на основе просодико-ритмических и определённых функциональных характеристик современной тюркской речи ранних этапов языковой эволюции как тюркского, так и предшествовавших ему алтайского и урало-алтайского праязыков. По утверждению Ю.В.Щеки, эволюции языков способствует

88

последовательное становление ритмических уровней речи (слогового, словесного, синтаг-менного), а также ритма на уровне предложения. Он считал, что лишь ритмическая сфор-мированность речи в виде одновременного взаимного наложения нескольких ритмических уровней является единственно возможным фундаментом становления стабильной артикуляции качественно определённых звуков речи. Эпоха словесного ритма – это в своём роде исходная база для последующего формирования словообразования, а синтагменного − для формирования словоизменения в современных тюркских языках.

Юрия Владимировича интересовали как общие лингвофилософские аспекты языка, так и проблемы языка и речи, в частности дальнейшего развития методов современной функциональной лингвистики. Всего им опубликовано свыше 100 научных и научно-методических работ. Статьи Ю.В. Щеки печатались в журналах «Советская тюркология» (Некоторые структурно-семантические особенности предикативных конструкций с глагольными повторами в турецкой разговорной речи – 1979. № 4; Смещение значения категориальных форм глагола в турецкой разговорной речи – 1985. № 5; Элементы интонологии турецкой разговорной речи (высотная мелодика интонемы и актуальное членение фразы) – 1987. № 4; Связь текста посредством нулевого члена и некоторые типы асиндетических сложных предложений в турецкой разговорной речи – 1988. № 2 и др.), «Тюркология» (Гармонический план интонемы и его роль в выражении коммуникативного типа высказывания в турецкой разговорной речи – 1996. № 1–6; Паузация предложения и сверхфразового единства при устной реализации письменной функциональной разно-видности турецкого литературного языка – 2002. № 1–2), «Вопросы языкознания» (Эле-менты теории синтаксической связи и интонологии в синхроническом и диахроническом освещении – 1992. № 5; Гипотеза о возможных этапах языковой эволюции (на материале интонологии турецкого языка) – 1994. № 1 и др.), в сборнике «Вопросы тюркской филологии: материалы Дмитриевских чтений» (Схема-тезисы к теории реконструкции тюркского праязыка и стадий языковой эволюции – 1997. Вып. 3.; Проблема частей речи в тюркских языках в свете традиционного, структурного и функционального подходов – 2006. Вып. 6. и др.) и ряде других. Созданный Юрием Владимировичем «Интенсивный курс турецкого языка» (ч. 1 − 1996 г., ч. 2 − 2000 г.; испр. и перераб. изд. – 2005 г.) считается базовым учебником не только в ИСАА, но и во многих учебных заведениях, где преподаётся турецкий язык.

В 2007 г. Ю.В.Щекой была издана «Практическая грамматика турецкого языка», основу которой составил курс теоретической грамматики, в течение многих лет читав-шийся в Институте стран Азии и Африки МГУ, − первая за последние пятьдесят лет работа подобного рода после «Грамматики современного турецкого литературного языка» А.Н.Кононова (1956).

Широко известны у тюркологов и у тех, кто изучает турецкий язык, словари, составленные Юрием Владимировичем. С 1997 по 2012 год четырежды издавался «Ту-рецко-русский словарь», в 2004 г. увидел свет «Русско-турецкий словарь». Большой популярностью пользуются и турецко-русские разговорники, подготовленные для пользователей разных специальностей.

В Институте стран Азии и Африки МГУ Ю.В.Щека читал лекционные курсы, которые входят в цикл дисциплин «Теория основного восточного языка», «Введение в специальность (тюркологию)», спецкурсы «Функциональная дифференциация турецкого

89

языка», «Словообразование в турецком языке», «Интонология турецкого литературного языка», вёл для филологов старших курсов спецсеминары «История развития тюркологии в Турции» (на турецком языке), «Практика перевода» и ряд других, проводил практические занятия по турецкому языку.

Благодаря стараниям Юрия Владимировича на кафедре тюркской филологии пре-подаются туркменский и узбекский языки.

Ю.В.Щека в течение многих лет являлся членом диссертационного совета по языкознанию в Институте стран Азии и Африки МГУ и в Институте языкознания РАН. Он был организатором проводимых кафедрой тюркской филологии ежегодных «Дмитриевских чтений», редактором сборников «Вопросы тюркской филологии», в которых публикуются материалы этих всероссийских чтений.

Юрий Владимирович известен в России и за рубежом тем, что в совершенстве владел живым турецким языком. Обладая уникальными лингвистическими способностями, он без труда осуществлял устный перевод с одного иностранного языка на другой.

За те 17 лет, когда заведующим кафедрой был Ю.В.Щека, на ней защищено несколько кандидатских и одна докторская диссертация. Помимо многочисленных работ самого Юрия Владимировача регулярно выходили научные, методические работы и монографии других её сотрудников.

Ю.В.Щека был всесторонне одарённым человеком. Он проявлял большой интерес к искусству, литературе (читал её на языке оригинала), к музыке (прекрасно играл на фортепиано). Не только члены кафедры, но и коллеги-тюркологи, общаясь с ним, всегда восхищались его любовью к жизни и к своему делу.

Д.М.НАСИЛОВ –

главный редактор журнала «Российская тюркология»,

д-р филол. наук

Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova – «Türkologiya» jurnalı baş redaktorun müavini

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (16.IV.2014, protokol № 3)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

7.III.2014

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

–

Çapa göndərilmə tarixi 8.VII.2014

90

_________

БЛАГОВА ГАЛИНА ФЁДОРОВНА

26 июля 2013 г. ушла из жизни Галина Фёдоровна Благова – видный

российский учёный-востоковед, тюрколог, историограф. Галина Фёдоровна Благова (Данько) родилась в Москве 31 августа

1927 г. Выпускница кафедры тюркской филологии восточного отделения филфака МГУ, она более 60 лет верно служила тюркологии.

С 1956 по 1974 год Г.Ф.Благова в качестве заведующего отделом языков и письменности народов СССР занималась редакторской деятельностью в журнале «Вопросы языкознания». С конца 1975 г. Галина Фёдоровна – старший научный сотрудник сектора тюркских и

монгольских языков Института языкознания АН СССР, учёный секретарь Советского комитета тюркологов при ОЛЯ РАН, а с середины 80-х гг. – член редколлегии журнала «Советская тюркология».

Позднее Г.Ф.Благова состояла ведущим научным сотрудником Института языко-знания РАН, членом спецсовета по защите докторских диссертаций по специальности 10.02.02 и членом редколлегий журналов «Российская тюркология» и «Урало-алтайские исследования». В последнем из них благодаря её стараниям появился раздел «Пер-соналии». Галина Фёдоровна руководила этим отделом и постоянно пополняла его собственными статьями.

Созданные Г.Ф.Благовой научные труды самой разнообразной направленности не просто обогащали тюркологическую науку. Они продолжали и развивали дело любимого учителя автора – Н.К.Дмитриева и его последователей.

Основополагающая монография Галины Фёдоровны – «Тюркское склонение в ареально-историческом освещении: (Юго-восточный регион)» – вышла в свет в 1982 г. Центральное место в работе отводилось тюркской падежной системе, рассмотренной с позиций системного и ареального подходов. Появление этого труда ознаменовало утверждение нового направления в системном изучении конкретных категорий языка в их исторической и пространственной интерпретации.

Участвуя в коллективной работе над «Сравнительно-исторической грамматикой тюркских языков», Г.Ф.Благова на большом материале системно обосновала подход к тюркской антропонимии как к особой микросистеме в составе лексики (СИГТЯ, 1997), а также представила реконструкцию всей именной морфологической системы для карлукско-уйгурской группы языков (СИГТЯ, 2002). В томе СИГТЯ, 2006 исследование ею тюркской антропонимической системы получило развитие в разделах «Антропонимическая микросистема как проекция космологических и социальных представлений пратюрков» и «О типологических схождениях и подобиях между тюркской, урало-алтайской и другими АС».

Любовь к замечательному памятнику языка и литературы «Бабур-наме» прошла через всю научную жизнь Г.Ф.Благовой. Она не раз обращалась к описанию разных аспектов этого уникального тюркского текста: в 1954 г. Галина Фёдоровна защитила кандидатскую диссертацию на тему «Характеристика грамматического строя (морфологии) староузбекского

91

литературного языка конца XV в. по “Бабур-наме”», а в 1994 г. увидела свет её книга «“Бабур-наме”: Язык. Прагматика текста. Стиль», которая подводила итоги 40-летнего изучения памятника и подтверждала возможность и продуктивность приложения к средневековому тексту новейших достижений современного языкознания и лингвостилистики.

В последнее десятилетие Г.Ф.Благова обратилась к изучению истории отечественной тюркологии и выявлению тенденций её исторического формирования. В 2005–2012 гг. в издательстве «Восточная литература» в сериях «Классики отечественного востоковедения» и «Очерки по истории тюркского языкознания в России» ею были опубликованы однотомник избранных сочинений Александра Николаевича Самойловича и книга «Александр Николаевич Самойлович: Научная переписка. Биография». Ещё один осуществившийся замысел Г.Ф.Благовой – вышедшая в 2012 г. монография «История тюркологии в России: (вторая половина XIX – начало XX в.)», в которой обобщены результаты, полученные ею в процессе архивных разысканий.

А.В.ШЕЙМОВИЧ –

Институт языкознания РАН

Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova – «Türkologiya» jurnalı baş redaktorun müavini

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (16.IV.2014, protokol № 3)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

7.III.2014

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

–

Çapa göndərilmə tarixi 8.VII.2014

_________

92

TÜRKOLOGİYA № 2 2014

HÖRMƏTLİ TÜRKOLOQLAR!

Nəzərinizə çatdırırıq ki, keçmiş «Sovetskaya türkologiya» jurnalının varisi olan beynəlxalq elmi «Türkologiya» jurnalı AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun nəzdində öz nəşrini davam etdirir. Jurnalda müasir türkologiyanın, tipologiyanın, nəzəri və tətbiqi məsələlərinnə və eyni zamanda türk dillərinin tarixinə aid məqalələr dərc edilir. Türkologiyanın koqnitiv-, neyro- və psixololinqvistik aspektlərinə həsr olunmuş məqalələr də qəbul edilir.

Jurnalın nəşri və müəllif nüsxəsinin çatdırılması ilə bağlı xərcləri redaksiya öz üzərinə götürür.

e-mail: turkologiya2010@mail.ru sayt: www.turkologiya.org

«Türkologiya» jurnalının redaksiyası

MƏQALƏ MÜƏLLİFLƏRİNİN NƏZƏRİNƏ!

MƏQALƏLƏRİN TƏRTİBİ TƏLƏBLƏRİ VƏ QAYDALARI

1. «Türkologiya» jurnalı çap üçün məqalə, resenziya, icmal və s. materialları Azərbaycan,

türk, ingilis, rus dillərində qəbul və nəşr edir. Məqalələrin həcmi – 25, resenziya və digər yazıların həcmi isə 12 vərəqdən artıq olmamalıdır (şrift Times New Roman – 14, interval 1,5).

2. Məqalələrin mətnləri Azərbaycan, türk və ingilis dillərində latın əlifbası, rus dilində isə kiril əlifbası ilə yığılmalıdır.

3. Məqalələrin sonunda aydın şəkildə elm sahəsi və məqalənin səciyyəsinə uyğun olaraq elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti verilməlidir.

4. Mövzu ilə bağlı elmi mənbələrə istinadlar olunmalıdır. Məqalələrin sonunda latın qrafikası ilə olmayan ədəbiyyat latın əlifbası ilə verilməlidir. Ədəbiyyat siyahısında son 5–10 ilin elmi məqalələrinə, monoqrafiyalarına və s. istinadlara üstünlük verilməlidir. Məqalənin sonunda verilən ədəbiyyat siyahısı əlifba ardıcıllığı ilə deyil, istinad olunan ədəbiyyatların mətndə rast gəlindiyi ardıcıllıqla nömrələnməli və [1] və ya [1. S.20] kimi işarə olunmalıdır. Eyni ədəbiyyata

93

mətndə başqa bir yerdə təkrar istinad olunarsa, onda istinad olunan həmin ədəbiyyat əvvəlki nömrə ilə göstərilməlidir.

5. Hər bir məqalədə xülasə və açar sözlər üç dildə göstərilməlidir. Məsələn, məqalə Azərbaycan və ya türk dillərində olarsa, xülasələr və açar sözlər məqalənin yazıldığı dildən əlavə ingilis və rus dillərində verilməlidir. Məqalələrin müxtəlif dillərdə olan xülasə və açar sözlər məqalənin məzmununa uyğun olmalı və bir-birindən fərqlənməməlidir.

6. Məqalələnin sonunda müəllif(lər)in işlədiyi müəssisə və onun ünvanı, müəllifin vəzifəsi, elmi dərəcəsi, elektron poçt ünvanı göstərilməlidir.

7. Redaksiyaya daxil olan məqalələr redkollegiya üzvlərinin birinə rəyə göndərilir. Mənfi rəy alan məqalə redkollegiyanın qərarı ilə digər rəyçiyə təkrar rəyə gondərilə bilər.

8. Plagiatlıq faktı aşkar edilən məqalələr dərc olunmur.

__________

94

TÜRKOLOGİYA № 2 2014

DEĞERLİ TÜRKOLOJİ UZMANLARI! Eski «Sovyet Türkolojisi» dergisi uluslararası bilimsel bir dergi olarak bugün «Türkologiya»

adıyla Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Nesimi adına Dil Araştırmaları Enstitütesi'ne bağlı olarak yayımına devam etmektedir. Dergide çağdaş Türkoloji ve tipolojinin teorik ve uygulama problemleri, ayrıca Türk dillerinin tarihiyle ilgili makaleler yayımlanıyor. Türkoloji'nin bilişsel, nörölengüistik ve psikolengüistik dallarıyla ilgili yazılar kabul ediliyor.

Derginin yayımı ve basılmış makalelerin yazarlarına ulaştırılma masraflarını Basım Kurumu üstlenmektedir.

e-mail: turkologiya2010@mail.ru sayt: www.turkologiya.org

«Türkologiya» dergisi edütörlüğü MAKALE YAZARLARININ DİKKATİNE!

MAKALELERİN DÜZENLENME VE YAZIM KURALLARI

1. «Türkologiya» dergisi yayım için makale, eleştirim, deneme ve diğer yazıları

Azerbaycan Türkçesi, Türkiye Türkçesi, İngiliz ve Rus dillerinde kabul ederek yayımlıyor. Makalelerin hacmi 25, eleştirim ve diğer yazıların hacmi ise 12 sayfadan fazla olmamalıdır. Yazılar 14 punto olmakla Times New Romanla yazılmalı, yazı aralıkları 1,5 olmalıdır.

2. Makaleler Azerbaycan ve Türkiye Türkçesi'nde, İngilizce'de Latin alfabesi, Rusça ise Kiril alfabesiyle yazılmalıdır.

3. Makalenin sonunda açık şekilde bilim dalı ve konuya bağlı olarak makalenin bilimsel yeniliği ve uygulanmasının önemi hakkında yazılması gerekmektedir.

4. Konuyla ilgili bilimsel kaynaklardan dipnotlar verilmelidir. Yazıldığı dile rağmen tüm kaynakçaların Latin alfabesiyle verilmesi gerekmektedir (Rus ve diğer Latin alfabesi kullanmayan diller). Makalelerin sonundaki kaynaklar listesinde son 5–10 yıl zarfında yayınlanmış makale, basılmış kitap ve s. istinat edilmesi ön görülmektedir. Makalenin sonunda verilmiş kaynaklar

95

alfabe sırasına göre deyil, isnat edilen kaynakların yazıda bulunduğu sırasına göre numaralanmalı ve [1] veya [1. S.20] şeklinde işaretlenmelidir. Aynı kaynağa başka bir yerde yeniden isnat olunduğu takdirde, o kaynak önceki sıra numarasıyla gösterilmelidir.

5. Herbir makalede üç dilde özet ve anahtar kelimelerin verilmesi şarttır. Şöyle ki, makale Azerbaycan Türkçesi ve Türkiye Türkçesi'yle olursa, özetler ve anahtar kelimeler makalenin yazıldığı dil dışında İngilizce ve Rusca da verilmelidir. Makalelerin değişik dillerde yazılmış özet ve anahtar kelimeleri (5 söz) makalenin konusuna uymalı ve birinin diğerinden farklanmamasi gerekir.

6. Makalenin sonunda yazarların çalıştıkları kurum ve kurumun adresi, yazarın görevi, unvanı, elektron posta adresi gösterilmelidir.

7. Yayınlanmak için gönderilen makaleler Deneme Kurulu üyelerinden birine değerlendirilmek için gönderilir. Olumsuz değerlendirilen makale Değerlendirme Kurulunun kararına göre diğer reyciye tekrar rey için gönderilebilir.

8. Göçürme olgusnun belli olduğu durumlarda makalelerin yayınlanması yasaktır.

__________

96

TÜRKOLOGİYA № 2 2014

DEAR TURKOLOGISTS!

We inform You that Intermational scientific journal «Turkologiya» (the competent successor of the journal «Советская тюркология» continue the publications at the Institute of Linguistics of the Azerbaijan National Academy of Sciences (ANAS). The journal publishes the papers on the actual problems of modern Turkology, typology, theoretical and applied issues, the history of Turkic languages.

The papers on cognitive, social, neuro- and psycholinguistics in the turkological aspect are also accepted.

The expenses connected with publication and delivery of the authorʹs copy commits the Editonial Board of the journal.

e-mail: turkologiya2010@mail.ru site: www.turkologiya.org

Editorial Board of the journal «Turkologiya»

TO THE AUTHORSʹ ATTENTION!

REGUİMENTS ON THE DESİGN OF THE PAPERS

AND RULES OF PUBLİCATİON 1. The papers in the journal can be typed in six languages (Azerbaijani, Turkish, Russian,

English, German and French). 2. The papers in the Azerbaijani, Turkish, English, German and French languages must be

typed in the Latin alphabet, but the papers in Russian must be typed in the Cyrillic alphabet. With Times New Roman – 14, the papersʹ intervals between lines – 1,5.

97

3. At the end of the paper the scientific novelty and practical significance of the work must be demonstrated.

4. It is necessary to refer to the scientific sources corresponding to the subject. The preference must be given to the scientific papers, monographs published for the recent 5–10 years. The literature list given at the end of the paper must not be ordered alphabetically; but it must be numbered by order in the text and, for instance marked [1] or [1. P.20]. In case of repetition of the same literature in different places of the text, the same literature must be marked with the previous number.

5. Codes and key words of the UOT or PACS types must be demonstrated in every paper. The key words are to be given in three languages.

6. In addition to the paper language, the summary must be in two other languages. The summaries in different languages of the papers must exactly be the same and correspond to the contents of the paper.

7. It is necessary to note the author's / authors workplace and address also his or their e-mail address.

8. In case of plagiarism, no articles will be published.

__________

98

TÜRKOLOGİYA № 2 2014

УВАЖАЕМЫE ТЮРКОЛОГИ! Сообщаем Вам, что международный научный журнал «Тюркология» (правопреемник

«Советской тюркологии») продолжает издаваться при Институте языкознания НАН Азербайджана.

Журнал публикует статьи по актуальным проблемам современной тюркологии, типо-логии, теоретическим и прикладным вопросам, истории тюркских языков. Принимаются статьи и по когнитивной, социо-, нейро- и психолингвистике в аспекте тюркологии.

Расходы, связанные с публикацией и доставкой авторского экземпляра обязуется нести редакция журнала.

e-mail: turkologiya2010@mail.ru sayt: www.turkologiya.org

Редакция журнала «Тюркология» К СВЕДЕНИЮ АВТОРОВ!

ТРЕБОВАНИЯ К ОФОРМЛЕНИЮ СТАТЕЙ И ПРАВИЛА ПУБЛИКАЦИИ

1. «Тюркология» принимает и публикует статьи, рецензии, обзоры и другие

материалы на азербайджанском, турецком, английском и русском языках. Объём статей не должен превышать 25, а объём рецензий и других материалов – 12 машинописных страниц (шрифт Times New Roman – 14, интервал – 1,5).

2. Тексты статей на азербайджанском, турецком и английском языках набираются латиницей, а на русском – кириллицей.

3. В конце статьи в доступной форме излагаются её научная новизна и практическая значимость.

4. В статьях необходимо ссылаться на научные источники, соответствующие их теме. Библиографию на нелатинской графике следует транслитерировать латинским алфавитом. В библиографии предпочтение следует отдавать статьям и монографиям, опубликованным

99

в последние 5–10 лет. Нумерация источников в библиографии должна даваться не в алфавитном порядке, а по мере ссылки на тот или иной из них. Ссылки оформляются следующим образом: [1] или [1. С.20]. Если один и тот же источник встречается в тексте несколько раз, то он указывается под прежним номером.

5. Каждая статья должна быть снабжена резюме и пятью ключевыми словами на трёх языках (например, если статья на азербайджанском или турецком языке, то резюме и ключевые слова даются на языке оригинала, английском и русском языках). Резюме с именем автора (авторов) и названием статьи, а также ключевые слова должны повторять друг друга и соответствовать содержанию статьи.

6. В конце статьи должны быть указаны место и адрес работы, должность и научная степень автора (авторов), а также адрес его (их) электронной почты.

7. Статьи отсылаются на рецензирование одному из членов редколлегии. В случае отрицательного отзыва по решению редколлегии статья отправляется другому рецензенту.

8. Статьи, содержащие плагиат, публиковаться не будут.

__________

100

T Ü R K O L O G İ Y A

Beynəlxalq elmi jurnal

«ELM» REDAKSİYA-NƏŞRİYYAT VƏ POLİQRAFİYA MƏRKƏZİ

Direktor H.Abiyev

Məsul katib M.Vasilenko

Kompüter tərtibçisi S.İbrahimqızı

Formatı 60x90 1/8. Həcmi 12,5 ç.v. Tirajı 300 nüsxə.

Sifariş № 60. Qiyməti müqavilə ilə

Tel.: (012) 539 78 90 (012) 539 78 91

«Elm» RNPM-in mətbəəsində çap olunmuşdur (İstiqlaliyyət, 28)