Öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíèí 6-úû ñèíôè ö÷öíÀçÿðáàéúàí òàðèõè ôÿííè öçðÿ

ÄßÐÑËÈÊ

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÒÀÐÈÕÈ 6

ÂßËÈ ßËÈÉÅÂ, ÈËÉÀÑ ÁÀÁÀÉÅÂ,ÙÈÄÀÉßÒ ÚßÔßÐÎÂ, ÀÈÄß ÌßÌÌßÄÎÂÀ

Bu nəşrlə bağlı irad və təkliflərinizitahsil_az@yahoo.com və dеrslik@edu.gov.az

elektron ünvanlarına göndərməyiniz xahiş olunur. Əməkdaşlığa görə əvvəlcədən təşəkkür edirik!

BAKI–2018

Ñóàë âÿ òàïøûðûãëàð

À÷àð ñþçëÿð Èíòåðíåò àõòàðûø ñèñòåìèíÿ ìöðàúèÿò åò -ìÿê ö÷öí âåðèëèð

Áóíó áèëìÿê ìàðàãëûäûð

Ýÿëèí àðàøäûðàã

Åâ òàïøûðûãëàðû

ØßÐÒÈ ÈØÀÐßËßÐ

5

KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR

I. İBTİDAİ İCMA QURULUŞU

1. Azərbaycan qədim ölkədir .....................................................................................72. Azərbaycan ərazisində Alt Paleolit dövrü............................................................103. Azərbaycan Orta və Üst Paleolit dövründə..........................................................144. Mezolit – Orta Daş dövrü ....................................................................................185. Neolit inqilabı. Еneolit dövrü ..............................................................................226. Erkən və Orta Tunc dövrü....................................................................................277. Son Tunc – İlk Dəmir dövrü. ...............................................................................308. Azərbaycan ərazisində tayfa birlikləri və erkən dövlət qurumları.......................35

II. AZƏRBAYCANDA ƏN QƏDİM VƏ QƏDİM DÖVLƏTLƏR

9. Manna dövlətinin yaranması və yüksəlişi............................................................4010. Mannanın xarici siyasəti ....................................................................................4411. Mannanın süqutu................................................................................................4812. Mannanın şəhərləri. Mədəniyyət .......................................................................5113. Azərbaycan Midiya və Əhəmənilər imperiyası dövründə .................................5614. Atropatena dövləti ..............................................................................................6015. Atropatenanın qonşu dövlətlərlə münasibətləri .................................................6416. Atropatena mədəniyyəti .....................................................................................6717. Albaniya dövlətinin yaranması ..........................................................................7118. Albaniyada əhalinin təsərrüfat həyatı. Şəhərlər .................................................7519. Albanların yadellilərə qarşı mübarizəsi .............................................................7920. Albaniya mədəniyyəti ........................................................................................83

III. AZƏRBAYCAN TORPAQLARI SASANİLƏR İMPERİYASININ TƏRKİBİNDƏ

21. Azərbaycanda feodal münasibətlərinin bərqərar olması....................................8722. Atropatena Sasanilər imperiyasının tərkibində..................................................9123. Albaniya Sasanilər imperiyasının tərkibində .....................................................9524. Albaniya V–VI əsrlərdə .....................................................................................98

Ən mühüm tarixi hadisələr.....................................................................................102Azərbaycan tarixinə dair qısa oçerklər ..................................................................108Qədim dövr abidələrinin xəritələri.........................................................................121İstifadə olunmuş ədəbiyyat ....................................................................................125

6

*Era – il hesabının başlandığı zaman, tarixin başlanğıcı

ßçèç ìÿêòÿáëèëÿð!

Ñèç 6-úû ñèíèôäÿí åòèáàðÿí äîüìà Àçÿðáàéúàíûìûçûí òàðèõèíèÿí ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áàøëàéàðàã ñèñòåìëè øÿêèëäÿ þéðÿíìÿéÿ áàø -ëà éûðñûíûç.

Àçÿr áàéúàíûí ãÿ äèì òàrèõè àrõåîëîæè âÿ éàçûëû ãàéíàã ëàr ÿñà -ñûíäà þéðÿíèëèð. Òàðèõè ùàäèñÿëÿðèí çàìàíûíû áèëìÿäÿí þëêÿmi zèíòàðèõè áàðÿäÿ àð äû úûë òÿñÿââöð éàðàòìàã ìöìêöí äåéèë. Òàrèõèùàäèñÿëÿrèí çàìàíûíû àräûúûëëûãëà þérÿíÿí êþìÿê÷è elm õrî íîëîýèéààäëà íûr. Õrî íî ëî ýè éà éóíàí ñþçöäör. «Õrî íîñ» — çà ìàí, «ëîãîñ» —elì äå ìÿê äèr.

Òàrèõ ìöÿééÿí áèr áàø ëàíüûú àíûí äàí ùå ñàá ëà íûr. Áó áàøëàí üûúàíû ùÿ ãè ãè âÿ ÿô ñà íÿâè òàrèõè ùà äèñÿ èëÿ áàü ëû îëà áèëÿð. Áå ëÿ áàø -ëàí üûú àíû âÿ éà íþãòÿñè årà* àäëàíûr. Òàrèõè ùåñàáëàìà ùÿìèíáàø ëàí üûú íþãòÿ ñèí äÿí ùÿì ãÿäèìÿ, ùÿì äÿ èí äè êè äþâ rÿ äîüróàïà rûëûr. Áàøëàí üûú íþã òÿ ñèíÿ ãÿäÿr ùàäè ñÿëÿräÿí äàíû øàrêÿí «årà -äàí (éàõóä ìè ëàä äàí) ÿââÿë» ñþç ëÿrè èøëÿ äèëèr.

Ùàçûräà áèð ÷îõ äöíéà þëêÿëÿðè êèìè Àçÿr áàéúàí Ðåñ ïóáëèêà -ñûíäà äà ìèëàäè òÿãâèìäÿí èñòèôàäÿ åäèëèr. Áó òÿã âèì õrèñ òèàí äè -íè íèí éàðàíìàñû èëÿ áàüëûäûr. Õðèñòèàíëûüûí Ïåé üÿìáÿðè Èñàíûíàíàäàí îëäóüó ýöí äÿí áàø ëà éàí årà ìö ñÿë ìàí àëÿ ìèíäÿ ìè ëàä(éÿíè «àíà äàí îëìà») àäëàíûr.

Áèð ÷îõ ìöñÿëìàí þëêÿëÿðèíäÿ Ùèúðè òÿãâèìäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð.Ùèúðÿò ñþçöíöí ìÿíàñû «êþ÷ìÿê» äåìÿêäèð. Áó òÿãâèì Èñ ëàì äè íè - íèí áàíèñè Ìÿùÿì ìÿä ïåé üÿì áÿ rèí Ìÿêêÿäÿí Ìÿäè íÿ éÿ êþ÷äöéöèëäÿí áàøëàéûð. Ùÿìèí ùàäèñÿ ìèëàäè òÿãâèìèí 622-úè èëèíäÿ áàøâåðìèøäèð. Ùèúðè òÿãâèìè èëÿ áàøëàíàí âàõòà Hèúðè åðà äà äåéèëèð.

Ñèç 6-úû ñèíèô Àçÿðáàéúàí òàðèõèíè þéðÿíìÿéÿ áàøëàéàðêÿí ÿâ -âÿë úÿ ÿí ãÿ äèì äþâðëÿðäÿ þëêÿìèçèí ÿðàçèñèíäÿ éàðàíìûø èáòèäàèèú ìà ãóðóëóøó èëÿ òàíûø îëàúàã, îíóí èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíè ìàääèâÿ éàçûëû ìÿí áÿ ëÿð ÿñàñûíäà èç ëÿéÿ úÿêñèíèç.

Àçÿðáàéúàíûí ùÿð ãàéàñûíäà, ùÿð äàøûíäà áàáàëàðûìûçûí èçè âàð.Áèç áó èçëÿðè þéðÿíìÿéÿ, ÿúäàäëàðûìûçûí ÿñðëÿðëÿ éàøàòäûüû äþâ ëÿò -÷èëèê ÿíÿíÿëÿðèìèçè ãîðóìàüà áîðúëóéóã. Àçÿðáàéúàí òàðèõè ôÿííèþç àíà éóðäóìóçóí òàðèõèíè þéðÿòìÿêëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ ñè çèí âÿ-òÿíïÿðâÿð ýÿíúëÿð êèìè áþéöìÿéèíèçÿ êþìÿê åäÿúÿêäèð.

7

Èáòèäàè èíñàíëàð, ìàüàðà, óëó èúìà, ìÿíèìñÿìÿ òÿ ñÿð ðö ôàòû

ÈÁÒÈÄÀÈ ÈÚÌÀ ÃÓÐÓËÓØÓ

1. ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÃßÄÈÌ ÞËÊßÄÈÐ

Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ èëê èíñàí äÿñòÿëÿðè-íèí éàðàíìàñû. Àçÿðáàéúàí äöíéàíûí ÿí ãÿäèììÿäÿíèééÿò îúàãëàðûíäàí áèðèäèð. Þëêÿìèçèíÿðàçèñè Éåð êö ðÿñèíäÿ èáòèäàè èíñàíûí ôîðìàëàø-äûüû ÿðàçèëÿð ñûðà ñûíà äàõèëäèð. Àçÿðáàéúàí ÿðà-çè ñèíäÿ òîðïàüûí ÷îõ ãÿäèì äþâðëÿðÿ àèä ãàò ëà -ðûíäà òàïûëàí ùåéâàí âÿ áèòêè ãàëûãëàðû ýþñ òÿðèðêè, 7 ìëí èë áóí äàí ÿââÿëäÿí 3,2 ìëí èë ÿââÿëÿäÿêîëàí äþâð äÿ äÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ èãëèì øÿ-ðàèòè ìöõ òÿëèô áèòêè âÿ ùåéâàíëàðûí éàøàìàñûö÷öí ÿëâåðèøëè îëìóøäóð.

3,2 ìëí èë áóíäàí ÿâ âÿëäÿí 700 ìèí èë ÿââÿ -ëÿ äÿê äþâðäÿ Àçÿð áàé úàí äà èíñàíûí ìåéäàíàýÿë ìÿñè âÿ éàøàìàñû ö÷öí ÿëâåðèøëè òÿáèè ìöùèòøÿðàè òè éàðàíìûø, áó ÿðàçè ëÿð äÿ èëê èíñàí ëàð ìÿñ-êÿí ñàëìûøëàð. Èëê èíñàí äÿñòÿëÿðè Àçÿð áàéúàíÿðà çè ñèí äÿ 1,5 ìèë éîí èë ÿââÿë ìåéäàíà ýÿë ìèø äèð.

Óëó èúìà. Ãÿäèì èíñàíëàð ÷àé ëàrûí, ýþëëÿrèíêÿ íà rûíäà, øèðèí ñó ãàé íàã ëàðûíà éàõûí éåðëÿ-øÿí ìàüàðàëàðäà ìÿñ êÿí ñàëûðäûëàr. Tÿáèè ìà-üàðàëàð iíñàíëàðû ñî éóã äàí, êö ëÿê äÿí, éàüûøäàíqo ru yurdu. Àëèì ëÿð Àçÿðáàéúàíûí Ãà ðà áàü,Íàõ ÷û âàí áþëýÿëÿðèíäÿ, Ãàçàõ, Ëåðèê ðàéîíëàðû -íûí ÿðàçèëÿðèíäÿ ãÿ äèì èí ñàí ìÿñ êÿí ëÿðè àøêàðåòìèøëÿð. Áó ìÿñ êÿí ëÿð äÿí ãÿ äèì ÿìÿê àëÿò ëÿðè,ñè ëàù ëàð, èáòè äàè èíñàíûí îâ ëàäûüû ìöõ òÿëèô ùåé -âàí ëà ðûí ñöìöê ëÿðè òàïûëìûøäûð.

Òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè âÿ âÿùøè ùåéâàíëàðûí ùö -úóì ëàðû ãàðøûñûíäà àúèç ãàëìûø èá òèäàè èíñàíëàðêîðòÿáèè øÿêèëäÿ áèð ëÿøèð, äÿñ òÿ ëÿð âÿ êè÷èê ãðóï -ëàð – èúìàëàð ùàëûíäà éàøàéûð äû ëàð. Áó èëê èí -ñàí êîëëåêòèâëÿðè óëó èúìà àäëàíûð. Óëó èúìà

Àçÿðáàéúàí ÿðà-çèñèíäÿ ÿí ãÿäèìäþâð ëÿðäÿ òÿáèè èã -ëèì øÿðàèòèíèí íåúÿäÿéèøäèéèíè ìöÿé -éÿí åäèí.

Àçÿðáàéúàí ÿðà-çèñèíèí ãÿäèì èí ñàíìÿñ êÿíè îë äó üóíóîíóí òÿáèè-úîüðàôèøÿ ðàèòè è ëÿ ÿëàãÿ-ëÿíäèðèí.

8

äàèìè îëìóðäó: òåç-òåç äà üûëûð âÿ éåíèëÿðè éà -ðà íûð äû.

Ìÿíèìñÿìÿ òÿñÿððöôàòû. Îäëà òàíûøëûã. Èëêâàõòëàð èáòèäàè èíñàíëàð þçëÿðè ùÿëÿ ùå÷ íÿ ùàçûðëà -éà áèë ìèðäèëÿð. Îíëàð ìåøÿëÿðäÿí ùà çûð ìÿù ñóë -ëàðû — ìåéâÿ, ýèëÿìåéâÿ, áèòêè êþê ëÿðè òîïëàéûáéåéèðäèëÿð. Èáòèäàè èíñàíëàð òÿ áè ÿòèí ùàçûð ìÿù -ñóë ëà ðûíû ìÿ íèì ñÿ éèð, îâ ÷óëóã âÿ éû üû úûëûãëà(éåì òîïëàìà) ìÿøüóë îëóð äóëàð. Áåëÿ òÿñÿððöôàòìÿ íèì ñÿ ìÿ (èñòåùëàê) òÿ ñÿð ðöôàòû àäëà íûð.

Ãûø àéëàðûíäà ùàâàëàð ñîéóéàíäà, ìåéâÿ âÿýèëÿìåéâÿ ãóðòàðàí äà ãÿäèì èíñàíëàð ñîéóã âÿàúëûãëà öç-öçÿ ãàëûðäûëàð. ßëâåðèøñèç øÿðàèò îíëàðûéàøàìàã óü ðóí äà ìöáàðèçÿ àïàðìàüà âàäàðåäèðäè. Áó ìö áàðè çÿäÿ èáòèäàè èíñàíëàð éåíè-éåíè áàúàðûãëàðà éèéÿ ëÿíèðäèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, îíëàðèëê ÿìÿê àëÿòëÿðèíè ùàçûðëàìàüû, ÷àé ëàð äàí áàëûãòóòìàüû, íÿùÿíý ùåéâàíëàðû îâëàìàüû þéðÿíäè-ëÿð. Ãÿäèì èíñàíëàðûí èëê ÿìÿê àëÿòëÿðè ñèâðè äàø,éåðãàçàí ÷óáóã âÿ äÿéÿíÿê îëìóøäóð.

Ìèíèëëèêëÿð êå÷äèêúÿ èí ñàí ëàð ôè çèêè âÿ ÿãëèúÿùÿò äÿí èíêèøàô åäèð, îí ëàðûí ùÿéàò òÿðçè âÿìÿèøÿòè äÿéè øèðäè. Èëê âàõòëàð èíñàíëàð èë äûðûì÷àõ ìà ñû âÿ éà ìàä äÿ ëÿ ðèí þç-þçö íÿ éàí ìàñûíÿ òèúÿ ñèí äÿ ÿìÿ ëÿ ýÿë ìèø òÿáèè îä äàí èñòè ôà äÿåäèð äè ëÿð. Îíëàð ñîéóãäàí, âÿùøè ùåéâàíëàðäàí

ãîðóíìàã, îâëàäûãëàðû ùåé-âàíëàðûí ÿòèíè áèøèðìÿêö÷öí îäó ñþíìÿéÿ ãîéìóð-äóëàð. Èíñàíëàðûí áó èëêèíâÿð äèøëÿðè, ÿìÿê àëÿòëÿðè ùà-çûðëàìàëàðû îí ëàðû ùåéâàíëàðàëÿìèíäÿí àéûðûðäû.

Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøó-íóí èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðè.Èëê èíñàí äÿñòÿëÿðèíèí âÿ óëóèúìàíûí ìþâúóä îëìàñû èëÿÀçÿð áàé úàí ÿðàçèñèíäÿ èáòè-

Ãÿäèì èíñàíëà-ðûí ùÿéàò òÿðçèíèòÿñâèð åäèí.

«Óëó èúìà âÿ ìÿ -íèìñÿìÿ òÿñÿððö -ôà òû» àíëàéûøëàðûíûèçàù åäèí.

Ãÿäèì èíñàíëàðûí îäëà èëê òàíûøëûüû

9

*Åíåîëèò — «åíå îñ» ëàòûíúà ìèñ, «ëè òîñ» éóíàíúà äàø äåìÿêäèð

äàè èúìà ãóðóëóøó éàðàí ìûøäûð. Èíñàí úÿìèééÿòè-íèí òàðèõèí äÿ èáòèäàè èúìà ãóðóëóøó ÷îõ óçóí áèðäþâðö ÿùàòÿ åäèð. Àëèìëÿð èáòè äàè èúìà ãó ðó ëóøóíóÿìÿê àëÿòëÿ ðèíèí ùàçûðëàíäûüû ìà òåðèàëà ýþðÿ øÿðòèîëàðàã ö÷ äþâðÿ áþ ëö ð: Äàø äþâðö, Òóíú äþâðö âÿÄÿìèð äþâ ðö. Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøóíóí ÿí ãÿäèìäþâðö Äàø äþâðöäöð. Äàø äþâ ðö ö÷ õðîíîëîæè èíêè -øàô ìÿðùÿ ëÿñèíäÿí êå÷ ìèøäèð:

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Àçÿðáàéúàíäà èëê èíñàí äÿñòÿëÿðè íÿ âàõò ìåéäàíà ýÿë -ìèøäèð?

2. Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøó øÿðòè îëàðàã ùàíñû äþâðëÿðÿ áþ -ëöíöð?

3. Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøóíóí èëê äþâðö íÿ ö÷öí Äàø äþâðöàäëàíûð?

4. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ìþâúóä îëìóø ãÿäèì èíñàíìÿñêÿíëÿðèíèí éåðèíè õÿðèòÿäÿ (ñÿù.121) ìöÿééÿí åäèí.

«Àçÿðáàéúàí ÿí ãÿäèì èíñàí ìÿñêÿíëÿðèíäÿí áèðèäèð»àäëû ùåêàéÿ ãóðóí.

Ïàëåîëèò–Ãÿäèì Äàø äþâðöÀëò Ïàëåîëèò

Äàø

äþâ

ðö

Îðòà Ïàëåîëèò

Öñò Ïàëåîëèò

Ìåçîëèò–Îðòà Äàø äþâðö

Íåîëèò–Éåíè Äàø äþâðö

Òàðèõäÿ Åíåîëèò* äþâðö àäëàíàí áèð äþâð äÿâàð äûð êè, áó, Äàø äþâðöíäÿí ìåòàë äþâðöíÿ êå ÷èäêèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.

10

«Áàúàðûãëû èíñàí». Ïà ëå îëèò äþâðöíöí èëêìÿð ùÿëÿñè Àëò Ïàëåîëèò èëê èíñàí òèïèíèí — «áà -úà ðûãëû èí ñàí»ûí éàðàíìàñû èëÿ áàøëàìûøäûð.Ïàëåîëèò äþâ ðö íöí áó ìÿðùÿëÿñè 100 ìèí èë ÿâ -âÿ ëÿ ãÿäÿð äà âàì åòìèøäèð. «Áà úàðûãëû èíñàí»ëàðèêè àéàã öñòöíäÿ, ÿéèëÿðÿê ùÿðÿêÿò åäÿ áèëèð,ñàäÿ èøëÿð ýþðöðäöëÿð. Äàøäàí, àüàúäàí, ñöìöê -äÿí ÿìÿê àëÿò ëÿðè ùàçûðëàìàüû áàúàðûðäûëàð.

Àçÿðáàéúàí ÿðà çè ñèí äÿ Àëò Ïàëåî ëèò äþâ ðöí -äÿ éàøàìûø èí ñàí ëà ðûí ùÿéàò òÿð çè Ãó ðó÷àé âà -äè ñèí äÿ, Àçûõ ìà üà ðàñûí äàí ÿëäÿ åäè ëÿí ìà -òå ðèàë ëàð ÿñà ñûí äà þé ðÿíèë ìèø äèð. Îíà ýþðÿ äÿáó ðàäà ôîð ìàëàøàí ìÿ äÿíèé éÿò Ãó ðó ÷àé ìÿ -äÿ íèé éÿòè àä ëàíûð.

O dþvrdÿ Quru÷ay vadisindÿiqlim indikindÿn is ti vÿ rötubÿtliidi. Áóðàäà isti vÿ rö tóbÿtsevÿnbit kilÿr östönlök tÿøkil eäèðdi.Daü ÿtÿyi sahÿlÿrdÿ seyrÿk meøÿlÿryayûlmûødû. Áó éåðëÿðèí òÿáèÿòèib tidai insanlara möxtÿlif hey -vanlarû ovlamaüà vÿ yemÿëè bit -kilÿr topla maüà ÿlveriøli imkanyara dûrdû.

Quru÷ay èáòèäàè èíñàíëàð ö÷öíÿñë ùÿéàò ìÿíáÿéè èäè. Quru÷aydÿrÿsiíäÿ ìöõòÿëèô alÿtlÿr hazûr -lamaq ö÷öí zÿngin xammal–÷àédaølarû âàðäû. Qÿdim insanlarÿmÿk alÿtlÿri hazûr lamaq ö÷öídaølarû mÿhz Quru÷aydan top -layûðäûëàð.

Àçûõ ìàüàðàñûíûí ýèðèøè

Ãàðàáàüûí Åðìÿ -íèñòàíûí èøüàëû àë-òûíäà îëàí òîð ïàã ëà-ðûíûí áóýöí êö åêî -ëîæè âÿ çèé éÿòèíè òÿñ -âèð åäèí.

2. ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ßÐÀ ÇÈ ÑÈÍ Äß ÀËÒ ÏÀËÅÎ ËÈÒ ÄÞ ÐÖ

«Áàúàðûãëû èíñàí», Ãóðó÷àé ìÿäÿíèééÿòè, «Àçûõ àäàìû»

11

Azûx maüarañû. Azûx maüarañû Azÿr baycanRespubli kasûnûn Qarabaü bþlgÿ si nin cÿnub-øÿrqyamacûíäà yerlÿøir. Áó ìàüàðà íÿèíêè Àçÿð-áàéúàíäà, áöòöí äöíéàäà èíäèéÿ ãÿäÿð àøêàðåäèëìèø ÿí ãÿäèì èíñàí ìÿñêÿíëÿðèíäÿí áèðè ùå -ñàá îëóíóð.

Ãÿäèì Àçûõ ñà êèí ëÿðè ÿââÿë Ãóðó÷àé äÿðÿñè -íèí êÿíàðëàðûíäà ìÿñêÿí ñàëìûøëàð. Èãëèì ñîéóã -ëàøàíäà èñÿ îíëàð ìàüàðàéà êþ÷ ìöø âÿ ìàüàðà-äàí äà è ìè éà øàéûø éåðè êèìè èñòèôàäÿ åòìÿéÿáàøëàìûøëàð.

Àçûõ ñàêèíëÿðè îäà ÷îõ åðêÿí éèéÿëÿíìèø, îíóóçóí ìöääÿò ÿðçèíäÿ ìöùàôèçÿ åòìÿéè áàúàð-ìûøëàð. Ìàüàðàäà àøêàð îëóíìóø 700 ìèí èë áóí -äàí ÿâ âÿëÿ àèä îúàã ãàëûãëàðû áóíó òÿñäèã åäèð.

Àçÿðáàéúàíûí ìöàñèð õÿðèòÿñèíäÿ Àçûõ ìàüàðàñûíûí éåðëÿøäèéè ÿðàçè

Àçûõ ìàüàðàñû-íûí òàðèõè àáèäÿ âÿìàääè ìÿíáÿ êèìèÿùÿìèééÿòèíè ìöÿé -éÿíëÿøäèðèí.

12

Àçûõ ñàêèíëÿðè îâ÷óëóãëà ìÿøüóë îëìóøëàð.Îâ÷óëóã îíëàðû ùÿì éåìÿêëÿ, ùÿì äÿ ýåéèìëÿòÿìèí åäèðäè.

Àçûõ ìà üà ðàñûíäàí òàïûëàí ÿí ãÿ äèì äþâðÿàèä àëÿò ëÿð àäè ÷àé äàø ëà ðûí äàí ùàçûð ëàíìûø - äûð. ßmÿk alÿtlÿri i÷ÿrisindÿ ÿsas yeri kobud÷apma alÿt lÿri tutur. Èáòè äàè èí ñàí ëàð áó

àëÿò ëÿð äÿí îâ ëà äûã ëàðû ùåé âàí ëàðûí ÿòèíèêÿñìÿê (ïàð÷àëàìàã) ö÷öí èñòèôàäÿåäèð äèëÿð. Àçûõ ìàüàðàñûíäàí íÿñëè êÿ -ñèëìèø ìöõòÿëèô âÿùøè ùåé âàí ëà ðûí ñö -ìöêëÿðè äÿ àø êàð åäèë ìèøäèð.

Àëò Ïàëåî ëèòèí ñî íóí äà ÿìÿê àëÿò -ëÿ ðè íèí éåíè íþâ ëÿðè ìåéäàíà ýÿë ìèø -äèð. Ùÿìèí àëÿò ëÿð àñàí ïàð÷à ëàíàí ÷àõ -ìàãäàøû âÿ äÿ âÿ ýþ çöí äÿí* ùàçûð ëà -íûðäû. Ãÿäèì èíñàíëàð ÷àõ ìàã äàøû âÿäÿ âÿ ýþ çöí äÿí ãîïà ðäûãëàðû ãÿë ïÿëÿð -äÿí êÿ ñè úè àëÿò ëÿð äöçÿëäèðäèëÿð.

«Àçûõ àäàìû». 1968-úè èëäÿ òàðèõ÷èàëèì Ìÿììÿäÿëè Ùö ñåéíîâ Àçûõ ìà - üà ðà ñûí äàí èá òèäàè èí ñàíûí àëò ÷ÿíÿñö ìö éö íöí ãàëûüûíû òà ï ìûø äûð. Àëèì -ëÿð Àçûõ ìàüà ðàñûíäà éàøàìûø ùÿ ìèíèáòè äàè èíñàíû Àçûõ àí òðîï, éÿíè «Àçûõàäà ìû» àäëàí äûð ìûø ëàð. Àçû õ àíò ðîïëàð

Àçûõ ìàüàðàñûíäàí òàïûëìûø äàø àëÿòëÿð

Ãÿäèì äþâðöí þé-ðÿíèëìÿñèíäÿ ìàääè ìÿíáÿëÿðèíðîëóíó èçàù åäèí.

Ìÿììÿäÿëè Ùöñåéíîâåëìè òàïûíòûñûíû òÿäãèã åäèð.

Àçûõ ñàêèíëÿðè-íèí ùÿéàò òÿðçèíèâÿ ÿìÿê àëÿòëÿðèíèòÿñ âèð åäèí.

*Äÿâÿýþçö — âóëêàíèê øöøÿ

Äÿâÿýþçö

13

350—400 ìèí èë áóí äàí ÿâ âÿëéà øà ìûø ëàð.

Àçûõ ìà üà ðà ñûíäàí öçÿ ðèíäÿìö õòÿëèô èøà ðÿëÿð úûçûë ìûø àéû êÿë -ëÿ ëÿ ðè òà ïûë ìûøäûð. Àëèì ëÿð áóíóÀçûõ àäàì ëàðûíûí èëêèí äèíè àéèí -ëÿðè âÿ ùåé âàí ëàðà èíàìû èëÿ áàü -ëà éûðëàð.

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Ãÿäèì èíñàíëàðûí Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ ìÿñêÿí ñàë-ìàñû ö÷öí ìþâúóä îëìóø øÿðàèòè òÿñâèð åäèí.

2. «Áàúàðûãëû èíñàíû» òÿñâèð åäèí.3. Àçÿðáàéúàíäà Àëò Ïàëåîëèò äþâðöíäÿ ôîðìàëàøìûø ìÿ-

äÿíèééÿòè íÿ ö÷öí «Ãóðó÷àé ìÿäÿíèééÿòè» àäëàíäûðûð-ëàð?

4. Àëò Ïàëåîëèò äþâðö èíñàíëàðûíûí ÿìÿê àëÿòëÿðèíè ìöÿé -éÿíëÿøäèðèí.

5. Àçûõ àäàìûíûí ìÿèøÿòèíè òÿñâèð åäèí.

«Ìèëëè-ìÿíÿâè äÿéÿðèìèç, Àçûõ ìàüàðàñû åðìÿíè èø -üà ëû àëòûí äà» áàøëûãëû ìÿòí òÿðòèá åäèí.

Àçûõàíòðîïóí àëò ÷ÿíÿ ñöìöéöíöí ãàëûüû

«Íåàíäåðòàë èíñàí». Àëò Ïàëåîëèò äþâðöíäÿíñîíðà, éÿíè 100 ìèí èë áóíäàí ÿââÿëäÿí ÎðòàÏàëåîëèò äþâðö áàøëàìûøäûð. Áó äþâ ð åðàìûçäàí35 ìèí èë ÿââÿëÿ ãÿäÿð äàâàì åòìèøäèð.

Îðòà Ïàëåîëèò äþâ ðöíäÿ èíñàí ìÿñêÿíëÿðè ÷î -õàëìûø, «íåàíäåðòàë» òèïëè èíñàíëàð éàðàíìûø -äûð. Àçÿðáàéúàíäà Ãàðàáàü, Ãàçàõ, Íàõ÷ûâàíâÿ ñ. áþëýÿëÿðäÿ áó èíñàíëàðûí ùÿéàò òÿðçè âÿìÿèøÿòè þéðÿíèëìèøäèð.

Èíñàíëàð ÿñàñÿí, ìàðàë, àéû, âÿù øè àò, äàü êå - ÷èñè îâ ëàìûø, éû üûúû ëûã ëà ìÿøüóë îë ìóøëàð. Ãÿ - äèì èíñàíëàðûí òÿ áèÿò ãöâ âÿ ëÿðèíÿ èíàì ëà áàü ëûäèíè òÿ ñÿâ âöðëÿðè âÿ àõèðÿò äöíéàñûíà èíàì áóäþâðäÿ éàðàíìàüà áàøëàìûøäûð.

Îðòà Ïà ëåîëèòäÿ èí ñàíëàð ÷àõ ìàã äàøûíû áèð-áè ðè íÿ âóð ìàã ëà ñöíè éîëëà îä ÿëäÿ åòìÿéè þé -ðÿí äèëÿð.

14

3. ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÎÐÒÀ Âß ÖÑÒ ÏÀËÅÎËÈÒ ÄÞÂÐÖÍÄß

Îðòà Ïàëåîëèò äþâ - ðö èíñàíëà ðûíû òÿñ -âèð åäèí.

Íåàíäåðòàë èíñàí-ëàðûí äöøÿðýÿñè

«Íåàíäåðòàë èíñàí», «Ùîìî ñàïèåíñ», àíàõàãàíëûüû

Îðòà Ïàëåîëèò äþâ -ðöíäÿ èáòèäàè èí -ñàí ëà ðûí ùÿ éà òûí- äà ùàíñû äÿ éè øèê -ëèê ëÿð áàø âåðäè?Èçàù åäèí.

Íåàíäåðòàë — Àë -ìàíèéàäà éåð àäû äûð.Áóðàäà Îðòà Ïà ëå -îëèò äþâðöíäÿ éàøà-ìûø èáòèäàè èíñàíûíêÿëëÿ ñö ìö éö òàïûë-ìûøäûð. Àëèìëÿð áóèíñàíû «íåàíäåðòàë»àäëàíäûðìûøëàð.

15

Àçÿðáàéúàíäà Îðòà Ïàëåîëèò Ãàðàáàü (Àçûõ,Òàüëàð, Çàð), Ãàçàõ (Äàøñàëàùëû), Íàõ÷ûâàí (Ãàç -ìà) âÿ ñ. éåðëÿøÿí ìàüàðàëàð ÿñàñûíäà þéðÿíèë-ìèøäèð.

«Àüûëëû èíñàí». Å.ÿ. 35—12-úèìèíèëëèêëÿð àðàñûíäà Àçÿðáàéúàíÿðà çèñèíäÿ Öñò Ïà ëåîëèò äþâðöìþâ úóä îëìóøäóð. Áó äþâðäÿèãëèì ìö ëà éèì ëÿø ìèø, áèòêè âÿùåéâàíàò àëÿìèíäÿ õåéëè äÿ éè øèê -ëèêëÿð áàø âåðìèøäè.

Öñò Ïàëåîëèòäÿ èíñàíëàð, ÿñàñÿí,ìàüàðàëàðäà, ãàçìàëàðäà âÿéåðöñòö êîìàëàðäà éàøàéûðäûëàð.

Ãÿäèì èíñàíëàðûíîäó ÿëäÿ åòìÿñè

Çàð ìàüàðàñû (Êÿëáÿúÿð)

Ãàçìà ìàüàðàñû(Íàõ÷ûâàí)

Îäóí ñöíè éîëëàÿëäÿ åäèëìÿñèíèíÿùÿìèééÿòèíè èçàùåäèí.

16

Îíëàð ùàçûðëàäûãëàðû äàø àëÿòëÿðèí áèð ÷îõóíàñöìöê âÿ éà àüàúäàí äÿñòÿê äÿ äöçÿëäèðäèëÿð.Äàø àëÿòëÿðëÿ éàíàøû, ñöìöêäÿí ùàçûðëàíìûøáèç, áû÷àã, ãàðìàã, ñöíýö, èéíÿ âÿ ñ. àëÿòëÿðäÿíäÿ èñòèôàäÿ åäèëèðäè.

Öñò Ïàëåîëèòäÿ ÿãëè âÿ ôèçèêè úÿùÿòäÿí êàìèë -ëÿøìèø ìöàñèð èíñàí òèïè éàðàíäû. Áó èíñàí òèïè«àüûëëû èíñàí» (Ùî ìî ñà ïèåíñ) àäëàíûð. Áó èí -ñàíëàð àð òûã ìÿãñÿäéþíëö ôÿàëèééÿò ýþñ òÿðèðäèëÿð:÷àéûí î áèðè ñàùèëèíÿ êå÷ ìÿê ö÷öí àüàú ëàðûíýþâ äÿñèíè êÿ ñèð, áèð-áèðèíÿ áàüëàéûð, ñàëëàð äö - çÿë äèð äè ëÿð. Áèð-áèðëÿðèíè èøà ðÿëÿðëÿ (ÿë, äî äàãùÿ ðÿ êÿò ëÿðè) áàøà ñàëûðäûëàð.

ßìÿê ôÿàëèé éÿòè ýåíèøëÿíäèêúÿ èíñàíëàðûíøöóðó èíêèøàô åòäè. Áó èíêèøàô íÿòèúÿñèíäÿ ÖñòÏàëåîëèòäÿ ñÿñëè íèòã éà ðàí äû. Ñÿñëè íèòã èëêâàõò ëàð òÿê-òÿê ñàäÿ èôà äÿ ëÿð äÿí èáàðÿò èäè. Áå -ëÿ èôàäÿëÿð çàìàí êå÷äèêúÿ ÷î õàë äû âÿ ðàáèòÿëèíèòã ìåéäàíà ýÿëäè. Íèòã ÿí ÿëâå ðèøëè öíñèé éÿòâàñè òÿ ñè îëäó.

Àíàõàãàíëûüû. Áó äþâðäÿ óëó èúìàíû ãÿáèëÿèúìàñû ÿâÿç åò äè. Ãÿ áèëÿäÿ èíñàíëàð ãàí ãî ùóì - ëó üó ÿñàñûíäà, àíà õÿòòè èëÿ áèðëÿøèðäèëÿð. Ãÿ -áèëÿíèí ùÿ éà òûíäà ãàäûí ìö ùöì ðîë îé íà éûð äû.Óøàã ëà ðûí ãàé üû ñû íà ãàë ìàã, ýèëÿìåéâÿ âÿ éà -áàíû áèò êè ëÿð òîï ëà ìàã, îäó ãîðóéóá ñàõ ëà -

Öñò Ïàëåîëèòäÿñÿñ ëè íèòã íåúÿ éà-ðàíäû?

«Àüûëëû èíñàí»ûíáåéíè «áàúàðûãëû èí -ñàí»ûí áåéíèíäÿí èêèäÿôÿ áþéöê èäè.

«Àüûëëû èíñàí»ûííåàíäåðòàëëàðäàíÿñàñ ôÿðãèíè èçàùåäèí.

Äàø ÿìÿê àëÿòëÿðèÑöìöêäÿíêÿñèúè àëÿò

17

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

Èáòèäàè èíñàíûí áèð ýöíëöê ùÿéàòûíû òÿñâèð åäèá åññåéàçûí.

1. Îðòà Ïàëåîëèò äþâðöíäÿ éàøàéàí èíñàíëàð íåúÿ àäëà -íûðäû?

2. Öñò Ïàëåîëèòäÿ ãÿäèì èíñàíëàð ùàíñû ÿìÿê àëÿòëÿðèíäÿíèñòèôàäÿ åòìèøëÿð?

3. Ãÿáèëÿ èúìàñû íÿ âàõò éàðàíäû? Îíóí õöñóñèééÿòëÿðèíèìöÿééÿíëÿøäèðèí.

4. «Àíàõàãàíëûüû äþâðö» íÿ ö÷öí áåëÿ àä ëàíûð? Èçàù åäèí.

5. Äàø ÿìÿê àëÿòëÿðè âÿ îääàí èñòèôàäÿíèí ìàùèééÿòèíèèçàù åäèí.

ìàã, éå ìÿê ùàçûð ëà ìàã âÿ ñ. ãà äûí ëàðûí èøè èäè. Ãÿáèëÿ èúìàñûíäà èí ñàíëàð àíà õÿòòè èëÿ áèð-ëÿøäèéèíÿ ýþðÿ áó äþâð àíàõàãàíëûüû (ìàòðèàð-õàò) äþâðö àäëàíûð.

Öñò Ïàëåîëèòäÿ äàø âÿ ñöìöê öçÿðèíäÿ èøëÿí-ìèø èíúÿñÿíÿò íöìóíÿëÿðè ìåéäàíà ýÿëìÿéÿáàøëàìûøäûð.

Óëó èúìà èëÿ ãÿ-áèëÿ èúìàñûíû ìö -ãà éèñÿ åäèí.

18

Îõ âÿ êàìàíûí èõòèðàñû.Ìåçîëèò âÿ éà Îðòà Äàø äþâðöå.ÿ. XII – å.ÿ.VIII ìèíèëëèê -ëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Ìå çîëèò äþâ -ðöíäÿ èí ñàí ëàð ùÿëÿ äÿ ãÿ áèëÿùà ëûíäà éà øàéûð, ìÿíèìñÿìÿòÿñÿððö ôàòû èëÿ ìÿøüóë îëóð,ùÿð øåéè òÿáèÿòäÿí ùàçûð àëûðäû -ëàð. Èëê äþâðëÿðäÿ ãÿäèì èí-ñàíëàðûí þçöíÿìÿõ ñóñ îâ öñó-ëó âàð èäè. Îíëàð íÿ ùÿíý âÿùøèùåé âàí ëàðû ãîâóð, öçÿ ðèíè

àüàú áóäàãëàðû èëÿ þðò äöê ëÿðè õÿí äÿê ëÿðÿ ñàëûð -äûëàð. Ñîíðà èñÿ õÿí äÿéÿ äöøìöø ùåéâàíëàðûàüàú âÿ äàøäàí ùà çûð ëàíìûø àëÿòëÿðèí êþìÿéèëÿîâëàéûðäûëàð. Áÿ çÿí òÿëÿ èñ òè ãà ìÿ òèíäÿ ýåò ìÿ -éÿí ùåé âàí ëàð èáòèäàè èíñà íû éàðàëàéûð, ùÿòòàùÿëàê åäèðäèëÿð.

Ìåçîëèò äþâðöíäÿ èíñàíëàð îõ âÿ êàìàíû éà-ðàòäûëàð. Îíëàð êàìàíû âÿ îõó àüàú áóäàãëàðûí-äàí ùàçûðëàéûð, îõà ÷àõìàãäàøûíäàí èòè óúëóãáÿð êèäèð äèëÿð. Îõ óúëó üó êèìè øèøóúëó ñöìöê -äÿí äÿ èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Èáòè äàè îâ÷óëàð áó ñèëà -ùûí êþìÿéè èëÿ ùåé âàíëàðû óçàã ìÿñà ôÿäÿíîâ ëàéûðäûëàð. Áåëÿ îâ îíëàð ö÷öí äàùà òÿù ëö êÿ -ñèç èäè. Èíñàíëàð îõ âÿ êà ìàíëà ÷îõëó ùåé âàíîâëàéûð, ãèäà åù òè éàò ëà ðûíû àðòû ðûð äûëàð.

Èáòèäàè ÿêèí÷èëèéèí âÿ ìàëäàðëûüûí éàðàíìà ñû.Èëê ÿêèí÷èëèê âÿðäèøëÿðè Ìåçîëèò äþâðöíäÿ éà -ðàí ìûø äûð. Éû üû úûëûãëà ìÿø üóë îëàí ãàäûí ëàð òî -õóì ëàðûí éåðÿ äö øöá éåíèäÿí úöúÿð äè éèíè, áþ -éö äö éö íö ìö øà ùèäÿ åäèðäè ëÿð. Îíëàð àüàúëà,ñö ìöêëÿ âÿ éà ñèâ ðè äàø ëà òîðïàüû éóì øàë äûá åù-

4. ÌÅÇÎËÈÒ – ÎÐÒÀ ÄÀØ ÄÞÂÐÖ

Ìåçîëèò äþâðöîâ÷óñó

Ìåçîëèò äþâ ðöí -äÿ èáòèäàè èíñàíëà-ðûí îâ öñóëóíóòÿñâèð åäèí.

Îõ âÿ êàìàí, èáòèäàè ÿêèí÷èëèê, èáòèäàè ìàëäàðëûã, ìèêðîëèòàëÿòëÿð

Ãÿäèì îâ÷óëàð

òèéàò ñàõëàäûãëàðû éà áà -íû áèòêè òî õóì ëà ðû íûí áèðùèñ ñÿ ñè íè áàñäûðûðäûëàð.Áó éîëëà èáòèäàè èíñàíëàðþç ëÿðè ìÿùñóë èñòåùñàëåäèðäè ëÿð. Áó, èá òèäàè ÿêèí -÷èëèéèí ìåé äà íà ýÿë ìÿñèö÷öí áàø ëàí üûú îëäó.

Èíñàíëàð ùåéâàíëàðûÿùëè ëÿø äèðìÿéè äÿ Ìåçîëèòäþâ ðöíäÿ þéðÿíäèëÿð. ßù-ëèëÿøäèðèëÿí èëê ùåéâàí èò îë ìóøäóð. Ñîíðàëàðèíñàíëàð áàøãà ùåéâàíëàðû äà ÿùëèëÿøäèðäèëÿð âÿáÿñëÿéÿðÿê ÷îõàëòäûëàð. Áå ëÿëèêëÿ, èá òèäàè ìàë -äàð ëû üûí ÿñàñû ãî éóë äó.

Ìåçîëèò äþâðöíöí ÿìÿê àëÿòëÿðè. Àçÿðáàéúàí -äà Ìå çîëèò äþâðö Ãî áóñòàí (Áàêû éàõûíëûüûíäà)âÿ Äàì úûëû (Ãàçàõ) ìà üà ðàëàðû ÿñà ñûíäà þé ðÿ -íèëìèøäèð. Äàìúûëû ìà üà ðàñûíäàí Ìå çî ëèò äþâ -ðöíÿ àèä äàø àëÿòëÿð òàïûëìûøäûð.

Ãîáóñòàíäàêû Ìå çî ëèò éà øà éûø éåðëÿðèíäÿí÷àõ ìàãäàøû âÿ ñö ìöêäÿí äöçÿëäèëìèø ÿìÿê àëÿò - ëÿðè àøêàð åäèëìèøäèð. Ùÿìèí äþâð äÿ èí ñàí ëàðêè ÷èê þë ÷öëö — ìèê ðîëèò ÿìÿê àëÿòëÿðèíäÿí èñ -òèôàäÿ åò ìèø ëÿð. Îíëàð ùÿí äÿñè ôîð ìàëû êÿñè úèàëÿòëÿð èäè. Ãî áóñ òàíäà èí ñàíëàð îâ ÷óëóã, áàëûã -÷û ëûã âÿ éû üû úû ëûãëà ìÿøüóë îë ìóø ëàð. Îíëàð ñö -

19

Äàìúûëû ìàüàðàñû

Ìåçîëèò äþâ ðö -íöí äàø ÿìÿê àëÿò - ëÿðèíèí èíêèøàôäàêûðîëóíó èçàù åäèí.

Ñöìöê âÿ äàøäàíùàçûðëàíìûø ÿìÿêàëÿòëÿðè.

1,2,10 — ñöìöêèéíÿëÿð;

3,4 — ñö ìöê áèç-ëÿð;

5,6,7,8 — äàø êÿ-ñèúè àëÿòëÿð;

9 — ñöìöê ùàðïóí

ìöê äÿí áèç, îõ óúó, ùà áåëÿ áà ëûã îâëàìàã ö÷öíèñ òèôà äÿ îëó íàí àëÿò (ùàðïóí) äö çÿë äèð äèëÿð.

Ìåçîëèò äþâðöíäÿ èáòèäàè èíúÿñÿíÿò âÿ äèíèýþðöøëÿð. Ãîáóñ òàí ãà éà ëà ðûíäà Ìå çî ëèò äþâ ðöèí ñàí ëàðûíûí ýöíäÿëèê ìÿèøÿòèíè, îâ ñÿù íÿëÿðèíèÿêñ åò äèðÿí ðÿñìëÿð ùÿêê îëóí ìóø äóð. Áóðàäàêèøè, ãà äûí, óøàã âÿ ìöõ òÿëèô ùåéâàí ðÿñìëÿðèòÿñ âèð åäèë ìèø äèð. Áóí ëàð Ìå çî ëèò äþâ ðöí äÿ èá òè - äàè èí úÿ ñÿíÿòèí èíêè øàô åòäèéèíè ýþñ òÿ ðèð.

Ãîáóñ òàíäàêû Ìåçîëèò äþâðöíÿ àèä ãÿáèð ëÿ ð -äÿí áèðèíäÿ ìöõ òÿëèô ìÿè øÿò ÿø éàëàðû âÿ èáàäÿòëÿáàüëû èðè äàø áöò* òà ïûë ìûø äûð. Áó, îíó ýþñòÿðèðêè, Ìåçîëèò äþâ ðö íöí èí ñàíëàðû äÿôí çà ìàíû þëö -ëÿ ðèí éà íûíà ìöõòÿëèô ìÿèøÿò ÿøéàëàðû ãîé ìóø ëàð.Îí ëàð èíàíûðäûëàð êè, äÿôí åäèëÿí èíñàíëàð þëö -ìöí äÿí ñîíðà äà áó ÿø éàëàðäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð.

Ìåçîëèò äþâ ðöí äÿ ìÿíèìñÿìÿ (èñ òåù ëàê)òÿñÿð ðö ôà òûí äàí èñòåùñàë òÿ ñÿð ðö ôà òûíà êå÷èäèíÿñà ñû ãî éóë äó. ßâ âÿëëÿð òÿ áèÿ òèí ùàçûð íå ìÿò - ëÿ ðèí äÿí èñ òè ôàäÿ åäÿí èí ñàí ëàð èíäè îíëàðû þç -ëÿ ðè èñ òåù ñàë åò ìÿéÿ áàø ëà äûëàð. Îíëàð ìöõòÿëèôþë÷öëö êÿñèúè äàø àëÿòëÿð, ùåéâàí îâëàìàã ö÷öíúöðáÿúöð âàñèòÿëÿð ùàçûðëàéûðäûëàð. Òîðïàüû éóì-øàëäàðàã òîïëàäûãëàðû òîõóìëàðû ñÿïèð, éåíèäÿí

20

Ìåçîëèò äþâ ðöí äÿôîðìà ëàøàí èáòèäàèèíúÿñÿíÿò íö ìó íÿ -ëÿðèíè òÿñâèð åäèí.

*Áöò — èáàäÿò åäèëÿí ùåéêÿë

Îâ÷óëóã âÿ áàëûã÷ûëûüà äàèð òÿñâèð(Ãîáóñòàí)

Éàëëû ðÿãñèíè ÿêñ åòäèðÿí òÿñâèð(Ãîáóñòàí)

21

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Ìåçîëèò äþâðö ùàíñû ìèíèëëèêëÿðè ÿùàòÿ åäèð?

2. Ìåçîëèò äþâðöíöí ÿí áþéöê íàèëèééÿòëÿðèíè ìöÿééÿíëÿø-äèðèí.

3. «Ìÿíèìñÿìÿ (èñòåùëàê) òÿñÿððöôàòû», «èñòåùñàë òÿñÿð ðö -ôàòû» èôàäÿëÿðèíè íåúÿ áàøà äöøöðñöíöç?

4. Ìåçîëèò äþâðöíäÿ ãÿäèì èíñàíëàð ùàíñû ÿìÿê àëÿò ëÿ -ðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìèøëÿð? Ìöÿééÿí åäèí.

5. Èáòèäàè èíúÿñÿíÿò Ìåçîëèò äþâðö àáèäÿëÿðèíäÿ íåúÿ ÿêñîëóíìóøäóð?

«Ãîáóñòàí ãàéàöñòö òÿñâèðëÿðè» àäëû åññå éàçûí.

ìÿùñóë àëûðäûëàð. Ñîéóãäàí ãîðóíìàã ö÷öíîâ ëàäûãëàðû ùåéâàíëàðûí äÿðèñèíäÿí þçëÿðèíÿ ýå -éèì ùàçûðëàéûðäûëàð.

Ìåçîëèò äþâðö äöøÿðýÿñè

Ìåçîëèò äþâ ðö íöíèí ñàí ìÿñ êÿí ëÿ ð è íèâÿ ÿùà ëèíèí ìÿø üó -ëèééÿòèíè ìöÿé éÿí -ëÿøäèðèí.

Íåîëèò äþâðö. Òîõà ÿêèí÷èëèéè. Å.ÿ. VIIÛ—ÂÛìèí èë ëèêëÿðäÿ èáòèäàè úÿìèééÿòèí òàðèõèíäÿ Íåîëèòäþâðö ìþâúóä îëìóøäóð. Áó äþâð äÿ ÿùàëè îòó -ðàã ùÿ éàòà êå÷ìèøäè. Îíëàðûí ÿêèí÷èëèê âÿðäèøëÿðèõåéëè èíêèøàô åòìèøäè. Èíñàíëàð òîðïàüû òîõà*èëÿ éóìøàë äûðäûëàð. ßêèí âÿ áè÷èí èøëÿðèíäÿ ÷àõ -ìàãäà øûí äàí âÿ äÿ âÿ ýþ çö äà øûíäàí ùà çûð ëàí -ìûø àëÿò ëÿ ð äÿí èñ òè ôàäÿ åäèðäèëÿð.

Òîâóç ðàéî íóí äàêû Ýþé òÿïÿ éà øàéûø éåðèíäÿíèðè áóé íóçëó ùåéâàíûí ÷ÿíÿ ñöìö éöíäÿí äöçÿë -äèë ìèø ìàðàãëû áèð îðàã òàïûëìûøäûð. Ãÿäèì óñ -òà ëàð ñöìöéöí è÷ÿ ðèñèíÿ ìàèëè õÿòò áî éóíúà÷àõ ìàã äàøûíäàí êÿñèúè ãÿëïÿëÿð áÿð êè òìèøëÿð.

Íåîëèò äþâðöíäÿ èíñàíëàð ÿêèí ÷è ëèêäÿí áàøãàìàë äàð ëûãëà, îâ÷óëóã âÿ áàëûã ÷û ëûãëà äà ìÿøüóëîëóðäóëàð. Ñÿíÿò ñàùÿëÿðè èíêèøàô åòìèøäè. Äó-ëóñ÷óëàð ñàõ ñû ãàá ëàð ùàçûð ëàéûðäûëàð. Óñòàëàðäàø àëÿòëÿðè úè ëà ëàìàüû âÿ äåøìÿéè þé ðÿíìèøäèëÿð.Òîõó úó ëóã äà èíêèøàô åòìèøäè. Òîõóúóëàð ñö -ìöê äÿí ùàçûð ëàí ìûø èéäÿí* èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð.

22

5. ÍÅÎËÈÒ ÈÍÃÈËÀÁÛ. ÅÍÅÎËÈÒ ÄÞÂÐÖ

Äÿí äàøû* Ñöðòýÿú äàøû

* Ùÿâÿíýäÿñòÿ — ìöõòÿëèô ìàääÿëÿðè ÿçìÿê ö÷öí àëÿò* Òîõà — éåðè éóìøàëòìàã ö÷öí àëÿò,óúóíà äàø, ñöìöê áÿðêèäèëìèø ÿéðè àüàú* Äÿí äàøû — òàõûëû ÿçìÿê ö÷öí àëò äàø, ñöðòýÿú èñÿ öñò äàø èäè* Èé — èï ÿéèðìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíàí óúó øèø ñöìöê àëÿò

×àõìàãäàøûíäàíhàçûðëàíìûø êÿñèúè

àëÿò

Íåîëèò, òîõà ÿêèí÷èëèéè, ìþùðÿ, ÷èé êÿðïèú, Åíåîëèò, îõðà

Íåîëèò äþâðöíÿàèä ùÿâÿíýäÿñòÿ*

Ùåéâàíûí ÷ÿíÿñöìöéöíäÿí

ùàçûðëàíìûø îðàã

Íåîëèò äþâðöíäÿ èíñàíëàðûí ôÿàëèééÿò äàèðÿñèýåíèø ëÿíäè. Òÿáèè ñÿðâÿòëÿðäÿí èñòèôàäÿ öñóëëàðûôîð ìàëàøäû. Èñòåùñàë òÿñÿððö ôàòû äàùà äà ýåíèø-ëÿíäè. Éåíè èñòåùñàë íþâëÿðè (äóëóñ ÷óëóã, äÿðè-èøëÿìÿ, òîõóúóëóã–éóíäàí âÿ áèòêè ëèôèíäÿíìÿìóëàò ùàçûðëàìà âÿ ñ.) ìåé äàíà ýÿë äè. Áóèñÿ ùÿì ÿìÿê ôÿàëèééÿòèíèí, ùÿì äÿ äöøöíìÿãàáèëèééÿòèíèí èíêèøàôûíà êþ ìÿê åäèðäè. Áåëÿëèêëÿ,Ìåçî ëèòäÿí Íåîëèòÿ êå÷èäëÿ èíñàíëàðûí ùÿéàòûíäàêþêëö äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðäè. Áó äÿéèøèêëèêëÿðè«Íåî ëèò èíãèëàáû» àä ëàíäûðûðëàð.

Åíåîëèò äþâðö. Ìèñèí êÿøôè. Åíåîëèò äþâðöå.ÿ.VI—å.ÿ. IV ìèíèë ëèê ëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Áó äþâð - äÿ èí ñàí ëàð èëê äÿôÿ ìå òàëëà — ìèñëÿ òàíûø îë -ìóø ëàð. Ëàêèí áó äþâð äÿ ìèñäÿí ýåíèø èñ òè ôà -äÿ îëóí ìà ìûø äûð. ×öíêè ìèñ éóì øàã îë äóüóí -äàí îíäàí ùàçûð ëà íàí àëÿò ëÿð õàðàá îëóá òåçñûðà äàí ÷ûõûðäû. Îíà ýþðÿ äÿ òÿ ñÿð ðö ôàòäà, ìÿè -øÿòäÿ éåíÿ äÿ, ÿñàñÿí, äàø àëÿòëÿðäÿí èñòèôàäÿîëóíóðäó.

Åíåîëèò äþâ ðöíäÿ èíñàíëàðûí òÿ ñÿððöôàò ùÿ-éàòû. Åíåîëèò äþâ ðöíäÿ éàøàéûø ìÿñ êÿíëÿðè ÷àéêÿ íàðûíäà, ÿêèí ÷èëèê âÿ ìàëäàðëûã ö÷öí ÿë âå -ðèø ëè éåð ëÿð äÿ ñàëûíûðäû. Åíåîëèò äþâðöíäÿ Àçÿð-áàéúàí ÿðàçèñèíäÿ, ÿñàñÿí, äàèðÿâè éàøàéûø åâëÿðè

23

Íåîëèò äþâðöíÿ àèä éàøàéûø åâèíèí ãàëûãëàðû

Èáòèäàè úÿìèé éÿ òèíùÿéàòûíäàêû ùàí ñûäÿéèøèêëèêëÿ ðè «Íå î -ëèò èíãèëà áû» àäëàí -äûðûðëàð?

Õÿðèòÿëÿðäÿ Àçÿð -áàéúàí ÿðàçèñèíäÿÍåîëèò âÿ Åíåîëèòéàøàéûø ìÿñêÿíëÿ-ðèíè ìöÿééÿíëÿøäè-ðèí.

24

âÿ òÿñÿððöôàò òèêèëè-ëÿðè èíøà åäèëèðäè. ×èéêÿð ïèú âÿ ìþù ðÿ -äÿí* èí øà åäèëÿí åâ -ëÿð äÿ àèëÿëÿð áèðýÿéà øà éûð , èúìà òîð ïà -üûíäà áèðýÿ ÷àëû øûð -äûëàð. Îíëàð öìó ìèìÿù ñóë áþë ýöñöíäÿíàëäûãëàðû ïàé ùå ñà -áûíà äî ëà íûð äûëàð.

Åíåîëèò äþâðöíäÿ òîõà ÿêèí ÷èëèéè äàùà äàèí êèøàô åòäè. ßêèí÷èëÿð òàõûëû êÿñèúè äàø ëþâ ùÿ -ëÿðäÿí ùà çûð ëàí ìûø îðàãëà áè÷èð, òàõûë åùòèéàòûíûèðè ñàõ ñû êöï ëÿð äÿ ñàõ ëàéûð äûëàð.

Ìàëäàðëûã òÿñÿððöôàòû äà èíêè øàô åòìèøäè. Òÿ-ñÿððöôàòëàðäà ãàðà ìàë âÿ äàâàð* áÿñëÿíèðäè.

Åíåîëèò äþâ ðöí äÿ áèçÿ ìÿ -ëóì îëàí åâ ùåé âàí ëà ðû íûíÿù ëè ëÿø äè ðèë ìÿñè àðòûã áàøà÷àò ìûø äû. ßêèí ÷èëèê âÿ ìàë-äàðëûã òÿñÿð ðöôàòû èíêèøàô åò -ìèø, îâ ÷ó ëóã âÿ áà ëûã ÷û ëûãÿùà ëèíèí èêèí úè äÿ ðÿúÿëè ìÿø - üó ëèé éÿò ñà ùÿ ñèíÿ ÷åâ ðèë ìèø -äè.

Åíåîëèò äþâ ðö íöí ÿââÿëèíäÿãà äûíûí ìþâ ãåéè ùÿëÿ äÿ ìþù êÿì èäè. Î, íÿñëèíéàðà äûúûñû, àèëÿ âÿ ãÿáèëÿ îúà üû íû ìöùàôèçÿ åäèáñàõ ëà éàí, áÿ ðÿêÿò, ÿìèí-àìàí ëûüû ãîðóéàí ìö -ãÿä äÿñ âàð ëûã ùå ñàá åäèëèðäè.

Åíåîëèò äþâðöíäÿ ñÿíÿòêàðëûã âÿ äèíè ýþ -ðöøëÿð. Åíå îëèò äþâðö ÿùàëèñèíèí ùÿéàòûí äà ñÿ -íÿòêàð ëûã ìöùöì éåð òó òóð äó. Ñÿ íÿòêàðëàðýèëäÿí ñàõ ñû ãàá ëàð, äàø, ñöìöê âÿ ìèñ äÿí

*Ìþùðÿ — òÿðêèáèíÿ ñàìàí ãàòûëìûø ýèë, ïàë÷ûã*Äàâàð — ãîéóí-êå÷è

Åíåîëèò äþâðöíÿ àèä òèêèëèíèí ãàëûãëàðû

Åíåîëèò äþâðöíÿõàñ õöñóñèééÿòëÿðèñþéëÿéèí.

Äàèðÿâè åâëÿðèíáÿðïà åäèëìèø

ýþðöíöøö

25

ÿìÿê àëÿò ëÿðè, ìÿè øÿò âÿ áÿçÿêÿøéàëàðû ùàçûð ëà éûð äûëàð. Åíåîëèòäþâ ðöíÿ àèä éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèí-äÿí òàïûëàí ñö ìöê äÿí ùàçûð ëàí -ìûø èé óúëóã ëà ðû èíñàíëàðûí òî õó- úó ëóã ëà äà ìÿø üóë îëäó üóíó ýþñ - òÿ ðèð. Äÿðè èøëÿìÿ âÿ äÿðè ìÿìó-ëàòû ùàçûðëàìà ïåøÿñè äÿ èíêèøàôåòìÿêäÿ èäè. Äÿðèäÿí ýåéèì âÿáàøãà ÿøéàëàð ùàçûðëàéûðäûëàð.

Åíåîëèò äþâðö ÿùàëèñè äàùà ÷îõ áèòêè ëèôëÿðèâÿ ãàìûøäàí ìÿìóëàòëàð ùàçûðëàéûðäû. Åâëÿðèíäþøÿìÿëÿðèíÿ ùÿñèð ñàëûíûðäû.

Åíeîëèò äþâðöíöí þçö íÿ ìÿõ ñóñ äÿôí ìÿ ðà -ñèì ëÿðè îëìóøäóð. Þëöëÿð éà øàéûø ìÿñêÿíèíäÿ,åâ ëÿ ðèí àðàñûíäà âÿ è÷ÿ ðèñèíäÿ áàñ äû ðûëûðäû. Úÿ-ñÿäèí öñòöíÿ ãàí (ùÿéàò âåðÿí) ðÿì çè ñà éûëàíãûð ìû çû áîéà ÷ÿêèð, éà õóä îõðà* ñÿ ïèð äè ëÿð.

Åíåîëèò äþâðöíöí èíñàíëàðû ìöõ òÿ ëèô äèíèàéèí ëÿð, îâ ñóí* ìÿ ðà ñèì ëÿðè êå ÷è ðèð äè . Ãîáóñ -òàí äàêû ãà éà öñòö ðÿñì ëÿ ðèí áÿ çè ëÿðè áó äþâðöí

Äóëóñ÷óëóã ìÿìóëàòëàðû

Äàø ÿìÿê àëÿòëÿðè

Åíåîëèò äþâ ðöí äÿÿùà ëèíèí äèíè ýþ -ðöøëÿðèíè øÿðù åäèí.

* Îõðà — à÷ûã-ãÿùâÿéè ðÿíýëè òÿáèè áîéà* Îâñóí — ñåùð, úàäó

26

îâñóí âÿ äèíè ìÿ ðà ñèì ëÿðèíèÿêñ åò äè ðèð. Åíå îëèò äþâðöíäÿéàøàìûø ãÿäèì èíñàíëàð èíà -íûðäûëàð êè, áó ìÿðà ñèìëÿðèíêþìÿéè èëÿ èðè ùåéâàíëàðû îâ-ñóíëàìàã âÿ áó éîëëà îíëàðûäàùà àñàí îâëàìàã îëàð.

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Íåîëèò âÿ Åíåîëèò äþâðëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí ìèíèëëèêëÿðè

çàìàí îõóíäà ìöÿé éÿíëÿøäèðèí.

2. Åíåîëèò äþâðöíöí ÿí áþéöê êÿøôè íÿ èäè?

3. Íåîëèò äþâðöíäÿ èíñàíëàð ñÿíÿòèí ùàíñû ñàùÿëÿðè èëÿ

ìÿøüóë îëóðäóëàð?

4. Íåîëèò äþâðöíöí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðèíè øÿðù åäèí.

5. Åíåîëèò äþâðöíäÿ ÿêèí÷èëèê âÿ ìàëäàðëûüûí èíêèøàôûíäà

îëàí óüóðëàðû ìöÿééÿí åäèí.

6. Åíåîëèò äþâðöíäÿ ÿùàëèíèí äèíè ýþðöøëÿðèíè øÿðù åäèí.

Åíåîëèò äþâðöíäÿ èíñàíëàðûí ùÿéàò âÿ ìÿèøÿòèíè òÿñ -âèð åäÿí åññå éàçûí.

Îâäàí ÿââÿë þç îâóíó îâñóíëàìàüûÿêñ åòäèðÿí îâ ñÿùíÿñè (Ãîáóñòàí)

27

Åðêÿí Òóíú äþâ ðö. Áèðèíúè áþéöê èúòè ìàèÿìÿê áþë ýö ñöíöí ìåé äàíà ýÿëìÿñè. Åíåîëèòèíñîíóíäà àðòûã èíñàíëàð ìèñèí òÿð êèáèíÿ ñöðìÿ,ãàëàé, íè êåë âÿ ñ. ãàòàðàã äàùà ìþùêÿì ìåòàë— òóíú àëìàüû þéðÿíìèøäèëÿð. ßìÿê àëÿòëÿðèíèí,ìÿèøÿò ÿøéà ëàðûíûí, ñèëàùëàðûí èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿýþðÿ Òóíú äþâðö åð êÿí, îðòà âÿ ñîí èíêèøàôìÿð ùÿ ëÿ ëÿðèíÿ áþëöíöð.

Åðêÿí Òóíú äþâðö å.ÿ. IV ìèíèëëèéèí 2-úè éà - ðûñûíäàí å.ÿ. III ìèí èëëèéèí ñîíóíà ãÿäÿð äà âàìåòìèøäèð. Åðêÿí Òóíú äþâ ðöí äÿ áèðèíúè áþéöêèúòè ìàè ÿìÿê áþë ýö ñö áàø âåðäè: ÿêèí÷èëèê ìàë -äàðëûã äàí àéðûë äû.

Òóíú äþâðöíöí åð êÿí ìÿð ùÿ ëÿ ñèíäÿ òî õà ÿêèí -÷èëèéèíè õûø ÿêèí÷èëèéè ÿâÿç åò äè. Õûø èëÿ ýå íèø ñà -ùÿ ëÿð øóìëàíûð âÿ äà ùà ÷îõ ìÿùñóë òîï ëàíûðäû.ßêèí ñàùÿëÿðè ýå íèø -ëÿí ìèø, ñöíè ñó âàð ìàñèñ òå ìè éà ðàí ìûøäû.Øóì ëà ìà çà ìà íû ãîø -ãó ùåé âàí ëà ðûí äàíèñòèôàäÿ îëó íóðäó. Òà -õûëûí áè÷èë ìÿ ñèí äÿ àð-òûã òóíú îðàã ëàðäàíäà èñòè ôà äÿ åäè ëèðäè.

ßùàëè àðòìûø, äàü ëûã âÿ äàüÿòÿéè éåðëÿðäÿéàøàìàüà áàø ëà ìûøäû. Ìàëäàðëûã èí êè øàô åòìèø,ùåéâàíëàðûí ñà éû àðòìûøäû. Ìàë äàð ëàð éàðûìêþ÷ -ìÿ ùÿéàò êå ÷è ðèð äè. Ìàë-ãà ðà éàç-éàé àé ëà ðûí -äà äàü ÷ÿ ìÿí ëèêëÿðèíäÿ îòà ðûëûð, ïà éûçäà ñî -éóã ëàð äö øÿí äÿ ãûø ëàã ëàðà ãàé òà ðû ëûðäû.

Àòàõàãàíëûüûíûí âÿ òàéôà ëàðûí éàðàíìàñû.Åðêÿí Òóíú äþâ ðöíäÿ ôèçèêè ýöú òÿëÿá åäÿí õûøÿêèí ÷èëèéè, éàéëàã ìàëäàðëûüû, ìå òàë èø ëÿ ìÿ éàðàí äû.

6. ÅÐÊßÍ Âß ÎÐÒÀ ÒÓÍÚ ÄÞÂÐÖ

Õûø ÿêèí÷èëèéè, òàéôà, áîéàëû ãàáëàð ìÿ äÿ íèééÿòè, òàéôà èòòè-ôàãû

Àüàú õûø

Ìèñè ÿðèòìÿê ö÷öíîíó éöêñÿê òåìïå -ðàòóðäà ãûçäûðìàãëàçûì èäè. Ìèñÿ áàø - ãà ãàðûøûãëàð ãà òàí - äà ÿðèìÿ ñöðÿòëÿíèðâÿ òóíú àëûíûðäû.Óñ òàëàð äàøäàí, ýèë -äÿí ñèëàù âÿ ÿøéàãÿëèáëÿðè äöçÿëäèð -äèëÿð. ßðè äèëìèø ìå -òàëû áó ãÿëèáÿ òþêöð,èñòÿäèêëÿðè ñèëàùû âÿáàøãà ÿøéàëàðû ùà -çûðëàéûðäûëàð.

Áèðèíúè èúòèìàè ÿìÿêáþëýöñöíöí íåúÿéàðàíäûüûíû èçàùåäèí.

Êèøè ÿìÿéèíÿ òÿëÿáàò àðòäû. Îíà ýþðÿ äÿ ãàäûíûíìþâãåéè çÿèôëÿäè âÿ êèøèëÿðèí íöôóçó éöêñÿëäè.Áó äþâðäÿ àíà õà ãàí ëû üû íû àòà õà ãàí ëû üû ÿâÿç åòäè.

Èãòèñàäè ñàùÿäÿ áàø âåðÿí èðÿëèëÿéèøëÿð èúòèìàèìöíàñèáÿò ëÿ ðèí äÿ èíêè øàôûíà ñÿáÿá îëäó. ÅðêÿíÒóíú äþâ ðöíäÿ áèð íå÷ÿ ãî ùóì ãÿáèëÿíè áèð ëÿø -

äèðÿí òàéôàëàð éà ðàíäû. Òàéôàíûàü ñàã ãàëëàð èäà ðÿ åäèðäèëÿð.

Åðêÿí Òóíú äþâðöíäÿ þëö éàí - äûðìà âÿ êîë ëåêòèâ äÿôí àäÿòëÿðèéàðàíäû. Äèíè àéèí ëÿð õöñóñè èáàäÿò -ýàùëàðäà êå÷èðèëèðäè. Áÿçè ãÿ áèð ëÿ -ðèí öçÿ ðèíäÿ êóð ãàíëàð* ãó ðó ëóð -äó.

Îðòà Òóíú äþâðö. Èêèíúè áþéöêèúòè ìàè ÿìÿê áþë ýö ñö. Îðòà Òóíúäþâðö å.ÿ. III ìèí èëëèéèí ñîí ëà -ðûí äàí å.ÿ. II ìèí èë ëèéèí îðòà -

ëàðûíà ãÿäÿð äà âàì åò ìèø äèð. Îðòà Tóíú äþâ -ðöí äÿ èêèí úè áþ éöê èúòè ìàè ÿìÿê áþë ýö ñö áàøâåðäè: ñÿ íÿò êàðëûã ìöñ òÿ ãèë ñàùÿéÿ ÷åâ ðèëäè.Äóëóñ ÷ó ëóã èíêè øàô åòäè, áîéàëû ãàáëàð ìÿäÿ -íèé éÿòè ôîðìàëàøäû. Äó ëóñ ÷ó ëàð éà ðàøûãëû âÿäàâàìëû (ìþùêÿì) ñàõ ñû ãàá ëàð ùà çûð ëàéà áè ëèð -äèëÿð. Áîéàã ìàääÿëÿðèíäÿí àëäûãëàðû áîéà ëàð -äàí èñòè ôàäÿ åäÿðÿê ãàáëàðû ìöõ òÿ ëèô íà õûø ëàð ëà:èí ñàí, ùåé âàí, ãóø òÿñâèðëÿðè èëÿ áÿ çÿ éèð äèëÿð.Áó äþâ ð äÿ Àçÿð áàé úàí äà Íàõ ÷ûâàí ÿðà çè ñèí äÿâÿ Ìèë—Ãà ðàáàüäà ìÿùàðÿòëè óñòàëàðûí ÷à ëûøäûüûäó ëóñ ÷ó ëóã îúàãëàðû ìþâ úóä èäè.

Îðòà Òóíú äþâðöíäÿ Àçÿð-áàéúàí ÿðàçèñèíäÿ èëêèí øÿ ùÿðìÿñ êÿí ëÿðè éà ðàíäû. Ãà ðà áàü äàÖçÿð ëèêòÿïÿ, Íàõ÷ûâàíäà ÛÛ Êöë -òÿïÿ èëêèí øÿ ùÿð éàøàéûø ìÿñ -êÿí ëÿ ðèí äÿí èäè.

28

Ìàõòà éàøàéûø éåðèíäÿ äàèðÿâè èáàäÿòýàùûí

ãàëûãëàðû (Íàõ÷ûâàí)

È÷ÿðèñèíäÿ áîéàãìàääÿñè îëàí ãàá

(Íàõ÷ûâàí,ÛÛ Êöëòÿïÿ)

Àòàõàãàíëûüûíûíéàðàíìà ñÿáÿáëÿ-ðèíè ìöÿééÿí åäèí.

Èêèíúè èúòèìàèÿìÿê áþëýöñöíöíìàùèééÿòèíè èçàùåäèí.

* Êóðãàí — öçÿðèíäÿ òÿïÿ äöçÿëäèëìèø ãÿáèð

29

Ñÿíÿòêàðëûüûí, ÿêèí ÷è ëèê âÿìàë äàðëûüûí èíêè øàôû ìöáà äè - ëÿíèí äàùà äà ýå íèø ëÿíìÿ ñèíÿâÿ òè úà ðÿòèí éà ðàí ìàñûíà ñÿ -áÿá îëäó. Ìàëäàð ÿùàëè ÿò, ñöä ìÿù ñóë ëà ðûíû, éóíâÿ äÿ ðèíè òà õû ëà, ñÿ íÿò êàð ëûã ìÿ ìóëàòûíà äÿéèøèðäè.

Áàü ÷û ëûã âÿ áîñ òàí ÷û ëûã, ö çö ì ÷ö ëöê âÿ øÿ ðàá - ÷û ëûã êèìè éå íè òÿñÿð ðöôàò ñà ùÿ ëÿ ðè äÿ èíêèøàôåò ìèøäè.

Áó äþâðäÿ òàéôàëàð áèð ëÿøìÿéÿ áàøëàäû. Ùÿðáèøèíÿ éàõøû éèéÿëÿíìèø äàùà ýöúëö òàéôàëàð çÿèôòàéôàëàðûí âàð-äþâëÿòèíè ìÿíèìñÿéèð, òîðïàã - ëàðûíû þç òîðïàãëàðûíà ãàòûðäû. Áå ëÿ ëèêëÿ, èðè òàé - ôà áèðëèêëÿðè éàðàíûðäû.

Îðòà Tóíú äþâðö. Áîéàëû ãàáëàð

Ìåòàëëà òàíûøëûã èíñàíëàðûí ùÿéàòûíû íåúÿ äÿéèøäè? –ìöõòÿëèô ìÿíáÿëÿðäÿí ìÿëóìàò òîïëàéûí, ìÿòí òÿðòèá åäèí.

1. Òóíú äþâðö ùàíñû èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿí êå÷ìèøäèð?2. Òîõà ÿêèí÷èëèéè èëÿ õûø ÿêèí÷èëèéèíè ìöãàéèñÿ åäèí.3. Åðêÿí Òóíú äþâðöíäÿ ÿùàëèíèí òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíû òÿñâèð åäèí.4. Áèðèíúè âÿ èêèíúè áþéöê èúòèìàè ÿìÿê áþëýöñöíöí ÿùÿ-

ìèééÿòèíè èçàù åäèí.5. Åðêÿí Òóíú äþâ ðöíöí äÿôí àäÿòëÿðèíè òÿñâèð åäèí.6. Îðòà Òóíú äþâðöíäÿ ãÿäèì ÿùàëèíèí òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíû

òÿñâèð åäèí.

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

Òèúàðÿòèí ýåíèø-ëÿíìÿñèíèí ñÿáÿá-ëÿðèíè àéäûíëàø äûðûí.

Èáòèäàè èúìà ãó ðó ëóøóíóí äàüûëìàñû. ÑîíÒóíú—Èëê Äÿìèð äþâ ðö å.ÿ. ÕÛ— å.ÿ. ÂÛÛ ÿñð ëÿ -ðè ÿùàòÿ åäèð. Áó äþâðöí ÿââÿëèíäÿ èíñàíëàð ùÿ -ëÿ äÿ èúìà ùàëûíäà éàøàéûðäûëàð.

ßìÿê àëÿòëÿðèíèí òÿêìèëëÿøìÿñè ìÿùñóëäàðëûüûàðòûðìûø, ñÿíÿòêàðëûã èíêèøàô åòìèøäè. ßââÿëêèäþâðëÿðäÿí ôÿðãëè îëà ðàã ìÿùñóëëàð èíñàíëàðûíåùòèéàúëàðûíû þäÿéèð, ùÿëÿ àðòûã äà ãàëûðäû. Èúìà -íûí ìöíáèò ÿêèí ñà ùÿ ëÿðè, îò ëàã ëàðû, ìàë-ãà ðàñû,àò èëõûëàðû òÿäðèúÿí âàðëû àèëÿ ëÿðèí ÿëèí äÿ òîï ëà - íûðäû. Áóíëàð òàé ôà áàø ÷ûëàðû íûí, ùÿðáè áàø ÷û ëà -ðûí, êà ùèí ëÿðèí àèëÿëÿðè èäè. Áó àèëÿëÿð ìàë-ãà ðàñö ðö ëÿðèíÿ áàõ ìàã, òÿñÿð ðöôàò ñà ùÿ ëÿ ðèíäÿ ÷àëûø - ìàã ö÷öí ÿëàâÿ èø÷è ãöââÿñèíÿ åùòèéàú äóéóðäó -ëàð. Áåëÿ èø÷è ãöââÿñèíè, ÿñàñÿí, éîõñóë èúìàöçâëÿðè òÿø êèë åäèð äè. Èíñàíëàðûí ùÿéàòûíäà áàøâåðÿí áó äÿéèøèêëèêëÿð Àçÿð áàé úà íûí øèìàëûíäàèáòè äàè èúìà ãó ðó ëó øó íóí äàüûë ìàñû èëÿ íÿòèúÿ-

ëÿíäè.ßùàëèíèí òÿñÿð ðöôàò ùÿéàòû. Áó

äþâðëÿðäÿ ÿùàëè ÿêèí÷èëèê, ìàëäàðëûãâÿ ñÿíÿòèí ìöõ òÿëèô ñàùÿëÿðè (äó-ëóñ÷óëóã, òîõóúó ëóã, ìåòàëèøëÿìÿâÿ ñ.) èëÿ ìÿøüóë îëóð äó. Ñàõñû ãàá - ëàðûí èñòåù ñàëûíäà àéàã ëà ùÿðÿêÿòÿýÿòèðèëÿí äóëóñ ÷àð õûíäàí èñòèôàäÿåäèðäèëÿð.

Ñîí Òóíú äþâ ðöíäÿ ñÿíÿòêàð -ëà ðûí è÷ÿ ðè ñèíäÿí ñÿíÿòêàð-òàúèðëÿðãðóïó àé ðûëäû. Áó, ö÷öíúö èúòèìàèÿìÿê áþëýöñö èäè.

Å.ÿ.VII ÿñð äÿí áàø ëà éà ðàã äÿ -ìèð äÿí äà ùà ýå íèø èñ òèôàäÿ îëóí -

Äóëóñ÷ó

Äóëóñ ÷àðõû, êóðãàí, ïèêòîãðàôèê éàçû

30

7. ÑÎÍ ÒÓÍÚ—ÈËÊ ÄßÌÈÐ ÄÞ ÐÖ

Ãÿäèì ÿùàëèíèíòÿáÿãÿëÿøìÿñèíèíÿëàìÿòëÿðèíè ýþñòÿ-ðèí.

Ãÿáèëÿ èúìàñû èëÿòàéôà èòòèôàãûíû ìö -ãàéèñÿ åäèí.

Äóëóñ÷àðõû

ìóø äóð. Äÿ ìè ðäÿí ýåíèø èñòèôàäÿÿêèí ÷è ëèéèí èíêèøàôûíà òÿêàí âåðäè.

Ìàëäàðëûãäà õûðäà âÿ èðè áóé íóç -ëó ùåé âàí ëà ðûí ñàéû àðòìûø, ýåíèøîòëàã ñàùÿ ëÿ ðèíÿ åùòèéàú éà ðàíìûøäû.Ìèíèê âÿ ãîøãó âà ñèòÿñè êè ìè èñ òè -ôàäÿ åäèëÿí àò èí ñàíëàðûí òÿñÿððöôàòùÿéà òûíäà áþ éöê ðîë îéíàéûðäû. Èí-ñàíëàð ùÿòòà îíà ñèòàéèø åäèð äèëÿð.Éöê äàøûí ìà ñûíäà äÿ âÿ äÿí äÿèñòèôàäÿ îëó íóðäó. Äÿâÿíèí éó íóí -äàí, ñöäöíäÿí, ÿòèíäÿí äÿ èñòèôàäÿåäèðäèëÿð.

Áó äþâðäÿ Àçÿðáàéúàí òàéôàëàðûÃÿäèì Øÿðã þëêÿëÿðè èëÿ ýåíèø òèúàðÿòÿëàãÿëÿðè ñàõëàéûðäûëàð. Ãàðà áàü -äà — Õî úà ëûäàí òà ïûëìûø áèð ìóí úóüóí öçÿ ðèí - äÿ ìèõè éàçû èëÿ Àññóð ïàä øàùûíûí äà àäû éà çûë -ìûøäûð. Áó òàïûíòû Àçÿðáàéúàíûí Àññóð äþâ ëÿòèèëÿ òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè îëìàñûíû ýþñòÿðèð.

Ãîíøó þëêÿëÿðëÿ òèúàðÿò éàëíûç ãóðó éîëëààïà ðûëìûðäû. Êöð—Àðàç ÷àéëàðû âÿ Õÿ çÿð äÿíèçèâà ñè òÿñèëÿ òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè éàðàäûëìûøäû. ÁóíóÃî áóñ òàí ãà éà ëàðû öçÿ ðèí äÿ ùÿêê åäèë ìèø ýÿìèòÿñ âèð ëÿðè äÿ ñöáóò åäèð.

Ñîí Òóíú—Èëê Äÿìèð äþâ ðöíäÿ èáòèäàè ìÿ-äÿíèééÿò. Ñîí Òóíú–Èëê Äÿ ìèð äþâ ðöí äÿ éàéëàã -ëàðäà âÿ òèúàðÿò éîëëàðûíûí êÿíàð ëà ðûí äà èðè ãàéàïàð÷àëàðûíäàí ö÷áóúàã, äþðäáóúàã, òðàïåñèéàôîðìàñûíäà òèêè ëè ëÿð ãóðóëóðäó. Áóíëàð êþ÷ ìÿìàëäàðëàðûí âÿ òàúèðëÿðèí éàüûøäàí, ãàðäàí,ãûçìàð ýöíÿø øöà ëàðûíäàí ãîðóíìàñûö÷öí òèêèëèðäè. Áÿçÿí áó òèêèëèëÿð òàéôàëàðûíùö úóìó çàìàíû ìöäàôèÿ éåðèíÿ, äèâàðûíà÷åâðèëèðäè.

Ãî áóñ òàíäà, Êÿë áÿ úÿð äÿ, Àáøåðîíäàâÿ äèýÿð ÿðà çèëÿðäÿ ãà éà ëàð öçÿ ðèíäÿ Òóíúäþâðöíÿ àèä ÷îõ ëó òÿñ âèðè ñÿíÿò íö ìó -

31

Ãàéàöñòö òÿñâèð (Êÿëáÿúÿð)

Àññóð òèïëè ãàá âÿ Àññóð ìóíúóüó

Ãîáóñòàíãàéàëàðûíäà

ýÿìè òÿñâèðëÿðè

Ñîí Òóíú âÿ ÈëêÄÿìèð äþâðöíäÿÃÿäèì Øÿðã þëêÿ-ëÿðè èëÿ òèúàðÿò ÿëà-ãÿëÿðèíè ìöÿééÿíåäèí.

íÿëÿðè àø êàð îëóíìóø -äóð. Áó ãà éà öñ òöòÿñâèðëÿð ÷îõ äÿ éÿðëèìàä äè ìÿíáÿëÿðäèð.Òóíú äþâ ðöíöí ãà -éà öñòö òÿñ âèðëÿðèÀçÿð áàéúàíûí ïèê òîã -ðà ôèê* éàçû ìÿäÿíèé -éÿòèäèð.

Áó äþâðÿ àèä áÿ çÿê íö ìó íÿëÿðè òóíú áèëÿð -çèê âÿ öçöê ëÿð äÿí, ìóí úóã ëàðäàí, ñàõ ñû ìÿìó -ëàòû èñÿ ãàðà âÿ ãûð ìûçû ðÿíýëè ãàá ëàð äàí èáà - ðÿò äèð.

Äèíè ýþðöøëÿð. Ãàðàáàü êóð ãàí ëàðû. ÑîíÒóíú äþâðöíäÿ Àçÿð áàéúàí òàé ôàëàðû îäà, àéà,óë äó çà, ýöíÿøÿ, äàüà, ìå øÿ éÿ, ìöõòÿëèô àüàúíþâ ëÿ ðèíÿ âÿ ùåé âàíëàðà ñèòàéèø åäèðäèëÿð.

Ñîí Òóíú äþâðöíäÿ þëöëÿð àðòûãéà øàéûø ìÿñ êÿí ëÿ ðèí äÿí êÿíàðäàäÿôí åäè ëèðäè. Ãÿäèì ÿùàëèíèí òÿ -áÿ ãÿ ëÿø ìÿñè áó äþâ ðöí (Ãà ðàáàüäàÁîð ñóíëó, Ñàðû ÷îáàí, Õàíêÿíäèâÿ ñ.) êóð ãàíëà ðûíäà äà àéäûí ýþ -ðö íöð. Âàðëû àäàì ëàðûí äÿôí îëóí -äó üó êóð ãàí ëàð þç ãóðó ëóøó (ùöí -äöð ëö éö, ÿùà òÿ åòäèéè ñàùÿ âÿ ñ.)âÿ ãî éóë ìóø ÿø éà ëàðûí çÿí ýèí ëèéèèëÿ ôÿðãëÿíèð.

Òàé ôà áàø ÷û ñû íûí äÿôí îëóíäóüóêóðãàíëàðäà õöñóñè òàõò, ãûçûë äàíâÿ ôèë ñö ìö éöí äÿí äöçÿëäèëìèø

Ñîí Òóíú äþâðöíöí áÿçÿê ÿøéàëàðû

* Ïèêòîãðàôèê — øÿêëè éàçû, ìÿëóìàòûí ðÿñìëÿð âàñèòÿñèëÿ ÷àòäûðûëìàñû* Êåðàìèêà — ñàõñû

Ñîí Òóíú äþâðöêåðàìèêàñû*

32

Âàðëûëàð Ãóëëàð

Òÿáÿãÿëÿøìÿíè ÿêñ åòäèðÿí ãÿäèìãÿáèð àáèäÿñè

(Ãàðàáàü, Õàíêÿíäè êóðãàíû)

33

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøóíóí äàüûëìàñûíûí ñÿáÿáëÿðèíè èçàùåäèí.

2. Ùàíñû ÿëàìÿòëÿð èáòèäàè èúìà ãóðóëóøóíóí äàüûëìàñûíûýþñòÿðèðäè?

3. Ö÷öíúö èúòèìàè ÿìÿê áþëýöñöíöí ìàùèééÿòèíè èçàù åäèí.

4. Ñîí Òóíú äþâðöíäÿ èíñàíëàðûí òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíäàùàíñû äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðäè?

5. Àçÿðáàéúàíûí ãîíøó þëêÿëÿðëÿ òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèíèí ÿùÿ-ìèééÿòèíè èçàù åäèí.

6. Òóíú äþâðöíöí ãàéàöñòö òÿñâèðëÿðè íÿ ö÷öí äÿéÿðëèìàääè ìÿíáÿ ùåñàá åäèëèð?

«Àçÿðáàéúàíäà ãàéàöñòö òÿñâèðëÿð». Ìÿíáÿëÿð ÿñàñûíäàåññå éàçûí.

áÿ çÿê ÿøéàëàðû ãîéóëóðäó. Îíóí ãóë âÿ êÿ íèç -ëÿðè, ìö ùà ôè çÿ ÷è ëÿ ðè äÿ þçö èëÿ áèðëèêäÿ äÿôíîëóí óðäóëàð. Âàð-äþâëÿòè, ãóëó-êÿíèçè îëìà éàíòàéôà öçâëÿðè èñÿ àäè òîðïàã ãÿáèðëÿðäÿ äÿôíåäèëèð, îíëàðûí éàíûíà àç ñàéäà ìÿ èøÿò âÿ ñà äÿáÿçÿê ÿø éà ëàðû ãîéóëóðäó.

34

Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ Äàø äþâðöéàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè

35

Èðè òàéôà áèðëèêëÿðè. Å.ÿ. III—II ìèíèëëèêëÿðäÿÀçÿðáàéúàíûí øè ìàë ùèññÿñèíäÿ, Àðàç ÷à éûíäàíøèìàëäà, Íàõ ÷ûâàí âÿ Ìèë—Ãàðàáàüäà òöðêäèëëèíàõ÷, ýÿð ýÿð (êÿíýÿð, ãàðãàð) âÿ ñ., úÿ íóáäà —Óðìèéà ýþ ëö ÿòðàôûíäà èñÿ ëóë ëóáè, ñó (ñóáàð,ñóáèð), òóðóêêè òàéôàëàðû éà øà ìûøëàð.

Óðìèéà ýþëö íöí úÿíóáóíäà ëóë ëó áè ëÿð, ãÿð -áèíäÿ èñÿ êóòè òàéôàëàðû ìÿñêóíëàøìûøäûëàð. Õÿ -çÿð äÿíèçèíèí ñàùèëëÿðèíäÿ êàñïèëÿð, Ãûçûëöçÿí÷à éûíûí àøàüû àõàðëàðûíäà êàäóñèëÿð éàøàéûðäûëàð.

Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí òÿáèè øÿðàèòè ùåéâàí-äàðëûüûí èíêèøàôû ö÷öí áþéöê èìêàíëàð éàðàäûðäû.Îðòà Òóíú äþâðöíöí ÿââÿëëÿðèíäÿí Àçÿðáàéúàíÿðàçèñèíäÿ ìàëäàð òàé ôàëàð àïàðûúû ìþâãå òóòóð -äó. Ìàë-äàâàð òàéôàëàðûí áàøëûúà ñÿðâÿòèíÿ ÷åâ-ðèëìÿéÿ áàøëàìûøäû. Äàâàðûí àðòìàñû âÿ ÿìÿêìÿùñóëäàðëûüûíûí éöêñÿëìÿñè ñàéÿñèíäÿ ÿùàëè àð-òûð, òàé ôàëàð äàùà ýåíèø ÿðàçèëÿðÿ éàéûëûðäû.Äàü ÿòÿéè, äàüëûã âÿ ùÿòòà éöêñÿê äàü ÿðàçèëÿðèäÿ éàéëàã êèìè èñòè ôàäÿ îëóíìàüà áàøëàíìûøäû.

Éàðûìêþ÷ÿðè ìàëäàðëûã ìåéäàíà ýÿëìèøäè,ìåòàë åìàëû èíêèøàô åòìèøäè. Ãîíøó þëêÿëÿðëÿñûõ ÿëàãÿëÿð éàðàäûëìûø äû. Éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí,ìþùêÿìëÿíäèðèëìèø ãàëàëàðûí ñàéû àðòìûøäû.Áöòöí áóíëàð áþëýÿäÿ ìÿñêóíëàøìûø òàé ôà ëàðûíèãòèñàäè, ñèéàñè âÿ ìÿíÿâè ùÿéàòûíäà ìö ùöìäÿéèøèêëèêëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûðäû.

Éåíè îòëàã ñàùÿëÿðè ÿëÿ êå÷èðìÿê óü ðóíäàìö áà ðèçÿ ùÿðáè òîããóøìàëàðà ñÿáÿá îëóðäó.Áÿçÿí êè÷èê òàéôàëàð áàøãà òàéôàëàðûí ùö -úóìëàðûíäàí ãîðóíìàã ö÷öí åéíè êþêäÿí îëàíáþéöê òàé ôà ëàð ëà áèðëÿøèðäè. Íÿñèë-òàéôà ìöíà-

8. ÀÇŸßÐÁÀÉÚÀÍ ßÐÀÇÈÑÈÍÄß ÒÀÉÔÀ ÁÈÐËÈÊËßÐÈÂß ÅÐÊŸßÍ ÄÞÂËŸßÒ ÃÓÐÓÌËÀÐÛ

Íàõ÷, ýÿðýÿð, ëóë ëó áèëÿð, êóòèëÿð, òóðóêêèëÿð, ñóëàð, äþâëÿò ãó-ðóìó

«Ùÿéàò áèëýèñè»ôÿííèíäÿí þéðÿí-äèêëÿðèíèçÿ ÿñàñÿíäþâëÿòèí ÿëàìÿòëÿ-ðèíè ñàäàëàéûí.

Àçÿðáàéúàí ÿðà-çèñèíäÿ èëê äþâëÿòãóðóìëàðûíûí Òóíúäþâðöíöí ùàíñûìÿðùÿëÿñèíäÿ éà-ðàíäûüûíû ìöÿé éÿíåäèí âÿ çàìàíîõóíäà ýþñòÿðèí.

36

ñèáÿòëÿðèíè ñèéàñè ìöíàñèáÿòëÿð ÿâÿç åäèðäè. Áå-ëÿëèêëÿ, ýöú ëö òàéôà èòòèôàãëàðû éà ðàíûðäû. Áó,Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ èëê äþâ ëÿò ãóðóìëàðûíûíéàðàíìàñû äåìÿê èäè.

Èëê äþâëÿò ãóðóìëàðû. Ëóëëóáè äþâëÿò ãó ðó -ìó. Å.ÿ. III ìèíèëëèéèí 2-úè éàðûñûíäà Àçÿð áàé- úàíûí úÿíóáóíäà ëóëëó áè, ñó, òóðóêêè òàéôà áèð -ëèéè Ëóë ëóáè äþâëÿò ãó ðó ìóíó éàðàòìûøëàð.Ëóë ëóáè þëêÿñèíäÿ þç òîðïàãëàðûíû èäàðÿ åäÿíõûðäà ùà êèì ëÿð ìþâúóä èäè. Éàçûëû ìÿíáÿëÿðäÿËóëëóáè ùþêì äà ðû Èììàø ãóíó «ïàä øàùëàð ïàä -øà ùû» àä ëàí äûðûðäûëàð. Å.ÿ. ÕÕIII ÿñðäÿ î, õûð äàùà êèì ëÿðè áèð ìÿð êÿçÿ òà áå åòäè âÿ áåëÿëèêëÿ,Ëóë ëóáè äþâ ëÿò ãóðóìó ìåé äàíà ýÿëäè. Ùþêì äàðÀíó áà íèíèí äþâ ðöíäÿ Ëóëëóáè äþâëÿò ãóðóìóäàùà äà ýöú ëÿí äè. Ëóëëóáè äþâëÿò ãóðóìóíóíÿðàçèñè øèìàëäàí Óðìèéà ýþëö, úÿíóáäàí Äèéàëà÷àéûíà ãÿäÿð ÷à òûðäû.

Ëóëëóáè äþâëÿò ãóðóìó áó äþâðäÿ Èêè ÷àé àðà ñû(Ìåñîïîòàìèéà) èëÿ èãòèñàäèÿëàãÿëÿð éàðàò ìûøäû. Ëóëëó-áèëÿð Èêè ÷àé àðàñûíûí Íóçèøÿùÿðè èëÿ ìàë ìö áàäèëÿñèåäèð, ìàë-ãàðàíû òàõûëà äÿ -éè øèð äè ëÿð.

Èêè÷àéàðàñû ìÿäÿíèé éÿ -òèíèí ëóëëóáèëÿðÿ áþ éöê òÿñè -ðè îëìóøäó. Îíëàð Èêè ÷àéàðàñûÿùàëè ñèí äÿí ìè õè éàçû ñèñ òå -ìèíè ìÿíèì ñÿ ìèøäèëÿð. Ëóë -ëóáè àáè äÿñè «Äàø ñöòóí»ýþñòÿðèð êè, Ëóë ëóáè ÿùà ëèñèè÷ÿ ðèñèíäÿ ìèõè éàçûëàðû áè -ëÿí äàøéîíàí óñ òàëàð îë -ìóøäóð.

Ëóëëóáèëÿð Ñÿìà, Áÿðÿêÿò,Ìÿùÿááÿò, Àé, Ýö íÿø òàí-ðûëàðûíà ñèòàéèø åäèðäèëÿð.

Àçÿðáàéúàí òàéôàëàðû

Ëóëëóáè äþâëÿòãó ðó ìó íåúÿ éà-ðàíäû âÿ ìþùêÿì-ëÿíäè? Èçàù åäèí.

Àçÿðáàéúàí òàé -ôàëàðûíûí ìÿñêóí-ëàøäûüû ÿðàçèëÿðèìöÿééÿí åäèí.

37

Å.ÿ. III ìèíèëëèéèí ñîíëàðûíäà Ëóëëóáè äþâ - ëÿò ãóðóìó õûðäà âèëàéÿòëÿðÿ ïàð÷àëàíäû.

Êóòè äþâëÿò ãóðóìó. Óðìèéà ýþëöíöí ãÿðáùèññÿñèíäÿ êóòè òàéôà áèðëèêëÿðè éàøàéûðäûëàð. Îí ëàðå.ÿ. III ìèíèëëèéèí 2-úè éàðûñûíäà Êóòè äþâ ëÿò ãó -ðóìó éàðàòìûøäûëàð. Êóòèëÿð Èêè ÷àé àðà ñûíäàéà øàéàí òöðêìÿíøÿëè øóìåðëÿðëÿ äîñò ëóã ìöíà -ñè áÿòè ñàõëàéûð, àêêàäëûëàðëà ðÿãàáÿò àïàðûð äû ëàð.

Å.ÿ. ÕÕII ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ êóòèëÿð Àêêàääþâ ëÿòèíè ñöãóòà óüðàòäûëàð âÿ àêêàäëûëàðû 100 èëÿéà õûí þç ùàêèìèééÿòëÿðè àëòûíäà ñàõëàäûëàð. Êó-òèëÿð Èêè÷àéàðàñûíäà ìþâúóä îëàí èäàðÿ ñèñòåìèíèäÿéèøìÿäèëÿð. Êóòèëÿðÿ òàáå îëàí ÿðàçèëÿðè øóìåðâÿ àêêàä úàíèøèíëÿðè èäàðÿ åäèðäèëÿð. Áó çàìàíÊóòè äþâëÿò ãó ðó ìóíóí ÿðàçèñè Óð ìèéà ýþëöíäÿíÈðàí êþðôÿçèíÿ ãÿäÿð óçàíûðäû.

Êóòèëÿðèí ùàêè ìèé éÿòè äþâðöíäÿ Ìåñî ïî òà -ìèéàäà øÿ ùÿð ëÿðàðàñû òîã ãóø ìàëàðà ñîí ãî éóë - ìóø äó. Õàðèúè ùö úóì ëà ðûí àðàñû êÿ ñèë ìèø, òè -úàðÿò éîë ëà ðûíäà ÿìèí-àìàí ëûã éàðàí ìûøäû.

Å.ÿ. ÕÕÛÛ ÿñðèí àõûðëàðûíäà Ìåñîïîòàìèéàäàêóòèëÿðèí ùàêèìèééÿòèíÿ ñîí ãîéóëäó. Îíëàð þë -êÿ äÿí ÷ûõàðûëäûëàð. Å.ÿ. III ìèíèëëèéèí ñîíóíäàÊóòè äþâëÿò ãóðóìó ñöãóòà óüðàéûá, õûðäà âèëà -éÿòëÿðÿ ïàð÷àëàíäû.

Ëóëëóáè âÿ Êóòè äþâëÿò ãóðóìëàðû ñöãóòà óü -ðà äûãäàí ñîíðà áó ãóðóìëàðûí òÿðêèáèíÿ äà õèëîëàí ñó âÿ òóðóêêè òàéôàëàðû ìöñòÿãèëëèê ãà çàí -äû ëàð. Ãîíøó Àññóð äþâëÿòè âÿçèééÿòäÿí èñòèôàäÿåäÿ ðÿê òóðóêêèëÿðèí òîð ïàãëàðûíû ÿëÿ êå÷èðìÿêôèê ðèíÿ äöøäö. Òóðóêêèëÿð ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèáþç òîðïàãëàðûíû ãîðóéóá ñàõëàéà áèëäèëÿð. ßêñèíÿ,Àñ ñóðóí íÿçàðÿ òè àëòûíäà îëàí áèð ñûðà âèëàéÿòëÿðèòóòäóëàð âÿ òÿäðèúÿí Áàáèëèñòàí ÿðàçèñèíÿ éàéûë -äûëàð. Å.ÿ. II ìèíèëëèéèí ñîíëàðûíäà Àññóð äþâëÿòèéåíèäÿí Óðìèéà ýþëö ÿòðàôûíà ùöúóìëàð åòäè.Ëà êèí òóðóêêè, ëóëëóáè, ñó âÿ êóòè òàéôàëàðû Àñ - ñó ðà ãàðøû ìöñòÿãèëëèê óüðóíäà ìö áà ðè çÿ àïàð -

Êóòèëÿðèí ãöä ðÿò -ëè äþâëÿò ãóðóìó éà ðàò äûãëàðûíû äÿ-ëèëëÿðëÿ èçàù åäèí.

«Öìóìè òàðèõ»ôÿííèíäÿí þéðÿí-äèêëÿðèíèçÿ ÿñàñÿíÈêè÷àéàðàñûíäà ùÿ -ìèí âàõò ìþâúóäîëàí Øóìåð øÿùÿðäþâëÿòëÿðèíè ñàäà-ëàéûí.

Ñó âÿ òóðóêêèòàé ôàëàðûíûí ãöä -ðÿòëè òàéôàëàð îëäó -üóíó ÿñàñ ëàíäûðûí.

38

äûëàð. Öìóìè äöøìÿíÿ ãàðøû ìö ùà ðè áÿ ëÿð ãÿäèìÀçÿðáàéúàí òàé ôà ëàðûíûí äþâëÿò ùàëûíäà áèðëÿø -ìÿ ñèíè çÿðóðè åäèðäè.

Êóòèëÿð, òóðóêêèëÿð, ñóëàð äà ëóëëóáèëÿð êèìèÀé òàí ðû ñûíà, Ìÿùÿááÿò, Áÿðÿêÿò âÿ Ìÿù ñóë äàð - ëûã èëàùÿëÿðèíÿ ñèòàéèø åäèðäèëÿð.

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Àçÿðáàéúàíûí øèìàë òîðïàãëàðûíäà ùàíñû òàéôàëàð éà-øàìûøëàð?

2. Ëóëëóáè òàéôà áèðëèéèíäÿ «ïàäøàùëàð ïàäøàùû» àíëà-éûøû íÿéè èôàäÿ åäèðäè?

3. Êóòè äþâëÿò ãóðóìóíóí Èêè÷àéàðàñû èëÿ ìöíà ñè áÿò -ëÿðè íåúÿ èäè?

4. Êóòèëÿð âÿ ëóëëóáèëÿðèí äèíè èíàìëàðû ùàããûíäà íÿáèëèðñèíèç?

5. Òóðóêêèëÿðèí Àññóðëà ìöíàñèáÿòèíè òÿñâèð åäèí.6. Êóòè äþâëÿò ãóðóìóíà àèä úÿäâÿëè òàìàìëàéûí.

Àçÿðáàéúàíûí úÿíóáóíäà èëê äþâëÿò ãóðóìëàðû íåúÿôîðìàëàøäû? – ìÿëóìàò òîïëàéûí, ìÿòí ùàçûðëàéûí.

ÒàéôàÉàðàí-äûüû

ìÿêàí

Íÿ âàõòäþâëÿò

ãóðóìóéàðàòäûëàð

Äîñò ëàðûÐÿãèá-

ëÿðè

ßñàðÿò -äÿ ñàõ-ëàäûëàð

Äþâëÿòãó ðó ìóíóíÿðàçèñè ÿùàòÿ

åäèðäè

Ñöãóòåòäè

39

ÞÇÖÍÖ ÉÎÕËÀ

1. Õðîíîëîýèéà íÿ ö÷öí ëàçûìäûð?2. Ùèúðè åðà âÿ éà òÿãâèì äåäèêäÿ íÿ áàøà äöøöðñöíöç?3. Ìèëàäè òÿãâèì íÿäèð?4. Òàðèõÿí Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû ùàíñû ÿðàçèëÿðè ÿùàòÿ åäèðäè?5. Ìÿíèìñÿìÿ òÿñÿððöôàòû äåäèêäÿ íÿ áàøà äöøöðñöíöç?6. Ïàëåîëèò äþâðöíöí õöñóñèééÿòëÿðèíè ìöÿééÿí åäèí. 7. Ìåçîëèò äþâðöíöí Íåîëèò äþâðö èëÿ îõøàð âÿ ôÿðãëè õöñóñèé -

éÿòëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèí.8. Ìåçîëèò äþâðöíäÿ äÿôí íåúÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè?9. Òîâóç ðàéîíóíäà Ýþéòÿïÿ éàøàéûø éåðèíäÿí ÿëäÿ îëóíàí îðàüû

òÿñâèð åäèí.10. ×èé êÿðïèúèí ìþùðÿäÿí ôÿðãèíè èçàù åäèí.11. Íåîëèò âÿ Åíåîëèò äþâðö åâëÿðèíè òÿñâèð åäèí.12. Äÿíè öéöòìÿê ö÷öí íÿäÿí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð? Òÿñâèð åäèí.13. Òîõóúóëóã àëÿòëÿðè íÿäÿí ùàçûðëàíûðäû?14. Ñèçèí ôèêðèíèçúÿ, Åíåîëèò äþâðöíäÿ ùàíñû ñÿáÿáäÿí úÿñÿäèí

öñòöíÿ ãûðìûçû îõðà ñÿïèð âÿ éà ãûðìûçû áîéà ÷ÿêèðäèëÿð?15. Ãîáóñòàí ãàéàöñòö ðÿñìëÿðèíäÿí áèðèíèí ÿñàñûíäà ìÿòí ãóðóí.16. Åíåîëèò äþâðöíäÿ ãàäûíûí ìþâãåéè íåúÿ èäè? Áÿñ áó ýöí àíà-

ëàð, ãàäûíëàð àèëÿäÿ, èúòèìàè ùÿéàòäà íåúÿ ìþâãå òóòóðëàð?17. Òóíú äþâðöíöí áàøëûúà õöñóñèééÿòëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèí. 18. Èáòèäàè ðÿññàìëûüûí èçëÿðè Àçÿðáàéúàíäà èëê äÿôÿ ùàíñû ìÿêàí-

ëàðäà, ùàíñû àáèäÿëÿðäÿ èçëÿíèá?19. Åðêÿí øÿùÿðëÿð ùàíñû ÿðàçèëÿðäÿ ìþâúóä îëìóøäóð. Õÿðèòÿäÿ

ìöÿééÿíëÿøäèðèí.20. Ñîí Òóíú—Èëê Äÿìèð äþâ ðöíöí òèêèëèëÿðèíè òÿñâèð åäèí. Îíëàð

íåúÿ èíøà îëóíóðäó?21. Àíàõàãàíëûüûíûí âÿ àòàõàãàíëûüûíûí õöñóñèééÿòëÿðèíè èçàù åäèí.22. Òóíú äþâðöíÿ àèä ãÿáèð àáèäÿëÿðèíäÿêè ñîñèàë áÿðàáÿðñèçëèéè

òÿñ âèð åäèí.23. Òàéôà èòòèôàãëàðûíûí éàðàíìàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí àìèëëÿðè ñà-

äàëàéûí.

40

9. ÌÀÍÍÀ ÄÞÂËŸßÒÈÍÈÍ ÉÀÐÀÍÌÀÑÛ

ÂŸß ÉÖÊÑߟËÈØÈ

Äþâëÿòèí éàðàíìàñû. Å.ÿ. ÛÛ ìèíèëëèéèí 2-úèéàðûñû — Û ìèíèëëèéèí áàø ëàíüû úûí äà Àçÿðáàéúàíÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí òàéôàëàðûí ùÿéàòûíäà úèääèèðÿëèëÿéèøëÿð áàø âåð ìèøäè. Õöñóñè ëÿ úÿíóá âèëà-éÿòëÿðäÿ éàøàéàí òàéôàëàð ìö ùöì íàèëèééÿòëÿðãàçàíìûøäûëàð. Áó äþâðäÿ àéðû-àéðû òàéôà ëàðûíáèðëÿøìÿñè ïðîñåñè ýöúëÿíèð, òàéôà èò òè ôàãëàðûíûíéàðàíìàñû äàâàì åäèðäè.

Òàéôà áèðëèêëÿðèíèí éàðàíìàñû òÿñÿððöôàòûíèíêèøàôûíà êþìÿê åäèðäè. Òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè ýå -íèø ëÿíèðäè. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñè Èêè÷àéàðàñûíàéà õûí èäè âÿ ÿùàëè Èêè÷àéàðàñûíûí èíêèøàô åòìèøþë êÿ ëÿ ðèíèí ÿùàëèñè èëÿ ÿëàãÿ ñàõëàéûðäû. Å.ÿ. I ìèí - è ë ëè éèí ÿââÿëèíäÿ (å.ÿ.ÛÕ ÿñðäÿ) áóðàäà Ìàííàäþâ ëÿ òèíèí éà ðàí ìàñûíà áó ÿëàãÿëÿð äÿ òÿñèðýþñ òÿð ìèøäè.

Ìàííàíûí òÿáèÿòè âÿ ÿùàëèñè. Ìàííà äàüëûãþëêÿ èäè. Áóðàäà ÷îõëó ÷àéëàð âàð èäè. ×àé âà -äèëÿðè ÷îõ ìÿùñóë äàð îëäóüóí äàí ÿùàëè ùÿ ìèíìÿ êàíëàðäà ñûõ ìÿñ êóíëàø ìûøäû. Ñóâàð ìà ö÷öíùÿìèí ÷àéëàð äàí èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Þëêÿ ÿðàçè -ñèí äÿ ÷îõëó ôàéäàëû ãàçûíòû éàòàã ëàðû (ìèñ, äÿ ìèð,ýöìöø, ãûçûë, ãóðüóøóí âÿ ñ.) âàðäû. Ìàííàíûíçÿí ýèí ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû ìåòàëèøëÿìÿ ñÿíÿòè-íèí éöêñÿê èíêèøàô åòìÿñèíÿ çÿìèí éàðàòìûøäû.

ßùàëè îòóðàã ùÿéàò êå÷èðèðäè. Äöçÿí âÿ äàü -ÿòÿéè ÿðàçèëÿðèíèí ÿùà ëèñè ÿêèí÷èëèêëÿ ìÿøüóëîëóð, àðïà, áóüäà, äàðû âÿ ñ. äÿíëè áèòêèëÿð ÿêèð -äè. Îíëàð òîðïàüû õûøëà øóìëàéûð, òàõûëû äÿìèðîðàãëà áè÷èðäèëÿð. Ìàííàäà òàõûë àíáàð ëàðû âàð -äû. Áó àíáàðëàð äþâëÿòÿ âÿ ùþêìäàðëàðà ìÿõñóñ

Ìàííà àäûíà èëêäÿôÿ å.ÿ. 843-úö èëäÿÀññóð ùþêì äàðûÛÛÛ Ñà ë ìàíàñàðûíìè õè êèòàáÿñèíäÿðàñò ýÿëèíèð. Áó êè -òàáÿäÿ Ìàííà òàé -ôàñûíûí àäû ÷ÿêèëèð.

Ìàííàëûëàðûí òÿ -ñÿððöôàò ùÿéàòûíûòÿñâèð åäèí.

Óðìèéà ýþëö, Èðàíçó, Èçèðòó, càíèøèí, Àññóð, Óðàðòó

AZƏRBAYCANDA ƏN QƏDİM VƏ QƏDİM DÖVLƏTLƏR

41

èäè. Ãóðàãëûã, éàõóä àúëûã âàõòû äþâëÿò àíáàð -ëàðûíäàí ÿùàëèéÿ òàõûë ïàéëàíûðäû.

Þëêÿäÿ áàü÷û ëûã âÿ öçöì÷öëöê èíêèøàô åò ìèø -äè. Öçöì äÿí øÿðàá äà ùàçûðëàéûðäûëàð.

Ìàííàëûëàðûí ùÿéàòûíäà ìàëäàðëûã ìöùöìéåð òóòóðäó. Éàé àéëàðûíäà ìàë-ãàðàíû, ãîéóí-ãóçóíó éàéëàüà àïàðûðäûëàð.

Ìàííàäà àò÷ûëûã äà èíêèøàô åòìèøäè. ÞëêÿíèíÑóáè âèëàéÿòè þç àòëàðû èëÿ ìÿøùóð èäè. Ùÿðáèèøäÿ, ñöâàðè äÿñòÿëÿðèí éàðàíìàñûíäà àò÷ûëûãìöùöì ðîë îéíàéûðäû. Òÿñÿð ðöôàòäà äÿâÿäÿí äÿèñòèôàäÿ åäèðäèëÿð.

Ìàííàíûí èäàðÿ îëóíìàñû. Ìàííà äþâëÿòèÓðìèéà ýþëö ÿòðà ôûí äà éàðàíìûøäû. Ìàííàíûíïàéòàõòû Èçèðòó øÿùÿðè èäè.

Ìàííà ÿðàçèñèíäÿ ìöñ òÿãèë ñèéàñÿò éåðèäÿí÷îõëó âèëàéÿòëÿð âàð èäè. Ìàí íàíûí ÿñàñ ùèññÿ ñè íèòÿøêèë åäÿí Çàìóà âèëàéÿòè ëóëëóáèëÿðèí âÿòÿíè èäè.

Ìàííàíûí ìö -äàôèÿ ãàáèëèééÿòèíèçÿèôëÿäÿí ñÿáÿáëÿðèìöÿééÿíëÿøäèðèí.

Õÿðèòÿäÿ Ìàí -íà âèëàéÿòëÿðèíèíùàíñû ÿðàçèëÿðè ÿùà -òÿ åòäèéèíè ìöÿé -éÿíëÿøäèðèí.

Ìàííàíûí âèëàéÿòëÿðè

— ãàëà øÿùÿð— ïàéòàõò øÿùÿð

— øÿùÿðëÿð

42

Àé ðû-àéðû ìöñòÿãèë âèëàéÿòëÿðäÿíèáàðÿò îë ìà ñû Ìàííàíûí ìöäàôèÿ ãàáè-ëèééÿòèíè çÿèô ëÿ äèð äè. Õàðèúè ùö úóì ëàðûíãàð øûñûíû àëìàã îëìóð äó. Ìàííàíûíáèð ñûðà âèëàéÿòëÿðè ãîíøó Àññóð âÿÓðàðòó äþâëÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóí-ìóøäó.

Ùþêìäàð Èðàíçó (Éàíçó) (å.ÿ. 740—719-úó èëëÿð) Ìàí íà âèëàéÿòëÿðèíè òàáååòäè. Âèëàéÿòÿ úàíèøèí ëÿð* òÿéèí åäèëäè.Èðàí çóíóí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Ìàí -íà ãöä ðÿòëè ìÿðêÿçëÿøìèø äþâëÿòÿ ÷åâ -ðèëäè. Áó äþâðäÿ Ìàí íà íûí ÿðàçèñèøè ìàëäà Àðàç ÷à éûíà ÷àòûðäû.

Èðàíçó Àññóð äþâëÿòèíèí Óðàðòóéà ãàðøûóüóð ëó ìöùà ðèáÿ ëÿ ðèí äÿí áàúàðûãëà èñòèôàäÿåäÿ ðÿê Óðàð òó íóí èø üàë åòäèéè Ìàí íà òîð ïàã -ëà ðû íû ýåðè àëäû. Ëàêèí Óðàðòóíóí ùö úóìëàðûàðà âåðìèðäè. Áó ùöúóìëàðà ãàð øû äàéàíìàãö÷öí Ìàííàéà ìöò òÿôèã ëà çûì èäè. Èðàíçó èëÿÀññóð ùþêìäàðû ìöòòÿôèã îëäóëàð. Ìàííà Óðàð -òó òÿúàâöçöíäÿí ãóðòóëìàã ö÷öí Àññóðà èëëèêõÿðàú þäÿìÿéè þç þù äÿñèíÿ ýþòöðäö.

Èðàíçóíóí óüóðëó õàðèúè ñèéàñÿòè Ìàííàäþâëÿòèíè Óðàðòó èø üàë ëàðûíäàí õèëàñ åòäè âÿ þë -êÿíèí áèðëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí øÿðàèò éàðàòäû. ËàêèíÈðàí çóíóí ìÿð êÿç ëÿø äèðìÿ ñèéàñÿòè áÿçè éåðëèúàíèøèíëÿðèí õî øóíà ýÿë ìèð äè. ×öíêè îíëàðûíàðàñûíäà Óðàðòó òÿ ðÿôäàðëàðû äà âàð èäè. Îíëàðâè ëàéÿòëÿðèí âàùèä äþâëÿòäÿ áèð ëÿøìÿñèíÿ ìàíåîëóð, þëêÿíèí ïàð ÷àëàíìàñûíà, òîð ïàã ëà ðûíûíãîí øó äþâëÿòëÿð òÿ ðÿ ôèíäÿí èøüàëûíà øÿðàèò éàðà -äûð äûëàð.

*Canişin – padşah adından idarə edən şəxs, vilayət hakimi

Ìÿðêÿçëÿøìèø äþâ -ëÿòÿ õàñ õöñóñèé éÿò -ëÿðè ìöÿééÿíëÿøäè-ðèí.

Èðàíçó Ìàííà -íû ãöäðÿòëè äþâëÿòÿíåúÿ ÷åâèðäè? Èçàùåäèí.

Èðàíçó

43

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Ìàííà äþâëÿòè íÿ âàõò âÿ ùàðàäà éàðàíìûøäû?

2. Ìàííà òîðïàãëàðû ùàíñû ãîíøó äþâëÿòëÿðèí èøüàë÷ûëûã ñè-éàñÿòèíÿ ìÿðóç ãàëìûøäû?

3. Ìàííà íÿ âàõò ýöúëö äþâëÿòÿ ÷åâðèëäè?

4. Ìàííà èëÿ Àññóð àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿðè òÿñâèð åäèí.

5. Ìàííàäà áÿçè éåðëè úàíèøèíëÿð Èðàíçóíóí ùàêèìèé éÿ -òèíè íÿ ö÷öí èñòÿìèðäèëÿð?

6. Õÿðèòÿéÿ ÿñàñÿí ñõåìè òàìàìëàéûí:

«Èðàíçó ãöäðÿòëè Ìàííà ùþêìäàðûäûð» — ìÿëóìàòòîï ëàéûí, åññå éàçûí.

Ìàííà âèëàéÿòëÿðè

44

10. ÌÀÍÍÀÍÛÍ ÕÀÐÈÚÈ ÑÈÉÀÑßÒÈ

Ìàííà—Óðàðòó ìöíàñèáÿòëÿðè. Óðàð -òó ùþêì äàðû Ìàííà âèëàéÿòëÿð èíäÿí áè-ðèíèí úà íè øè íè èëÿ ÿëáèð îëóá Ìàí íà íûíèêè øÿùÿ ðèíäÿ Èðàíçóéà ãàðøû öñ éàí òÿø-êèë åòäè. Èðàíçóíóí ìöòòÿôèãè ÛÛ Ñàð-ãîí îíóí êþ ìÿ éèíÿ ýÿëäè âÿ öñéàí éà -òû ðûëäû.

Èðàíçóíóí âÿôàòûíäàí ñîíðà ùàêè -ìèé éÿòÿ îüëó Àçà ýÿëäè. Àçàíûí ùà êè -ìèé éÿòè äþâ ðöíäÿ Ìàííàäà äàõèëè÷ÿ êèø ìÿëÿð éåíèäÿí ýöúëÿí äè. Àçà ñóè-ãÿñä íÿòèúÿñèíäÿ þëäöðöëäö. Å.ÿ 716-úûèëäÿ ùþêìäàð òàõòûíà Àçàíûí ãàðäàøûÓëëó ñóíó ÷ûõäû. Ìèõè éàçû ëàðäàí ìÿ ëóìîëóð êè, Óëëóñóíóíóí ùàêèìèé éÿòÿ ýÿë -ìÿ ñèíÿ Óðàðòó ùþêì äàðû êþìÿê åò -ìèøäè. Óëëóñóíóíóí Óðàðòó èëÿ éàõûí -ëàø ìà ñû Àññóð ùþêìäàðû ÛÛ Ñàð ãîíó ãÿ -çÿá ëÿíäèðäè. Î, Ìàí íàéà ãîøóí éå ðèòäè.Óë ëóñóíóíóí àðõàëàíäûüû Óðàð òó ùþêì - äàðû îíóí êþìÿéèíÿ ýÿëìÿ äè. Ìåéäàí äàòÿê ãàëäûüûíû ýþðÿí Óëëóñó íó ÛÛ Ñàð ãî -íóí ãÿçÿáèíäÿí ãîðõóá äàüëà ðà ÷ÿêèëäè.Ìàí íà íûí ïàé òàõòû Èçèð òó âÿ áèð íå÷ÿøÿùÿðè àññóðëàð òÿðÿôèíäÿí òó òóëóá éàí -äûðûëäû. ÛÛ Ñàðãîíóí «Òÿíòÿíÿëè êèòàáÿ»àäëàíàí êèòàáÿñèíäÿ ìÿëóìàò âåðèëèð êè,«ìàííàëû Óëëóñóíó Àññóð ùþêì äà ðû íûíýþðäöéö èøëÿðäÿí ÿë÷àòìàç äàü ëàð äàõÿáÿð òóòóíúà ãóø êèìè ó÷óá îíóí éà-íûíà ýÿëäè âÿ áàüûøëàíìàñûíû õàùèø åòäè.Ùþêìäàð îíóí ýöíàùëàðûíäàí êå÷äè,úèíàéÿòëÿðèíè óíóòäó, ìÿðùÿìÿò ýþñòÿ-

Ìàííà—Óðàðòó ìö íàñè áÿò - ëÿðèíè èçàù åäèí.

Àçà, Óëëóñóíó, Û Ðóñà, ÛÛ Ñàðãîí

Àçà

Óëëóñóíó

45

ðèá îíó ùþêìäàð òàõòûíà ÿéëÿøäèðäè. Äöøìÿí-ëÿðèíäÿí ýåðè àëäûüû 22 ãàëàíû âÿ 2 øÿùÿðè îíàâåðäè âÿ îíóí çöëì ýþðÿí þëêÿñèíè áÿðïà åòäè».

Óëëóñóíó èëÿ äàíûøûãëàðûíäà ÛÛ Ñàðãîí Ìàí -íà ùþêìäàðûíà ñþç âåðäè êè, Ìàííàíûí òîð ïàã -ëàðû íû àëûá îíà ãàéòàðìàã ö÷öí Óðàðòó öçÿðèíÿéöðöø åäÿúÿêäèð. Áó ùàäèñÿäÿí ñîíðà Ìàí íàùþêì äàðû Óëëóñóíó Àññóðà ñÿäàãÿòèíè áèð äàùàïîç ìàäû.

Ìàííà—Àññóð ìöíàñèáÿòëÿðè.Óðàð òó ùþêì äàðû Û Ðóñà Ìàííàòîðïàãëàðû íû èøüàë åò ìÿê ôèê ðèí äÿíÿë ÷ÿêìèðäè. Ìàí íà úà íè øèíëÿðèíäÿíèêèñè îíóí ôèòíÿ ñè íÿ óéäó âÿ Óëëó -ñó íó íóí ùà êè ìèééÿòèíÿ ãàðøû ÷ûõäû.Àññóð ùþêì äàðû âåðäèéè ñþçÿ ñà äèããàëàðàã áþ éöê áèð ãöâ âÿ èëÿ îíëàðûíöçÿðèíÿ éöðöø åòäè. Î, äþ éöøäÿ ãà -ëèá ýÿë äè âÿ Óðàð òóíóí èøüàë åòäèéèÌàí íà òîð ïàã ëàðûíû ýåðè ãàé òàðäû.Ëà êèí Ìàí íàäà äà õèëè ÷ÿ êèø ìÿëÿðñÿí ýèìÿäè.

Å.ÿ. 714-úö èëäÿ ÛÛ Ñàðãîí éåíÿÌàí íàéà éö ðöø åòäè. Áó éöðöø ëÿð äÿîíóí áèð íå÷ÿ ìÿã ñÿäè âàð èäè: Ìàí - íàíû Óðàð òó òÿ úà âö çöí äÿí ãî ðó ìàã; Ìàí íà äàÀññó ð äþâ ëÿ ò è íèí ìþâ ãå éèíè ìþù êÿì ëÿí äèð -ìÿê; Ìàí íà äàí Àññóð õÿ çè íÿñè íÿ õÿ ðàú ýþí äÿ -ðèë ìÿ ñèíè òÿ ìèí åò ìÿê.

Óëëó ñóíó Àññóð ùþêìäàðûíû òÿì òÿðàãëà ãàð -øû ëàäû, îíà ùÿ äèé éÿëÿð âå ðèá îð äó ñó íó ÿð çàãëàòÿìèí åòäè âÿ Óðàðòó òÿ úà âö çöíÿ ñîí ãîéìàãö÷öí êþìÿê èñòÿäè.

Àññóð âÿ Óðàðòó ãöâ âÿëÿðè àðà ñûí äà ãàí ëûäþéöø îëäó. Áó äþéöøäÿ Óðàðòó ùþêìäàðû âÿîíà êþìÿê åäÿí éåðëè úà íèøèíëÿð ìÿüëóá îë äó -ëàð. Ìàí íà âèëà éÿò ëÿðè Óðàð òóíóí òàáå ëè éèíäÿíàçàä îëäó. Àññóð ùþêìäàðû Ìàííà òîðïàãëàðûíû

Àññóð ùþêìäàðûII Ñàðãîí

Å.ÿ. 714-úö èëäÿÛÛ Ñàðãîíóí Ìàí -íàéà éöðöøöíöíñÿáÿáèíè èçàù åäèí.

ÛÛ Ñàðãîí Ìàí íà -íû Óðàðòó ùö úóì - ëà ðûí äàí íÿ ö÷öíãî ðóäó? Èçàù åäèí.

46

àçàä åòìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìÿäè. Î, éöðöøöíö äà-âàì åòäèðÿðÿê Óðàðòó ÿðà çèñèíÿ äàõèë îëäó.Óðàðòóíóí áèð ÷îõ âèëà éÿòëÿðèíè ÿëÿ êå ÷èðèáòàëàí åòäè. Û Ðó ñà ìö ãà âè ìÿò ýþñ òÿðÿ áèë ìÿäèâÿ àúèç ãàëûá þçö íö þë äöð äö. Áóíäàí ñîíðàÓðàð òó ÷îõ çÿèô ëÿäè âÿ áèð äàùà Ìàí íà íûíäàõèëè èø ëÿ ðèíÿ ãàðûøà áèë ìÿäè.

ÌÀÍÍÀ (Å.ß. I ÌÈÍÈËËÈÊÄß) Âß ÃÎÍØÓ ÄÞÂËßÒËßÐ

Ìàííàíûí ñèéà ñèùÿ éà òûíäà ðîëó îëàíøÿõ ñèééÿòëÿð ùàã ãûí -äà ìÿòí òÿð òèá åäèí.

Èçèðòó – ïàéòàõò øÿùÿð

Óðàðòó ùöúóìëàðû

Àññóð éöðöøëÿðè

47

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Óðàðòó Ìàííà òîðïàãëàðûíû ÿëÿ êå÷èðìÿê ö÷öí

ùàíñû ñèéàñÿòÿ ÿë àòûðäû? Èçàù åäèí.

2. Óëëóñóíóíóí ùàêèìèééÿòäÿ îëìàñû ùàíñû äþâëÿò

ö÷öí ñÿðôÿëè èäè?

3. Óëëóñóíó òàõòà ÷ûõàíäàí ñîíðà ÛÛ Ñàðãîí íÿ ö÷öí

Ìàííàéà ãîøóí éåðèòäè?

4. Úÿäâÿëè òàìàìëàéûí:

5. Óëëóñóíó âÿ ÛÛ Ñàðãîíóí ìöíàñèáÿòëÿðèíè ðîëëó

îéóíëà òÿñâèð åäèí.

6. Óðàðòóíóí Ìàííàéà òÿúàâöçöíÿ íåúÿ ñîí ãîéóëäó?

ÛÛ Ñàðãîíóí Ìàííàéà éöðöøëÿðèíè ðîëëó îéóíëà òÿñâèðåäèí.

ÛÛ Ñàðãîíóí Ìàííà èëÿ áàüëû ìÿãñÿäè

48

11. ÌÀÍÍÀÍÛÍ ÑÖÃÓÒÓ

Ñàê äþéöø÷öñö

Ìàííà—Àññóðìö íàñèáÿòëÿðèíèíïî çóëìàñûíûí ñÿ-áÿáèíè ñþéëÿéèí.

Êèììåð, èñêèò, ñàê òàéôàëàðû âÿ Ìàííà.Ìàí íà ùþêìäàðëàðû óçóí èëëÿð Àññóð äþâëÿòè èëÿìöò òÿôèã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ îëäóëàð. Áóíóíëà äàþë êÿíè èøüàë ÷û ùöúóìëàðäàí ãîðóéàðàã ÿðàçèáö òþâëöéöíö ñàõëàäûëàð.

Å.ÿ. ÂÛÛ ÿñ ðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðà - çè ëÿ ðè íäÿ òöðêìÿíøÿëè êèììåð—èñêèò—ñàê òàé-ôàëàðû ìÿñêÿí ñàëäû. Áó òàé ôàëàð Ãàðà äÿíèçñàùèëëÿ ðèíäÿí âÿ Êðûì éà ðûì àäà ñûíäàí ýÿë -ìèøäèëÿð. Îíëàð Óðàðòó èëÿ Ìàí íà äþâëÿòè àðà-ñûíäà éåðëÿøÿðÿê å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðèí îðòàëà ðûí äà Èñêèòïàäøàùëûüûíû éàðàòäûëàð. Áó ïàä øàùëûüûí ÿíýþðêÿìëè ùþêìäàðû Òóãäàììå îëìóøäóð.

Èñêèò ïàäøàùëûüû Ìàííà äþâëÿòè èëÿ èò òè ôàãéàðàòäû. Ìàííàíûí Èñêèò ïàäøàùëûüû èëÿ éàõûí-ëàøìàñû Àññóð ùþêìäàðûíûí õîøóíà ýÿëìÿäè âÿÌàííàíûí Àññóð äþâ ëÿòè èëÿ ìöíàñèáÿòëÿðè ïî-çóëäó.

Ìàííà äþâëÿòè Àùøåðè âÿ Óàëëèíèí ùàêèìèé -éÿòè äþâðöíäÿ. Ìàííàäà Àññóð äþâëÿòèíÿ ãàðøûîëàí ãöââÿëÿð áèðëÿøèá ÿðàçèéÿ éåíè ýÿëìèøòàé ôàëàðëà àñûëûëûãäàí õèëàñ îëìàüà ÷àëûøûðäûëàð.Ìàí íà ùþêì äàðû Àùøåðè (å.ÿ. 675—650-úè èë ëÿð)Àñ ñóð èëÿ èò òè ôàãû ïî çäó. Áó ñÿáÿáäÿí å.ÿ. 650-úèèëäÿ Àññóðëà Ìàííà àðàñûíäà äþéöø áàø âåð äè.Ìàí íà îð äó ñó ìÿü ëóá îëäó. Àññóð ùþêì äàðûÌàí íà íûí áèð ñûðà øÿùÿð âÿ ãà ëà ñûíû, åëÿúÿ äÿïàéòàõò Èçèðòóíó òó òóá äàüûò äû. ßùà ëè íè, ìàë-ãàðàíû âÿ àò èëõûëàðûíû ãÿíèìÿò êèìè àïàðäû.

Àññóð èëÿ èòòèôàãûí òÿðÿôäàðëàðû Àù øåðèíèíñèéàñÿòèíäÿí íàðàçû ãàë äûëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ îí -ëàð Àùøåðèéÿ ãàðøû öñéàí òÿøêèë åòäèëÿð. Öñéàí

Àùøåðèíèí Àñ ñóðäþâëÿòè èëÿ èòòèôàãûïîçìàñûíûí ìÿíôèíÿòèúÿëÿðèíè èçàùåäèí.

Èñêèò ïàäøàùëûüû, Òóãäàììå, Àùøåðè, Óàëëè

49

Àññóðëàðûí Ìàííà ãàëàëàðûíäàí áèðèíÿ ùöúóìó(ãÿäèì òÿñâèð)

«Öìóìè òàðèõ»ôÿííèíäÿí õàòûðëà-éûí: Àññóð äþâëÿòè-íèí àãèáÿòè íåúÿîëäó?

çà ìàíû Àùøåðè þëäö ðöëäö. Ùàêè ìèé éÿòÿ Àù øå -ðèíèí îüëó Óàëëè ýÿëäè. Î, Àññóð äþâëÿòè èëÿ èò -òè ôàãû áÿð ïà åòäè. Áàáèë âÿ Ìèäèéàéà ãàðøû ìö -áàðèçÿäÿ Ìàííà ìöòòÿôèã êèìè Àññóðà êþìÿêåòäè. Áåëÿëèêëÿ, Ìàííà èëÿ Àññóð ìö íà ñèáÿòëÿðèéåíèäÿí éàõøûëàøäû.

Å.ÿ. 590-úû èëäÿ Ìàí íà äþâëÿòèíèí ÿðàçèñèãîíøóëóãäà éàðàíìûø ýöúëö Ìèäèéà äþâ ëÿòè òÿ -ðÿôèí äÿí èøüàë åäèë äè. Èëê âàõòëàð Ìàííà Ìèäè-éàíûí «êè÷èê ìöòòÿôèãè» êèìè ÷ûõûø åäèðäè. Ëà êèíàçàúûã ñîíðà Ìèäèéà Ìàííà òîðïàãëàðûíûí òàìùàêèìè îëäó. Áóíóíëà äà Ìàí íàíûí ìöñ òÿ ãèëäþâëÿò÷è ëè éè ñî íà ÷àò äû.

Ìàííàíûí ìöòòÿôèãè îëàí Èñêèò ïàäøàùëûüû äàÌèäèéà äþâëÿòè èëÿ ðÿãàáÿò àïàðà áèëìÿéèá îíóíùàêèìèééÿòè àëòûíà äöøäö.

«Öìóìè òàðèõ»ôÿííèíäÿí õàòûðëà-éûí: Ìèäèéà äþâ-ëÿòè íÿ âàõò éà ðàí-ìûøäû?

Ìàííàíûí àäû ñî -íóíúó äÿôÿ Áèáëè-éàäà ïåéüÿìáÿðëÿð-äÿí áèðè òÿðÿôèíäÿí÷ÿêèëèð.

50

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Ìàííà ùþêìäàðû þëêÿíè éàäåëëè áàñãûíëàðûíäàí ãîðó -ìàã ö÷öí íåúÿ õàðèúè ñèéàñÿò éåðèäèðäè?

2. Êèììåð—èñêèò—ñàê òàéôàëàðû Ìàííà ÿðàçèñèíÿ ùàðà-äàí ýÿëìèøäèëÿð?

3. Êèììåð—èñêèò—ñàê òàéôàëàðûíûí Ìàííà ÿðàçèñèíäÿìÿñêÿí ñàë ìàñû ñèéàñè âÿçèééÿòÿ íåúÿ òÿñèð åòäè?

4. Àññóð äþâëÿòè Ìàííà èëÿ èòòèôàãûí ïîçóëìàñûíà íåúÿìöíàñèáÿò ýþñòÿðäè? Èçàù åäèí.

5. Ìàííà äþâëÿòè þç ìöñòÿãèëëèéèíè íÿ âàõòà ãÿäÿð ãîðó -éóá ñàõëàéà áèëìèøäèð?

6. Úÿäâÿëè äÿôòÿðèíèçÿ ÷ÿêèí âÿ òàìàìëàéûí.

7. Ìàííà ùþêìäàðëàðûíû ñàäàëàéûí:

«Ìÿðêÿçëÿøìèø Ìàííà äþâëÿòè ñöãóò åòäè» àäëû êè-÷èêùÿúìëè ùåêàéÿ ãóðóí.

Ìàííà

ЙарандыПайтахтшящяри

Мцттяфиги Дцшмянляри ИдаряетмяИнзибати гу-

рулушуСцгут етди

ÙÞÊÌÄÀÐËÀÐ

51

Ñÿíÿòêàðëûã. Å.ÿ. ÛÕ—ÂÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ Ìàííàÿðàçèñèíäÿ çÿíýèí äÿ ìèð ôèëèçè âÿ ãèéìÿòëè äàøéàòàãëàðû îëäóüóíà ýþðÿ áóðàäà ìåòàëèøëÿìÿ âÿçÿðýÿðëèê èøèíäÿ áþéöê óüóðëàð ãàçàíûëìûøäû.Èçèðòó, Óðàø, Óøêàéà, Ñèðäàêêà, Çèâèéÿ, Ùÿ-ñÿíëè âÿ áàøãà øÿùÿðëÿðäÿ ñÿíÿòêàð åìàëàòõàíà-ëàðû âàð èäè. Ïåøÿêàð óñòàëàð äÿìèð, ìèñ, òóíú,ãûçûë, ýöìöøäÿí áÿçÿê ÿøéà ëàðû, ãàá-ãàúàã,ñèëàùëàð ùàçûðëàéûðäûëàð.

Ìåòàëèøëÿìÿ èëÿ ìÿøüóë îëàí óñòàëàð ÿðèäèëìèøìåòàëû ãÿ ëèáëÿðÿ òþêÿ ðÿê îðàã, òîõà, áàëòà, õÿí -úÿð, îõ óú ëàðû, äÿ áèë ãÿ, ãûçûë âÿ ýöìöøäÿí ãûëûíú,ñèíè, ãÿäÿùëÿð, êÿìÿð, áÿçÿê ÿøéàëàðû âÿ ñ. ùàçûð - ëà éûðäûëàð. Ùÿñÿíëè éàøàéûø éåðèíäÿí òàïûëàí ãûçûëúàì ìàííà ëû óñòàëàðûí éöêñÿê ñÿíÿòêàðëûüûíäàíõÿáÿð âåðèð.

Ìàííàëûëàð òîõóúóëóã ñÿíÿòè èëÿ äÿ ìÿøüóëîëìóøëàð. Îíëàð ïàð÷à òîõóìàã ö÷öí ãîéóí éó -íóíäàí âÿ êå÷è ãÿçèëèíäÿí* èñòèôàäÿ åäèð äèëÿð.Òîõó úó ëóãëà éàíàøû, Ìàííàäà áîéàã÷ûëûã ñÿíÿòèäÿ èíêèøàô åòìèøäè.

12. ÌÀÍÍÀÍÛÍ ØßÙßÐËßÐÈ. ÌßÄßÍÈÉÉßÒ

Ùÿñÿíëè éàøàéûøéåðèíèí ãàëûãëàðû

Ìàííàäà ñÿíÿò -êàð ëûüûí èíêèøàôûùàã ãûíäà äàíûøûí.

Ùÿñÿíëè, Çèâèéÿ, Ìàííà ÿñà òèðëÿðè, äèë, éàçû âÿ èíúÿñÿíÿò

* Qəzil – keçi tükü

52

Ìàííàëûëàð ãîíøó þëêÿëÿðëÿ òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèéàðàòìûøäûëàð. Îíëàð èñòåùñàë åòäèêëÿðè ìöõòÿëèôìÿùñóëëàðû ìåòàë, àò âÿ ìàë-ãàðàíû áàøãà âàúèáÿøéà âÿ ÿðçàãëà äÿéèøèðäèëÿð.

Ìåìàðëûã âÿ èíúÿñÿíÿò. Ìàííàëûëàð þç ìÿñ-êÿíëÿðèíè äöøìÿíèí ÿëè ÷àòìàéàí òÿáèè éöêñÿê -ëèê ëÿðäÿ âÿ àñàí ìöäàôèÿ åäèëÿí éåðëÿðäÿ ñà ëûð- äûëàð. Å.ÿ. Û ìèíèëëèéèí ÿââÿëèíÿ éàõûí áó ìÿñ-êÿíëÿð òÿäðèúÿí ìöäàôèÿ äèâàðëàðû èëÿ ÿùàòÿëÿíèðâÿ ÿñë ãàëàëàðà ÷åâðèëèðäè. Å.ÿ. ÛÕ—ÂÛÛÛ ÿñð-ëÿðäÿ Ìàííàäà éàäåëëè ùöúóìëàðûíûí ãàðøûñûíûàëìàã ö÷öí ìöäàôèÿ äè âàð ëàðû îëàí ãàëà-øÿùÿðëÿð ìþâ úóä èäè. Ãàëà-øÿùÿðëÿðèí ùå÷ äÿ ùà-ìûñû éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðè äåéèëäè. Îíëàðûí áÿçèñèéàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíèí éîë ëàðûíû ãîðóéàí ìöäà-ôèÿ ãóðüóëàðû èäè. Äöø ìÿíäÿí ìöäàôèÿ ö÷öí áóãàëà-øÿùÿðëÿðäÿ ìöÿé éÿí ãÿäÿð ãîøóí ñàõëàíû-ëûðäû. Ùöúóì òÿùëöêÿñè îëàíäà ìàë-ãàðà âÿ éà õûíêÿíäëÿðèí ñàêèíëÿðè áóðàäà ìöäàôèÿ îëóíóðäó.

Èçèðòó, Óðàø, Óøêàéà, Ñèðäàêêà, Çèâèéÿ, Ùÿ-ñÿíëè âÿ áàøãà øÿùÿðëÿð ãàëà äèâàðëàðû èëÿ ÿùàòÿîëóíìóøäó. Ùÿñÿíëè ãàëà-øÿ ùÿ ðèí äÿ èêè-ö÷ ìÿð -òÿ áÿëè áèíàëàð, ìÿáÿä òè êèëìèøäè.

Ìàííàäà òÿñ âèðè ñÿíÿò äÿ èíêèøàô åòìèøäè.Ìàííà ñÿíÿòêàðëàðûíûí ùàçûðëàäûüû âÿ äþâðö -ìö çÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷ûõìûø ãûçûë úàì öçÿðèíäÿ ÷îõìàðàãëû òÿñâèðëÿð âàðäûð. Äàü êå ÷èñè âÿ éà úåé ðàíáàøû ôîð ìà ñûíäà ùàçûðëàíìûø ãûçûë âÿ ýö ìöøãÿäÿùëÿð (ðèòîí ëàð) ìàííàëû óñòàëàðûí éöê ñÿêñÿíÿòêàðëûüûíäàí õÿáÿð âåðèð. Ìöõ òÿëèô ÿøéàëàðöçÿ ðèíäÿ àñëàí îâëàéàí ùþêìäàð, ìà ðàë, äàü -ãî ÷ó, äèðèëèê àüàúû ÿò ðà ôûíäà êå÷è âÿ ãàíàäëûþêöç òÿñâèð îëóí ìóø äóð.

Äèí âÿ ÿñàòèðëÿð. Ìàííà ÿùàëèñèíèí åòèãàäëà-ðûíäà äèðèëèê àüàúûíà ñèòàéèø áþéöê éåð òóòóðäó.Ñÿíÿòêàðëàðûí ùàçûðëàäûãëàðû áèð ÷îõ ìåòàë âÿñöìöê ÿøéàëàðäà, ìþùöðëÿðäÿ äèðèëèê àüàúû âÿ

Ñàõñû ãàá

Ìàííàäà ñÿíÿò-êàðëûüûí èíêèøàôûíûèãòèñà äè èíêèøàôëàÿëàãÿ ëÿíäèðèí.

Ìàííàäà ìåìàð -ëûüûí èíêèøàô ñÿâèé -éÿ ñèíè èçàù åäèí.

53

éàíëàðûíäà àéàã öñòÿ äóðìóø âÿ éàõóä äèç÷þêìöø ùåéâàíëàð òÿñâèð îëóíóð. Äèðèëèê àüàúûòÿáèÿòèí þëìÿñè âÿ äèðèëìÿñè èäåéàñûíû, ãÿäèìÿùàëèíèí àõèðÿòÿ èíàìûíû òÿúÿññöì åòäèðèðäè.

Ìàí íà ëûëàð ìöõ òÿëèô òàí ðû ëàðà ñèòàéèø åäèð - äèëÿð. Èáàäÿò ö÷öí õöñóñè áè íà ëàð — ìÿáÿäëÿðòè êèð , îðà òàí ðû ëàðûí ùåé êÿë ëÿðèíè ãîéóð äóëàð.Ñÿíÿòêàðëàð ìöõ òÿëèô ÿøéàëàð öçÿ ðèí äÿ Ìàí íàÿñà òèðëÿðè èëÿ áàüëû ñÿù íÿëÿð òÿñâèð åäèðäèëÿð. Áå ëÿòÿñâèðëÿðäÿ ãðèôîí*, ãàíàäëû ãî÷, èíñàí ñè ôÿò ëèþêöç, ñôèíêñ* âÿ ñ. ìöùöì éåð òóòóðäó.

Ùÿñÿíëèäÿí òàïûëìûø ãûçûë úàì öçÿ ðèíäÿêèðÿñìëÿð äÿ ìàííàëûëàðûí äèíè ýþ ðöø ëÿðè èëÿ áàü -ëûäûð. Úàìûí éóõàðû ùèñ ñÿ ñèíäÿ äþéöø àðà áàñûöçÿðèíäÿ ö÷ òàíðû — Ýöíÿø, Àé, Êöëÿê-éàüûø

*Ãðèôîí – àñëàí áÿäÿíëè, ãàðòàë ãàíàäëû, àñëàí âÿ éà ãàðòàë áàøëû ÿôñàíÿâè ùåé -âàí

*Ñôèíêñ – àñ ëàí áÿäÿíëè, èíñàí áàøëû ÿôñàíÿâè âàðëûã

Ìàííàëûëàðûí äè -íè òÿñÿââöðëÿðè ùàã -ãûíäà äàíûøûí.

«Äèðèëèê àüàúû» ÿòðà ôûíäà òÿñ -

âèðëÿð(ãûçûë ãàá öçÿðèí äÿêè

òÿñâèð)

Ìàííà ñÿíÿòêàðëàðûíûí äöçÿëòäèéè ÿøéàëàð(ìåòàëèøëÿìÿ ñÿíÿòè)

54

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

òàí ðûëàðû òÿñâèð åäèë ìèøäèð. Ìàí íàëûëàð òàíðûëàðûãàíàäëû òÿñâèð åäèðäèëÿð.Éàçû âÿ äèë. Àçÿð áàéúàíûí úÿ íó áóíäà ÿùàëè ìèõèéàçû èëÿ òàíûø èäè. Ìàííàäà éåðëè éàçû íþ âö äÿîëìóøäóð. Çè âè éÿ äÿí òàïûëìûø ýö ìöø ñè íèöçÿðèíäÿ ùÿêê åäèë ìèø èøàðÿëÿð ùåðîãëèô éàçû íþ - âöíÿ àèä äèð.Ãàéíàãëàðäà Ìàííà èëÿ áàüëû éåð âÿ øÿõñ àäëàðûÀçÿð áàé úàí ÿðàçèñèíäÿ ãÿ äèì òöðê òàé ôà ëàðûíûíéà øàäûüûíû ýþñ òÿ ðèð. Òó ðóê êè àäû òöðê òàéôà àäû -íûí èëêèí ôîðìàñû ùåñàá åäè ëèð. Ìàííà ùþêì äàð -ëà ðû íûí àä ëàðû äà òöðê ñþç ëÿðè èëÿ èçàù îëóíóð. Àçààäû òöðêìÿí øÿ ëè àüà — «áþéöê ãà ð äàø», Óë ëó -ñóíó «ÿí áþ éöê», «ÿí óëó» ìÿ íà ñû íû äàøûéûð.Áó, îíó ýþñòÿðèð êè, Ìàííà ÿùàëèñèíèí ÿñàñ äèëèãÿäèì òöðê äèëè îëìóøäóð.

«Ìàííàíûí òÿñÿððöôàò ùÿéàòû îíóí ìÿäÿíèééÿòèíÿíåúÿ òÿñèð ýþñòÿðìèøäè?» ìþâçóñóíäà åññå éàçûí.

1. Ìàííàäà ñÿíÿòêàðëûüûí èíêèøàôûíà íÿ çÿìèí éàðàòìûøäû?Ìöÿééÿíëÿøäèðèí.

2. Ìàííàëûëàð ñÿíÿòèí ùàíñû ñàùÿëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëìóøëàð?

3. Ìàííàëûëàðûí ãîíøó þëêÿëÿðëÿ òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèíè òÿñâèð åäèí.

4. Ìàííàäà ìåìàðëûã ñÿíÿòè íåúÿ èíêèøàô åòìèøäè?

5. Ìàííà øÿùÿðëÿðèíèí ÿðàçèñèíäÿí òà ïûë ìûø ÿøéàëàðûí öçÿ -ðèíäÿêè òÿñ âèð ëÿð íÿéè ÿêñ åòäèðèð?

6. Ìàííàëûëàðûí éàçûñû âÿ äèëè íÿéè ñöáóò åäèð?

Ìàííàäà èñòè-ôàäÿ îëóíàí éàçûíþâöíö ìöÿééÿíåäèí.

55

ÞÇÖÍÖ ÉÎÕËÀ

1. Ìàííà äþâëÿòèíèí éàðàíìàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí àìèëëÿðè øÿðù åäèí.

2. Ìàííà äþâëÿòè íåúÿ èäàðÿ îëóíóðäó?

3. Èðàíçóíóí äþâðöíäÿ Ìàííàíûí ãöäðÿòëè äþâëÿòÿ ÷åâðèëìÿñèíè ôàêò -

ëàðëà øÿðù åäèí.

4. Ìÿðêÿçëÿøäèðìÿ ñèéàñÿòèíèí þëêÿíèí ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ òÿñèðèíè

èçàù åäèí.

5. Èðàíçóíóí ìÿðêÿçëÿøäèðìÿ ñèéàñÿòè íèéÿ áÿçè úàíèøèíëÿðèí õî-

øóíà ýÿëìèðäè?

6. Ìàííàíû ìöäàôèÿ åòìÿêäÿ Àññóð ùþêìäàðëàðûíûí ìàðàüû íÿ èäè?

7. Ìàííà, Àññóð âÿ Óðàðòó ÿðàçèëÿðèíè õÿðèòÿäÿ ýþñòÿðèí.

8. Èñêèò ïàäøàùëûüû íÿ çàìàí âÿ ùàíñû ÿðàçèäÿ éàðàíìûøäû?

9. Èñêèò ïàäøàùëûüûíûí éàðàíìàñû áþëýÿäÿêè ñèéàñè âÿçèééÿòè íåúÿ

äÿéèøäè?

10. Ìàííàäà àò÷ûëûüûí èíêèøàôû ùàããûíäà äàíûøûí.

11. Ìàííàíû Àññóðà éàõûíëàøäûðàí ñÿáÿáëÿðè èçàù åäèí.

12. Ìàííà Óðàðòó ùöúóìëàðûíäàí íåúÿ õèëàñ îëäó?

13. Ìàííà ùþêìäàðû Àùøåðè íÿ ö÷öí Àññóð äþâëÿòè èëÿ ìöíàñèáÿò-

ëÿðè ïîçäó?

14. Çàìàí îõó öçÿðèíäÿ Ìàííà äþâëÿòèíèí ìþâúóä îëäóüó ìöä -

äÿòè ùåñàáëàéûí.

15. Ìàííà ùàíñû äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí âÿ íåúÿ ñöãóòà óüðàäûëäû? Èçàù

åäèí.

16. Ìàííàíûí ìöñòÿãèë äþâëÿò÷èëèéèíèí ÿùÿìèééÿòèíè èçàù åäèí.

17. Ìàííàäà ìåòàëèøëÿìÿ ñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíà ùàíñû àìèëëÿð

çÿìèí éàðàòìûøäû?

18. Ùÿñÿíëèäÿ òàïûëìûø ãûçûë úàì öçÿðèíäÿêè òÿñâèðëÿð íÿéè ñöáóò

åäèð?

19. Ìàííàëûëàð ùàíñû éàçû íþâëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìèøëÿð?

20. Ìàííàëûëàðûí äèíè ýþðöøëÿðèíè øÿðù åäèí.

21. Ìàííàëûëàðûí äèëèíèí òöðê äèëè îëäóüóíó ùàíñû ôàêòëàð ñöáóò

åäèð?

56

*İmperiya – àéðû-àéðû þëêÿëÿðèí èøüàëû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí, ÷îõ ýåíèø ÿðàçèéÿìàëèê äþâëÿò

Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû Ìèäèéà èìïåðèéàñû-íûí òÿðêèáèíäÿ. Å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ ÌèäèéàÞí Àñèéàíûí ãöäðÿòëè äþâëÿòèíÿ ÷åâðèëäè. Ìàííàÿðàçèëÿðèíèí èìïåðèéàéà ãàòûëìàñû Ìèäèéà äþâ-ëÿòèíèí èãòèñàäèééàòûíäà éöêñÿëèø éàðàòäû. Èíêè-øàô åòìèø êÿíä òÿñÿððöôàòûíà, ñÿíÿòêàðëûüà âÿøÿùÿð ùÿéàòûíà ìàëèê îëàí Ìàííà Ìèäèéà ÿéà -ëÿò ëÿðè àðàñûíäà ÿí éöêñÿê èíêèøàô ñÿâèé éÿñèíÿ÷àòìûø þëêÿ èäè. Îíà ýþðÿ äÿ Ìàííà áó èìïåðè-éàíûí èãòèñàäè-ìÿäÿíè ìÿðêÿçèíÿ ÷åâðèë äè. Ìàí-íàíûí ÿùàëèñè Ìèäèéà òàéôàëàðû èëÿ éàõûí ëàøàðàãÌèäèéà äèëèíèí ëÿùúÿëÿðèíè ãÿáóë åòäè. Ìàííàíûíþçö èñÿ «Êè÷èê Ìèäèéà» àäëàíìàüà áàøëàäû.

Ìÿíáÿëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí øèìàë òîðïàãëàðûíûíÌèäèéàéà òàáå îëìàñû ùàããûíäà ùå÷ áèð ìÿ ëó ìàòéîõäóð. Áó, Àçÿðáàéúàíûí øèìàë òîðïàãëàðûíäàéàøàéàí ÿùàëèíèí ñèéàñè ìöñòÿãèëëèéèíè ñàõëà -äûüûíû ýþñòÿðèð. Áóíóíëà áåëÿ, áóðàäà éàøàéàíòàé ôàëàð, øöáùÿñèç êè, ãîíøóëóãäà éåðëÿøìèøýöú ëö Ìèäèéà äþâëÿòè èëÿ èãòèñàäè âÿ ìÿäÿíè ÿëà-ãÿëÿð ñàõ ëàìûøëàð.

Èøüàë÷û ìöùàðèáÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûøãöäðÿòëè Ìèäèéà äþâëÿòèíèí ñèéàñè, èãòèñàäè ÿñàñûìþùêÿì äåéèëäè. Ùåðåäîò éàçûðäû êè, «ìèäèéàëû ëàðîíëàðà éàõûíëûãäà îëàí õàëãëàð öçÿðèíäÿ, áó õàëã -ëàð þç ãîíøóëàðû öçÿðèíäÿ, ãîíøóëàð èñÿ îíëàðëàùÿìñÿðùÿä îëàí õàëã öçÿðèíäÿ àüàëûã åäèð äè».

Å.ÿ. 550-úè èëäÿ ßùÿìÿíèëÿð íÿñëèíäÿí îëàíÛÛ Êèð Ìèäèéà äþâëÿòèíÿ ìÿõñóñ òîðïàãëàðû ÿëÿ

13. ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÌÈÄÈÉÀ Âߟ ßÙŸßÌŸßÍÈËßÐÈÌÏÅÐÈÉÀÑÛ* ÄÞÂÐÖÍÄß

«Êè÷èê Ìèäèéà», Ãàóìàòà, ñàò ðàï, Ìà êåäîíèéàëû Èñêÿíäÿð,Àòðîïàò

«Öìóìè òàðèõ»ôÿííèíäÿí Ìèäèéàäþâëÿòèíèí íåúÿ éà -ðàíäûüûíû õàòûðëà-éûí.

Ìèäèéà äþâëÿòèòÿ ðÿôèíäÿí èøüàëåäèëäèêäÿí ñîíðàÌàííà ÿùàëèñèíèíâÿçèééÿòèíè ìöÿé -éÿí åäèí.

Áó äþâðäÿ Àçÿð -áàé úàíûí øèìàë òîð - ïàãëàðûíäàêû âÿ çèé- éÿòè ìöÿééÿí åäèí.

57

êå÷èðèá ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíèí ÿñàñûíû ãîéäó.Áó íóíëà äà, Ìèäè éà äþâëÿòèíèí òÿð êè áèí äÿ îëàíãÿäèì À çÿ ð áàé úàí ò îð ïàãëàðû ßùÿ ìÿíè ëÿðèí ùà-êèìèééÿòè àëòûíà äöø äö.

Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû ßùÿìÿíèëÿð èìïå -ðè éà ñûíûí òÿðêè áèí äÿ. II Êèð Ëè äè éà íû, Áà áèëèñ -òà íû, Ìè ñèðÿ ãÿäÿð îëàí òîð ïàã ëà ðû äà òó òóáßùÿ ìÿ íèëÿð äþâ ëÿ òèíÿ áèð ëÿø äèð äè âÿ áþéöê èì-ïåðèéà éàðàò äû.

ÛÛ Êèðèí éàðàòäûüû èìïåðèéà äà ìþùêÿì äå-éèëäè. Î, ôàðñëàðà áþéöê èìòèéàçëàð âåðìèøäè.ßí ìöùöì ìöëêè âÿ ùÿðáè âÿçèôÿëÿð ôàðñ ÿéàí -ëà ðûíûí ÿëèíäÿ èäè. Áöòöí ôàðñëàð âåðýèëÿðäÿí âÿèúáàðè èøëÿðäÿí àçàä åäèëìèøäèëÿð.

Å.ÿ. 530-úó èë äÿ ÛÛ Êèð Àðàç ÷àéûíäàí øè ìàë -äà éàøàéàí ìàñ ñà ýåòëÿð öçÿ ð èíÿ éö ðöø åò äè. Ëà -êèí î, âÿòÿíèíè öðÿêäÿí ñåâÿí ìàñ ñà ýåò ùþêì -äàðû ìÿüðóð Òî ìè ðè ñ òÿ ðÿôèíäÿí ìÿü ëóá åäèëèáþë äö ðöëäö.

Midiya äþâëÿòè (å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðèí 2-úè éàðûñû —å.ÿ. ÂÛ ÿñðèí îðòàëàðû)

«Öìóìè òàðèõ»ôÿííèíäÿí õàòûðëà-éûí: ßùÿìÿíèëÿðÌè äèéàäà íåúÿ ùà - êè ìèé éÿòÿ ýÿëäèëÿð?

ßùÿìÿíèëÿð èìïåðèéàñûíûí ñÿð-ùÿäëÿðè ÷îõ ýåíèø èäè. Áó èìïåðèéà éàãàòûëìûø ÿðàçèëÿð àðàñûíäà Àçÿðáàé -úàí òîðïàãëàðû äà âàð èäè. Ùåðåäîòôàðñëà ðûí ùþêìðàíëûüûíûí Ãàôãàçñûðà äàüëàðûíà ãÿ äÿð éàéûëäûüûíû éà-çûðäû.

ßùÿìÿíè çöëìöíÿ ãàðøû ìöáà -ðè çÿ. Òàáå åäèëìèø ÿðà çèëÿðäÿ éàøà-éàí òàéôàëàð ßùÿ ìÿíèëÿð äþâëÿ òèíÿâåð ýè âåðèð âÿ ìö ùàðèáÿ çà ìàíû

îíóí îðäó ñóíó ùÿð áè äÿñ òÿ ëÿð ëÿ òÿìèí åäèð - äèëÿð. Âåðýèëÿð àüûð, ìöêÿëëÿôèééÿòëÿð èñÿ ÷îõèäè. Ñèëàù ýöúöíÿ òàáå åäèëìèø òàéôàëàð ßùÿ -ìÿíèëÿðèí çöëìöíÿ òàáå îëìàã èñòÿìèðäèëÿð.ßùàëèíèí íàðàçûëûüû ýåò äèê úÿ àðòûðäû. Áåëÿ áèðøÿðàèòäÿ «Êè÷èê Ìèäèéà»äà ìàãëàð òàéôàñûíàìÿíñóá îëàí Ãàóìàòà öñéàí ãàëäûðàðàã ÷åâðèëèøåòäè.

Ãàóìàòàíûí áàø÷ûëûã åòäèéè ùÿðÿêàò ùþêì-ðàí ôàðñ ñöëàëÿñèíèí çöëìöíÿ ãàðøû éþíÿëìèøäè.Ãàóìàòà ÿñèëçàäÿëÿðèí ÿìëàêûíû, ãóëëàðûíû ÿëëÿ -ðèí äÿí àëäû. Î, èìïåðèéàíû ôàðñëàðûí äåéèë, ìèäè -éà ëûëàðûí áàø÷ûëûüû àëòûíäà èäàðÿ åòìÿê èñòÿ éèðäè.Ëàêèí å.ÿ. 522-úè èëäÿ Ãàóìàòà þëäöðöëäö. Ùà-êèìèééÿòÿ ýÿëìèø Û Äàðà öñéàíû éàòûðòäû. Î, äþâ -ëÿòè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ö÷öí ßùÿ ìÿ íèëÿð èì ïå-ðèéàñûíû 20 ñàò ðàï ëû üà (úà íè øèí ëè éÿ) áþ ë äö. Àçÿð -áàéúàí òîðïàãëàðû Ìèäèéà ñàò ðàï ëûüûíà äà õèëåäèëäè.

Ùÿìèí äþâðäÿ Àçÿðáàéúàíûí øèìàë âèëàéÿò-ëÿðè õåéëè èíêèøàô åòìèø ÿêèí÷èëèê-ìàëäàðëûã òÿ-ñÿððöôàòûíà ìàëèê èäè. Áóðàäà ìþâúóä îëàíñó âàðìà ÿêèí÷èëèéè áîë ìÿùñóë ýþòöðìÿéÿ èì -êàí âåðèðäè. Ñÿíÿòêàðëûã èí êèøàô åòìèøäè. ßùàëèãîíøó þëêÿëÿðäÿ éàøàéàí òàéôàëàðëà èãòèñàäè-ìÿ-äÿíè ÿëàãÿ ñàõëàéûðäû.

58

Òîìèðèñ

ßùÿìÿíè ùà êè -ìèé éÿòè äþâðöíäÿÀçÿðáàéúàí ÿùàëè-ñèíèí âÿçèééÿòèíèìöÿééÿí åäèí.

Ãàóìàòà ùÿðÿêà -òûíûí èäåéà âÿ ìÿã -ñÿäèíè àéäûíëàøäû-ðûí.

59

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

«Êè÷èê Ìèäèéà» ßùÿìÿíè ùàêèìèééÿòèíÿ ãàðøû» — àäëûùåêàéÿ ãóðóí.

Àçÿðáàéúàí ßùÿìÿíè äþâëÿòèíèí ñöãóòóçà ìàíû. Å.ÿ. Û ÿñðèí ÛÛ éàðûñûíäà ßùÿìÿíèäþâ ëÿòèíäÿ ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿò çÿèôëÿìèøäè.Ñàò ðàï ëàð ßùÿìÿíè øàùûíäàí ÷ÿêèíìèð, þçëÿðèíèìöñòÿãèë ùàêèì êèìè àïàðûðäûëàð. Áó çàìàíÌèäèéàíûí ñàò ðàï û Àòðîïàò èäè. Àòðîïàò ìöñòÿ-ãèë ñèéàñÿò éåðèäèðäè.

Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿí äÿð (å.ÿ. 336 — å.ÿ. 323-úöèëëÿð) Øÿðãÿ éö ðö øö çàìàíû ßùÿ ìÿíèëÿð èì ïåðè -éàñûíà äàüû äûúû çÿð áÿ ëÿð âóðäó.

Å.ÿ. 331-úè èëäÿ Øè ìà ëè Ìåñîïîòàìèéàäà Ãàâ -ãàìåë àäëû éåðäÿ Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðëÿ ßùÿ-ìÿíèëÿð àðàñûíäà ùÿëëåäèúè äþéöø îëäó. Áó äþ -éöø äÿ ßùÿìÿíè îðäóñóíóí òÿð êèáèíäÿ ãÿäèìÀçÿð áàé úàíûí ÿùàëèñè: àëáàíëàð, ñàêëàð, êàñïèëÿðâÿ á. òàéôàëàðäàí òÿøêèë îëóí ìóø ùÿðáè äÿñ òÿ -ëÿð äÿ âó ðó øóð äó ëàð.

Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿð ßùÿìÿíèëÿðÿ ãàëèá ýÿë - äè. Áå ëÿëèêëÿ, å.ÿ. 330-úó èëäÿ ßùÿìÿíèëÿð èì - ïåðèéàñû ñöãóò åòäè. Èñ êÿí äÿð òóò äóüó ÿðàçèëÿðùåñàáûíà áþéöê èì ïåðèéà éàðàòäû.

1. Ìàííàíûí Ìèäèéà èìïåðèéàñûíà ãàòûëìàñûíûí Ìèäèéàö÷öí ÿùÿìèééÿòèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèí.

2. ÛÛ Êèðèí ôàðñìåéèëëè ñèéàñÿòèíÿ ìöíàñèáÿò áèëäèðèí.3. Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûí äàõèë åäèëäèéè ñàòðàïëûã

íå úÿ àäëàíûðäû?4. ßùÿìÿíèëÿð äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíûí øèìàë òîðïàãëà-

ðûíäà ÿùàëèíèí òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíû òÿñâèð åäèí.5. Ãÿäèì Àçÿðáàéúàí ÿùàëèñè ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíèí

òÿð êèáèíäÿ ùàíñû ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðè éåðèíÿ éåòèðèðäè?

«Öìóìè òàðèõ»ôÿííèíäÿí õàòûðëà-éûí: ßùÿìÿíè ùþêì - äàðû ÛÛÛ Äàðàíûíàãèáÿòè íåúÿ îëäó?

60

Äþâëÿòèí éàðàíìàñû. Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðßùÿìÿíè ùþêìäàðû ÛÛÛ Äàðàíû ìÿüëóá åòäèêäÿíñîíðà áóðàéà éåðëè ùàêèìëÿðäÿí úàíèøèíëÿð òÿ -éèí åòäè.

Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿð ßùÿìÿíè äþâëÿòèíèñöãóòà óüðàäàíäà Àòðîïàò ùöçóðóíà ýÿëèá îíàáîéóí ÿéìÿìèøäè. Îíà ýþðÿ äÿ Èñêÿí äÿð îíóñàòðàïëûãäàí àçàä åäèá éåðèíÿ áàøãàñûíû òÿéèíåòìèøäè. Ëàêèí ñîíðàäàí Àòðîïàò ìàêåäî íèéà -ëû ëàðëà ìöíàñèáÿòëÿðè ãàéäàéà ãîé äó. Àòðîïàòáþéöê äþâëÿò õàäèìè èäè. Î, Èñêÿíäÿðëÿ ùÿðáèìöáàðèçÿíèí ôàéäàñûç îëìàñûíû áàøà äöøäöéöö÷öí îíà éàõûíëàøìàã éîëóíó ñå÷äè. Ìàêåäî-íèéàëûëàð Àòðîïàòû îíäàí àñûëû îëàí âèëà éÿò ëÿð -äÿí áèðèíèí — «Êè÷èê Ìèäèéà»íûí ùàêèìè êèìèòàíûäûëàð. Èì ïåðèéàíûí ãàëàí ÿðàçèëÿðèíäÿ — «Áþ -éöê Ìèäè éà»äà èñÿ ìàêåäîíèéàëûëàð àüàëûã

14. ÀÒÐÎÏÀÒÅÍÀ ÄÞÂËߟÒÈ

Àòðîïàòëà Ìàêåäîíèéàëû

Èñêÿíäÿðèí ýþðöøö

Àòðîïàòûí äèïëî-ìàòèê ôÿàëèééÿòèíèäÿéÿðëÿíäèðèí.

Àòðîïàòåíà, ìöãëÿð, êàñïèëÿð, êàäóñèëÿð, ìàòàéëàð, Ïåðäèêêè,Àçÿð áàé úàí, Ãàçàêà, «Ìèäèéà éàüû»

61

åäèðäèëÿð. Äèï ëîìàòèê áàúàðûüû ñàéÿñèíäÿ Àòðî-ïàò ìàêåäîíèéàëûëàðûí «Êè÷èê Ìèäèéà» ÿðàçèëÿ-ðèíÿ ñîõóëìàñûíûí ãàðøûñûíû àëäû.

Ñòðàáîí éàçûðäû êè, «Àòðîïàò áó þëêÿíèí ìà-êåäîíèéàëûëàðûí ùàêèìèééÿòè àëòûíà äöøìÿñèíÿéîë âåðìÿäè».

«Áþéöê Ìèäèéà»äà ìàêåäîíèéàëûëàðà ãàðøûöñ éàí áàø âåð äè. Öñ éàíûí áàø÷ûñû Áàðèàêñ àäëûøÿõñ èäè. Àòðîïàò öñéàíû éàòûðäû âÿ Áà ðèàêñûÿñèð àëàðàã Èñêÿí äÿðÿ òÿùâèë âåðäè. Èñêÿíäÿð ñÿð -êÿðäÿñè Ïåðäèê êàíû Àòðî ïàòûí ãûçû èëÿ åâëÿí äèð äè.

Àòðîïàòåíà äþâ-ëÿòèíèí éàðàíìà-ñûíäà Àòðîïàòûí ðî- ëóíó äÿéÿðëÿíäèðèí.

— Øÿùÿðëÿð— Ïàéòàõò øÿùÿð

Ãÿäèì Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè Àòðîïàòåíà

62

Ïåð äèêêà èëÿ ãîùóìëóã Àòðî ïàòûí ìþâ ãåéèíèäàùà äà ìþù êÿìëÿíäèðäè.

Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðèí þëöìöíäÿí ñîíðàîíóí éàðàòäûüû èìïåðèéà ïàð÷àëàíäû, àéðû-àéðûìöñòÿãèë äþâëÿòëÿð éàðàíäû. Áó äþâëÿòëÿðäÿíáèðè äÿ Àòðîïàòåíà èäè. Å.ÿ. 321-úè èëäÿ Àòðîïàòìöñòÿãèë äþâëÿòèí ùþêìäàðû îëäó. Áó äþâëÿò îíóíàäû èëÿ Àòðîïàòåíà âÿ éà Àòðîïàò Ìè äè éàñûàäëàíäûðûëäû.

Àçÿðáàéúàí úîüðàôè àäûíûí éàðàíìàñûíû Àò -ðîïàòåíàíûí àäû èëÿ áàüëàéûðëàð. Àçÿðáàéúàí àäûãàéíàãëàðäà ÂÛÛ ÿñðäÿí, ÿðÿáëÿðèí áó òîð ïàüûèñòèëà åòìÿñèíäÿí ñîíðà ÷ÿêèëèð.

Àòðîïàòåíà (Àäÿðáàéãàí) äþâëÿòè, ÿñàñÿí,èí äèêè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíû âÿ ÀçÿðáàéúàíÐåñ ïóáëèêàñûíûí áÿçè úÿíóá ðàéîíëàðûíû ÿùà òÿåäèð äè. Þëêÿíèí ãÿðáèíäÿ Çàãðîñ äàü ëàðû, øèìà -ëûíäà Ãàðàäàü ñèëñèëÿñè éåðëÿøèðäè. ßí áþ éöêäöçÿíëèê ÿðàçèñè Óðìèéà ýþëöíäÿí úÿ íóáäà èäè.Àòðîïàòåíàíûí ïàéòàõòû Ãàçàêà øÿùÿðè èäè.

ßùàëè. Àòðîïàòåíàíûí ÿùà ëèñè, òÿñÿððöôàò ùÿ -éàòû, ãîíøó äþâëÿòëÿðëÿ ìöíàñèáÿòëÿðè ùàã ãûíäàãÿäèì äþâð ìöÿë ëèô ëÿ ðèíèí éàçûëàðûíäà ìÿëó -ìàò ëàð âàðäûð. Áó ìÿëóìàòëàðäà ýþñ òÿðèëèð êè,Àòðî ïà òåíàäà ìöõòÿëèô òàé ôà ëà ð — ìöã ëÿð, ìàã - ëàð, êàñ ïè ëÿð, êà äóñèëÿð, ìàòàéëàð éàøà ìûø ëàð.Áó òàéôàëàðäàí ÷îõó òöðêñîéëó èäè âÿ àðòûãå.ÿ. IV ÿñð äÿ Àçÿð áàéúàí ÿðàçè ñèíäÿ âà ùèä òöðêõàë ãû éà ðàí ìà üà áàøëàìûøäû. Ñîí ðàêû ÿñð ëÿðäÿáó èíêè øàô äàùà äà äÿðèí ëÿø ìèø äèð.

Òÿñÿððöôàò. Àòðîïàòåíàäà ÿùà ëè íèí ÿñàñ ìÿø - üóëèééÿòè ÿêèí ÷èëèê âÿ ìàëäàðëûã èäè.

ßêèí÷èëèêäÿ áóüäà âÿ àðïà öñ òöí ëöê òÿøêèëåäèðäè. Þëêÿíèí äàüëûã ÿðàçèëÿðèíäÿ ìàë-ãàðàñöðöëÿðè, àò èëõûëàðû ñàõëàíûëûðäû. Ãî éóí÷óëóãòîõóúóëóüóí èíêèøàôûíà çÿìèí éàðàäûðäû.

Þëêÿíèí çÿíýèí ôàéäàëû ãàçûíòû éàòàã ëà ðûí -äàí ìèñ, äÿìèð, ãûçûë, ýöìöø âÿ ñ. ÷ûõàðûëûðäû.

Àòðîïàòåíàíûíÿùà ëèñè âÿ îíëàðûíìÿøüóëèééÿòèíè òÿñ - âèð åäèí.

Àòðîïàòåíàäà ñÿ -íÿòêàðëûüûí èíêèøà-ôûíà øÿðàèò éàðà -äàí àìèëëÿðè øÿðùåäèí.

Àòðîïàòåíàíûíéåð ëÿøäèéè ìÿêàíû,ÿðàçèíè òÿñâèð åäèí.

63

Áó èñÿ ñÿíÿòêàðëûüûí ñèëàùãà éûð -ìà, çÿðýÿðëèê âÿ äèýÿð ñàùÿëÿðèíèíèíêèøàôûíà ñÿáÿá îëäó.

Ñÿíÿòêàðëàð ìåòàë âÿ ýèë ãàáëàð,ñè ëàùëàð, òî õóúóëóã ìÿùñóëëàðû,áÿçÿê øåé ëÿðè âÿ ñ. ùà çûð ëà éûð äûëàð.Òèúàðÿò äÿ ïóë äàí ýåíèø èñ òèôàäÿîëó íóð äó. Àòðîïàòåíà ÿðàçèñèí äÿòàïûëàí ÿí ãÿäèì ïóëëàð Ìà êå äî - íè éà ëû Èñêÿíäÿðèí àäûí äàí êÿñèë -ìèø äèð.

Àòðîïàòåíàäà íåôò éàòàã ëàðûâàð èäè. Íåôòè «Ìèäèéà éàüû» àä -ëàíäûðûðäûëàð. Îíäàí ùÿðá èøèí äÿèñòèôàäÿ îëóíóðäó.

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Íåúÿ îëäó êè, Àòðîïàòåíà ìöñòÿãèë äþâëÿòÿ ÷åâðèëäè?

2. Àçÿðáàéúàí úîüðàôè àäû ìÿíáÿëÿðäÿ íÿ âàõòäàí ñÿñ -ëÿíìèøäèð?

3. Àòðîïàòåíà (Àäÿðáàéãàí) äþâëÿòèíèí ÿðàçèñè ùàíñûòîðïàãëàðû ÿùàòÿ åòìèøäè? Ìöÿééÿíëÿøäèðèí.

4. Àòðîïàòåíà ÿùàëèñèíèí òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíû òÿñâèð åäèí.

5. Àòðîïàòåíà ÿùàëèñè ùàíñû òàéôàëàðäàí èáàðÿò èäè? Ñõå -ìè èøëÿéèí.

«Àòðîïàòåíàäà ñÿíÿòêàðëûã âÿ òèúàðÿò» — ìÿëóìàòòîïëàéûí âÿ åññå éàçûí.

Àòðîïàòåíà ÿùàëèñè

Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðèí àäûíäàí êÿñèëÿí ïóëëàð

64

Àòðîïàòåíà âÿ Ñåëåâêèëÿð. Ìàêåäîíèéàëû Èñ-êÿíäÿðèí âÿôàòûíäàí ñîíðà éàðàíàí äþâëÿòëÿðäÿíáèðè äÿ Ñåëåâêèëÿð äþâëÿòè èäè. Å.ÿ. 223-úö èë äÿ Ñå - ëåâêèëÿð äþâëÿòèíäÿ ùà êè ìèééÿòÿ ýÿëÿí ÛÛÛ Àí - òèîõ ãîíøó ÿðà çèëÿðè èøüàë åòìÿê ö÷öí éö ðöø ëÿðÿáàøëàäû. Î, Àò ðî ïà òå íàíû àñûëû âÿçèé éÿòÿ ñàëäû.

Å.ÿ. ÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíà éàõûí Ðîìà ðåñïóá-ëèêàñû Àðàëûã äÿíèçè ùþâçÿñèíäÿ ÿí ýöúëö äþâ-ëÿòÿ ÷åâðèëìèøäè. Ðîìà þç ùà êèìèééÿòèíè Àðà ëûãäÿíèçè ùþâ çÿ ñèíäÿ äàùà áþ éöê ÿðàçèëÿðÿ éàé-ìàüà ÷à ëûøûðäû. Îíà ýþ ðÿ äÿ Ñå ëåâ êè ëÿðëÿ Ðîìàäþâëÿòè àðàñûíäà ìö ùà ðèáÿëÿð áàø âåðèðäè.

Å.ÿ. 190-úû èëäÿ Ìàãíåçèéà àäëû éåð äÿ ðîìà -ëûëàð Ñåëåâêèëÿðè ìÿüëóáèééÿòÿ óü ðàò äûëàð. Ñå -ëåâ êèëÿð äþâëÿòè ïàð÷à ëàí äû. Àòðî ïàòåíà äþâ ëÿòèéåíè äÿí ìöñòÿãèë îëäó.

Àòðîïàòåíà—Ïàðôèéà, Àòðîïàòåíà—Ðî ìà ìö - íàñèáÿòëÿðè. Àòðîïàòåíàíûí ãîí øó ëóüóíäà îëàíÏàðôèéà äþâëÿòè Ñå ëåâêèëÿð äþâ ëÿ òèíèí çÿèôëÿìÿñèíÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëìèøäè. Å.ÿ. ÛÛ ÿñð äÿ àðòûãýöúëÿíìèø îëàí Ïàðôèéà âÿ Ðî ìà äþâëÿòëÿðè ÞíÀñèéàäà àüàëûã óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðûðäûëàð.Ïàð ôèéà âÿ Àòðî ïàòåíà Ðî ìàíû þç ìöñ òÿ ãèë ëèê -ëÿðè ö÷öí òÿùëöêÿ ùåñàá åäèðäèëÿð. Ðîìàéà ãàð -øû ìö áà ðè çÿ Àòðîïàòåíà èëÿ Ïàðôèéàíû áèð-áè ðèíÿéàõûí ëàø äûð ìûøäû.

Å.ÿ. Û ÿñðèí 1-úè éàðûñûíäà Ðî ìàíûí èø üàë ÷û -ëûã ñèéàñÿòè ýöú ëÿíäè. Ðîìàëûëàð Ëóêóëë âÿ Ïîì -ïå éèí áàø÷ûëûüû èëÿ Øÿðãÿ ùÿðáè éöðöøëÿð åò äèëÿð.Áó éöðöøëÿð çàìàíû Àò ðîïàòåíà Ðî ìà äàí àñûëûâÿçèééÿòÿ äöø ñÿ äÿ, þëêÿíè ðîìàëû úàíèøèíëÿðäåéèë, éåðëè ùþêì äàðëàð èäàðÿ åäèðäèëÿð.

15. ÀÒÐÎÏÀÒÅÍÀÍÛÍ ÃÎÍØÓ ÄÞÂËߟÒËŸßÐËŸßÌÖÍÀÑÈÁߟÒËßÐÈ

Àòðîïàòå íà äþâ-ëÿòèíèí éåíèäÿíìöñòÿãèëëèê ãàçàí-ìàñûíûí ñÿáÿáè íèèçàù åäèí.

Àòðîïàòåíà èëÿÏàð ôè éàíû áèð-áè-ðèíÿ ùàí ñû öìóìèìà ðàã éàõûí ëàø äû -ð ûð äû?

Ñåëåâêèëÿð, Ìàãíåçèéà äþéöøö, Ðîìà–Àò ðî ïàòåíà—Ïàðôèéà

65

Å.ÿ. Û ÿñðèí îðòàëàðûíäà Ðî ìà èëÿ Ïàðôèéààðà ñûíäà ìö íà ñèáÿòëÿð äàùà äà êÿñêèíëÿøäè âÿå.ÿ. 53-úö èëäÿ ìö ùàðèáÿéÿ ñÿáÿá îë äó. Ïàðôèéàãîøóíëàðû ðîìàëûëàðû ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàòäûëàð.Ùÿðá ìåéäàíûíäà 20 ìèíäÿí ÷îõ Ðîìà äþé öø -÷öñö ùÿëàê îëäó. Ùÿìèí äþéöøäÿ Àòðî ïàòåíàäþâ ëÿòè Ïàð ôèéàíûí òÿðÿôèíäÿ èäè. Ãÿäèì éóíàíòàðèõ÷èñè Ñòðàáîí éàçûðäû êè, ùÿðáè ýöúöíÿ ýþðÿÀòðîïàòåíà ÷îõ ãöââÿòëè áèð þëêÿäèð. Î, äþéöøÿ10 ìèí ñöâàðè, 40 ìèí ïèéàäà ÷ûõàðà áèëÿð. Áó,î äþâð ö÷öí ÷îõ áþéöê ùÿðáè ãöââÿ èäè. Ðîìà èëÿÏàðôèéà àðàñûíäà ìöùàðèáÿ áóíóíëà áèòìÿäè.Å.ÿ. 38-úè èëäÿ áàø âåðÿí äþéöøäÿ áó äÿôÿ ðî ìà -ëûëàð ïàðôèéàëûëàðû àüûð ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàòäûëàð.

Å.ÿ. 36-úû èëèí éàéûíäà Ðîìà ñÿðêÿðäÿñè Àí-òîíè Ïàðôèéà öçÿ ðèíÿ ùö úóìà êå÷äè. Ëàêèí î,íàìÿëóì ñÿáÿáäÿí Ïàðôèéàíûí ïàéòàõò øÿùÿðèÊòåñèôîí òÿðÿôÿ äåéèë, øèìàëà öç òóòäó âÿ áóèñòèãàìÿòäÿ èðÿëèëÿéÿðÿê Àòðîïàòåíàéà ÷àòäû.Àíòîíè Àòðî ïàòåíàíûí øÿ ùÿð ëÿ ðèíäÿí áèðè îëàí

Àòðîïàòåíàëûëà-ðûí ðîìàëûëàðëà äþ -éöø äÿ ãÿëÿáÿñèíÿêþ ìÿê åäÿí àìèë-ëÿðè èçàù åäèí.

«Ðîìà–Àòðîïà-òåíà ìöíàñè áÿò -ëÿðè» òÿñâèð åäèí.

Àíòîíèíèí Àòðîïàòåíàéà

ùöúóìó

66

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Àòðîïàòåíà Ñåëåâêèëÿðèí ÿñàðÿòèíäÿí íåúÿ ãóðòàðäû?

2. Ïàðôèéà âÿ Àòðîïàòåíà Ðîìàíû íÿ ö÷öí òÿùëöêÿ ùåñàáåäèðäèëÿð? Èçàù åäèí.

3. Å.ÿ. Û ÿñðèí 1-úè éàðûñûíäà Ðîìà—Àòðîïàòåíà ìö íàñè -áÿò ëÿðè íåúÿ èäè?

4. Ðîìàëûëàðûí Ôðààñïàéà ùöúóìóíóí íÿòèúÿñèíè øÿðù åäèí.

5. Àòðîïàòåíà—Ïàðôèéà ìöíàñèáÿòëÿðè íÿ èëÿ íÿòèúÿëÿíäè?

6. Úÿäâÿëè äÿôòÿðèíèçÿ ÷ÿêèá òàìàìëàéûí.

ÀòðîïàòåíàМювъуд олуб Яразиси Ящалиси Мцттяфиги Дцшмянляри

Àòðîïàòåíàíûí ãîíøó äþâëÿòëÿðëÿ ìöíàñèáÿòè ùàã-ãûíäà ìàòåðèàë òîïëàéûí, òÿãäèìàò åäèí.

Ôðà àñïàéà ùöúóì åòäè. Ôðààñïà Àòðîïàòåíàùþêì äàðûíûí ãûø èãàìÿòýàùû èäè. Øÿ ùÿð éàõøû ìö -äàôèÿ îëó íóð äó. Îíà ýþðÿ äÿ óçóíñöðÿí ìöùàñèðÿùå÷ áèð íÿ òèúÿ âåð ìÿäè. Ðî ìà ëûëàð ýåðè ÷ÿêèëäèëÿð.Áó äþéöø ëÿð äÿ Àí òîíè 35 ìèí íÿôÿðÿ éàõûíÿñýÿð èòèðäè âÿ Àòðîïàòåíàíû òÿðê åòìÿéÿ ìÿú -áóð îëäó.

Å.ÿ. Û ÿñðèí ñîíëàðûíäà Àò ðî ïàòåíà èëÿ Ïàð -ôèéà àðàñûíäà ìöíà ñèáÿòëÿð ïèñ ëÿø äè. ÏàðôèéàÀò ðîïà òåíàíû þçöíÿ òàáå åò ìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Áåëÿáèð øÿðàèòäÿ Àòðîïàòåíà Ðîìà èëÿ äîñòëóã ìö -íà ñè áÿòëÿðè éàðàòìàüà ñÿé ýþñòÿðäè. Ëàêèí áö -òöí áó ñÿéëÿðÿ áàõ ìà éàðàã, Ïàð ôè éà Àòðîïàòåíàäþâëÿòèíè þç íöôóç äàèðÿñèíÿ ñàë ìàã íèé éÿòèíäÿíÿë ÷ÿêìÿäè. Åðà ìûçûí 20-úè èëèíäÿ ÀòðîïàòåíàÏàðôèéàíûí (Àð øàêèëÿð ñöëàëÿñèíèí) ùàêèìèééÿòèàëòûíà äöøäö. Ïàðôèéà äþâëÿòèíèí ñöãóòóíà ãÿ -äÿð Àò ðîïàòåíà áó äþâëÿòèí òÿðêèáèíäÿ ãàëäû.

Àòðîïàòåíàíûíõà ðèúè ñèéàñÿòèíèèçàù åäèí.

Å.ÿ. Û ÿñðèí ñîí ëà - ðûí äà Àò ðî ïà òå íà—Ïàðôèéà ìö íàñè áÿò - ëÿ ðè íè øÿðù åäèí.

67

Øÿùÿðëÿð. Ãÿäèì éóíàí âÿ Ðîìà ìö ÿë ëèô ëÿ -ðè Ñòðàáîí, Ïëó òàðõ, Ïòîëåìåé âÿ áàøãàëàðûíûíÿñÿð ëÿðèíäÿ Àò ðî ïà òå íà øÿ ùÿð ëÿðè ùàã ãûíäà ìÿ -ëó ìàò ëàð âàðäûð. Àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð äà ýþñòÿðèðêè, Àòðîïàòåíà ÿðà çè ñèí äÿ çÿíýèí ìàääè ìÿ -äÿíèééÿò àáèäÿëÿðè ìþâúóä îëìóøäóð.

Þëêÿíèí ïàéòàõòû Ãàçàêà øÿ ùÿ ðè àðõåîëîæèúÿ ùÿòäÿí äàùà éàõøû þé ðÿíèë ìèø äèð. Áóðàäà àø -êàð îëóíìóø èúòèìàè áèíàëàð, éà øàéûø åâëÿðè,ìÿ áÿäëÿð øÿùÿðñàëìà ìÿ äÿíèé éÿòè âÿ ÿùàëèíèíäèíè ýþðöøëÿðè ùàã ãûíäà òÿ ñÿââöð éà ðàäûð. Àò -ðî ïàòåíàäà Ãà çà êà, Ôðààñïà, Ôàíààñïà,Àãíàçàíà êèìè øÿ ùÿðëÿð âàð èäè.

Øÿ ùÿð ëÿð êàð âàí éîë ëà ðû öçÿ ðèí äÿ âÿ áþéöêìÿ áÿä ëÿðèí ÿò ðà ôûí äà éàðàí ìûø äûð. Áÿçè øÿùÿðëÿðàéðû-àéðû ùþêì äàðëàð òÿ ðÿ ôèíäÿí ñàëûíìûøäûð.Øÿùÿð ÿùà ëè ñè ñÿíÿò êàð ëûã âÿ òèúàðÿòëÿ, øÿùÿðÿòðàôûÿðà çè ëÿð äÿ èñÿ ÿêèí ÷è ëèê âÿ ìàëäàð ëûãëà ìÿøüóëîë ìóøäóð.

Ìåìàðëûã. Øÿùÿðëÿðèí ÿðàçèñè áþéöê, ÿùàëèñè÷îõ èäè. Ìþùòÿøÿì ìöäàôèÿ äèâàðëàðû øÿùÿðëÿðèäöøìÿí ùöúóìëàðûíäàí ãîðóéóðäó. Àòðîïàòå -íà äà áèíàëàðûí òèêèíòèñèíäÿ äàøäàí, ÷èé âÿ áèø ìèøêÿðïèúäÿí, àüàúäàí èñ òè ôà äÿ åäèðäèëÿð. Èú òèìàèáèíàëàðûí òèêèíòèñèíäÿ àüàú ñöòóíëàðäàí ýåíèøèñòèôàäÿ îëóíóðäó. Ñö òóíëàð èðè äàø àëò ëûã ëàðûíöñòöíäÿ óúàëäûëûðäû. Áèíàëàðûí öñòö éàñ òû âÿ òàüøÿêëèíäÿ îëóá, êèðÿìèòëÿ þðòöë öð äö.

Åëëèí* ìÿäÿíèééÿòè âÿ îíóí Àòðîïàòåíàìÿ äÿ íèééÿòèíÿ òÿñèðè. Àòðîïàòåíà ìåìàðëàðûãîí øó þëêÿëÿðèí ìåìàðëûüû èëÿ éàõøû òàíûø èäèëÿð.

16. ÀÒÐÎÏÀÒÅÍÀ ÌŸßÄŸßÍÈÉÉŸßÒÈ

Àòðîïàòåíà ìå-ìàðëûüûíû òÿñâèðåäèí.

Éóíàí ìÿäÿíèé -éÿòèíèí Àòðîïàòå -íà ìÿäÿíèééÿòèíÿáþéöê òÿñèðèíè èçàùåäèí.

Àòðîïàòåíàäà –Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí -äà áó ýöí ùàíñû øÿ-ùÿðëÿð ñÿíÿòêàðëûãâÿ òèúàðÿò ìÿðêÿçèêèìè òàíûíûð? Õÿðè òÿöçÿðèíäÿ ãåéä åäèí.

Àò ðî ïàòåíà øÿùÿðëÿðè, çÿðäöøòèëèê, «Àâåñ òà», ìàã

* Ellinlər – qədim yunanların özlərinə verdikləri ad

68

Áè íà ëà ðûí òèêèëèøèíäÿ Àòðîïàòåíà ìÿäÿíèééÿòèíÿéó íàí ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿñèðè àéäûí ùèññ îëóíóð.Òè êèíòè ìàòåðèàëû êèìè êèðÿìèòäÿí* èñòèôàäÿåäèë ìÿñè äÿ éóíàí ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿñèðèíèí íÿ-òèúÿñèäèð.

Êåðèôòî àäëû éåðäÿ ãàéàäà îéóë ìóø ìþùòÿ -øÿì ìåìàðëûã àáèäÿñèíèí ýèðèø ùèñ ñÿ ñè íèí öñ -òöí äÿ éóíàí äèëèíäÿ éàçû ùÿêê îëóí ìóø äóð.Ìÿ áÿäèí éóíàí ÿñàòèðèíèí ãÿùðÿìàíû Ùåðàêëàìÿõ ñóñ îëäóüó ýþñòÿðèëèð.

Äèí. Àòðîïàòåíà ÿùàëèñè Çÿðäöøòöí éàðàòäûüûçÿðäöøòèëèê äèíèíÿ ñèòàéèø åäèðäè. Áó äèíèí êà -ùèíè ìàã àäëàíûðäû.

Çÿð äöø òèëèéèí ìöãÿääÿñ êèòàáû «Àâåñ òà»éàýþ ðÿ, äöí éà äà èêè ãöâ âÿ — õåéèð (Ùþð ìöçä)âÿ øÿð (ßù ðèìÿí) äàèì áèð-áèðè èëÿ ìöáàðèçÿàïà ð ûð. Ìöáàðèçÿ íÿ ãÿ äÿð àüûð îëñà äà, õå éèðãà ëèá ýÿ ëèð.

Çÿðäöøòèëÿð îäó ìöãÿä äÿñ ñà éûð äû ëàð. Îíëàðìÿ áÿäëÿðäÿ îä éà í äûðûð âÿ îíó ñþí ìÿ éÿ ãîé -ìóð äó ëàð. Áó äèí èí åù êàì ëàðûíà ýþðÿ îääàíáàøãà, òîð ïàã âÿ ñó äà ìö ãÿä äÿñ ùåñàá åäèëèð.

Çÿð äöø òèëèéèíáàø ìÿáÿä ëÿ ðèí -äÿí áè ðè ïàé òàõòÃà çà êà øÿ ùÿ ðèíäÿéåðëÿ øèð äè. Áó ìÿ -áÿä Èñëàì äèíèéàéûëûá ìþù êÿì -ëÿíÿíÿ ãÿäÿð þçÿùÿ ìèé éÿòèíè ãî-ðóéóá ñàõ ëà ìûøäû.Ñà ñà íè ùþêì äàð -

Çÿðäöøò

Çÿðäöøòèëÿðèíèáàäÿòýàùû

Àòðîïàòåíàëûëà-ðûí äè íè ýþðöøëÿðèáàðÿ äÿ äàíûøûí.

* Êè ðÿ ìèò — äàìëàðûí öñòöíö þðòìÿê ö÷öí ýèë ëþùâÿ

69

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Àòðîïàòåíàäà ùàíñû øÿùÿðëÿð âàð èäè?

2. Àòðîïàòåíàäà øÿùÿðëÿð ùàðàäà ñàëûíìûøäû?3. Àòðîïàòåíàëûëàð ùàíñû äèíÿ ñèòàéèø åäèðäèëÿð?

4. Çÿðäöøòèëèê äèíè ùàããûíäà íÿ áèëèðñèíèç? Øÿðù åäèí.5. Ãàçàêàäàêû àòÿøïÿðÿñòëèê ìÿáÿäèíäÿ ùàíñû áþéöê ìÿ-

ðàñèì êå÷èðèëèðäè? Òÿñâèð åäèí.6. Çÿðäöøòèëèê íÿ âàõòà ãÿäÿð þç ÿùÿ ìèé éÿ òèíè ñàõëà -

ìûøäû?

«Àòðîïàòåíà ìÿäÿíèééÿòè» ùàããûíäà ìÿëóìàò òîï -ëàéûí âÿ åññå éàçûí.

Çÿðäöøò äèíèíèíìàùèééÿòèíè èçàùåäèí.

Ðÿ âàéÿòÿ ýþ ðÿ, «Àâåñòà»íûí 12 ìèí èíÿê äÿ -ðèñè öçÿðèíÿ éà çûëìûø èëêèí âà ðèàí òû å.ÿ. 330-úóèëäÿ Ìàêå äîíèéàëû Èñ êÿí äÿð Ïåð ñî ïîë äà ßùÿ ìÿ -íè ëÿð ñà ðà éû íû éàí äû ðàð êÿí ìÿùâ îë ìóøäóð.

ÛÛÛ—ÂÛÛ ÿñðëÿðäÿ Ñàñàíèëÿð ñöëà ëÿñè äþâðöíäÿ«Àâåñ òà» éåíè äÿí òîï ëàí ìûø äûð. Ôðàíñûç àëèìèÀíêåòèë Äö ïåð ðîí îíó ôðàíñûç äèëèíÿ òÿð úöìÿåò ìèø âÿ áóí äàí ñîíðà «Àâåñ òà» Àâðîïàäà éà-éûëìûøäûð.

Çÿðäöøòèëèéèí ÿí áþ éöê èúìàëàðû ùà çûðäàÙèíäèñòàíäà (ïàðñ ëàð) âÿ Èðàíäà (ýÿáð ëÿð)ìþâ úóä äóð. ßùÿìÿíèëÿð ñàðàéûíûí éàíäûðûëìàñû

ëà ðû íûí òàú ãîé ìà ìÿðà ñèìè Íîâ ðóç áàé ðà ìûýö íöí äÿ áó ìÿ áÿääÿ êå÷è ðèëèðäè. Ñîí ðàëàð çÿð -äöøòè ëèê äèíè òÿêàë ëàù ëû äèíëÿð òÿ ðÿ ôèí äÿí ñû õûø -äûðûëäû.

70

ÞÇÖÍÖ ÉÎÕËÀ

1. Ìàííàíûí Ìèäèéà ÿñàðÿòèíÿ äöøìÿñèíèí îíóí ö÷öí ùàíñû íÿ-

òèúÿëÿðè îëäó?

2. ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòè ñàòðàïëûüà áþëöíìöøäö. Áó èíçèáàòè áþë -

ýöíöí îíëàð ö÷öí ìàùèééÿòèíè èçàù åäèí.

3. Àòðîïàòëà Èñêÿíäÿðèí ìöíàñèáÿòëÿðèíè øÿðù åäèí.

4. Àòðîïàòåíà íÿéÿ ýþðÿ áÿçÿí «Àòðîïàò Ìèäèéàñû» äà àäëàíûðäû?

5. Àòðîïàòåíàíûí éåðëÿøäèéè úîüðàôè ìÿêàíû òÿñâèð åäèí âÿ õÿðè-

òÿäÿ ýþñòÿðèí.

6. Àòðîïàòåíà äþâëÿòèíèí éàðàíìàñûíäàí íå÷ÿ èë ÿââÿë Ìàííà

äþâëÿòè éàðàíìûøäûð?

7. Àòðîïàòåíà äþâëÿòèíèí éàðàíäûüû òàðèõè øÿðàèòè ìöÿééÿí åäèí.

8. Àòðîïàòåíàíûí ÿùàëèñè, òÿñÿððöôàò ùÿéàòû âÿ ãîíøó äþâëÿòëÿðëÿ

ìöíàñèáÿòëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàòëàðû íåúÿ ÿëäÿ åäèðèê?

9. Àòðîïàòåíà ÿùàëèñè ùàíñû äèíÿ ñèòàéèø åäèðäè?

10. Ñåëåâêèëÿð äþâëÿòè ùàíñû øÿðàèòäÿ éàðàíäû?

11. Àòðîïàòåíàäàí êå÷ÿí êàðâàí éîëëàðû öçÿðèíäÿ ùàíñû øÿùÿðëÿð

âàð èäè?

12. Íÿéÿ ýþðÿ Àòðîïàòåíà ÿðàçèñèíäÿí Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðèí

àäûíäàí êÿñèëìèø ïóëëàð òàïûëìûøäûð?

13. Àòðîïàòåíà íÿ âàõò Ñåëåâêèëÿðäÿí àñûëû âÿçèééÿòÿ äöøäö?

14. Ñåëåâêèëÿðëÿ Ðîìà äþâëÿòè àðàñûíäà ìöùàðèáÿéÿ ñÿáÿá íÿ èäè?

15. Å.ÿ. 53-úö èë âÿ å.ÿ. 36-úû èëäÿ Ïàðôèéà—Ðîìà ìöùàðèáÿëÿðèíèí

íÿòèúÿëÿðè íÿ îëäó?

16. Ðîìàëûëàðûí Øÿðãÿ éöðöøëÿðèíÿ êèìëÿð áàø÷ûëûã åòìèøëÿð?

17. Åëëèí ìÿäÿíèééÿòèíèí Àòðîïàòåíà ìÿäÿíèééÿòèíÿ íåúÿ òÿñèðè îë-

ìóøäó?

18. Àòðîïàòåíàäà äèíè ìÿáÿä ùàíñû øÿùÿðäÿ èäè?

19. «Àâåñòà» êèòàáû íÿ öçÿðèíäÿ éàçûëìûøäûð?

20. Íåúÿ îëäó êè, «Àâåñòà» Àâðîïàäà éàéûëäû?

21. Çÿðäöøòèëÿð íÿéè ìöãÿääÿñ ùåñàá åäèðäèëÿð?

71

17. ÀËÁÀÍÈÉÀ ÄÞÂËŸßÒÈÍÈÍ ÉÀÐÀÍÌÀÑÛ

ßùàëè. Àëáàíèéàíûí ÿùàëèñè òöðêäèëëè âÿ Ãàô-ãàçäèëëè òàéôàëàðûí áèðëèéèíäÿí èáàðÿò èäè. Áóòàé ôàëàðûí àðàñûíäà àëáàíëàð ÷îõëóã òÿøêèë åäèð-äèëÿð. Ãàéíàãëàðäà Àëáàíèéàäà 26 äèë äÿ äà íûøàíòàé ôàëàðûí éàøàìàñû ýþñòÿðèëèð. Àëáàíèéà ÿðàçè -ñèí äÿ àëáàíëàðäàí áàøãà ëåãëÿð, êà äó ñèëÿð, êàñ - ïèëÿð, óòèëÿð, ãàðãàðëàð âÿ á. òàé ôàëàð äà éà øà -ìûøëàð.

Ñòðàáîíóí ìÿëóìàòûíäàí Àëáàíèéàíûí ìÿð-êÿçëÿøìèø äþâëÿò îëìàñû àéäûí ýþðöíöð. Ñòðà áîíéàçûðäû êè, iíäè áèð ùþêìäàð îíëàðà ùà êèì äèð.ßââÿëëÿð ùÿð áèð ãÿáèëÿíèí þç ùþêìäàðû âàð èäè.

Ãÿäèì Àëáàíèéà-íûí ÿùàëèñèíè òÿøêèëåäÿí òàéôàëàðû ìöÿé - éÿíëÿøäèðèí.

Ìöàñèð õÿðèòÿ öçÿ -ðèí äÿ Àë áàíè éàíûíÿðàçèñèíè ìö ÿé éÿíåäèí.

Ãàôãàç Àëáàíèéàñû, ëåãëÿð, êà äó ñèëÿð, êàñïèëÿð, óòèëÿð,àìàðäëàð, ãàðãàðëàð, Àé ìÿáÿäè

Àëáàíèéà äþâëÿòè å.ÿ. ÛÛÛ ÿñðäÿ

72

Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíäà Ãàôãàçäèëëè òàéôàëàðäà éàøàéûðëàð. Áóíëàð Ãÿáÿëÿ ðà éî íóíóí Íèúêÿíäèíäÿ óòèëÿð, Ãóáà ðàéîíóíóí Õûíàëûã êÿí -äèíäÿ õûíàëûãëûëàð, Áó äóã êÿíäèíäÿ áó äóãëó -ëàðäûð.

ßðàçè. Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðèí èìïåðèéàñû-íûí äàüûëìàñûíäàí ñîí ðà éàðàíàí ìöñ òÿãèë äþâ-ëÿòëÿðäÿí áèðè äÿ Àëáàíèéà äþâëÿòè èäè. Àëáàíè éàäþâ ëÿòè å.ÿ. ÛÂ ÿñðèí àõû ðû — ÛÛÛ ÿñ ðèí ÿâ âÿë ëÿ -ðèí äÿ éà ðàí ìûøäû.

Àëáàíëàð Èáåðèéà (Ýöðúöñòàí) èëÿ Õÿçÿð äÿ -íèçè àðàñûíäàêû ÿðàçèäÿ éàøàìûøëàð. Øèìàëäà áóÿðàçè Ãàôãàç äàüëàðû, úÿíóáäà Àòðîïàòåíà èëÿùÿìñÿðùÿä èäè.

Àëáàíèéà äþâëÿòèíèíÿðàçèñèíÿ ìöàñèð Àçÿð -áàéúàí Ðåñ ïóáëèêàñûíûíÿðàçèñè, èíäèêè Åð ìÿ íèñ -òàí (Ãÿð áè Àçÿð áàé -úàí), Äà üûñ òàíûí úÿíóáðàéîí ëà ðû âÿ Ýöð úöñ òà -íûí Àëàçàí (Ãà íûõ)âàäèñè äà õèë èäè.

Àëáàíèéàíûí èúòèìàèâÿ ñèéàñè ãóðóëóøó. Àë-áàíèéàäà øÿ ùÿð ëÿð ìþù-êÿì ìöäàôèÿ äèâàðëàðûèëÿ ÿùàòÿ îëóíóðäó.

Áÿçè éàøàéûø åâëÿðè äàùà ýåíèø îëóá, òèêèí -òèñèíäÿ ÷èé âÿ áèøìèø êÿð ïèú äÿí, éî íóëìóø äàøìà òå ðèàëûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèðäè.

Àëáàíèéàíûí ÿùàëèñè èúòèìàè âÿçèé éÿòèíÿ ýþðÿôÿðãëÿíèðäè. Âàð ëû ëà ðà ìÿõñóñ åâ ëÿðèí öñòö êè -ðÿìèòëÿ þðòöë öðäö. Éîõ ñóë ëàðûí åâ ëÿðè èñÿ ÷èéêÿð ïèú äÿí òè êèëèð, äàìû ãà ìûø âÿ òîðïàãëà þðòö -ë öð äö.

Ãÿäèì éóíàí òà -ðèõ÷èñè Ñòðàáîí Êöð÷àéûíûí Àë áà íèéàÿðàçèñè èëÿ àõà ðàãäÿíèçÿ òþ êöë äöéöíöâÿ Êàñ ïè àíà âè ëà -éÿòèíèí Àëáàíèéàíûíòÿð êèáèíÿ äà õèë îë -äóüóíó ãåéä åäèðäè.Õÿçÿð äÿíèçè Àëáàíäÿíèçè äÿ àäëàíûðäû.

Ãÿäèì ãàëà äèâàðëàðû.(×óõóð Ãÿáÿëÿ

êÿíäè)

Àëáàíèéàäà ÿùàëèàðàñûíäà òÿáÿãÿëÿø-ìÿíè òÿñâèð åäèí.

73

* ïàäøàù* îðäó áàø÷ûñû* ùàêèìëÿð

1-úè òÿáÿãÿ

Àëáàíèéàÿùàëèñèíèí èúòèìàè

âÿçèééÿòè:

* äèí õàäèìëÿðè

2-úè òÿáÿãÿ

* ùÿðá÷èëÿð

3-úö òÿáÿãÿ

* òÿñÿððöôàòäàèøëÿéÿíëÿð

4-úö òÿáÿãÿ

Òóíú äÿáèëãÿ(Ãÿáÿëÿ)

Ñèëàù íöìóíÿëÿðè(Àüñó)

Àëáàíèéà ÿùàëèñè-íèí èúòèìàè âÿçèé -éÿòèíè ìöÿééÿí åäèí.

* Ìèçðàã — ñèâðè óúëó äþéöø àëÿòè, íèçÿ

Õðèñòèàíëûã âÿ Èñëàì äèíè ãÿáóë åäè ëÿíÿäÿêäÿôí çà ìàíû ãÿ áèð ëÿðÿ ýåéèì, ãàá-ãàúàã, ÿìÿêàëÿò ëÿðè, ñè ëàù, áÿçÿê øåéëÿðè ãîé ó ëóðäó. ßùàëè -íèí âàðëû òÿáÿãÿñèíÿ ìÿõñóñ îëàí èíñàíëàðûí ìÿ-çàðûíà ãûçûë âÿ ýöìöøäÿí áÿçÿê ÿøéà ëàðû äàãîéóðäóëàð.

Ïàäøàù, îðäó áàø÷ûñû âÿ ùà êèìëÿð, äèí õà -äèì ëÿðè (êà ùèí ëÿð) éöêñÿê òÿáÿãÿéÿ àèä èäè ëÿð.Àëáàíèéàäà ïàäøàùäàí ñîí ðà ÿí ùþðìÿòëè øÿõñÀé ìÿ áÿ äèíèí áàø êàùèíè èäè. Îíëàðäàí ñîíðàùÿðá÷èëÿð ìöÿééÿí ìþâãå òóòóðäó.

Êÿíä òÿ ñÿð ðö ôà òû, ñÿíÿò êàðëûãëà âÿ òèúàðÿòëÿìÿøüóë îëàí ëàð, ÿñàñÿí, àçàä èí ñàí ëàð èäèëÿð.

Ùþêì äà ðûí âÿ éóõàðû òÿ áÿ ãÿíèí òÿñÿððöôà -òûí äà âÿ ñÿ íÿò êàðëûüûí áÿçè ñà ùÿ ëÿ ðèí äÿ ãóëÿìÿ éèí äÿí èñ òèôà äÿ îëóíóðäó. Áóíà áàõìàéàðàã,Àë áà íèéàäà ãóëäàðëûã Øÿð ã äþâ ëÿòëÿðèíäÿêè ñÿ -âèé éÿéÿ ãàëõ ìàìûøäûð.

Àëáàíèéà ÿùàëèñè ÷îõ äþéöøêÿí, úÿñóð îë-ìóøäóð.

Ñòðàáîí éàçûðäû êè, àë áàí äþéöø÷öëÿðè çè ðåù -ëè ïàëòàð (ýåéèì) ýåéèð, áàøëàðûíà äÿáèëãÿ ãî -éóð, áþéöê óçóíñîâ ãàëõàí, îõ-éàé âÿ ìèçðàã*èëÿ ñèëàùëàíûðäûëàð.

74

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Àëáàíèéà ÿðàçèñèíäÿêè òàéôàëàðûí àäëàðûíû ñþéëÿéèí.

2. Àëáàí äþâëÿòè ùàíñû øÿðàèòäÿ éàðàíäû?

3. Àëáàíëàð ùàíñû ÿðàçèëÿðäÿ éàøàìûøëàð? Õÿðèòÿäÿ ýþñ òÿ ðèí.

4. Ãÿäèì éóíàí òàðèõ÷èñè Ñòðàáîí Àëáàíèéà ùàããûíäàùàíñû ìÿëóìàòû âåðèð?

5. Àëáàíèéàäà äþâëÿò íåúÿ èäàðÿ îëóíóðäó?

6. ßùàëè íåúÿ òÿáÿãÿëÿøìèøäè? Òÿñâèð åäèí.

7. Úÿäâÿëè äÿôòÿðèíèçÿ ÷ÿêèá òàìàìëàéûí.

«Àëáàíèéàäà ÿùàëèíèí òÿáÿãÿëÿøìÿñè» ìþâçóñóíäàìÿòí òÿðòèá åäèí.

Ãÿäèì Àëáàíèéà

Йаранмасы Яразиси Ящалиси ИдаряетмяТясяр рцфат

щяйаты

75

18. ÀËÁÀÍÈÉÀÄÀ ŸßÙÀËÈÍÈÍ ÒŸßÑŸßÐÐÖÔÀÒ ÙŸßÉÀÒÛ. ØßÙßÐËßÐ

ßùàëèíèí ìÿøüóëèééÿòè. Éóíàí—Ðîìà ìöÿë -ëèôëÿðè Àëáàíèéà òîðïàãëàðûíûí ÷îõ áÿðÿêÿòëè,ÿùàëèñèíèí èñÿ ñûõ îëäóüóíó éàçûðäûëàð.

Àëáàíëàð ÿêèí÷èëèê, áàü÷ûëûã, áîñòàí÷ûëûã, öçöì - ÷öëöê, ìàëäàðëûãëà ìÿøüóë îëóð, àðïà, áóüäà,äàðû éåòèøäèðèðäèëÿð. Òàõûëû äÿìèð îðàãëà áè÷èð,õûðìàíäà àüàú âÿëëÿ äþéöðäöëÿð. Åùòèéàò òàõûëûèðè ñàõñû êöïëÿðäÿ âÿ õöñóñè ãóéóëàðäà ñàõëà -éûðäûëàð. Äÿíëè áèòêèëÿðè, ÿñàñÿí, äÿí äàø ëàðû èëÿöéöäöðäöëÿð. ßëäÿéèð ìàí ëà ðûíäàí äà èñòèôàäÿåäèðäèëÿð.

Åðàìûçûí èëê ÿñðëÿðèíäÿí Àëáàíèéàäà ñó äÿ -éèðìàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Òÿñÿð ðö ôàò -äà öçöì÷öëöê âÿ øÿðàá÷ûëûã õöñóñè éåð òóò ìóø-äóð.

Àëáàíèéàäà ÷îõñàéëû ìàë-ãàðà ñöðöëÿðè, àòèëõûëàðû âàð èäè. Ìèíèê àòëàðûíäàí ùÿðáè èøäÿ ýå -íèø èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Àòëû (ñöâàðè) ùÿðáè äÿñ -òÿëÿð éàðàäûëìûøäû.

Òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíäà áàëûã÷ûëûã ìöùöì éåðòóòóðäó. Áàëûüûí ïèéèíäÿí ñöðòêö éàüû, è÷à ëà -òûí äàí èñÿ õöñóñè éàïûøãàí ùàçûðëàéûðäûëàð.

Ñÿíÿòêàðëûã âÿ òèúàðÿò. Àëáàíèéà ÿðàçèñèíäÿàïàðûëàí àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð çàìàíû ÷îõñàéëûÿìÿê àëÿòëÿðè, ñèëàùëàð, ìÿèøÿò ÿøéàëàðû, áÿçÿêøåéëÿðè âÿ ñ. òàïûëìûøäûð.

Àëáàíèéà øÿùÿðëÿðèíäÿ ñÿíÿòêàðëûüûí ìöõòÿ - ëèô ñàùÿëÿðè èíêèøàô åòìèøäè. Ïåøÿêàð ñÿíÿò êàð ëàð,ÿñàñÿí, øÿùÿð åìàëàòõàíàëàðûíäà èø ëÿ éèð äè ëÿð.

Àëáàíèéàäà çÿíýèí éåðëè ôèëèç éàòàãëàðûíûíîëìàñû ìåòàëèøëÿìÿ ñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíà çÿìèíéàðàò ìûøäû. Ñÿíÿòêàðëàð ìöõòÿëèô íþâ ñèëàùëàð(çèðåù, ãû ëûíú, õÿí úÿð, îõ, íèçÿ óú ëóã ëàðû), ÿìÿê

Äÿìèð îðàã

Àëáàíèéàäà òÿñÿð -ðöôàòûí èíêèøàôûùàã ãûíäà äàíûøûí.

ßëäÿéèðìàíû, ïóë äÿôèíÿëÿðè, Êàáàëàêà, Àéíèàíà, Àíàðèàêà

Ðîìàëû òàðèõ÷èÅëèàí éàçûðäû: «Ìÿíåøèòìèøÿì êè, Êàñ -ïèëÿð áàëûã îâ ëà éûð,äóçëàéûð, ãóðó äóð,äÿâÿëÿðÿ éöê ëÿ éèááàøãà øÿùÿð ëÿ ðÿ àïà -ðûðëàð. Êàñïè òîðïà-üûíäà áþéöê ýþë(Õÿçÿð äÿíèçè íÿçÿð-äÿ òóòóëóð) âàð. Îðà-äà «øèøáóðóí» àä - ëàíàí áþéöê áàëûãëàðîëóð. Êàñïèëÿð îíëàðûòóòóð, äÿâÿëÿðÿ éöê -ëÿ éèá Åêáàòàíàéààïà ðûðëàð. Áó áàëûã -ëàðûí ïèéèíäÿí ìÿë -ùÿì äö çÿë äèðëÿð».

76

àëÿò ëÿðè (áàëòà, áû ÷àã, îðàã, ãàé÷ûâÿ ñ.), áÿçÿê øåéëÿðè (öçöê, ñûðüà,áèëÿðçèê, ìóí úóã âÿ ñ.) ùàçûð ëà -éûðäûëàð.

Äóëóñ÷óëóã ñÿíÿòè èíêèøàô åò -ìèø äè. Ãàçûíòûëàð ýþñ òÿ ðèð êè,ÿùà ëè íèí òÿ ñÿð ðö ôàò ùÿéàòûíäà âÿìÿ è øÿ òèí äÿ ñàõñû ìÿ ìó ëà òû ýåíèø

éåð òóò ìóø äóð. Ñÿíÿòêàðëàð ýèëäÿí òè êèí òè ìà -òåðèàëû (êèðÿ ìèò, êÿð ïèú), ìöõ òÿëèô ãàáëàð, èíñàíâÿ ùåéâàí ôè ãóð ëàðû ùàçûð ëàéûð âÿ äóëóñ êö ðÿ -ëÿ ðèíäÿ áèøè ðèð äèëÿð. Ýèë ãàáëàðû èí ñàí, ùåéâàí,ãóø, áèòêè ðÿñìëÿðè èëÿ âÿ ùÿíäÿñè ôèãóðëàðëàáÿçÿéèðäèëÿð. Àëáàíèéàäà åðàìûçûí èëê ÿñð ëÿ ðèí -äÿí áàøëà éà ðàã éåðëè øöøÿ ãàáëàð ùà çûð ëàìûøëàð.

Äþâëÿòèí éàðàíìàñû èëÿ ìþùöðëÿð ìåéäàíàýÿëìèøäè. Ìþùöðëÿð öçöê ôîðìàñûíäà äö çÿë äèëèðâÿ áÿçÿê ÿøéàñû êèìè áàðìàüà òàõûëûðäû. Ìþ -

ùöð-öçöêëÿðèí ãàø ùèñ - ñÿñèíäÿ äèíè ìÿç ìóí -ëó ðÿñì ëÿð ùÿêê îëó íóð - äó. Ìþùöðëÿ ñÿ íÿä ëÿðèòÿñ äèã ëÿ éèð, ãà ïûëàðû âÿìöõòÿëèô ìÿù ñóëëà äîë -äó ðóëàí ãàá ëàðû ìþ ùöð -ëÿéèðäèëÿð.

Àëáàíèéàäà òîõó úó -ëóã äà èíêèøàô åòìèøäè.

Òîõóúóëàð ãîéóí âÿ äÿâÿ éóíóíäàí ùàçûðëàí-ìûø èïëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìèøëÿð.

Áîéàã÷ûëûã, äàááàüëûã*, äöëýÿðëèê, äÿðçèëèê,÷ÿêìÿ÷èëèê âÿ ñ. ñÿíÿò ñàùÿëÿðè ÿùàëèíèí ýöíäÿ-ëèê òÿëÿáàòûíû þäÿéèðäè. Äþâëÿò éàðàíàíà ãÿäÿðÿùàëè, ÿñàñÿí, ìàë ìöáàäèëÿñè èëÿ òèúàðÿò àïà -ðûðäû. Äþâëÿòèí éà ðàí ìàñûíäàí ñîíðà äàõèëè âÿõàðèúè òèúàðÿò õåéëè ýåíèøëÿí ìèø äèð.

Ýèë ãàáëàð

Áÿçÿê ÿøéàñû

* Dabbağlıq – heyvan dərilərini aşılama vasitəsilə gönə çevirmək sənəti

Àëáàíèéàäà èíêè-øàô åòìèø ñÿíÿò-êàðëûã ñàùÿëÿðèíèìöÿé éÿí åäèí.

77

Àëáàí äþâëÿòèíäÿ òèúàðÿòäÿïóëäàí ýåíèø èñ òè ôàäÿ åäèë ìèø -äèð. Øàìàõûäà, Ãÿáÿëÿäÿ òàïûë ìûøýöìöø ïóë äÿôèíÿëÿðè àë áàí ëàðûíòèúàðÿòäÿ ïóë äàí èñòè ôàäÿ åòäèéèíèñöáóò åäèð.

Àëáàíèéà ÿðàçèñèíäÿí òàïûëàíÿí ãÿäèì ïóëëàð Ìà êåäîíèéàëûÈñ êÿíäÿðèí àäûíäàí êÿñèëÿí ýö - ìöø ïóëëàð äûð. Êÿíàðäàí ýÿ òè - ðèëÿí ïóëëàð òèúà ðÿò äÿ òÿëÿáàòûþäÿ ìÿäèéèí äÿí å.ÿ. ÛÛÛ ÿñðèí 1-úèéà ðû ñûíäàí áàø ëà éà ðàã Àë áà íè -éàäà Èñêÿíäÿðèí ïóëëà ðûíà îõ øàð ïóë ëàð êÿñèë -ìèø äèð. Þëêÿäÿ áàø ãà äþâ ëÿò ëÿ ðèí ïóëëàðû äà èø ëÿ -äèë ìèøäèð.

Øÿùÿðëÿð. Àëáàíè éàäà øÿùÿð ëÿðèí ÿìÿëÿýÿëìÿ ñè ö÷öí øÿðàèò å.ÿ.I ìèí èë ëè éèí îðòàëàðûí -äà éàðàí ìûøäûð. Øÿ ùÿð -ëÿðèí éà ðàíìà ñûíäà ñÿ -íÿò êàð ëûã âÿ òèúà ðÿòèíèíêèøàôû ìö ùöì ðîë îé íà -ìûøäûð. Ãÿäèì øÿ ùÿð ëÿðêàðâàí éîëëàðû öçÿ ðèíäÿ,äèíè ìÿðêÿç ëÿðèí (ìÿ -áÿäëÿðèí) ÿò ðà ôûí äà éà-ðàíìûø, éà õóä àéðû-àé ðûùþêì äàð ëàð òÿ ðÿ ôèí äÿíñà ëûí ìûøäûð. Øÿ ùÿð ëÿð ö÷öí ÿëâå ðèøëè úîü ðàôèìÿêàí ñå ÷èë ìèø, äöø ìÿí äÿí ãî ðóí ìàã ö÷öí

Àëáàíèéàäà èñòèôàäÿ îëóíàí

ïóëëàð(å.ÿ. ÛÛÛ ÿñð)

Àëáàíèéà øÿùÿðèíèí äèâàð ãàëûüû (Ãàëàòÿïÿ. Ãàðàáàü)

Àëáàíèéàäà òè úàðÿòèí èíêèøàô ñÿ -âèééÿñèíè ìöÿé éÿí åäèí.

78

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Àëáàíëàðûí òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíû òÿñâèð åäèí.

2. Àëáàíèéàäà ìåòàëèøëÿìÿ ñÿíÿòè íåúÿ èíêèøàô åòìèøäè?

3. Ìþùöðëÿð íÿ âàõò ìåéäàíà ýÿëìèøäè? Îíëàðäàí íÿ ö÷öíèñòèôàäÿ îëóíóðäó?

4. Àëáàíèéàäà ñÿíÿòèí äàùà ùàíñû ñàùÿëÿðè èíêèøàô åòìèøäè?Øÿðù åäèí.

5. Òèúàðÿòèí èíêèøàôûíäà íÿ êèìè éåíèëèê áàø âåðìèøäè?

6. Àëáàíèéàíûí øÿùÿð ìÿäÿíèééÿòèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ùàíñûìÿíáÿëÿðèí ðîëó îëìóøäóð? Èçàù åäèí.

Àòðîïàòåíà âÿ Àëáàíèéà ÿùàëèñèíèí òÿñÿððöôàò ùÿéà-òûíûí îõøàð âÿ ôÿðãëè úÿùÿòëÿðèíè ìöãàéèñÿ åäèí.

Àëáàíèéà øÿùÿð-ëÿðè ùàããûíäà äà-íûøûí.

Áóýöíêö Ãÿáÿëÿøÿùÿðèíè òÿñâèð åäèí.

îí ëàðûí ÿò ðàôûíà ìþù êÿì ìöäà ôèÿ äèâàð ëàðû ÷ÿ -êèëìèø âÿ äÿðèí õÿí äÿêëÿð ãàçûë ìûøäûð.

Ñòðàáîí þç ÿñÿðèíäÿ Àëáàíèéàíûí Àéíèàíàâÿ Àíàðèàêà øÿùÿðëÿðèíèí îëäóüóíó éàçûð. Ïëèíèéàçûð êè, Àë áàíèéàíûí áàø ëûúà øÿùÿðè Êàáàëà -êàäûð (èíäèêè Ãÿáÿëÿ). Ïòî ëåìåé Àëáàíèéàíûí29 øÿùÿðè âÿ áþéöê éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðè ñûðàñûíäàÃÿáÿëÿ âÿ Øàìà õûíûí àäëàðûíû ÷ÿêèð. Ìèíýÿ÷åâèð,Ãÿáÿëÿ, Øàìà õû, Äÿðáÿíä, Òîðïàããàëà âÿ áàøãàøÿùÿð éåð ëÿ ðèíäÿ àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð àïàðûëìûøâÿ òàïûëìûø çÿíýèí ìàòåðèàëëàð ÿñàñûíäà Àëáà -íèéàíûí øÿùÿð ìÿäÿíèééÿòè þé ðÿíèë ìèøäèð.

79

Ðîìàëûëàðûí Àëáàíèéàéà ùöúóìó. Å.ÿ. ÛÛ ÿñð -äÿ Àðàëûã äÿíèçè ùþâçÿñèíäÿ ÿí ýöúëö äþâëÿòÿ÷åâðèëìèø Ðîìà Àëáàíèéà ÿðàçèñèíè, Õÿçÿð äÿíè -çèíèí ñàùèëëÿðèíè òóòìàã èñòÿéèðäè. ×öíêè Ùèí-äèñòàíëà Ãàðà äÿíèç ñàùèëëÿðèíè áèðëÿøäèðÿíòèúàðÿò éîëó áóðàäàí êå÷èðäè. Áó ìÿãñÿäëÿÐîìà ñÿðêÿðäÿñè Ïîìïåé Àë áàíèéàéà ùöúóìåòäè. Àëáàíëàð Ïîìïåéÿ ìö ãà âèìÿò ýþñòÿðäè-ëÿð. Àëáàíèéàéà äàõèë îëàí Ïî ìïåé ãûøû Êöðâàäèñèíäÿ êå÷èðìÿëè îëäó. Î, îðäóñóíó ö÷ ìÿí -òÿãÿäÿ éåðëÿøäèðäè. Áó ìÿí òÿãÿëÿðäÿí áèðèíÿþçö, äèýÿðëÿðèíÿ êþìÿê ÷èëÿðè áàø÷ûëûã åäèðäè.

Àëáàíèéà ïàäøàùû Îðîéñ ðîìàëûëàðûí ùÿð ö÷äöøÿðýÿñèíÿ åéíè âàõòäà ùöúóì åòìÿéè ãÿðàðààëäû. Áó äþéöøäÿ àëáàíëàðûí 40 ìèí íÿôÿðëèê ãî -øó íó äþéöøöðäö.

Å.ÿ. 66-úû èëèí äå êà áðûí äà Êö ðöí ñàùèëèíäÿäþéöø îëäó. Áó äþéöøäÿ ðî ìàëûëàð ãà ëèá ýÿë äè -ëÿð. Ïîìïåé àëáàíëàðëà ñöëù áàüëàéûá Èáå ðè éà éàäîüðó ùÿðÿêÿò åòäè. Àë áàí ëàð ðîìà ëûëàðûèç ëÿ éÿ ðÿê îíëàð ö÷öí òÿù ëöêÿëè âÿçèééÿòéàðàò äû ëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ Ïîìïåé éå íè äÿíå.ÿ. 65-úè èëäÿ àë áàíëàðà ãàðøû éöðöøÿ áàø -ëàäû.

Àë áàí ëàð ðî ìà ëû ëàðû Ãàíûõ ÷àéû éà õûí - ëû üûíäà ãàð øû ëà äû ëàð. Àëáàíèéà ãîøóí ëàðûíàÎðîé ñóí ãàð äà øû Êî çèñ áàø÷ûëûã åäèðäè.Ïîìïåé áó äþéöøäÿ ùÿðáè ùèéëÿ èøëÿòäè. Î,äþéöø ìåé äàíûíäà þíúÿ ñöâàðèëÿðè éåðëÿø -äèð äè, ïèéàäàëàðû èñÿ îíëàðûí àðõàñûíäàãàëõàíëà äèçè öñòÿ îòóð äà ðàã ñÿññèçúÿ ýþç -ëÿ ìÿéè ÿìð åòäè. Î, áó ùèéëÿ èëÿ àëáàíäþéöø÷öëÿðèíè òÿëÿéÿ ñàëìàã èñòÿéèðäè.

19. ÀËÁÀÍËÀÐÛÍ ÉÀÄÅËËÈËߟÐߟ ÃÀÐØÛÌÖÁÀÐÈÇߟÑÈ

Oroys

Ðîìàëûëàðûí Àë-áàíèéà öçÿðèíÿ ùö - úóìóíóí ñÿáÿáèâÿ òÿðÿôëÿð àðàñûí -äà äþéöøëÿðèí íÿ-òèúÿñè ùàããûíäàäà íûøûí.

Ãàíûõ ÷àéû éà-õûíëûüûíäàêû äþ éö-øö òÿñâèð åäèí.

Ïîìïåé, Îðîéñ, Êîçèñ, Ãîáóñòàí êèòàáÿñè, êàòàêîìáàëàð

80

Kozis

Ãîáóñòàí êèòàáÿ -ñè âÿ Ðîìà—Àëáà-íèéà èãòèñàäè ÿëà ãÿ-ëÿðè íè øÿðù åäèí.

Àëáàí ñöâàðèëÿðè ùöúóì åòäèëÿð. Ðîìàñöâà ðè ëÿðè ýåðèéÿ ÷ÿêèëèá, éàí òÿðÿôëÿðÿäàüûë äûëàð. Ðîìà ïèéàäà äþéöø÷öëÿðè ùöúóìåäÿðÿê àëáàí ñöâàðè äÿñòÿëÿðèíè ìö ùà ñè -ðÿéÿ àëäûëàð. Ãàíëû äþéöø áàø âåðäè. Áóäþéöøäÿ Ïîìïåéëÿ Êîçèñ ãàð øû ëàø äûëàð.Êîçèñèí àò äûüû íèçÿ Ïîìïåéèí çè ðåùëè ýåéè -ìèíÿ äÿéèá, éåðÿ äöø äö. Ïîìïåéèí àòäûüûíèçÿ èñÿ Êîçèñè þëöìúöë éà ðà ëà äû. Áó äþ -éöø äÿ ðîìàëûëàð ãÿëÿáÿ ÷àëäû. Ñà ëà ìàò ãàëàíàë áàí äþ éöø ÷öëÿðè ãà÷ûá ìå øÿäÿ ýèç ëÿí äè -ëÿð. Ïîì ïå éèí ÿìðè èëÿ ðîìà ëû ëàð ìåøÿéÿîä âóð äó ëàð. Ìåøÿäÿ ýèç ëÿí ìèø àëáàí äþ -éöø ÷öëÿðè ùÿ ëàê îëäóëàð. Ðîìàëûëàðà ãàðøû

ãàäûíëàð äà âóðóøóð äóëàð. Àë áàí ãàäûíëàðûíûíúÿñàðÿòè ðîìà ëû ëàðû ùåéðÿòÿ ýÿ òèðìèøäè.

Ïîìïåé Àëáàíèéà ùþêìäàðûíûí Ðîìà äöøÿð -ýÿ ñèíÿ ýÿëìÿñèíè òÿëÿá åòäè. Îðîéñ Ïîì ïå éèíéàíûíà ýåòìÿäè, ëàêèí îíà ìÿê òóá âÿ ùÿäèé éÿ ëÿðýþíäÿðÿðÿê áàðûøûã òÿêëèô åòäè. Ïîìïåé áà ðû øûãòÿêëèôèíè ãÿáóë åòäè. Àç ñîíðà Ïîìïåé Àë áà íè éà -íûí è÷ÿðèëÿðèíÿ äîüðó ùÿðÿêÿòÿ áàøëàäû. Î, ýöúëöìöãà âèìÿòÿ ðàñò ýÿëäè. ×ÿòèí ëè éè íÿçÿ ðÿ àëàðàãéöðöøö äàâàì åòäèðìÿê íèé éÿòèíäÿí ÿë ÷ÿêäè.

Å.ÿ. 36-úû èëäÿ ñÿðêÿðäÿ Àíòîíèíèí áàø÷ûëûüûèëÿ ðîìàëûëàðûí Øÿðãÿ éöðöøö çàìàíû äà ðîìà-ëûëàðëà àëáàíëàð àðàñûíäà äþéöøëÿð áàø âåðìèøäè.Ãÿäèì éóíàí ìöÿëëèôè Ïëó òàðõ éàçûðäû êè, «ðî-ìàëû Êàíèäè èáåð âÿ àëáàí ùþêì äàðëàðûíà ãàëèáýÿëäè âÿ Ãàôãàçà ÷àòäû».

Ãîáóñòàíäà Áþéöêäàø äàüûíûí ÿòÿéèíäÿ öçÿ -ðèíäÿ ëàòûí äèëèíäÿ éàçû îëàí áèð äàø êèòàáÿ âàð-äûð. Öçÿðèíäÿêè éàçûäàí áó êèòàáÿíèí 84—96-úûèëëÿðÿ àèä ÿëàãÿëÿðè ÿêñ åòäèðäèéè ìÿëóì îëóð.Ùÿòòà II ÿñðèí 1-úè éàðûñûíäà Ðîìà èìïå ðà òî ðóÀä rèàí àëáàí ùþêì äàr ëàrû èëÿ äîñò ëóã ÿëà ãÿ ëÿ -rè ñàõ ëàìûø âÿ îí ëàrà ãèé ìÿò ëè ùÿäèé éÿ ëÿr ýþí -äÿr ìèøäè.

81

Àë áà íè éà íûí Ðîìà èëÿ ÿëà ãÿ ëÿrè III ÿñrèí îr -òà ëàrûíà ãÿäÿr äàâàì åòìèøäèr. Àë áà íè éà Ðî ìàèëÿ éàë íûç ñûõ èã òè ñàäè-ñèéàñè âÿ ìÿ äÿíè ÿëàãÿëÿðñàõ ëà ìûøäûð.

Àëàí òàéôàëàðûíûí Àçÿðáàéúàíà éöðöøö.Àëàí òàéôàëàðû Àëáàíèéàäàí øèìàëäà éàøàéûð -äûëàð. Îíëàð Äÿðáÿíä êå÷èäè âàñèòÿñèëÿ Àëáàíèéàÿðàçè ëÿ ðèíÿ êå÷ÿðÿê úÿíóáà äîüðó öç òóòóð, éîëáîéó áèð ÷îõ þëêÿëÿðè òàëàí åäèðäèëÿð. ÅðàìûçûíÛ—ÛÛÛ ÿñðëÿðèíäÿ àëàí òàéôàëàðû Àëáàíèéà âÿ Àò -ðî ïà òåíàéà òåç-òåç éöðöøëÿð åòìèøëÿð. Àëàíòàéôà ëàðûíûí ÿí áþéöê éöðöøëÿðèíäÿí áèðè 72—74-úö èëëÿðäÿ îëìóøäóð.

Àëáàíèéà ÿðàçèñèíäÿêè êàòàêîìáà ãÿáèðëÿðèàëàí òàéôà ëàðû èëÿ ÿëàãÿ ëÿí äèðèëèð. ÊàòàêîìáàëàðÌèíýÿ÷åâèð âÿ Ãÿáÿ ëÿ äÿ þéðÿíèëìèøäèð. Êà òà -êîì áàëàðäà þëöëÿðè èðè êöïëÿðäÿ âÿ òàõòà ãó òó - ëàðäà äÿôí åäèðäèëÿð. Ãÿáèðëÿðÿ ìÿè øÿò ÿøéà ëàðû,ÿìÿê àëÿòëÿðè, ñèëàùëàð âÿ áÿçÿê øåéëÿðè ãî -éóðäóëàð.

Àëáàíëàr ìÿäÿíè èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ ýþ rÿàëàí ëàräàí öñòöí îëìóøëàr. Àëáàíëàr øè ìàë õàëã - ëàrûíà ýöúëö ìÿäÿíè òÿñèr åòìèøëÿr. Àr õåîëîæèìà òårèàë ëàr äà áóíó òÿñäèã åäèr.

Ãîáóñòàí êèòàáÿñè

Àëàí—àëáàí ìö -íàñèáÿòëÿðèíè ìöÿé -éÿí åäèí.

82

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Å.ÿ. II ÿñðäÿ Ðîìà äþâëÿòèíèí Øÿðãÿ éöðöøëÿðèíèí ìÿã ñÿäèíÿ èäè?

2. Ïîìïåéëÿ Êîçèñèí äþéöøöíö òÿñâèð åäèí.

3. Å.ÿ. I ÿñðäÿ Àëáàíèéà þç ìöñòÿãèëëèéèíè ãîðóéóá ñàõ -ëàéà áèëìèøäèìè? Ôàêò ñþéëÿéèí.

4. Ðîìàëûëàðûí Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ îëäóüóíó ùàíñû òà-ïûíòû ñöáóò åäèð? Èçàù åäèí.

5. Êàòàêîìáà ãÿáèðëÿðè êèìÿ ìÿõñóñäóð âÿ áó ìàääèìÿíáÿëÿð Àçÿð áàéúàíûí ùàíñû ÿðàçèëÿðèíäÿ þéðÿíèë -ìèøäèð? Ìöÿééÿíëÿøäèðèí.

6. Úÿäâÿëè òàìàìëàéûí.

«Àëáàíëàð éàäåëëè èøüàë÷ûëàðà ãàðøû íåúÿ ìöáàðèçÿàïàðìûøäûëàð?» Ìÿëóìàò òîïëàéûí âÿ òÿãäèì åäèí.

Àëáàíèéàéà îëàí éöðöøëÿð

заман кимляр йцрцш етмишдир йцрцшцн нятиъяляри

83

Àëáàíèéàíûí ãÿäèì ìÿäÿíèééÿòè Ãÿáÿëÿ,Øàìàõû, Ìèíýÿ÷åâèð, Èñìàéûëëû âÿ ñ. éåðëÿðäÿàïàðûëàí àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð ÿñàñûíäà þé ðÿ íèë - ìèøäèð. Ãàçûíòûëàð çàìàíû ìöõòÿëèô òè êèí òè ãà -ëûãëàðû, ãÿáèðëÿð, ÷îõñàéëû ìàääè ìÿ äÿ íèé éÿòíöìóíÿëÿðè àøêàð îëóíìóøäóð.

Ãÿäèì äþâð ìöÿë ëèô ëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ Àë -áà íèéà íûí ìÿ äÿíèééÿòèíÿ àèä ìÿëóìàòëàð âàð äûð.Àëáà íè éàäà øÿ ùÿð ìÿ äÿ íèééÿòè èíêèøàô åò ìèøäè.Àë áàí ëàð áèð ÷îõ þë êÿëÿð ëÿ èã òè ñà äè âÿ ìÿ äÿíèÿëàãÿ ëÿð ñàõëà ìûø ëàð. Àëáàí ìÿ äÿ íèé éÿòèíÿ éó -íàí ìÿäÿíèééÿòèíèí äÿ òÿñèðè îëìóøäóð.

Ñÿíÿòêàðëûüûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíèí (äóëóñ-÷óëóüóí, øöøÿ ãàáëàð èñòåùñàëûíûí,òîõóúóëóüóí,ìåòàëèøëÿìÿíèí âÿ ñ.) âÿ ìåìàðëûüûí èíêèøàôûÀëáàíèéàäà øÿùÿð ìÿäÿíèééÿòèíèí éöêñÿëèøèíÿñÿáÿá îëìóøäó.

Ìåìàðëûã. Àëáàíèéà ìå ìàðëàðû èðè èúòèìàèáèíàëàð, ìö äàôèÿ ãàëàëàðû òèêìèøëÿð. Èíøà èø ëÿ ðèí - äÿ éåðëè òèêèíòè ìà òåðèàëëàðûíäàí èñòèôàäÿ îëóí -ìóøäóð.

20. ÀËÁÀÍÈÉÀ ÌߟğßÍÈÉÉߟÒÈ

Àëáàíèéàíûí ìÿ - äÿ íèé éÿòè ùàíñûéåð ëÿðäÿ àïàðûëàíòÿäãèãàòëàðäà þé ðÿ -íèë ìèøäèð? Áó òÿä - ãè ãàò ëàðûí íÿòè úÿ-ëÿðè ùàããûíäà äà-íûøûí.

Éàçû, äàø êèòàáÿ, Çåâñ, Ùåëèîñ, Ñåëåíà

Áîéàëû êåðàìèêà íöìóíÿëÿðè. (Ãà ðà áàü. Ãàëàòÿïÿ)

Øöøÿ ÿòèð ãàáû(Ãàðàáàü. Ãàëàòÿïÿ)

Àëáàíèéàäà ìå-ìàðëûüûí èíêèøàôñÿâèé éÿñè íè ýþñòÿ-ðÿí ôàêòëàðû ìöÿé -éÿí åäèí.

84

Þëêÿíèí ïàéòàõòû Ãÿáÿëÿ øÿùÿðèíèí ÿò -ðàôûíà òîðïàã ñÿää ÷ÿêèëìèø âÿ äÿðèí õÿí äÿêãàçûë ìûøäûð. Ãÿáÿëÿäÿ øÿùÿð éåðèíäÿ àøêàðîëóí ìóø áèíà ëàðûí áöíþâðÿñè ÷àé äàø ëà ðûí -äàí ãî éóë ìóø, äèâàðëàðû èñÿ ÷èé êÿðïèú äÿíùþ ðöë ìöøäöð.

Èúòèìàè áèíàëàðäàí áèðèíèí èðè ñàëîíëàðû, åé -âàí ëàðû, êè÷èê îòàãëàðû âÿ äÿùëèçëÿðè àøêàðåäèë ìèø äèð. Ùÿð ñàëîíóí îðòàñûíäà èðè äàøäàíéî í óë ìóø ñöòóí àëòëûãëàðû âàðäûð. Îíëàðûíöçÿ ðèíäÿ àüàú ñöòóíëàð óúàëäûë ìûø äûð. Áè íàíûíöñ òö êè ðÿ ìèòëÿ þðòöëìöøäöð.

Éàçû. Ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøà ôûí äà éàçû ìö - ùöì ðîë îéíàìûøäûð. Àë áà íèéà ÿùàëèñè éà çûèëÿ ùÿ ëÿ å.ÿ. I ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíäà, ßùÿ ìÿ -íè ëÿð äþâ ëÿ òèíèí òÿðêèáèíäÿ îëàð êÿí òàíûø èäè.

Ãÿäèì äþâð ìöÿëëèôëÿðè å.ÿ. I ÿñ - ðèí 60-úû èëëÿ ðèíäÿ Àëáàíèéà ùþêì - äàðû Îð îéñëà Ðîìà ñÿð êÿð äÿñèÏîì ïåéèí ìÿê òóáëàø ìàñû áàðÿäÿìÿëóìàò âåðèðëÿð. Å.ÿ. I ìèí èë ëè -éèí ñîí ëàðûíà àèä áÿçè ñàõ ñû íö -ìó íÿëÿðèíèí öçÿ ðèíäÿ äÿ éàçû èøà - ðÿëÿðè âàð äûð.

Øÿêè ðàéîíóíóí Áþéöê Äÿù íÿêÿíäèíäÿ öçÿ ðèíäÿ ÛÛ ÿñðÿ àèä éó -

íàí äèëèíäÿ éàçû îëàí äàø êèòàáÿ òàïûëìûøäûð. Áóäàø êèòàáÿ éóíàíëàðà ìÿõ ñóñ îë ìóø äóð. Áóäÿëèë àëáàíëàðûí éóíàí éàçûñû èëÿ òàíûø îëäóüóíóýþñòÿðèð. Àëáàíëàð éó íàí éàçûñû èëÿ éàíàøû, ëàòûíâÿ Éàõûí Øÿðãäÿ èñ òèôàäÿ îëó íàí áàøãà éàçûëàðëàäà òàíûø îë ìóøëàð.

Äèí. Ãÿäèì àëáàíëàð áöòïÿðÿñò èäèëÿð. Áóðà -äà ýþé úèñèìëÿðèíÿ ñèòàéèø ýåíèø éàéûëìûøäû.Ñòðà áîí éàçìûøäûð êè, àëáàíëàð Çåâñ — Ýþé, Ùå-ëèîñ — Ýöíÿø, Ñåëåíà — Àé òàíðûëàðûíà ñè òà éèøåäèð äèëÿð.

Éóíàí êèòàáÿñè

Àëáàíèéà ìÿ äÿ -íèé éÿ òèíèí ìöõòÿ-ëèô õàëãëàðûí ìÿ äÿ- íèé éÿòè èëÿ ãàðøûëûã -ëû ÿëàãÿëÿðèíè èçàùåäèí.

Êèðÿìèò

Ñöòóí àëòëûüû

85

1. Ãÿäèì àëáàí ìÿäÿíèééÿòè ùàíñû ìÿíáÿëÿð ÿñàñûíäàþéðÿíèëìèøäèð? Ìöÿééÿí åäèí.

2. Àëáàí ìåìàðëûüûíûí õöñóñèééÿòëÿðèíè øÿðù åäèí.

3. Ãÿáÿëÿ øÿùÿðèíè òÿñâèð åäèí.

4. Àëáàí ñÿíÿòêàðëàðûíûí íÿôèñ ÿë èøëÿðè ùàíñû ìÿí áÿ ëÿ ð -äÿ èçëÿíìèøäèð?

5. Àëáàíèéàäà éàçû íÿ âàõòäàí ìþâúóä èäè? Èçàù åäèí.

6. Àëáàíëàð äàùà ùàíñû éàçû íþâëÿðè èëÿ òàíûø èäèëÿð?

7. Àëáàíëàð ùàíñû òàíðûëàðà ñèòàéèø åäèðäèëÿð? Øÿðù åäèí.

Àëáàíèéà âÿ Àòðîïàòåíà ìÿäÿíèééÿòèíè ìöãàéèñÿåäèí.

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

Ãàçûíòûëàð çàìàíû éàøàéûø éåðëÿðèíäÿí, ãÿáèðàáèäÿëÿðèíäÿí äàø ùåéêÿëëÿð ÿëäÿ åäèëìèøäèð. Áóùåéêÿëëÿð éåðëè ÿùàëèíèí äèíè ýþ ðöø ëÿðè èëÿ áàü -ëûäûð. Àëáàíëàðûí äèíè

ýþðöøëÿðèíè ìöÿé -éÿí åäèí.

86

ÞÇÖÍÖ ÉÎÕËÀ

1. Àëáàíèéà ÿùàëèñè ùàíñû òàéôàëàðûí áèðëèéèíäÿí èáàðÿò èäè?

2. ßùàëèíèí äèëè ùàããûíäà íÿ äåéÿ áèëÿðñèíèç?

3. Àëáàíèéà äþâëÿòè íÿ âàõò éàðàíìûøäû?

4. Ìàííà äþâëÿòè éàðàíàíäàí íå÷ÿ ÿñð ñîíðà Àëáàíèéà äþâëÿòè éà-ðàíìûøäû?

5. Àëáàíèéà äþâëÿòèíèí éàðàíäûüû úîüðàôè ìÿêàíû òÿñâèð åäèí âÿõÿðèòÿäÿ ýþñòÿðèí.

6. Àëáàíèéà ÿùàëèñè àðàñûíäà òÿáÿãÿëÿøìÿíè òÿñâèð åäèí.

7. Íÿéÿ ÿñàñÿí Àëáàíèéàäà ìÿðêÿçëÿøìèø äþâëÿòèí îëìàñû ñþéëÿíèëèð?

8. Àëáàíèéàäà ùàíñû ãóðóëóø ùàêèì èäè?

9. Àëáàí äþéöø÷öñöíö ìàääè ìÿíáÿëÿð ÿñàñûíäà òÿñâèð åäèí.

10. Àëáàíèéà âÿ Àòðîïàòåíà äþâëÿòëÿðèíÿ àèä õàðàêòåðèê õöñóñèé -éÿòëÿðè Âåíí äèàãðàìû ÿñàñûíäà ìöÿééÿí åäèí.

11. Å.ÿ. Û–ÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ Àëáàíèéàíûí áÿðÿêÿòëè òîðïàãëàðû, ÿùàëè-íèí ìÿøüóëèééÿòè ùàããûíäà ìÿëóìàòëàðû áèç íåúÿ þéðÿíèðèê?

12. Åðàìûçûí èëê ÿñðëÿðèíäÿ àëáàíëàð òàõûëû íåúÿ õûðäàëàéûá öéöäöðäöëÿð?

13. Àò èëõûëàðûíû ñàõëàìàãäà àëáàíëàðûí ìÿãñÿäè íÿ èäè?

14. Íÿ ö÷öí òÿñÿððöôàòäà áàëûã÷ûëûã ìöùöì éåð òóòóðäó?

15. Àëáàí ñÿíÿòêàðëàðûíûí èø øÿðàèòèíè âÿ èø ïðîñåñèíè òÿñâèð åäèí.

16. Äàõèëè âÿ õàðèúè òèúàðÿòèí èíêèøàôûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ÿí áþéöêàìèë íÿ èäè?

17. Àëáàíèéàäà øÿùÿðëÿðèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí ìþâúóä îëàí øÿ-ðàèò ùàããûíäà íÿ äåéÿ áèëÿðñèíèç?

18. Ðîìàëûëàðëà àëáàíëàð àðàñûíäà îëàí äþéöøëÿðè òÿñâèð åäèí.

19. Àíòîíèíèí áàø÷ûëûüû èëÿ ðîìàëûëàðûí Øÿðã éöðöøöíöí íÿòèúÿñèíÿ îëäó?

20. Àëàí òàéôàëàðû íÿ âàõò Àòðîïàòåíà âÿ Àëáàíèéàéà éöðöø åòìèøëÿð?

21. Êàòàêîìáàëàð Àçÿðáàéúàíûí ùàíñû éåðëÿðèíäÿ þéðÿíèëìèøäèð?Õÿðèòÿäÿ ùÿìèí ìÿêàíëàðû ýþñòÿðèí.

22. Àëáàíèéà ìÿäÿíèééÿòè ùàíñû ìÿêàíëàðäà îëàí àáèäÿëÿð ÿñàñûí -äà þé ðÿíèëìèøäè? Õÿðèòÿäÿ ýþñòÿðèí.

23. Àëáàí ìåìàðëûüû âÿ èíúÿñÿíÿòèíèí èíêèøàôûíû ìàääè ìÿäÿ-íèééÿò íö ìó íÿëÿðèíÿ ÿñàñÿí òÿñâèð åäèí.

24. Àëáàíëàðûí äèíè ýþðöøëÿðè ùàããûíäà íÿ äåéÿ áèëÿðñèíèç?

87

Ñèéàñè âÿçèééÿò. Å.ÿ. ÛÛ âÿ Û éöçèëëèêëÿðäÿ Ïàð - ôèéà (Àðøàêèëÿð) ÿòðàô þëêÿëÿðè þç ÿñàðÿòèíäÿ ñàõ -ëàìûøäû. Ùÿìèí þëêÿëÿð Ïàðôèéàíûí òàáåëèéèíäÿîëñàëàð äà, îíëàðû éåðëè ùþêìäàðëàð èäàðÿ åäèð-äèëÿð.

Å.ÿ. Û ìèíèëëèéèí ñîíóíà éàõûí Ïàðôèéà íèñ -áÿ òÿí çÿèôëÿäè. Áó âÿçèééÿò îíäàí àñûëû þëêÿëÿð äÿäàõèëè úàíëàíìàéà ñÿáÿá îëäó. Ùÿìèí þëêÿ ëÿðäÿÏàðôèéàäàí àñûëûëûüà ñîí ãîéìàã ìåéèëëÿ ðè ýöú-ëÿíäè. Áóíóí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí Àð øà êè ëÿðàñûëû þëêÿëÿðèí éåðëè ùþêìäàðëàð òÿðÿôèíäÿí èäà -ðÿ îëóíìàñûíà ñîí ãîéàðàã, ùÿìèí þëêÿëÿðÿ þçàäàìëàðûíû — Àðøàêè íöìàéÿíäÿëÿðèíè ùþêì äàðòÿéèí åòäèëÿð. Áó ùþêìäàðëàðû «êè÷èê Àðøàêè-ëÿð» àäëàíäûðûðäûëàð. Åðàìûçûí Û éöç èë ëèéèíäÿÀçÿð áàéúàíûí øèìàë òîðïàãëàðûíäà — Àë áàíè éà -äà äà êè÷èê Àðøàêè ñöëàëÿñè ùàêèìèé éÿòÿ ýÿëäè.

Àçÿðáàéúàíûí úÿíóá ÿðàçèëÿðè — Àòðîïàòåíàòîðïàãëàðû èñÿ áó çàìàí Ïàðôèéà äþâëÿòèíèí òÿð - êèáèíÿ ãàòûëìûøäû. Àòðîïàòåíàíû Ïàðôèéà ùþêì -äàð ëà ðû èäàðÿ åäèðäèëÿð.

Èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿð. Åðàìûçûí Û—ÛÛ ÿñðëÿ-ðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà êÿíäëèëÿð ÿñàñ èñòåùñàë÷ûãöââÿ èäèëÿð. Òîðïàã éàëíûç ùþêìäàðà, äèíè ãó -ðóì ëàðà âÿ ñàéû î ãÿäÿð äÿ ÷îõ îëìàéàí àéðû-àéðû ãóëäàðëàðà ìÿõñóñ èäè. Áó òîðïàãëàðäàáîð úà äöø ìöø, ìöôëèñëÿøìèø êÿíäëè âÿ ñÿíÿòêàð -

21. ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÄÀ ÔÅÎÄÀË ÌÖÍÀÑÈÁßÒËßÐÈÍÈÍ

ÁßÐÃßÐÀÐ ÎËÌÀÑÛ

AZßRBAYCAN TORPAQLARI SASANÈËßÐ ÈMPERÈYASININ TßRKÈBÈNDß

Àòðîïàòåíà âÿÀëáàíèéàíûí ñèéà -ñè âÿçèééÿòèíè ìö -ãàéèñÿ åäèí.

Õàòûðëàéûí: Ïàð-ôèéà Àòðîïàòåíàíûíÿ çàìàí èøüàë åò-ìèøäè?

Ôåîä, ôåîäàë, ìöêÿëëÿôèééÿò, ôåîäàëèçì

88

ëàðûí, ãóëëàðûí, ùÿðáè ÿñèðëÿðèí ìÿúáóðè ÿìÿéèí-äÿí èñòèôàäÿ îëóíóðäó.

ßìÿê àëÿòëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñûíäà ìåòàëäàíäàùà ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìÿñè ÿêèí ÷èëèê âÿ ìàë -äàð ëûãäà ìÿùñóë äàð ëû üû í àðò ìà ñûíà ñÿ áÿá îë -äó. ßêèí ñàùÿëÿðè ýå íèø ëÿí äè ðèë äè. Ìöõ òÿëèôñÿíÿò íþâ ëÿðè éà ðàíûá èíêèøàô åòäè. ßùàëè àðà-ñûíäà ìàë ìöáàäèëÿñè áþéöê âöñÿò àëäû. Àéðû-àé ðû ãóëäàð äþâ ëÿòëÿðëÿ òèúàðÿò ÿëÿãÿëÿðè ýå íèø-ëÿíäè. Áó èíêèøà ôûí íÿòèúÿñè îëàðàã èíñàíëàðàðàñûíäàêû ìöíàñè áÿòëÿð äÿ äÿéèøäè. Òÿä ðèúÿíòîðïàã ñàùèá êàð ëûüûíûí éåíè úÿùÿò ëÿðè ìåéäàíàýÿëäè.

Äþâëÿòÿ ìÿõñóñ òîð ïàã ëàð õèäìÿò ìöãà áè -ëèí äÿ àéðû-àéðû ùÿðá÷èëÿðÿ, ñàðàé ÿéàíëàðûíà âå -ðè ëèðäè. Ùþêìäàðëàð þç éàõûí àäàìëàðûíà áö òþââèëàéÿòëÿð áàüûø ëàéûðäûëàð. Áó, êÿíä èúìàëàðûíûÿéàíëàðûí àñûëûëûüûíà ñàëûðäû.

Âèëàéÿò ùàêèì ëÿðè òÿäðèúÿí þç ÿëëÿðèíäÿ îëàíòîðïàãëàðû âàðèñëÿðèíÿ þòöðöðäöëÿð. Èðñè ìöíà-

Ùþêìäàð îíà ñÿäàãÿò àíäû è÷ÿí

ÿéàíà òîðïàã áàüûøëàéûð.

Áèçèì åðàíûí ÿâ-âÿëèíäÿ Àçÿðáàéúàí -äà ñîñèàë òÿ áÿãÿ ëÿðèìöÿééÿí åäèí.

Û âÿ ÛÛ éöçèëëèê -äÿ èãòèñàäè èíêèøà-ôûí ÿñàñ àìèëëÿðèíèøÿðù åäèí.

89

ñèáÿòëÿð éàðàíûðäû. Ùÿìèí òîðïàã ôåîä (ìöëê),ñàùèáè ôåîäàë (ìöëêÿäàð) àäëàíûðäû.

Ôåîäàëëàðûí òîðïàüûíû éîõñóë êÿíäëèëÿð ÿêèá-áåúÿðèðäèëÿð. Ëàêèí îíëàð òîðïàüà òÿùêèì îëóí-ìàìûøäûëàð. Ôåî äàë ëàð éàëíûç áó êÿíäëèëÿðèíõèäìÿòèíäÿí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð.

Êÿíä ëè ëÿð äÿí áèð ãèñìèíèí åâè, ùÿéÿòéàíûòîð ïàüû, àç äà îëñà ìàë-ãàðàñû, ÿìÿê àëÿòëÿðèâàð èäè. Ëàêèí áó êÿíäëèëÿðèí äÿ ÿñàñ ýÿëèðè áå -úÿð äèê ëÿðè ôåîäàë òîðïàüûíäàí ýÿëèðäè. Îí ëàðôåî äà ëûí òîðïàüûíû áåúÿðèð âÿ ìÿùñóëóí ÷îõ ùèñ-ñÿñèíè îíà âåðèðäèëÿð.

Çàìàí êå÷äèêúÿ êÿíäëèëÿðèí ôåîäàëëàðäàí àñû -ëûëûüû àðòûðäû. Îíëàð ôåîäàëà âåðýè âåðìÿëè èäè-ëÿð. Ôåîäàëà âåð ýè íè, ÿñà ñÿí, íàòóðàë* ôîðìà äàâå ðèðäèëÿð. Áóíäàí áàøãà êÿíäëèëÿð ìöõ òÿ ëèôìöêÿëëÿôèééÿòëÿð* äÿ éå ðèíÿ éå òèðèð äèëÿð. Îíëàðôåîäàëûí äÿñ òÿñèíè àòëà òÿìèí åòìÿ ëè, ñÿ ôÿð âàõòûîí ëàðû éåäèçäèðìÿëè èäèëÿð. Ôåîäàë ö÷öí òè êè -ëèëÿð, ãàëàëàð, éîë ëàð âÿ êþð ïö ëÿð èíøà åòìÿê äÿêÿíä ëèëÿðèí öçÿðèíÿ äöøöð äö.

Êÿíäëèëÿðèí àðàñûíäà äà ìöë êè áÿðàáÿðñèçëèêéàðàíûðäû. Çàìàí êå÷äèêúÿ îíëàðûí àç áèð ãèñìèýåòäèêúÿ âàðëàíûð âÿ õûðäà òîðïàã ñàùèáèíÿ ÷åâ-ðèëèðäè. Áèð ãèñìè èñÿ ìöôëèñëÿøèð âÿ òîðïàãñûçêÿíäëèëÿðèí ñàéû àðòûðäû.

ÛÛÛ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà ôåîäàëèãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðè ôîðìàëàøûðäû. Ñèéàñè âÿ-çèééÿòëÿðèíèí ôÿðãëè îëìàñûíà áàõìàéàðàã,Àçÿð áàéúà íûí ùÿì øèìàë, ùÿì äÿ úÿíóá ÿðàçè-ëÿðèíäÿ ôåîäàë ìöíàñèáÿòëÿðè îõøàð øÿêèëäÿ éà-ðàíûðäû.

* Íàòóðàë – âåðýèíèí ìàë, ìÿùñóë èëÿ þäÿíèëìÿñè * Ìöêÿëëÿôèééÿò – ìöÿééÿí èøëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿê ìÿúáóðèééÿòè

ÛÛÛ ÿñðäÿ Àçÿð -áàéúàíäà èëê ôåî-äàë ìöíà ñèáÿòëÿðè-íèí éàðàíäûüû íûÿñàñëàíäûðûí.

Êÿíäëèëÿðèí éå-ðèíÿ éåòèðäèêëÿðèâåð ýè âÿ ìöêÿëëÿ-ôèééÿòëÿðè ìöÿé éÿíåäèí.

90

1. Åðàìûçûí Û ÿñðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà éàðàíàí ñèéàñè âÿ-çèééÿòè øÿðù åäèí.

2. «Êè÷èê Àðøàêèëÿð» êèìëÿð èäè?

3. Ôåîä êèìëÿðÿ âåðèëèðäè?

4. Ôåîäàë âÿ êÿíäëè ìöíàñèáÿòëÿðèíè øÿðù åäèí.

5. Ôåîäàëëàð êÿíäëèëÿðè ùàíñû éîëëàðëà èñòèñìàð åäèðäè-ëÿð? Èçàù åäèí.

6. ßùàëè ùàíñû ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðè éåðèíÿ éåòèðèðäè?

7. Úÿäâÿëè òàìàìëàéûí:

«Åðàìûçûí Û—ÛÛ ÿñðëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí êÿíäëèñèíèíùÿéàò âÿ ìÿèøÿòè» àäëû ùåêàéÿ ãóðóí.

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

Торпагсащяси

Торпаьынсащиби

ВерэиМцкялляфий -

йятляр

91

Àòðîïàòåíà âÿ Ñàñàíèëÿð. 224-úö èëäÿ Ïàðôèéàÿéàíëàðûíäàí áèðè, Ñàñàíèëÿð íÿñëèíäÿí îëàí ßð-äÿøèð Áàáÿêàí Ïàðôèéà äþâëÿòèíèí âàðëû üûíà ñîíãîéäó. 226-úû èëäÿ î, þçöíö «øàùÿíøàù»* åëàíåòäè. Áóíäàí ÿââÿë Ïàðôèéà äþâëÿòèíÿ ìÿõñóñ ÿðà -çèëÿð èíäè äÿ Ñàñàíè äþâëÿòèíèí èõòèéàðûíà êå÷äè.

Ñàñàíè ùþêìäàðëàðû ùàêèìèééÿòëÿðè àëòûíäàîëàí òîðïàãëàðäà ìÿðêÿçäÿí èäàðÿ îëóíàí ÿéà ëÿò - ëÿð éàðàò äûëàð. Àòðîïàòåíà äà 227-úè èëäÿí Ñà-ñàíè äþâëÿòèíèí ÿéàëÿòëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëäè.Áåëÿëèêëÿ, Ñàñàíèëÿð Àòðîïàòåíàíûí äàõèëè ìöñ -òÿãèëëèéèíè ëÿüâ åòäèëÿð. Áóðàäà úàíèøèí ùà êè - ìèééÿòè áÿðãÿðàð îëäó. Úàíèøèíëÿð ùà êèì Ñàñàíèíÿñëèíèí íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí òÿéèí îëóíóð äó.

Àòðîïàòåíàäà ùþêìäàð ùàêèìèééÿòè ëÿüâåäèëäèêäÿí ñîíðà ôåîäàë (ÿéàí) òîðïàã ñàùèáëèéèìþùêÿìëÿíäè. ßéàíëàðûí òîðïàã ñàùÿëÿðè äàñòà-êåðò àäëàíûðäû. Îíëàð ÿéàíëàðûí õöñóñè ìöë êèé -éÿòè îëóá èðñè òîðïàã ñàùÿëÿðè èäè. Äèýÿð òîð ïàãìöëêèééÿòè ôîðìàñû èñÿ õîñòàê àäëàíûðäû. Õîñ -òàê ìöõòÿëèô õèäìÿòëÿðèí ìöãàáè ëèíäÿ âåðèëèðäè.

Àòðîïàòåíà ÿëâåðèøëè ìþâãåäÿ éåðëÿøèðäè. ×èíâÿ Ùèíäèñòàíà ýåäÿí ìöùöì òèúàðÿò éîëëà ðû Àòðî -ïàòåíàäàí êå÷èð äè. Îíà ýþðÿ äÿ Àòðîïàòåíà ÿðàçè -ñèíÿ ñà ùèá îëìàã Ñàñàíèëÿð ö÷öí ÿùÿìèé éÿòëè èäè.

Àñûëû âèëàéÿòëÿðè, åëÿúÿ äÿ Àòðîïàòåíàíû èäàðÿåäÿí Ñàñàíè úà íè øèíè — ìÿðçáàí* àäëàíûðäû.

Ñàñàíè ùàêèìèé éÿòè àëòûíà êå÷ÿíäÿí ñîíðàÀòðîïàòåíàäà ôåîäàë ìöíàñèáÿòëÿðè ýöúëÿíäè.

22. ÀÒÐÎÏÀÒÅÍÀ

ÑÀÑÀÍÈËßÐ ÈÌÏÅÐÈÉÀÑÛÍÛÍ ÒßÐÊÈÁÈÍÄß

* Øàùÿíøàù – øàùëàð øàùû* Ìÿðçáàí – ñÿðùÿä ãîðóéàí

Øàùÿíøàù, äàñòàêåðò, õîñòàê, ýåçèò, õàðàã, ìÿðçáàí, çÿðäöøòè -ëèê, Ìÿçäÿê

Àòðîïàòåíà—Ñà-ñàíè ìöíàñèáÿòëÿ-ðèíè øÿðù åäèí.

Àòðîïàòåíàäà òîð -ïàã ñàùèáëèéèíèíôîð ìàëàðûíû ìöÿé -éÿí åäèí.

92

Àçÿðáàéúàí ÿðàçèëÿðè Ñàñàíèëÿð äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ

93

ßùàëè äþðä ñî ñèàëòÿáÿãÿéÿ áþ ëöí ìöø äö:êàùèíëÿð, äþ éöø ÷ö ëÿð,ìÿìóðëàð, âåð ýè âå -ðÿíëÿð. Êÿíäëèëÿð, ñÿ -íÿò êàðëàð âÿ òàúèðëÿðâåð ýè âåðÿí òÿáÿãÿéÿàèä èäèëÿð. Îíëàð úàíâåðýèñè (ýåçèò) âÿ òîð-ïàã âåð ýèñè (õàðàã)âåðèðäèëÿð.

Ñàñàíè èäàðÿ öñóëóí-äà ùÿðáè ñÿðêÿðäÿ, àëèìÿ ìóð, áþéöê âÿçèôÿ -ëÿðè ìþâúóä èäè. Áó âÿçèôÿëÿð ÿñèëçàäÿëÿðÿ òàï-øûðûëûðäû. Õûðäà ÿéàíëàð — àçàòëàð ñöâàðè äÿñ -òÿ ëÿðèíäÿ õèäìÿòÿ úÿëá îëóíóðäóëàð.

Äèí. Ñàñà íèëÿð äþâëÿòèíäÿ çÿð äöø òè ëèê ùàêèìäèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Ñàñàíè øàùëàðû þç ùà êèìèé éÿò -ëÿðèíè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ö÷öí áó äèíäÿí èñòè-ôàäÿ åäèð äèëÿð. Ñàñàíè øàùû Û Øà ïóð èòàÿò àëòûíààëûí ìûø ÿéàëÿòëÿðäÿ çÿðäöøòèëèéè éàéìàã ùàã-ãûíäà ýþñòÿðèø âåðìèøäè.

Çÿðäöøòèëèéèí êàùèíëÿðè ÷îõ áþéöê íöôóçàìàëèê èäèëÿð. Êàùèíëÿð òÿáÿãÿñèíÿ áàø÷ûëûã åäÿíáàø êàùèí ùþêìäàðäàí ñîíðà èêèíúè øÿõñ ñàéû-ëûðäû. Î, ìÿáÿääÿ îòóðóðäó.

Ìÿáÿäëÿð ýåíèø òîðïàã ñàùÿ ëÿðèíÿ ìàëèê èäè.Ìÿáÿä òîðïàãëàðûíäà àçàä âÿ éà òîðïàãñûç êÿíä ëèãöââÿñèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóðäó.

Ãàçàêà Ñàñàíèëÿð äþâðöíäÿ çÿðäöøòèëèéèíìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè êèìè òàíûíûðäû.

Ìÿçäÿêèëÿð ùÿðÿêàòû. Ñàñàíè øàùû Ôèðóçóí âÿîíäàí ñîíðà ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿí âàðèñëÿðèíèí äþâ -ðöíäÿ ÿùàëèíèí èãòèñàäè âÿçèééÿòè àüûð èäè. Áåëÿøÿðàèòäÿ ÿùàëè àðàñûíäà ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòÿ ãàðøûåòèðàç ùÿðÿêàòû (481–529-úó èëëÿðäÿ) áàø âåðäè.

1-úè òÿáÿãÿêàùèíëÿð

ÀÒÐÎÏÀÒÅÍÀÄÀ ÑÎÑÈÀË ÒßÁßÃßËßØÌß

2-úè òÿáÿãÿäþéöø÷öëÿð

3-úö òÿáÿãÿìÿìóðëàð

4-úö òÿáÿãÿâåðýè âåðÿíëÿð

Àòðîïàòåíàäà ñî - ñèàë òÿáÿãÿëÿø ìÿíèìöÿééÿí åäèí.

Àòðîïàòåíàäà çÿð -äöøòèëèê äèíèíèí éà - éûë ìà ñÿáÿáèíè èçàùåäèí.

94

Áó ùÿðÿêàòû îíà áàø÷ûëûã åäÿí Ìÿçäÿêèí àäû èëÿ«Ìÿçäÿêèëÿð ùÿðÿêàòû» àäëàíäûðûðäûëàð. Ìÿçäÿêè-ëÿð ùÿ ðÿ êàòû Àòðîïàòåíàéà äà þç òÿñèðèíè ýþñ òÿðäè.

Ìÿçäÿê òÿëèìèíèí ÿñàñ èäåéàñû ÿäàëÿòëè úÿ-ìèééÿò ãóðìàã, èíñàíëàð àðàñûíäà ÿìëàê áÿðà-áÿðëèéè éàðàòìàã èäè. Ìÿçäÿêèëÿðÿ ýþðÿ «Àëëàùèíñàíëàðà îíà ýþðÿ ÿìëàê âåðìèøäèð êè, áóíóþç àðàëàðûíäà áÿðàáÿð áþëöøäöðñöíëÿð».

Ìÿçäÿêèëÿð Õåéèðèí Øÿð öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿñèíÿèíàíûðäûëàð. Ìÿçäÿê ìöáàðèçÿ éîëó èëÿ ÿäàëÿòëèúÿìèééÿòèí ãóðóëìàñûíû ìöìêöí ùåñàá åäèðäè.

Û Ãóáàä äþâðöíäÿ áó ùÿðÿêàò ýåíèø âöñÿòàëäû. ßéàíëàðû þçöíÿ òàáå åòìÿê ö÷öí Û Ãóáàäìÿçäÿêèëÿðÿ àðõàëàíûð âÿ îíëàðà ùèìàéÿäàðëûãåäèðäè. Ùÿòòà î, àúëûã çàìàíû òàõûë àíáàðëàðûíûÿùàëèíèí öçöíÿ à÷ìûøäû. Ìÿçäÿê ùÿðÿêàòûíûìöäàôèÿ åòäèéè ö÷öí èðè ôåîäàëëàð Û Ãóáàäû òàõò-äàí ñàëäûëàð. Û Ãóáàä þëêÿäÿí ãà÷äû. Ëàêèí àçñîíðà ýåðè äþíöá òàõò-òàúûíû ãàéòàðäû âÿ ùàêè-ìèééÿòèíè áÿðïà åòäè. Éåíèäÿí ùàêèìèééÿòÿýÿëÿí Û Ãóáàä äàùà ìÿçäÿêèëÿðÿ àðõàëàíìûð,ÿêñèíÿ îíëàðû òÿãèá åäèðäè. Î, ìÿçäÿêèëÿðÿ äèâàíòóòäó. Ùÿðÿêàò éàòûðûëäû, Ìÿçäÿê åäàì îëóíäó.Áó ùÿðÿêàò ìÿüëóá îëñà äà, Ìÿçäÿêèí èäåéàëàðûóçóí çàìàí õàëã àðàñûíäà éàøàäû.

1. Ñàñàíè øàùëàðû òàáå þëêÿëÿðè íåúÿ èäàðÿ åäèðäèëÿð?2. Àòðîïàòåíà òîðïàãëàðûíà ñàùèá îëìàüûí Ñàñàíèëÿð ö÷öí ÿùÿ-

ìèééÿòèíè èçàù åäèí.3. Äàñòàêåðò âÿ õîñòàê òîðïàã ñàùèáëèéèíèí ôÿðãè íÿäÿí èáàðÿò èäè?4. Àòðîïàòåíàäà ÿùàëè ùàíñû âåðýèëÿðè âåðèðäè?5. Àòðîïàòåíàäà êàùèíëÿðèí íöôóçó íÿ ö÷öí éöêñÿê èäè?6. Ìÿçäÿê òÿëèìèíèí ÿñàñ èäåéàñûíà ìöíàñèáÿòèíèçè áèëäèðèí.

«Ãàçàêà çÿðäöøòèëèéèí ìÿðêÿçè øÿùÿðëÿðèíäÿí áèðè îë-ìóøäóð» àäëû åññå éàçûí.

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

Ìÿçäÿêèëÿð ùÿðÿ-êàòûíûí ìàùèééÿ -òèíè øÿðù åäèí.

95

260-úû èëäÿ Ñàñàíè—Ðîìà ìöùàðèáÿñèíäÿ Ñà-ñàíè øàùû Û Øà ïóð Ðîìà îðäóñóíó ìÿüëóáèééÿ -òÿ óüðàòäû. Û Øà ïóð þç ãÿëÿáÿñè áàðÿäÿ áöòöíãîíøó þëêÿëÿðÿ õÿ áÿð ýþíäÿðèá îíëàðäàí èòàÿòýþñ òÿðìÿëÿðèíè òÿëÿá åòäè. Áó çàìàí Àëáàíè-éàäà ùàêèìèééÿòäÿ îëàí Û Âà÷å Ñàñàíè ùþêìäà-ðûíà òàáå îëìàã èñòÿìÿäè. Áóíà áàõìàéàðàã,áèð ÷îõ þëêÿëÿð êèìè Àë áàíèéà äà Ñàñàíèëÿð äþâ-ëÿòèíèí òàáåëèéèíÿ äöøäö âÿ îíó ùÿðáè äÿñòÿëÿðëÿòÿìèí åòìÿëè îëäó. Û Øàïóðóí 262-úè èëäÿ Íÿãøè-Ðöñòÿìäÿêè ìÿ áÿä äèâàðûíäà ùÿêê åòäèðäèéèéàçûäà Ñàñàíèëÿð äþâëÿòèíÿ òàáå îëàí þëêÿëÿðèíàäû ÷ÿêèëèð. Áó þëêÿëÿðèí àðàñûíäà Àòðîïàòåíàèëÿ éàíàøû, Àëáà í èéà âÿ îíóí âèëàéÿòè îëàí Áàëà -ñàêàí äà âàðäûð.

23. ÀËÁÀÍÈÉÀ ÑÀÑÀÍÈËßÐÈÌÏÅÐÈÉÀÑÛÍÛÍ ÒßÐÊÈÁÈÍÄß

Û Øàïóð, Û Âà÷å, Äçèðàâ, õðèñòèàíëûã

Íÿãøè-Ðöñòÿìäÿêè ìÿáÿä

(Ìöàñèð ôîòî)

Àëáàíèéà—Ñàñà -íè ìöíàñèáÿòëÿðèíèøÿðù åäèí.

96

Î çàìàíëàð Êöð âÿ Àðàç ÷àéëàðûíûí ãîâóø-äóüó ÿðàçèëÿðè Áàëàñàêàí àäëàíäûðûðäûëàð. Áàø-ãà ìÿíáÿëÿðäÿ Áàëàñàêàí ÿðàçèñè Ïàéòàêàðàí,éàõóä Áåëÿãàí (Áåéëÿãàí) àäëàíûðäû. Îíóíÿñàñ ÿùàëèñè òöðêìÿíøÿëè ñàêëàðäàí èáàðÿò èäè.

Û Øàïóðóí þëöìöíäÿí ñîíðà Àëáàíèéà ñè-éàñè ìöñòÿãèëëèéèíè áÿðïà åòñÿ äÿ, Ñà ñàíèëÿðäþâëÿòèíäÿí àñûëû âÿçèééÿòäÿ îëìóøäóð. Â ÿñðÿãÿäÿð Àëáàíèéà äþâëÿòèíèí ïàéòàõòû Ãÿ áÿëÿ øÿ-ùÿðè èäè.

Ñàñàíè äþâëÿòèíèí èøüàë÷û ñèéàñÿòè Ðîìà—Ñà -ñàíè ìöùàðèáÿëÿðèíèí ôàñèëÿëÿðëÿ äàâàì åòìÿñèíÿñÿáÿá îëóðäó. ÛÂ ÿñðèí ñîíóíà éàõûí áöòöí Úÿ-íóáè Ãàôãàç Ðîìà èëÿ Ñàñàíè äþâëÿòè àðàñûíäàáþëöíìöøäö. Áó áþëýöäÿ Àëáàíèéà Ñàñàíèëÿðèíïàéûíà äöøìöøäö. Ñàñàíè øàùûíäàí àñûëû îëäó-

üóíà ýþðÿ Àëáàíèéà áó ìöùàðèáÿ-ëÿðäÿ Ñà ñà íè îðäóñóíó ùÿì ùÿðáèãöâ âÿ, ùÿì äÿ ÿð çàã ëà òÿìèí åòìÿëèèäè.

371-úè èëäÿ Ðîìà âÿ Ñàñàíèëÿðàðàñûíäà áàø âåðÿí Äçèðàâ äþéö -øöíöí íÿòèúÿñè Àë áà íèéà ö÷öí àüûðîëìóø äó. Áó äþ éöø äÿí ñîíðà Àë -áàíèéà Óòè, Ñàêàñåí, Ýèðäìàí âà-äèñè âÿ Êîëò âèëàéÿòëÿðèíè èòèðìèøäè.387-úè èëäÿ Ðîìà èëÿ Ñàñàíèëÿð àðà-ñûíäà ñöëù ìöãàâèëÿ ñè áàüëàíäûãäàíñîíðà Àë áàíè éà éåíè äÿí èòèðäèéè âè-ëàéÿòëÿðèíÿ ñàùèá îëìóøäó.

Äàø áöò

ÛÂ ÿñðèí ñîíóí -äà Àëáàíèéà äþâ-ëÿòèíèí ñèéàñè âÿ-çèé éÿòèíè ìöÿééÿíåäèí.

Íÿãøè-Ðöñòÿì Èðàí Èñëàì Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ, Ïåðñîïîë-äàí 5 êì. àðàëû ßùÿìÿíèëÿð âÿ Ñàñàíèëÿð äþâðöíÿ àèä êèòàáÿëÿðèí ãî -

ðóí äó üó àáèäÿäèð. Ãÿäèì èíàìà ýþðÿ áó íÿùÿíý àáèäÿíè Çàë îüëó ïÿùëÿâàíÐöñòÿì òèêìèøäèð.

Û Øàïóðóí äþâðöíäÿ ãÿäèì îä ìÿáÿäèíäÿêè êèòàáÿäÿ Ñàñàíèëÿðÿ òàáå îëàí27 þëêÿíèí (âèëàéÿòèí) àäû éàçûëìûøäûð. Áó þëêÿëÿð (âèëàéÿòëÿð) àðàñûíäà Àçÿð-áàéúàí äà âàðäûð.

97

Äèí. Àëáàíèéàäà ÿùàëè áöòïÿðÿñòëèê âÿ çÿðäöø -òèëèéÿ åòèãàä åäèðäè. Áöòïÿðÿñòëÿð äàø ùåéêÿëëÿðÿ(êèøè áöòëÿðÿ) ñèòàéèø åäèðäèëÿð.

Û ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí Àëáàíèéàäàõðèñòèàíëûã éàéûëìàüà áàøëàìûøäû. Ëàêèí ÿùàëèõðèñòèàíëûüà ãàðøû úèääè ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèðäè.Àëáàí ùþêìäàðû Óðíàéð 313-úö èëäÿ õðèñòèàí-ëûüû ãÿáóë åòìèøäè. Î, õðèñòèàíëûüû äþâëÿò äèíèåëàí åòäè. Ëàêèí áó äèí þëêÿäÿ öìóìè äèíÿ ÷åâ-ðèëÿ áèëìÿäè. Ùþêìäàð, ÿéàíëàðûí áèð ùèññÿñèõðèñòèàíëûüû ãÿáóë åòñÿ äÿ, ÿùàëèíèí ÷îõ ùèññÿñèáöòïÿðÿñòëèéÿ, àòÿøïÿðÿñòëèéÿ åòèãàä åäèðäè. Õðèñ -òèàíëûã éàëíûç Àëáàíèéàíûí áÿçè äàüëûã ÿðàçèëÿ-ðèíäÿ éàéûëäû.

Àëáàíèéàäà õðèñ -òèàíëûüûí éàéûëìà -ñûíûí ñÿáÿáëÿðèíèìö ÿé éÿí åäèí.

Ñòðàáîí éàçûð êè, àëáàíëàð éàëíûç âàëèäåéíëÿðèí äåéèë, áàøãà àäàìëàðûí äàãîúàëûüûíà ùÿäñèç ùþðìÿò áÿñëÿéèðëÿð. Îíëàð þëÿíëÿðëÿ áèð ëèê äÿ îíóí âàð-äþâëÿòèíèäÿ áàñ äûðûð ëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ àë áàí ëàð êàñûá äîëàíûðëàð, àòàäàí ãàëìà ùå÷ íÿëÿðèîëìóð.

«Áàëàñàêàí ÿðàçèñè áó ýöí». Åññå éàçûí.

1. Àëáàíèéàíûí Ñàñàíè äþâëÿòèíÿ òàáå îëìàñûíû ùàíñû ìÿíáÿñöáóò åäèð?

2. Ðîìà—Ñàñàíè ìöùàðèáÿëÿðè Àëáàíèéàíûí ùÿéàòûíà íåúÿòÿñèð åäèðäè?

3. Äçèðàâ äþéöøöíäÿ Àëáàíèéà ùàíñû âèëàéÿòëÿðèíè èòèð-ìèøäè?

4. Àëáàíèéà èòèðäèéè òîðïàãëàðû íÿ âàõò ýåðè ãàéòàðäû?5. Àëáàíèéàäà ÿùàëèíèí äèíè ýþðöøëÿðèíè ìöÿééÿí åäèí.6. Ìÿíáÿäÿ âåðèëìèø Ñòðàáîíóí ôèêðèíÿ ìöíàñèáÿò áèëäè-

ðèí.

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

98

Àëáàíèéà  ÿñðèí 1-úè éàðûñûíäà. ÀëáàíèéàÀðøàêè ùþêìäàðû Àñóàýåí òÿðÿôèíäÿí èäàðÿîëóíäóüó èëëÿðäÿ þëêÿíèí ìÿäÿíè ùÿéàòûíäàúèääè äÿéèøèêëèêëÿð îëäó. Áó äþâðäÿ êþùíÿ àëáàíÿëèôáàñû öçÿðèíäÿ éåíè àëáàí éàçûñû éàðàäûëäû.Àëáàí óøàãëàðû òÿùñèëÿ úÿëá îëóíäó. Ùþêìäàðâèëà éÿò ëÿðäÿ óøàãëàðà éàçûíû þéðÿòìÿéè, îíëàðûäÿñ òÿ ëÿð ëÿ ìÿêòÿáëÿðÿ ýþíäÿðìÿéè, îíëàðûí éå - ìÿêëÿ òÿìèí îëóíìàñû ö÷öí âÿñàèò àéûðìàüûÿìð åòäè. ßëèôáà ãÿáóë åäèëäèêäÿí ñîíðà äèíè êè-òàáëàðû âÿ áàøãà ÿñÿðëÿðè Ñóðèéà âÿ éóíàí äèëèí-äÿí àëáàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ åòìÿéÿ áàøëàäûëàð.

Àëáàíèéà ÛÛ Âà÷å äþâðöíäÿ.  ÿñðèí îðòàëà-ðûíäà Àëáàíèéàäà ùàêèìèééÿòÿ ÛÛ Âà÷å (444-úöèëäÿ) ýÿëäè. Î, òöðêìÿíøÿëè ñöëàëÿéÿ ìÿíñóáîëóá, ñàñàíèëÿðëÿ ãîùóìëóã ÿëàãÿëÿðèíÿ äÿ ìàëèêèäè.

ÛÛ Âà÷å õðèñòèàíëûãäàí èìòèíà åòìèø âÿ àòÿø-ïÿðÿñòëèéè ãÿáóë åòìèøäè. Ãîùóìó Ñàñàíè øàùûÛÛ Éåç äÿýèðäèí âÿôàòûíäàí ñîíðà î, çÿðäöøòèëèê -äÿí èìòè íà åäÿðÿê Ñàñàíè ùàêèìèééÿòèíäÿí ÷ûõ -äû. ÛÛ Âà÷å ùÿòòà Úîðà äÿðÿñèíè (Äÿðáÿíä êå÷èäè)òóòäó, ìàññàýåòëÿðè þç òÿðÿôèíÿ ÷ÿêäè âÿ Ãàôãà-çûí îí áèð ùþêìäàðû èëÿ èòòèôàã éàðàòäû.

Ùàêèìèééÿòäÿ îëàí øàùÿíøàù Ôèðóçóí ÛÛ Âà -÷åíèí áó ñèéàñÿòèíäÿí õÿáÿðè îëñà äà, ãîùóìëóãÿëàãÿñèíÿ ýþðÿ îíà ãàðøû úèääè òÿäáèð ýþðìöðäö.ÛÛ Âà ÷å äÿ Ôèðóçà ãàðøû äöøìÿí ìöíàñèáÿò áÿñ-ëÿìèðäè. Î, ùÿòòà Ôèðóçóí øÿðÿôèíÿ Ôèðóçàáàä(èí äèêè Áÿðäÿ éàõûíëûüûíäà) àäëàíàí øÿùÿð äÿñàë äûðìûøäû. Ùÿìèí øÿùÿð îíóí ùàêèìèééÿòè èë -ëÿ ðèíäÿ þëêÿíèí ïàéòàõòûíà ÷åâðèëäè. Øèìàëäàí

24. ÀËÁÀÍÈÉÀ —ÂÛ ßÑÐËßÐÄß

Àñóàýåí, ÛÛ Âà÷å, ÛÛÛ Âà÷àãàí, ùàéëàíäóð ùóíëàðû

Ùàéëàíäóð ùóí-ëàðûíûí Àëáàíèéà -éà éöðöø åò ìÿñèíèíñÿáÿáëÿðèíè èçàùåäèí.

99

ãîíøó òàéôàëàðûí ùöúóìëàðû èëÿ áàüëû þëêÿíèíïàé òàõòû Êöð ÷àéûíûí ñîë ñàùèëèíäÿí ñàü ñàùè-ëèíÿ êå ÷èðèëäè. Ëàêèí áó ñàêèòëèê óçóí ñöð ìÿ äè.ÛÛ Âà ÷åíèí ñÿðáÿñò ñèéàñÿòè Ôèðóçó íà ðà ùàò åò -ìÿéÿ áàøëàäû.

Àëáàíèéàäà õðèñòèàí äèíèíèí éàéûëìàñûíà ñà-ñàíèëÿð êèìè ùóíëàð äà ãàðøû èäèëÿð. ØàùÿíøàùÔè ðóç ÛÛ Âà÷åéÿ ãàðøû áó àìèëäÿí èñòèôàäÿ åòäè.Ìö íàñèáÿòëÿð êÿñêèíëÿøÿíäÿ Ôèðóç ùóíëàðû àëáàíùþêìäàðûíà ãàðøû ìöùàðèáÿéÿ ãàëäûðäû. Ùàé -ëàí äóð ùóíëàðû 462-úè èëäÿ Àëáàíèéàéà ñîõóëäó-ëàð. Ìöùàðèáÿ áèð èë óçàíäû âÿ ÛÛ Âà÷åíèí ùà êè-ìèé éÿòäÿí ÿë ÷ÿêìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. ÛÛ Âà÷åíèíõà ùèøè èëÿ àòàñûíäàí ìèðàñ ãàëàí ìöëêö øàùÿí-øàù Ôèðóç îíà âåðäè.

ÛÛ Âà÷åäÿí ñîíðà 30 èë ÿðçèíäÿ Àëáàíèéà þçìöñòÿãèëëèéèíè èòèðäè âÿ Ñàñàíè ìÿðçáàíû òÿðÿ-ôèíäÿí èäàðÿ îëóíäó.

Àëáàíèéà ÂÛ ÿñðäÿ. Ñàñàíè øàùû Áàëàøûí äþâ -ðöíäÿ éåðëè ùàêèìëÿðäÿí îëàí Âà÷àãàíûí (îíóÌþ ìèí Âà÷àãàí äà àäëàíäûðûðëàð) Àëáàíèéàäà ùà -êè ìèééÿòÿ ýÿëìÿñè ö÷öí øÿðàèò éàðàíäû. Î, ÛÛÛ Âà -÷àãàí àäû èëÿ ùàêèìèééÿòè ÿëÿ àëäû. Îíóí ùà-êè ìèééÿòè äþâðöíäÿ õðèñòèàíëàð 488-úè èëäÿ äèíèìÿúëèñ ÷àüûðûá õðèñòèàí äèíèíÿ àèä ãàíóíëàð ãÿ -áóë åòäèëÿð.

ÛÛÛ Âà÷àãàí ÿùàëèéÿ çîðëà õðèñòèàíëûüû ãÿáóëåòäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Áöò ïÿðÿñòëÿð, àòÿøïÿðÿñòëÿðâÿ áàøãà äèíëÿðÿ åòèãàä åäÿíëÿð òÿãèá îëóíóðäóëàð.Õðèñ òèàí ëûüû òÿáëèü åäÿí ìÿêòÿáëÿð à÷ûëûð, ìÿ -áÿä ëÿð òèêèëèðäè. Ëàêèí áó äèí ìöõòÿëèô òÿäáèð-ëÿðÿ áàõìàéàðàã, Àëáàíèéàäà êþê ñàëà áèëìÿäè.

Àìàðàñ àëáàí àáèäÿ ñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-ëèêàñûíûí Õîúàâÿíä ðà éî íóí äà éåðëÿøèð. Áèðçàìàíëàð áóðàäà àëáàí äèí õà äèìè äÿôí îëóí -ìóø âÿ ìÿáÿä àëáàíëàðûí çèéàðÿòýàùûíà ÷åâðèë - ìèøäèð.

Õðèñòèàíëûã Àëáà -íèéàäà íÿ ö÷öíäÿðèí êþê ñàëà áèë-ìÿäè? Èçàù åäèí.

100

ÛÛÛ Âà÷àãàí Àëáàíèéà-íûí ñîí Àðøàêè ùþêìäàðûîëäó. Îíäàí ñîíðà Àëáà -íè éà ÿðàçèñè éåíÿ äÿ Ñà -ñà íè ìÿðçáàíëàðû òÿðÿ - ôèíäÿí èäàðÿ îëóíäó.

Ñàñàíè èìïåðèéàñû èäà - ðÿ åòäèéè òîðïàãëàðû ùÿð -áè-èíçèáàòè ÿðàçèëÿðÿ áþë -ìöøäö. Àòðîïàòåíà, Àë-áàíèéà øèìàë êóñòàêûíà*äàõèë åäèë ìèøäè.

Àëáàíèéàäà Ñàñàíèìÿðç áàíëàðûíûí ùþêìðàí -ëûüû 510—629-úó èëëÿðèÿùà òÿ åòäè.

Àëáàíèéà ÿðàçèñèíÿ òöðê àõûíëàðû. Ñàñàíèøàù ëàðûíûí øèìàë äàü êå÷èäëÿðèíè áàüëàìàñûíà âÿèñòåù êàìëàð òèêäèðìÿñèíÿ, ùÿðáè äÿñòÿëÿð éåð -ëÿøäè ðèë ìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, òöðêäèëëè åòíîñëàðûí– ùóí ëàðûí, õÿçÿðëÿðèí, ñàáèðëÿðèí âÿ ñ. àõûíûàð òûð âÿ îíóí ãàðøûñûíû àëìàã ìöìêöí îëìóð -äó. Îíëàð Àëáàíèéàäà éåðëè, äèë úÿùÿòäÿí ãîùóìòöðê åòíîñëàðûíûí éàíûíäà ìÿñêóíëàøûð âÿ îí -ëàð ëà ãàéíàéûá-ãàðûøûðäûëàð.

Ñàñàíèëÿðëÿ Áèçàíñ àðàñûíäà 591-úè èë ìöãà-âèëÿñèíÿ ýþðÿ Àëáàíèéà Ýèðäìàí, Òèôëèñ âÿ Äèâè íÿãÿäÿð ÿðàçè äàõèë îëìàãëà Ñàñàíèëÿðèí ùà êèìèé -éÿòè àëòûíäà ãàëìûøäûð. Áó ýåíèø ÿðàçèäÿ òöðêëÿðöñòöí ëöê òÿøêèë åäèðäè. Ýèðäìàí âèëàéÿòèíäÿ àë-áàíëàðëà éàíàøû, îíëàðëà ãîùóì îëàí òöðêìÿí-øÿëè ñà áèðëÿð äÿ éàøàéûðäûëàð.

ÂÛ ÿñðèí ñîíó—ÂÛÛ ÿñðèí ÿâÿëëÿðèíäÿ Àëáàíè-éàäà àëáàí-ñàáèð ìÿíøÿëè Ìåùðàíèëÿð ñöëàëÿñèòÿä ðèúÿí þç ùàêè ìèé éÿòèíè áÿðãÿðàð åäèðäè.

Àëáàíèéàíûí èí-òèáàù äþâðöíö òÿñ -âèð åäèí.

Àçÿðáàéúàí ÿðà-çèñèíÿ òöðê àõûíëà-ðûíûí ìàùèééÿòèíèèçàù åäèí.

* êóñòàê — ïÿùëÿâè äèëèíäÿ «òÿðÿô» äåìÿêäèð.

Àìàðàñ àëáàí àáèäÿñè (áÿðïà)

101

1. Àëáàí ùþêìäàðû Àñóàýåí äþâðöíö äÿéÿðëÿíäèðèí.

2. ÛÛ Âà÷åíèí ñèéàñÿòèíè èçàù åäèí.

3. Õðèñòèàí äèíèíèí Àëáàíèéàäà êþê ñàëà áèëìÿìÿñè ñÿáÿá-

ëÿðèíè àðàøäûðûí.

4. Ôèðóçóí ÛÛ Âà÷åéÿ ãàðøû ìöíàñèáÿòè íÿ èëÿ íÿòèúÿëÿíäè?

5. «Àëáàíèéà Ñàñàíèëÿðèí øèìàë êóñòàêûíà äàõèë èäè» –

èçàù åäèí.

6. Àëáàíèéà—Ñàñàíè ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ àèä úÿäâÿë òÿðòèá

åäèí.

7. Ôåîäàë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí éàðàíìà äþâðöíö çàìàí îõóí -

äà ãåéä åäèí.

8. Àëáàíèéàéà êþ÷ åäÿí òöðê òàéôàëàðûíû ãåéä åäèí.

«Àëáàí ÿëèôáàñû âÿ îíóí ÿùÿìèééÿòè» àäëû ìÿòí òÿð-òèá åäèí.

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

Êþ÷ åòìèø òöðêëÿð

102

Гядим дювр

М и н и л л и к л я р Я с р л я р

... ... ... 100 ... ... ... ... ... 40 ... ... 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6

Ерадан яввял(е.я.)

Бизим ера(b.e.)

1,5 milyon il bundan əvvəl – Azərbaycan ərazisində ilk insan sürülərimeydana gəlmişdir.

700 min il bundan əvvəl – Azıx mağarasında ocaq izləri aşkar edilmişdir.

Alt Paleolit dövrü – Ən qədim insan tipinin yaranmasından 100 min ilbundan əvvələ qədər davam etmişdir.

Гядим дювр

М и н и л л и к л я р... ... ... 100 ... ... ... ... ... 40 ... ... 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6

Ерадан яввял(е.я.)

Бизим ера(b.e.)

ÀëòÏàëåîëèò

ƏN MÜHÜM TARİXİ HADİSƏLƏR

Ñàðû ðÿíý äþâðëÿðè, ðÿãÿìëÿð ìèíèëëèêëÿðè ÿêñ åòäèðèð, ìàääè ìÿ-äÿíèééÿò íöìóíÿëÿðè èñÿ áó äþâðÿ àèääèð. Ýþñòÿðèëÿí ìàääè ìÿäÿ-íèééÿò íöìóíÿëÿðè ýþñòÿðèëÿí äþâðÿ (ñàðû ðÿíýëÿ) àèääèð.

1,5 млн.ил яввял

Гядим дювр

Я с р л я р Я с р л я р

24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6

Eрадан яввял(е.я.)

Бизим ера(b.e.)

103

350–400 min il bundan əvvəl – Azıxantroplar yaşamışlar.

100 min il bundan əvvəldən e.ə 35-ci minilliyə qədər – Orta Paleo litdavam etmişdir.

Е.ə. 35-ci minillikdən е.ə. 12-ъи minilliyə qədər – Üst Paleo lit mövcudolmuşdur.

Гядим дювр

... ... ... 100 ... ... ... ... ... 40 ... ... 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6

Минилликляр Ерадан яввял (е.я.)Бизим ера

(b.e.)

ÖñòÏàëå î -

ëèò

Гядим дювр

... ... ... 100 ... ... ... ... ... 40 ... ... 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6

Минилликляр Ерадан яввял (е.я.)Бизим ера

(b.e.)

ÎðòàÏàëåîëèò

104

Е.ə. XII – е.ə. VIII minilliklər – Mezolit dövrü mövcud olmuşdur.

Е.ə. VII minillik – Neolit dövrü.

Е.ə. VI–IV minilliklər – Eneolit dövrünü əhatə edir.

Гядим дюврМинилликляр

... ... ... 100 ... ... ... ... ... 40 ... ... 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6

Ерадан яввял (е.я.)Бизим ера

(b.e.)

Гядим дювр

... ... ... 100 ... ... ... ... ... 40 ... ... 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6

Ерадан яввял(е.я.)

Бизим ера(b.e.)

Гядим дювр

... ... ... 100 ... ... ... ... ... 40 ... ... 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6

Ерадан яввял(е.я.)

Бизим ера(b.e.)

105

E.ə. IV minilliyin 2-ci yarısından e.ə. III minilliyin sonuna qədər –Erkən Tunc dövrü davam etmişdir.

E.ə. III minilliyin 2-ci yarısında – Azərbaycanda dövlət qurumlarıyaranmışdır.

E.ə. III minilliyin 2-ci yarısında – Kuti dövlət qurumu yaranmışdır.

E.ə. ХХIII əsrdə – Lullubi dövlət qurumu yaranmışdır.

E.ə. ХХII əsrin əvvəlləri – Kutilər Akkad dövlətini süquta uğratdılar.

E.ə. ХХII əsrin axırları – Mesopotamiyada kutilərin hakimiyyətinə sonqo yuldu.

Е.ə. III minilliyin sonları – Lullubi dövlət qurumu xırda vilayətlərəparçalanmışdır.

E.ə. III minilliyin sonlarından e.ə. II minilliyin ortalarına qədər – OrtaTunc dövrü davam etmişdir.

E.ə. III minillik – Azərbaycanın cənubunda əhali mixi yazı ilə tanış idi.

E.ə. XIV – e.ə. VII əsrlər – Son Tunc və İlk Dəmir dövrünü əhatə edir.

E.ə. II minilliyin sonları – Assur dövləti Urmiya gölü ətrafına hücumlaretmişdir.

E.ə. I minilliyin əvvəlləri (e.ə. IХ əsrdə) – Manna dövləti yaranmışdır.

E.ə. 740–719-cу illər – Mannada İranzu hakimiyyətdə olmuşdur.

E.ə. 716-cı ildə – Ullusunu taxta çıxdı.

Гядим дювр

Я с р л я р Я с р л я р

24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6

Eрадан яввял(е.я.)

Бизим ера(b.e.)

Гядим дювр

Я с р л я р Я с р л я р

24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6

Eрадан яввял(е.я.)

Бизим ера(b.e.)

106

Гядим дюврЯ с р л я р Я с р л я р

24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6

Eрадан яввял (е.я.)Бизим ера

(b.e.)

E.ə. VI əsrin əvvəllərində – İskit padşahlığı tənəzzülə uğradı.

E.ə. 590-cı il – Manna dövlətinin müstəqilliyinə son qoyulmuşdur.

E.ə. 585–550-ci illər – Midiyada Astiaq hakimiyyətdə olmuşdur.

Е.ə. 550-ci il – Midiya dövləti süqut etmiş, Əhəmənilər dövləti yaran -mışdır.

Е.ə. 530-cu il – II Kir massagetlər üzərinə yürüş etmişdir.

E.ə. 522-ci il – Qaumata öldürüldü.

Е.ə. 336–323-cü illər – Makedoniyalı İskəndər hakimiyyətdə olmuşdur.

Е.ə. 331-ci il – Qavqamel döyüşü olmuşdur.

Е.ə. 330-cu il – Əhəmənilər imperiyası süqut etmişdir.

E.ə. 321-ci ildə – Atropat müstəqil dövlətin hökmdarı oldu.Е.ə. IV əsrin axırı III əsrin əvvəli – Müstəqil Albaniya dövləti yaran mışdır.

Е.ə. 223-cü il – Atropatena Selevkilərdən asılı vəziyyətə düşmüşdür.

Е.ə. III əsrin ortaları – Parfiya dövləti yaranmışdır.

E.ə. 714-cü ildə – Sarqon Mannaya yürüş etdi.

E.ə. VII əsrdə – Manna Assur dövləti ilə ittifaqı pozdu.

E.ə. VII əsrin ortaları – İskit padşahlığı yaranmışdır.

E.ə. 675–e.ə. 650-ci illər – Ahşeri hakimiyyətdə olmuşdur.

E.ə. 650-ci ildə – Assur hökmdarı Mannaya hücum etmişdir.

Гядим дювр

Я с р л я р Я с р л я р

24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6

Eрадан яввял (е.я.) Бизим ера (b.e.)

Гядим дювр

Я с р л я р Я с р л я р

24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6

Eрадан яввял (е.я.) Бизим ера (b.e.)

107

Е.ə. 190-cı il – Maqneziya döyüşü olmuşdur. Selevkilər məğlub olmuş, At-ropatena yenidən müstəqil olmuşdur.

Е.ə. 66-cı il – Kür sahilində Roma ordusu ilə albanlar arasında döyüş olmuşdur.Е.ə. 65-ci il – Qanıx çayı sahilində romalılarla albanlar arasında ikinci

döyüş olmuşdur.

Е.ə. 53-cü il – Parfiyalılar romalıları məğlubiyyətə uğratmışlar.

Е.ə. 36-cı il – Roma sərkərdəsi Antoninin Şərqə yürüşü.

Eramızın 20-ci ili – Atropatena Parfiyanın (Arşakilər sülaləsi) hakimiyyətialtına düşmüşdür.

72–74-cü illər – Alanlar Albaniyaya yürüş etmişlər.84–96-cı illər – Qobustan kitabəsinin aid edildiyi dövr.226-cı il – İranda Sasanilər sülaləsi hakimiyyətə gəldi.227-ci il – Atropatena Sasanilər imperiyasının tərkibinə qatıldı.262-ci il – Албанийа Сасаниlяр дювлятиндян асылы вязиййятя дцшдц.313-cц il – Христианлыг гябул олунду.481–529-ъу илляр – «Мяздякиляр щярякаты» баш верди.440-ъы ил – ЫЫ Ваче щакимиййятя эялди.462-ъi ил – Щайландур щунлары Албанийайа сохулду.488-ъи ил – Хрисtианлар мяълис чаьырдылар.510–529-ъу илляр – Албанийада Сасани мярзbанларынын щюкмранлыьы.591-ъи ил – Сасани–Бизанс мцгавиляси.371-ci il – Romalılarla Sasanilər arasında Dzirav döyüşü baş verdi.387-ci il – Roma ilə Sasanilər arasında sülh müqaviləsi bağlanmış və Al-

baniya itirdiyi torpaqları geri qaytarmışdır.

Eramızın ÂÛÛ əsri – Ərəblərin istilasından sonra Atropatenanın Azər bay -can kimi qaynaqlarda adı çəkilmişdir.

Гядим дюврЯ с р л я р Я с р л я р

24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6

Eрадан яввял (е.я.) Бизим ера (b.e.)

Гядим дюврЯ с р л я р Я с р л я р

24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6

Eрадан яввял (е.я.) Бизим ера (b.e.)

108

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÒÀÐÈÕÈÍß ÄÀÈÐ ÃÛÑÀ Î×ÅÐÊËßÐ

Ëóëëóáèëÿð. Óðìèéà ýþ ëö -íöí úÿíóá ùèñ ñÿ ñèíäÿ ëóëëóáèòàé ôà èòòèôàãû éàðàíäû. Ëóë ëó áè - ëÿð òàðèõ ñÿùíÿñèíÿ ñó âÿ òó ðóê -êè òàéôàëàðû èëÿ áèðýÿ ÷ûõ ìûøëàð.Åðà äàí ÿâ âÿë ÕÕÛÛÛ ÿñð äÿ áóòàéôàëàðûí äþâëÿò ãóðóìó éà -ðàíäû. Ëóëëóáèëÿð ìàëäàðëûã âÿäÿìéÿ* ÿêèí÷èëèéè èëÿ ìÿøüóëèäèëÿð. Îíëàð äà Øóìåð ìÿäÿ-íèééÿòèíèí ýöúëö òÿñèðèíÿ ìÿ -ðóç ãàë ìûøäûëàð. Ìèõè éà çûäàíèñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Àêêàäëàðëàéàçûøûðäûëàð.

Ëóëëóáè ùþêìäàðëàðûíà ìÿõñóñ èëê éàçûëû àáèäÿ å.ÿ. ÕÕII ÿñðÿìÿõñóñäóð. Ñàðûíóë àäû âåðèëÿí éåðäÿ ãàéàéà ùÿêê îëóíìóø ùþêì-äàð Àíóáàíèíèéÿ ìÿõñóñ êèòàáÿäÿ ëóëëóáè òîð ïàã ëàðûíûí Óðìèéàýþëöíäÿí Áÿñðÿ (Êÿíýÿð) êþðôÿçèíÿ (Èðàí êþðôÿçè – ðåä.) êèìèóçàí äûüû ýþñòÿðèëèð.

Êóòèëÿð. Êóòè äþâëÿò ãóðó-ìóíóí òÿðêèáèíäÿ ñóáàð (ñó),òóðóêêè, êóìàí, áàðñ, áþðè, ýÿð - ýÿð (ãàðãàð), àçÿð, çÿíýè âÿ ñ.òöðê òàéôàëàðû èøòèðàê åäèðäèëÿð.Êóòè äþâëÿò ãóðóìó äåìîêðàòèêÿñàñëàðëà èäàðÿ åäèëèðäè. Ãîí -øóëóãäà éàøà éàí äþâëÿòëÿðäÿùà êèìèééÿò àòàäàí îüóëà êå-÷èðäè, ëàêèí êóòèëÿðäÿ ùàêèìèé -éÿòè àüñàããàëëàðûí âÿ òàéôà áàø-÷ûëàðûíûí èøòèðàê åòäèéè ìÿúëèññå÷èðäè.

Ëóëëóáèëÿð ìàëäàðëûãëà ìÿøüóë îëmóø,÷îõëó úèíñ àòëàð éåòèøäèðìèøëÿð

Êóòèëÿðèí ìöùöì èúòèìàè õöñóñèé éÿòèîíëàðûí äþâëÿò ãóðóìóíóí

äåìîêðàòèê ÿñàñëàðëà – àüñàããàëëàðûíèøòèðàê åòäèéè ìÿúëèñ âàñèòÿñèëÿ èäàðÿ

ådilìÿñè èäè

*Äÿìéÿ — ñóâàðûëìàéàí éåðëÿðäÿ ÿêèí

109

«Ãóò» ñþçö òöðê åòèìîëîýèéàñûíäà ùþêìðàíëûã, óüóð, úàí, ðóùêèìè ìÿíàëàðäà èøëÿäèëèð. Òàðèõè ìÿíáÿëÿðäÿ êóòèëÿðèí òöðêìÿíøÿëèîëäóüóíó ñöáóò åäÿí ÷îõëó äÿëèëëÿð âàðäûð.

Ùóððèëÿð. Øóìåð ìÿíáÿëÿðè òÿñäèã åäèð êè, ùóððèëÿðèí âÿòÿíè Úÿ-íóáè Ãàôãàç, Âàí ýþëö ÿòðàôû âÿ Øèìàëè Çàãðîñ áþëýÿëÿðèäèð. Îíëàðûíéàøàäûüû äàüëûã ñàùÿëÿðÿ «Ùóððóì» äåéèëèð. Ùóððèëÿð òöðê ìÿíøÿëèèäèëÿð. Ìàííà äþâëÿòè äþâðöíäÿ ùóððèëÿðèí Óðìèéà ýþëö ÿòðàôûíäàéàøàäûüû ìÿëóìäóð. Ùóððèëÿðèí å.ÿ. III ìèíèëëèéèí ñî íóíäà éàçûìÿäÿíèééÿòèíÿ ìàëèê îëäóãëàðû áàðÿäÿ ìÿëóìàò âàðäûð. Ìÿíáÿ-ëÿðäÿ îíëàðûí àäû Þí Àñèéàäà ÿí ÷îõ èíêèøàô åòìèø Øóìåð, Àêêàäâÿ Åëàìëàðëà éàíàøû ÷ÿêèëèð.

Êàññèòëÿð. ÌÿíáÿëÿðäÿÓðìèéà ýþëö ÿòðàôûíäà êàñ-ñèò (êàøøó) òàéôàëàðûíûí äàéà øàäûüû ýþñòÿðèëèð. Êàññèò-ëÿð äàüëûã éåð ëÿðäÿ éàøàéûð-äûëàð. Îíëàð áàøãà òàé ôàëàðëàãîùóìëóã ÿëàãÿëÿðè éàðàò -ìûðäûëàð.

Òóðóêêèëÿð. Ìÿíáÿëÿðÿ ÿñàñÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ÿí ãÿäèìòàéôàëàðûíäàí áèðè òóðóêêèëÿðäèð. Òó ðóêêèëÿðèí éàøàäûüû úîüðàôèÿðàçè Óðìèéà ýþëöíäÿí Çÿíúàíà êèìè óçàíûðäû.

Ñóáàðëàð. Óðìèéà ýþëö ùþâ çÿñèíäÿ å.ÿ. III—II ìèíèëëèê ëÿðäÿñóáàðëàð äà éàøàéûðäûëàð. Ñóáàðëàð Àçÿðáàéúàí õàëãûíäàí áàøãàáèð íå÷ÿ òöðê õàëãûíûí ôîð ìàëàøìàñûíäà èøòèðàê åòìèøëÿð. ÑóáàðëàðÈêè÷àéàðàñûíäà (Äÿúëÿ âÿ Ôÿðàò) éàøàéûðäûëàð. Å.ÿ. II ìèíèëëèéèíÿââÿëëÿðèíäÿ ñóáàð òîðïàãëàðûíäà Àññóð ùàêèìèé éÿòè ýöúëÿíäè.Àññóð òàéôàëàðûíûí ùöúóìóíà ìÿðóç ãàëàí ñó áàðëàð ö÷ ãîëà(Ãÿðá, Îðòà âÿ Øÿðã) àéðûëäûëàð. Åùòèìàë îëóíóð êè, ãÿðáÿ öç òó -òàí ñóáàðëàð îðàäà éàøàéàí òàéôàëàðà ãàðûøäûëàð. Ùÿìèí èñòèãàìÿòäÿÓðìèéà ýþëö ùþâçÿñèíäÿ ìÿñ êóíëàøàíëàðûí áèð õåéëè ùèññÿñè Òöð -êöñòàí âÿ Ñèáèð òÿðÿôÿ ýåòäè. Ñèáèðèí àäû äà ñóáàðëàðëà áàü ëû äûð.

Êàññèò ÿéàíëàðû

110

Îðòà ùèññÿäÿ ãàëàí ñóáàðëàð Äÿúëÿ âÿ Ôÿðàòûí éóõàðû ùèññÿñèíäÿ,Âàí ýþëöíöí ãÿðáèíäÿ, èíäèêè Òöðêèéÿäÿ – Áèòëèñ èëÿ Äèéàðáÿêèðàðàñûíäà ìÿñêÿí ñàëäûëàð.

Å.ÿ. IV—II ìèíèëëèêëÿðäÿ Þí Àñèéàäà töðê åòíîñóíóí éàéûëìà äàèðÿñè âÿ

ãîíøóëàðû

111

Êèììåð, èñêèò, ñàêëàð. Òàðèõèãåéäëÿðÿ ÿñàñÿí å.ÿ. VIII ÿñð äÿÃàðà äÿíèçèí øèìàë ùèñ ñÿñèíäÿ éà-øàéàí êèììåðëÿð ÿñðèí ñîíëàðûíäàñàêëàð òÿ ðÿ ôèíäÿí ñûõûøäûðûëûá þçòîðïàãëàðûíäàí ÷ûõàðûëìûøëàð. Îí-ëàðûí áèð ùèññÿñè Àíàäîëóéà ýåò -ìèø, áèð ùèññÿñè äÿ Úÿíóáè Ãàô -ãàçà âÿ Þí Àñèéàéà éàéûëìûøäûð.

Êèì ìåð ëÿðëÿ áàüëû éåð àäëàðû î âàõòûí òàðèõè ùàäè ñÿ ëÿðèíè âÿ îíëà-ðûí éàéûëìà éåðëÿðèíè ìöÿé éÿí åäèð. Àçÿðáàéúàíäà Ãûìûðëû, Êÿ-ìÿðëè, Êîìàð, Êÿ ìÿð äàðàí, Êÿìÿð, Ãÿìÿðëè, Êÿìÿðãàéà âÿ ñ. éåðàäëàðû êèììåðëÿðèí éàäè ýàðëàðûäûð.

Êèììåðëÿðäÿí ñîíðà ñàêëàð å.ÿ. VII éöçèëëèêäÿ Úÿíóáè Ãàôãàçâÿ Þí Àñèéàäà ùàêèìèééÿò ãóðìóøëàð. Ùåðîäîò îíëàðû þç ÿñÿðèíäÿñêèôëÿð àäëàíäûðìûøäûð. Ñàêëàðûí àäûíà èëê äÿôÿ Àññóð ìÿíáÿëÿ-ðèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ñàêëàðûí ìÿäÿíèééÿòè, äþâëÿò ãóðóëóøëàðû, îðäó-íóí òàìàìèëÿ ñöâàðèëÿðäÿí èáàðÿò îëìàñû âÿ òàïûëàí ìèõè éàçûëûñÿíÿäëÿðäÿ òöðê äèëèíäÿ ùÿëÿ äÿ éàøàéàí ñþçëÿðè èøëÿòìÿëÿðè îíëàðûíòöðêìÿíøÿëè îëäóãëàðûíû ñöáóò åäèð. Àññóð ãàéíàãëàðû îíëàðû èøãóçàäëàíäûðûðäû.

Ñàêëàð óçóí ìöääÿò ùàêèìèééÿòäÿ îëìóøëàð. Øÿðãäÿ ×èí ñÿä-äèíÿ, ãÿðáäÿ Äóíàé ÷àéûíà êèìè áþéöê áèð ÿðàçèíè òóòóá áóðàäàèìïåðèéà éàðàòìûøëàð.

Ìàññàýåòëÿð. Éóíàí ìöÿëëèôè Ñòðà-áîí éàçûð: «Øÿðãäÿ éàøàéàí õàëãëàðàìàññàýåòëÿð âÿ ñàêëàð äåéèëèðäè».

Ìàññàýåòëÿðèí å.ÿ. IÕ—VII éöçèë-ëèêëÿðäÿ Ýèë ýè ë÷àé èëÿ Äÿðáÿíä àðàñûí äàéàøàäûüû ýö ìàí åäèëèð. Îíëàð èñ êèòëÿðèí(ñàê ëàð) àðäûíúà Äÿðáÿíä êå÷èäèíè þòöáàëáàí òîðïàãëàðûíà äàõèë îëìóøëàð.

112

Êàñïèëÿð. ßùÿ ìÿ íèëÿðäþâëÿòèíèí ñèéàñè íöôóçóÃàô ãàç äàüëàðûíà ÷àòäûã -äà Øèìàëè Àçÿð áàé úàíäàéàøàéàí òàé ôàëàð òàðèõñÿùíÿñèíÿ ÷ûõäûëàð. Îí-ëàðûí ÿí ýþðêÿìëèñè êàñ-ïèëÿðäèð. Õÿçÿð äÿíè çè -íèí áèð àäûíûí äà Êàñïèäÿíèçè îëìàñû îíëàðûí

àäû èëÿ áàüëûäûð. Êàñïèëÿð ãÿäèì äþâðöí ýþðêÿìëè õàëã ëàðûíäàíáèðè îëàí êàññèëÿðèí ãîùóìóäóð. Îíëàð å.ÿ. I ìèíèëëèéèí ñîíóíäààëáàí òàéôàëàðûíà ãàðûø ìûøëàð. Éàøàäûãëàðû úîüðàôè ìÿêàí Ìó-üàí–Ëÿíêÿðàí îâàëûüû èäè. Êàñïèëÿð ýÿìè÷èëèê ñÿíÿòèíÿ éàõøû éè -éÿ ëÿí ìèø äèëÿð.

Ìàííà. Ìàííà äþâëÿòèìöà ñèð Àçÿðáàéúàíûí úÿ -íóá ùèññÿ ñèíäÿ éàðàíìûø-äû. Ìàííà äþâëÿòèíèí áö -íþâ ðÿñè å.ÿ. I ìèí èëëèéèíáàø ëàí üû úûí äà ãîéóëìóø,å.ÿ ÛÕ éöç èëëèéèí îðòàëà-ðûíäà èñÿ ôîð ìà ëàøìûøäûð.Ìàííàëûëàð êóòè, ëóë ëóáè,òóðóêêè âÿ ñó (ñóá/ñóáàð)òàéôàëàðûíûí âà ðèñëÿðè ñà-éûëûð.

Ìÿíáÿëÿðäÿ Ìàííà òîð - ïàãëàðûíûí Óðìèéà ýþëö -íöí øÿðãèí äÿí Õÿçÿð äÿíè -çèíèí úÿ íóá-ãÿðáèíÿ êèìèéàéûëäûüû àéäûí øÿêèëäÿýþðöíöð. Ìàííàëûëàð éöê -

ñÿê ÿêèí÷èëèê ìÿäÿíèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìèøäèëÿð. Àññóð ìÿíáÿëÿðèíäÿÓðìèéà ýþëö ÿòðàôûíäà ÷îõëó òàõûë àíáàðëàðûíûí îëäóüó ýþñòÿðèëèð.

Ìàííà äþâëÿòè(å.ÿ. IX—VII ÿñðëÿð)

113

Ìàííàëûëàð ùåéâàíäàðëûã òÿñÿð ðöôàòûíäà äà áþéöê òÿúðöáÿ ãàçàí-ìûøäûëàð.

Ùþêì äàð Èðàíçó çàìàíûíäà èñÿ äþâëÿòèí ñÿðùÿäëÿðè øèìàëäàÀðàç ÷àéûíà, úÿíóáäà Ïàðñóà âÿ Ìèäèéà ùöäóäëàðûíà ÷àòûðäû. Óð-ìèéà ýþëöíöí úÿíóá-ãÿðáèíäÿ éåðëÿøÿí Ýèëçàí âèëàéÿòè äÿ Ìàííàéàòàáå îëìóøäó.

Å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðèí ñîíóíà êèìè Ìàííà äþâëÿòè Àññóð èëÿ èòòèôàãäàãàëìûøäûð. Å.ÿ. 590-úû èëäÿ Ìàííà òîðïàãëàðû Ìèäèéà îðäóñó òÿðÿ-ôèíäÿí èøüàë îëóíäó.

Ìàííà äþâëÿòèíÿ ùþêìäàð ðÿùáÿðëèê åäèðäè. Ùþêìäàðà àüñàã-ãàëëàð øóðàñû êþìÿê åäèðäè. Àíúàã ùÿð øåé, äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòòàìàìèëÿ ùþêì äàðûí ÿëèíäÿ èäè. Äþâëÿò ñèéàñÿòè äàùà ÷îõ Àññóðàéàõûí èäè. Îðäó ùþêìäàðûí ñÿðÿíúàìûíäà èäè. Îíëàð ùÿðá çàìàíûîõ-éàé, õÿíúÿð, ãûëûíú, íèçÿ, òóíú ëþâùÿëÿð òèêèëìèø ÿëúÿêëÿð, äÿ-áèëãÿëÿð âÿ äþéöø àðàáàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð.

Åðàìûçäàí ÿââÿë II ìèí èëëèéèí àõûðû – I ìèíèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿÇàã ðîñ äàüëàðû áþëýÿñèíäÿ áÿçè êè÷èê âèëàéÿòëÿð éàðàíäû. Ýèëçàí,Çà ìóà, Àëëàáðèà, Êàðàë ëà, Áóøòó, Ìåññè, Ñóðèêàø, Ýèçiëáóíäà, Àëà -òåéà, Óèøäèø, Çèêèðòó, Àíäèà, Ñóáè, Ñàíýèáóòè, Ïóëóàäè âÿ äèýÿðâèëàéÿòëÿð âàðäû. Àíúàãîí ëàðûí ÿí ãöä ðÿò ëèñè Çà -ìóà èäè. Àññóðëàð òåç-òåçÝèëçàí âè ëà éÿò ëÿ ðèíèí ñÿð-ùÿäëÿðèíè ïîçóð âÿ ùö úóìåäèð äèëÿð. Óðàð òó åðàäàíÿââÿë òÿãðèáÿí IÕ éöçèëëè-éèí àõûðûíäà Ýèëçàíû òóò-ìóøäóð. Çàìóà þç òîð ïàã- ëàðûíûí ñÿðùÿäèíè Óðìèéàýþëöíäÿí Êè÷èê Çàá ÷àéû íàêèìè ýåíèøëÿíäèðìèøäèð.

Ìèäèéà. Ìàäàëûëàð å.ÿ.I ìè í èëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿÌàííàíûí úÿíóá-øÿðã òÿ-ðÿôèíäÿ ìÿñêóíëàøìûøäû-ëàð. Òà ðèõè ìÿíáÿëÿð éàçûð

Ìèäèéà äþâëÿòè (å.ÿ. VII ÿñðèí ñîí ðöáö – VI ÿñðèí îðòàëàðû)

114

êè, Ìèäèéà äþâëÿòèíèí éàðàíäûüû äþâðëÿðäÿ èíäèêè Àçÿðáàéúàíòöðêëÿðèíèí éàøàäûüû òîðïàã ëàðäà å.ÿ. ÂÛÛ éöçèëëèéèí 70-úè èëëÿðèíäÿÈñêèò ïàäøàùëûüû ùþêì ñöðöð äö. Ìèäèéàëûëàð àññóðëàðëà àïàðäûãëàðûùÿð áè äþéöøëÿðäÿ çÿôÿð ÷àëìûø (å.ÿ. ÂÛÛ éöçèëëèéèí àõûðû) âÿ õåéëèýöúëÿíìèøäèëÿð. Îíëàð å.ÿ.ÂÛÛ ÿñðèí èëê èëëÿðèíäÿ Óðàð òó âÿ Èñêèòïàäøàùëûüûíûí òîðïàãëàðûíû ÿëÿ êå÷èðäèëÿð. Áó ìÿüëó áèé éÿòäÿí ñîí -ðà ñàêëàð Ãàðà äÿíèçèí øèìàë âèëàéÿòëÿðèíÿ (åùòèìàë) ãàéûòäûëàð.

Àòðîïàòåíà. Áÿçè òà-ðèõ÷èëÿð Àçÿð áàéúàíûí àäû-íûí Àòðîïàòåíàíûí ùþêì-äàðû Àò ðîïàòûí àäûíäàíéàðàíäûüûíû èääèà åäèðëÿð.Àçÿðáàéúàí àäû áóðàäàéàøàìûø àç òàéôàñûíûí àäûèëÿ äÿ áàüëàíûëûð. «Úàìèÿò-Òÿâàðèõèí» ìöÿëëèôè Ðÿ-øèäÿääèí èëÿ tÿá ðèçëè Ìÿ-ùÿììÿä Ùöñåéí èáí Õÿëÿôäÿ Àçÿðáàéúàí ñþ çöíöíòöðêìÿíøÿëè îëäó üóíóáèëäè ðèð ëÿð. Îíëàðûí ôèê -ðèíúÿ, açÿð «ùöíäöð éåð»,áàéãàí èñÿ «áþéöêëÿð» ìÿ -íàñûíäàäûð.

Àòrîïàòåíà äþâëÿòèíèí Àçÿðáàéúàí òàðèõèíäÿ éåðè âÿ ðîëóÃÿäèì Àçÿðáàéúàí òàðèõè àðõåîëîæè âÿ ãÿäèì äþâðöí ìöÿë ëèô -

ëÿðèíèí éàçûëû ìÿíáÿëÿðè ÿñàñûíäà þé ðÿ íèëèð. Ùÿð áèð õàëã ìöÿééÿí

òàðèõè ÿðà çè äÿ éà ðàíìûøäûð. Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì ÿùà ëèñèíèí ìÿñ -

êóí ëàøäûüû ÿðàçè øèìàëäà Äÿð áÿíä äÿí, úÿ íóá äà Çÿíúàí âÿ Ãÿçâèí

áþë ýÿñè äà õèë îë ìàã ëà, øÿðãäÿ Õÿçÿð äÿíèçèíÿ ãÿäÿð, ãÿðá äÿ Òèô -

ëèñ, Èðÿ âàí âÿ Óðìèéà ýþëöíöí ãÿðá ñàùè ëèíè ÿùàòÿ åäèðäè.

Àçÿðáàéúàí äèëè òöðê äèëëÿðè ãðóïóíà àèä äèð. Éåðëè ÿùàëèéÿ ãî -

ùóì îëàí åòíîñëàð (êèì ìåð, èñêèò, ñàê, ùóí âÿ ñÿëúóãëàð) ñîí ðà -

ëàð áó ðàéà ýÿëìèøëÿð.

Àòðîïàòåíà

115

Ãÿäèì ãàéíàãëàðäà Àçÿðáàéúàíûí èëêèí ôîð ìàäà àäû îíóí úÿ -

íó áó èëÿ áàüëû Àòðîïà òå íà, Àòóðïàòàêàí, Àðòàáàçàí, Àäèðáàúàí

âÿ ñ. êèìè èøëÿíìèøäè.

Àçÿðáàéúàí àäûíûí èëêèí ôîðìàñû Àçÿð áà é ãàí êèìè èøëÿíìèøäèð.

Áó òîðïàüûí Àò ðî ïà òåíà àä ëàíìàñû Ìèäèéà ñàòðàïû (úàíèøèíè) Àò -

ðîïàòûí àäû èëÿ áàüëû îëìóøäóð.

ÂÛÛ ÿñðäÿí ÿðÿá ìÿíáÿëÿðèíäÿ áó ÿðàçè Àçÿð áàéúàí àäëàí ìûø -

äûð. Áó àä îíóí ùÿì øè ìà ëûíà, ùÿì äÿ úÿíóáóíà àèä åäèëìèø äèð.

Àçÿðáàéúàíûí àéðû-àéðû áþëýÿëÿ ðèí äÿ áèð-áèðèíÿ ãîùóì îëàí ãÿ -

äèì òàé ôàëàð éàøà ìûø äûð. Óðìèéà, Íàõ ÷û âàí, Ãàðà áàü, Ýÿíúÿ÷àé

âÿ áàøãà ÿðàçèëÿðäÿ êè ÷èê òàé ôà ëàð âàùèä ìÿð êÿç ÿòðàôûíäà áèðëÿ -

øÿðÿê èðè òàé ôà èòòèôàãû éàðàòäûëàð.Óðìèéàäà Ýþéòÿïÿ, Ùÿñÿíëè, Íàõ÷ûâàíäà ÛÛ Êöëòÿïÿ, Øàù -

òàõòû, Îüëàíãàëà, Ñÿäÿðÿê, Ãà ðà áàüäà Öçÿðëèêòÿïÿ, Ãàðàê þïÿê -òÿïÿ ãÿ äèì ãà ëà øÿùÿðëÿðè îëìóøëàð. Àçÿðáàéúàí õàë ãûíûí åò íèêìÿíøÿéè ìÿùç áó ãÿäèì òàé ôà èòòèôàã ëà ðûí äàí áàøëàéûð. ÃÿäèìÀçÿð áàé úà íûí ýåíèø ÿðà çèëÿðèíäÿ êóòè, ëóëëóáè, ñó, òó ðóêêè,ýÿðýÿð (ãàðãàð), íàõ÷, êàñïè âÿ áàø ãà òöðêìÿíøÿëè òàé ôà èòòè -ôàãëàðû ìþâúóä îë ìóøäóð. Èðàí òàðèõ÷èñè Ìÿì ìÿäÿëè Òÿð áèé éÿòéàçûð êè, òöðê òàéôàëàðû å.ÿ. ÛÛÛ–Û ìèíèë ëèê ëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíûí ÿñàñéåð ëè ñàêèíëÿðè îë ìóø ëàð. Àðàç ÷àéûíûí ÿòðàôûíäàêû ÿðàçèëÿðèíùþêì äàðëàðû ýÿð ýÿð òàéôàñûíäàí îëìóøëàð.

Ìÿíáÿëÿðäÿ å.ÿ. 836-úû èëäÿ ÛÛÛ Ñàëìà íà ñàðûí ãÿëÿáÿ ÷àëà-÷àëàÝÿðýÿð þëêÿñèíÿ ýÿëèá ÷ûõ äûüû ùàããûíäà, å.ÿ. 716-úû èëäÿ ÑàðãîíóíÌàí íà éà ùöúóìó âÿ îíóí ýÿðýÿðëÿðèí ãàëà âÿ èñ òåù êàìëàðûíû ÿëÿêå÷èðäèéè ùàããûíäà ìÿ ëóìàò âàðäûð.

Ãÿäèì äþâðöí òàðèõ÷èñè Ñòðàáîíóí âåð äè éè ìÿ ëóìàòà ýþðÿ,Ãàô ãàçäà éàøàéàí ãÿäèì òöðê òàé ôàëàðûíäàí áèðè ãàðãàðëàð îë -ìóø äó.

Ýÿðýÿðëÿð çàìàí êå÷äèêúÿ Àðàç ÷àéûíûí ñàü âÿ ñîë ñàùèëèíäÿñàêèí îëìóøëàð. Ýÿðýÿð òàé ôà ëàðû èëÿ ãàðãàðëàð åòíèê êþê åòèáàðûèëÿ áàü ëû äûð. Ýÿðýÿðëÿð êóòè âÿ ëóëëóáèëÿðëÿ, ùÿò òà Ìåñî ïî òà ìèéàèëÿ èãòèñàäè-ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿð éà ðàò ìûøëàð.

Å.ÿ. ÛÛÛ–ÛÛ ìèíèëëèêëÿðäÿ èðè òàéôà èòòè ôàã ëà ðûíûí éàðàíìàñû,

ÿìÿê ìÿù ñóë äàð ëû üû íûí àð ò ìàñû, õöñóñè ìöëêèééÿòèí ìåéäàíà

116

ýÿë ìÿ ñè èë êèí äþâëÿòëÿðèí éàðàíìàñûíà çÿ ìèí éà ðàò ìûøäû. Àçÿð -

áàéúàíûí úÿíóáóíäà éà ðàí ìûø Àò ðî ïà òåíà ãóëäàð äþâëÿò èäè.

Äþâ ëÿòè ïàä øàù èäà ðÿ åäèðäè. Î, ãåéðè-ìÿù äóä ùàêè ìèé éÿòÿ ìà -

ëèê èäè. Ïàäøàù, ùÿì äÿ îðäóíóí áàø êî ìàí äàíû èäè. Áó äþâðäÿ

úÿ ìèé éÿòèí éó õàðû òÿáÿ ãÿ ñèíè íÿñ ëè çàäÿ ýàí ëàð, âàðëû ãóë äàðëàð

âÿ äþâëÿò ìÿ ìóðëàðû òÿø êèë åäèðäè.

Ãóë ÿìÿéèíäÿí ôèëèç ìÿäÿíëÿðèíäÿ, êÿíä òÿ ñÿððöôàòû èøëÿ ðèí -

äÿ, ñÿíÿòêàðëûã åìàëàò õà íà ëà ðûíäà èñòèôàäÿ åäèëèðäè. Ëàêèí èñ -

òåù ñà ëûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ àçàä àäàìëàðûí ÿìÿ éèí äÿí äàùà ÷îõ

èñòèôàäÿ îëó íóð äó. Îí ëàð äþâ ëÿ òèí èäàðÿ èøëÿðèíäÿ, êÿíä òÿñÿð -

ðöôàòûíäà, ñÿ íÿò êàðëûã âÿ òèúàðÿò ñàùÿ ëÿ ðèí äÿ èøëÿ éèð äèëÿð.

ÛÛ–ÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ Àòðîïàòåíàäà ãóëäàðëûã ãó ðóëóøó áþùðàí êå -

÷èðèðäè. Ãóë ÿìÿéè äàùà þçö íö äîüðóëòìóðäó. Ãóëäàðëûã ìö íàñè -

áÿò ëÿðè úÿ ìèé éÿòèí èíêèøàôûíà ìàíå îëóðäó. Îíà ýþðÿ äÿ ãóëëàðà

íà òàìàì àçàäëûã âåðè ëèð âÿ îíëàð èñ òåù ñàë åòäèêëÿðè ìÿùñóëóí ìöÿé -

éÿí ùèññÿñèíè þç ëÿ ðèíÿ ýþòöðöðäöëÿð.

Àëáàíèéà. Àëáàíëàð ùàããûíäà èëê ìÿëóìàòû âåðÿí ãÿäèì éóíàíòàðèõ÷èñè Ñòðàáîíà ýþðÿ, àëáàíëàð èáåðëÿðëÿ Êàñïè äÿíèçè àðàñûíäàéàøàéûðäûëàð. Äþâëÿòèí ãÿðá ñÿðùÿäè èñÿ Èîðè îëóá. Áÿçÿí äÿ Àëàçàí÷àéû áîéóíúà óçà íûá âÿ èíäèêè Ýöð úöñòàíûí øÿðã ùèññÿñè äÿ îíëàðûíùàêèìèééÿòèíäÿ îëóá. Äþâëÿòèí øèìàë ñÿðùÿäè Ãàôãàç ñèëñèëÿ äàüëàðûèëÿ ÿùàòÿëÿíìèøäè. Þëêÿíèí úÿíóá ñÿðùÿäèíäÿ èáåðëÿð éàøàéûðäûëàð.Þëêÿíèí úÿíóá ñÿð ùÿäè èíäèêè Òàëûø äàüëàðûíà ÷àòûðäû.

Ìöàñèð òàðèõøöíàñëûã äà èääèà åäèð êè, àëáàíëàð 26 òàéôàíû þçùàêèìèééÿòëÿðè àëòûíäà ñàõëàìûøëàð. Òÿäãèãàò÷ûëàð àðàñûíäà àëáàí-ëàðûí ñàê ìÿíøÿëè îëìàñû áàðÿäÿ ôèêèðëÿð âàð.

Àëáàí òàéôà áèðëÿøìÿñè 26 òàéôàäàí éàðàíìûøäûð. Ñòðàáîí éà -çûð: «Îíëàð áèð-áèðëÿðè èëÿ ÷ÿòèí öíñèééÿòÿ ýèðèðëÿð». Áó òàéôàëàðûíùÿðÿñèíèí þç äèëè îëóá. Ëàêèí òöðê òàéôàëàðû äàùà àïàðûúû ìþâãåäÿîëäóüóíà ýþðÿ Àëáàíèéàäà öìóì öíñèééÿò äèëè òöðê äèëè èäè.Àëáàíëàð Êöð ÷àéûíûí îðòà âÿ àøàüû àõàðûíäà âÿ ÷àéûí ñîë ñàùèëèíäÿìÿñ êóí ëàø ìûø äûëàð. ×àéûí ñàü ñàùèëèíäÿ èñÿ êàñïè òàéôàëàðû éàøà-éûðäûëàð. Áÿçè òàðèõ÷èëÿð îíëàðû äà àëáàíëàð ñàéûð. Åòíèê àéðûëûãëàðîíëàðûí ãÿáèð òèïëÿðèíäÿí âÿ äÿôí àäÿòëÿðèíäÿí àéäûí îëóð. Áó

117

òàéôàëàðûí éàøàäûüû ÿðà-çèëÿðäÿ êöï ãÿáèðëÿð, ÷èéêÿðïèúäÿí äö çÿëäèëìèø àáè-äÿ ìÿçàðëàð (ñÿðäàáÿëÿð),ñàõñû-òÿêíÿ ãÿáèðëÿðëÿ éà-íàøû, êàòàêîìáà àäëàíàíãóéó ãÿáèðëÿð äÿ àøêàðåäèëìèøäèð. Áó êàòàêîì-áàëàðäà ãóéó äèâàðûíûíáèð ùèññÿñè îéóëóð âÿ îðà-äà þëö èëÿ àâàäàíëûüûíàýþðÿ éåð à÷ûëûð, äÿôí áèò-äèêäÿí ñîíðà ìÿçàðûí àüçûùþðöëöðäö.

Òàðèõè ìÿëóìàòëàðàÿñàñÿí Øèìàëè Àçÿðáàé -úàíûí Ãÿáÿëÿ áþëýÿñèíäÿéàøàéàí àçñàéëû óäèíëÿðèíàòà-áàáàëàðû ñàéûëàí óòèëÿðÀëàçàí âÿ Êöð ÷àéûíûí ãîâøàüûíäà, ëåãëÿð Ñàìóð ÷àéûíûí éóõàðûàõàðûíäà, ëèïèíëÿð Ãàôãàç äàüëàðûíûí øèìàë ÿòÿêëÿðèíäÿ, ýÿðýÿðëÿð(ãàðãàðëàð) Ãàðàáàüûí äöçÿíëèê éåðëÿðèíäÿ éàøà éûáëàð.

Ìÿíáÿëÿðäÿ å.ÿ. I éöçèëëèêäÿ Àçÿðáàéúàíûí øèìàëûíäà êÿíýÿðëèâÿ ñàáèð (ñóáàð) òàéôàëàðûíûí éàøàäûüû ýþñòÿðèëèð. Îíëàðûí ùóí òàéôàáèðëÿøìÿëÿðèíäÿ èøòèðàê åòìÿñè ùàããûíäà ôèêèðëÿð ìþâúóääóð. Äèýÿðòÿðÿôäÿí Ýèðäèìàí (Ýàðäìàí) âÿ ùóí òàéôàëàðûíûí äà àëáàí òàéôàáèðëÿøìÿñèíäÿ èøòèðàêû ìöëàùèçÿ åäèëèð.

Àëáàíèéàíûí ñèéàñè ñÿðùÿäëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñèíèí íÿòèúÿëÿðè ýþñ -òÿðèð êè, àëáàí äþâëÿòèíèí ÿðàçè ùöäóäëàðû 1000 èëëèê áèð äþâðäÿ(å.ÿ. ÛÛÛ ÿñðäÿí åðàìûçûí ÂÛÛÛ ÿñðèíÿäÿê), äåìÿê îëàð, äÿéèøìÿìèø,ñàáèò ãàëìûøäûð.

Ðóñ òàðèõ÷è àëèìè Êàìèëëà Òðåâåð éàçûð: «...  ÿñðäÿ Àëáàíèéà÷àðëûüûíûí ùöäóäëàðû ýåíèøëÿíìèøäè: Êöðöí ñàü ñàùèëè äÿ, Õóíà-ðàêåðòäÿí òóòìóø Àðàç ÷àéûíûí Êöðÿ òþêöëäöéö éåðÿ ãÿäÿð òîð-

— Ïàéòàõò øÿùÿðëÿð

Àëáàíèéà

118

ïàãëàð, î úöìëÿäÿí ãÿäèì Øàêàøåí (Ñàêàñåíà), Óòèê, Àðñàõ âèëà-éÿòëÿðè âÿ Ïàéòàêàðàí âèëàéÿòè îíóí ÿðàçèñèíÿ äàõèë îëìóøäó».

Åðàìûçûí Û ÿñðèíäÿ éàøàìûø ãÿäèì Ðîìà òàðèõ÷èñè Ïëèíè éàçûð:«Êöð ÷àéûíäàí áàøëàéàðàã, áöòöí äöçÿíëèêäÿ àëáàíëàð, îíëàðäàíî éàíà èñÿ èáåðëÿð éàøàéûðëàð... Äåìÿëè, àëáàíëàð Êöðöí ùÿì ñîë,ùÿì äÿ ñàü ñàùèëèíäÿ ìÿñêÿí ñàëìûøëàð».

Å.ÿ. Û—á.å. Û ÿñðèíäÿ éàøàìûø ãÿäèì éóíàí úîüðàôèéà÷ûñû Ñòðà-áîí éàçûð: «Îíëàðûí (àëáàí âÿ èáåð ãÿáèëÿëÿðè) áÿðÿêÿòëè òîðïàãëàðûâàð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ éàõøû òÿñÿððöôàò éàðàäà áèëèðëÿð».

Øèìàë-ãÿðáäÿ Àëáàíèéàíûí ñÿðùÿäè Àëàçàí âÿ Èîðè ÷àéëàðûíûí éó-õàðû àõàðûíäàí êå÷èá, ãÿðáäÿ, úÿíóá-ãÿðáäÿ Êöð âÿ Õðàì÷àéûíàðàñûíà, äàùà ñîíðà Äåáåä ÷àéû áîéóíúà Àüñòàôà÷àéûí éóõàðû àõà-ðûíà òÿðÿô âÿ äàùà ñîíðà úÿíóáà äîüðó ýåäèð

[Ñòðàáîí, Ïëèíè, Ïòîëîìåé]

Ñòðàáîí ãåéä åäèðäè êè, àëáàí «äöçÿíëèêëÿðèíäÿêè ÷àéëàð âÿáàøãà ñóëàð áó éåðëÿðèí Áàáèëèñòàí âÿ Ìèñèð òîðïàãëàðûíäàí äàéàõøû ñóâàðûëìàñûíà èìêàí âåðèð».

Ñÿíÿòêàðëûã. Àëáàíèéà òîõóúóëóã èñòåùñàëû èëÿ øþùðÿò ãàçàí-ìûøäû. Òîõóúóëóã ö÷öí áàøëûúà õàììàë éóí, êÿòàí, èïÿê âÿ ïàì-áûã ñàéûëûðäû. Êöð ñàùèëëÿðèíäÿêè óúñóç-áóúàãñûç òóò áàüëàðû,÷ÿêèëëèêëÿð ìöõòÿëèô ðÿíýëè èïÿê ïàð÷àëàð ùàçûðëàíìàñûíû òÿìèíåäèðäè. Áàðàìà òîõóìó ×èíäÿí ýÿòèðèëìèøäè. Áîéàã ìàääÿñè êèìè,ÿñàñÿí, áîéàãîòóíäàí, ãàòðàíäàí, åëÿúÿ äÿ àüàúëàðûí éàðïàãëàðûí-äàí, êþêëÿðèíäÿí âÿ ìåéâÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóðäó.

[Êàëàíêàòëû]

Àëáàíèéàäà êÿòàí âÿ ïàìáûã ïàð÷à, èïÿê ùàçûðëàíìàñû ùàããûíäààëáàí ìöÿëëèôèíäÿí áàøãà ÿðÿá úîüðàôèéàøöíàñëàðû Èñòÿõðè, Èáí Ùþâ-ãÿë Éàãóò Ùÿìÿâè äÿ ìÿëóìàò âåðèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, Èñòÿõðè éàçûð êè,«Áÿðäÿäÿí ÷îõëó èïÿê èõðàú îëóíóð. Áóðàäà áàðàìàãóðäëàðûíû ùå÷êèìÿ ìÿõñóñ îëìàéàí âÿ ùÿð éàíäà áèòÿí òóò àüàúûíûí éàðïàüû èëÿ

119

éåìëÿéèðëÿð. Àëáàíèéàäàí Èðàíà âÿ Õóçèñòàíà ÷îõëó èïÿê ýþíäÿðè-ëèð».

Àëáàíèéàäà ñÿíÿòêàðëûã íþâëÿðèíäÿí áèðè äÿ äóëóñ÷óëóã èäè. Àð-õåîëîæè ãàçûíòûëàð çàìàíû ìöõòÿëèô ôîðìàëû âÿ ìöõòÿëèô ìÿãñÿäëÿðö÷öí ùàçûðëàíìûø ÷îõëó ñàõñû ÿøéàëàð àøêàðà ÷ûõàðûëìûøäûð. Ùÿìèíÿøéàëàð, ÿñàñÿí, Ìèíýÿ÷åâèð, Ãÿáÿëÿ, Òîðïàããàëà (Ãàõ), Øÿùÿðýàù(Øàìàõû), Õóúáàëà (Ãóáà) âÿ Èñìàéûëëû ðàéîíëàðûíäàí òàïûëìûøäûð.Äóëóñ êöðÿñè âÿ èêèìÿðòÿáÿëè äþðäêöíú ôîðìàäà òèêèëìèø äóëóññîáàëàðû äèããÿòè úÿëá åäèð. Àëáàí ìöÿëëèôè Ìóñà Êàëàíêàòëûíûí ìÿ-ëóìàòûíà ýþðÿ, àëáàí äóëóñ÷óëàðû «øàùëàð ö÷öí ãàáëàð» ùàçûðëàéûð-äûëàð. Çÿðýÿðëÿð áó ãàáëàðû ãûçûë, ýöìöø, ãèéìÿòëè äàøëàðëàáÿ çÿéèðäèëÿð.

Äóëóñ÷óëóã ìÿìóëàòû ÿùàëèíèí àíúàã àøàüû òÿáÿãÿñè òÿðÿôèíäÿíòÿñÿððöôàòäà âÿ ìÿèøÿòäÿ èñòèôàäÿ îëóíóðäó. Àüàú âÿ äÿðè åìàëû,åëÿúÿ äÿ äàøéîíìà ñÿíÿòè þëêÿäÿ éöêñÿê ñÿâèééÿéÿ ÷àòìûøäû. Äàø -éîíìàäàí, ÿñàñÿí, ìåìàðëûãäà öçöê ãàøû, áîéóíáàüû êèìè öñòöéàçûëû, áÿçÿêëè äàøëàðûí ùàçûðëàíìàñûíäà, ìóíúóã âÿ äÿíöéöäÿíëÿðäöçÿëäèëìÿñèíäÿ, øöøÿ èñòåùñàëûíäà (ìÿèøÿòäÿêè øöøÿ ÿøéàëàðûí:äîë÷à, áàðäàã, ïèéàëÿ, ãÿäÿù, ãÿíääàí, ÿòèð øöøÿëÿðè, ìóíúóãëàðâÿ ñ.) èñòèôàäÿ îëóíóðäó.

Àðõåîëîãëàð Àìàðàñäà (Àüäàì) âÿ Òîðïàããàëàäà (Ãàõ) øöøÿ -ÿðèäÿí ñîáàëàð àøêàðà ÷ûõàðìûøëàð. Àëáàíëàð ùÿì äÿ àüàúäà âÿñöìöêäÿ íàõûø ñàëìàã öçðÿ ìàùèð óñòà ñàéûëûðäûëàð.

Øÿùÿðëÿð Àëáàíèéà ö÷öí áåéíÿëõàëã òèúàðÿò éîëëàðû öñòöíäÿ éàðàíìûø øÿ-

ùÿðëÿð õàðàêòåðèê èäè. Áÿðäÿ, Äÿðáÿíä, Ãÿáÿëÿ, ×îëà, Áåéëÿãàí áåëÿøÿùÿðëÿðäÿí èäè. Ùÿìèí øÿùÿðëÿðè èðè èíçèáàòè âÿ òèúàðÿò-ñÿíÿòêàðëûãìÿðêÿçëÿðè ñàéûëûðäû. Îíëàðû ìÿíáÿëÿðäÿ «íÿùÿíý» âÿ «øþùðÿòëè»øÿùÿðëÿð àäëàíäûðìûøëàð.

Áàøãà øÿùÿðëÿð äÿ âàðäû êè, áóíëàð ñÿíÿòêàðëûã ìÿùñóëëàðû èñ-òåùñàëû âÿ òèúàðÿò ìÿðêÿçè ñàéûëñàëàð äà, ìöùöì òèúàðÿò éîëëàðûí-äàí óçàã âÿ ãàïàëû èäè. Øÿêè, Øÿìêèð, Ýèðäìàí, Íàõ ÷ûâàí âÿáàøãàëàðû áåëÿ øÿùÿðëÿðäÿí ñàéûëûðäû. Áó øÿùÿðëÿð ùÿì äÿ ùÿðáè ÿùÿ-

120

ìèééÿòëè ãàëàëàð ùåñàá îëóíóð, îíëàðäà ñèëàùëû ãàðíèçîíëàð ñàõëà-íûëûðäû.

Ö÷öíúö òèï øÿùÿðëÿð ÿêèí÷èëèê õàðàêòåðëè èäè. Îíëàð ôåîäàë âèëà-éÿòëÿðèíèí èíçèáàòè ìÿðêÿçëÿðè ñàéûëûðäû, àíúàã ñîñèàë-èãòèñàäè ìÿ-íàäà øÿùÿð äåéèëäè. Ýàâóðãàëà (Àüäàì), Òîðïàããàëà (Ãàõ),Ìèíýÿ÷åâèð âÿ áàøãàëàðû áó ãÿáèëäÿíäèðëÿð. Èëê èêè íþâÿ àèä îëàíøÿùÿðëÿðèí ÿòðàôûíäàêû êÿíä ìàùàëëàðûíûí ÿùàëèñè êÿíä òÿñÿððöôàòûèëÿ ìÿøüóë îëóðäó.

Ùÿìèí äþâðëÿðäÿ Àëáàíèéàäà Äÿðáÿíä, ×îëà, Øàáðàí, Øàìàõû,Øÿêè, Ãÿáÿëÿ, Øÿìêèð, Áÿðäÿ, Áåéëÿãàí, Õàëõàë, Àìàðàñ, Íàõ÷ûâàíêèìè ìÿøùóð øÿùÿðëÿð âàðäû.

121

ÄÀØ ÄÞÂÐÖ ÀÁÈÄßËßÐÈÍÈÍ ÕßÐÈÒßÑÈ

● Ïàëåîëèò àáèäÿëÿðè▲ Íåîëèò, Åíåîëèò àáèäÿëÿðè

Øÿùÿð âÿ ðàéîíëàð

122

ÅÐÊßÍ ÒÓÍÚ ÄÞÂÐÖ ÀÁÈÄßËßÐÈÍÈÍ ÕßÐÈÒßÑÈ

(Å.ß. IV ÌÈÍÈËËÈÉÈÍ 2-úè ÉÀÐÛÑÛ – III ÌÈÍÈËËÈÉÈÍ ÑÎÍÓÍÀÄßÊ)

• Åðêÿí Òóíú äþâðö àáèäÿëÿðè

123

ÎÐÒÀ ÒÓÍÚ ÄÞÂÐÖ ÀÁÈÄßËßÐÈÍÈÍ ÕßÐÈÒßÑÈ

(Å.ß. III ÌÈÍÈËËÈÉÈÍ ÑÎÍËÀÐÛÍÄÀÍ II ÌÈÍÈËËÈÉÈÍ ÎÐÒÀËÀÐÛÍÀÄßÊ)

124

ÑÎÍ ÒÓÍÚ Âß ÈËÊ ÄßÌÈÐ ÄÞÂÐÖ

ÀÁÈÄßËßÐÈÍÈÍ ÕßÐÈÒßÑÈ

(Å.ß. II ÌÈÍÈËËÈÉÈÍ 2-úè ÉÀÐÛÑÛ — I ÌÈÍÈËËÈÉÈÍ ßÂÂßËËßÐÈ)

■ Ñîí Òóíú âÿ Èëê Äÿìèð äþâðö àáèäÿëÿðè

125

ИСТИФАДЯ ОЛУНМУШ

ЯДЯБИЙЙАТ

1. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə, I cild (Ən qədimdən – b.e. III əsri), Bakı,

«Elm», 1998.

2. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnsti-

tutu. Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar – 2008. Bakı, 2008.

3. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnsti-

tutu. Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar – 2009. Bakı, 2010.

4. Azərbaycan tarixi. AMEA-nın Tarix İnstitutu. III–XI əsrin I rübü. II cild,

Bakı, 2007.

5. Azərbaycan tarixi (Ən qədim zamanlardan XX əsrədək). I cild. Bakı, 1994.

6. Babayev İ.M., Əhmədov Q.M. Qəbələ. Bakı, «Elm», 1981.

7. Bahşaliyev Veli. Nahçıvan Arkeolojisi: The Archaeology of Nakhichevan.

İstanbul, 1997.

8. Bünyadov T.Ə. Azərbaycan arxeologiyası oçerkləri. Bakı, «Elm», 1960.

9. Cəfərov Əsədulla. Quruçay dərəsində. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı.

Bakı, 1990.

10. Cəfərov H.F. Azərbaycan e.ə. IV minilliyin axırı I minilliyin əvvəllərində

(Qarabağın Qarqarçay və Tərtərçay hövzələrinin materialları əsasında).

Bakı, «Elm», 2000.

11. Cəfərzadə İ.M. Qobustan. «Elm» nəşriyyatı, Bakı, 1973.

12. Əliyev V.H. Azərbaycanda Tunc dövrünün boyalı qablar mədəniyyəti.

Bakı, «Elm», 1977.

13. Əliyev V.H. Gəmiqaya abidələri. Bakı, 1992.

14. Əliyev V.H. Qədim Naxçıvan, Bakı, 1979.

15. Göyüşov R.B. Azərbaycan аrxeologiyası, Bakı, 1986.

16. Göyüşov R.B., Martınov A.İ. SSRİ arxeologiyası, «Maarif» nəşriyyatı,

Bakı, 1990.

17. Həbibullayev O.H. Kültəpə arxeoloji qazıntıları, Bakı, 1959.

126

18. İsmayılov Q.S. Quruçay və Köndələnçay vadisində qədim mədəniyyət

izləri, Bakı, «Elm», 1981.

19. Məmmədova Aidə. Azərbaycanın Tunc dövrü mədəniyyətinin öyrənilməsi

tarixi və onun problemləri. Bakı, 2001.

20. Məmmədova Fəridə. Azərbaycanın (Albaniyanın) siyasi tarixi və tarixi

coğrafiyası. Bakı, 1993

21. Muradova F.M. Qobustan Tunc dövründə, Bakı, 1979.

22. Müseyibli Nəcəf. Gəmiqaya rəsmləri. Bakı, 2002.

23. Rüstəmov C.N. Qobustan dünyası, Bakı, 1994.

24. Səfərov Y. Qədim Azərbaycan; nə bilirik, Bakı, 1989.

25. Yusifov Y. Qədim Şərq tarixi, Bakı, 1993.

127

Rus dilində26. Академия наук СССР. Труды Азербайджанской экспедиции. М., 1965,

МИА № 125.

27. Алиев В.Г. Петроглифы Гемигая. Из серии «Памятники материаль-

ной культуры Азербайджана», Баку, 1985.

28. Пассек Т.С., Латынин Б.А. Очерк об истории Северного Азербай-

джана. ИООИА, № 3, 1926.

29. Таваккул Расулоглы. Циклопические сооружения на территории

Азербайджана. Баку, 1993.

30. Мещанинов И.И. Ассирийская вотивная бусина из Азербайджана.

ИООИА, № 2, Баку, 1926.

31. Мещанинов И.И. Циклопические сооружения Закавказья. ИГАИМК,

т. XIII, вып. 4–7, 1931.

İtalyan dilində32. Anati E. Cobustan Azerbaiyan. Wara Archives Edizioni Del Centro. Italy,

2001.

ÁÓÐÀÕÛËÛØ ÌßËÓÌÀÒÛ

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÒÀÐÈÕÈ 6

Öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíèí 6-úû ñèíôè ö÷öí Àçÿðáàéúàí òàðèõè ôÿííè öçðÿ

ÄßÐÑËÈÊ

Òÿðòèá÷è ùåéÿò:

Ìöÿëëèôëÿð: Âÿëè Ùöñåéí îüëó ßëèéåâÈëéàñ Àòàáàáà îüëó ÁàáàéåâÙèäàéÿò Ôÿððóõ îüëó ÚÿôÿðîâÀèäÿ ßêáÿð ãûçû Ìÿììÿäîâà

Ðåäàêòîð Ýöëÿð ÌåùäèéåâàÁÿäèè âÿ òåõíèêè ðåäàêòîð Àáäóëëà ßëÿêáÿðîâÄèçàéíåðëÿð Ñÿáèíÿ Ìÿììÿäîâà, Òÿùìàñèá ÌåùäèéåâÊîððåêòîðëàð Íàòÿâàí Èñìàéûëîâà, Öëêÿð Òàüûéåâà

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Òÿùñèë Íàçèðëèéèíèí ãðèô íþìðÿñè:2017-020

© Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Òÿùñèë Íàçèðëèéè — 2018

Müəlliflik hüquqları qorunur. Xüsusi icazə olmadan bu nəşri və yaxud onun hər hansı hissəsini yenidən çap etdirmək, surətini çıxarmaq,

elektron informasiya vasitələri ilə yaymaq qanuna ziddir.

Ùåñàá-íÿøðèééàò ùÿúìè 7,4. Fiziki ÷ap vÿrÿqi 8,0. Ôormatû 70x100 1/16.

Ñÿùèôÿ ñàéû 128. Îôñåò êàüûçû. Ìÿêòÿá ãàðíèòóðó. Îôñåò ÷àïû.

Tiraj 18113. Ïóëñóç. Áàêû—2018.

«Tÿùñèë Íÿøðèééàò-Ïîëèãðàôèéà» MMC

Áàêû, ÀÇ 1052, Ô.Õîéñêè êö÷., 149