ayvalık adı

Taylan Köken Ayvalık Adı Nereden Geliyor?

1

AYVALIK ADI NEREDEN GELİYOR?

Ayvalık’ın adı birçok tartışmayı beraberinde getirmektedir. Bu tartışmalardan biri de Ayvalık isminin nereden geldiğidir. Ayvalık yeni bir yerleşimdir. Adı konusundaki tartışmalar Osmanlı Döneminden kalmadır. Bu topraklarda zeytin ve zeytin sanayi hep öncelikli olmasına rağmen, ayvanın adının hiçbir yerde, hiçbir tarihi belgede geçmemesine rağmen neden adı Ayvalık’tı?

Konuya yine Ayvalık’ın yetiştirmiş olduğu büyük üstat rahmetli Ahmet Yorulmaz’ın eserlerinden alıntılar yaparak bakalım. Ahmet Yorulmaz, Ayvalık hakkındaki birçok bilgiyi yabancı kaynaklardan derlemek zorunda kaldığını üzülerek belirtmiştir. Biz de bu durumu özellikle belirtme gereği duyduk.

I- AYVA-LIK/KİDONİE/KYDONİA/KYDONEA/CYDONEA/CYDNİA

Birinci sav, Ayvalık adının “Ayva Ağacı”ndan geldiğidir. Burada anılan ağacın ‘Yabani Ayva Ağacı’ olduğunu özellikle belirtelim.

‘Türkiye’nin Ağaçları’ kitabında ayvanın Latincesi Cydonia Oblonga’dır. Gülgillerden (Rosaceae) ailesine mensup, iki çenekliler (Dicotyledonae) sınıfına ait bir ağaçtır. Kışın yaprağını döken, bir çalı ya da 6-7 metreye kadar boylanabilen küçük bir ağaçtır. Vatanı orta ve güneybatı Asya’dır. Türkiye’de pek çok bölgede farklı türleri yetişmektedir. Çoğunluğunun Latince adı Cydonia Vulgaris’tir. Ayva 10 ila 1000 metre arasında, kumlu ve geçirgen topraklarda yetişir.


2

Bu bilgilere göre Ayvalık’ta ayvanın yetişmemesi için bir sebep görünmüyor. Ayva tarihini incelediğimizde Asya’dan Anadolu’ya gelmiş, MÖ.650 yıllarında Yunanistan’da yetiştirildiği kayıtlara geçmiştir. Daha sonra İtalya ve Avrupa’ya yayılmıştır. Günümüzde Avustralya haricinde dünyanın her ülkesinde ayva üretilmektedir. Türkiye ise ayva üretiminde dünya lideridir.

Bir zamanlar Ayvalık’ta ayva yetişiyor muydu bilmiyoruz ama Rumların buradaki yerleşmeye birçok belgede Kidonia demelerinden ve bu adı kullanmalarından yola çıkarak buranın Türkçeleşmiş halinin daha 19. yüzyılın sonlarında Aivaly-Aivali olarak Rumlar tarafından da kullanıldığını ve buraya gelen fotoğrafçıların, gezginlerin eserlerinde rastlandığını belirtmeliyiz. Ayvalık adının, “Kidonia/Aivaly/Ayvalık” şeklinde değişiminin Yunan İsyanından sonra kentte geri gelen Rumlarla birlikte, buraya yerleşen Türklerin bir arada yaşamasıyla gerçekleştiğini düşünmekteyiz. Rumlar hep Kidonia’yı kullanmalarına rağmen, Türklerin Ayvalık adını kelimenin anlamından yola çıkarak Türkçeleşmiş olarak kullanmaları yanlış olamazdı diyebiliriz. Kentin tamamen Türk yönetimine geçmesinden sonra ismin değiştiği varsayılabilir. Ayvalık yönetimsel olarak, 1847 yılında Saruhan (Manisa) ilinden, Hüdavendigar (Bursa) iline, 1867 yılında ise Karasi (Balıkesir) iline bağlanmıştır. Aivaly adının hangi yıllarda kullanılmaya başlandığı önemli bir sorudur? Günümüzde belgelere baktığımızda ve Türkçeleştirdiğimizde herkes Ayvalık demektedir. Ama orijinalinde ne yazıyordu, Ayvalık mı, Aivaly mi, Kidonia mı?

Mübadele döneminde Ayvalıklı Rumların Atina’da kurmuş olduğu derneğin adı “Ayvalıklılar Birliği”dir. Derneğin ayda bir çıkan gazetesinin adı ise “Kidoniakos Astir” yani Ayvalık Yıldızı’dır. Ayvalıklı Rumlar göç etse de Kidonia ismini yerleştikleri yerlere götürmüş ve yaşatmaya devam etmişlerdir.

II- AYVALIK/AYVADA/AYFADA/KİDONYA

Ayvalık’ta tur tekneleriyle adalar turuna çıkarsanız, gemiciler bazen dalıp teknenin altından kumun içinden Ayvada/Ayfada (Resim1) adında kalın kabuklu bir midye türü çıkarırlar. Bir çakıyla açtıkları Ayvada’nın üzerine limon sıkıp taze olarak yerler. Balıkçılara, tekne kaptanlarına sorarsanız Ayvalık adı Ayvada veya Ayfada’dan gelmektedir.

Yine Ayvalık adalarında özellikle Cunda (Alibey) Adasının sığ yerlerinde, Badavut’ta kumun içinde yaşayan ve sadece Ayvalıklı büyüklerimizin ustaca manevralarıyla çıkardığı Kidonya (Resim 2) adındaki midye türü, Ayvada gibi limon sıkılarak hemen tüketilmektedir.

Bu iki kabuklunun Ayvalık adıyla alakası dikkat çekicidir. Ayvalık’ın tarihi iki adı, iki midye türüne isim babalığı mı yapmıştır, yoksa bu midyelerin ismi Ayvalık’a mı isim babalığı yapmıştır?


3

III- KİDONA/KİDONİA/KİDONİAS/KİDONİES/KİDONİON

Ayvalık doğumlu İlias Venezis, Ayvalık için “Eolya’nın Başkenti” demektedir. Eolya Toprağı ismindeki romanı onun dünya çapında tanınmasına sebep olmuştur. Eolya-Aeolis-Aiolis tabirleri aynıdır. MÖ.1200-800 yılları arasında tarihte Balkan Göçleri veya Helen Göçü olarak anılan göçler gerçekleşir. Önce İonlar kitlesel göçlerini gerçekleştirir ve İzmir’in güneyinde İonya bölgesine yerleşirler. Daha sonra Aioller göç ederek, Çanakkale civarında ve Midilli adasında kentler kurarlar. Buradan da Batı Anadolu’ya geçerek kent ve kentçikler kurarlar. Aiol göçleri daha çok kıyı kısmında kalır.

Bölgemizde yüzey araştırması yapan değerli hocam Prof. Dr. Engin Beksaç’a göre Aiolis Bölgesinin kuzey sınırı Gömeç-Ayvalık sınırından başlamakta, güney sınırıysa İzmir’in kuzeyinde kalan kıyı şeridi olarak belirtilmektedir. Dolayısıyla Ayvalık ve çevresi antik Aiolis Bölgesinin sınırlarındadır.

Ahmet Yorulmaz, Ayvalık’ın veya Kydonia’nın, Midilli’nin Kidona köyünden veya Girit’in Kidonies bölgesinden gelenler tarafından kurulmuş olabileceğini bu yüzden bu adı aldığının varsayımlardan biri olduğunu belirtmektedir.

Bu isimde başka yerleşimler olabileceğini düşünerek Yunanistan’da benzer yer isimlerini araştırdığımızda birçok yerleşimin olduğunu tespit ettik. Bu yerleşimler ve bölgeleri aşağıdaki gibidir.

Yeni Kidonion / Skala Neon Kidonion / Midilli (Ayvalık’ın karşısında)

Nees Kidonies / Eski(?) Kidonies / Midilli (Yeni Kidonion’un yakınında)

Vrachonisida Kydonas / Kidonie Island / Midilli (Yeni Kidonion’un önündeki ada)

*

Kidonia (Köy) / Alexandria / İmathia / Yunanistan

Kidonia (Köy) / Aetolia-Akarnania / Yunanistan

*

Kidonias / Chania / Girit

Kidonias / Agia Pelagia / Girit

Kidonias / Iraklio / Girit

Kidonias /Aspropirgos / Yunanistan

Kidonias / Ilion / Yunanistan

Kidonias / Halandri / Yunanistan

Kidonias / Argiroupoli / Yunanistan


4

*

Kidonies / Magnissia / Yunanistan

Kidonies / Ahaya / Yunanistan

Kidonies / Grevena / Yunanistan

*

Kidonion / Rethymno / Girit

Kidonion / Atina / Yunanistan

Kidonion / Agii Anargiri / Atina / Yunanistan

Kidonion / Nea Ionia / Yunanistan

Kidonion / Nea Filadelfia / Yunanistan

Kidonion / Metamorfosi / Yunanistan

IV- KİTONİON/KYTONİON/KERTONOS/KİMİDENİA/KEMENTE

Sözü yine Ahmet Yorulmaz’a bırakalım:

Xenophon "Onbinlerin Dönüşü" adlı yapıtında antik bir kentten söz eder, "Kitonion" kentinden. Bilinen, "Onbinlerin Dönüşü" yolunda bir kıyı kenti bulunmadığıdır. Antik Kitonion, Dursunlu köyüyle Yukarıbey köyü arasındadır. Dursunlu, Gömeç kazasına, Yukarıbey de Bergama'ya bağlıdır. Bu verilere göre antik kentin Ayvalık'tan uzaklığı, zamanımız ölçütlerine göre en az 35 kilometredir. Görülüyor ki bu açıklama pek tutarlı değil.

Kytonion Kenti: Mysia-Lydia sınırına lokalize edilmektedir. Bu kentin günümüzde Bergama ile Edremit arasında, Kozak çayının yukarı kesiminde Asar (Kale) (Bürchner) denilen yerde olduğu düşünülmektedir. Kytonion sözcüğü Helen dilinde, Çukur veya Çukur Nesne anlamına gelen Kytos ile bağlantılı olduğu sanılmaktadır.

Bilge Umar’ın “Türkiye’deki Tarihsel Adlar” kitabında Kytonion olarak anılan kent, Ahmet Yorulmaz’ın kitabında Kitonion olarak anılmaktadır. Elimizdeki Ksenophon çevirisinde ise durum çok farklıdır. İlgili bölümü aşağıya aynen aktarıyorum:

Buradan Troia’ya yürüdüler ve sonra İda Dağını geride bırakıp ilk önce Antandros’a ve sonra da deniz kıyısından ilerleyerek Mysia’daki Thebes ovasına vardılar. Sonra Atramytteion ve Kertonos içinden yol alarak Mysia’daki Pergamon’da bulunan Kaikos ovasına ulaştılar. Sf:619


5

Bu çeviriye göre Kitonion/Kytonion (kenti?) Kertonos olarak geçmektedir. Kertonos için; ifadeden de anlaşılacağı üzere içinden geçilen bir yer anlatılmaktadır. Yine bölgedeki Kestel Çayının antik adının da Keteios olduğunu belirtelim. Onbinler muhtemelen Kestel çayının yarattığı vadiden geçerek Bergama’ya ulaşmışlardır.

İlias Venezis “Eolya Toprağı” isimli kitabında Madra dağına ve eteklerine Kimidenia demektedir. Dedesinin çiftliği de bu bölgededir.

Günümüzde Dikili sınırlarında olan Gökçeağıl Köyünün eski adı Kemente’dir. Köyün yaylası halen Kemente adıyla anılmaktadır. Kemente, Kimidenia ismiyle bağlantılıdır. Ayvalıklı İlias Venezis kitaplarında ailesini ve çocukluğunu anlatırken neden Ayvalık demedi, Kydonie demedi Kimidenia dedi?

Kidonion adının Kitonion ile benzerliği tartışılmaz. Ama en azından elimizdeki çeviride bu isim böyle geçmektedir. Yukarıda andığımız diğer yer isimleriyle kurulabilecek bağlantılarsa bir hayli zorlama olacaktır.

V- Aİ-VALLİN/AİVALY/AİVALİ

Ahmet Yorulmaz, bazı kaynaklarda Ayvalık adının, “Ai-vallin” sözcüğünden gelmiş olduğunu söylemektedir. Ai-vallin’in anlamı "Oturanların silahla sürekli vurma tutkusunda olan yer" demekmiş… Rum döneminde kaçakçılık faaliyetlerinin yoğun olduğu bir yer olan Ayvalık isminin böyle bir anlamla anılmasından doğal bir şey olamaz düşüncesindeyiz. Bu düşüncemizi Ayvalık adının anıldığı bir şarkının sözlerinde görmemiz bizi şaşırtmadı:

Haris Alexiou - Dyo Palikaria Ap' T'Aivali

AYVALIKLI İKİ DELİKANLI

Ayvalıklı iki delikanlı Bali'nin yerine girdiler Beraber Bali'nin yerine girdiler İkisi de sevdalıydı İki denizin içkisini içtiler Ayvalıklı güzel bir kadın için İkisi de sevdalıydı İki denizin içkisini içtiler Ayvalıklı güzel bir kadın için İçki ve sigara içip Aşkı lanetlediler İçki ve sigara içip Aşkı lanetlediler


6

Ayvalıklı iki delikanlı Bali'nin yerine girip Rafta bardak bırakmadılar Dükkândaki zarara karşılık Yaşlı Bali'ye Bir torba gümüşle altın verdiler Dükkândaki zarara karşılık Yaşlı Bali'ye Bir torba gümüşle altın verdiler İçki ve sigara içip Aşkı lanetlediler İçki ve sigara içip Aşkı lanetlediler Aşkı lanetlediler Ayrıca 20. yüzyılın başında çekilen Ayvalık fotoğraflarında Aivaly/Ai-valy veya

Aivali adlarını görmekteyiz. Bu fotoğraflar bölgede belli bir dönem yaşayan Fransız Jean D. Contaxis tarafından 1900’lü yıllarda çekilmiştir. Bu fotoğraflarda Contaxis kendinden ‘Editeur’ (Editör), Ayvalık için ise Aivaly adını kullanmaktadır. Bu adların Ai-vallin ile alakalı olup olmadığını bilemiyoruz. Bu varsayımın uzak bir olasılık olduğunu düşünmekteyiz.

J.D. Contaxis Çalışması


7

VI- EĞRİ BUCAK/KÂFİR AĞILI/AYVALIK PEREKENDESİ

Ayvalık yöresiyle ilgili Eğri Bucak, Kâfir Ağılı ve Ayvalık Perekendesi adlarını Türkler kullanmaktadır. Bu bilgileri Fotis Kondoğlu’nun ‘Vatanım Ayvalık’ kitabından öğreniyoruz. Kitabı Yunancadan çeviren ve bloğunda yayınlayan Attila Aker’dir. Sayın Aker’in çevirisinden Ayvalık adıyla ilgili olan bilgileri buraya aktarmayı uygun bulduk.

Şehir Anadolu sahiline kurulmuştur, tam Dalyanın karşısına, başka bir deyişle yaz güneşinin batışını görür. Yunancada Kidonya, Türkçede Ayvalık denir, yani ayva memleketi, zira o zamanlar evleri kondurmadan önce yabani orman hala vardı ve bu bölge silme yabani ayva ağaçlarıyla doluydu.

Ayvalık’ın yarımadasından iki saatlik yol kadar güneyde, tuzla ile Dikili arasında denize yakın, Kabakum denen bir yer vardır. Hıristiyanlar ilk önce buraya kulübelerini diktiler, daha sonra da oradan kaçıp gittiler ve yarımadanın güneyine yerleştiler, fakat iç denizde değil, dış denizde, Sarımsaklı açıklarında. Bu yere ‘Eğri Bucak’ diyorlardı, öyle görünüyor ki Türkler bu isimle, yarımadanın iç denizi kucaklar gibi dönüp, dağların arasına kapattığını demek istiyorlardı. Ama fukaralar orada huzur bulamadılar, çünkü korsanlar her gelişlerinde köylerini yakıp yıktılar, bunlar Berberiler, Maltalılar ve daha birçoklarıydı. Elbette Şeytan Sofrasının dış tarafından derin bir tünel kazmışlardı ve korsanlar kovaladıklarında oraya kapanıyorlardı. Rahat yüzü görmeyince, yeni memleketlerini yine bırakmaya karar verdiler. Ve boğazın içine girerek, güvenli bir yer aramaya başladılar sonunda bugünkü Ayvalık’ın yerini seçtiler, kulübelerinin temellerini attılar, 1580’e doğru.

Yöre tamamen yabani ayva ve zeytin ağaçlarıyla kaplıydı, bunların arasında köylerini meydana getirdiler, önce de dediğim gibi Ayvalık ayva olan yer demektir. Ayvalık kurulmadan önce, oradan bir saatlik mesafede, Yörüklerden içerde, bir sigara içimlik mesafe önceden yapılmış birkaç kulübe vardı. Bu kulübelerde Hıristiyan çobanlar oturuyordu ve Türkler buraya ‘Kafir Ağılı’ diyordu. Sonra kalabalıklaştı ve köy oldu ve oraya Yeniçarohori/ Yeniçeri Köyü/ Küçükköy dediler. Türkler bütün bu çevreye “Eğri Bucak, Kafir Ağılı, Ayvalık perekendesi” gibi adlar taktılar.

Tahir Sezen’in “Osmanlı Yer Adları” eserinde Ayvalık adı iki madde halinde anılmaktadır. Bu maddelere baktığımızda Fotis Kondoğlu’nun vermiş olduğu bilgilerin doğruluğunu görmekteyiz.

1- Ayvalık maa Kâfir Ağılı ق ل مع آیوال (Ayvalık’la beraber Kâfir Ağılı) یکافرآغی

Saruhan Eyaletine bağlı Sancak (1845) / Hüdavendigâr Eyaletine bağlı sancak (1847)

2- Ayvalık (Kidonya) ق آیوال

Karesi sonra Hüdavendigâr eyaletine bağı kaza (1867) / Balılesir’e bağlı kaza (1924)


8

VII- GEZGİNLERE GÖRE AYVALIK ADI:

19. yüzyılda Ayvalık ve çevresini birçok gezgin ziyaret edecektir. Bunların bir kısmı misyonerlik faaliyetleri için bölgeye gelecektir. 1818 yılında Ayvalık Akademisini ziyaret için gelen İngiliz Evangelist Papaz William Jowett ziyaretini anlattığı notlarda şu bilgileri aktaracaktır:

Ayvalık, Midilli adasının kuzey kısmı(?) ile kasaba (Ayvalık) arasında uzanan Muskonisi adası (Cunda /Alibey) karşısında yer alan bir beldedir. Kentin Türkçe adı Ayvalık Rumca adı ise Kdonia’dır. Her ikisi de aynı ağaçları tanımlar. Bu ad kente neden verilmiştir, bilmiyoruz. Ancak burada, azımsanmayacak oranda ayva ağaçları yetiştirilmektedir. Zeytin ve zeytinyağı başlıca üretim kaynağıdır.

Jowett 1818 yılında bölgede ayva ağacının olduğunu söylemektedir. Sanırız gelişen zaman içinde zeytin ve zeytine bağlı diğer ürünlerin ticareti gelişince ayva ağaçları sökülüp yerlerine zeytin ağaçları dikilmiş olabilir.

Yine 1818 yılında bölgeyi bir başka misyoner ve gezgin ziyaret edecektir. Charles Williamson Efes, İzmir ve Menemen’i gezdikten sonra Ayvalık’a gelmiştir. Gezgin kenti şu şekilde aktarmaktadır:

Ayvalık küçük bir körfezin kıyısında verimsiz ve yüksek bir tepenin vadisinde yer almıştır… Kasabanın güneybatısına doğru aralarında yaklaşık bir saatlik mesafede manastır (Aya Nicholas Manastırı olmalı) yapılanmıştır. Ne kasabada ne de yakın çevrede antik yapı yoktur. Kasabanın nüfusu, yönetici (voyvoda), hakim (kadı) ve aileleri dışında tüm halk Rumlardan oluşuyordu ve sayıları 15-20.000 civarındaydı. Kasabada sekiz kilise vardı, bazılarının iç düzeni iyi değildi. Ayvalık’ta peygamber Muhammed’in şerefine başlarını göğe yükselten minareler yoktu. Kasaba, zeytinyağının tamamının Padişahın saraylarında tüketilmesi konusunda zorlanıyordu. Saray, zeytinyağı değerinin ancak yarısını verecekti. Halk ağır bir yükümlülük altına girecekti.

Williamson Ayvalık adı hakkında bir bilgi vermez ama bu devirde buranın ana gelirinin zeytin ve zeytinyağı olduğunu anlıyoruz. 1818 yılında kentte cami yoktur… Zeytinyağlarının tamamı saray tarafından hem de fiyatın yarısına satın alınıyormuş. Bu durum Rumların gelişen koşullarla birlikte başka ticaretlere yönelmelerine sebep olmuştur düşüncesindeyiz. Benzer örneği Osmanlı İznik çiniciliğinde yaşamıştır. Kaliteli çiniler üreten İznik, cami sayılarının artmasıyla beraber gelen talebe yetemez olmuş, bir de Osmanlı’nın tek fiyat belirlemesiyle üretim yapmak anlamsızlaşmış, önceleri kalite aşağı düşmüş, ardından çini fırınları tek tek kapanmıştır.


9

VII- SONSÖZ:

Sonsözü Ayvalık sevdalısı rahmetli üstat Ahmet Yorulmaz’a bırakalım:

Filozofların da bu yerin adı konusundaki görüşlerini vermek gerekir: Aioliki'nin (Eolya'nın) tahrif edilmiş biçimidir; Aiolik kelimesinden türetilmiştir Ayvalık. Türkler buraya daha Ayvalı ya da Ayvalık demeden önce, bu kent için yazan yazarların tümü de Kidonie diye söz etmişlerdir bölgeden.

Eolya: Mitolojiye göre, Edremit Körfezi'nden İzmir'e kadar uzanan ve Midilli'yi de içine alan kıyıya yerleşmiş bir soyun ülkesi. Bu soydan olanlara Eoller ya da Eolyalılar denirdi. Ayvalık anlamına gelen Kidonie ismi M.Ö.330'dan beri süregelmekte. Ancak ismin nereden kaynaklandığına dair bir yanıt bulamıyoruz. Antik Çağ'da buralar gerçekten ayvalıktı da oradan mı aldı? Bilemiyoruz…


10

VIII- GÖRSELLER:

Resim1: Avfada / Ayfada Kabuğu

Resim 2: Kidonya Kabuğu


11

IX- KAYNAKÇA:

1- Ahmet Yorulmaz –Ayvalık’ı Gezerken 5 –Geylan Kitabevi

2- Ahmet Yorulmaz –Ayvalık’tan Cundadan –Remzi Kitabevi - 2012

3- Necati Güvenç Mamıkoğlu- Türkiye’nin Ağaçları ve Çalıları –NTV Yayınları-2012

4- Bilge Umar –Türkiye’deki Tarihsel Adlar –İnkılâp Kitabevi -1993

5- Ksenophon-Anabasis Onbinlerin Dönüşü-Çev:Oğuz Yarlıgaş-Kabalcı Yay.-2011

6- Tahir Sezen –Osmanlı Yer Adları –TC Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları-2006

7- Attila Aker www.attiaker.blogspot.com.tr (Fotis Kondoğlu –‘Vatanım Ayvalık’ çevirisi)

8- www.arkeodenemeler.blogspot.com.tr

9- www.yenibilgiler.com

10- www.dunyarehberi.blogspot.com.tr

11- www.ceviri.alternatifim.com

Taylan Köken -2015

ayvalık adı

Documents