www

www.kitapsevenler.com

Merhabalar

Buraya Yklediim e-kitaplar Aada Ad Geen Kanuna stinaden

Grme zrller in Hazrlanmtr

Ekran Okuyucu, Braille 'n Speak Sayesinde Bu Kitaplar Dinliyoruz

Amacm Yayn Evlerine Zarar Vermek Deildir

Bu e-kitaplar Normal Kitaplarn Yerini Tutmayacandan

Kitaplar Beyenipte Engelli Olmayan Arkadalar Sadece Kitap Hakknda Fikir Sahibi Olduunda

Aada Ad Geen Yayn Evi, Sahaflar, Ktphane, ve Kitaplardan Temin Edebilirler

Bu Kitaplarda Hi Bir Maddi karm Yoktur Byle Bir eyide Dnmem

Bu e-kitaplar Kanunen Hi Bir ekilde Ticari Amal Kullanlamaz

Bilgi Paylatka oalr

Yaar Mutlu

Not: 5846 Sayl Kanunun "altnc Blm-eitli Hkmler " blmnde yeralan "EK MADDE 11. - Ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim

ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc

bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill

alfabesi ve benzeri 87matlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde

satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas

ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." maddesine istinaden web sitesinde deneme yaynna geilmitir.

T.C.Kltr ve Turizm Bakanl Bilgi lem ve Otomasyon Dairesi Bakanl Ankara

Bu kitaplar hazrlanrken verilen emeye harcanan zamana sayd duyarak

Ltfen Yukardaki ve Aadaki Aklamalar Silmeyin

Tarayan Yaar Mutlu

web sitesi

www.yasarmutlu.com

www.kitapsevenler.com

e-posta

yasarmutlu@kitapsevenler.com yasarmutlu@yasarmutlu.com

mutlukitap@hotmail.com kitapsevenler@gmail.com

Ayfer Tun _ Bir Maniniz Yoksa Annemler Size Gelecek

Ayfer Tun

BR MANNZ YOKSA ANNEMLER SZE GELECEK 70'li Yllarda Hayatmz

Ayfer Tun 1964'te Adapazar'nda dodu. Erenky Kz Lisesi'ni ve stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi'ni bitirdi. Edebiyat zerine ilk yazlarn 1983 ylndan itibaren eitli dergilerde yaymlad. 1989 yhnda Cumhuriyet gazetesinin dzenledii Yunus Nadi yk Armaan'na katld, "Sakl" adl yksyle birincilik dl ald. eitli gazete ve dergilerde alt, kitap-hk, Hayalet Gemi, kz vb. dergilerde yazmay srdryor. Yaptlar: Sakl (yk, 1989, Cem Yaynlan); Kapak Kz (roman, 1992, Simavi Yaynlan); ki Yzl Cinsellik (Oya Aymanla birlikte aratrma, 1995, Altn Kitaplar); Maara Arkadalar (yk, 1996, YKY); Aziz Bey Hadisesi (yk, 2000, YKY). ...

Ayfer Tun'un YKY'deki teki kitaplar:

Maara Arkadalar (1996) Aziz Bey Hadisesi (2000)

AYFERTUN

Bir Maniniz Yoksa Annemler Size Gelecek

70'li Yllarda Hayatmz

YAANTI "... '.

STANBUL

Yap Kredi Yaynlan -1465 Edebiyat - 391

Bir Maninizi Yoksa Annemler Size Gelecek - 7I Yllarda Hayatmz

Ayfer Tun

Kitap Editr: Cem Aka :

Dzelti: ncilay Ylmazyurt

. ' ' Kapak Tasarm: Nalide Dikel .

Bask: efik Matbaas

. Baskr. stanbul, Nisan 2001

21. Baskr. stanbul, Temmuz 2001

ISBN 975-08-0263-2

Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A.. 2001

Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A..

Yap Kredi Kltr Merkezi

stiklal Caddesi No. 285 Beyolu 80050 stanbul

Telefon: {0 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (0 212) 293 07 23

http://www.yapikrediyaymlari.com

http://www.shop.superonliiie.com/yky

e-posta: ykkultiir@ykykultur.com.tr

NDEKLER

Neden, Nasl? 13 ' '"""''. -;

Saklamba Oynayan Kaleye Mum Diksin 15 Eskiden ocuk olmak #15

Sokaa kmak 16

A&jalar, yangn yerleri, ilk ocuk parklar 18 Hznl aalardan ayva almak #20 Dutsilkmeler,msralmalar 22 '' Tm zamanlarn oyunu: futbol .24 I'-%-.. Yakantop, istop, ortada san #27 'Vf

ip atlamak, be ta #30 "- -"""' Misket, ivi, topa, tik tak *32 r Seksek, laklak, yoyo, aspirin *35 Kibrit atmaca, kibrit fal, kibritten evler *37 n do trua, gzellik mi irkinlik mi *40 sim, ehir, hayvan; adam asmaca *45 Sapanlar, uurtmalar, gazoz kapa biriktirmek *48

Burdaym rtmenim 53

Okula yazdrmak 53

Ayakkab, anta, nlk, yaka *54

Drt ortal harita metot 57

Kalem kutusu, kalemtra kuyruu *59

Trkm, doruyum, alkanm, yasam! *60

Trnak ve mendil kontrol, kara tahta 62

K

Snf bakan, eitsel kollar 65

Bu salar kesilecek 67 Teneffs zili, beslenme saati '&, Al kolum, sallanan diim

En byk bayram bu bayram Ka krk var? 76

69

72

Radyoyu Kapat, Televizyonu A '77

Ksa dalga, orta dalga, uzun dalga 77

Terete efem, Polis Radyosu 79

Demirbank iyi gnler diler *80

Efektr: Korkmaz akar *82

Ekranla tanma *85

"Fakir ama gururlu" ya da tam tersi *88

Televizyonun rts, sehpas, reglatr 92

Hayatn neesi: dizi filmler 96 Kaak, Zengin ve Yoksul ve elbette Uzay Yolu 101

izgi filmler ve ocuklarn ekran 105

Yneticimiz uyuyor mu, Akbank'a m? 106

Tolgahan Dans Grubu, Raftaella Carra Show 109

Zafer Cilasun, Ayta Kardz, kele bak 111

Necefli marapa, Telekutu ye Telespor 112

PTT: pijama, terlik, televizyon 114

Eurovision ark Yarmas 116

"Sazlklardan HavalananBirrdekGibiSesin " 123

Mandolin kurslar, pikaplar, krkbelikler 123

Kaset doldurtmak, aranjman yllan 129 >

Su uyur, arabesk uyumaz 141

Assolistler, solistaltlar 142

Solcu arklar, marlar 146

N'ayr, N'olamaz '149 ; :", Be dakika ara 149 ' -' Makinist ses! 152 ':.: '"'

SzeTraba diyebilir miyim amca? 154/

Gle Gle Giy, stnde Paralansn 156 klk ya da rklk 156

Orlon ve jarse 159 Gece kyafetleri, amar ve oraplar 167

Gm knye modas 169 Favoriler, kozmetikler, kuafrler 170

CanszHatmlar ve Duygu Defterleri 179

Ailelerin fotorafl tarihi 179 Askerlik ve okul fotoraflar 182

Albmler 184

Kalbin kadar temiz defterinden... 185 Defter yazma adab, hayatn dikenli yollar 187 Issz adaya dsehiz yannza alacanz ey 189, Artist defterleri 191

Cep Fotoroman,Gzin Abla, Tommiks, Teksas 494

Gzin abla ptm, hamile kalr mym? 195

Cep fotoroman, Kerime Nadir 199

Arkadalklar, Aklar 205 Kan kardei, ahret kardei, stkardeler *205

Atele barut 208

Arkadalk teklif etme 210

Dost hayat yaamak, metres tutmak 211

O aacn alt 213 ,,

Allah Bir Yastkta Kocatsn 215 Dnyaevine girmek, yuva kurmak *215 .!

Hayrl bir i iin geldik... *218 ;

f..;;;-- Kz karma, kocaya kama *220 ;V

Sz kesme 222

': "Evlenmedenolmaz" *224

Nian kz taraf yapar *226 Kim kimin neyi olur? *229 Kz kurusu-mzmin bekr *232

Kz beikte, eyiz sandkta *233

Gelinlik ve damatlk, davetiyeler *238

Kna gecesi, gelin arabas, gelin ba 240

Her dnn bir "koordinatr" vardr *246

. Telgraflar, elenkler, dn pastas *250

Anal Babal Bysn *255

Kurbaa testi ile ilk adm *255

Kz m olacak olan m? *256

Lizzler, lousa erbeti, bebee ad konmas *258

Krk kmak, di buday *261

ilhh Rkaet Eylesin ' 2H . Banz sa olsun *263

Cenazesi le namazn mteakiben...

265

Bayramnz "Kutlular" Esenlikler Bileriz *272 .

ftar, sahur, davulcu *272 Bayram baklavas, mendil, orap *276 ' '

Bayram kart *278 Bayram harl *281

.... Kurban bayramlar *282 , , Kandil geceleri -284

.;:';, Afiyet Olsun -287 ',, .

Enflasyon da ne? -287 ^

.-:'.' Teldolaplardanbuzdolabna *288 ; ' . ,

"Frnl Aygaz" 289 r Sala, turu, erite, reel *291

Turfandalar, pazara gitmeler 294

Veresiye satan, pein satan; kahraman bakkallar * 297

Tavuk kestirmek, fast food, yemek yeme adab 300

Leblebi tozu, pamuk helva, tp "ukulata" ve pastalar *305

Beyaz gazoz, sar gazoz, kara gazoz *310

Bir Maniniz Yoksa, Annemler Size Gelecek #314

Misafirlikler, misafir odalar *314

Kabul gn, altn gn, dolar gn 316

Gece oturmalar, yatya kalan misafir *318

Kolonya, eker, ikram *321

am sakz oban armaan *325

Canm anneme anneler gnnde bir hatra *329

Diploma hediyesi: bisiklet 331

EvlerdeveevredeGnlkHayat *333

Divanlar, somyalar, sedirler *333 ;._ Marley, parke, tahta bezi *334 :

.. . '..:.:. Sobalar, soba boyalar *336 . :'.:

Hamamdan banyoya *339

Santrifjl, merdaneli amar makineleri *341

Ho ho ho hoover, sprr dver! *344

Yorgan kaplamak *347 Eski yalar, eski sigaralar, eski markalar *349

Bei be kurutan be yumurta *352

Nane-limon, karabiber-bal, evde salk *354

Kolonyaclar, terziler, kalayclar, bileyiciler *357

Marangozlar, hallalar, kundura tamircileri 360

Stler, yourtular, dierleri *361

Bir Haber Gnder 663 i Muhterem Kardeim ya da Saym Bay *363 ,'

':. Al mektuplarn, ver mektuplarm *365 ,. , Sa st keye tarih ve yer *366 *,'.''

Acele telle stop, bekliyorum stop *368

Telefona yazlmak, kadranl telefonlar *372

ehirleraras ve sra sorma, Adana k aradan *374

Telefon kulbeleri, jetonlar *377 Break break, arkada aryorum! *378 '.

**

Bir Yerden Bir Yere Gitmek 380

Arkaya kam 380

Tren gelir ho gelir 386

stanbul'un yollar 389

Yine dalarn ardndan, yine Burhan Pazarlama'dan 391

Kk ehrin Halleri 394

Pastaneye, muhallebiciye gitmek 394

ay bahesi mi, gazino mu? 395

Piknik mns: kuru kfte 397

Hayrl iler! 398

Siyaset ve Kbrs Bar Harekt 401 Gkkonutsal avrat, tozeker kesmeekere ne demi 403 Yenildik ama ezilmedik, yokluk yllar, kuyruklar 405

.' V;: '\

Annem Yldz Tun ve

babam Bedri Tun 'un

anlarna...

r

Neden, Nasl?

Sreyya Plajnn artk antlarmzda kalan duvar (A/lan Uraz'tn yaymlanmasna izin verdii bu fotoraf, Burak Evren 'in stanbul'un Deniz Hamamlar ve Plajlar adl kitabndan alnmtr).

anssz mydk? Hakszlk olur imdi... Cemal Sreya

Lisede yatl okuduum yllarda hafta sonlar trenle ehri- . me dnerken, Sreyya Plaj stasyonu'nu karmamaya dikkat :\-ederdim. nk eskiden denize paralel uzanan demiryolu S- '.:'. reyya Plaj'nm yanndan geerdi. Plaj evreleyen, st kabart- v ma resimli duvarlara bakmaktan ok holanrdm. Bir duvarda beyaz mayolu, grbz ve neeli gen kzlar ve erkekler denizde , top oynarken resmedilmilerdi, dierinde bir dizi gen kz bir- ; birlerinin omuzlarna doru kollarn uzatmlard. Kzlarn ka- : falar kocamand, oransz ve kt resimlerdi, ama ok sevimliydiler. Sreyya Plaj'm ve demiryolunu neelendiriyorlard. O duvarlarn hep orada kalacan ve ne zaman zlesem gidip bakabileceimi sanyordum.

Bir gn o duvarlar skld, demiryolu ile plajn arasna : geni bir sahil yolu girdi. Hayatmz renklendirmi kk ey- \-lerin yok olacan, olabileceini, ilk kez o duvarlarn boluu- -nu hissedince anladm. Gemiimizi oluturan o dikkate de- ; mez, sradan, nemsiz, alelade eyler bir aradayken meer ne kadar anlamlym.

Bu kitapta benim ve yatlarmn ocukluk ve ilk genlik yularnda -70'lerde- var olan kk, nemsiz, alelade, sradan, basit eyleri sralamaya altm. O yllar hatrladka bizim kuak iin anlaml olan bir on yldan, baka trl anlamlarla

13

yklenmi baka bir on yla getiimizi, bu arada bym olduumuzu grdm. Bym-olmak myd iimi burkan, yoksa o tuhaf masumiyet miydi, bilmiyorum. Bizim kuan on yln bakalar baka trl adlandrabilir, ama ben "tutumluluk a" demek istedim. Yanan iki lambadan birinin sndrld -. , kurunkalemlerin bir arpa boyu kalana kadar kullanld yllar...

Bu kitaba sadece hafzam kaynaklk etti. Bazen doruluundan kuku duyduum eyleri arkadalarma sordum. Ama ivi oyununun nasl oynandn, arkadalarm anlattlarsa da bir trl hatrlayamadm.

Bir memur ocuu olarak 70'li yllar Adapazar ve zmit'te geirdim. Bat'nn bu iki kk ehrinde farkl sosyal tabakalara da girip karak bydm. Erkek kardeim yoktu, bu yzden rnein snnet trenlerini yazamadm. O yllarda stanbul'da memur aileler nasl bir hayat yaarlard, bilmiyorum. Yanl hatrladklarm oktur, hi hatrlamadklarm vardr. Eksiklerim ve yanllarm hafzamn azizliidir. Anlattm eylerin kimilerini abarttm, kimilerinde neelendim.

En azndan benim hayatmdan kt iin "-dili" gemi zamanla yazm olsam da, anlattm eylerin bazlar hl yayor. Ama yarn var olacaklarndan emin deilim.

Ben ocukken bykler konumalarna "Bizim zamanmzda..." diye balarlard: "gaz lambasnda ders alrdk." Bu kitapta ben de "bizim zamanmzda..." diye sze balyorum. "Cep telefonu yoktu, ehirlerarasna telefon balatrdk." Gelecekte imdi genliklerini yaayanlar da sze "bizim zaman; mzda..." diye balayacaklar, "internet yoktu, faks ekerdik." Kd oldum olas seven biri olarak gelecekte sze yle balanmamasn dilerim: "Bizim zamanmzda kitap diye bir ey vard, kttan yaplyordu. Dnebiliyor musunuz?"

Ayfer Tun

**;" '') ..-/*: .., , *. ." '. ." . - . ayfertunc@yahoo.com

; .' - ;> ,. '.. ' ' :.-.. ,r ' ."' . ' llt'.t .j i 1, 0 t 11 I) I) I

. -. .:/,-,. : i .'.: .;. .' "- ''< ' '' '" ''' n '

14

SaklambaOynayanKaleyeMumDiksin

Eskiden ocuk olmak : ,

70'li yllarda ocukluunu yaayanlar, byklerinden "imdiki ocuklar ok ansl!" szn ok sk duyarak byd-ler. Odalarmz aydnlatan elektriin, haftada en az bir kere ailecek gidilen sinemann, ekmee srlen vita veya sana yann, bizleri okullarmza tayan belediye otobslerinin, asfalt yollarn, pilli bebeklerin, aradmz her eyi bulabildiimiz arlarn, krkbelik plaklarmz aldmz pikaplarn, kurulunca yryen arabalarn ve daha buna benzer, bize imdi ok gln ve ilkel gelen, ama o zamanlar hayatmzda ayrcalkl bir yer tutan btn bu ilerlemenin nemini her frsatta bize hatrlatp, kymetini bilmemizi istediler.

Ksmen haklydlar. ounluu, karda yamurda okullarna yryerek gitmiler, gaz lambasnn nda ders almlar, krpntlardan yaptklar toplarla oynamlard. Ekmek kar-neli yllar grmemi olsalar bile, o yllarn ac veren hikyelerini ezberlemiler, ocukken bymek zorunda kalmlard.

Ama imdiki kuak ocuklarna ayn eyi sylemiyor. Bu an ocuklarnn yaadklarnn ans olup olmadndan kimse emin deil. Bir yn tketim rnyle donatlan hayatlarnda imdiki ocuklar ok yalnz. Yaratcl kkrtan yokluk ortamnda deil; sknty byten, derin bir tembellik ve umursamazlk yaratan bolluk ortamnda byyorlar. la kutularndan araba yapmak, gazoz kapa biriktirmek, dergilerden artist resimleri kesip deftere yaptrmak onlara gre deil.

15

zellikle byk ehirlerde yaayan ocuklarn byk ounluu erii aata deil, manavda gryor. Ayva almak nedir, dut aac neye benzer bilmiyorlar. Bir tanecik gl kopara-ym derken, bahe itine sarlm sarmak gln devirmenin korkusuyla kamann nasl bir duygu olduunu hi bilmeyecekler. Acaba ka tanesi glgeli, serin bir bahede, tulumbadan buz gibi su ekip ayaklarn ykamtr? imdiki ocuklar her akam bahe sulama iiyle grevlendirilmenin o dayanlmaz skcl-n da bilemeyecekler. nk artk yazlk evlerin fazla itina edilmi, grbz ama aptal ocuklar andran bahelerini sulama iini babalar kimseye brakmyorlar.

r Sok$kmk ,'.'.' ';'.. ':* . :' '.

60'lar bilemem, ama 70'lerde ocuk olmann en gzel taraf, zgrlk duygusuydu. Geri bunun anlamn bilmiyorduk, nk btn arsalar, baheler, sokaklar, parklar, deniz kenarlar bizimdi. stediimiz zaman gider, oynar, gelirdik. Bunun bir tr ocuk zgrl olduunu arsalar ve yangn yerleri binalarla dolduktan; geni, serin baheli evlerin yerini apartmanlar aldktan; sokaklar arabalarn egemenliine terk edildikten sonra, byynce anladk. Meer anslymz, nk zgrmz.

701i yllar, zellikle kk ehirlerde baheli evlerle apart- i inanlarn berabere kald bir dnemdi. Zaman, baheli evlerin aleyhine iledi. O yllarda hayatmza giren televizyon dilimize de yeni kelimeler sokmu ve bylece kolektif bir hayata gnll olarak katlmtk. "Domates gzeli" olarak tandmz Ay-en Gruda'nn televizyon araclyla yaylan esprilerinden biri olan "apartman ocuu, poroblemli ocuk" tanmlamas, anlalr bir eydi. O sralar sadece glmekle yetindiimiz bu esprinin anlamn da byynce kavradk, hayatmzdan btn baheli evler ekilince.

ster apartmanlarda, ister baheli evlerde yaasnlar, tm ocuklar iin sokaa kmak deyimi vard. Hl var, ama sokaklar ok deiti, stelik eskisi gibi gvenli de deil. Sokaa kmak tanmlanm bir zgrle adm atmak demekti. Okuldan gelince

sokaa klr, akam olup hava kararana, anneler yemee arana kadar, kan ter iinde sokakta oynanrd. Yaz tatillerinde sokaa kmak ise, btn bir gn sokakta geirmek demekti.

O zamanlar iki trl anne vard. Birincisi "geleneki" anneler, ikincisi "modern" annelerdi. Geleneki anneler de ikiye ayrlrd. "Geleneki-iyi anneler" ve "Geleneki-kt anneler." Geleneki iyi-anne ocuun, ocukluun ne demek olduunu bir tr igd ile bilir, ocuunu uzaktan kollar, rahatsz etmez, ok terlediini fark edince usulca gelip srtna tlbent veya havlu koyar, reelli ekmek hazrlayp verirdi. Geleneki-iyi annelerin gzleri ocuklarnn stnde olurdu, ama belli etmezlerdi.

Geleneki-kt anneler bencildiler. ocuklarn kahvaltdan sonra hemen sokaa kklar, hi ilgilenmezlerdi. Byle anneleri olan ocuklar acknca eve gidip bir eyler yemek isterler, ama anneleri komuda ene alyor olurdu. Ya arkadalarndan otlanrlar ya da evde bulduklar ekmek parasna domatesi katk ederlerdi. Terlerler, terleri srtlarnda sour, ama hep byle yaadklar iin hasta olmazlard. Disiplinden uzak, kendi balarna geirirlerdi gnlerini.

Modern annelerde ise kendilerine gre tanmladklar bir "ocuk yetitirme bilinci" vard. Bu abartlm, neredeyse maddelere indirgenip anayasa hkm gibi yazlm bir disiplin anlayyd. Bir kere sokaa kmann saati vard. Modern anneler ocuklarn her istedikleri zaman sokaa salmazlard. ocuklarnn hangi ocuklarla oynayacan, hangi oyunlar oynayacan kendileri seerler, ocuun fikrini almazlard. Bazlar meslek sahibi olan bu anneler, mahallenin serbest ocuklarnn byk ounluunu kt huylu bulurlar, onlarla oynamalarn istemezlerdi. stn kirletmeme zorunluluu da ocuk zgrlne vurulan bir darbeydi. Modern annelerin bu disiplin anlaylar, ocuklarnn mahallenin ocuklar arasna rahata karmasna engel olur ve bu ocuklar kendilerini dlanm hissederlerdi. Pamuk helva, leblebi tozu, macun almalar yasakt, ayva alamazlar, sapanla ku vuramazlard.

Kendilerine modern diyen bu tr annelerin ocuklar btn aamalar geerek sokaa kmay baarrlarsa da, uzun srecek oyunlara "birazdan annen arr olum" gerekesiyle

16

17

alnmazlar, anne-babasnn arayp sormad, hava kararana dek smklerini ekerek top peinde koan ocuklar ma yaparlarken, bu garipler uzaktan onlara bakarak ve o anda annelerinden nefret ederek bakalarnn oynad oyunlar seyrederlerdi. Annelerinin kt huylu bulduu ocuklar gibi sokakta, zerine vita veya sana ya srlp eker ekilmi ekmek yiyemezlerdi, eve gidip anneannenin piirdii keki yemek zorundaydlar. Asla kfr edemezler, eek bile diyemezlerdi.

Bunlarn arasndan annelerini "iplemeyenler" ok sk kard. Onlar lider ruhlu olurlar, mahalledeki ocuklarn bana geerler ve oyunu rgtlerler, ancak oyunun en tatl yerinde yine anneleri arrd. O gn de her gn olduu gibi disiplin kurallarn ihlal etme konusunda tm haklarn kullandklar iin, aresiz eve giderler ve bylece btn havalar yerle bir olurdu. Eve gidince mutlaka olay karrlar, genellikle olay byr ve babaya ntikal eder, eer baba da anneyi iplemeyen cinstense, baba-oul keyifli bir gece geirir, ama anne sinirden kendini yerdi.

O yllarda sokaa kma anlaynda genel eilim, iki saatte bir, ancak bir Murat 124 veya Renault 12 marka arabann, birka at arabas ve faytonun getii, inenme tehlikesi olmayan, sakin sokaklarda ocuklarn yorulana kadar oynamalaryd. Hava kararmadan nce yorulduklar da pek olmazd. Yine de orta halli ailelerin, geleneki-iyi annelerin ocuklar, babalan iten dndkten sonra darda kalmazlar, evlerine giderlerdi. ocuklarn hemen hemen tm babalarndan ekinirlerdi. Anneler defalarca "hadi kzm/olum akam oldu, eve gel" derler, "ya bana ne ya, oyun oynuyoruz" cevabn alrlar, ama "baban geldi, seni aryor" denince derhal eve yollanrlard.

Arsalar, yangn yerleri, ilk ocuk parklar ',[

Kalabalk gruplarla oyun oynamak iin en uygun yerler bo arsalar ve yangn yerleriydi. 70'li yllarda, zellikle Bat'da-ki ehirlerin bymesi hzlanmt. ehir geniledike zerine bina yaplmam bo arsalar ehre dahil oluyordu. ou sahipli arsalard, ya sahibi bir blmne ev yapmt, kalanyla ilgilen-

18

miyordu, ya da aslnda tarla olan bu arsa uzun yllardr ekilme-dii iin, bo ve bakmsz bir halde ehir hayatnn paras olup, ocuklarn oyun alan haline gelmiti.

Yangn yerleri ise farklyd. Ahaptan kagire geiin neredeyse tamamland bu dnemde, sk sk yangn kar, ayakta kalm olan ahap evler bir gece iinde kl olurlard. Ertesi sabah kmrlemi ahap ynndan hl ince bir duman tter, evre mahallelerden yangn yerine bakmaya gelinirdi. Yangnn zerinden birka ay getikten sonra, yangn yeri ksmen temizlenir ve bylece ocuklarn oyun oynamas iin uygun bir alan haline gelirdi. Ancak yangn yerinde tatan yaplm bodrum ve zemin katnn harabesi, ilk kat pencerelerinin demir parmaklklar gibi kalntlar bulunduu iin, bu alanlar top oynamaya elverili deildi. Kmrlemi tahta paralarnn son kalntlar da topraa kartktan sonra yangn yerinin sanda solunda otlar biter, rzgrn uurduu glhatmi tohumlar boy verir ve yangn yeri neelenirdi.

Arsalar ve yangn yerleri ocuklarn hayatna hemen gi-" rerdi. Arsalar yaknda bulunan ve tm ocuklarca bilinen bir iaret noktasyla adlandrlrlard. "Okulun arkasndaki arsa", "postanenin yanndaki arsa" gibi. Yangn yerleri ise yanan byk evin sahibinin adyla anlrd. "Kuyumcularn yangn yeri", "Bayraktarlarn yangn yeri" gibi. zellikle yangn yerlerini ilk keifte pek oyun oynanmaz, eelenilir, kalntlar incelenir, iinden ie yarar bir ey kp kmayaca aratrlrd. Bir keresinde bir arkadam byle bir yangn yerinde yars yanm bir pul defteri bulmu ve salam kalm pullarla balad koleksiyonu epeyce ileri gtrmt.

Bu tr yerlerin alternatifleri olan ve ada ehircilik kavram iinde nemli bir yer tutan; salncaklarn, kaydraklarn, tahterevallilerin bulunduu ocuk parklar o zamann ocuklar iin bir lks ya da bekisini kzdrp elenmek iin bir frsatt. Bu tr parklara bir yn yasak levhalar aslr, okumas yazmas olmayan bekiler ocuklar bu parklara sokmamak iin ellerinden geleni yaparlar, ocuklar da bekiyle urap onu ileden karmay bir oyun haline getirirler ve ok elenirlerdi. Ama o zamann bekilerinin hepsi sanki birer Murtaza idi. Sa-

19

lmcaa yle binmek yasak, byle binmek yasakt, tahterevallide yle durmak yasak, byle durmak yasakt. Talardan yr-sen yasak, imlere bassan zinhar yasakt. Beki devlet demekti, kendini devlet sanrd ama ocuklar devleti bilmiyorlard. Dolaysyla ocuk parkna bekiyi delirtmek iin gidilir, beki aznda ddyle ocuklar kovalamaya balaynca bo arsaya ya da yangn yerine karrd. O zamanlar ocuklar ocuk parklarna deil, bo arsalara aitti.

Hznl aalardan ayva almak

imdiki ocuklarn pek ounun adlarn bile bilmedii bitkiler, arsalarda boy verirdi. Buralar bahar gelince ilerine ballbaba karm papatya tarlalarna dnerdi. Ballbabalarn minicik pembe iekleri koparlarak emilir, bin tane filan emilirse tozekere dili hafife dedirince alman tada yakn bir tat, azda birka saniye kalrd. Haylazlarn en sevdii bitki pisi otuydu. Bunlar kopartlr, kzdrmaktan en ok zevk alman ocuun gmleinden ieri atlp karrd. Pisi otundan kurtulmaya alan ocuk kavgac bir tipse olay byr ve dv balar, ocuk saldrgan deil, mzmz bir tipse, elencenin tad olmaz, mzmz ocuk sinir bozan ince ve ritmik bir alayla evine gider ve iine pisi otu atan ocuu "Anneee! Murat iime pisi attain!..." diye alayarak ikyet ederdi. Mzmzlk ocuklar arasnda en sevilmeyen zellikti ve mzmz ocuklarn iine elence ksn diye deil, mzmz ocuk oyun alann terk etsin diye pisi otu atlrd.

Daha haince eyler yapmaya yarayan bitki srgan otuydu. zellikle yangn yerlerinde, duvar diplerinde bolca yetiirdi. Havalarn smmasyla birlikte ortlar giyilir ve bembeyaz bacaklar meydana kar, muzr ocuklar ktla koparp tuttuklar srgan otlarn zellikle kzlarn bacaklarna, kollarna srp kaarlard. Isrgan otu ok yakard. Dedii yerler hemen kabarr ve kzarr, yakc bir ac vererek kamirdi. Hafifmerep olaca daha o yatan belli olan kzlar bacaklarnda kabartlarla kendini belli eden bu srgan otu yerlerini biraz fazla alp salarak incelerlerken, o zamanlar "Erkek Fatma" tabir edilen kavgac kzlar hemen mi-

20

silkmeye giriirlerdi. Bu Erkek Fatma kzlar ok gz kara olurlard. En azgn olanlar bezdirirler, hatta kafalarn bile yararlard. Byle haar kzlarn ve olanlarn dizleri, dirsekleri her zaman kabuk balam yaralarla dolu olur, bu kabuklar der dmez yeni yaralar alr ve her yaz mevsimi byle geerdi.

Papatyalar imenlik alanlar bembeyaz grntleri ve ksack saplaryla batan baa sardklarnda, ilk bir hafta, ileride romantik olaca belli olan kk kzlar bunlar toplar, saplarn tutup sa rgs gibi rerek ta yaparlar, balarna takp drmemeye alarak dikkatli admlarla gezerlerdi. Papatyayla fal baklrd. Mahalledeki olanlardan birine k, yeni yetien gen kzlar papatyalarn beyaz ta yapraklarn seviyor, sevmiyor, seviyor, sevmi-' yor diyerek teker teker kopartrlar, son ta yapra kaldnda seviyor kmsa sevinten deliye dnerlerdi. Mine iekleri ufacktlar, yeil imenlerin arasndan grnrlerdi. Sar papatyalar, ak-amsefalar, glhatmiler kendiliklerinden yetien ieklerdi.

Yangn yerleri bu tr yabani otlarn ve hznl aalarn yeriydi. Ykntlar arasnda ban ge uzatm bir ayva aac, on be-yirmi yllk yangn yerinde, yangnda kl olmu aacn kklerinden yeniden doar, btn kavruk ve elimsiz grntsne ramen sapsar ayvalar verirdi. Belki ok tatsz ayvalard bunlar, ama hibir zaman olgunlamalar beklenmezdi. Erikler de yle. O zamanki ocuklar eriklerin aata birer can erik halini almasna hi izin vermezlerdi. Gzle grlr bir bykle ulaan erikler talan edilir, bu arada aalarn dallar krlr, byk zarar grrlerdi. Bu sahipsiz aalar sanki kendilerini ocuklara adamlard. ocuklarn hain saldrlarna ramen meyva vermeyi srdrrler, her bahar canlanr ve yeillenirlerdi.

Geri her mahallede sahipsiz aalarn ve sokak hayvanlarnn melei bir "Bcr Hayriye" bulunurdu. Benim ocukluumun getii ehirde, Bcr Hayriye, yangn yerindeki ayva aacnn grltl bir koruyucusuydu. Aacn tepesinde bir ocuk grmeye grsn, hemen bcrlnden umulmayan gr bir ses ve kala k nedeniyle paytak yrmesinden beklenmeyen bir sratle yangn yerine dalar, ocuklar il yavrusu gibi karlar ve birka gn Bcr Hayriye'ye grnmezlerdi. Yakaladklarn dverdi, anneleri bundan yaknacak olsalar korkarm annelerini

21

de dverdi. Belki de anneler Bcr Hayriye'nin her akam akcierle besledii yzlerce kedinin bir ordu oluturup zerlerine akn etmesinden korkarlar, Bcr Hayriye'ye "Sen ne hakla benim ocuumu dvyorsun?" diyemezlerdi. Ama Bcr Hayriye bile eriklerin olgun birer erik olmasn salayamazd.

70'lerin ocuklar eriklerin dallarn krd, ama hatralarnda ac ekirdeiyle birlikte yedikleri eriklerin lezzeti kald. Sonra yangn yerlerine dozerler girdi ve tadn mr boyunca unutamayacamz erik ve ayva aalarnn kklerini skt. Yirmi yl sonra ge ban uzatacak, kesilmi bir ktkten yeniden doacak fidanlar hi olmad bir daha. Yerlerinde atsz beton binalardan uzanan demir filizleri boy verdi.

Kiraz, eftali, vine, armut, kays gibi meyva aalarndan, bir yerlerde kendi kendine bym, sahipsiz olanlarna pek rastlanmazd. Onlar genellikle evlerin bahelerinde bulunur, etraflar dikenli tel rgler ya da svanrken zerine cam krklar yerletirilmi duvarlarla evrelenirdi. Tabii ne bu cam krklar, ne de tel rgler eftalilerin henz hamken tadlmasna, vinelerin az buruturmasna engel olabilirdi. ocuklar aalardan uzak tutmann yolu yoktu. ocuk eteleri evin sahiplerini kollarlar, kimsenin olmad saatlerde bu bahelere girmeyi baarrlard. Bu arada cam krklar ellere, ayaklara batar, pantolon, gmlek dikenli tellere taklarak yrtlr ve bu zayiat anne-babadan gizlemek iin byk aba sarf edilirdi. Nadiren de olsa baz ocuklarn meyva bahesi sahibi tandklar vard ki, onlarn daveti bu bahelere yasal olarak girme ve atlayncaya kadar kiraz, zm, elma, armut ya da eftali yeme imkn verir, ama ertesi gn karn arsndan yatlrd.

Dut silkmeler, msr almalar . . :.,

Baz evlerin bahelerinde byk, grkemli dut aalar olurdu. Dut bereketli ve cmert bir aat. Kimseden esirgenmezdi. Toplannca fazla dayanmaz, hemen yenmesi gerekirdi. Bahesinde dut aac olan aileler, mahallenin ocuklarna iste-. dikleri kadar dut toplamalarn sylerler, ama, dut silkeyim

derken aacn dallarn krmamalar iin, neredeyse yalvarrlard. Bahesinde dut aac olan ailenin, genellikle zerine dut silkelenen bir de rts olurdu. Bu byk rty birka kii ularndan tutar, biri aaca kar ve dallara vurduka dutlar patr patr rtye dklrd. rtye biriken dutlar geni bir tepsiye alnr, bana geilir, ykanmayan bu meyva afiyetle yenirdi.

Yolculuklarda meyva almak deti vard. Bu, ocuklarla byklerin tatl bir su ortakln paylat bir detti. Bir ehirden bir ehre gidilirken geilen bir kyde, yol kenarnda bir meyva bahesine denk gelindiinde, derhal suta buluma yaanrd. Pazarda be kilosu paraya satlacak kadar ucuz bir meyva olsa bile, fiyatnn nemi yoktu. ekici olan o meyvanm az bulunur ya da pahal olmas deil, o anda hrsz gibi szlerek dalndan yemekti. Bu masum hrszlk elbette zel otomobille yaplan bir yolculuk srasnda yaanrd, araba kolayca grnmeyecek bir yere ekilir, sessizce inilir, baheye szlr ve meyva toplandktan sonra usulen sahibi aranr ya da biri grrse ne denecei konuulurdu. Byklere gre, bu masum hrszln ad "gz hakk"yd.

Ayiei ve msr tarlalar da en az meyva baheleri kadar itah ac ve hrszlk drtsn uyandrc bir etki yapard. Ancak ayieklerini koparmak ok zor olduu ve en gerekli olduu zamanlarda kimsenin cebinden bir ak kmad iin zavall iekler ortalarndan yarlarak para para yrtlr, genellikle kabuu kolaylkla kacak kadar olgunlamam olduu iin ziyan edilip atlr veya eve gtrlp gnete kurumaya braklrd. Tarladan msr almak, bu hrszlklarn en kolayyd. nk ok uzun boylu bu bitkinin tarlas iinde grlme ve yakalanma ihtimali her zaman azd.

Genellikle buday tarlalarnda kpkrmz, gz alan gelincikler ocuklar kadar, kadnlarda da bir toplama duygusu uyandrr, arabann srcs yalvar yakar ikna edilerek durdurulur, demet demet gelincik toplanrd. Ama 70'lerin ocuklarnn cumhuriyet ilkeleriyle yetimi anneleri, bu gzellikleri sadece seyretmekle yetinmez, vazoda birka saat duran ve narin yapraklar teker teker dmeye balayan bu gelinciklerden derhal urup yaparak, gz zevkini damak lezzetine de evirirlerdi.

22

23

Ky grm, orada zaman geirmi ocuklar kuzukula, madmak, yabani turp gibi bitkileri grnce derhal tanrlar, "bunlar yenir olum" diyerek otlar toplayp yerler, arkadalarna da tattrirlard. Bu tip ocuklardan ak tayanlar devedi-kenlerinin saplarn kesip akyla soyduktan sonra, ortasn yemeye baylrlard. Yabani turp, grn turba hi benzemeyen, brlce fasulyesini andran bir bitkiydi. Ama bahar turba ok benzerdi. Tohuma kamadan yemek gerekirdi, nk aksi halde lifleri kalnlar ve boumlar ayn turp gibi koflardi.

Yenmeyen, stelik pis bir duygu veren, sar iekli bir bitki olan yaban hyarlarn patlatmak da, leden sonralarn kzgn gnei altnda arkadalarn bekleyen ocuklar iin bir elenceydi. Bu bitkinin aladan biraz daha byk, ptrl bir yzeyi olan, kvrk bir sapla gvdeye balanan, yaban hyar denen meyvalan iyice olgunlat zaman, ocuklar ayakkablarnn burunlaryla bunlara dokunurlard. Dokunur dokunmaz bu bitkinin meyvas tuhaf bir ses kararak patlar ve iinden kan, nedense insana pis olduu duygusunu veren suyu ve ekirdekleri etrafa dalrd. O zamanlar kendi halinde otlar, bitkiler vard. Aalar, iekler, imenler boldu. Giri kaps olmayan, snrlar belirsiz imenliklere uzanarak bulutlar seyretmek mmknd.

Tm zamanlarn oyunu:futbol

; % VV1"; "*/ * '"

O zamann erkek ocuklarnn ve Erkek Fatma kzlarnn en sevdii oyun futboldu. Bo arsalarda, bulunamyorsa sokak aralarnda, ak alanlarda, imenliklerde, okul bahelerinde drt iri ta bulunur, bunlarla iki kale direi aret edilir ve bar ar futbol oynanrd. Futbolun gzel taraf, oyundan nce takm kurmakt. Hayatn pek ok alannda olduu gibi, ocuklarn dnyasnda da lider ruhlular vard ve her zaman r-gtleyici olurlard. Onlarn takm kaptan olmalar tartlmazd. Ama bazen birden ok lider ruhlu ocuun bulunduu gruplar grlr, onlarn arasnda kyasya bir liderlik kavgas yaanrd.

24

Takm kurmak iin iki lider, arkadalaryla top oynanacak alanda bir araya gelirler ve gayet demokratik bir biimde kendi takmlarn seerlerdi. Bunun iin iki lider ocuk en iyi futbol oynayanlardan balayarak arkadalarnn adlarn sylerlerdi. Ama ilk oyuncuyu seecek olann belirlenmesi iin "aldm verdim" yaplrd. ki ocuk birbirlerinden belli bir mesafe uzaklarlar ve srayla bir ayak atarlard. Sa ayakla balarlar, sonra sol ayan topuu, sa ayan burnuna deecek ekilde srayla ayak atlr, bu arada "aldm verdim, ben seni yendim" tekerlemesi sylenir ve sonunda hangi ocuk dierinin ayana basarsa, ilk oyuncuyu semek hakk onun olurdu.

lk sz syleyecek olan belirlendikten sonra, iki lider srayla oyuncularn seerlerdi. Oyuncular seme aamas her zaman ackl durumlara da sahne olurdu. nk en sona kalan oyuncu, en kt top oynayan anlamna gelirdi ki, bu tip ocuklardan uyank olanlar atlp daha batan, hakem olmak istediklerini belirtirler, bylece en son seilen en kt topu olma sfatndan kurtulmu olurlard. Takmlar kurulduktan sonra ma balard. O zamanlar genel olarak top oynamak denilen bu oyunda penalt, faul, aut atlar hakem olan ocuun kafasna gre belirlenir ve genellikle bu malar, kurallar konusunda fikir birlii salanamad iin kavgayla biter, birka hakem deitirilir, en kt topu olduklar iin kenarda mahzun gzlerle oyuncular seyreden ocuklar, beklenmedik bir ekilde hakemlik ansnn domasna ok sevinirlerdi.

O zamanki futbolun zellii kuralszl ve malzemesizli-iydi. Forma bir hayal, kolayca paralanmayan futbol topu se nimetti. Hal saha diye bir kavram yoktu, ama ehirler bo arsalarla doluydu. Patlayan top yenisi almamyorsa, ii gazete ktlaryla doldurularak dikilirdi. Futbol arsalarda ya da sokakta oynanrd. Oynarken, zaman zaman top oyun alannn dna kaard. Byle durumlarda daha oyunun banda "Atan alr spor" denir, bylece topu oyun alannn dna karan takmn alaca kurala balanm olurdu. Her zaman itiraz edilebilir, kavga kabilirdi. Problem en ok golleri sayp saymama konusunda kard. Kar tarafa gol atlr, yiyen takmn oyuncular

25

itiraz ederler, gol saydrmamaya alrlarken, ilerinden biri "gol abi" demi bulunursa, gol attn iddia eden takm bu frsat asla karmaz, "Adamnz gol diyo" derler, bylece yiyen takm gol kabul etmek zorunda kalr, durumu "evet gol" diye onaylayan arkadalarn beraberce dverlerdi.

Futbol yalnz ocuklarn deil, byklerin de tutku suydu. ocuklar kendi aralarnda "uslu uslu" futbol oynarlarken, oradan geen bir byk, bir anda oyuna giriverir, bazen arkadalar da ona katlrlar, oyun rmdan kar, bir anda kklerle byklerin oynad bir maa dnrd. Bykler kklere sert girince tartma yaanmaz, derhal penalt verilirdi. nk ne de olsa sert giren byk, csse avantajn kullanyordu. Penalt verilir, byklerin girmesiyle oyunlar berbat olmu ocuklar "gidin evinize ya, brakn da oynayalm" diyemezler, ilerinden biri penalt atar, ama byklerden biri kalecilie merakl olduu iin kaleye geer ve ounlukla penalt gol olmaz, bylece aslnda oyunun sahibi olan ocuklar, byklere konu mankenlii yaparlard.

Futbol sreye dayal bir oyun olmasna ramen ocuklarn dnyasnda skora dayal bir oyundu. Kirkbeer dakikadan iki devre halinde oynanmaz, ne kadar oynanaca oyunun banda ocuklar arasnda kararlatrlrd. O gnk oyun "bete devre onda biter", "altda devre on ikide biter" veya "drtte devre sekizde biter" olabilirdi. Bete devre, be gol atldktan sonra kalelerin deitirilmesi, toplam on gol atlnca da oyunun bitmesi anlamna gelirdi.

kar dnyas, o zaman da kar dnyasyd. ocuklarn dnyas ise gaddar, ahlaki kurallarla henz tanmam bir dnyayd. Futbol topuna sahip olan ocuk, takmn doal lideriydi. Ama ikide bir "verin topumu, ben gidiyorum..." diye oyunbozanlk ederse, bir sre sonra futbol topuyla ba baa kalr, bo bir arsada kalecisiz direklere ut eker dururdu.* ;

* Bugnlerde nternette, o dnemin ocuklararas futbolu ve futbol sylemi zerine kayna belirsiz bir metin dolayor. Bu metinden ok yararlandm. O mehul kiiye teekkrler.

26

Yakantop, istop, ortadasan

Kzlarn da oynad ve sevdii top oyunlarndan biri ya-kantoptu. Bu oyun iin uzun bir mekn gerekliydi. Sokak aralar ok elveriliydi. Ancak sakar oyuncular yznden cam krma vakalar da en ok bu oyunda yaanrd. Yakantop oynayabilmek iin iki takm kurulurdu. Takmlar u kadar kiiden oluacak diye bir kural yoktu. Ne kadar kalabalk olunursa o kadar elenceli olurdu. Bir takmn birka oyuncusu sada, dier takmn birka oyuncusu da solda yer alr, kalan oyuncular kark olarak ortada dururlard. Ama, ortada bulunan oyunculardan kendi takmndan olmayan oyuncular topla vurabilmekti. Top, sokan ularn tutan birer veya ikier kiiden oluan gruplarca srayla atlrd. At srasnda biri topla vurulursa, vurulan kii topu sras gelen tarafa atarak, mzklk yapmadan oyundan kar, kalanlarla oyun devam ederdi. Ama top oyuncuyu vurma amacyla atldnda, oyuncu topu yere demeden tutarsa bir can kazanm olurdu. Bu durumda bir topla vurulsa bile, kazand can joker olarak kullanr ve oyundan kmazd. Bir takmn ortada bulunan tm oyuncularnn vurulmasyla oyun biter ve bylece vurulmayan oyuncusu kalm olan takm oyunu kazanrd. Oyunlarn byk ounluunda yaplmamas gereken eyi yapan yanard. Komaca oyununda ebe, koanlardan birine dokunursa dokunduu oyuncu ebelenir, saklambata ebe tarafndan grlen sobelenir, ama yakantopta topla vurulan oyuncu, hata hakkn kullanan oyuncu yanard.

Yakantopta kavgalar genellikle beceriksizlikten kard. Kendi takmnn oyuncusunu vuran bir oyuncu ilk seferinde ho grlr, ama srekli kendi oyuncularn vurmaya devam ederse kavga geliyorum derdi. Topun hareketlerini ve topu atan oyuncunun kimi vurmay planladn hissetmek nemliydi. Bir dier kt da topun geldii yne doru rakip takmn oyuncusunu itmekti. Bu esasl bir kavga sebebiydi ve genellikle faul olarak nitelendirilirdi.

stop genellikle kzlarn rabet ettii ve pikniklerin gzde oyunlarndan biriydi. Basit bir aptal oyunu olduu iin, fikirsiz kzlarla, erkek ocuklarn biraz muhallebi kvamnda

27

olanlar ya da kzlarla birlikte top oynamaktan zevk alanlar bu oyuna katlrlard. stop ad stop kelimesinden gelmekteydi ve bu haliyle ithal bir oyun olduu duygusunu uyandr-yorsa da, son derece yerlilemiti. Bireysel bir oyundu, takm yoktu. Oynayacak Mi says da nemli deildi. stop oynayacak grup bir araya gelir, biri oyunu balatrd. Oyunda ama topu tutturmamakt. Balayan oyuncu topu mmkn olduunca yksee atar ve tutmasn istedii oyuncunun adn sylerdi. Ad sylenen oyuncu topu tutarsa "istop!" diye barrd. O anda btn oyuncular olduklar yerde kalmak zorundaydlar. Topu tutan, bir oyuncuyu gzne kestirir ve topu ona atarak vurmaya alrd. Vurduu kii yanm olur, oyundan kard. Bu basit oyunun pf noktas adnn sylendiine dikkat etmekti. Dalgnlk bu oyunda kaybetmeye neden olurdu. Ad sylendii halde, biri topu tutmaya alsn diye bekleyen oyuncu topu tutamaz, bylece oyun dnda kalr ve gruptan tek bir kii kalncaya kadar oyun srerdi. Bu tr top oyunlarnda ocuklar iin bir akl ve izan ls vard. Top, tutulamayacak kadar uzaa ya da tutulamayacak kadar garip bir ayla atld takdirde btn oyuncular itiraz ederler ve at yenilenirdi. Mesele topa tatl bir eim verdirmekti. Geni bir alanda oynanan bu oyunda, oyuncular da dank olduklarndan topu yakalamak sanld kadar basit bir i deildi.

Ortada san bir top oyunu olsa bile, programl, kurall bir oyun deildi. Topla oynanmas da art deildi, gece yatsna kalndnda ocuklar, hatta gen kzlar arasnda yastklarla, okulda apka ya da kakolle oynand da olurdu. Bu oyunun topsuz versiyonu, birden geliirdi. Ortalarda sarsak ve dalgn dolaan biri grldnde "hadi unu ortada san yapalm" szyle oyun balar, apkas ya da bir eyas elden ele dolaan ocuk, eyasn kapabilmek iin ortada drt dnerdi. Bu oyunun en gldrc, ama bir o kadar da hazin olan beden eitimi dersinden nce eofmanlarn giymek iin soyunmu olan bir ocuun eofmann topak haline getirip atmak ve ocuu donla ortada koturmakt. Byle durumlarda ortada san oyunu ekilde sona ererdi: Bir, ieri-

28

ye retmen girer ve hepsine zlgt eker, eofman dierlerinden alp donla gezen ocua vererek onu bu ayptan kurtarrd. Ama ocuk, zellikle de kadn beden eitimi retmenine donla yakalanm olmann utancn iinden atamazd. ki, ortada san olan ocuk mzmz ve gsz bir tipse bir keye ekilip alamaya balar ve bu gzyalar oyunun tadn karr, oyuna katlm olan yufka yrekli bir ocuk dayanamayarak eofman arkadalarnn elinden alarak ocua verirdi. ocuk eofmanna kavumu olmakla birlikte itibarn kaybederdi ki, bu, oyunlara mzmzl ve hogrszl yznden bir daha katlamamas anlamna gelirdi. , ortada san olan ocuk kendinden beklenmeyecek bir fkeyle kavgaya giriir, birden kavga byr ve bazen kine dnerek, gnlerce srerdi;

Topla oynanan ortada san oyunu iin birinin san olmay kabul etmesi, kura ekilmesi ya da bir tekerleme yoluyla ortada san olunmas gerekirdi. Bu konuda ok baarl olduunu dnerek kendiliinden ortada san olmay kabul edenler nadiren de olsa kard. Ortada san oyununda ama, sann dndaki oyuncularn hzl hareketlerle birbirlerine attklar topu yakalamakt. Ortadaki san topu yakalad anda, topu son atan Mi ortada san olur ve oyun sklmcaya kadar srerdi.

Sadece kzlarn oynad, ta bir zeminde, bir pinpon topu byklnde, bazen ondan biraz daha byk olabilen, ii dolu, lastik bir top ile oynanan bir top oyunu daha vard. Bu topun zellii havaya kuvvetle atld takdirde, ta zemine vurduu zaman hzla ykselmesiydi. Bu, tek bana da oynanabilen bir oyundu. Top havaya frlatlr, zemine vurup tekrar havaya sramas esnasnda oyuncu kendi etrafnda birka kez dner, her dnn sayard. Bir sonraki turda da dnme yerine, eller nce nde, sonra arkada birbirine vurulur; bir, iki, buuk, drt, be, alt buuk eklinde saylr, bunu en fazla yapabilen oyuncu oyunu kazanrd. ki kz bu oyunu oynuyorlar-sa eer, "iki dnme, alt el vurma", " dnme, sekiz el vurma" gibi ly batan koyarlar ve bu rakamlar giderek artrrlard. Bu oyunda ama rekor krmak ve kar mahallede bile "on iki dnme, otuz vurma" yapabildiini duyurmakt.

29

lkokul andaki kzlarla, ortaokula gittii halde bymenin bysne kendini kaptramayan safa kzlarn pek sevdii ve baarl olduu bu oyunda dikkat edilmesi gereken ey, topun yerle tam bir dik a oluturacak ekilde havaya atlmasy-d ki, aksi takdirde oyuncu birka kez kendi etrafnda dnse bile, eimi bozuk olan topu tutamazd.

ip atlamak, be ta

Grup halinde ip atlamak eski zaman ocuklarnn vazgeemedii oyunlardan biriydi. Ancak ip atlamada ya grubu biraz yksekeydi. Ortaokullu, hatta bazen liseli kzlar, pikniklerde ablalar, anneler bile ip atlarlard. Tek bana ip atland gibi, grup halinde de ip atlanrd. Tek bana atlanan ipin hibir zellii yoktu ve sadece arkada bulamam ya da arkadalar o srada megul olan ocuklarn enerjilerini tketmeye yarard. Grup halinde ip atlamada ise, iki kii ipi evirir, dierleri atlard. Grup halinde ip atlamann bir usul vard. ki "abla" ipi evirirken, dierleri sraya girerler, nce birer kez, sonra ikier kez, derken beer, onar kez ip atlanrd. Sonra iki kii birden ayn ritim iinde atlar, derken bu say e bee kar, sonunda topluca atlanrd. Bu ip atlamalarn arasna manili atlaylar da girerdi. Sras gelip de atlayann bilip sylemek zorunda olduu birtakm maniler vard. Bunlar ehirlere gre deiirdi. O zamann ocuklar kolayca becerdikleri oyunlar zorlatrmak in ellerinden geleni yaparlard. ift ip atlamak da bunlardan biriydi. Byle durumlarda ip iki kat yaplp evrilir, birinden at-lansa da dierine taklma ihtimali olduu ve birok beceriksiz takld iin oyun daha zevkli bir hale gelirdi.

Ya kk olan kzlarn ip oyunu farklyd. Bunun iin iki ucu birbirine dmlenmi, don lastiinden yaplm bir ip gerekliydi. Urgan veya amar ipi de kullanlabilirdi, ama oyunun zor aamalarnda bunlar bacaklar ok actt iin, yass veya yuvarlak don lastiinden metre kadar kesilip dmlenir ve karlkl duran iki oyuncunun ayak bileklerine geirilerek gerilirdi. p atlamaya bylece ok alaktan balan-

30

m olurdu. Bu oyunda atlamak deil, birbirine paralel duran iplerin zerine ayn anda basmak marifetti. Oyuncu nce iki ayayla birden bir ipin stnden atlayp iplerin oluturduu alann iine girer, sonra yine atlayarak dna kar ve sonra yine atlayarak ayn anda iplerin zerine basard. Ancak ipin boyu giderek ykseltilirdi. Her atlay bitince ipi bacaklar vastasyla geren kzlar, alkn hareketlerle ipi biraz daha yukar ekerlerdi. Dizlere kadar bu ipten atlamak ve zerine basmak sorun olmazd, ancak bacaklarn st ksm grnnce ipin stnden atlamak kolay olsa bile zerine basmak imknsz hale geldii iin, oyuncu baarsz olur ve ipi bacana takma sras ona gelirdi.

Top, ip genellikle ak, yasz havalarn oyunlaryd. Ama souk, yamurlu, karl havalar oyun oynayamamak anlamna gelmezdi. Sobann banda oturulur ve talarla oyun oynanrd. Her ne kadar ehir olsa da, doayla yine de ili dl yaanan yllarda ta bulmak hi de zor bir ey deildi. Ta bulmak nemliydi, nk be ta ve yz ta oynayabilmek iin taa ihtiya vard. O zamanlar bu talar kolaylkla bulunur, bulunan her dzgn ta daha kt olann yerini alr ya da kaybedilme ihtimaline karlk yedekte beklerdi. Eskiden hemen her kz ocuunun ksa bir dnem de olsa cebinde be ta bulunurdu. Birbiriyle ayn boyda ve ayn cinste olan be tane ta ile oynanan bu oyun birka kiiyle oynanabildii gibi, yalnz da oynanrd. Fndk byklndeki bu be ta avuca alnr, yerden bir-iki kar yukarya, havaya hepsi ayn anda atlarak sard. Sonra biri ele alnr, yine havaya bir-iki kar ykseklie atlr, yere dene kadar yerden bir ta alnr ve yerden alman bu ta eldeyken havadaki de kaplrd. Elde bylece iki ta olurdu. Bunun ad bir-lik'ti. Sonra ayn ta yine havaya atlr, yere dene kadar bu kez yerden iki ta birden alnr, yine havadaki ta derken tutulur, bu kez elde ta bulunurdu. Sonra ayn ilem ta ve drt ta iin yaplrd. Adlar da ikilik, lk ve drtlkt.

Oyun bununla bitmezdi. Ta kapma ii bittikten sonra, bu kez sol elin -oyuncu solaksa sa elin- iaret ve ba baparma alarak bir yay oluturulurdu. Bu parmaklarn ular yere deerdi. Yine be ta yere salr, kafa ta havaya atlr, havadaki

31

ta yere dmeden nce bir ta fiske vurularak bu yaydan ieri sokulur ve havadaki ta yere dmeden kaplrd. Sonra ayn ilem iki, ve drt ta iin yaplrd. Bir ta bu yaydan ieri sokmak kolayd, iki ta da yle. Ama, havadaki ta yere dmeden farkl alanlara salm drt ta birden ieri sokup sonra havadaki ta kapmak maharet isterdi. Bu oyunun daha ileri aamalar da vard, iaret parma ve orta parmak bir V harfi oluturacak ekilde alr, parmaklarn ular yere deer ve ayn ilem tekrarlanrd.

Yz ta skc bir oyundu ama minik minik, ayn boyda, gzel grnl talar toplamak baz kzlarn hobisiydi. Bunlarn gz sokakta hep talarda olur, beenmedikleri talarla, bulduklar bu gcr talar srekli deitirirler, ellerinde kendi diktikleri keseciklerinin iinde ngrdayan bu yz tala dolarlar ve kendileriyle yz ta oynayacak safa kzlar aranrlard. Yz ta oynamak uzun srerdi. nk yz ta havaya salr, eitli yerlere dalrd. Birok kzda bu talar nce birer birer, sonra ikier ikier yerden toplayacak sabr grlmezdi. Be ta ya da yz ta oyununda yerden ta alnp havadaki ta tutulamazsa ya da yerden alnmas gerektii kadar ta ahnamamsa oyuncu yanar, sra dierine geer, talar toplanp bu defa dier oyuncu tarafndan salrd. Dokuz ta ve ta ise bir merdiven basamana bile tebeirle izilen kutular zerinde, iki oyuncuyla oynanrd.

,:., Misket, ivi, topa, tik tak , .,. , ;'.-,..

Kzlar nasl be ta oynamaya merakl ise, erkekler de misket oynamaya meraklyd. Kzlarn arasndan Erkek Fatma kmas doald ve bu Erkek Fatmalar takdirle karlanrd ama, erkek ocuklarn arasndan fazla "Kz Ali" kmazd. Dolaysyla genellikle kzlar erkek oyunlarn bilirler, ama erkekler kz oyunlarn bilmezler ya da bilip bilmezlikten gelirlerdi.

Miskete baz ehirlerde bilye, bilya, baz ehirlerde de mile denirdi. Misket erkek ocuklar arasnda en favori oyundu. Hemen her erkek ocuun bir misket torbas olur, eline para getike ii deiik renklerde prl prl yanan bu misketlerden sa-

32

tn alrd. O zamanlar bakkallarda en ok satlan eylerden biri de misketti, her bakkalda bol miktarda bulunurdu. O kadar cazip eylerdi ki misketler, haan ve armaya eilimli ocuklarn bakkal oyalayarak misketlerin bulunduu kavanozlara ellerini daldrmalar sk rastlanan bir eydi. Ancak bu haar ve "ar-gan" ocuk, elini misket kavanozuna daldrd anda, kula keskin bakkal misketlerin akrtlarna dner, ocuk da "amca bu kaa?" diye sormak zorunda kalrd.

imdi de kolaylkla bulunabilen, ama artk ssl minik filelerde, k dkknlarda satlan bu misketler, ortasnda sar, krmz, turuncu, mavi gibi eitli renklerde bir gbek bulunan, bir cam kreydi. Fndk byklnde olan bu misketlerin, ceviz byklnde olanlarna kafa veya ba denirdi ve kafa, oynarken sra bana konulan misketti.

Misket oynamak beceri isteyen bir tr kumard. nk bir nesneyi kazanmak ya da kaybetmek sz konusuydu. Genellikle dzgn toprak zeminde oynanrd. ocuklar misketlerini getirirler, herkes ka misket koyuyorsa bu misketler kafa bata olmak zere sraya dizilirdi. Her ocuk srayla elindeki misketlerden birini bu sraya doru atard. Bu sra misketin vurmasyla bozulur, bozulan ksm vuran ocuun olurdu. Kafa misketini vuran btn misketleri alrd. Misket srasn kafa da dahil olmak zere vurmak hi de kolay deildi. Beceriksiz ocuklarn misketleri dizilmi misketlere demez, saa sola kaard.

Oyunun keyfinin yan sra, misket biriktirmek sanrm bu iin en zevkli ksmyd. Baz ocuklarn en sevdikleri ve az rastlanan trden misketlerini oyunda kaybettikleri zaman geri alabilmek iin yzlerce misket tldkleri olurdu. Bakkala ii farkl renkte yeni misketler geldii duyulduu zaman, bakkala akn edilirdi.

Islak toprak zeminde bildiimiz ivilerin topraa atlmasyla ivi oynanrd. ivinin her atlnda dedii noktalar birletirilir bir alan oluturulurdu. Tam olarak hatrlayamadm bu oyunda ama kar taraf alanna hapsetmekti.

Topa evirmek ise maharet isteyen bir oyundu. Topa koniyi andran, hatlar yuvarlak, keskin kesi olmayan sivri ucuna bir metal paras akl bir oyuncakt. Bu metal parasnn olduu yerden balayarak topaca ince bir sicim dzgn bi-

33

imde dolanr, bir el maharetiyle topa yere atlr ve ipinden kurtulan topa kendi etrafnda hzla dnmeye balard. Baz ocuklar topalarna ip bile sarmazlar, parmaklarnn ustaca bir hareketiyle yere braktklar topacn uzun sre dnmesini salayabilirlerdi. 70'lerin ikinci yarsna kadar topalar tahtadan yaplrd. Plastiin hayata giriiyle birlikte plastik topalar grld, ama onlar tahta topalar kadar zevk vermedi. Topacn en uzun sre dndrmeyi baaran, arkadalarna fark atm olurdu. Bu tr ocuklar iyi topala kt topac birbirinden ayrabilirler, ellerine yle bir aldklar, dokunduklar, ustaln verdii byklenme duygusuyla yle bir yere braktklar topaca hemen bir deer bierler ve sevmedikleri bir ocua aitse genellikle "yaramaz" diyerek kestirip atarlard.

Futbol malarnn televizyon araclyla hayatmza girmesiyle birlikte, futbol sadece topla oynanan bir sokak oyunu olmakla kalmad, kendine uygun oyuncaklar da retti. Tik tak bunlardan biriydi. Baz ehirlerde futbol sahas diye adlandrlan bu oyunu oynayabilmek iin dzgn bir tahta paras, bol miktarda ivi ve bir yirmi be kuru gerekiyordu. nce marangozlarn nnde dolalr, marangoz raklarna siftinilir ve byk boy bir kitap byklnde dzgn bir tahta paras bulunurdu. Bu tahta parasna nce ksa kenarlarna kale direklerini ifade etmek zere ikier ivi aklr, sonra dier oyuncular ifade edecek ekilde eitli miktarda, oynarken kmayacak kadar derine ivi aklrd. Baz ocuklar bu tahta parasna nce kalemle orta yuvarla, yar alanlarn ve dier izgileri izerler, sonra bu futbol sahasnn minyatr rneine ivileri akarlard. Oyun, orta sahaya konulan bir yirmi be kuruun parmakla itil-mesiyle oynanrd. ki oyuncu srayla bu yirmi be kuruu iaret parmaklaryla iterler ve kaleyi belirleyen iki ivinin arasndan geirirlerse gol atm olurlard.

Yoktan var edilen bir oyuncakt tik tak. 70'lerin ortalarnda, oyuncak firmalarnca retilmii kt; ocuklarn, hatta byklerin elinde yllarca dolat, bilgisayarl futbol oyunlar bu oyunun saltanatna son verdi. Yeil plastik bir zemin zerinde 22 tane ukur vard. Her bir ukurda da bir futbolcu minyatr bulunurdu. Bu futbolcular iki takm oluturduklar iin iki farkl renge boyanm,

34

yani "forma giyini" olurlard. Fndk byklndeki beyaz futbol topu bu zemin zerinde ukurlarn eimine gre hareket eder ve bir ukurda dururdu. Bu futbolcu minyatrlerinin ayaklarnn bulunduu yerde, sivri bir u vard ve bu u sayesinde minyatrler ukurlarda bulunan lastik yuvalara oturtulurlar ve her yne doru gayet esnek bir ekilde hareket ederlerdi. Bu oyunu oynayan ocuklar, lastik yuvann esneklii sayesinde futbolcuyu gererek topa vururlar ve top, zeminin durumuna gre, baka bir futbolcunun ukurluuna giderdi. Bylece pas vermi olurlard. Ama top kar oyuncunun futbolcularnn ukuruna giderse, top kaptrlrd. Ayn tik takta olduu gibi top kaleden geerse gol atlm saylrd. Bu hazr oyuncan elbette ttk taka gre ok stn ynleri vard. Bir kere topu havalandrmak ve bylece topu kaleye gndermek mmkn olabiliyordu. Ancak pahalya satlan bu ucuz oyuncak ksa sre iinde yalama olur, futbolcu minyatrnn oturduu lastik yuva geniler ve futbolcu durmaz olur, dursa bile topa vurmak iin gerildii anda yerinden kard.

. Seksek, laklak/'yoyo, aspirin

Seksek genellikle ilkokul andaki kz ocuklarnn itibar ettii bir oyundu. Tebeirle veya kmrle yere kutular ve daireler izilir, dzgn bir mermer paras tek ayak stnde sekerek ittirilir ve geldii kare veya dairenin puanna gre puan alnrd. Baz ehirlerde kaydrmaca veya kaydrak da denir ve kutularnn, dairelerinin biimleri, puanlar ehirlere gre farkllklar gsterirdi. Seksek bugn hl oynanyor, ama arabalarn gemedii sakin sokaklar azaldka, bu oyun okul bahelerinde skp kalyor. Bir gn belki bu evrensel oyun da tarihe karacak.

Uzaktan kumandal arabalarn, deil grlmek, duyulmad o yllarda, hayat, ocuklar yaratc olmaya zorluyordu hep. Bazen yaratclk bir ticari dehadan fkrrd. Pek nadir olurdu geri. 70'ler ve 80'Ier boyunca bir tek kez oldu. 70'lerin ocuklar, uultusu sokaklar dolduran, bir yaz mevsimi boyunca sren laklak lgnln hatrlayacaklardr. Laklak lgnl srasnda iler gler braklm, baheler kaderlerine terk edilmi, ev ile-

35

\

t

ri ihmal edilmi, hibir retici taraf olmayan bu garip oyuncak, zellikle yeni yetien gen kzlarn ellerinden dmemiti. Laklan ok byk kavgalara yol at hatrlardadr. Durmadan laklak oynayan komularnn grltsnden fenalk geirip zerlerine saldranlar, srekli laklak oynayan ve ii gc brakan kzlaryla kavga eden anneler, sinir bozucu sesi yznden laklak oynamas yasakland iin arkadana gidip btn bir gn onun evinde laklak oynayan, anne babas tarafndan aranmaya klan kzlar gibi vakalar, o dnemde ok yaand.

Laklak bir ana sapa bal iki kiraza benzeyen bir oyuncakt. ki sapn birletii yerde parman iine girebilecei bir ember vard. Kiraz andran kreler sert plastikten yaplmayd, birbirine vurunca gayet tok bir ses karyordu. Bu ember eklindeki yuvaya iaret parma sokuluyor, parman kk bir hareketiyle iki krenin birbirine arpmas salanyordu. Ama bu yle tuhaf bir fiziksel durumdu ki, laklakta baarl olanlar parmaklarnn ucunu oynatarak, bu nesneye verdikleri hareketle iki krenin parman altnda ve stnde ok hzl bir ekilde, aralksz birbirine arpmasn salayabiliyorlard. Parmak yukar aa hareket ettike bu iki sapn ucundaki kreler ayr ynlere doru hzla gidiyorlar, fakat 360 derecelik dnlerini tamamlayamayp, birbirlerine arpyorlard. Bu ok hzl oluyordu ve inanlmaz bir ses kyordu, aralksz bir lak lak lak lak lak... Bu oyun bizden nceki kuan tank olduu hulahop lgnl gibi bir eydi, ama ondan ok daha yararszd. Neyse ki fazla uzun srmedi, bir yaz mevsimi boyunca mucidine tonla para kazandrdktan sonra, geti gitti ve sadece bizim kuan anlarnda kald.

Yoyo ise -o da yararsz olmakla birlikte- sempatik bir oyuncakt. Hibir zaman bir lgnlk halini almadysa da, zevkli bir his olarak, zellikle kzlarn parmaklarnn ucunda bir zaman salland durdu. Yoyo parlak ve hafif kttan yaplm, yassca bir toptu. ok ince bir lastiin ucunda sallanrd. Lastikle orta parmaa bal olan bu top avuca alnr, sonra avu yere bakacak ekilde alp top braklrd. nce lastik, parlak kttan topu aaya salar ve hemen ardndan topu yukar ekerdi. Lastiin esnemesi zerine kurulmu bu oyuncak, tespihin byklere verdii gibi bir rahatlk ve elence duygusu verirdi.

Aspirin firmasnn yapbozlar da bir dnem, imdinin ga-mezvatch'lan gibi ellerden dmemiti. Avuca sabilecek, yeil, kare bir zeminin iinde birbirine gemeli minik kareler vard. Bu kareler nce kartrlr, sonra doru yerlere itilirdi. Yani nce bozulur, sonra yaplrd. Byk kare hatrladm kadaryla 16 eit paraya blnmt ve iinde 15 tane kk kare vard. Bir karenin yeri botu ve bu boluk kullanlarak minik karelerin yerleri deitirilirdi. Bu gemeli kareler doru yerlere yerletirildii takdirde, zerinde yuvarlak iinde Bayer amblemi ve Aspirin yazs kyordu. Sonra baka firmalar zerinde markalar olan, oyuncaklar zerinde eitli resimler olan yapboz-lar rettilerse de, hibiri Aspirin kadar aklda kalc olmad.

Bir de 80'Ierin banda kan ve hl rastlanan Rubick zek kp vard. Alt farkl renkte birok kk kpn bir araya getirilmesiyle oluturulmutu. Bu minik kpler aa yukar, saa sola doru hareket edebilen bir dzenein iindeydiler. Minik kpler doru olarak bir araya getirilirse, byk kpn her yz farkl bir renk oluyordu. Pek az kii her yzeyi farkl bir renkte olacak ekilde minik kpleri bir araya getirebildii iin pek az evde bulunur, daha nce denemi ve baaramam olanlar da fazla itibar etmezlerdi. Gnmzde dev boyutta olanlarnn bile kolaylkla bulunabildii puzzle'lann ad o zamanlar yapboz'du ve genellikle ocuklarnn eitimine nem veren ailelerin satn ald bu yapbozlar yapldnda, "Pamuk Prenses", "Uyuyan Gzel" gibi bildik masallarn resimleri kard.

Kibrit atmaca, kibritfal, kibritten evler

O zamanlar, ylesine hibir ey yoktu ki, neredeyse btn nesneler ocuklarn gzne birer oyuncak olarak grnrd. Kibrit toplamaca olarak da bilinen mikado oyunu sabr ve dikkatten pek holanmayan ocuklarn itibar etmedii bir oyundu. Televizyonun birka gn ve birka saat yayn yapt, birok eve televizyonun henz girmedii yllarda, bykler de kibrit pleriyle mikado oynarlard. Orijinal mikado pleri genellikle bilinmezdi, zaten bulunduu ev de ok nadirdi. Ama birok

36

37

evde kibrit pleriyle, adnn mikado olduu bilinmeden mika--do oynanrd. Birka paket kibrit p bir anaa doldurulur, anak dz bir zemin stne ters evrilirdi. lk oyuncu nce di" gederinden bamsz duran bir p alrd, sonra giderek orta--daki yna yaklard. Ama, herhangi bir p kmldatmadan mmkn olduunca ok kibrit p toplamakt. Bir p alaym derken bir dierini hareket ettiren oyuncu, srasn kaybederdi, dier oyuncu p toplamaya balard. En ok kibrit p toplayan oyuncu, oyunu kazanm saylrd.

Kibrit baka oyunlara da yarard. Kibrit atmaca da bif oyundu. Bu oyun ksa sre sonra sknt veren bir ey olduu iin sadece vakit geirmeye yarard. Gen erkeklerin arkadala" rn beklerken, kahvede bu oyunu oynadklar grlrd. Kibrit kutusunun her bir yzne deerini ifade eden rakamlar yazlrd. Ksa ve dar olan yzeyi 20, uzun ve dar olan yzeyi 10/ geni ve uzun olan n ve arka yzeyi ise 5 puand. Bu kibrit kutusu ksa yzeylerinden tutularak havaya atlrd. Havada birka takla atan kibrit kutusu dnce, grnen yzeyindeki puan, kutuyu atan oyuncunun olur, sonra sra dierine geerdi-Can skntsndan srekli kibrit kutusu eviren ve her atta kibrit kutusunu dik bir ekilde oturtup 20 puan alan ok delikanl vard.

Uzak aklarn yllaryd. k olunan kii seviyor mu, sevmiyor mu, ok merak edilirdi. Kibrit fal bakmaya da yarard-ki kibrit p kutunun iki kenarna sktrlp yaklr, snmesi beklenirdi. Snm plerin grntsne gre tahmin yrtlrd. pler birbirlerine doru eilmilerse bu ak olacak, da doru eilmilerse hi mit yok. Biri da, dieri brne doru eilmise birinin gnl var, dierinin yok...-

Kibrit ve ila kutular bata olmak zere, btn kutular becerikli ve yaratc ocuklarn kendilerine oyuncak kamyon, araba, ev vb. eyleri yapmak iin dikkatle biriktirdikleri nesneler"-di. Kibrit plerinden ev yapma tutkusu da emekli babalarda sk grlen bir hastalkt. Devlet Su leri'nden veya Tapu Ka-dastro'dan emekli olmu baba, bir sre baheyle ilgilenir, sklr, kahveye devam eder, sklr, sonunda yank kibrit plerini biriktirmeye balar, bunlardan gnler sren uralar sonucu ev

38

yapard. Emekli babann zaten bo ve bol olan vaktini bu biimde deerlendirmesi fena bir ey deildi. Yank ular st ste gelecek ekilde evini ina eder, ona eik bir at yapar, tam baca yapacakken kibriti biter, bir kutu kibrit alp yakmak yerine, evdeki yank pleri biriktirir, kars mutfakta biriken kibrit plerini eskaza atacak olursa kyameti koparrd. Bacanana, baldzna, kaynbiraderine, yeenlerine haber salar, yank pleri kendisine getirmelerini ister, bir ev biter bitmez bir ncekinin neredeyse ayn yeni bir eve balard. Buraya kadar bir sorun yoktu. Baba vernikle prl prl cilalad bu sakil ve kitsch evleri "bfeye koyacam" diye tutturup, eve her gelen misafire bunlar gstererek vnmeye kalknca, evin, yeni devrin beenisiyle yetien gen kz ileden kard.

Tatlarda kullanlan bilyeler az bulunan, bu yzden ok deerli olan paralard. elikten imal edilmi, ksa silindir biimindeki bu bilyeler (rulman) minik birer tekerlekti. Drt bilye birbirine bir dzenekle balanr, zerine bir sunta yerletirilir, ou zaman suntann etraf kapatlarak bir kutu oluturulur, kutuya ekmek iin tahtadan bir sap taklrd. Baz ehirlerde tornet denen, iyi yaplm byle bir araba asfalt zeminde ok iyi hareket ederdi. Baz ocuklarn drt bilye zerine kurulmu bu arabalar onlara bir ayrcalk kazandrrd. Elinde bilye olan ve aylarca drdnc bir bilye arayan ocuklara rastlamak olaand. Bisikletin ancak okul bitirme armaan olarak az sayda ocua nasip olduu yllarda bu bilyeli arabalara sahip olan ocuklardan uyank olanlarnn, gazoz kapa ya da misket karlnda arkadalarn bunlarla gezdirdikleri grlmemi eyler deildi.

Uzun bir tel parasnn kvrlp araba ekli verilmesiyle yaplan tel arabalar ancak okula gidemeyecek kadar kk ocuklar kandrabilirdi. Araba ekli verilmi telin uzun bir sap olur, ucu bklerek direksiyona benzetilir ve "byynce ofr olucam" diyen ocuklar sokaklarda bu ilkel oyuncakla dolarlard. Elbette bebekler, teneke ya da plastik arabalar, minyatr mutfak eyalar, bebek karyolalar, kuma hayvanlar ve buna benzer bir yn oyuncak retilir ve sahlrd. yileri de vard, ktleri de. Ancak genellikle teneke arabalar en adi tenekeden, plastik oyuncaklar da en adi plastikten imal

39

edilirlerdi. Pel aycklar bir hafta iinde dalr, iindeki krpntlar ortala sahrdi. ocuklar kymetliydiler elbette, ama para da kymetliydi ve evde yaplabilen bir oyuncak en iyi oyuncakt. Gnmzde hl bulunan hazr satlan oyunlar da vard. Kzma Birader hazr da satlan, elenceli bir oyundu. ki veya drt kiiyle oynanrd. Karton bir zemin zerinde piyonlarn yrmesi iin belirlenmi kutucuklar bulunur, oyuncular srayla zar atarak zarda gelen say kadar piyonlarn bu kutucuklar zerinde yrtrlerdi. Bu kutucuklarn bazlarnn zerinde "Drt kutu geri git", "Baa dn", "Oyundan k", "Be kutu atla" gibi yazlar bulunur, piyonlar geldikleri kutuda yazana gre hareket ederlerdi. Monopol gnmzde de sevilen ve oynanan zevkli bir oyundu. Borsa adyla da satlrd. Oyunda ama balangta her oyuncuya eit miktarda datlan paray kullanarak arazi, otel, ev vb. satn almakt. Monopollerin ounun zerinde stanbul semtleri bulunurdu. stanbul'un emlak deeri bu oyundaki kutucuklara neredeyse bire bir yansrd. . ; .,. ",.

n d trua, gzellik mi irkinlik mi . ...,

Oyun oynamak iin her zaman bir nesne gerekli deildi. Bulunamad da olurdu. Byle durumlarda, sadece bir grup ocuun veya gencin bir arada olmas yeterli olabilirdi. ki ocuk souk ve yamurlu bir gnde dar kamyorlarsa el piirmece oynarlard. ocuklardan biri nce kollarm uzatr, avularm aar, karsndaki ocuk da avucunu dierinin avu-cunun zerine koyard. Eli altta bulunan ani bir hareketle stnde bulunan ele bir aplak indirmeye alr, dieri de apla yemeden elini ekmeye alrd. Oyunun uzad zaman gerekten elleri piirdii, refleksleri zayf ocuun kpkrmz ellerle oyunu brakmak zorunda kald grlrd.

Byklerin nderliinde biraz kafa altrmaya ve dikkatli olmaya yarayan basit oyunlar da vard. rnein kalkt kabak yatt patlcan bunlardan biriydi. Bu oyun iin ka kii bir arada bulunuyorsa her biri kendine bir sebze ad alrd. Biri soan, di-

40

\.

geri patates, bir bakas lahana olurdu. Biri ban dizlerine doru eerek kendi ad neyse, diyelim ki fasulye, "kalkt fasulye yatt soan" diye barr, soan olan oyuncu yatar, kalkarken, "kalkt soan yatt domates"' diye barr, ne olduunu unutan veya yanl hareket yapan yanar, oyun d kalrd. Bu oyun iin sebze isimleri semek art deildi, ehir isimleri, -kalkt zmir yatt Diyarbakr-, iek isimleri -kalkt gl, yatt lale- gibi, birok eyin adlarn semek mmknd.

Ama sanrm aydanlk oyunu bu oyunlar arasnda en zevkli olanyd. Bir grup genle veya akll ocukla oynanabilen bu cyunda, ebe olan oyuncu nce bulunulan meknn dna karlr, sonra ift anlam olan bir kelime tutulurdu. Diyelim bu kelime atlet. Ebe olan oyuncu kelime tutulduktan sonra ieri girer ve herkesten srayla bir cmle kurmasn isterdi. Ancak cmle iinde bu kelimenin gemesi ve bu kelime yerine "aydanlk" denmesi artt. Atlet kelimesi tutulmusa, birinci oyuncu "annem bana pazardan yeni aydanlk ald," ikinci oyuncu "Trk aydanl yarmada birinci oldu," nc oyuncu, "kn iime mutlaka aydanlk giyerim," drdnc oyuncu "aydanlklarn yarmasn seyretmeye gidelim" trnden cmleler kurard. Btn oyuncularn iinde atlet kelimesi geen, yerine aydanlk diyecekleri bir cmle kurmas zorunluydu ve her oyuncu bir ncekinin kulland anlamda deil, dier anlamda cmle kurmalyd. Ebenin tahmin hakk vard. Eer ebe bu gizli kelimenin ne olduunu bulursa oyunu kazanrd. Bilemezse ona ark syleme, horoz gibi tme, amuda kalkma gibi, yenileni gln veya zor durumda brakacak bir ceza verilirdi. Herhangi bir nesne gerektirmeyen, deli doktoru, tilki tilki saat ka, sessiz sinema gibi, bazlar bugn de oynanan ok eitli oyunlar vard.

Saklamba evrensel bir ocuk oyunuydu, hl oynanyor. "nm, arkam, sam, solum sobe" tekerlemesi de yllarn gemesiyle unutulacak bir oyun tekerlemesi deil. Yaz akamlarnda mahallenin genlerinin de saklamba oyununa katldklar ve birbirlerinden holanan gen kzlarla delikanllarn saklamba oynuyoruz diye gizli kelere kapandklar ve duvar arkalarnda, bodrumlarda elbette saklamba oynamadklar bilinir,

41

bu yzden tutucu ehirlerde, zellikle gen kzlarn bu tr oyunlara katlmamalar iin anneler tarafndan byk dikkat sarf edilirdi. ocuklar arasnda saklamba oynama teklifi yapldnda, teklifi yapan ocuk, oyuncular belirleyebilmek iin basit bir melodisi olan klie bir cmle sylerdi. "Saklamba oynayan, kaleye mum diksin!" Bunun iin avucunu bir tas gibi yere doru aar ve saklamba oynamak isteyenler iaret parmaklarn tas gibi alm avucun iine sokarlard. Kaleye mum dikmeyen oyuncu saklamba oynamak istemiyor anlamna gelir ve ounluk kaleye mum dikmiyorsa, baka bir oyun oynanrd. Bir baka deyim de "birin", "ikin", "n" eklinde uzayp giden bir deyimdi. Bu, ncelik sras sz konusu olan oyunlarda, ocuklarn dilinde "ben birinciyim", "ben ikinciyim", "ben ncym" anlamna gelirdi. Saklamba oynayacak ocuklar bir araya gelirler, ebe yzn bir duvara veya aaca dayayarak yksek sesle yze kadar sayar, sonra "nm arkam, sam, solum sobe" der ve dnp saklananlar aramaya balard. Ama ebenin saklanan ocuklar grp sobe noktasna, "sobe" diyerek elini vurmasndan nce, saklanan ocuklarn o noktaya ulamalaryd. ok iyi saklanm ve bir trl bulunamayan ocuklarn bulunmasndan mit kesilince ebe "Tamam kurt oldun, k" diye barr, ok iyi saklanm olan ocuk bylece kard. Ebe yanl birini sobelerse, "anak mlek pat-lar"d. Ebe "Aye, grdm, duvarn arkasndasn," der; ebenin syledii yerden Ahmet karsa, dier oyuncular "anak mlek patlad" diye barrlar, bylece oyun bozulur, ayn ebeyle yeniden balanrd.

Saklamba btn ocuklar tarafndan bilinen bir oyundu, ancak, n d trua'nm o zamanlarda da pek az ocuk tarafndan oynandn sanyorum. Adna baklacak olursa, ithal bir oyundu. Tabii bu oyunu oynayan ocuklarn hemen hibiri n d trua'nn ne demek olduunu bilmezler ve bu kelimeyi nd-turva eklinde telaffuz ederlerdi. n d trua oynayabilmek iin bir grup ocuk bir araya gelirler, ilerinden biri ebe seilirdi. Ebe yzn bir duvara dayar ve bir sre beklerdi. Bu ksa sre iinde ebenin arkasnda sralanm olan dier oyuncular ebeye doru birka adm atarlard. Ebe kendi belirledii bu srenin

42

sonunda yksek sesle "n d trua!" diye bararak birden arkasna dner, dnd anda hareket halinde olan oyuncu yanar, oyundan kar, tek bir kii kalana kadar oyun srerdi.

Ya satarm bal satarm ocuklarn kendi iradeleriyle oynamay pek tercih etmedikleri bir oyundu. Sanrm, ilkokullarda retmenlerin gzel havalarda ocuklara oynattklar ve muhtemelen tek bildikleri bu oyunun, okullarda yeterince oynatlyor olmas, ocuklarn kendi aralarnda bu oyunu oynamay tercih etmeme nedenlerinin banda geliyordu. Bu oyunda ember oluturacak ekilde yere oturmu bir grup ocuk ile bir mendil gerekirdi. ocuklardan biri elinde mendille emberin etrafnda "Ya satarm, bal satarm/ Ustam lm ben satarm" eklinde szleri olan ocuk arksn syleyerek, mendili bir ocuun arkasna brakrd. Arkasna mendil braklan ocuun bunu hissedip mendili almas ve ok hzl hareket etmesi gerekliydi.

ocuklar dnyasnn bir ilgin oyunu da gzellik mi, irkinlik mi oyunuydu. ocuklarda rol yapma duygusunu ortaya karan bu oyun iin bir grup ocuk, tercihen kocaman dallar olan bir aacn evresinde bir araya gelirlerdi. Civarda aa yoksa, stne tnenebilecek bir duvar, bir odun yn ve benzeri bir eyin bulunmas, ocuklarn kuracaklar kompozisyonlarn canl olmasna yardm ederdi. Bu oyunda ilk seici oyuncuyu saptamak iin "portakal soydum/ baucuma koydum/ ben bir yalan uydurdum", "Terazi lastik cimnastik/ biz size geldik bitlendik" gibi, ehirlere hatta mahallelere gre deien binlerce tekerlemeden biri sylenirdi. Tekerlemeyi syleyecek olan ocuk nce iaret parman azna sokar, "Oooo!" der, sonra kelimenin ritme uygun den her bir parasn bir oyuncuya denk gelecek ekilde ve bir sonraki oyuncuyu iaret ederek tekerlemeyi sylerdi. rnein "porta-kal-soy-dum-bau-cuma-koy-dum" tekerlemesinde her bir para bir ocua denk gelirdi. Tekerleme hangi ocukta sona ererse duruma gre o kazanr veya kaybederdi. Gzellik mi irkinlik mi oyununda ilk nce bir kiinin seilmesi gerekirdi. Bu nedenle tekerlemenin bittii ocuk seici oyuncu olurdu.

ocuklar aa dallarna, odun ynlarnn stne veya duvarn ucuna yerleip seici oyuncunun komutunu beklerler-

43

di. Seici oyuncunun gzellik mi, irkinlik mi olacana karar vermesi gerekirdi. Seici eer gzellik derse, ocuklar kendilerince en gzel bulduklar ekilde poz verirlerdi. Kimisi tatl tatl glmser, kimisi zarif bir duru edinir, kimisi artist dergilerinde grd ekillerden birine kendini sokard. Seici oyuncu kararn verinceye kadar pozisyonlarn bozmadan ylece kalrlard. Seici oyuncu nihayet birine karar verir ve kendine gre en gzel olduunu dnd oyuncuyu seerdi. Bu kez seici olma sras en gzel duruu bulan oyuncunun olurdu. Herkes doal haline dner, bu sefer ikinci oyuncu gzellik veya irkinlik derdi. Gzellikte pek glnecek ve elenecek bir taraf bulunamad iin, ocuklar genellikle irkinlii tercih ederlerdi. Seici oyuncu irkinlik demise, ocuklarn kimisi nanik yapar, kimisi amuda kalkar, ilerinden biri ba parmaklarn azna sokarak azn iki yana aarken gzlerini de alatrmaya alr, kimisi ellerini kulaklarna gtrerek yelken gibi sallarken, bir yandan da azn burnunu tuhaf ekillere sokar, baz haar ve evik tipler, aa dallarndan sarkarken, bir yandan da gzlerini belertirlerdi. te duvar, aa dallar gibi yan unsurlar, daha garip ekillere girebilmeye ve bulunulan meknla btnleebilmeye yarard.

Bu oyun srasnda rol kesmeye eilimi olan ocuklar hemen kendilerini belli ederlerdi. Ama birounun iindeki bu heves ve yetenek, gzellik mi irkinlik mi oyunuyla snrl kald. Bunlarn byk ounluuna soytar deil, meslek sahibi olmalar tlenirdi o yllarda. ocuklar da bu yeteneklerinin ne ie yaradn bilmezler ve bydkleri zaman sadece e dost evresini gldren ve elendiren kiiler olarak kalrlard. lerinden bazlar bydklerinde bunun bir sanat olduunu anladlar ama doktor, mhendis ya da avukat olmalarn tleyen ve hatta buna zorlayan aile ve okul evreleri yznden ok ge kalm oldular. Sokaklarda srekli hareket gerektiren oyunlar oynanrd. ocuklar enerji doluydular, birdir bir, uzun eek, mendil kapmaca gibi oyunlar btn bir gn de oynasalar doymazlard. ; ,..- , . ..,... ,';'':'>

44

isim, ehir, hayvan; adam asmaca

Okullarda bo geen dersler, kt ve kalemin gerekli olduu oyunlarn oynanmasna yarard. Byle bo geen bir derste isim, ehir, hayvan oynamak, skc bir tarih dersinden ok daha yararl olurdu. Cehaletin kltre gre daha ok prim yapt gnmzde, ocuklarn artk oynamaktan pek holanmadklarn sandm isim, ehir, hayvan, 70'lerde ocuklarn favori oyunlarndan biriydi. Bunun iin bir deftere dikey izgiler ekilir, isim, ehir, hayvan, eya, bitki gibi balklar bu dikey izgiler arasnda oluan kolonlarn balarna yazlrd. ocuklarn bilgi durumlarna gre bu kutulara aa, lke, meyva gibi kutular da eklenebilirdi. Biri iinden alfabenin harflerini sayarken, bir bakas "dur" der, dur dendiinde hangi harf akldan gemise o harfle oyun balard. Harf diyelim ki A, isim kutusuna Ahmet, ehir kutusuna Ankara, hayvan kutusuna at, eya kutusuna ayna, bitki kutusuna ayva veya A ile balayan baka kelimeler yazlrd. Bunlar yazlrken, kimse kendi yazdm bakasna gstermezdi.

Kutularn doldurulmas iin makul bir sre beklendikten sonra, puanlamaya geilirdi. En yksek puan hi kimsenin yazmad kelime alrd. rnein on ocuktan alts ehre Ankara, Adana, biri de Artvin yazmsa, Artvin yazan en yksek puan alr, Ankara yazan alts da en dk puan alrlard. ikinci turda harf deiir ve belli bir sre oynandktan sonra puanlar toplanr ve en az akla gelen kelimeleri bulmu olan ocuk en yksek puan alm olduu iin oyunu kazanrd. Baz harfler belal olurdu. rnein P, J, V gibi harflerle ehir ya da hayvan bulmak zor olabilirdi. ocuklarn bilgisi apnda, bulunan kelimeler eitlenir, kimi zaman yle bir ehir ya da hayvan olmad iddia edilir, ispat iin haritalar, ansiklopediler alr ve bulunan ehir veya hayvan itiraz eden ocuun gzne sokulurdu.

K akamlarnn skc ve uzun saatlerini geirmek iin oynanan bir oyun da haritada ehir bulmaca idi. Bunun iin o zamanlar hemen her evde bulunan atlastan bir sayfa alr, byk ve ak diye bulunabilecek bir yer deil, haritada en kk pun-

45

toyla yazlm bir yer seilir, yeri gsterilmeden sylenir ve dier oyuncudan belli bir sre iinde bu ehri ya da rma, da bulmas istenirdi.

Yaratcln snrlarn zorlayan ve ocuklarn ve hatta byklerin kahkahalar iinde oynadklar bir oyun da kim, kimle, nerede oyunuydu. Oyuna katlan herkes eline birer kt ve kalem alrd. lk blmn ad kim, sonrakinin ad kimle ve dier blmlerin adlar da srasyla nerede, ne yapt, kim grd ve ne dedi olurdu. Herkes ayn anda kim blmn doldurur, yazdn katlayarak yanndakine verirdi. Her oyuncu kendisinden ncekinin kdnda bu kez kimle blmn doldurur, yine kd katlayarak yanndakine verirdi. Ne dedi blm de bittikten sonra, ktlar alr ve kim, kimle, nerede, ne yapt, kim grd, ne dedi blmlerinin farkl kiiler tarafndan doldurulmasyla oluturulan cmleler okunurdu. rnein yle bir cmlenin kmas ok doald: "Ajda Pekkan, Ecevit'le, hamamda, greti, kaleci Yasin grd, uykum geldi dedi." Bu oyundan lke gndeminde bulunan tm nller nasiplerini alrlard. Kim, kimle, nerede oyunu bykler arasnda oynand zaman cinsel armlara ok ak olur ve herkes kendi cinsel mizah anlay snrlar iinde bu oyuna katlr ve elenirdi.

Nokta nokta ok masum bir oyundu. Bu, "an kitaplarnz, 20. sayfadan 45. sayfaya kadar aln, gelecek derste yazl yapcam" diyerek rg ren veya gecikmi mektuplarn yazan, bu srada en ufak bir t kt takdirde kyameti koparan retmenlerin derslerinde, ders almak yerine oynanmas tercih edilen bir oyundu. Sessizce oynanmas mmknd. Kareli defter bu oyunlar iin idealdi ve orta telinden usulca koparlan bir sayfaya her biri bir karenin kesine gelmek zere yzlerce noktack konur, yeteri kadar byk bir kare elde edilince, sra arkada hafife drtlerek, ona, hazrlanm bu nokta nokta kd gsterilirdi. ki oyuncunun oynayabildii bu oyunda her oyuncu srayla iki noktay birletirirdi. Ama, taraf birletirilmi karelerin drdnc izgisini ekerek bir kutu elde etmekti ve kutuyu elde eden, kutunun iine adnn ba harfini yazard. Noktalar hzla birletirilir ve bir sre sonra iki taraf izilmi kutunun nc tarafn da izmek zorunda kalnrd

46

ve dier oyuncu rahata kutuyu tamamlard. Dorusu t karmadan snfta oturulmas gerektii zamanlarda, fen bilgisi kitabn okumaktan ok daha elenceliydi ve sadece "inekler" nokta nokta oynamak yerine kurbaalarn sindirim sistemini okumay tercih ederlerdi.

Adam asmaca bo geen ya da retmenlerin iinin getii derslerin favori oyunuydu. Bu oyunu iki oyuncu oynard. Oyunculardan biri nce iinden bir isim tutar, kdn arkasna gstermeden yazard. rnein Trkn oray. Kda hafif aralklarla yan yana nce alt ksa izgi izer, sonra biraz boluk brakp be izgi daha izerdi. Bu izgiler tutulan kiinin adnn alt, soyadnn be harfli olduu anlamna gelirdi. Dier oyuncu yaygn bir harfle balard. A yazard rnein kdn bir ucuna. smi tutan oyuncu Trkn oray'n A'larma denk gelen izgilere A yazard. Sonra br oyuncu diyelim ki B derdi. B harfi olmad iin nceden hazrlanm daraacma kafann yuvarla izilirdi. Oyuncu bir baka harf syler, o da yoksa kafaya gvde izgisi eklenirdi. Bundan sonra drt hakk kalyordu oyuncunun. ki kol izgisi ve iki bacak izgisi. Boluktaki harfleri tahmin etmek birka harf sonra mmkn olur ve oyuncunun adam aslmaktan kurtulurdu.

lkokul ocuklarnn ilgisini eken kttan bir fal vard. Bunun iin kare eklinde bo bir kt alnr, drt ucu ortada birleecek ekilde katlanrd. ncekinden daha kk bir kare elde edilmi olurdu. Daha sonra kdn katlanan taraf arkaya gelecek ekilde evrilir, yine drt ucu ortada toplanacak ekilde, tekrar katlanrd. Bu kez bir ncekinden de kk bir kare elde edilirdi. Bu kk kare bir nceki katlamann izlerini de tad iin zeminde sekiz gen meydana gelirdi. Bu genlerin zerine birden sekize kadar numaralar yazlr, sonra kt ters evrilip br yznde oluan sekiz genin zerine, doktor, mhendis, p, avukat, ii, kfteci gibi sekiz meslek yazlr, kt nce ikiye katlanr, bir dikdrtgen elde edilir, tekrar ikiye katlanr ve minik bir kare elde edilirdi. Bylece kdn katlanan yerleri iyice belirginleir ve son yaplan iki katlama ileminin tersi yaplr, mesleklerin yazl olduu yzey yeniden elde edilirdi. Sonra kt ters evrilir ve kt

47

katlarndan meydana gelen kk kutucuklara parmaklar geirilerek kdn dz bir zemin deil, yan yana drt piramit eklini almas salanrd.

Bu piramitlerin ilerine ba ve iaret parmaklan sokulunca ortadaki boluun alp kapanmas salanrd. Parman bu piramitlerin boluuna sokmu olan ocuk, arkadandan bir say sylemesini ister ve istenen say kadar piramitler alp kapanr ve syledii saynn bulunduu piramitte hangi meslek yazyorsa, o arkadaa okunurdu. Bu piramitlere meslekler yerine okuldaki yakkl ocuklarn adlarn yazan ve arkadalarna say tutturup kan sayya gre, "Seni Bekir seviyor" diyen, akl fikri akta mekte kzlar da bulunurdu.

Bo geen derslerin en byk elencesi ise patlangat. Yasak olmasna ramen defterin ortasndan koparlan bir yaprak, hatrlayamadm bir biimde katlanr, baz yerleri yrtlr ve bylece kttan yaplm tuhaf bir nesne elde edilirdi. Bunun yine kttan bir de sap olurdu. Sonra kat, sapa benzeyen bu utan tutulup hzla sallannca, patlanga gayet tok ve dikkat ekici bir ses karrd.

Patlangolar ise yapm beceri isteyen oyuncaklard. Haarla, haylazla yarard. Erkek ocuklar bilirler, yaparlar ve kullanrlard. Bunun iin uygun aa dalndan ii bo bir silindir elde edilir, bunun iine oturacak biimde bir silindir daha yontulurdu. Azna konulan itlembik aacnn henz sarar-mam tohumlar,, iteki silindir sapndan tutulup ieri itilince, mermi gibi hzl gider ve ok can aatirdi.

':' Sapanlar, uurtmalar, gazoz kapa biriktirmek

Gnmzde oyuncak dkknlarnda satlan sapana Adapazar ve evresinde ku lastii denirdi. yi bir sapan yapmak, o yllarda erkek ocuklarn ve haar kzlarn btn yaz tatillerini alabilirdi. Sapan ta atmaya yarayan ilkel bir silaht. Zararl olabilirdi. Ama sokakla btnlemi bir ocuk sapansz olamazd. nce atal eklinde bir aa dal gerekliydi. Dal salam olmal, krlmamalyd. Byle bir dal bulununca uzun uzun

yontulur, przsz bir hale getirilirdi. Sonra bu saplarn ularna yirmi santim kadar lastik balanrd. yi bir sapan iin balanacak lastiin geriliminin yksek ve kuvvetli olmas gerekirdi. En iyi lastik, serum hortumlarndan olurdu. Harln kt olduu yllard, ou ocuun cebinde para bulunmaz, bulunsa da macuncuya, pamuk helvacya giderdi. Bu yzden eczac kalfalarna siftinirler, yalvar yakar kullanlm serum hortumu alrlard. Sonra sra, ta paralarnn yerletirilip tutulaca nemli paraya gelirdi, bunun en iyisi meinden olanyd. Mein, ayakkab tamircilerinde bulunurdu. Btn bu malzemeyi aramak, bulmak, toplamak, sonra en iyi sapan yapmak zaman isterdi, ocuklarn zamanlar vard. Byle iyi bir sapan kymetli eya snfna girer, baz ocuklarn sapanlar efsane olurdu.

O yllardan gnmze ok gelierek gelen, gzelleen, ama bu srete o krlgan hallerini kaybeden oyuncaklar uurtmalar oldu. eitli deillerdi, ok renkli, ok malzemeli, ku, uak, iek, bcek eklinde deillerdi. Basittiler. talarn bir sekizgen oluturacak biimde bir araya gelmesiyle gvdesi yaplr, kr-mz-mavi defter kab ktlaryla kaplanr, sonra ayn kttan kuyruk taklrd. Yllar iinde hem hazr satlr oldular, hem de ok deitiler. Oysa 70'lerde uurtmalar evlerde uzun uralar sonucunda yaplrd. ta filan kullanmadan yaplan, uama-yan, kullanlm defter ktlarn kopmayacak eritler halinde yrtarak kuyruk yaplan, sonra da makara iplii balanan zavall uurtmalara eytan uurtmas denir, ilkokula gitmeyecek kadar kk ocuklar bunlar evlerin pencerelerinden rzgra tutarlar, uurtma uurduklarm sanrlard.

kinci Dnya Sava srasnda yaanan ktlk yllarn grm, eker yokluundan ay kuru zmle itiklerini anlatmaktan pek holanan Cumhuriyeti kuak, ocuklarna tketimi deil, tasarrufu retiyordu. Yokluklar ve tasarruf eitimi o yllarda ocuklarda biriktirme tutkusunu da gelitirmiti. Her ocuk bir ey biriktirirdi. Biriktirilen eyin deerli olmas gerekmezdi. nemli olan biriktirmekti. En ok biriktirilen ey gazoz kapayd. Bakkallar belki de ocuklar tarafndan derhal toplanacan bildiklerinden, atklar gazozlarn kapaklarn dkknn nne, yere atarlard. Mahallenin ocuklar da

\

48

49

dkkn nlerinde dolap bunlar toplarlard. Anneler yerden toplanan bu "pis eyleri" evde grmek istemezler, bu yzden ocuklar kymetli varlklarn evlerin kmrlklerinde, kesekatlar ya da yeni yeni hayata girmi bulunan naylon torbalarn iinde saklarlard. Gazoz kapaklar aslnda bir tr kumar fiiydi. Kenarlar trtkl olduu iin topraa sokulduklarnda dik dururlar, yan yana dizilirler, sonra kafa misketiyle vurulurlard.

Gazoz kapa biriktirmenin bir raconu vard. Bir kere az bulunan gazozlarn kapaklar daha kymetliydi. O yllarda Pepsi ve Coca Cola yerel gazozlara gre daha pahal olduu iin, kapaklan da doal olarak daha kymetliydi. Bira kapa toplayanlar, bakkal nlerinden ok, ehir iindeki tekel bfelerinin nlerinde aranrlard. Bu ii ciddiye alan ocuklar topladklar gazoz kapaklarnn envanterini tutarlard. Kk bir deftere 35 amlca, 42 Yedign, 15 Pepsi, 9 Tekel Biras, 8 Tuborg, 66 Nee gazozu, 24 Elvan, 12 Ankara gazozu gibi, ellerinde hangi Kapaktan kaar tane bulunduunu yazarlard. ok gazoz kapa olan ocuklarn itibar da byk olur, be yz adet kapak dden dile geerken, abartla abartla on bin kapaa kadar kard. Biriktirilen bir baka ey de futbolcu resimleriydi. Bunlar genellikle leblebi tozu, iklet gibi yiyeceklerin promosyonuydu. Bir sigara paketinin yars byklnde, ok kt baslm bu kartonlarn n yznde futbolcunun resmi, arka yznde ise futbolcu hakknda bilgi bulunurdu. Kumara eilimli ocuklar bu resimlerle oyun oynarlard. Scak yaz gnlerinde glge bir kede iki ocuk, ellerinde futbolcu resimleri koleksiyonlar, yan yana otururlard. Birer resim seerler, st ste koyup duvara dayarlar, sonra duvardan ellerini ekerlerdi. Resimlerden kiminki ste derse, her iki resmi de o ocuk alrd. Bu resimler eitli oyunlarn pazarlk konulan da olurdu. ocuklardan biri oyun oynamak istemiyorsa, koleksiyonun eksik paras olan Hollanda milli takmndan "sar fare" Cruyff un resmi rvet olarak teklif edilir ve oynamayan ocuk durumu bir kez daha deerlendirirdi.

Araba resimleri de biriktirilirdi. ki trn hatrlyorum. Birisi yine futbolcu resimleri gibi gayet kt baslm kartonlar, dierleri ise ikletin ayn zamanda paket edildii, yal

50

kd andran, ince bir kda baslm resimler. Bunlar buruuk olduklar iin tercih edilmez, karton olanlar biriktirilirdi. Bunlarn da n yzlerinde arabann resmi, arkasnda ise araba hakkmda gayet geni bilgi olurdu. Arabalarn azami hzlar, silindir adetleri, beygir gleri, kapasiteleri gibi bilgiler ocuklar iin hi anlamadklar halde, ok deerli bilgilerdi. Caddelerinden ancak Anadol, Murat 124, Renault 12, arada bir 1960 model bir Opel veya Ford geen ocuklar iin adlarn doru telaffuz edemedikleri bu arabalarn resimleri, gerek birer hazineydi. Bu bilgiler, bilgi ocuklar yaratrd. Sanayide usta olan bir akrabadan edinilmi yarm bilgilerle arabalar zerinde fikir yrtlr, Lamborghini'nin Maseratti'den stn olduu, Mustang'in bunlarn yannda havagaz sayld iddia edilirdi. Tabii Mustang, Masteng olarak deil, yazld gibi okunur, Chavrolet'ye evrole deil chavrolet denir ve bu kartonlarda genellikle bilgilerle arabalar birbirini tutmaz, Mustang resminin altnda Porsche yazar, arkasnda ise Mase-ratti'nin bilgileri yer alabilirdi. O zamann ocuklar bu arabalar filmlerde bile gremezlerdi.

Artist resimleri de biriktirilen resimlerdendi. zerinde halka kpeli zenci kadn resmi bulunan, ad yanlmyorsam Mabel (belki de Zambo ya da Melek) olan ikletlerin iinden dnemin nl artistlerinin resimleri kard. Sadece ok tannan oyuncular deildi bunlar. Esen Pskll, Devlet Devrim, Feri Cansel, Kuzey Vargn gibi artistlerin de resimleri kar, kzlar bunlar biriktirirlerdi. Bir ara bir iklet veya ikolata paketinden ilgin bir ey kyordu. Minik bir kartonun n yznde bir lke haritas ve bayra bulunuyor, arkasnda o lkenin ad, ynetim ekli, nfusu, yzlm, bakenti, para birimi, balca retimi, geim kaynaklar yazyordu.

70'lerin sonuna doru kzlar yeni yeni kmaya balam olan kt peeteleri biriktirmeye bayldlar. ikolatalarn parlak ktlar da biriktirilirdi. Hatta defter yapraklar arasna konur, dmdz olmalar salanrd. Baz babalar, koleksiyon ad altnda sigara paketi veya kibrit kutusu biriktirirlerdi. Yabanc sigara bulunmuyordu, ok az yerli sigara eidi vard. Babalar veya gen erkekler ellerine geen Pall Mall, Marlboro, HB vb.

51

yabanc sigaralarn paketlerini saklarlar, birka yl sonra bunlar kurtlanr ve evleri kurt sarard. Kimileri de minyatr iki ieleri biriktirirlerdi.

Resim biriktirilirdi. Ne ie yarayaca bilinemeyen tahta paralan biriktirilirdi. akl ta, ila kutular, kibrit pleri, ga-zete-dergi kesikleri, misketler, dzgn aa dallar, dikilerden arta kalm kuma krpntlar, artk yn ileleri, teller, iviler, her ey biriktirilirdi. ocuklarn geni dnyalarnda neyin ne zaman gerekli olaca asla bilinemezdi.

'i'-' ','

Burdaym rtmenim!

Okula yazdrmak ,,. -.,. .....,... , , ,

Krkikindi yamurlarnn, pastrma yaznn, kocakar souklarnn, filizkran ve krlang frtnasnn zamannda yaand, cemrelerin vaktinde dt o yllarda yazdan gze yavaa geilir, okul mevsimi gelirdi. Sanki yln ilk ay ocak deildi de, okullarn almasyla birlikte hayatn ritmi deiecei iin eylld. Okula yazdrma sreci anne-babalarn ok nemsedii bir yn meselenin halliyle balard. "Aman ocuum iyi okusun" diyen aileler ocuklarm hangi okula ve retmene yazdracaklarna ok dikkat ederlerdi. ocuk evinin karsndaki okulda, gler yzl, gen ve tatl bir retmende okumak iin yanp tutuur; ama baz anne-babalar disipliniyle ve ocuklara kolej kazandrmasyla hret yapm, sert, otoriter ve genellikle yal bir retmenin grev yapt, cehennemin dibindeki bir okulu tercih ederlerdi. Bu hretli retmenlerden ocuklarn ruh hallerini anlamalar deil, baz yal retmenlerin kerrat cetveli, baz snop retmenlerin de katlama levhas dedikleri arpm tablosunu adamakll retmeleri, okumay ksa srede sktrmeleri ve kolej kazandrmalar beklenirdi.

Her gnlde bir okul yatard ama gnlde yatan okullara ocuklar kaydettirmek kolay deildi. Batnn kk ehirlerinde kaymak tabakann oturduu merkezi bir mahalle bulunur, o mahallenin hretli okulu ve birka retmeni btn ehir tarafndan bilinirdi. Kayt srasnda "ikametgh ilmhaberi" isten-

52

53

mesi kural eskiden beri yrrlkte olduu iin, sz konusu mahallede oturan tandklar aratrlr, ocuk hi tanmad bir ahbabn yannda oturuyor gsterilerek istenen okula kaydettirilirdi. ocuklarnn okumas iin her trl fedakrl yapmaya hazr olsalar da, baz aileler ee dosta az eemezler, bulunduklar mahallenin okuluna ocuklarn yazdrrlar, ama okulun en iyi retmenine vermek iin byk aba harcarlard. Bu yzden orta halli ailelerin oturduu mahallelerin hemen her okulunda "zenginler snf", "alkanlar snf", "torpilliler snf" gibi trl adlarla adlandrlan aibeli snflar oluur, ocuunun "tembeller snfna" dtn fark eden bir anne, okulu basp ortal birbirine katabilirdi.

Kayt sevimsiz bir ilemdi. Ktlar doldurulur, ba ad altnda kayt paralar denir, ilemler yaplr ve nihayet ocuun bir snf ve numaras olurdu. Kayt ileminin ocuklar ilgilendiren tek taraf buydu. yle derine ileyen bir eydi ki okul numaras, insan ilkokul numarasn hi unutmaz, unutamazd. ,..' ;. i,1' .> '

Ayakkab, anta, nlk, yaka ' '...!

70'li yllarda okula balayan ocuklarn ou okulu sevmedi. O yllarn eitim anlay kat disipline