ataturk donemi nde turkiye nin kafkasya politikasi the caucasian policy of turkey in ataturk s...
TRANSCRIPT
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
1/204
i
Hacettepe niversitesiAtatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits
ATATRK DNEMNDETRKYENN KAFKASYA POLTKASI
Mustafa ZTRK
Lisansst Eitim, retim ve Snav YnetmeliininAtatrk lkeleri ve nklap Tarihi Anabilim Dal in ngrd
BLM UZMANLII TEZOlarak Hazrlanmtr
ANKARA 2005
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
2/204
i
ZET
Kafkaslar, Asya ve Avrupa arasndaki ekonomik, toplumsal ve kltrel
karlamalarn ve etkileimlerin kesime noktas olagelmitir. Coraf
zelliklerinden tr blgede byk, kalc devletlerin domas mmkn olmam,
fakat; blge 19. y.y.a kadar Osmanl ve ran gibi iki nemli Mslman devletin
rekabet alan olmutur. 19. y.y.n ortalarna doru Rusya da bu rekabetin nemli
aktrlerinden birisi haline gelmitir.
Tarih Trk-Rus rekabetinin nemli atma alanlarndan biri olan Kafkasya
blgesinde, Birinci Dnya Sava srasnda ortaya kan gelimeler, Osmanl
Devletinin ve daha sonraki dnemde TBMM Hkmetinin politikalarnn
ekillenmesinde cidd bir faktr haline gelmitir. TBMM Hkmetinin Bat
Anadoluda temel olarak Yunanllarla srdrlen mcadelesi, Douda Sevr
Antlamasn kabul ettirmek misyonuyla hareket eden Ermeniler ile yaplan
mcadeleler erevesinde ekillenmitir. 1918de, I. Dnya Savann sonlarna
doru, Kafkas Harektn srdren Trk kuvvetlerinin katksyla da, Azerbaycann
bamsz bir devlet olarak ortaya km olduu gz nne alndnda Kafkaslardaki
Trk etkinliinin Bolevik Rusya asndan ciddiye alnmasnn anlalabilir
olduunu sylemek mmkndr.
Mill Mcadele yllarnda TBMM Hkmeti, Bat ile yrtlen
mcadelesinde bir denge unsuru olarak, arlk Rusyasnn yaylmac siyasetini
ideolojik argmanlarla srdren, 1922 ylnda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii
haline dnecek olan Sovyet Rusyasn grmtr. Trkiyenin Kafkaslarla
ilikilerinin esas olarak faktre dayal olarak ekillendii sylenilebilir: Sovyet
Rusya ile olan ilikiler, Ermenistan ile olan ilikiler, Bat ile olan ilikiler.
Milli Mcadelenin baarl olmasnda M. Kemal (Atatrk)in aklc ve tutarl
Kafkasya Politikas etkili olmutur. Sovyet yardmnn hzl ve gvenilir bir biimde
ulamasn salayan Kafkas Seddinin yklmas bir krlma noktas olmutur. Lozan
Bar Antlamasyla hukuken bamszln kazanan Trkiye, bu dnemden sonra da
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
3/204
ii
Kafkasyada meydana gelen gelimeleri titizlikle takip etmitir. Bar yanls
politikay dstur edinip, Kafkasyaya da ayn perspektiften yaklamtr. Blge,
SSCBnin bir bnyesi olarak kabul edilmitir. SSCB ile olan ilikilerde bu blge vesorunlar dile getirilmemitir. Hatta blgenin gvenlii konusunda Ermenistan,
SSCB bnyesi altnda ok daha gvenilir olarak tanmlamtr.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
4/204
iii
ABSTRACT
Caucasia has been the intersection point of economical, social and cultural
intercourses and interactions between Asia and Europe. Owing to its geographic
features, it did not allow the emergence of permanent states; yet the region had been
a competition area for two significant Islamic states; Ottomans and Iran until 19t
century. In the middle of 19th century, Russia also became one of the most important
actors of this competition.
In the region of Caucasia where has been one of the prominent conflict area
of historical Turkish and Russian rivalry, the emergence of developments during the
First World War, has become a critical factor carving out the policies of Ottomans
and in later period Government of Turkish Parliament. The challenge of Turkish
Parliament Government on-going with Greeks in West Anatoly has been formed in
the framework of the challenges continued against Armenians acting in order to have
Turkish Parliament accept the Sevres Treaty in the East. In 1918, towards end of the
First World War, considering the emergence of Azerbaijan as an independent state
by the contribution of Turkish forces exercising Caucasian Operation, it is possible to
state that Turkish influence in Caucasia was taken serious by the Bolshevik Russia.
During the years of National Struggle, Turkish Government has seen Soviet
Russia that would transform into Union of Soviet Socialist Republics in 1922,
continuing its expansionist policy of Czarist Russia with ideological arguments. It
may be expressed that Turkeys Caucasian relations are based upon three factors
mainly; the relations with Soviet Russia, the relations with Armenia and relations
with the West.
Mustafa Kemals (Ataturks) rationalist and consistent Caucasian policy
made effective contributions to the accomplishment of the national struggle. After
that period, Turkey, gaining it independence in Lozan Treaty, follow the
developmend in Caucasia fastidiously. By accepting the peace policy both in Turkey
and in the world, it handled the events in Caucasia from this perspective. This area
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
5/204
iv
was accepted as a land of USSR. In relations to USSR, the problems with this area
were not metioned. About the security of the region, Armenia was considered more
reliable under the USSR authority.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
6/204
v
NDEKLER
SAYFAZET.................................................................................................................... i
ABSTRACT......................................................................................................... iii
NDEKLER................................................................................................... v
NSZ ................................................................................................................. ix
KISALTMALAR................................................................................................. xi
GR .................................................................................................................... 1
BRNC BLMKAFKASYA
1. Kafkasyann Corafi Konumu.................................................................... 6
1.1. Kafkasyann Stratejik nemi....................................................... 11
1.2. Kafkasyann Etnik Dokusu........................................................... 14
2. Tarihsel Srete Kafkasya............................................................................ 18
KNC BLM
BRNC DNYA SAVAINDAN MONDROS MTAREKESNE
OSMANLI DEVLETNN KAFKASYA POLTKASI
3. Birinci Dnya Sava Balarnda Osmanl Devletinin Kafkasya
Politikas............................................................................................................. 24
3.1. Osmanl Devletinin Grc Komiteleriyle Olan likileri........... 27
3.2.Osmanl Devletinin Topraklarnda Yaayan Ermenilere
Ynelik Politikas.................................................................................. 30
4. 1917 Bolevik htilli ve Sonrasnda Yaanan Gelimeler........................ 33
4.1. Osmanl Devletinin Maver-y Kafkasya Hkmeti ile Olan
likileri ve Erzincan Mtarekesi..................................................37
4.2. Brest-Litovsk Bar Antlamas ve Bolevik Rusyann
Savatan Ayrlmas......................................................................... 41
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
7/204
vi
4.3. Trabzon Konferans....................................................................... 45
4.4. Batum Konferans ve Maver-y Kafkas Hkmetinin
Dalmas..................................................................................................... 494.5. Osmanl Devletinin Kuzey Kafkasya Halklarna Ynelik
Politikas.............................................................................................. 52
4.6. Kafkasyada Trk lerleyii Karsnda Alman, ngiliz ve
Bolevik Rus Politikalar.................................................................... 57
NC BLM
MLL MCADELEDE KAFKASYA POLTKASI
5. Mtareke Dneminde Kafkaslar ve Elviye-i Selsenin Durumu............ 63
5.1. Mtareke artlarnn Kafkaslarda Uygulanmas.......................... 65
5.1.1. Trk Ordusunun Kuzey Kafkasya ve Azerbaycandan
ekilmesi........................................................................................66
5.2.Mtareke artlarnn Elviye-i Selsede Uygulamas...................... 69
5.2.1. Trk Ordusunun Batumdan ekilmesi.................................. 70
5.2.2.Trk Ordusunun Kars ve Ardahandan ekilmesi................. 72
6. Elviye-i Selsede Trk Milli ra Hkmetlerinin Kuruluu ve
Direni Faaliyetlerinin Balamas............................................................... 73
6.1. Kars Milli ra Hkmeti Dnemi ve Faaliyetleri.......................... 74
6.2. Cenb-i Garbi Kafkas Hkmeti Dnemi ve Faaliyetleri............. 76
6.2.1. Cenb-i Garbi Kafkas Hkmetinin Ermenilerle OlanMcadelesi................................................................................. 78
6.2.2. Cenb-i Garbi Kafkas Hkmetinin Grclerle OlanMcadelesi...................................................................................80
6.2.3. Cenb-i Garbi Kafkas Hkmetine ngilizler TarafndanSon Verilmesi............................................................................ 82
6.3. Mahalli ra Hkmetleri Dnemi ve Faaliyetleri........................ 84
6.3.1. Oltu ra Hkmeti................................................................... 84
6.3.2. Ahska Hkmet-i Muvakkatas............................................... 86
6.3.3. Aras Trk Hkmeti.................................................................. 87
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
8/204
vii
7. Genelgeler ve Kongreler Dneminde Sovyetlerle likiler veKafkasya............................................................................................. 88
7.1. Mustafa Kemal Paann Sovyetlerle Temas.............................. 91
7.2. Erzurum Kongresi ve Dr. Fuat Sabitin Moskovaya
Gnderilmesi.................................................................................. 94
7.3. Sivas Kongresi ve Halil (Kut) Paann Sovyet RusyayaGnderilmesi.................................................................................. 96
7.4. Karakol Cemiyetinin Sovyet Rusya ile likisi ve Kafkasya.... 97
8. TBMMnin Sovyetlerle likisi ve Kafkasya.......................................... 998.1. Mustafa Kemal Paann Lenine Mektubu ve Kafkas Seddi
Meselesi............................................................................................ 100
8.2. Azerbaycan Sosyalist Sovyet Cumhuriyetinin (ASSC)
Kurulmas............................................................................................. 101
8.3. lk Moskova Heyeti ve Bekir Sami (Kunduh) Beyin Moskova
le Kafkaslardaki Faaliyetleri..................................................... 102
8.4. Memduh evket (Esendal) Beyin ASSCdeki Faaliyetleri..... 104
8.5.Ermenistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyetinin (ESSC)
Kurulmas....................................................................................... 109
8.6.Ermenilere Ynelik Trk Asker Harekt ve Gmr
Antlamas...................................................................................... 112
8.7.Grcistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyetinin (GSSC)
Kurulmas....................................................................................... 115
8.8.Kzm (Dirlik) Beyin Tiflisteki Faaliyetleri.............................. 116
8.9.Grcistan Elisi Simon Mdivaninin Ankara Faaliyetleri........ 118
8.10. Ahska, Ahlkelek ve Batumun Trk Ordusu Tarafndangli ve Meydana Gelen Gelimeler...................................... 120
8.11. kinci Moskova Heyeti ve Moskova Antlamas..................... 1228.12. ASSC Elisi brahim Abilovun Trkiyeye Gelii ve
Faaliyetleri................................................................................ 126
8.13. Yusuf Kemal (Tengirenk) Beyin Bak ve Tiflisteki
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
9/204
viii
Faaliyetleri................................................................................ 128
8.14. Kars Konferans ve Antlamas................................................. 131
DRDNC BLM
LOZAN BARI ANTLAMASI VE SONRASINDA
KAFKASYA POLTKASI
9. Lozan Konferansnda Ermeni Sorunu................................................. 1379.1. Lozan Konferans ncesinde Ermeni Faaliyetleri....................... 138
9.2. Lozan Konferans Srasnda Ermeni Meselesi............................. 140
10.Lozan Bar Antlamas Sonras Trkiyenin D Politika Anlay. 14610.1. Cumhuriyetin lk Yllarnda Kafkasya Politikas................... 149
SONU......................................................................................................... 157
BBLYOGRAFYA...................................................................................... 160
EKLER......................................................................................................... 180
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
10/204
ix
NSZ
Kafkasyada birok etnik grubun bir siyasal sistem iinde biraraya gelmesi,
etnik srtmelerin de gelimesi anlamn da dourmaktadr. Bu olumsuz durum
siyasal sistemdeki gerginliin de nemli bir nedenini oluturmaktadr. Siyasal
sistemdeki gerginliklerin azaltlmas ve birlikte yaama arzusunun
glendirilmesiyle, etnik sorunlarn patolojiye dnme eilimlerinin gelimesine
engel olabilecek birtakm politikalar retilmelidir.
Kafkasya tarihten gnmze ok karmak gelimelere sahne olmaktadr.
Blgede ba gsteren etnik atmalar bir taraftan ok sayda insann hayatn
kaybetmesine neden olmuken, dier taraftan da ok sayda insann farkl
corafyalara g etmelerine neden olmutur. Bu husus hem Kafkasya devletlerinin
hem de buralarda din, dil, rk, kltr ve tarih balar olan Trkiye iin nemli bir
sorun olagelmitir. Bu sorunlar aabilmek iin Trkiye ve buradaki Kafkasya
devletleri tarafndan politikalar retilmelidir. Trkiye asndan ok ynl bir
ilgilenme zorunluluu bulunan Kafkasya blgesi, hereyden nce Trkiyenin
gvenlii ve gelecei bakmndan byk bir nem tamaktadr.
Bu almann temel amac, Atatrk Dneminde Trkiyenin Kafkasya
Politikas, o dnemde Kafkasyada ba gsteren atmalar, sorunlar ve bu
sorunlar ortaya karan temel nedenleri bilimsel bir titizlikle ortaya koymaktr.
Ancak, bu yaplan aratrmada ortaya konulan politikann daha ok Mill Mcadele
dneminde, zellikle dou snrndaki Ermeni sorununu zmek ve Sovyet yardmn
temin edecek olan Kafkas Seddi meselesini halletmek amacna bal olduu
grlecektir.
almada, Babakanlk Cumhuriyet Arivi ve Genelkurmay Bakanl
Askeri Tarih ve Stratejik Ett Dairesi Bakanl Arivinden konuyla ilgili belgelere
yer verilmi, Milli Ktphane, Trk Tarih Kurumu Ktphanesi, TBMM
Ktphanesinden yararlanlmtr. Bununla birlikte dnemi yaam kiilerin
anlarndan da istifade edilmitir. TBMM Gizli Celse Zabtlar ve TBMM Zabt
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
11/204
x
Ceridelerinden de yararlanlmtr. Belli llerde dnemin basn organ gazetelerde
kan yazlardan da yararlanlmtr. Bugne kadar konuyla ilgili yaymlanm
eserlerden de faydalanlmtr.
Bu almay hazrlarken bana her trl destei veren ve deerli fikirleriyle
yol gsteren Danman Hocam Sayn Prof. Dr. Temuin Faik Ertana sonsuz
teekkrm bir bor bilirim. Ayrca almam sresince bilgi, sabr ve anlayn
esirgemeyen Enstit Mdr Sayn hocam Prof. Dr. Mustafa Ylmaza, deerli
bilgilerini benimle paylaan hocalarmdan Sayn Prof. Dr. Hikmet zdemire, Sayn
Do. Dr. Adnan Sofuoluna, Sayn Do. Dr. Adil Dastana, Sayn Yrd. Do. Dr.
Ayten Sezere, Sayn Dr. Dervi Klnkayaya, Sayn Dr. Saime Selenga Gkgze,
Sayn Ata Grbz rtoluna, kymetli arkadam Necati Kirazlya ve bana bugne
kadar zverinin anlamn en iyi ifade eden sevgili Annem ve Babama sonsuz
kranlarm sunarm.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
12/204
xi
KISALTMALAR
a.g.e. Ad Geen Eser.
a.g.m. Ad Geen Makale
a.g.t. Ad Geen Tez
ASSC Azerbaycan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti
ATESE Genelkurmay Bakanl Askeri Tarih veStratejik Ett Dairesi Bakanl Arivi
ATAED Ankara niversitesi Tarih Enstits Dergisi
BCA. Babakanlk Cumhuriyet Arivi
bkz. Baknz
B.M.M. Byk Millet Meclisi
BTTD Belgelerle Trk Tarihi Dergisi
C. Cilt
ev. eviren
D. Dosya No
ESSC Ermenistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti
F. Fihrist
GSSC GrcistanSosyalist Sovyet Cumhuriyeti
Haz. Hazrlayan
Hk. Hakknda
H.. Hacettepe niversitesi
html Hyper Text Markup Language
K. Klasr No.
Org. Organization
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
13/204
xii
OTAM Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama MerkeziDergisi
p. Page
RSFSC Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti
RU Russia
s. Sayfa
S. Say
SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii
T.B.M.M. Trkiye Byk Millet Meclisi
T.T.K. Trk Tarih Kurumu
TR Turkey
Vd. Ve devam
Yay. Yaynlar
y.y. Yzyl
www World Wide Web
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
14/204
1
GR
Kafkasya, coraf konumu itibariyle Trkiye ile ayn corafyann bir uzantsolmas nedeniyle bir btn olarak kabul edilmektedir. Nitekim, Anadolu ve Kafkasya
iin kullanlan Kk Asya ve n Asya tanmlar da bunun bir gstergesidir.
Uluslar aras stratejik boyutunun yansra, Kafkasya blgesindeki istikrar ve refah
Trkiyenin kendi gvenlii ve istikrar bakmndan zel bir nem tamaktadr.
Bu coraf yaknlk, ayn zamanda bu blgenin tarih, demografik, kltrel ve
siyas geliimlerini de belirlemitir. Dolaysyla Trkiyenin, Kafkasya ve
Kafkasyadaki lke ve topluluklar ile ilikilerini gelitirmesini ya da ilgilenmesini
gerektiren bu yaknlk, ayn zamanda 1917 Bolevik htilli sonras blgede meydana
gelen oluumlar itibariyle gndeme gelen artlar nedeniyle de daha fazla nem
kazanmtr. Bu nedenlerle, Trkiyenin ok ynl olarak ilgilenmek zorunda kald
Kafkasya, Dou Anadolu blgesinin savunmas ve gvenliinin salanmas, Orta
Asya ve dil-Ural blgesindeki Trk ve Mslman lke ve topluluklar ile ilikilerini
glendirmesi, ou Trk ve Mslman olan ve genel olarak Trkiyeye yaknlk
duyan blge halk ile sosyo-ekonomik ve politik ilikiler kurulmasnn temin
edilmesi, stratejik yer alt zenginlikleri ve petrol yataklar nedeniyle uygun ham
hammadde ve Pazar olana oluturmas, Ruslarn gneye /scak denizlere
ulamasnn engellenmesi ve Trkiye iin tehdit olmaktan kartlmas gibi konularda
avantajlar salayabilecek bir blgedir.1
Kafkasya, tarihin en eski alarndan itibaren Dou ve Bat arasnda bir kpr
vazifesi grm ve eitli milletlerin mcadele alan olmutur. Kafkasya, gnmzde
de bu nemini korumakta ve Trkiye ile Orta Asya Cumhuriyetleri arasnda bir
kpr grevi yapmaktadr.
Kafkasyada yaayan halklarn %60 Trktr. Tarihin en eski zamanlarndan
beri Kafkasyada ve Anadoluda yaayan Trkler birbirleri ile srekli etkileim
1 Sava Yanar, Trk-Rus likilerinde Gizli G Kafkasya, stanbul 2002, IQ Yay., s.76.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
15/204
2
halinde olmulardr. Bu nedenle Trkiyenin Kafkasya ile tarih, sosyal, kltrel,
etnik, dil, din balarnn devam etmesi byk nem arzetmektedir. Kafkasya blgesi
Trkiye ile Rusya arasnda bir tampon blge olarak nemini giderek arttrmaktadr.
Dnya dengelerini alt st eden Birinci Dnya Sava yllarnda da arlk
Rusyann, rann, ngilterenin ve Osmanl Devletinin Kafkasya politikas farkl
amalar etrafnda kesimeler gstermitir. Bu glerin Kafkasya politikasn anlamak
iin nce Kafkasyann tarihini, corafyasn, kltrn, etnik dokusunu, din
yapsn, dil zelliklerini nesnel bir perspektiften deerlendirmek, konunun
anlalmas asndan daha salam bir yaklam oluturmaktadr. Ayn dnceler
1917 Bolevik htilli sonras dnemde arlk hegemonyasndan kurtulan fakat bu
sefer de Bolevik Ruslar ile ngilizlerin sava ierisinde blgenin gvenlik, enerji ve
enerji gvenlii gibi temel unsur iin plnladklar stratejilerine maruz kaldklar
dnem iinde sylenebilir.2
XX. y.y.n balarna gelindiinde, Kafkasyada talarn yerli yerine tam
oturmad bylesi kaygan bir zeminde farkl cephelerde tilf Devletleri ile olan
mcadelesinde ypranan Osmanl Devletinin blge ile ilgilenmesini ve blgede
Mslman ve Trk topluluklardan bir g oluturmak istemesini tetikleyen iki
nemli gelime olduu sylenebilir. Bunlardan ilki Osmanl Devletinin dou
hudutlarnda arlk Rus askerlerinin Bolevik htilli sonras ekilmesi ile onlarn
yerini alan Ermenilerin blgede yaayan Trklere ynelik katliamlara girimesidir.
Osmanl Devletinin Kafkasyaya ynelmesini tetikleyen dier bir neden olarak da,
yine 1917 Bolevik htilli sonrasnda Rusyada Boleviklerin iktidara gelmeleri,
savamayacaklarn aklamalar, 3 Mart 1918 tarihli Brest-Litovsk Bar
Antlamasyla ekilmeleri ve sonrasnda Kafkasyada meydana gelen deiimler
karsnda Azerbaycan merkezli Kuzey Kafkas Mslmanlarnn da birlikteliinde
blgede Osmanl menfaatlerini gzetecek bir Mslman g oluturmak isteidir.
Osmanl Devleti bu hedefini ksa sreli olsa da gerekletirmitir ancak 30 Ekim
2 Ufuk Tavkul, Etnik atmalarn Glgesinde Kafkasya, stanbul 2002, tken Yay., s.61.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
16/204
3
1918 Mondros Mtarekesi artlarnn askerlerini blgede tahliyeyi gerektirmesiyle de
blgede politikas etkinliini kaybetme noktasna gelmitir.
Bundan sonra blgede daha ok ngiliz etkinlii grlmeye balanmtr.
zellikle Gney Kafkasya lkelerinden Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistanda
ngiliz politikas taraftar hkmetler oluturulmutur. Boleviklerin 1920 ylnda
doru toparlanmalar ve Kuzey Kafkasyadan sonra Azerbaycana doru
ynelmeleri, Anadoluda Trklerin Mustafa Kemal Paa (Atatrk) nderliinde Milli
Mcadele daha profesyonelce rgtlenmeleri ve Dou Anadoluda Kafkasya snrna
doru Ermenileri pskrtmeleri, ngilizlerin Kafkasyadaki varln tehlikeye
soktuu gibi, Boleviklerle ve Anadoludaki Trkleri her geen gn biraz daha
ngiliz kart ortak politikalar yrtmeye sevk etmitir. Nitekim Trklerin en byk
sknts Bat Anadoluda Yunanllara kar srdrd mcadelede maddi
sorunlarn giderecek Sovyet yardmn elde edip edememe dncesidir. Fakat;
Grcistanda ve Ermenistanda yer alan ngiliz varl bir sed olarak iki tarafn ban
engellenmektedir.3 Trklere gre ayet bu sorun alrsa Sovyet yardm sadece daha
hzl ve gvenilir bir biimde gelmekle kalmayacak bundan da te Anadoluyu tehdit
eden Ermenistanda ngiliz yanls Tanak Hkmetinin varl son bulacaktr.
Bylece Ermeni problemi zme kavuarak, burada bulunan Trk askerleri
Yunanllarla verilen savata Bat Anadoluda kullanlacaktr. Sovyetlerin en byk
sknts ise Kafkasyann Bolevik nfuz altnda birleip birleemeyecei
dncesidir. Nitekim Trk-Sovyet plnlar blgede galip gelmitir.
Milli Mcadele Dneminde elde edilen baarlar sonucu Batllar Lozan Bar
Antlamas ile Trkiyenin bamszln hukuken de tanmtr. Sovyet Rusya ise
1922 ylnda SSCB haline dnecektir. Kafkasyadaki etnik ve snr sorunlarnn
kroniklemi olduunu iyi analiz eden Sovyet Rusya lideri Lenin; ayn yl
Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan daha gvenli ve Moskovaya daha baml
hle getirmek amacyla Gney Kafkasya Federatif Sosyalist Sovyet Cumhuriyetleri
3 Stefanos Yerasimos, Kurtulu Savanda Trk-Sovyet likileri 1917-1923, stanbul 2000, BoyutYay., ss.105-122.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
17/204
4
yapsna dntrecektir.4 Bu dnemle birlikte Trkiyenin Kafkasya Politikas da
farkllk gsterecektir. Snrnda yer alan Ermenistan ve Grcistann Trkiyeye
ynelik politikalarna kar duyarsz kalmayacaktr. SSCB ile olan ilikilerinde zengsteren Trkiye, Grcistan ve Ermenistan da meydana gelen gelimeleri dikkatle
takip edecektir. Fakat Azerbaycan konusunda ise Stalin ynetiminin uygulamalarna
kar SSCByi gerek Batya kar denge unsuru olarak grmesinden gerekse de
savatan yeni kmann ve i bnyesinde yeni bir yaplanma ierisinde olmas gibi
dnemsel artlarn etkisiyle sessiz bir politika izlemitir.
Atatrk Dneminde Trkiyenin Kafkasya Politikas ile ilgili olarak bugne
kadar yaplm aratrmalara bakldnda hemen hemen hepsinde grlen ortak
nokta, Trkiyenin blgeye ynelik politikasnn Mill Mcadele Dnemi 1919-1922
yllar arasnda younlam olduu dikkatlerden kamayacaktr. Bu aratrmalardan
biri H.. Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstitsnde Sayn Nilgn Erda
tarafndan hazrlanan Milli Mcadele Dneminde Kafkas Cumhuriyetleri ile
likiler balkl Yksek Lisans tezidir.5 Bir dier aratrma, Sayn Prof. Dr. Aygn
Attarn Atatrkn Kafkasya Politikas balkl makalesidir.6 Bu iki almada da
Kafkasyann tarih, coraf, kltrel ve etnik yapsna deinilmemekle birlikte,
Trkiyenin Kafkasya Politikas 13 Ekim 1921 Kars Antlamas ile
sonlandrlmaktadr. Sava Yanar tarafndan hazrlanan Trk-Rus likilerinde Gizli
G: Kafkasya balkl almada da 1921 Ekim itibariyle sonlandrlan ilikiler
1991 sonras tekrar deerlendirilmeye alnmtr.7 Genelkurmay Bakanlnn 2001
ylnda dzenledii Sekizinci Askeri Tarih Bildirileri 19. ve 20. Yzylda Trkiye ve
Kafkaslar balkldr. 2003 tarihinde bu bildiriler iki cilt halinde yaymlanmtr. Bu
kitaplarda da Trkiyenin Kafkasya Politikasyla ilgili olarak 70e yakn makale
mevcuttur.8 Ancak hemen hemen hepsinde ortak olan nokta ilikilerin Ekim 1921 ile
4 mer Gksel yar, Sovyet-Rus D Politikalar ve Karaba Sorunu, stanbul 2004, Alfa Yay.,365.5 Nilgn Erda, Milli Mcadele Dneminde Kafkas Cumhuriyetleri ile likiler, Hacettepeniversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Yksek Lisans Tezi, Ankara 1992.6 Aygn Attar, Atatrkn Kafkasya Politikas, Trkler, C.16, Ankara 2002, ss.256-262.7 Sava Yanar, Trk-Rus likilerinde Gizli G: Kafkasya, stanbul 2002,IQ Yaynlar.8 Sekizinci Asker Tarih Semineri Bildirileri, XIX. ve XX. Yzyllarda Trkiye ve Kafkaslar ,C.I-II, Ankara 2003, Genelkurmay Basmevi.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
18/204
5
sonlandrlmasdr. Yine bu konu, Atatrk Dnemi Trk D Politikas erevesinde
yazlan eserlerin veya Trk-Sovyet ilikilerini konu alan eserlerin ierisinde ayrntya
girilmeden zellikle Sovyet Yardm/Dou Harekt mevzuunda yer verilmitir.
Bu teze, Atatrk Dneminde Trkiyenin Kafkasya Politikas bal
verilmekle birlikte yl asndan her hangi bir snrlandrma getirilmemitir. 1919-
1921 yllarnn artlar gerei oluan Trkiyenin Kafkasya politikas arlkl olarak
incelenmitir. Bununla birlikte, Lozan Bar Antlamas ve sonras dnem de,
varolan bilgi ve belgeler lsnde titizlikle incelenmitir. Bu ynyle dier
almalardan farkllk arzetmektedir. stelik, Atatrk Dneminde Trkiyenin
Kafkasya Politikasna deinilmeden nce, Kafkasya blgesinin daha iyi
anlalabilmesi iin ilk blmde blgenin tarih, coraf, etnik, dil ve kltr
zelliklerine deinilmitir.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
19/204
6
BRNC BLM
KAFKASYA
1. Kafkasyann Corafi Konumu
Tarihte ilk defa M.. 490 ylnda Yunanl Aiskhylos tarafndan kavkasos
da eklinde adlandrlan Kafkasya, o tarihten gnmze kadar deiiklikler
geirerek, batl dillerde Caucasus, Caucasia, Caucasie eklinde ifade
edilmektedir.9
Kafkasya, eski dnyann (Asya, Avrupa, Afrika) ierisine sokulmu, 5000 km.
uzunluunda ve birbirine bal idenizlerin meydana getirdii bir su yolunun dou
ucunda bulunmaktadr. Tarih ncesi devirlerde, kylar medeniyetler tarafndan
iskan edilen bu su yolu Akdeniz, Ege Denizi, Marmara Denizi, Boazlar, Karadeniz
9 Kafkas terimi ilk defa eski Yunan melliflerinden Aiskhylos tarafndan M.. 490da yazd bilinenZincire Vurulmu Zevk ve Elence adl romannda anlan Caucasus Da eklinde kullanlmtr;Fahrettin Krzolu, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590), Ankara 1993, TTK Yay., s.1-2; Mustafa ztrk, Kafkasyann Tarih Corafyas ve Stratejik nemi, Sekizinci Asker TarihSemineri Bildirileri I, XIX. ve XX. Yzyllarda Trkiye ve Kafkaslar, Ankara 2003, GenelkurmayAsker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yay., s. 1; Sava Yanar, Trk-Rus likilerinde Gizli GKafkasya, stanbul 2002, IQ Yay. s. 20; Ali Faik Demir, SSCBnin Dalmasndan Sonra Trkiye-Azerbaycan likileri, Deien Dnya ve Trkiye, stanbul 1996, Balam Yay., s. 222; Kafkasteriminin Yunanllarca bilinmesi, Karadenizde yon kolonilerinin etkisiyle olduu tahminedilmektedir. Eski Yunanllardan sonra Romallara Karadeniz ile Hazar denizi arasnda bulunan veTrk-slm eserlerinde Alburuz Da diye anlan sradalarn ad olarakCaucasus biiminde geencorafya deyimi, Rnesanstan sonra da hmanistlerin eserlerinde Caucasus/Caucasia/Caucasiediye anlmaya balanmtr. Bylece bu terim btn Avrupa dillerine de yaylm oldu. slamcorafyaclarnda veya seyyahlarnda ise Kafkas adna rastlanmamaktadr. bni Haldun, Fars lkesini
tantrken Kafs Dan Kirman dalar arasnda sayar. Ancak Kafs Dann bilinen Kafkas dalarolduu hakknda aklayc bilgiler bulunmamaktadr. Ayn ekilde X. yzylda Hazar lkesini ziyareteden Arap seyyah bni Fadlan da Kafkas terimini kullanmamaktadr. Dier slm corafyac veseyyahlar da Kafkas terimini bilmemekte, onlar da ayn rivayetleri kullanmaktadrlar. Rusyada iseRus ar I. Petro tarafndan Petersburgta kurulan Rus limler Akademisi araclyla bu terimkullanlmaya baland. Kafkas terimi ilk defa Trk literatrnde 1854-1856 Krm Sava sonrasndaParis Bar Konferansna grmelerde bulunmak zere grevlendirilen Encmeni Dani yesiAhmet Cevdet Paann hazrlad Dastan, Grcistan, erkezistan, Kabartay lkelerine Ait BirLyiha ile olmutur. Cevdet Paa burada ilk olarak Kafkasya ve Cebeli Kafkas deyimlerinikullanmtr. Ondan sonra da Trkede geni bir ekilde kullanlmtr; Mustafa ztrk, a.g.m., s.1-2;Fahrettin Krzolu, a.g.e., s.2.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
20/204
7
ve Azak Denizinden ibarettir. Kafkasya ayn zamanda Hazar Denizi ile byk Asya
ktasnn merkezine baldr. Ayrca bu nemli corafya, kuzey ile gney ve bat ile
dou yollarnn dmlendii bir geittir.
Kafkasya blgesi; Krmn dousundaki Taman yarmadasndan balayp
Baknn dousunda yer alan Aperon Burnuna kadar uzanan Kafkas Dalarnn
kuzey ve gneyindeki sahadr. Dousunda Hazar Denizi, batsnda Karadeniz,
gneyinde oruh-Arpaay-Aras nehirleri yer almaktadr. Blgenin kuzey snrlar
olarak Don ile Volga nehirlerinin birbirine en ok yaklat ksm yahut da ok
sayda gln yer ald Mani blgesi kabul edilmektedir.
10
Uzunluu 1200 kmye varan Kafkas Dalar, genel olarak, blgeyi kuzey ve
gney olmak zere ikiye blmektedir. te yandan bu dalar, Anadolu-ran ve Arap
memleketleri ile Kpak Bozkrlar ve skit memleketlerini birbirlerinden ayran tabi
bir duvar grnmndedir. Esas itibariyle dalk bir lke olan Kafkasyada yerleim
blgeleri genellikle yksek yaylalar ve derin vadilere yaylmtr.
Kafkasya corafyasna bakldnda, kuzey-gney ynnde kullanlmaya
elverili pek az geide sahip olduu grlecektir. stelik XIX. yzyla kadar
geilere imkn tanyan en nemli geit Hazar Denizi kysnda, bugnk Dastan
snrlar ierisinde yer alanDerbentveyaDemirkapu idi.11 Hemen hemen btn tarih
boyunca Hazar sahilindeki yol ile Derbent Geidi, siyas ve iktisad neminden
10 smail Berkok, Tarihte Kafkasya, stanbul 1958, stanbul Matbaas, s. 4; Abdullah Saydam, Krmve Kafkas Gleri (1856-1876), Ankara 1997, TTK Yay., s. 14; Mehmet Saray, Kafkas Aratrmalarnn Trkiye in nemi, Kafkas Aratrmalar-I, stanbul 1988, s. 7; Suat lhan,Jeostratejik Kuzey Ufkumuz (Balkanlar, Kafkaslar, Karadeniz, 21. Yzylda Trk DnyasJeopolitii, Cilt I, Ankara 2003, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi Yay., s. 318.11 Sasanler, Hazar Denizi ile Kafkas Dalar arasnda kalan Derbent Geidini jeostratejik nemindendolay Kuzeyden gelecek saldrlara kar kullanmak zere surlarla rmlerdi. Yaklak olarak 2 kmuzunluundaki bu geide, neminden dolay, Araplar Babl-Ebvb demekteydiler. Bu geithakknda geni bilgi iin baknz; W. Barthold, Derbend, slam Ansiklopedisi, C. III, Ankara1977, Milli Eitim Bakanl Yay., s. 532-533.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
21/204
8
birey kaybetmedi. Bu nem, Volga ile Kura-Aras nehirlerinin blgeye salad
stratejik btnlkten kaynaklanmaktadr.12
Kafkas Dalarnn bu corafyada oluturduu doal setten kuzey-gney
istikametine geie imkan tanyan ikinci nemli geit ise Daryal ya da Daryol
Geididir.13
Derbent ve Daryal geitlerinin dnda aralarnda Mamison ve Klukhorgibi
geitlerinde bulunduu 70 kadar kk yol ve patika mevcut ise de bazlar yalnz
yk hayvanlarnn, bazlar da ancak tek sra halinde yryenlerin geebilecei
ekildedir. stelik bu kk geitler, yln byk bir blmnde iklim artlarna
yenilerek kullanlamaz hale gelmektedirler.14
Asyay Avrupadan ayran ve Karadeniz ile Hazar Denizi arasnda 450.000
km2 geniliindeki bu byk alan corafi zelliklerini temel alarak iki ksma ayrp
incelemek mmkndr.
1. Kuzey Kafkasya2. Gney Kafkasya
Hazar Denizine dklen Samur nehri, Kafkas da silsilesi ve Karadenize
dklen ngur nehrinin gneyden, Hazar Denizinin doudan, Karadeniz ve Azak
12 John F. Baddeley, The Russian Conquest of the Caucasus, England 1999, Curzon Press, pp. 23-37; Abdullah Saydam, a.g.e., s.15.13 Bugnk Kuzey Osetya zerk Cumhuriyeti topraklar ierisinde yer alan VladikafkasGrcistann bakenti Tiflise balayan ve dnem dnem Grc Askeri Yolu diye de anlan DaryalGeidi; olduka dar ve sarp olmasndan dolay eitli zamanlarda Romallar, ranllar, Grclertarafndan garnizonlarn ve mstahkem kalelerin ina edildii bir yer haline de getirilmitir. DaryalGeidi XVIII. y.y.n sonlarnda Ruslarn genileme ve tesviye almalar sonucunda asker amalarndnda da kullanlmaya balanmtr. Daryal Geidi hakknda geni bilgi iin baknz; W.E.D. Allen-Paul Muradoff, 1828-1921 Trk Kafkas Snrndaki Harplerin Tarihi, Ankara 1966, GenelkurmayBasmevi, s. 5; smail Berkok; a.g.e., s.7; Sava Yanar, a.g.e., s. 22; Mustafa ztrk, a.g.m., s. 3.14 Abdullah Saydam, a.g.e., s.15.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
22/204
9
Denizinin batdan, Kuma nehriyle bir ok uzun gllerin tekil ettii Mani hattnn
kuzeyden evreledii blgeyeKuzey Kafkasya denir.15 Bu blgede yaayanlar adeta
diller ve kltrler mozaiinin rneini sunarlar. Bu blgede de Dastan, een-ngu, Kuzey Osetya, Kabardin-Balkar, Abhazya gibi etnik bakmdan farkl
unsurlarn yaadklar grlmektedir.
Byk Kafkas dalarnn gneyini Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan
topraklar kaplar. Bu ksma da dnem dnem Gney Kafkasya, Cenb-i Kafkasya,
Transkafkasya veya Maverayi Kafkasya denilmitir.16 Gney Kafkasya blgesi de
tpk Kafkasyann dier blgelerinde olduu gibi XIX. y.y. boyunca Trkiye, Rusyave ran arasnda, XX. y.y. boyunca ise Dou ile Bat dnyas arasnda tampon rol
stlenmitir. Blge renkli etnik, din ve toplumsal yapsyla, eitli medeniyetler ve
halklar arasnda bir kpr ve snr olma zelliine de sahiptir.17 Bu blge Azeri,
Grc ve Ermeni toplumlarna yurtluk yapmaktadr.
Kuzey ve Gney Kafkasya corafyas arasnda, Taman yarmadasndan
balayarak Aperon yarmadasna kadar uzanan ve muntazam bir set manzaras arz
eden Byk Kafkas Dalar bulunmaktadr. Kafkas dalar silsilesi, bu byk alann
gneydousunda yani Hazar Denizi sahilinde bulunan Bakden, kuzeybatya doru
Karadeniz sahilinde Anapaya kadar olmak zere uzanmaktadr. Bu dalar almas
g, ok byk bir duvar andrmakta olup, her iki taraftaki vadiler ve nehirlerle
ayrlm dier da silsilelerini de kapsamaktadr. Ancak birka geit veren ve 1200
15 Sava Yanar, a.g.e., s.21: Ancak Ufuk Tavkul, Kafkasyann Kuzey ve Gney eklinde ikiyeayrlmasna kar kmaktadr. Onun Kafkasya corafyasnn tarihsel dokusuna en uygun blgesel
tanmlamas ierisinde Gney Kafkasya eklinde bir tanmlama yer almamaktadr. Ona gre yalnz birKafkasya vardr oras ise Kuzey Kafkasyadr; Ufuk Tavkul, a.g.e.; s. 12.16 Sun ve zorlama bir ifadeyle Gney Kafkasya olarak adlandrlan blgenin Trke literatrndekiad Kafkasya-tesidir. Ruslar bu blgeye Zakavkaz(Kafkas-tesi), Anglo-Amerikan kltrTrans-Caucasus derken, Osmanl ve Arap literatrnde Mavera-y Kafkasya yani, dierlerindeolduu gibi Kafkasya tesi (Kafkasya Arkas) eklinde atfta bulunulmaktadr; Ufuk Tavkul, a.g.e.,s.12; Halbuki Ruslarn kendi corafi koordinatlarna uygun olarak adlandrdklar Kafkasya tesianlamna gelen Zakavkaz terimine Trke literatrde de Kafkasya tesi eklinde balklandrmalaryaplyor olmas Kafkasya corafyasna Rus perspektifinden bakmak anlamn tad sanlmaktadr.17 Hmit Zbeyir Koay, Erzurum ve evresinin Dip Tarihi, (Prehistor ve Protohistuari), Ankara1984, Trk Kltr Aratrma Enstits Yay., s. 10.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
23/204
10
km. uzunluundaki bu heybetli silsilenin en yksek zirveleri, Elbruz (5630m.) ve
Kazbek (5045 m.) tepeleridir.18
Dalarn kuzey etekleri, sulak, derin vadiler ile yeil ovalarla son bulmaktadr.
Bu ovalar ve vadiler, Terek, Kuban, Samur, Gum (Kuma), Sulak ve Aras gibi okun
nehirlerle beslenmektedir. Rua nehri knts Kutaisiden itibaren batya doru
genileyerek Karadeniz sahilindeki Kolhida ovasn oluturur. Kura/Kr nehri
knts gneydouya doru ilerledike nce Mingeevir glne, daha sonra
Azerbaycan steplerinde bulunan su kanallarnn oluturduu geni dzlklere ular.
Kura nehri, kanallar blgesinde Aras nehri ile birleir. Her iki nehrin beslediitopraklar, Kafkasyann en nemli tarm alanlarn oluturur. Rua ve Kura
nehirlerinin gneyinde uzanan da silsilelerine Kk Kafkas Dalar denir. Bu
dalar Dou Anadolu dalarna balanr. Sradalar, snm volkanlar ve volkanik
glleri ile Kk Kafkas dalar, Dou Anadolu dalarnn zelliklerini tamaktadr.
Bu dalarn zirveleri Ermenistanda Alagz da, Gegamsky da, Azerbaycanda
Karaba dadr.19
Gney Kafkasyadan balayan silsileye Mukabil Kafkasya / Anti-Caucase
denir. Dalar gittike yksekliklerini kaybeder. Onun iindir ki daha yukardaki
Kuzeydeki Kafkas zirveleri btn gney havalisinde ran ve Anadolu corafyasna
hkimdir. Karadeniz ile Hazara dklen sularn ayrldklar noktalarda, Kafkasyay
Bat Asyaya balayan dalar birleirler. Zaten bu noktalardan itibaren hatlar
ayrlmaya balamaktadr. Zicar dandan eski Phase, Rioni, Dvaletti dalarndan
oruh nehrine kadar bu ayrc hat ak bir ekilde kendisini gsterir. O silsileden
eitli uzantlar doar. Kurann gneyinden inen Alagz silsilesi ve Aras nehri,
Grcistan ile Ermenistann coraf snr olarak kabul edilmektedir. Bu dalk
havalide nehirler azdr ve kktr. Bu blgenin gneyinde 5880 m yksekliinde ve
Erivan ve Bayezidden grlebilen Ar da bulunmaktadr. Kura nehri, Soanlk
18 sa Er, Kafkasyada Meydana Gelen Gelimeler, Ankara 1994, Silahl Kuvvetler Akademisi Tezalmas, s.6.19 Mustafa Pamuk, Kafkasya ve Azerbaycann Dn-Bugn ve Yarn, Ankara 1995, HarpAkademisi Yay., s. 109.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
24/204
11
dandan kar. Bu havalide en nemli askeri mevki Karstr. Kura havzas,
Grcistan ve irvan eyaletlerini kapsar. Kafkasyaya sahip olanlar iin ondan teye
gemek istediklerinde nlerinde pek ok yol alr. Nitekim Erivan ovas, Dikican veKk ay derbentleri sayesinde fethedilmitir.20
Kafkasyann sahip olduu bu corafi zellikleri, onu tarih boyunca eitli
glerin dnyann en ok zerinde rekabette bulunduklar bir blge haline
getirmesine neden olmutur. Ayrca bu corafyann sahip olduu hammadde
kaynaklar onun stratejik nemini bir kat daha arttrmaktadr.
1.1. Kafkasyann Stratejik nemi
Kafkasya hakknda yaplm almalar dikkatli bir analize tbi tutulduunda,
Kafkasyay asl nemli klan hususun onun ktalar arasndaki coraf konumu
olduu grlecektir. Kafkasya; Asya, Avrupa, Orta Dou ve Afrika arasnda bir
dm noktasdr. Kafkasya, bir yandan Hazar Denizi21 ile Orta Asyaya, bir yandan
Karadeniz ve Kuzeyi ile Avrupaya, bir yandan Anadolu, Suriye ve Msra, biryandan da ran ve Basra krfezine balanan yollarn ve geitlerin merkezindedir.22
Asya, ran, Mezopotamya, Anadolu ve Avrupa tarihin en nemli medeniyet
merkezleridir. Tarihe yn veren byk savalara, glere, iktisdi ve kltrel
ilikilere baktmzda en nemlilerinin bu nemli corafi alanlarda gerekletiini
grmekteyiz. Bu merkezler arasnda sayabileceimiz siyas, iktisad ve kltrel
ilikilerin gei yerlerinden birisi de Kafkaslardr. Bu zellii ile Kafkaslar, tarih
20 Mustafa ztrk, a.g.m., s. 4.21 Hazar Denizi Havzasna coraf ve jeopolitik bak hakknda geni bilgi iin bkz; Meftun Metin,Politik ve Blgesel G Hazar, stanbul 2004, IQ Kltr-Sanat Yay., s. 19-26, 175-191.22 Abdullah Saydam, a.g.e., s.14; Ufuk Tavkul, Kafkasya ve evresindeki Trk Topluluklar, GenelTrk Tarihi Ansiklopedisi, Cilt 10, Ankara 2002, Yeni Trkiye Yay., s. 469; smail Berkok,a.g.e.,s.3-4.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
25/204
12
boyunca daima evresinde kurulan byk glerin etki alan olmu, ya bu glerin
himayesine girmi veya onlarn igaline uramtr.
Corafi konum itibari ile Kafkasya, her ynden gelen kavimlerin tarih boyunca
bir urak yeri olmutur. Bu kavimlerden bir ksm bu topraklardan gelip geerken,
bir ksm ise buralara yerlemilerdir. Blgede kalan ve Kafkasyann doasna
paralel, orijinal bir yerleim tarz gsteren kavimler, birbirine karmakszn ayr ayr
blgeleri yurt edinmilerdir. Dolaysyla blgedeki kavimler nce doal artlarn
etkisiyle daha sonra da siyasi artlarn etkisinde kalarak birbirlerinden izole edilmi
bir hale gelmilerdir. Bu durum ise, blge halklarnn sorunlarnn kendi aralarndazlmesini engelledii gibi, blge d glerin politikalar iin de istismara ak bir
zemin tekil etmitir.23
Esas itibari ile dalk bir blge olan Kafkasyada yerleim blgeleri genellikle
yksek yaylalar ve derin vadilere yaylmtr. Ykseklii fazla olan bu da silsilesi,
blgedeki insanlarn tarihlerini, kltr ve karakterlerini bakalarndan farkl klmtr.
Askeri adan byk lde savunma imkan salayan dalar, kltr ve etnik
bakmdan blnm bir corafyann domasna sebep olmutur.24
Kafkasya corafyasnn kuzey ve gney ksmlarnn stratejik nemleri hem
birlikte hem de bamsz deerlendirmeye aktr. yle ki; tarihi srete, Kuzey
Kafkasyada doal artlar Gney Kafkasyaya gre daha belirleyici olmutur. Daha
engebeli bir arazi hakimdir ve bu blgede yaayan topluluklar nehir ve dier su
ihtiyacn karlayan imkanlarnda etkisiyle kapal niteler halinde yaamlardr.
Yine bu corafi zellik blgenin savunulmasn belli lde kolaylatrm, belli
llerde ise gletirmitir. Burada yaayan topluluklarn aralarnda kan
uzlamazlklarla ortaya kan savalarda, savunmalarn coraf artlar belirlerken,
byk bir gce kar savamalar ve topraklarn korumalar sz konusu olduu
23 Tark Snbl, Azerbaycan Dosyas, S.18, Ankara 1990, s.18.24 Abdullah Saydam, a.g.e., s.14; Ufuk Tavkul, a.g.e., s. 13.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
26/204
13
dnemlerde ise yine o fiziki ve doal artlarn etkisiyle kendileriyle ayn kaderi
paylaan topluluklarla mttefik olamamalar sonucunu ortaya karmtr.25
Nitekim Kafkasyann giri kaps durumundaki Kuzey Kafkasya, blgenin
kontroln salayabilecek asl stratejik neme haiz olan kritik arazi kesimidir.26
Tarihi srece gz atldnda, bylesi dalk arazi kesimini elinde bulunduran gcn,
Gney Kafkasya zerinde hakimiyeti salamak iin byk avantaj elde ettii
grlecektir.
te yandan, Gney Kafkasyada corafi artlar Kuzey Kafkasyada olduu
kadar belirleyici deildir. Burada ise daha farkl bir fonksiyon aa kmaktadr.
zellikle Azerilerin yaadklar Bak topraklarnn sahip olduu petrol, bu blgeye
ayr bir stratejik nem vermektedir.27 Ayrca Hazar Denizi kysnda olmas
nedeniyle, gerek Orta Asya, gerekse Ortadouya geilebilecek yollarnn bulunmas
blgenin nemini bir kat daha arttrmaktadr. Azerbaycan topraklarnn verimli tarm
ovalarna sahip olmas da blgenin bir dier nemli zelliidir. Grcistann ise
Karadeniz kysnda olmas ve Bakden elde edilebilecek petroln Avrupaya
tanmasnda kullanlabilecek limanlara sahip olmas stratejik nemini arttrmaktadr.
stelik gerek Grcistan gerekse Ermenistann Anadolu ile snrnn olmas iki lke
corafyasn kymetlendirmitir. Ayrca bu iki lke, ran ve dier scak lkelerde
yetien rnlerin Kuzeyin souk iklimlerinin lkelerine ulatrlmasnda da
Azerbaycan ile ayn fonksiyonda nemi bulunmaktadr.28
25 Alexander Rondeli, Black Sea Regional Security: The South Caucasus Component, InsghtTurkey, Volume 6/Number 2, Ankara 2004, Published by The Ankara Center for Turkish PolicyStudies, pp. 28.26 Snmez Can, Jeopolitik Adan Kafkasya, Avrasya Dosyas Rusya-Kafkasya zel, stanbul1996, Asam Yay., , s.209.27 Bak Petrollerinin nemi hakknda geni bilgi iin baknz; Suat Parlar, Barbarln KaynaPetrol, Anka Yay., stanbul 2003, s. 37-45; Meftun Metin, a.g.e.,s.217-226.28 Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistann klim, Flora ve Fauna zellikleri hakknda geni bilgi iin
baknz; Emrullah Gven, Trkiyenin Komular lkeler Corafyas-Jeopolitik, antay Kitabevi,stanbul 2003, s.195-241.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
27/204
14
Kafkasyann stratejik nemini tarihsel srete deerlendirdiimizde bir ok
nemli mparatorluklarn ve devletlerin rekabet alan olduu grlecektir. M.. VI.
y.y.da Kimmerlerle balayp, srasyla skitler, Persler, Bat Romallar, DouRomallar (Bizans), Araplar, Byk Seluklular, Akkoyunlular, Safeviler,
Osmanllar, Ruslar bu blge iin kendi dnemlerinde mcadele etmileridir.29
M..VI. y.y.da balayan bu mcadelelerde ortak zellik Kafkasyann sahip olduu
muhteem corafyas, tarma ve ticarete elverili topraklardr.
Kafkasya, Rusya iin Avrupa ile Orta Asya arasnda bir gei kprs
olmasnn yan sra, Karadeniz ve Hazar Denizine kysnn olmas sebebiyle gerekKaradeniz-Boazlar-Akdeniz yolu ile Svey Kanalna inebilmesine imkn
salamas ynnden gerekse Rusyann stratejik menfaatleri asndan son derece
nemli bir jeopolitik blgedir30.
1.2. Kafkasyann Etnik Dokusu
Kafkasya halklarnn sosyo-kltrel yaplar Kafkasyay tarih boyuncadardan etkileyen eitli kavim ve medeniyetlerle yakndan ilikilidir. Kafkasyaya
kuzeyden gelen Kimmer ve skit gibi proto-Trk kavimleri ile, Hun, Bulgar, Alan,
Hazar, Kpak gibi Trk kavimleri, Karadeniz yoluyla batdan gelen eski Yunan,
Roma, Bizans, Ceneviz ticaret kolonileri, Anadolu ve n Asyadan gelen eitli
medeniyetler Kafkas halklarnn kltrleri ile birleerek Kafkas etnik ve toplumsal
yapsn ekillendirmiler, Kafkas Kltrnn meydana gelmesinde nemli rol
oynamlardr.31
29 Aydn O. Erkan; Tarih Boyunca Kafkasya, stanbul 1999, ivi Yazlar/Mjora Yay., s. 25-37;Mustafa ztrk, a.g.m., s. 5.30 Ufuk Tavkul, a.g.e., s.17-18; John F. Baddeley, a.g.e., p. 1-23.31 Ufuk Tavkul,a.g.e., s.140
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
28/204
15
te yandan Kafkasya corafyasna hakim olan dalk yap, tarih boyunca
blgenin siyasi ve etnik yapsnn ekillenmesinde ok nemli rol oynamtr. Etnik
yap itibariyle dnyann en karmak blgesi olan Kafkasya, bu durumucorafyasnn geit vermez dalarndan ve onlarn aralarnda yer alan derin
vadilerden olumasna borludur. Arazinin dalk olmas sebebiyle tam bir
egemenlik kurulamayan bu blge, tarih boyunca srekli olarak doudan batya g
eden pek ok etnik grubun snma yeri olmutur. Dalarn ulam engellemesi, bu
farkl etnik gruplarn kaynamasna veya birbirleri zerinde tahakkm kurarak zayf
unsurlarn asimile edilmesine mani olmutur.32
Karlatrma yapmak gerekirse Kafkasyann etnik zenginlii Balkanlara
benzemektedir. Birka istisna olmak zere etnik farkllk ve dil, iinden klmaz bir
tarzda birbirleriyle balantldr.33
Yaklak elli kadar etnik grubun yaad bu blgede ounluk Azeri, Grc,
Ermeni ve eenlerden olumutur. Etnik yapnn bu derecede eitlilik arz ettii
blgede yaayan gruplar genel anlamda l bir snflama zerinde deerlendirmek
mmkndr.
1. Trk Kkenliler2. Hristiyan Milletler3. Mslman Olan Kafkas Kavimleri34
Kafkasyann Trk ve Mslman olmayan, Hristiyan unsurlar: Grcler,
Ermeniler, Abhazlar, Osetler, Asuriler, Udinler.
32 Sava Yanar, a.g.e., s.28.33 Mustafa Pamuk, a.g.m., s.134.34 Abdullah Saydam, a.g.e., s. 17; Sava Yanar, a.g.e., s.29.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
29/204
16
Kafkasyann Trk olmayan Mslman unsurlar: Osetler, eenler,
Kabardaylar, Acaralar, Abazalar, erkezler, Adigeler, Tatlar, Tallar, Lezgiler,
Dargnlar, Laklar, Rutullar, Agullar, Sokurlar, Tabasaranlar.
Trk gruplar: Azerbaycan Trkleri, Kumuk Trkleri, Karaay Trkleri, Balkar
Trkleri, Nogay Trkleri, Kundur Trkleri, Kafkasya Trkleri, Ahska Trkleri.35
Kafkas halklarn asl Kafkas kavimleri, Trk kavimleri ve Hint-Avrupa
kavimleri olarak snflamak gerekirse:
Kaslar36 yani asl Kafkas Kavimleri: erkesler (Abazalar, Aphazlar, Ubhlar,
Arguveyler, Nethalar, ebinler, Hatkolar, Khegaklar, Abzehler, Besleneveyler,
Kabartaylar), Nohiler (eenler, ngular), Andelelar (Avarlar), Laklar (Gazi-
Kumuklar), Lezgiler, Agullar, akurlar, Grcler.
Trkler: Azeriler, Kumuklar, Karakalpaklar, Kundurlar, Karaaylar, Balkarlar,
Kalmuklar, Nogaylar, Trkmenler.
Hint-Avrupa Kavimleri: Osetler, Farslar, Tatlar, Taliler, Svanitler, Ruslar,
Alanlar.37
Kafkasyada Halklar ve dilleri snflandrmak iin kullanlan kritere gre her
biri bir dil veya diyalekte olan elli kadar etnik grup gsterilebilir. Yerli milletlerinbyk ounluu Azeri, een, Grc ve Ermenilerdir. Kafkasyann en eski halklar
35 Abdullah Saydam, a.g.e., s. 18.36 Kas Kavimlerinin etnolojik ve politik zellikleri hakknda geni bilgi iin baknz; smail Berkok,a.g.e., .89-91.37 Abdullah Saydam, a.g.e., s. 18.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
30/204
17
Grcler38 ve eenlerdir. Ayrca Kuzey Kafkasyada eski zamanlardan beri yaayan
bir dzne kadar etnik grup vardr. Bu etnik gruba Abhazlar ve eitli erkez alt
gruplar, eenlerin kuzenleri olan ngular ve Avarlar, Lezgiler ve Dastandakidier gruplar dahildir.39 Bu gruplarn hepsi Kafkasyann etnik karmn oluturur.40
Kafkasyann yerli halklar daha ziyade dalk kesimde, d dnya ile irtibatn
nispeten az olduu blgelerde younlarken, dardan gelen Trkler ve ranllar gibi
unsurlar, ounlukla gney ve kuzeydeki d alanlara yerlemilerdir.41
Kafkasyada dnyann ilk bin yllk dneminde ortaya kan Trkler arasnda
Azerilerden baka drt Kuzey Kafkasya Trk grubu vardr: Bunlar Karaay, Balkar,
Nogay ve Kumuklardr. Dalarn kuzey dousundaki steplerde byk bir alana
sahip Kalmuklar Mooldur ve Kuzey Kafkasyann merkezinde oturan Osetler ise
rani bir dil konuurlar.42 Baka kk rani gruplar da vardr. Yunanl gruplar da
eski alardan beri Kafkasyada yaamtr. Nihayet blgede Krtler, eitli Yahudi
gruplar, Asurlular son olarak da Slavlar bulunur. Dier halklarda karlatrldnda
Slavlar blgeye yeni gelmilerdir.43
Nitekim sahip olduu etnik eitliliiyle Kafkaslar dnyada eine az rastlanr
bir biimde kltr laboratuvarn andrmaktadr. Neticede Karadenizden Hazar
denizine kadar Kafkasyadaki farkl rklar ve etnik gruplar birbirleriyle kaynarken,
ortak hayat felsefesi, benzer adet ve gelenekler, ortak tarih ve bamszlk uuru,
ortak giyim-kuam ve folklordan oluan Kafkas Kltr etrafnda birlemilerdir.
38 Kafkasyann en eski kavimlerinden biri olan Grcler hakknda geni bilgi iin baknz; NikolozBerdzenivili-Simon Canaia, Grcstan Tarihi, ev. Hayri Hariolu, stanbul 1997, Sorun Yay.;David Marshall Lang, Grcler, ev. Neenur Domani, stanbul 1997, Ceylan Yay.; Ufuk Tavkul,Sosyo-Ekonomik ve Kltrel Ynleriyle Grcistan, TrkKltr, Say 30, Ankara 1992, s.34-43.39 zdemir zbay, Dnden Bugne Kuzey Kafkasya, Takav Matbaas, Ankara 1995, s. 7-9.40 Tahir Tamer Kumkale, Tarihten Gnmze Trk-Rus likileri, Ankara 1995, Harp AkademileriYay., s.91.41 Abdullah Saydam, a.g.e., s.18; Sava Yanar, a.g.e., s. 30.42 Kafkasyadaki etnodilbilimsel gruplar hakknda geni bilgi iin baknz; Christian Neef, Kafkasya,ev. zalp Gneralp, stanbul 2004, Yenihayat Yay., s. 116-118.43 Sava Yanar, a.g.e., s.30.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
31/204
18
Bu ortak kltr zaman zaman byk glerin hakimiyet mcadelelerine alet
olmulardr. Zaman zaman ise bu hakimiyet mcadelelerinin milleri kendileri
olmulardr.44
2. Tarihsel Srete Kafkasya
Tarih boyunca bu blge zerinde byk devletler arasndaki hakimiyet
mcadelesinin hi eksilmedii bilinmektedir. lkalarda Kimmerlerin, Romallarn,
Perslerin, skitlerin yerini Ortaalarda Bizansllar, Sasaniler, Hazarlar almlardr.
Bu mcadeleler srasnda genellikle Kafkas Dalarnn snr tekil ettii
grlmektedir. Nitekim Hazarlar, Gney Kafkasyada nemli bir sonu elde
edemezken, Sasaniler de benzer bir duruma Kuzey Kafkasyada maruz kalmlardr.
Hatta Sasaniler yerine geen Mslmanlar da baka corafi alanlarda kaydettikleri
olaanst baary burada gerekletirememilerdir.45
XI. y.y.a kadar eitli Ouz boylarnn yerlemi olduu Azerbaycan46; 1019-
1021 yllar arasnda Byk Seluklu Trk Devletinin kurucularndan ar BeyinDou Anadoluya yapt seferden sonra ounlukla Trklerin barnd bir blge
haline gelmitir. Malazgirt zaferinden sonra Kafkasyaya doru younlaan Seluklu
Trk aknlar srasnda Ermeniler, Bizansa tabi olarak blgede kk gruplar halinde
oturmakta idiler.47
44 Kafkasyann etnik renklilii hakknda geni bilgi iin baknz; Tark Snbl, Tarihi ve CorafiAdan Kafkasya'nn Etnik Yaps, Belgelerle Trk Tarih Dergisi, Say: 46, Ankara 2000, s.86-95.45 Emevi kumandan Mervan b. Muhammed el-Cezrenin, 737 ylnda Hazarlar malup edip bakentel-Beydaya kadar ilerlemesine ramen buras, slm hakimiyetine, mesel ran lsndesokulamamtr. Bununla birlikte Gney Kafkasyada slm nfuzu tesis edilmi, buraya gnderilenEmev ve sonra da Abbas valileri zamanla kendi sllelerine dayal ynetimler kurmulardr;Abdullah Saydam, a.g.e., s. 25.46 M.. VIII. y.y.dan itibaren Azerbaycann ilk sakinleri Orta Asyadan gelen Saka Trkleriolmutur. Daha sonra buraya eitli Trk boylar gelip yerlemilerdir. Sava Yanar, a.g.e., s.37.47 Aydn O. Erkan, a.g.e., s.25-37.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
32/204
19
XIII. y.y.daki Mool istilasna kadar Kafkaslar; Seluklu Trklerinin
ynetiminde kalmtr. Bu yzyldan itibaren blge, nce Hlag mparatorluunun
ve daha sonra onlarn devam olan lhanl Devletinin bir paras haline gelmitir.48
te yandan, Kafkas-Rus ilikileri X. y.y.dan itibaren balamaktadr.
Kafkasyaya saldran Kiev Prensleri, Bat Kafkasyada Adgelerle karlamlar ve
eitli savalar yapmlardr. Fakat Ruslar, XIII. y.y.da, Dou Avrupay igal eden
Moollarn yznden geici bir sre iin kuzeye ekilmek zorunda kalmtr.
Kafkasyaya ilk Mool saldrlar 1222de gereklemi ve bu saldrlara kar
konulabilmitir. Moollar gerekletirdikleri saldrlarnn sonucunda Terek vadisi,Hazar kenar ve Kafkas stepleri gibi stratejik neme sahip alanlarda koloniler
kurmulardr.49
Dier taraftan 1481 ylnda Timur tarafndan Altnordu Devleti yklnca yerine
kk hanlklar kuruldu. Fakat bunlarn en nemlileri olan Kazan 1552de, Astrahan
1556da Ruslarn igaline urad. XVI. y.y.n ortalarna gelindiinde yeni bir siyasi
g olarak ortaya kan Moskova Knezlii, blge siyasi dengesini deitirebilecek
bir konuma ulamtr.50
Kafkasya ve zellikle Azerbaycan blgesi XVI. y.y.dan sonra Osmanl ve ran
Devletinin mcadele alan haline gelmi ve bu blgenin hakimiyeti iki devlet
arasnda srekli el deitirmitir. Osmanl Devletinin blgeye at seferler, Safevi
Devletinin 1737 tarihinde yklna kadar srp gitmitir.51
48 Mustafa Pamuk, a.g.m., s.51; Sava Yanar, a.g.e.,s.37.49 1226 ylnda Cengiz Hann ordular Gney Rusyaya saldrd ve Avrupada Karpatlara kadarilerleyip merkezi Volga nehri zerindeki Saray ehri olan Altnordu devletini kurdu. Altnordu devletiKazan, Astrahan ve Rus hanlklarndan oluuyordu. Ancak Timurun saldrlar sonucu Altnordudevleti 1481 ylnda yklmtr; Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi Balangtan 1917ye Kadar,Ankara 1999, TTK Yay., s. 107-127.50 Akdes Nimet Kurat, a.g.e., s. 107-127.51 Bu seferlerin almasna, Safevilerin blgede srekli mezhep ayrm kkrtmalar ve Osmanlaleyhtarln yaymaya almalar, ayrca yre halknn Osmanl Devletine yaptklar ikayetler etkiliolmutur; Mustafa Pamuk, a.g.m., s. 6; Sava Yanar, a.g.e., s. 38.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
33/204
20
Kazan Hanlnn dmesi hem Rus hem de Trk lkeleri asndan nemli bir
dnm noktas tekil etmitir. Bu tarihten itibaren Rusya ok milletli bir devlet
olmaya balamtr. Astrahann da dmesi ile Rusya Hazar kylarna ulam vepek Yolunun bir ksmn eline geirmitir. Bu yol ise Osmanl ve ran ticaretinde
neme sahipti. Rusyada bu nemli gelir kaynandan yararlanmak istemekteydi.
Dolaysyla artk Osmanl-ran mcadelesine Rusyada eklenmitir.52
Ruslarn Kafkasya topraklarna kar gittike yaylmac bir politika
sergileyeceklerinin anlalmas zerine, Osmanl Devletini ncelikli olarak
topraklarnn kuzey ve kuzeydou snrlarnn gvenlik stratejisi gerei rahatszetmitir. Nitekim Osmanl Devleti blgeye dzenleyecei seferlerle buralar
fethetmeyi ve Don ile Volga arasnda bir kanal aarak Hazar Denizine ulamak
suretiyle hem Rusyay blgeden atmay, hem ran geriden kuatmay, hem de
Trkistan Trk hanlklaryla dorudan mnasebet kurmay tasarlamtr. Bununla
ayn zamanda Osmanl himayesini talep eden Azerbaycan ve Dastan beylerine
Hazar Denizi vastasyla karadan ve denizden yardmda bulunmak mmkn
olacaktr. Ancak 1569 ylnda yaplmas planlanan bu sefer, eitli i ve d siyasi
sebeplerle yaplamam ve ulalmak istenen hedefler gereklememitir.
Uzun yllar Azerbaycan ve Grcistan topraklarnda savaan Osmanl ve ran
ordularnn zayf dmesi ile Ruslar tarafndan I. Petrodan sonra saldrlar sistemli
bir ekilde balatlmtr. ar I. Petro, ran ve Orta Asya zerinden Hindistana
ulamak, ticari gelimeyi salamak ve pek, bakr, pamuk gibi hammadde kaynaklar
ile seyrek nfuslu topraklar ele geirmek arzusu ile stratejik neme sahip Gney
Kafkasya geitlerine hakim olmaya girimitir.53 Nitekim, Rusyann Kafkasyaya
dorudan ilk inii 1720li yllara denk gelir. Kafkasya nlerine gelen Ruslarn
saldrlar sonucu baz Kuzey Kafkas topluluklarndan erkes, Nogay, een beyleri
arn yksek hakimiyetini tanmak zorunda kalmlard. Ruslar Kabartay Prensi ile
yaplan anlama gereince, Terek boyundan Rus tccarlarn korumak bahanesiyle
52 Fahrettin Kirziolu, a.g.e., s.267-274.53 Mustafa Budak, a.g.m., s.644-645.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
34/204
21
bir kale yapmtr. Bylece yerleme politikas uygulayp, savunma stratejileri
gelitirebileceklerinin ilk sinyallerini vermilerdir. stelik Kuzey Kafkasya
blgesindeki Rus hakimiyeti, Gney Kafkasyaya ynelik saldrlarnkolaylatrmtr.54
Ayrca bu tarihlerde Ruslar, ran ile olan mcadelelerinde saladklar galibiyet
sonucu onlarla anlaarak Hazar Denizinin kuzey kylarn ve Baky ele
geirmilerdir. Ancak Kafkasyallarn saldrlar ve randa Nadir ahn Rus
yaylmasna kar mcadeleci tavr sonucu igal ettikleri yerlerden kmak zorunda
kalmlardr.
55
Rusyada arie II. Katerinada tpk I. Petro gibi Kafkasyada tutunma
siyaseti gtmeye balamtr. Kuzey Kafkasyada Rus hakimiyetini byk lde
gerekletirmitir. stelik ar I. Petrodan farkl olarak bu blgelerin
Hristiyanlatrlmas iin misyonerlik faaliyetlerini de balatmtr.56
Dier taraftan Osmanl Devleti zellikle 1774te Krm kaybettikten sonra,topraklarnn kuzey ve dou snrlarnn gvenlii asndan Kafkasyaya daha fazla
nem vermeye balamtr. Osmanl Devleti 1769-1774 yllar arasnda Ruslarla
yaptklar savalar kaybettiler. Bu yenilgiler zerine onlar da tpk II. Katerinann
yapt gibi misyonerlik faaliyetlerine girimitir. 1782de Grc asll Ferah Ali
Paay Anapaya gndermiler ve bylece bu blgeleri mslmanlatrarak ve
Osmanl sempatizanln alayarak dolayl da olsa Osmanl hakimiyetine almak
istemilerdir.57
54 Mustafa Budak, Rusyann Kafkasyada Yaylma Siyaseti, Genel Trk Tarihi Ansiklopedisi,Ankara 2002, Yeni Trkiye Yay., s. 642-643.55 Zekeriya Trkmen, XIX. Yzyl Balarnda Rusyann Gney Kafkasya Politikas (1800lerin
Bandan 1828 Trkmenay Antlamasna Kadar), Sekizinci Asker Tarih Semineri Bildirileri I,XIX. ve XX. Yzyllarda Trkiye ve Kafkaslar, Ankara 2003, Genelkurmay Asker Tarih veStratejik Ett Bakanl Yay., s.21-22.56 Mustafa Budak, a.g.m., s.649.57 Ferah Ali Paa sevilen bir kimse olduu iin Kafkasya blgesindeki faaliyetlerinde baarsalamtr; Hamiyet Sezer, Ferhat Paann Krm Sava Srasnda Kafkas Cephesindeki Osmanl
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
35/204
22
XVIII. y.y.dan itibaren bu blgede ve Balkanlarda Osmanl-Rus mcadelesi
ylesine artmt ki, artk Rusya Tarihi Trkiyesiz, Trkiye Tarihi ise Rusyasz
dnlemez hale gelmitir.58
Ancak Osmanl Devleti zellikle XIX. y.y.a gelindiinde hem i bnyesinde
hem de dta, eski gc ve otoritesinden yoksun bir halde idi. mparatorluk dnemin
artlarna ayak uydurmakta glk ekmekteydi. Ynetim sisteminde ve ordusunda
aksaklklar grlyordu. zellikle ordusu hantal bir yapya brnmtr. stelik
Ruslar ise modernleme abalarndan neticeler elde etmilerdi. Devaml yaylmaydstur haline getirmilerdi. Nitekim iki tarafn aralarnda gerek Kafkaslar gerekse de
Balkanlar iin yaptklar mcadelelerin byk ounluunda Ruslar galip
gelmilerdir.
te yandan Ruslar 1801 ylnda Grcistan ilhak etmitir. Ruslarn bu giriimi
Kafkasya tarihinde nemli bir sretir. nk Grc topraklar stratejik adan
neme haizdir. Bylece Ruslar Osmanlya snr oluyorlar, Azerbaycana ynelikistila giriimlerinde nemli bir mevkii elde ediyorlar, rann ba ucunda her an
onlara saldrda bulunabilecekleri bir koz elde ediyorlard. Nitekim 1810da
Azerbaycan ynne doru balayan Rus ilerlemesi ran ile 1813 ylnda yaplan
Glistan Antlamasyla sonulanmtr. Bu antlama rann Kafkasyadaki
hakimiyetine son vermitir. Ancak Rus ilerlemesi bununla da bitmemitir. ran
ilerine gitmek isteyen Ruslarn ran ile yeni bir mcadelesi balamtr. Yaplan
savalar 1828 Trkmenay Antlamasyla Ruslarn lehine sonulanmtr. Bu
antlama ile Ruslar Azerbaycan topraklarnn Kuzey tarafn hakimiyetlerinekatmlardr.Oysa ki, Osmanl mparatorluu, o yllarda Ruslarn Navarinde
Donanmalarn yakmasnn nne geememitir. stelik yine Ruslarla giritii
Ordusuna Dair Dnceleri, Sekizinci Asker Tarih Semineri Bildirileri I, XIX. ve XX.Yzyllarda Trkiye ve Kafkaslar, Ankara 2003, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik EttBakanl Yay., s. 80-85.58 lber Ortayl, XVIII. Yzylda Trk Rus likileri, Trk-Rus likilerinde 500 Yl, Ankara 1999,TTK Yay., s.125-132.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
36/204
23
mcadeleler sonucunda ald yenilgiler zerine 1829 ylnda Edirne Antlamasnn
artlarna boyun emek zorunda braklmtr.59
Ruslarla, lkesinin Balkan topraklarnda yaptklar mcadelelerde ypranan, bir
de bu yetmiyormu gibi bu olumsuz neticelerin i bnyesinde Mehmet Ali Paa
isyan rneinde olduu gibi ypratc gelimelere yol amasyla Osmanllar,
Kafkasya corafyasnda Ruslara kar hibir varlk gsterememitir. Nitekim Ruslar
1864 ylnda zellikle erkesleri zorunlu ge60 tabi tuttuklarnda bile ancak
erkeslere topraklarnda barnma izni vermekten te bir siyaset tatbik edememitir.
Dier taraftan, 1877-78 Osmanl-Rus harbinde Osmanl Devletinin Ruslar karndakigszl iyice perinlenmitir. Artk Osmanl Devletinin brakn Kafkasya
Politikas gtmeyi, kendi topraklarn bile koruyamamas durumu belirmitir.
Ne var ki, 1914 ylnda balayan I. Dnya Savanda farkl bloklarda bulunan
Osmanllar ile Ruslarn ilikileri, savan sonlarna doru dier konularda olduu
gibi Kafkasya konusunda da deiiklik gstermitir. Bu sava srecinde de Rus
arl hakimiyetinde yer alan Kafkasya halklar, savan sonlarna doru ksa sreli
de olsa bamszlk yaamtr. Hatta Osmanl Devleti ile siyasi mnasebetlerde bile
bulunmutur.
59 Akdes Nimet Kurat, a.g.e., s. 322-325.60 erkes G hakknda geni bilgi iin baknz; Cahit Tutum, 1864 G ile lgili Baz Belgeler,erkeslerin Srgn 21 Mays 1984, Ankara 2001, Kafkas Dernei Yay., s. 7-25; Marc Pinson,Krm Savandan Sonra Osmanllar Tarafndan erkeslerin Rumeline skan, erkeslerinSrgn 21 Mays 1984, Ankara 2001, Kafkas Dernei Yay., s. 5267.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
37/204
24
KNC BLM
BRNC DNYA SAVAINDAN MONDROS MTAREKESNE
OSMANLI DEVLETNN KAFKASYA POLTKASI
3. Birinci Dnya Sava Balarnda Osmanl Devletinin KafkasyaPolitikas
1914-1918 yllar arasnda yaplan ve dnya tarihinin en kanl savalarndan
biri olan I. Dnya Sava'nda Osmanl mparatorluu, ttifak Devletleri olanAlmanya ve Avusturya-Macaristan'n yannda yer alarak, tilaf Devletleri'ne;
ngiltere, Fransa ve Rusyaya kar farkl cephelerde savamtr.61
Birinci Dnya Sava ncesinde Osmanl Devletinin iinde bulunduu
durum, uluslararas ilikiler ve stratejik deerlendirmeler bakmndan gerek savaa
girii ve gerekse Almanlar yannda yer almasnda nemli rol oynamtr. nk
Balkan Savalar sonrasndan Birinci Dnya Savann balangcna kadar olan
61 28 Temmuz 1914'te balayan I. Dnya Sava, Avusturya-Macaristan veliahd FrancoisFerdinandn 28 Haziran 1914de Saraybosnada bir Srpl tarafndan ldrlmesi sonras gelienhadiselerin u noktas eklinde deerlendirilemez. Bu byk savan sebebi, ilk olarak Fransz htillive eyrek yzyl sren ihtill savalarnn mteakip yzyl iinde meydana getirdii gelimelere(Liberal akmlar, sanayileme ve buna bal olarak Avrupal byk gler arasnda geliensmrgecilik rekabeti, smrgecilik rekabetinin byk gler arasnda yol at kutuplamalar)
balanabilir. O dnemde Osmanl Devletinin bylesi byk bir savan ierisinde yer almasnda,siyasi, ekonomik, sosyal ve askeri ynden bunalm iinde olmas, Almanlarn ekonomik ve askeriyardm vaatleri ve ttihat ve Terakki Partisi nderlerinden Enver Paa, Cemal Paa ve Talat Paa'nnahsi kararlar etkili olmutur. Ayrca ngiltere, Rusya ve Fransann Osmanl Devletinin stratejik veekonomik deere sahip topraklarn ele geirme dncesinin Osmanl Devleti tarafndan tahminediliyor olmas da ayr bir etkendir. Hzla gerginleen uluslararas arenada yalnz kalmak istemeyenOsmanl Devleti nihayet 2 Austos 1914'te Almanya ile gizli bir ttifak Antlamas imzalamtr.
Ayn gn seferberlik ilan etmitir. Akdeniz'de ngilizlerin basksndan kaan Goben ve Breslaw(Yavuz ve Midilli) adl Alman sava gemilerinin, 27 Ekim 1914'te Karadeniz'e alp Sivastopol veOdesa'y bombalamas zerine, Rus Ordusu 2 Kasm 1914'te doudan taarruza gemitir. ngiliz veFransz sava gemileri 3 Kasm 1914'te anakkale Tabyalarn topa tutmaya balamas zerine
bylece Osmanl mparatorluu fiilen savaa girmitir. 5 Kasm'da, ngiltere ve Fransa, OsmanlDevleti'ne sava ilan etmitir; Birinci Dnya Sava hk. geni bilgi iin bkz; Yusuf Hikmet Bayur,Trk nklb Tarihi, C. II, Ksm IV, Ankara 1953,TTK Basmevi, s. 510; 19. yzyl Avrupas, 19.yzyl Osmanl mparatorluu ve smrgecilik hk. geni bilgi iin bkz; Fahir Armaolu, 20. YzylSiyas Tarihi, C. 1-2; Ankara 1990, Alkm Yay., s. 3-55, 79-93; Dou/ark Sorunu hk. geni bilgiiin bkz; Bayram Kodaman, ark Meselesi ve Tarihi Geliimi, Tarihi Gelimeler indeTrkiyenin Sorunlar Sempozyumu, Ankara 1992, TTK Basmevi, s. 59-63.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
38/204
25
srete, Osmanl Devletini idare edenlerin, dier endielerinin yan sra, hi de
yersiz olmayan bir Rusya tehdidi alglamas olduu ve bundan dolay lkelerinin
toprak btnln gvenceye alabilecek araylara yneldii aktr. Bu tehditalglamasnn birka yn vardr. Bunlardan biri, kinci Balkan Sava srasnda Trk
ordusunun Edirneyi Bulgarlardan geri almas ve bunu korumaya almas esnasnda
ve hatta bir antlama ile bu durumu hukukletirdikten sonra bile aleyhte bir Rus
mdahalesiyle, nceki snrlarna ekilmeye zorlanacana ilikindir62. Dieri ise,
Ruslarn ncl ve basksyla 1914 yl ubat aynda, Ermenilerin de yer ald
ark vilyetlerinde, blgede oluturulacak iki idar blme yabanc genel
mfettilerin atanmas meselesidir. Hatta, Hristiyan ve Mslman cemaat
temsilcilerinden oluan seilmi meclisler oluturulmasn ngren ve bu programn
uygulanmasnda Rusyaya belli bir yetki veren bir Osmanl-Rus szlemesine imza
atmak zorunda kalan Osmanl yneticilerinin, anlan blgenin gelecei hakkndaki
kayglaryla ilgili olmutur.63 teki ve belki de en nemlisi ise Rusyann niha
hedefi olan stanbul ve Boazlar ele geirmek iin uygun zaman ve frsat
beklediine dairdir. Ali hsan Sabise gre; Esasen Ruslar Ankara ve Ulukla
taraflarndan Erzurum cihetine doru bir demir yolu ina etmekliimize teden beri
mani oluyorlard. Bu da, ayn Boazlarn takviyesini istememek gibi Trkiye
aleyhine bir dncenin mahsulyd. nk bu demir yolu ina edilirse Ruslara
mdafaa kudretimiz artacakt.64
Osmanl Devleti, Birinci Dnya Savana henz girmemiken tilf
Devletleri, Osmanl topraklarna ynelik asker hazrlklarna hz vermitir. Rusya ise
Kuzey ran ve Gney Kafkasya topraklarn kullanarak snra yakn Osmanl
62 Vladimir Potyemkim ve dierleri; Uluslararas likiler Tarihi 2, ev. Attila Tokatl, stanbul
1978, May Yay., s.441.63 Alan Bodger, Rusya ve Osmanl mparatorluunun Sonu, Osmanl mparatorluunun Sonuve Byk Gler, ev. Ahmet Fethi, stanbul 1999, Tarih Vakf Yurt Yay., s.110.64 I. Dnya Savann baarl komutanlarndan biri olan Ali hsan Sabis, I. Dnya Savann
balarnda stanbuldaki Ummi Kararghnn Harekt- Harbiye ubesinde grevli iken daha sonraeitli frka, kolordu ve ordu komutanlklarnda bulunmutur. Bu arada Kafkas cephesinde de birtakmnemli grevler almtr. 1915 Aralk aynda 3. Ordu htiyat Komutanl grevini fa etmitir. Birmddet sonra da yine 3. Orduya bal bulunan 4. Kolordu Komutanlna atanmtr. Bylece hemummi kararghta hem de Kafkas cephesinde fiilen grev yapmtr. st dzey bir komutan olan Alihsan Sabisin gzyle Ruslarn Osmanl ynelik politikalar iin baknz; Ali hsan Sabis, HarpHatralarm, Birinci Dnya Harbi, C.I., stanbul 1991, Nehir Yay., s.141.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
39/204
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
40/204
27
dnmlerdir. stelik Osmanl Devleti, Rusyann hakimiyeti altndaki
Kafkasyadaki Trk ve Kafkas asll halklarla tarihten gelen bir yaknlk iinde
bulunmas, Ruslar iin tehlike arz etmitir. Dier taraftan Osmanl hakimiyeti altndayaayan Ermeniler de her an Ruslarn yannda yer alabilirdi. Bu durum da Osmanl
Devleti iin tehlike arz etmitir. ki taraf arasndaki bu unsurlar cephenin nemini bir
kat daha arttrmtr.
Enver Paann Dou Anadolu ve Kafkaslara daha sonra da Hazar tesine
alma planlarnn ilk adm olarak grd Sarkam Harekt (15-22 Aralk
1914)nn baarszlkla sonulanmasyla Dou Anadolu yolu Ruslara almtr.69
stelik Ruslar, Ermenileri de ayaklandrarak bu blgelerde yaayan Trklere kar
insanlk d faaliyetlerde bulunmulardr. Artk nlerinde onlara engel olabilecek
Trk birlikleriyle karlamayan Rus askerleri Erzurum, Erzincan, Trabzon, Van,
Bitlis, Mua kadar ilerlemilerdir.
Sarkam Harektndan sonra Osmanl birlikleri Dou Anadoluda Ruslarn
ele geirdii blgelerin snrlarnda onlarla mcadele ierisine girmitir. stelik
sadece Ruslarla mcadele etmenin de tesinde, Ruslarn kkrtm olduu
Ermenilerle de mcadele etmitir. Bu mcadeleler Rusyada Bolevik ihtilli patlak
verip Rus askerlerinin blgeden ekilmesine kadar srmtr. Rus askerlerinin
blgeden ekilmesi sonrasnda ise onlarn yerini dolduracak olan Ermenilerle
mcadele devam etmitir.
3.1. Osmanl Devletinin Grc Komiteleriyle Olan likileri
Grcler artan Rus basksna dayanamayarak 1801de Rus arlnn
himayesi altna girmilerdi. Ancak Ruslarn ezici ynetiminden bir trl memnun
Genelkurmay Bakanl, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi Kafkas Cephesi 3 nc OrduHarekt, C. I, , Ankara 1993, Genelkurmay Basmevi s.15.69 evket Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi, stanbul 1999, s. 93-94; KzmKarabekir, Birinci Cihan Harbini Nasl dare Ettik?, C.IV, stanbul 1995, Emre Yay., s. 11;Sarkam Harektn bir Rus General gzyle tanmak iin bkz; Nikolsky, Sarkam Harekt (12-24 Aralk 1914), ev.Yb.Nazmi, Ankara 1990, Genelkurmay Basmevi, s.23-41.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
41/204
28
olmayarak bir ok defa isyan giriimlerinde bulunmu ancak baar
salayamamlardr. Bu isyan faaliyetlerinde bulunanlar genellikle destei Osmanl
Devletinden almtr. Nitekim isyan hareketlerinde baarsz olanlar da Osmanltoprana snmtr.70
1906 ylnda Ruslara kar isyan giriiminde bulunup baarsz olan Nikolas
Archimendritede Osmanl Devletine snmtr. Faaliyetlerine devam eden
Arhimendrite, Ruslara kar mcadele etmek amacyla stanbulda htill Komitesini
kurmutur.71 Komitenin temel amac Osmanl yardmyla karlan bir ihtill ile
bamsz Grcistan kurmaktr72. Bamsz Grcistan kurulduu takdirde Osmanl
Devletine en byk faydas Rusyann Osmanl snrlarndan uzaklamas olacaktr.
70 XX. y.y.n ilk eyreindeki Trk-Grc likileri hk. bkz; Serpil Srmeli, Trkiye-Grcistanlikileri (1918-1921), Erzurum 1997, Atatrk niversitesinde Hazrlanm Doktora Tezi.71 Nicolas Archimendrite Grcistan Haricinde Mteekkil htill Komitesi Reisi imzalraporlarndan 3 Haziran 1915 tarihli olannda kendisini yle anlatmaktadr: 1900 senesinden itibarenihtill iin gizli almaya baladm. 1904te Grcistann en byk manastr reisi oldum. Bu grevimesnasnda Grc milletine ihtille dair vaaz ve nasihatta bulundum. Hatta ihtille hazr bir hlekoymaya altm. Btn hayatm bu vazifeye adayarak Ktayis blgesini dolatm ve halk uyardm.1905te Ktayis blgesinde bulunan 600 ruhban tarafndan Ktayis htill Heyeti reisi seildim. Halkda dhil olmak zere btn ruhban Sinod Meclisinin basksndan kurtulmak, ihtill yapmak iin hereye hazrlandk. 1906 isyan esnasnda Petersburgdan gelen emir ile grevden alnmam ve
tutuklanmam istenildi. Bunun zerine mensup olduum komitenin karar ile istifa ederek Tiflisegeldim. Tifliste bir gizli toplant yaparak yaplmas gerekli hizmetin nasl olmas gerektiini
plnladm. Bundan sonra Grcistanda durmaklm uygun grlemediinden tercihen Osmanlvatanna ilticaya mecbur oldum. Harbin balangcndan beri bu vatanda Osmanl himayesine snarakvatanm iin alyorum. Osmanl vatannda bulunan Grclerin de yol gstermesiyle 1909dan berihkmeti seniyeye takdim ettiim raporlarmda, Rusyann zlum ve vahetinden Grcistannkurtarlabilmesi iin lzm gelen yardmlar anlatmaya baladm. Yukardaki anlatlanlardan maksat;ahsmn btn Grcler ve Grc frkalarnca tannm ve liderlerinin benimle mnasebetleri eskiolduunu, Ruhban Heyetinin ise her szme tam itimat ve itikatlarnn olduunu anlatmaktr.demektedir. Harbiye Nezaretine verdii raporlarnda Grclerin ihtille nasl hazrlanacan anlatanArchimandrite bundan nce; iinde bulunulan durumu yorumlamaktadr: Yakn bir zamandaOsmanl Devletinin de Birinci Dnya Savana katlaca ve Kafkasyann Rusya ile Osmanl
Devleti arasnda harp sahas olaca belliydi. Byle bir harp vukuunda; Grcistan iin de Rusyayakar ihtill ve ayaklanma yaparak hrriyet ve istiklline kavuma zaman gelmi olacakt. te bugn
o zaman gelmitir. Fakat Grcler arasnda ihtill henz balamamtr. nk Grcistann Rusyaya kar kyam ve ihtill edebilmesi, Osmanl Devletinin yardm ve desteine baldr.Osmanl ordular Kafkasya snrna dayanmadka bu ihtill ve ayaklanma olmaz. u surette ki bukyam ve ihtill ile vatann gelecei tehlikeye maruz kalmayaca, felketler ve k girdaplarnadmeyecei belli olmadka daima Grcistan ihtille cesaret edemeyecektir. Dolaysyla Grcistanhrriyet ve bamszl iin Rusyaya kar ihtill ve mcadele ederken komu Osmanllarla hakikibir ittifak anlamas ve harp esnasnda sk bir ilikide bulunmas lzmdr. ; Genelkurmay ATASEBakanl Arivi, Birinci Dnya Harbi Koleksiyonu (BDH), K:1838, D:45, F:1-1.72 Komitenin yeleri unlardr: Mihako Zereteli, erkezoy, Sahokpa, Uznaze, Prens lya Taktakiupl, alve Galorcize, Osman Bey Galonti; Mehmet zdemir; Birinci Dnya Sava BalarndaTrkiyede Kurulan Grc Komiteleri ve Bunlara Dayal Olarak Gelien Trk-Grc likileri,
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
42/204
29
Nitekim Osmanl Devleti, topraklar ierinde faaliyet yapan Grclere,
Ruslara ynelik karlar gerei destek vermitir. Ancak Grcler sadece stanbuldargtlenmemitir. Almanyada da Grcistan Bamszlk Komitesi bulunmaktayd
ve onlarn Bamsz Grcistan oluturmak mcadelesinde izleyecekleri pln,
stanbulda bulunan Grcistan htill Komitesinden farkllk gstermitir. Ayrca bir
Grc asilzadesi olan Leo Kerestelidzede stanbulda ayr bir Grcistan Bamszlk
Komitesini kurmutur. stelik Grcistanda yer alan baka bir komite (Grcistan
Merkez Komitesi) Osmanl Devletine bavurarak, ihtill iin gerekli askeri hazrln
yapldn sadece Osmanl Devletinin yardmlarn bekledikleri haberini
ulatrmtr.73
Ruslarn hakimiyeti altndaki Grclerce, Ruslara kar bir ihtillin
gerekleip, Ruslarn hem Kafkas cephesinde hem de Kafkaslarda ok zor durumda
kalacana belki de en fazla Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr Enver Paa
inanmtr. stelik Enver Paa, Grclere sadece maddi destek vermenin tesinde
Grcistana kar yrtlecek harektta Grc askerlerin (Lejyoner) Trk ordusuna
nclk etmesini istemitir. Bu birliklerin Almanya, Osmanl Devleti ve Grcler
arasnda yaplan bir anlamayla kurulmas kararlatrlmtr.74
Dier taraftan, Osmanl topraklarnda yaayan Grclerden bir Grc lejyonu
oluturulmas konusunda Almanlar ok istekli hareket etmitir. zellikle Mslman
Grclerin kaydedilmesini istemilerdir. Osmanl Devleti ise Mslman ve Hristiyan
Grclerden kurulacak bir askeri birliin faydal olacana inanmamakta veya Trk
menfaatlerinden ok Alman menfaatlerine hizmet edeceinden endie etmekteydi.75
Nihayet Osmanl Devleti, Grc Komitelerinin verdii teminatlar ve
Almanlarn bu konuya kar gsterdii hassasiyet zerine III. Ordu komutanlnn
Sekizinci Asker Tarih Semineri Bildirileri I, XIX. ve XX. Yzyllarda Trkiye ve Kafkaslar,Ankara 2003, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yay., s. 267.73 Mehmet zdemir, a.g.m., s. 269.74 Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr Enver Paa tarafndan Grc Lejyoner birliklerikurulmasna ynelik olarak hazrlad talimat hk. geni bilgi iin bkz; Serpil Srmeli, a.g.t., s. 16.75 Mustafa Balcolu, Tekilt- Mahsusadan Cumhuriyete, Nobel Yay., Ankara 2001, s.157-158.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
43/204
30
muhalefetine ramen Grc lejyonunun kurulmasna izin vermitir.76 Ancak Grc
askerlerin orduya kayd daima sknt tekil etmitir. stelik Grc askerlerin
disiplinsiz davranlar da gzlenmitir.77
Zaten bandan beri bylesi bir lejyonunTrk Ordusu iinde olmasna kar kan III. Ordu komutan Vehip Paa, Osmanl
Devletinin Kafkasyaya ynelik faaliyetlerinde Grc komitelerine verilen nemin
azaldn ileri srerek, Grc lejyonunun 25 ubat 1917de terhis edilmesini
kararlatrmtr.78
Osmanl Devletinin, Birinci Dnya Savann arifesinde ve sava srecinde,
Grc Komiteleriyle ve onlarn faaliyetleriyle iliki ierisinde bulunmasndaki temel
hedef Rusyada bir ihtill gerekletirmek isteidir Fakat komitenin ve lejyonun
kurulmasndan sonra onlardan beklenen baarnn salanamamas zerine
faaliyetlerine son vermitir. stelik Rusyada ubat 1917 htillinin kendi i
bnyesinde meydana gelmesiyle Grc Komitelerine ve Lejyonuna da ihtiyata
kalmamtr. Bylece Osmanl Devletinin sava srecindeki Grc Politikas da,
ihtillle birlikte farkllk kazanmtr.
3.2.Osmanl Devletinin Topraklarnda Yaayan Ermenilere Ynelik
Politikas
Osmanl devleti ierisinde yzlerce yl Trk, Krt, Sryani, Rum vs.
topluluklarla uyum ierinde yaayan ve Osmanl ynetimince millet-i sdka olarak
tannan bu toplulukla Osmanl ynetiminin ilikileri, 1878 Berlin Antlamas
sonrasnda nceki yllara oranla ktlemitir. Kendilerinin Dou Anadoluda devlet
kuracaklarna inandrlan bu toplum, gerek Avrupal byk glerin gerekse Ruslarn
elinde Osmanl Devletine kar kullandklar bir piyon olarak grlmtr. zellikle
Ruslar, Ermenileri kullanarak Osmanl Devletinden ayrcalklar elde etme yolunda
bir politika izleme yoluna gitmitir. Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana
76 Mehmet zdemir, a.g.m., s. 278.77 Trabzon Valisi Cemal Azmi, Grc Lejyonlaryla ilgili olarak, Grclerin Alman parasna gzdiktiklerini, tekiltlarnn fazla ehemmiyeti olmadn, ancak biraz para gndermek suretiyle,
bunlarn tekiltlarnn gelitirilmesine yardmc olunmas gerektii eklinde bir gr bildirmitir;Mehmet zdemir, a.g.m., s. 279.78 Mustafa Balcolu, a.g.e., s.160-161.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
44/204
31
girmesiyle birlikte, topraklarnda yaayan Ermenilerin Osmanl ynetimine kar
tutumlar da yeni bir boyut kazanmtr.
Nitekim, Osmanl Devletinin seferberlik iln etmesiyle birlikte zellikle
Rusyann da tevikiyle79 Trk Dou vilyetlerinde nemli karklklara yol aan
Ermeniler, savaan Trk kuvvetlerini arkadan tehdit etmilerdir. Rusyann bu
husustaki abas tamamyla siyasi amalarna ulama dorultusunda seyir izlemitir.
Rusyann ise Trk Ermenistan olarak isimlendirdikleri blgeden
beklentileri vard. Rusya Dou Anadoluda bir Ermenistan oluturarak, Akdenize
rahata ulamay hedeflemitir. nk Bulgaristann bamsz olmas ve Balkan
Savalarnda fa ettii roller nedeniyle, stanbul yolunun kapandn grmler bu
tarihten sonra da Kafkasya politikasna arlk vermilerdir. Rusyann Balkanlarda
en byk avantaj slv unsuru olmutur. Ancak Kafkaslarda bu gten faydalanma
ans olmad iin daha ok Ermenileri tercih etmilerdir. nk, 1801den itibaren
Rus hakimiyeti altnda yaayan Grcler, Rus hakimiyetinden hi memnun
olmamtr. Hatta birka defa isyan giriiminde bulunmular fakat baarsz
olmulardr. Daha ak bir ifadeyle Grcler, Ruslar iin ortak hareket etmek
konusunda risk tekil etmitir. Azerlerin Trklere yaknl ise Ruslara gre bal
bana bir tehlike unsuru idi. Ermeniler ise hem Kafkasyada Azerler ile devaml
sorunlar yuma iinde yaamaktalar, hem de Osmanl topraklarnda yaamalar
nedeniyle her an Osmanl Devletine kar bir isyan kartabilecek potansiyele
sahiptiler. Btn bunlar akla getirildiinde en namzet aday topluluk olarak Ruslar
tarafndan sava stratejisine uygun olarak kullanlabilirdi.
Nitekim, savata Osmanl askerleri bir yanda Kafkasya cephesinde Ruslarla
savarken bir yandan da Ermeni isyanlar ile ypratlmaya balanmtr. zellikle
Sarkam Harbinden sonra Trk ordusunun gerilemesi karsnda ilerleyen Rus
ordularna bizzat Ermeniler nclk etmitir. Dou Anadoluda bir ok vilyette
(zellikle Erzincan, Van, Bitlis, Mu) Ermenilerin sivil Trklere ynelik yaptklar
79 Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara 1990, Kltr Bakanl Yay., , s.203-204.
-
8/6/2019 Ataturk Donemi Nde Turkiye Nin Kafkasya Politikasi the Caucasian Policy of Turkey in Ataturk s Period
45/204
32
vahetin ls gittike artmtr. Bu gelimeler karsnda Osmanl Hkmeti, Talat
Paann emriyle80 gayet insan ltler ierisinde 24 Nisan 1915te Ermeni
Komitaclarn ele balarn tutuklama karar alm, 27 Mays 1915te TehcirKanununu kabul ederek, 30 Mays 1915te de harekt blgesinde bulunan
vatandalarndan olaylara itirak edenleri zorunlu ge tbi tutmutur.81 Bu kanun
dhilinde sadece Ermeniler deil Rumlar, dier aznlklar ve hatta Mslmanlar bile
g ettirilmitir.82 Osmanl Devleti bu ekilde hem kendini korumak hem de mevcut
sava saha iyi artlarda yrtebilmek amacyla hareket etmitir. Herhangi bir aznlk
unsuru ortadan kaldrmak dncesini tamamtr. Ermeniler yapm olduklar
faaliyetleriyle, Osmanl Devletinin i politikasnda nemli bir deiiklii bu ekilde
gndeme getirmilerdir.
80 Talat Paann Ermenilerin tehcir edilmesindeki dnceleri hk. geni bilgi iin bkz; Talat PaannAnlar, Haz. Mehmet Kasm, stanbul 1986, Say Yay.81 Ermeni faaliyetlerinin tahamml edilemez bir hl almas zerine, Osmanl Hkmeti en son areolarak Tehcir Kanunu adyla mehur olan sevk ve iskn kanunu karmtr. anakkalemuharebelerinin en youn olduu bir srada karlan 27 Mays 1915 tarihli bu geici kanun, vakt-i
seferde icraat- hkmete kar gelenler iin cihet-i askeriyece ittihaz olunacak tedabir hakkndakanun-i muvakkat adn tamakta ve burada, Osmanl Devletine kar casusluk ve hyanetlerigrlenlerin ayr ayr veya birlikte sava alanlarndan uzak yerlere gnderilmesi istenmektedir. yle
ki Tehcir Kanununun metninde Ermeni ad bile gememektedir. Bu kanun 30 Mays 1915 tarihindeMeclisi Vkel tarafndan mzakere ve kabul edilerek derhal uygulamaya konulmutur; Kanunun tammetni iin bkz; Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990,Yznc Ylniversitesi Rektrl Yay., s.39.82 Sava sebebiyle doudaki cepheden ve evreden lkenin ierilerine, cephe gerilerine 1916 Ekimsonlarna kadar sevk edilip yerletirilen ve iaeleri ve emniyetleri temin edilen nfusun tamamnn702.900 olduu ve kendiliklerinden ayrlanlarn bu sayya dhil olmad bilinmektedir. Burada dikkatedilecek husus udur ki, verilen sayda Ermenilerden yine sz edilmemitir. Zira bu sevk ve isknhadisesine sadece Ermeniler deil Rumlar, dier aznlk ve hatta Mslmanlar dahi tbi tutulmutur.Tehcirle ilgili baz belgelerde Ermenilerden sz edilmesinin sebebi ise isyan ve ihanetleri sebebiyleonlarn daha ok sevk edilmeleri, onlarn bu kanuna, silhlar veya pasif direnileriyle karkoymalardr. Osmanl Devleti bir taraftan byk devletlerle birok cephe