tanzimat donemi osmanli ordusu

7/28/2019 Tanzimat Donemi Osmanli Ordusu

1/113

TANZMATDNEMOSMANLIORDUSU(1839-1876)

Sezgin KAYAYksek Lisans Tezi

Eskiehir, 2005


2/113

TANZMAT DNEM OSMANLI ORDUSU (1839-1876)

Sezgin KAYA

YKSEK LSANS TEZTarih Anabilim Dal

Danman: Prof. Dr. Cahit BLM

EskiehirAnadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Temmuz 2005


3/113

ii

YKSEK LSANS TEZ Z

TANZMAT DNEM OSMANLI ORDUSU (1839-1876)

Sezgin KAYA

Tarih Anabilim Dal

Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Temmuz 2005

Danman: Prof. Dr. Cahit BLM

Tarihte ordusu olmayan hibir devlet yoktur. Ordular, devletlerin hem

kurulular esnasnda hem de kurulan devletin varln devam ettirebilmesi srecinde

en etkili unsurlardr. Gl bir ordu gvenliin teminatdr. Ordusu zayf olan

devletlerin yaama ans yoktur. Dnya tarihi bunun rnekleriyle doludur.

Trkler, tarihlerinin her dneminde orduya nem vermi ve asker yaplarn

daima gelitirmeye gayret etmi bir millettir. Bu durum Osmanl Devleti dneminde de

gelierek devam etmitir. Beylikten devlete gei yllarnda, askeri kuvvetleri atl airetbirliklerinden ibaret olan Osmanl Devletinde ordu denilince akla kara ve deniz

ordular gelmektedir.

almamzda Tanzimat Dnemi Osmanl Kara Ordusu incelenmitir. Ana

konuya deinmeden nce; Osmanl ordusunun genel durumu, lkenin ynetiminde ve

dolaysyla orduda grlen zafiyetler, bu zafiyetlerin giderilmesi abalar, yenilgiler ve

zm araylar ile III. Selim dnemine kadar orduda yaplan slahatlar

deerlendirilmitir.

Orduda meydana gelen bozulmay gren ve asker yapda Nizam- Cedid adn

verdii modern bir ordu kurmaya alan III. Selim olmutur. III. Selim ve Yenieri

Ocan kaldrarak Asakir-i Mansure-i Muhammediye isimli orduyu kuran II. Mahmut

Trk yenileme tarihinin en nemli iki padiahdr. Her iki padiahn dneminde

gerekletirilmi olan reformlar sayesinde, modern ordunun temelleri oluturulmu,

eitimli subay yetitirilmesi yolunda nemli admlar atlmtr. Harp Okulunun


4/113

iii

almasndan ve Tanzimatn ilanndan sonra orduya verilen nem artm, Sultan

Abdlmecid dneminde ordu yeniden dzenlemitir.

almamzn birinci blmnde Osmanl Klasik Dneminde Ordu, ikinci

blmnde Tanzimat Dneminde Ordu ve Tanzimat Dnemi Trk Ordusunun

Tekilt Yaps incelenmitir. ncelememiz esnasnda yaynlanm eserlerden,

Osmanlca eserlerden ve ariv belgelerinden yararlanmaya allmtr.


5/113

iv

ABSTRACT

There is not any state in the history that has not got an army. Armies are the

most effective facts both in the foundation period and in the maintanence period of the

presence of the states. A strong army is the assurance of the security of the homeland.

Any state with a weak army has got no chance for presence. The world history is full of

examples of this fact.

Turks have always cared for and tried hard to develop his army. This situaiton

had continued in the Ottoman period as well. During the progression period of being an

empire for The Ottoman state, which had just riders as armed forces, the land forces and

navy had occured as army.

In this thesis The Land Forces in Ottoman Empire in The Administrative

Reforms Period has been examined. Before mentioning the main part, the situation of

the Ottoman army, the weaknesses in the administration and consequently in the army,

the efforts of relieving these weaknesses, defeats and lookouts for solutions and reform

actions for rehabilition of Ottoman Army until the dynasty of Selim III has been

considered. Selim III was the first person to notice the weaknesses in administrative

structure of the army and tried to found a new army with a modern style of that periodcalled Nizam- Cedid.

Selim III and Mahmut II, who abolished Yenieri Oca, an army with old sytle,

and founded Asakir-i Mansuriyeyi Muhammediye, an army with a modern style, were

the most important empires in the reform history of Ottoman Empire. By the help of the

refoms of these two empires, the basis of the modern army had been formed and step

had been taken in the way to educating new army officers. After the foundation of

military academy for land forces and decleraiton of the administrative reforms theimportance given to the army had been increased and in the dynasty of Abdulmecid the

army had been reformed. In the first part of the thesis, Army in the Classic Period of

the Ottoman Empire, in the second part Army in the Administrative Reforms Period

of the Ottoman Empire, and in the third part The Structure of the Army in the

Administrative Reforms Period of the Ottoman Empire has been examined. The main

references of the thesis are archive documents and monographies related to the topic.


6/113

v

JRVEENSTTONAYI

Sezgin KAYAnn Tanzimat Dnemi Osmanl Ordusu (1839-1876) balkltezi 19 Ekim 2005 tarihinde, aadaki jri tarafndan Lisansst Eitim retim ve

Snav Ynetmeliinin ilgili maddeleri uyarnca, Tarih Anabilim dalnda Yksek Lisans

tezi olarak deerlendirilerek kabul edilmitir.

Ad Soyad mza

ye (Tez Danman) : Prof. Dr. Cahit BLM

ye : Yrd. Do.Dr. Sedat BNGL

ye : Yrd. Do.Dr. Oya Beklan ETN

Prof. Dr. Nurhan AYDINAnadolu niversitesi

Sos al Bilimler Enstits Mdr


7/113

vi

NSZ

Tanzimat Dnemi Osmanl Ordusu (1839-1876) balkl bu tez almasyaklak 2 yllk bir almann rndr. Bu almada, 1839-1876 dnemi Osmanl

kara ordusu incelenmitir. Deniz gc ile dier askeri kuvvetler, bal bana ayr birer

alma konusu olduundan tezimizin snrlar sadece kara ordusunu ierecek ekilde

belirlenmitir.

almamzda ariv kaynaklarnn yan sra konu ile ilgili olarak bugne kadar

yazlm olan eserlerden ve makalelerden de yararlanlmtr. Bilgi kaynaklarnn tespit

edilmesinden sonra, mevcut bilgiler klasik snflama metoduna gre tahlil ve tasnifedilmitir. Belgelerin ne demek istedii hususu ortaya konulmaya allmtr. Konu

snrlarn aan bilgi ve belgeler teze alnmamtr.

Tezimin olumasnda bana her zaman destek veren, deerli eletiri ve nerileri ile

almann ekillenmesinde beni ynlendiren tez danmanm Anadolu niversitesi

Edebiyat Fakltesi Dekan Sayn Prof. Dr. Cahit BLMe, tezin pek ok yerinde

bilgisine bavurduum Kara Kuvvetleri Astsubay Meslek Yksek Okulu Temel

Bilimler Blm Bakan . Alb. Nasr YCEERe, Tarih retim Elaman Dr. .Bnb. Hayrullah GKe, tezin yazm esnasnda teknik desteini esirgemeyen deerli

dostum Erdin AHNe, almalarm esnasnda yaadm stres ve yorgunluu

benimle paylaan sevgili aileme ve tm arkadalarma sonsuz kranlarm sunarm.

Sezgin KAYA


8/113

vii

ZGEM

SEZGN KAYA

Tarih Anabilim Dal

Yksek Lisans

Eitim

Lisans, 2002 Osmangazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

Lise, 1994 Yunusemre Endstri Meslek Lisesi/Tesviye Blm

2003 Harp Okulu/retmen Temen2004 Kara Kuvvetleri Astsubay Meslek Yksek Okulu Siyasi Tarih retim

Grevlisi/retmen Temen

Kiisel Bilgiler

Doum Yeri ve Yl Eskiehir, 18.08.1976

Cinsiyet Erkek

Yabanc Dil ngilizce


9/113

viii

NDEKLER

Z . ii

ABSTRACT . iv

JR VE ENSTT ONAYI .. v

NSZ . vi

ZGEM . vii

TABLOLAR LSTES x

KISALTMALAR . xi

GR 1

BRNC BLM

TANZMAT NCES OSMANLI ORDUSU

1. LK ASKER BRLKLER VE LK ASKER TEKLATLANMA 3

1.1. Kapkulu Askerleri (Merkez Ordusu) .. 4

1.2.Eyalet Askerleri (Tmarl Sipahiler ) 10

1.3. Osmanl Askeri Tekilatnn Bozulmas ve lk Islahat almalar .. 13

1.4. Orduda Modernleme Dnemi . 16

1.4.1. III. Selim Devri Modernleme Hareketleri (1789-1807)

ve Askeri Reformlar ... 16

1.4.2. II. Mahmud Devri Modernleme Hareketleri (1808-1839) .... 19

1.4.2.1. Asakir-i Mansure-i Muhammediye Ordusu .... 22

1.4.2.2. Hassa Ordusu ....... 24

1.4.2.3. Redif Tekilatnn Kurulmas .. 25

1.4.2.4. Harbiye Mektebinin Kurulmas .. 26


10/113

ix

KNC BLM

TANZMAT DNEMNDE ORDU (1839-1876)

1. ABDLMECD DNEM (1839-1861) .. 28

1.1. Tanzimat Fermannda Ordu ... 28

1.2. 1843 Askeri Tekilatlanmas ve Yaplan Dzenlemeler .... 31

1.2.1. Muvazzaf Kuvvetler ....... 31

1.2.2. Redif Kuvvetleri . 33

1.2.3. Yardmc Kuvvetler ... 33

1.2.4. Babozuk Kuvvetler .. 34

1.2.5. Jandarma Tekilatnn Kurulmas 34

1.2.6 1846 Tarihli Kura Kanunu ... 39

1.2.7. Mslman Olmayanlarn Askerlik Durumu .. 59

1.2.8. Islahat Fermannda Askeri Meseleler . 61

2. ABDLAZZ DNEM

(1861-1876) . 63

2.1. 1869 Askeri Tekilatlanmas .... 63

2.1.1. 1869 Askeri Tekilatlanmasnda Ordu Merkezleri. 66

2.1.2.1869 Askeri Tekilatlanmasnda Ordu Komutanlklar ........... 68

SONU .. 70

EKLER 80

KAYNAKA 97


11/113

x

TABLOLAR

Tablo 1. Klasik Dnem Osmanl Askerlerinden Bir Grup.. 73

Tablo 2. Klasik Dnem Osmanl Subaylarndan Bir Grup 74

Tablo 3. Asakir-i Mansure-i Muhammediye Askerleri .. 75

Tablo 4. Abdlmecid ve Abdlaziz Dnemi Askerleri .. 76

Tablo 5. Osmanl Devletinin Askeri Sancaklar ... 77

Tablo 6. Osmanl Askerlerinin Sava Ara ve Gereleri .... 78


12/113

xi

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad geen eser

a.g.m. : Ad geen makale

ATASE: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett ve Denetleme Bakanl

B.O.A. : Babakanlk Osmanl Arivi

bkz. : Baknz

c. : Cilt

ev. : eviren

H.H. : Hatt Hmayunlar

Haz. : Hazrlayan

.A. :slam Ansiklopedisi

M.O.T.: Mufassal Osmanl Tarihi

O.M.T.: Osmanl Messeseleri Tarihi

O.O.T. : Osmanl Ordu Tekilat

O.S.A.V. : Osmanl Aratrmalar Vakf

s. : Sayfa

S. : Say

T.D.V..A. : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

T.K.K.T. : Trk Kara Kuvvetleri Tarihi

T.S.K.T. : Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi

T.T.K. : Trk Tarih Kurumu

v.d. : ve devam

Y.K.Y. : Yap Kredi Yaynlar

Yay. :Yaynlar


13/113

GR

Byk Hun mparatorluu ile balad bilinen Trk tarihi, siyasi bakmdan;Gktrk, Uygur, Karahanl, Gazneli, Byk Seluklu, Harzemah, Anadolu

Seluklular, Osmanl ve nihayet Trkiye Cumhuriyeti izgisinde devamllk ve

btnllk gsterir. Bu siyasi btnln corafi ve kltrel etki alan ise,

Adriyatikten in Seddine kadar uzanan, adeta ktasal byklkteki geni bir alandr.

Bu alanda kurulan Trk devletleri, kurulularn ve yaamlarn gl bir siyasi

otoritenin yan sra tekilatl bir ordunnun varlna borludur. Adalet-merhamet-

hogr ve kahramanlk Trklerin en nemli hasletleridir. Bu sebeple Trk tarihinin her

diliminde bu stn vasflara rastlamak mmkndr.

Trkler tarihte ilk kurduu devletle birlikte orduyu da kurmutur. Trk kara

ordusunun kurulu tarihi M.. 209 yl olarak bilinmektedir. nk, ilk daimi Trk

Kara Ordusu, Byk Hun Hakan Mete tarafndan bu ylda kurulmutur. Mete, onlu

sisteme gre kurduu ordusunu sk bir disiplin iinde eitmiti. Hun askerleri,

komutanlarnn emirlerini mutlaka yerine getirirler; onlara kaytsz ve artsz itaat,

ballk gsterirlerdi.

Byk Hun Devletinden sonra Osmanl Devletinin kurulmasna kadar tarihte

birok devlet kurulmu ve kurulan bu devletlerin gl ordular olmutur. Trklerin

askeri disiplinleri ve stn teknik bilgileri dier milletleri etkilemitir.

Osmanl Devletinde ise kurulduu ilk yllardan (14.yy balar), II. Viyana

kuatmasna (1683) kadar geen srete Kara Ordusunu srekli olarak bytm ve

dnyann bilinen en gl Ordusunu oluturmutur. yle ki Batdan Osmanl askeri

eitimini renmek iin askeri uzmanlar gelmitir.


14/113

2

Zamanla Avrupann bilim, teknikte ileri gitmesi ve bunu ordularna yanstmas

sonucu Osmanl Ordusu Avrupay takip edemeyerek geri kalmtr. Bunun doal

sonucu olarak II. Viyana kuatmasnda ar bir yenilgi alnmtr. Ardndan da

Avusturyaya kar Osmanl Ordusu tekrar yenilince 1718 Pasarofa Antlamasn

imzalayarak Lale Devrine girmi ve bu devirde ilk defa Avrupann askeri alandan

kendinden stn olduunu kabul etmitir.

Lale Devrinden sonra III. Selimin (1789-1807) Padiahlna kadar ordu da bir

takm slahatlar yaplsa da bir baarya ulaamamtr. Ordu srekli olarak savalarda

yenilgi alm, Batnn askeri bilim teknii karsnda aciz duruma dmtr. III. Selim

Yenieri Ocana kar ilk defa yeni bir ordu kurmutur. Kurulan bu yeni ordu (Nizam-

Cedit) Avrupa tarznda bir ordu idi. Bylece Osmanl Devleti ciddi boyutta orduyla

ilgilenmeye balad. Ancak kurulan yeni ordu III. Selimin sonunu da hazrlam oldu.

Nizam- Ceditten holanmayan Yenieriler ayaklanarak III. Selimi tahttan

indirmilerdir.

II. Mahmud (1808-1839) III. Selimin ordudaki yeniliklerine devam etmek

istemi ancak Yenieriler tekrar ayaklanmtr. Bunun zerine II. Mahmud Yenieri

Ocan ortadan kaldrtmtr (Vaka-y Hayriye 1826). Yenieri Ocann yerine Asakir-

i Mansure-i Muhammediye ordusunu kurdurmu ve 1834te de Harbiye Mektebini

atrarak orduya modern anlamda subay yetitirilmesini salamtr. Kurulan yeni ordu

Kavalal Mehmed Ali Paa karsnda baarsz olmutur. Abdlmecidin (1839-1861)

tahta kmasyla birlikte Tanzimat Ferman ilan edilmi (3 Kasm 1839), her alanda

reformlar yaplmaya balanmtr.

Abdlmecid kara ordusuna nem vererek Avrupa tarz bir ordu kurmaya gayret

etmitir. Nitekim bu emekleri boa kmam, Krm Savanda (1854-1856) byk

baarlar kazanan gl bir ordu oluturmutur.

Abdlaziz dneminde (1861-1876) ise gerek kara gerekse deniz kuvvetlerinde

byk reformlar yaplarak Abdlmecidin brakt reformlara devam edilmitir. Ancak

Osmanlnn yklmasna engel olacak kuvvette bir ordu oluturulamamtr. Bununla

birlikte gnmzde ki Kara Kuvvetlerinin modern anlamda temelleri atlmtr.


15/113

3

BRNC BLM

TANZMAT NCES OSMANLI ORDUSU

1. LK ASKER BRLKLER VE LK ASKER TEKLATLANMAOrdunun kelime anlam, hakann karargh demektir. Divan- Lgat-it Trkte

hakann oturduu ehir, Dede Korkutda hann ve beyin karargh karl olarak

kullanlmtr.1

Osmanl askeri tekilat Anadolu Seluklu, lhanl ve Memluk askeri tekilatna

benzer zellikler gstermekte olup u beylii dneminde ordunun esas gcn u

denilen bat snrndaki gaza kuvvetlerinden olumutur. Bu kuvvetler yeni yerler ele

geirmek iin gelen gnlllerden ve aknclardan meydana gelmitir. Bu nedenle ilkfetihler bu kuvvetler ve bal airet askerleri ile yaplyordu.2

Osmanl Beylii gn getike byyordu ve askeri tekilat yetersiz gelmeye

balamt. Bu nedenle Orhan Bey zamannda ilk dzenli ordu olan yaya ve msellem

birlikleri kurulmutur. 3

Yaya ve Msellemler; Yaya snf Osmanl ordusunun ilk srekli piyade

askeridir. Yayalar ilk zamanlarda 1.000 kiilik bir birlikti. Yayalar atl airet

askerlerinin artan ihtiyaca cevap vermemesi zerine kurulmu, bylece airet

kuvvetleriyle ordu kuvvetleri birbirinden ayrlmtr. Yaya beylerine yayaba

denilmekteydi. Daha sonralar en byk komutanna Yaya Sancakbeyi denilecekti. lk

1 Kagarl Mahmud, Divan Lgatit-Trk, (ev: Sekin Erdi), (stanbul, 2005), s.360.; Suat lhan,Trk Askeri Kltrnn Tarihi Gelimesi, (stanbul, tken Yaynlar, 1989), s.171.2 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt I, (Ankara, T.T.K., 1984), s.507.; Kara KuvvetleriKomutanl, Trk Kara KuvvetleriTarihi, (Ankara, 1996), s.14.; Milli Savunma Bakanl, OsmanlOrdu Tekilat, (Ankara, 1998), s.22.3

T.K.K.T., s.15.; lhan, a.g.e., s.171.; O.O.T., s.22; Harita Genel Mdrl, Atatrkn Doumunun100. Ylnda Trk SilahlKuvvetleri, (Ankara, Yaynlar, 1982), s.14.


16/113

4

defa 1.000 kiilik bir yaya birlii kurulmutu. Bu birlik 10ar kiilik manga ve 100er

kiilik blklere ayrlmt. 10 kiiye Onba ve 100 kiiye Yzba rtbeleriyle

komutanlar atanmt. Birliin tamamna ise Binba komuta ediyordu.

Msellemlerde Osmanl ordusunun ilk srekli svari birlikleriydi ve ilk olarak

1000 kiilik bir birlik meydana getirilmiti. Daha sonra bu miktarlar arttrlacakt. Yaya

ve msellemlere sava zamanlarnda ikier ake gndelik verilir, savaa gitmedikleri

zamanlarda ise kendilerine gsterilmi olan iftlikleri ekip bierek karlnda devlet

hazinesine verecekleri vergileri kendileri alrlard.4

1.1. Kapkulu Askerleri (Merkez Ordusu)

Acemiolanlar Oca; Acemi Oca Sultan I. Murad zamannda Kazaskerandarl Kara Halil ve Konyal Molla Rstemin tavsiyeleriyle ortaya kmt ve ilk

olarak Geliboluda kurulmutu. 5 Acemiolanlar Ocana almlar ekilde yaplmtr.

Bu almlar u ekilde olmutur;

1) Penik Kanunu; Osmanl Devletinde Acemiolanlar Ocana alnacak olanlar

ilk defa Penik Kanunu ile toplanmtr.6 Penik olanlarnn byk bir blm, yaplan

aknlarda elde edilen esirlerden oluuyordu. Penik Kanununa gre Aknc Beyi ile

aknclarn elde ettikleri esirler Penikci denilen ve aknclarla beraber bulunan birmemur tarafndan kaytt yaplrd. Kaydedildikten sonra, Aknc Beyinin elde ettii esir

olanlardan 20si kendisine verilirdi. Erkek esirler 10-17 yalar arasndakilerin

kusursuz, salam olanlarnn 1/5i padiaha aitti. Askerlik iin orduya alnacaklarn

yalar hakkndaki dzenlemeler, zaman zaman deitirilmitir. 7

2) Devirme Sistemi; Devirme usul Osmanl Devletinin ilk kurulduu

zamanlardan beri uygulanyordu. Ancak sistemli bir ekilde kanun ile bunun yaplmas

Sultan II. Murad (1421-1451) zamannda olmutur. Devirme kelimesi toplama

anlamna gelmektedir.

4 Yaya ve msellemler XV. yy. ortalarna kadar silahl hizmette bulunmular ancak Kapkulu yaya vesvarileri oalnca ordunun geri hizmetlerinde nakliyat, maden iletmeleri, kale inaat, tersane hizmetigibi ilerde kullanlmlardr. Ayrntl bilgi iin bkz.; T.K.K.T., s.19; Uzunarl, a.g.e., s.508.5 smail Hakk Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, Cilt I, (Ankara, T.T.K., 1984), s.5.6 Osmanl Beylii srekli byyen bir beylikti. Bu yzden zamanla yaya ve msellemlerde yetersizgelmeye balad. Artk her zaman savaa hazr bir orduya ihtiya duyuluyordu. Bu sebeple 1363 ylnda I.Muradn padiahl dneminde Penik Kanununun kabul ile Kapkulu Tekilat balam ve YenieriOcann temeli atlmt. Yenieri Ocana alnacak askerler iinde ilk adm olan Acemiolanlar Oca

oluturuldu.7 Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, Cilt I, s.8; T.K.K.T., s.17.


17/113


18/113

6

Yenieri Oca XV. yy.n ortalarna kadar Yaya Blklerinden (Cemaatte

denir) ibaret iken Fatih Sultan Mehmed zamannda Sekbanlarn Yenieri Ocana dhil

edilmesi ile iki snf olmutur. Daha sonralar Aa Blkleri (Blk) meydana getirilmi

ve Yenieri Oca ana blmden olumutur.12

Yenieriler toplamda 196 orta ve blkten meydana gelmitir. Yaya Blkleri

101 ortadan, Sekbanlar 34 ortadan ve Aa Blkleri de 61 ortadan olumutur. Her orta

veya bln kendine has oda denilen klalar, mutfaklar ve Nian denilen alametleri

vard. lk defa Edirnede kurulan Ocak, stanbulun fethinden sonra buraya tanmtr.13

Yenieri Aas gerektiinde veziriazamla birlikte padiahla arza kard.

1451e kadar ocaktan yetienler arasnda kan Yenieri Aalar sonralar

Sekbanbalardan tayin edilmeye balanmtr.14 Birde Yenieri Aas ve

Sekbanbandan sonra ocakta en itibarl olan Yenieri Efendisi denilen Yenieri Oca

Ktibi vard. Bu kii ocak defterini tutar ve maa ilerine bakard. Bunun tayin ve

grevden alnmas Veziriazama aitti. Yenieriler Ulufe denilen maalarn ayda bir

ulufe divan olan Galebe Divanndan alrlard.

Yenieriler Osmanl ordusunun yaya snfn olutururlar, sava srasnda

ordunun merkezinde padiahn nnde savarlar ve padiah korurlard. Yenierilerstanbulda bulunduklar zamanlarda ise nbetle Divan- Hmayun muhafzl yaparlar,

yangn olursa sndrmeye giderler, Yenieri Aasyla birlikte gezerek gvenlii

salarlar, kulluk denilen ve blge blge karakollarda bulunarak gvenlii salarlard.

Bunun dnda Yenieriler senede bir deimek zere kalelerde muhafzlk

yaparlard. Bu kale hizmetlerinin ou snr kaleleri olup Yenierilere aylklarndan

baka gndelikleri de verilirdi.15

Yenierilerbelli

zamanlarda haftada gn olmak zere ok ve tfek at eitimiyaparlard. Ok eitimlerini Talimhaneciba ve tfek eitimlerini Avcba denilen

subaylar yaptrrd.16

12 Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt II, s.556.; Atatrkn Doumunun , s.15.13O.O.T., s.25; Uzunarl, Ayn yer; Orta kelimesinin gnmzde askeri literatrdeki karl blkanlamnda olmasa da, o dnemde blk anlamna gelmektedir.14 Mcteba lgrel, Yenieriler, .A., Cilt XIII, s.388.15 Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, Cilt I, s.321 v.d.16

Yenieriler sava meydanlarnda 9 saf eklinde sralanrlar ve kendilerine datlan silahlarkullanrlard. Savan banda Yenieriler hep bir azdan mensup olduklar Bektai tarikatna ait Glbank


19/113

7

Kapkulu Svarileri (Sipahileri)- (Alt Blk Halk); Kanunnameye gre Sipah

ve Silahtar isimleriyle nce Kapkulu Svari Ocann kurulmas, Rumeli Beylerbeyi

Kara Timurta Paann tavsiyesiyle Sultan I. Murad zamanndadr. lk kurulduu

zaman iki blkt sonralar ise Ulufeciyan- Yemin (Sa Ulufeciler), Ulufeciyan-

Yesar (Sol Ulufeciler), Gureba- Yemin (Sa Garipler), Gureba- Yesar (Sol

Garipler) isimleri verilen drt blk daha oluturularak Kapkulu Svarileri alt ble

karlmtr. Blkat- Erbaa denilen bu sonraki drt bln XV. yy. ortalarna doru

oluturulduu dnlmektedir. Kapkulu Svarilerini, Trk olan Tmarl Svariden

ayrmak iin ilkine Kapkulu Svarisi yahut Blk Halk veya daha sonra kullanld

gibi Sipah ve dierine de Toprakl veya Tmarl Svari ve ksa olarak Erbab- Tmar

denilirdi.17

Alt blkten meydana gelen Kapkulu Svarilerine alt blk halk denildii

gibi bazen hepsine birden Sipah ad da verilirdi. 1 nci ve 2 nci ble Silahtar ve Sipah,

3 nc ve 4 nc blklere Sa ve Sol Ulufeciler (Orta Blk) ve son 5 nci ve 6 nc

blklere Sa ve Sol Garipler (Aa Blk) denilmitir. Her bln tadklar alay

(merasim) bayraklarnn renkleri dolaysyla Silahtar blne Sar Bayrak, Sipah

Blne Krmz Bayrak, Sa Ulufecilere Yeil Bayrak ve dierlerine de Alaca Bayrak

denilirdi.18

Kapkulu Svarileri hkmdarla beraber sefere giderlerken sa ve solunda

yrrlerdi. Sipah sada, Silahtarlar solda giderlerdi. Sipahn sanda Sa Ulufeciler ve

Silahtarn solunda da Sol Ulufeciler yryp bunlarn sa ve solunda da sa ve sol

Garipler yrrlerdi. Sipah ve silahtarlar sava meydannda padiahn adrn, ulufeciler

sava srasnda veya yollarda saltanat sancaklarn, garipler ise ordunun arlklarn

hazineyi korumakla grevliydiler.

denilen dualarn okurlard. Yenieriler Yavuz Sultan Selim zamanna kadar bekr yaamlard. Ancakzamanla ihtiyar olmak artyla evlenmelerine izin verilmiti. Bu durum ise ileride daha kt sonularberaberinde getirecekti. Ayrntl bilgi iin bkz; Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt II, s.557.17 Ayrca Kapkulu Svarileri tpk Yenieriler gibi dier askc snflardan stnd. Ancak etkinlikbakmndan Yenieriler en bata geliyordu. Svari Ocana yenierilerden yllarca hizmet eden vesavalarda yararllk gsterenler ile saraydan asker alnrd. Buna Ble kmak denilirdi.18Silahtar Bl Kapkulu Svarisinin lk Kurulmu Olanyd. Bu Blktekiler Balangta Saraydankan Olanlarndan Meydana Geliyordu. Fatih Sultan Mehmed Zamanna Kadar Ba Blk Olup

Merasimlerde Padiahn Arkasnda Yrrd. Fatih Sultan Mehmed Silahtar Bln kinci SipahBln Birinci Olmak zere Yeniden Dzenlemitir. Sipah Bl En Sekin Ve Deerli Birlikti.


20/113

8

Kapkulu Svarileri atlar ve mevcutlar nedeniyle tamamen stanbulda

bulunmayp bir ksm stanbulda ve dierleri Edirne, Bursa gibi stanbula yakn

yerlerde bulunup sava zamannda orduya katlrlard. Kapkulu Svarilerinin

stanbulda olanlar Sleymaniye ve emberlita taraflarnda bulunurlard.

Her bln bamsz birer aas vard ki, bunlarn hepsine Alt Blk Aalar

da denirdi. Her blk aasnn bir tuu vard. Her blk aasndan baka birer

kethdas, kethdayeri (yenieri ocann subaylarndan, kulkethdas vekili), baavu,

avu ve ktibi vard. Alt blkten her biri kendi iinde 20-30ar kiilik blklere

ayrlr ve bunlardan her birinde birer blkba bulunurdu.19

Cebeci Oca; Cebe zrh demektir. Piyade askeri olan Yenierilerin silah ve

mhimmatlarn temin eden, bunlar sava alanna gtren ve bunlarn tamir ve

bakmn yapan snfa Cebeci Oca denilmitir.20 Bu ocaa Yenierilerde olduu gibi

Acemi Ocandan asker alnrd. Yenieriler gibi onlarda ortalara ayrlmtr. Cebeciler,

svari ve topular hari yalnz Yenierilere ait ok, yay, tfek, kl, kazma, krek, barut,

fitil, kurun, zrh, tulga (tolga) harbe ve bunun gibi harp aletlerini salar ve korur,

savata gerektii kadarn datr sonra tekrar geri toplar ve gerekirse tamirini yapard. 21

Topu Oca; Osmanl Devletinin ilk defa nerede top kulland tartlan birkonu olmakla birlikte 1389 ylnda I. Kosova Sava srasnda kullanld

sanlmaktadr. Bu ocaa da dierleri gibi Acemiolanlar Ocandan asker alnrd.

Topu Ocann top dken ksmyla top kullanan blkleri ayr ayr idi. Top dkcleri

(agirdleri) tezghlarda yetierek usta olurlard. Top atan topular hem stanbulda

bulunur hem de nbetlee kalelerde hizmet ederlerdi. Top kullanan topu ortalarnn

stanbulda Tophanede ustalarn gzetiminde haftada iki gn at eitimi yapmalar

kanundu. Bu top atan topular Aa Blkleri ve Cemaat olarak iki ksmd ve her

birinin ortalar vard. Cemaat ksm yetmi iki orta idi. Topuluk zellikle Fatih Sultan

Mehmed (1451-1481) zamannda byk gelime gstermi, stanbuldaki Tophane

19T.K.K.T., s.25 v.d.20 Gnmzde bu ii Trk Silahl Kuvvetlerinde Ordu Donatm snf yapmaktadr. Cebeci snfzamanla Ordu Donatm snfna dnmtr.21 Ocan en byk subayna Cebeciba denirdi. Bundan baka Cebecilerin birisi Bakethda olmak

zere 4 kethdas, Cebeciler Baavuu, odabalar ve dier kk rtbeli askerleri vard. Ayrntlbilgi iin bkz.; T.K.K.T., s.28-29.


21/113

9

mevkii topulara ayrlmt. Osmanl topusu zirveye XVI. yy.da kmtr. Top iin

gerekli demir Rumeli ve Anadoludaki madenlerden salanmtr.

Kapkulu (Merkez) topularnn en byk komutanna Topular Aas;

Topuba; Sertopi denirdi. Bundan sonra Dkcba; Ser Rihte-i ondan sonra

Ocak Kethdas ve avu gibi ocan rtbeli subaylar gelirdi. Ortalarda da orbac

veya blkba, odaba, vekilhar, dkc kalfalar ve birde Ocak ktibi vard.22

Top Arabaclar Oca; Osmanl Devletinin ilk kulland toplar deve, katr ve

beygirlerle tanacak kadar kk ve hafifti. Ayrca gerekli yerlerde de top dkm

yaplabiliyordu. XV. yy. ortalarndan itibaren topulukta byk gelimeler gsteren

Osmanl Devleti byk toplar dkerek bunlar top arabalaryla sevk ettikleri iin ayrca

bir de Top Arabaclar Oca oluturmutur. Ocan en byk komutan Top

Arabaclarba idi.23

Humbarac Oca; Humbaraclar (bir eit havan topu ve elle atlan mermileri

yapanlar) eskiden beri var olup bir ksm Cebeci bir ksm da Topu Ocana

balydlar. Tun humbara yapan Mustafa isminde bir topu blkbas Yenierilerin

fitilli tfekleriyle el humbaralarn yapmak zere bir imalathane kurarak ilk temellerini

atmtr.Humbaraclarn esas ksm Kapkulu snflar gibi aylkl olmayp tmar sahibi

idiler. Bunlar bakentte yer almayp kalelerde hizmet ederlerdi. Tmarl humbaraclarn

komutan merkezde bulunan Humbaracba idi. Asl humbarac snf bu tmar sahibi

olanlard. 1733 ylnda Ulufeli Humbarac Oca oluturulmu ve ilk defa Bosna

taraflarndan asker alnarak stanbulda bir imalathane kurulmutur. 1792 ylnda Sultan

III. Selim dneminde btn Humbaraclar birletirilerek stanbulda bulunmalar kabul

edilmitir.24

Lamc Oca; Sava zamanlarnda kuatlan kaleleri ykmak iin lam

yapan ve atan bir ocak olup iki snfa ayrlyordu. Bir ksm Cebeci ksmnn emrinde

olup bir ksm da zeamet ve tmar sahibi idi. Tmarl lamclarn en byk komutan

22 Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, Cilt II, s.35-56; T.K.K.T., s.30.23

Uzunarl, a.g.e., s. 97 v.d.24 Uzunarl, a.g.e., s.117 v.d.; Atatrkn Doumunun , s.18.


22/113

10

Lamcba idi. Bu snf 1792de balayan slahatlarla modern bir ekle

getirilmitir.25

1.2. Eyalet Askerleri (Tmarl Sipahiler)

Osmanl kara kuvvetlerinin en byk blmn Tmarl Sipahiler

oluturuyordu. Osmanl Devletinden nce Seluklularda ve dier Trk slam

devletlerinde bu sistem kta adyla iletilmekteydi. Ancak bunu en ok gelitiren ve

mkemmel hale getiren Osmanl Devletinin Tmar sistemidir.

Tmarl Sipahi yapt hizmet karlnda reayadan alm olduu vergiye

Dirlik ve sipahinin kendisine de Sahib-i Arz denirdi. Dirlikler ksma ayrlrd:

1) Tmar: Yllk geliri 3 bin ile 20 bin ake aras,2) Zeamet: Yllk geliri 20 bin ile 100 bin ake aras,3) Has: Yllk geliri 100 bin ake ve fazlas26

Bylece devlet reaya denilen kyl halktan alaca vergileri Tmarl Sipahiye

aldrr ve karlnda asker besletirdi. Tmarl Sipahi gelirine gre sava zamannda

yalnz kendisi veya besledii Cebel denilen, tam tehizatl ve zrhl svari askeriyle

birlikte savaa katlrd. Cebelnn tm masraf Tmarl Sipahiye aitti. Mazeretsizolarak savaa katlmayan sipahinin Tmar elinden alnrd. Savalarda yararllk

gsterenlere ise mkfat verilirdi.

Tmar sahipleri 3 bin akeden sonraki her 3 bin ake iin bir Cebel, zeamet

ve has sahipleri de her 5 bin ake iin bir Cebel beslemek zorundayd.27

Tmarl Sipahiler hafif svari birlikleriydi. Sava dzeninde ordunun iki

kanadnda yer alrlar, dman hzla evirmek iin yarm ay eklini alrlard. Bu

birlikler, hem merkezden herhangi bir aylk almadklarndan hem de atlar yaz sonunda

yorgun olduundan sonbaharda yurtlarna dnmek isterlerdi. Bylece sefer mevsimi

Marttan Ekime kadar srerdi. Ancak k aylarnda sefer devam ederse Tmarl

Sipahinin ihtiyalar blgesindeki tmardan salanrd. Bu i iin her sancan

25 Uzunarl, a.g.e, Cilt I, s.131 v.d.26

Ahmet Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, (stanbul, Dergah Yaynlar, 1998), s.189-190.27T.K.K.T., s.26.


23/113

11

Sipahileri 5-10 kiiyi blgelerine gnderirler ve para getirtirlerdi. Bunlara harlk

denirdi.28

XVI. yy.n ilk yarsnda Tmarl Sipahilerin says 37.521 idi. mer Ltfi

Barkann Ayni Ali Efendi, Evliya elebi, Sofyal Ali avu gibi Osmanl

melliflerinin eserlerine dayanarak yapt incelemelere gre XVI. yy.n sonlarnda

Tmarl Sipahi ordusunun 200 bini amas gerkiyordu. Ancak sistemin bozulmaya

balamas sebebiyle XVI. yy. yazarlar Koi Bey bata olmak zere Tmarl Sipahi

saysnn 7-8 bine dtnden bahsetmektedirler.29

Azaplar; Azapn kelime anlam bekr demektir. Bunlar bekrdrlar ve

aralarnda evli bulunmazd. Anadoludan toplanan din, kuvvetli hafif yaya askerleridir.

Bunlarn masraflar toplandklar yerlerin halkna aitti. Azaplar, Azap Aas vastasyla

Beylerbeyinin emri altnda bulunurlard. Savata beylerbeyine bal olarak

savarlard.30

Aknclar; Tamam Trklerden oluan hafif svari kuvvetleridir. Aknclar

snr boylarnda veya snra yakn yerlerde yaarlard. Aknc Oca, Trk Devletinin

snr gvenliini salamak iin kurduklar tekilatn Osmanl Devletindeki addr.

Seluklular zamannda bunlara u beyleri denirdi. Osmanlda, Anadolu SelukluDevletinin u beylerinden biri idi.

Aknclar sava zamanlarnda Osmanl ordusunun keif grevini yaparlar,

orduya yol aarlar ve ordunun gvenliini salarlard. Ordu iin gerekli her ey

aknclar tarafndan hazrlanrd. Aknclar hafif svari birlikleri olduklar ve ok hzl

hareket ettikleri iin halk zerinde ve dman zerinde gl bir etkiye sahipti.

Aknclar devletten maa almazlard. Atlarn ve silahlarn kendileri temin ederlerdi.

Aknclar yaptklar aknlarla geimlerini salarlard. Aknclar toplu olarak bir aradabulunmazlar ve Rumelinin belli yerlerinde hazr beklerlerdi. Her blgenin komutan

ayr olup mensup olduu ailenin ismiyle anlrlard. Turhanl Aknclar Morada,

28 Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt I, s.517; T.K.K.T., s.26.; Halil nalck, Osmanl mparatorluuKlasik a (1300-1600), (ev: Ruen Sezer), (stanbul, Y.K.Y., 2003), s.118.29 mer Ltfi Barkan, Tmar, .A., Cilt XII, 287-293.; Ayrntl bilgi iin bkz; Nicoara Beldiceanu,

Osmanl DevletindeTmar, (Ankara, Teori Yay, 1985).30 Uzunarl, a.g.e., s.517; T.K.K.T., s.24.


24/113

12

Malkoolu Aknclar Silistre taraflarnda ve Mihall Aknclar ise Sofya ve

Semendere taraflarnda bulunurlard.31

Deliler; Deli ad verilen svariler savalardaki stn cesaretleri ve farkl

giyinme ekilleri nedeniyle byle anlmtr. Bu askerlerde Serhadkulu denilen askerler

arasnda yer alrlar. ounluu Trk olup Rumelide yaayan haklar arasndan seilirdi.

Deliler XVI. yy.da Rumeli Beylerbeyi ile Semendere ve Bosna sancak beylerinin

emirleri altnda bulunurken XVII. yy.n sonlarndan itibaren Anadoludaki vezir ve

beylerbeylerine bal olmulardr. Bayrak ad altnda 60ar kiilik ocaklara ayrlan

Deliler, sefere Deliba denilen komutanlarnn emri altnda katlrlard. XVIII. yy.da

bozulmular, bal olduklar Beylerbeyinin grevden alnmasyla isiz kalmlar ve

kylere saldrmaya balamlardr. Ekyalk yaptklar iin 1829da II. Mahmud

tarafndan kaldrlmtr.32

Yaya ve Yrkler; Osmanl Devletinin ilk dzenli askerini oluturan

Yayalarla Msellemler, Yenieri Ocann yaya askeri yetitirmesinden bir sre sonra

XV. yy.n ortalarna doru geri hizmetlerde kullanlmaya balamladr. Yayalar

Anadolu eyaletinin belli sancaklarnda bulunup her bir ocan bir Yaya Beyi vard.

Yayalar alt aydan alt aya nbetle hizmete gelirlerdi. Yayalar harp zamanlarnda yol

amak, hendek veya siper kazmak, top ekmek, glle ve arlk tamak, askere yiyecek

gtrmek gibi grevleri vard. Bar zamanlarnda ise kale tamiri, madende alma,

tersane hizmetleri gibi iler yaparlard. Rumelide ayn hizmeti grenlere ise Yrk

denirdi.33

Msellemler; Bunlarda yayalar gibi Osmanl Devletinin ilk dzenli

birliklerindendi. Ancak bu birlikler svari idiler. Yaya ve Yrkler gibi sonradan geri

hizmete alnmlardr. Msellemler Anadoludaki Mslman ve Rumelideki bir ksm

Mslman ve daha sonralar da bir ksm, Hristiyan halktan oluuyordu. Atl olan bu

askerler sava zamanlarnda bir iki gn nceden ordudan ileri sevk edilerek yol, kpr

ve ormanlklar aarlard. Bar zamanlarnda ise kale inaat, maden iletmesi,

31Aknclar 1595 senesinde Veziriazam Sinan Paann Eflkta yenilmesi zerine ordunun gerisindekalmlar ve byk zayiat vermilerdir. Bundan sonra aknclar eski nemlerini yitirmeye balamlar vezamanla tamamen kaybolmulardr. Ayrntl bilgi iin bkz.; Uzunarl, a.g.e., Cilt II, s.572-573;Uzunarl, Aknc, .A., Cilt I, s.239-240.32 T.K.K.T., s.27-28; nal, a.g.e, s.63; Abdlkadir zcan, Osmanl da Askeri Tekilat, Osmanl

Ansiklopedisi, Cilt IV, (stanbul, Aa Yay, 1993), s.119-121.33Atatrkn Doumunun s. 20; zcan, a.g.e., s.121.


25/113

13

ulatrma gibi ilere bakarlard. En byk amirleri msellem sancakbeyleri olup

bunlarnda otuz neferi bir ocak idi ve bete biri nbetle sefere giderdi. Yaya ve

msellemler btn devleti saran byk bir askeri kuvvetti. Anadoludaki msellemler

1592 ylnda kaldrld. Msellemler XVII. yy.dan itibaren askeri deerlerini tamamen

kaybettiler.34

Cerahur veya Serahurlar; Snr halkndan olup, snrlarda Osmanl

kuvvetlerinin ii ve inaat erlerine Cerahur (Cerahor) veya Serahur (Serahor)

denilirdi. Cerahurlar amele taburlar gibi olup Hristiyan halktan alnrd. Cerahurlarn

yaptklar iler bir ykmllk olduundan cretleri kendi kylerinden denirdi. Sadece

ekmekleri devlet tarafndan karlanrd.35

Kale Askerleri; Osmanl Devleti fethettii yerlerden ordularn geri ekerken

nce o memleketteki kaleleri gzden geirirdi. nemli grd kalelere askeri birlikler

yerletirirler, geri kalann ise yktrrlard. Osmanl Devleti kalelerde merkez

ordusundan kk bir grup brakrd ki bunlara Hisar Eri veya Kale Eri denirdi.

Bunlarn yannda da dier askeri birlikler evredeki ahaliden temin edilirdi. Kale

savunmasnda hafif piyade askeri olan Azaplar, dmana ani basknlar yapmak iin

Farisan denilen svari askerler bulunurdu. Ayrca kaleye yaplacak ani saldrlardan

korunmak iin yerli halktan Serhadkulu ad verilen hafif svari birlikleri vard.

Maalar bulunduklar sancan maliyesinden denirdi.36

1.3. Osmanl Askeri Tekilatnn Bozulmas ve lk Islahat almalar

Osmanl askeri tekilat zellikle XVII. yyn bandan itibaren bozulmaya

balamt. Ancak daha nceki yllarda da baz askerlerin ileride sorun karaca

belliydi. Ocak dzenine aykr ilk hareket 1444 ylnda Yenieriler tarafndan

gerekletirildi. Yenieriler Fatih Sultan Mehmedin kk yata olduunu iddia ederekII. Murad tekrar tahta karmlard. Yenierilerin ilk isyan ise Kanuni Sultan

Sleyman zamannda olmusa da Kanuni bu ayaklanmalar iddetle bastrd.37

34T.K.K.T., s.25 vd; Atatrkn Doumunun, s.20.35T.K.K.T., s.35; Atatrkn Doumunun, s.20.36 nal, a.g.e., s.63; Uzunarl, a.g.e., Cilt II, s.574.; Osmanl klasik dnem ordusundaki dier askeri

birlikler hakknda bilgi iin bkz. Ek 2.37 Said Raif Terziolu, Trk Ordusu, (Ankara, Banur Matbaas, 1967), s.34.


26/113

14

Osmanl Devletinde srekli ordu Yenieri Oca idi. Bu ocak gl olduu

dnemlerde devlette gl olmu ve ocak nizamlarna uyulmas devletin bymesinde

etkili olmutu. Ancak Yenieri Ocann zaman iinde bozulmas, iltimas ve rvetin

artmas, kanun dnda adam alnmas gibi nedenlerle nemini kaybederek bir bela

haline geldi. Ayrca Merkez ordusundaki bu bozukluk Eyalet askerlerini de etkilemi ve

bu askerlerinde bozulmasna neden olmutu.38

Sultan III. Murad zamannda Yenieri Ocann bozulmas iyice gn yzne

kt. Yenieriler arasnda askerlik haricinde esnaflk yapanlar, evliler, geliigzel insan

almalar, rvet ve iltimas ok artt. Uygunsuz davranlar her geen gn artmaya devam

etti.39 Bu durum yle bir hale geldi ki ilk defa bir Osmanl Padiah Yenieriler

tarafndan ldrld.40 IV. Murad ve Kprller dneminde reform giriimleri olmusa

da bunlar ksa sreli baarlar elde etti ve tam bir zm getiremedi.41

Lale Devri (1718-1730); XVIII. yyda Batnn kuvvetli, Osmanl Devletinin zayf

olduu anlaldnda, Batl gibi olmak bir Islahat program saylm, btn batllama

hareketleri Islahat hareketleri olarak nitelenmitir.42 1622den itibaren Gen Osmann,

IV. Muradn (1623-1640 ) ve Kprllerin at bu r Lale Devri ile birlikte yeni

bir biime brnmtr.43

Dnemin Padiah III. Ahmed (1703-1730) 1699da mzalanan Karlofa ve

ardndan Avusturya karsnda bir kez daha ar malubiyete urad ve 1718de

Pasarofa Antlamasn imzalad.44 Osmanl Avrupann askeri alanda kendinden stn

olduunu grerek bir takm slahat hareketlerine giriti. Yenieriler arasndan seilmi

askerler Tulumbaclar ad ile Fransz bir dnme olan Davutun nerisiyle itfaiye birlii

ilk defa oluturulmutur.45

38 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Cilt V,(Ankara, T.T.K., 1999), s.7.; zcan, a.g.e., s.123.39 Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, Cilt I, s.478 v.d.40 Gen Osman (1618-1622) yapmak istedii slahatn kurban olmu ve 1622de Yenieriler tarafndanldrlmtr.41 Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt IV/I. Ksm, s.585 v.d.; zcan, Ayn yer.42 Enver Ziya Karal, Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, Tanzimat, (stanbul,1940), s.154.43 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, (ev. Metin Kratl), (Ankara, T.T.K., 2000), s.46 v.d. 44 Uzunarl, a.g.e., Cilt IV/II. Ksm, s.198 v.d.45

Baron Joseph Von Hammer, Osmanl Tarihi, (ev. Vecdi Brn), (stanbul, Cilt VII, dal Neriyat,1991), s.347.


27/113


28/113

16

glendirme isteidir. Bunun neticesinde Halite tersane yaknlarnda Mhendishane-i

Bahr- Hmayuna has olmak zere bir hendese okulu kurulmutur. Okulun eitiminde

en nemli grev Baron de Tott ve Cezayirli Hasan Paaya dmt.51 Bir sre sonra

Rusyann rahatsz olmas zerine Fransa, Baron de Tottu geri ard.

I. Abdlhamit Dnemi (1774-1879); I. Abdlhamit, Kk Kaynarca

Antlamasyla, ufak apl atmalara ramen, uzun sreli bir bar dnemini de amt.

Padiah, Ruslarn daima Osmanl topraklarna kar besledii emelleri bildii iin

barn aldatc bir nitelie sahip olduunu dnmekteydi. Bu sebepledir ki mevcut

yapda deiikliklerin gerekletirilebilmesi iin kararl bir sadrazamn greve gelmesi

gerektii fikriyle, arad sadrazam tipini buluncaya kadar birok sadrazam deitirdi.

Sonunda Halil Hamit Paa gibi reformist ama tayan bir kiiyi sadarete getirmitir.52

Halil Hamit Paa; ncelikle donanmay glendirmek maksadyla kereste ve

gemi yapm malzemeleri getirterek dzenlemeye gitmiti. Ayrca Mhendishane-i Bahr-

Hmayunu daha da glendirdi. Surat topularnn saysn iki bin kiiye karm,

eitimlerinde Fransz askerlerinden faydalanmtr. Maliye alannda eksiklii fark etmi,

bu a kapatmak amacyla asker saym yaparak ulufe alm satmn yasaklam ve

yerel giysilerin kullanlmasn zorunlu hale getirmitir. Sadrazam Halil Hamit Paa lke

sorunlarn radikal deiimlerle zleceine olan inanc, kendisini, yetersiz olarak

grd Sultan I. Abdlhamiti tahttan indirerek yerine III. Selimi tahta karma

dncesine itti. Bu durumu haber alan Sultan 1785te Paay ldrtmtr.

1.4. Orduda Modernleme Dnemi

1.4.1. III. Selim Devri Modernleme Hareketleri (1789-1807) ve Askeri

Reformlar

ve d sorunlarn alabildiince arlat XVIII. yy sonlarnda III. Selim

padiah olduunda Osmanl mparatorluu, Rusya ve Avusturya gibi iki byk

dmanyla sava iindeydi. Bu ortamda savatan ve malubiyetlerden yorgundm

51 Okul gerek mfredat ynnden gerek ise retim kadrosu ynnden zengin bir yapya sahip olmutur.Trke, Arapa, Franszca dilleri, aritmetik, geometri, corafya, trigonometri, cebir, topografya, harptarihi, entegral, diferansiyel hesap, mekanik, astronomi, istihdam, balistik .., gibi dersler verilmitir.Ayrntl bilgi iin bkz; Baron De Tott, Trkler ve Tatarlara dir Htralar (18.yyda Trkler),

(stanbul, Tercman 1001 Temel Eser, 1975), s.26; Bilim, a.g.e., s.33 v.d.52 Ayrntl bilgi iin bkz; M.Cavit Baysun, Abdlhamit I, .A., Cilt I, s.73 v.d.


29/113

17

mparatorluk iin gen padiah adeta taze bir kan salayarak, batllama ve reform

abalarna yeni bir soluk getirdi.53

Avusturya ile 1791 Austosunda Zitovi Antlamasn, Rusyayla 1792

Ocanda Ya Antlamasn imzalad. Bylece bar ortam salayan III. Selim hemen

Reform iine balamak iin raporlar hazrlatt.54 Bunlar bizzat okudu, ayklad ve ie

balad.55

III. Selim Reformlarna Nizam- Cedit denir. Ancak Nizam- Ceditin dar ve

geni olmak zere iki anlam ierdiini grmekteyiz. Dar manada Nizam- Cedit, III.

Selim devrinde Avrupa usulne gre yetitirilmek istenen talimli askerin addr. Geni

manada ise, Avrupann ilim, teknik ve tecrbelerinden faydalanmak suretiyle Osmanl

Devletinde askeri, ynetim, sanayi, tarm, bilimsel, v.b. alanlarda yaplmas gerekli

grlen btn reformlar ifade etmektedir.56 Konumuz asndan Nizam- Cedit

reformlarndan sadece askeri reformlar inceleyeceiz.

Yenieri Oca; lk i olarak Yenieri Oca mensuplar iin haftada birka gn

eitim zorunluluu getirildi. Herhangi bir olaya neden olmamak iin bu ocakta

yaplacak reformlarn uygulamasnda ok dikkatli davranlmtr.57

53 Gl Akylmaz, III. Selimin D Politika Anlay Ve Diplomasi Reformu erevesinde BatllamaSiyaseti, Trkler,Cilt XII, (Ankara, Yeni Trkiye, 2002), s.660.54 Read Ekrem, Kou, Osmanl Padiahlar, (stanbul, Doan Kitap, 2002), s.428.; Ahmet Cevdet Paa,Tarihi Cevdet, Cilt III, (stanbul, 1993), s.1410-1411.55 Geici eli olarak Avusturyaya gnderilen Ebubekir Ratip Efendinin hazrlad ve bu lkenin askerive sivil idaresi hakknda bilgiler veren Sefaretnamesi reform programnn temel klavuzlarndan birisiolmutur. Sefaretnamedeki ordu raporu ise; Askerin ok dzenli ve itaatli olmas gereklidir eklindedir;Tayyib Gkbilgin, Nizm- Cedit, .A., Cilt IX, s.310; Berkes, a.g.e.,s.96; Faik Reit Unat, OsmanlSefirleri ve Sefaretnameleri, (Tamamlayp Yaymlayan: Bekir Stk Baykal), (Ankara, T.T.K, 1992),

s.159 v.d.56 Eren, Selim III, .A., Cilt X, s.445.57 nce Yenieri aasna gnderilen bir emirle, ocan eski kanunu gereince yenierilerin sefer dndakizamanlarda da eitimle ilgilenmeleri hatrlatlp her sene hdrellezden kasma kadar belirlenen yerlerdetatbikat yapmalar bildirildi. Bu konunun stanbul dnda bulunan btn yenierilere uygulanmas daemredildi. Alnan dier tedbirler erevesinde yenierilerin says, yar yarya (30.000 kiiye) indirildi.Eyalet valilerinden kendilerine bal genlerden yedek asker yetitirmeleri istendi. Yalnzca yetenei olanasker ocuklar, askerlik mesleine girebiliyordu. Yenierilere yeni Avrupa tipi silah ve cephaneverilmesine alld. Her alaya da eitmen olarak sekiz eitilmi tfekli er verildi. Uygulama olarak eskiborlar dendi, aylklar ykseltilip zamannda denmeye baland. Klalar yeniden ina edilipgeniletildii gibi subaylarna da zel armaanlar verildi. Yenieri oca dnda kalan Humbarac,Lamc, Arabac ve Topu ocaklar iin de yeni kanunnameler yapld. Bunlara gre bu ocaklar ordununteknik snflarn oluturacakt. Ayrntl bilgi iin bkz; Heyet, Mufassal Osmanl Tarihi, Cilt V,

(stanbul, 1962), s.2755 v.d.; Shaw, a.g.e., s.353 v.d.; Karal, Selim IIIn Hatt- Hmyunlar-Nizm-Cedid- 1879-1807, (Ankara, 1998), s.43 v.d.


30/113

18

Nizam- Cedit Ordusu; Avusturya ve Rusya ile bar antlamas yapldktan

sonra sadrazam Koca Yusuf Paa ordu ile stanbula dndnde, Avrupa askeri

eitiminden anlar birka adam beraberinde getirdi. Bylece Levent iftliinde az

saydaki askerlerin yabanclar tarafndan eitilmesine baland. Bunlarda eitimli

askerin ekirdeini oluturdu. Askerleri eitmek iin bir talimli Asker Nezareti kuruldu.

Eitimleri grmeye giden Padiah, askerlerin silah kullanmadaki becerilerini ve

hzlarn grnce sevinmi ve saylarnn arttrlmasn dnmtr. Bunun iinde

Nizam- Cedit ismini tayacak bu askerlere Yenierilerden gen olanlarn katlmasn

da istedi ise de yenieriler buna yanamadlar. Bunun zerine III. Selim, Nizam-

Ceditin ayr bir ocak kurulmasn emretti. Ancak devlet adamlar eldeki ocaklarn

dnda bir ocan kurulmasn tehlikeli buldular. Bu kar dnceleri gz nnde tutanIII. Selim, Nizam- Ceditin Bostanc Ocana bal Bostanc Tfenkisi adyla

kurulmasn kabul etmek zorunda kald. 1793te karlan kanunla askerlerin nce

Kathanede talim ve terbiye grmesi kararlatrlmken 1794te Levent iftliinde

yetitirilmeleri uygun grld. Ayrca Levent iftlii Kanunnamesi ad ile anlan bir de

kanun hazrland.58 1796 ylnda ek nizamnamelerle Nizam- Cedidin, Anadolu ve

Rumelide de uygulanmasn ve bylece birliin gelitirilmesi dnld.59 Anadoluda

Konya, Kayseri ve Ankara60

gibi byk merkezlerde bu yeni birlikler kuruldu ve banada Karaman valisi Kad Abdurrahman Paa getirildi. Eyalet valileri ile yann

gnderdikleri Anadolu Trk kyl genlerinden oluan Nizam- Cedit ordusunun

miktar 1797 Maysnda 27 subay ve 2.536 er iken, 1801 Eyllnde 9.263 ere

ulamt.61 III. Selim Nizam- Cedit ordularnn daha iyi yetitirilmesi iin bugn I.

Ordu karargh olarak kullanlan ve Batl kla mimarisinin dnyadaki en byk

rneklerinden biri saylan Selimiye Klasn yaptrd(1800).62 Yenierilerin artan

58 Kanunnameye gre asker says subaylarda dhil olmak zere 1602 kiiden ibaret olacak ve 12 bleayrlacakt.59 Bu yeni ortann kurulmasndan sonra yenierilerle halkn sempatisini ve gvenini kazanmak iin, devletpropagandaya bavurarak birliin neden ve niin kurulduu hakknda zellikle Rus tehlikesinden szedilerek stanbulun savunulmasnda her an hazr eitimli askerlerin gereklilii zerinde duruldu.; Sipahi,ataltepe, 19. Yzyl Balarnda Avrupa Dengesi ve Nizam- Cedid Ordusu, (stanbul, 1997), s.95v.d.60 Ayrntl bilgi edinmek iin bkz; Musa adrc, Ankara Sancanda Nizam- Cedit Ordusunun Tekilive Nizam- Cedit Askeri Kanunnamesi, Belleten, XXXVI/141, Ankara, 1972, s.3 v.d.61 1802den sonra uygulanan yeni bir askere alma ynetimi sayesinde 1806ya gelindiinde, 22.685 er ve

1.590 subay ordu iinde bulunmaktayd.; Shaw, a.g.e.,s.355.62 Semavi Eyice, Batllama (Mimari), T.D.V..A., Cilt V(stanbul, 1992), s.179.


31/113

19

muhalefetine ramen gelimesini srdren yeni ordunun Rumelide kurulmas projesi

baarszlkla neticelenmi ve isyana neden olmutur.

Tophane Ve Baruthane; Bir taraftan yeni tarzda asker yetitirmeye alan III.

Selim, dier taraftan ordunun dayanak noktasn oluturan kurumlarn slahna alt.

Topun nemli bir silah olmas, Tophaneye nem vermesini gerektirmekteydi. Padiah

ilk i olarak Tophanede fazla para alan gereksiz insanlardan kurtararak buray da dier

kurumlar gibi kanunnameye balamtr. Geni lde yabanc mhendislere ve

mtehasss iilere yer verilerek sve, ngiltere ve Fransadan top ve yuvarlak

dkmclnde mahir ustalar getirildi. Ocaklar slah edilerek Fransz toplar ebadnda

yeni sahra toplar dkld, top kundaklar yapld. Baruthanede de slah almalar

yapld. nk barut ihtiyacn karlayacak olan Selanik ve Geliboludaki krhanelerde

hem az miktarda, hem de kalitesiz barut imal edilmekte idi. Son elli yl iinde yaplan

harplerde, ngiltere ve Hollandadan pahalya satn alnan barut kullanlmtr. lk

yaplan i, mevcut baruthanelerin yklmaya yz tutmu olan binalarn tamir ettirilmesi

olmutur. 1794 Nisannda Baruthane Nazrl kurularak btn baruthaneler buraya

baland ve yeni baruthaneler alarak kaliteli barut imalatna baland.63

III. Selimin yapm olduu reformlardan honut olmayan yenilik kartlar 25

Mays 1807de Kabak Mustafa isyann balamasna ve genilemesine gz yumdular.

Bunun zerine isyan byyerek III. Selim tahtan indirilmi yerine IV. Mustafa (1807-

1808) padiah olarak tahta karlmtr. Gelimeler zerine orduda yenilik taraftar

olanlar, Rusuk yan Bayraktar Mustafa Paann yanna sndlar. Bayraktar Mustafa

Paa III. Selimi tekrar tahta karmak iin saray kuatt.64 Dier yandan, tahta kalmak

iin son bir are olarak amcazadesi Selimi ve kardei ehzade (II.) Mahmudu

ldrtmeyi gze alan IV. Mustafa, III. Selimi ldrtm, ancak II. Mahmud kaarak

kurtulmutur. Bayraktar Mustafa Paa bu olay zerine II. Mahmudu tahta kard.

1.4.2. II. Mahmud Devri Modernleme Hareketleri (1808-1839)

II. Mahmudun tahta kmasndan sonra Sadrazamla Alemdar Mustafa Paa

getirildi. Alemdar Mustafa Paa askeri slahatlara balayarak Sekban- Cedid adyla yeni

63 Ayrntl bilgi iin bkz. Eyice, Baruthane, T.D.V..A., Cilt V, s.184.; Mbahat S. Ktkolu,

Baruthne-i Amire, T.D.V..A., Cilt V, s.96.64 Ayrntl bilgi edinmek iin bkz. Ahmet Cevat Eren, Selim III,.A., Cilt X, s.441 v.d.


32/113

20

bir ordu kurulmasn salad. Yenieriler 16 Kasm 1808de ayaklanarak Sekban-

Cedidi kapattrdlar.65

II. Mahmud Srp, Yunan, Tepedelenli Ali Paa ve Kavalal Mehmet Ali Paa

isyanlaryla uzun sre uramtr.66 Bu zor artlar altnda yeni ve dzenli bir orduya

ihtiya duyulduunu bilen II. Mahmud Yenierilere denge olmas amacyla Topu ve

Arabac Ocaklarna zel yaknlk gsterdi ve onlara ikramlarda bulundu. Bu durum II.

Mahmuda Yenierileri kaldrmas srasnda byk bir g verecektir. II. Mahmud bir

taraftan da gvendii insanlar Yenierilerin kargaa kard zamanlar frsat bilerek

nemli grevlere getirdi. II. Mahmud, Aa Hseyin Paay Yenieri Aalna, Hsrev

Mehmed Paay Kaptan- Deryala, Dede Mustafa Aay Humbarac Oca bana,

Anadolu Beylerbeylii ile boazlarn kumandanlna da zzet Mehmet Paay getirdi.67

Austos 1824de Benderli Selim Paay Sadrazamla, Ekim 1825de Kadzade Tahir

Efendiyi eyhlislamla tayin etti. Bylece II. Mahmud harekete gemek iin gerekli

ortam hazrlam oldu.68

Yeterince ulemann, halkn ve bir takm kendi tarafnda olmasn salayan II.

Mahmud 23 Mays 1826da Meveret Meclisini toplam ve alnan karar ile mevcut

ocaklarn dnda Ekinci adyla yeni bir ocan kurulmas kararlatrlmt. Yenieri

Ocann ileri gelenleri de bunu onayladlar.69

28 Mays 1826da hazrlanan Ekinci Layihasna gre Yenieri Ocandan 7650

nefer Ekinci olarak yazlacakt. Ekinci askerleri Yenieri klasnda kalacaklar ancak

dier Yenierilerle bir arada olmayacaklard. Ekincilere belli bir hizmetten sonra

emeklilik hakk da verilecekti. Silah olarak tfek, kl kullanacaklar, giderleri

Aakapsnda oluturulan sandktan salanacakt. 12 Haziran 1826 tarihinde II.

Mahmudunda yer ald bir trenle Ekinci askeri Et Meydannda eitime balad. 70

65 Karal, Mahmut II, .A., Cilt VII, s.165; Necdet Sakaolu, Bu Mlkn Sultanlar, (stanbul, OlakYaynlar, 1999), s. 463-464.; Ylmaz ztuna, II. Mahmud, (Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar, 1989),s.30-33 v.d.66 Karal, a.g.m., s.165-166 v.d.67 Ahmed Cevad, Tarih-i Askeri Osmani, Cilt I, (stanbul, 1290), s.369; Esad Efendi, Vakanvis EsadEfendiTarihi, (Nere Hazrlayan: Ziya Ylmazer) , (stanbul, O.S.A.V. Yaynlar, 2000), s.226.68M.O.T., Cilt V, s.2888; Ahmet Yaram, Yenieri Ocann Kaldrlmas ve Yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediyenin Kurulmas, Trkler, Cilt XII, s.698.69

M.O.T., s. 2890; Tarih-i Cevdet, XII, s. 146; Esad Efendi, ss-i Zafer, stanbul, 1293, s.21-22.70ss-i Zafer, s.64-65; Abdlkadir zcan, Osmanl Devletinin Askeri Yaps,Trkler, Cilt X, s.118.


33/113

21

Ancak Yenieriler hemen propagandaya baladlar ve kahvehanelerde insanlar

kkrtmaya altlar. Yenieriler, ocan kaldrlacan syleyerek esnafnda zarara

urayacan sylediler ve halk da isyana tevik ettiler. II. Mahmud isyan nlemek

istediyse de baarl olamad. 14/15 Haziran gecesi isyanclar Et Meydann da

toplanmaya baladlar. Yenierilerin isyan etmeleri zerine bata Sadrazam Benderli

Selim Mehmet Paa ve ileri gelen devlet adamlar Topkap Saraynda toplandlar. syan

haberini alan II. Mahmud da Beiktataki Sarayndan karak Topkap Sarayna geldi.71

Yaplan toplant sonunda isyanclara kar iddet kullanlmasna karar verildi.

Sancak- erif Topkap Sarayndan alnarak Sultan Ahmet Camiine gtrld, tm

sadk askerler, medrese talebeleri ve halk Yenierilerle arpmak iin hazrland.72

Sadrazam Benderli Selim Mehmet Paa, Sultanahmet Camiini karargh merkezi

yaparak buradan harekt idare etti. Aa Hseyin ve zzet Mehmet Paayar ikiye

blnen askerin bana getiler. Aa Hseyin ve zzet Mehmet Paalar ile Topuba

Karacehennem brahim Aa ve Humbarac Dede Aa iki koldan Et Meydanna doru

hcum ettiler. Ani baskna urayan Yenieriler klalarna katlar. Kla kaplarn

kapatan Yenieriler teslim olmadlar. Bunun zerine Karacehennem brahim Aa kla

kaplarn topla darmadan ederek ieriye daldlar. Yenieriler bu ani baskn ve top

atei karsnda aresiz kalarak kamaya baladlar. Yaplan arpmalardan sonra

Yenieriler tamamen ortadan kaldrld. Yenieri klalar yaklp ykld. Ekiyalarn

ou ldrld daha sonra yakalananlar ise ya ldrld ya da srgne gnderildi. Bu

olay tarihe Vakay- Hayriye olarak geecektir.73 Bylece Yenieri Oca kaldrld.

Bununla birlikte Yenierilerden geri kalanlar Anadolunun eitli yerlerinde yaamaya

devam ettiler. Yenieriler fert olarak kaldrlamad ancak cemaat yok edildi.74

71 Mustafa Nuri Paa, Netayic-l Vukuat, (Sadeletiren, notlar ve aklamalar ekleyen Neet aatay,Cilt III, (Ankara, T.T.K., 1987), s.254; M.O.T., s.2890.72 irvanl Fatih Efendi, Glzar- Ftuhat, (Hazrlayan: Mehmet Ali Beyhan) (stanbul, KitabeviYaynlar 2001), s.XXVII.73Tarih-i Cevdet, Cilt XII, s.188-189; Yaram, a.g.m., s.698-699; M.O.T., s.2899 v.d.74

Helmuth Von Moltke, Moltkenin Trkiye Mektuplar, (ev: Hayrullah rs), (stanbul, RemziKitabevi, 1969), s.280.


34/113

22

1.4.2.1. Asakir-i Mansure-i Muhammediye Ordusu75

Vakay- Hayriyyeden bir gn sonra Meveret Meclisi toplanarak Yenieri

Ocann kaldrldna dair bir ferman hazrland. nce Sultan Ahmet Camiinde Esad

Efendi tarafndan okunan ferman daha sonra btn sancaklara gnderildi. Fermanda

Yenieri Ocann kaldrld Yenierilik, Hasekilik, Yenieri Zabitlii, Turnaclk,

Saksonculuk, Yoldalk gibi tabirlerin yasakland, Yenieri Ocann yerine Asakir-i

Mansure-i Muhammediye adyla yeni bir ordu kurulduunu, yeni ordunun

Seraskerliine Aa Hseyin Paann getirildii, Seraskerlik Merkezi olarak Aa

kapsnn belirlendiine karar verildii belirtildi.76

Yeni ordunun bana Serasker unvanyla Aa Hseyin Paa, nazrlk grevine

Hac brahim Saib Efendi tayin olundu. Ayrca Asakir-i Mansure tertiplerinin bana

babinba olarak Hac Osman Aa ve tertiplerin kumandanlklarna ise binba

rtbesiyle Davut ve brahim Aalar tayin olundu.77 Seraskerin sadece komuta etmesi ve

askerin idare ileriyle uramas iin Mansure Nezareti kuruldu.

Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusuna ilk asker almlar ok hzl oldu.

gn iinde 1500 askerin kayd yapld. Yeni askerler hi vakit kaybetmeden niformasz

bir ekilde eitime baladlar. Bab- Seraskerinin yaknnda eitim yapyorlard. Haziranay sonuna doru toplam asker says 5.000e yaklamt. II. Mahmud 29 Haziran 1826

tarihinde yeni askerleri denetlemek zere saraya ard ve at eitimlerini izledi. II.

Mahmud Serasker Aa Hseyin Paay, Nazr brahim Saib Efendiyi dllendirdi.

Askerlerin durumundan, yeni askerlik binasndan ve komutanlardan memnun kald.78

Bu kanunnameye gre Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusu 12.000 kiilik

bir askeri birlikten meydana geldi ve 8 tertibe ayrld. Her tertip bir binba tarafndan

ynetilecekti. 8 Tertibin bana bir Babinba atand. Her tertip iki koldan, her koldanbiri 100 mevcutlu alt saftan (blk) oluuyordu. Saflar yzba komutasnda idi. 12

75 Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusunun emas iin bkz. Ek 10. ve Asakir-i Mansure Alaynntekili iin bkz. Ek 11.76B.O.A., H.H. 17517-A; Tarih-i Cevdet, XII, s.314.77ss-i Zafer, s.107-108.78ss-i Zafer, s.195; Tarih-i Cevdet, Cilt XII, s.202; Asakir-i Mansure-i Muhammediyenin stanbuldaki asker alm ve talim almalar srerken bir taraftan da bir kanunname hazrland. 7 Temmuz 1826 (1Zilhicce 1241) tarihinde II. Mahmud Asakir-i Mansure Kanunnamesini onaylayarak yrrle koydu.

Kanunnamenin tam metni iin bkz; stanbul niversitesi Ktphanesi, Asakir-i Mansure-iMuhammediye, TY.5824, vr.2a-16a.


35/113

23

safn altsna Sa Kol, dier altsna ise Sol Kol ad verildi. Bu kollara komuta edenlere

de Kol Aas veya Altyzbalar ad verildi. Saflar onar kiilik gruplara ayrld. Her

birinin bana bir onba verildi. Her safa ayrca askerleriyle birlikte birer topta verildi.

Her tertipte ayrca birer topuba, arabacba, cephaneciba ve bunlarn her birisinin

mlazmlar (yardmclar), avular, sancaktarlar, mehterba, cerrahta atand.79

Sekiz binbadan ikisi Serasker kaps yaplan Eski Sarayda ki (stanbul

niversitesi merkez binasnn bulunduu yerde) klalarnda oturdular ve nbetle

stanbulun gvenliinden sorumlu tutuldular. skdar klasnda bulunan Binba,

Fenerbaheden Karadenize kadar Anadolu kysndaki kale, tabya ve karakollar,

Davutpaa Klasnda bulunan Binba Baruthaneden yine Karadenize kadar olan

kale, tabya ve karakollar muhafaza edip bu blgelerin gvenliinden sorumlu

tutuldular.80

Asakir-i Mansurenin Yenierilerden ayrlan nemli bir fark vard. Bu orduya

sonradan Mslman olmu olan devirmelerin alnmamas kararlatrld. Soyu sopu

belli olmayan insanlar alnmad. Alnacak askerlerin 15 ile 30 yalar arasnda olmasn

dikkat edildi.81

Asakir-i Mansure Kanunnamesi terfi iin kdemlilii esas ald. Kanunnamedeayrca askerlerin iae miktarlar da belirlendi. Kyafetleri belli esaslara baland.

Askerler tfek, sng ve mermi, subaylara ise kl verildi. Askerler srekli klalarnda

bulunacaklard. Askeri firarlar nlemek iin askerler subaylara kefil yapld.82

8 Mays 1827de Serasker Aa Hseyin Paa yerine Hsrev Paa atand. Hsrev

Paaya yeni orduyu hkmet iinde ve dnda savunabilmesi, ekonomik ve politik gc

olmas iinde Anadolu Beylerbeylii ile daha kk blgelerin sancak beylikleri verildi.

Hsrev Paa komutasndaki ordu ihtilal sonras Fransz ordusu rnek alnarakmodernletirildi.83

1828 ylna gelindiinde orduda bir takm deiiklikler yapld. Tertip yerine

Alay, Kol yerine Tabur, Saf yerine Blk tabirleri kullanlmaya baland. tabur

79T.K.K.T., s.62; T.S.K.T., Cilt III/V. Ksm, s.189 v.d.80M.O.T., s.2894 v.d.81 Terziolu, a.g.e, s.40.82

Yaram, a.g.m., s.701; M.O.T., s.2895.83 Stanford J ve Ezel Kural Shaw, a.g.e, s.51.


36/113

24

birletirilerek Alay yapld. Topu, Toparabac ve cephaneci snflar taburlardan

alnarak Alaylara verildi. Babinbalk kaldrld ve her alayn bana Miralay (Albay)

unvanyla bir subay, Taburlara da komuta etmek zere birer binba atand. Ayrca

binba ve miralay (Albay) aras bir rtbe olan Kaymakamlk (Yarbay) kuruldu ve her

alaya komutan yardmcs olarak atand. Kol Aalklar taburlarn kadrosuna dhil edildi

ve her tabura sa ve sol kolaalar, ayrca birer sancaktar ve birer ktip verildi.

Blklere yine Yzba komuta etti. 1829 ylnda taburlarn sekizinci blkleri Avc

Bl haline getirildi.84

Asakir-i Mansure ordusu byyordu ve alaylarn says artmt. Bu yzden iki

Alay bir Liva saylp, komutasna da Mirliva denilen bir paa getirildi. 1831de

stanbuldaki Alaylara Hassa; skdardaki Alaylara ise Mansure ad verildi. Bylece

yeni ordu ikiye blnm oldu ve her birinin bana Ferik rtbesiyle bir subay verildi.

1832 ylnda Hassa Feriklii ve bir sre sonra da Mansure Feriklii Mirlie

ykseltildi.85 Bu son duruma gre rtbeler ise yle sralanyordu;

Er, Onba, Blkemini, avu, Baavu, Mlazm, Yzba, Sol Kol Aas,

Sa Kol Aas, Binba, Kaymakam (Yarbay), Miralay (Albay), Mirliva (Tugeneral),

Ferik (Tmgeneral), Mir (Mareal).86

1834 ylnda Topuluk kaldrlarak Tophane Mirlii kuruldu ve topu birlikleri

buraya baland.

1.4.2.2. Hassa Ordusu

Yenierilerin kaldrlmasndan nce Bostanc yani Hassa Askeri diye bir snf

vard. Bu askerler saraylarn ve karakollarn gvenliini salard. Yenieri Ocann

kaldrlmasndan sonra btn karakollara Mansure askeri yerletirildi. Bostanclara ise

Saraya ait bahelerin gvenlii grevi verildi. Bu askerler iin 1826 ylnda Muallem

Bostani yani Hassa adyla bir ocak kuruldu ve Mansure askerleri gibi eitime tabi

84T.S.K.T., s.192.; T.K.K.T., s.62.; M.O.T., s.2895 v.d.85 zcan, a.g.m., s.119.; Musa adrc, Yenileme Srecinde Osmanl Ordusu, Trkler, Cilt X, s.805

v.d.86 Tanzimat ve daha sonraki dnemlerdeki rtbeler iin bkz. Ek 15 ve Trkesi iin Ek 16.


37/113

25

oldular. Bu askerlere Topkap Saraynda bir kla ve eitim alan verildi. Bir sre sonra

da Topkap, Dolmabahe ve Beikta saraylarn koruma grevlerini stlendiler.87

1.4.2.3. Redif Tekilatnn Kurulmas

1826da Yenieri Ocan kaldran II. Mahmud hemen Asakir-i Mansure-i

Muhammediye adyla yeni bir ordu meydana getirmiti. Ancak bu ordu ile btn

imparatorluun gvenliini salamak imknszd. Bu ordu iin Mansure Hazinesi

kurulmasna ve birok gelirin bu hazineye aktarlmasna ramen askerlerin masraflar

karlanamyordu. Masraflar karlanamad iinde yeni askerler almak ve asker

saysn artrmak imknszd. Bu durumu gren II. Mahmud ald her kararda dant

devlet adamlaryla bir araya gelerek 1834 baharnda zm aramaya balad. 1834

Austosunda toplanan Meclis-i urada Redif birliklerinin kurulmas kararlatrld.88

Redif tekilat Prusyadaki Landor Tekilat esas alnarak kuruldu.89 Redif

birlikleri denilen Redif-i Asakir-i Mansure tekilat kurulduktan sonra Asakir-i Mansure

ifadesinin yerini Asakir-i Nizamiye alm ve imparatorluun sonuna kadar bu isim

kullanlmtr. Nizamiye kelimesi gnmzde de kullanlmakta ve kla girileri bu

isimle adlandrlmaktadr.90 Redif tekilat 31 Austos 1912de kaldrld.91 Redif

askerleri her sancakta er drder taburdan ibaret olarak, her eyaletin onar on ikiertabur Redif askeri olup, byk valiler bunlarn amiri (miri) ve komutan idi. Bu redif

askerleri haftada iki gn, askeri giysiler giyerek talim yaparlar, dier gnlerde kendi

ileri ile urarlard.92

87 Yeni kurulan bu ocak askerleri de Mansure askerleri gibi eitim aldlar ve onlar gibi oluturuldular.Mansurelerde Alay birlikleri uygulanmaya balaynca Bostani yani Hassa Ocanda da Alay birlikleriuygulanmaya baland. Daha sonra bunlarn bana bir Hassa Feriki getirildi. Bostancbalk ve Bostaniyani Hassa tamamen kaldrlarak bunlara Hassa Askeri denilmeye baland. Hassa askerleri ve subaylarMansure asker ve subaylarndan daha saygn idiler. Ayn yapya sahip olmasna ramen HassaAskerlerinin imtiyazl durumu 1843 ylna kadar devam etti. 1839 ylnda II. Mahmud ld zamanstanbulda her biri 6.000 mevcutlu iki Hassa tmeni vard. Shaw, a.g.e., s.52.; T.S.K.T., 194-195 v.d.88Netayic-l Vukuat, s.297; Musa adrc, Anadoluda Redif Askeri Tekilat, Ankara, DTCF TarihAratrmalar Dergisi, Cilt VIII-XII, Say: 14-23, 1975, s.66; Ltfi Tarihi, Cilt IV, s.144.89T.S.K.T., s.195.90 Abdlkadir zcan, Asakir-i Mansure-i Muhammediye, T.D.V..A., Cilt III, s.457.91

J.Deny, Redif, .A., Cilt IX, s.667.92Netayic-l Vukuat, s.298; Deny, a.g.m, s.666.


38/113

26

1.4.2.4. Harbiye Mektebinin Kurulmas93

Yenieri Ocan kaldran ve yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adyla

yeni bir ordu kuran II. Mahmud, bu yeni ordunun eitim ve retim dzeyi yksek

subaylara ihtiyac olduunu biliyordu. Bu yetimi subay ihtiyac ilk zamanlarda

Mhendishane-i Berri Hmayundan karlanmaya allmtr. Ancak bu yeterli

olmamtr. Harbiyenin kuruluu konusunda en nemli teebbs 1831de meydana

geldi. Hassa Ordusu Miri Ahmed Fevzi Paa, Selimiyedeki Mansure askerleri

arasndan birka yz kiiyi seerek bunlar tekilatlandrd. Selimiyedeki 4. Alayn II.

Taburunun askeri arasndan yalar 19-21 arasnda deien erleri seerek bunlara Sbyan

Blkleri ad verildi. Bu askerlere askeri eitimin yannda okuma yazmada retildi.

Sbyan Blkleri Harbiyenin temelini oluturduu gibi buradaki erlerde ilk Harbiyeliler

saylr.94

Harbiyenin almasnn dnld yllardan 1835e kadar okul eitli

biimlerde adlandrlmtr. Okula bazen Fransz Ecole Militaire bazen Mekteb-i

Hassa bazen de Mekteb-i Harbiye denilmitir. Ecole Militaire ad da Fransa

Napolyonun at Saint Cyr askeri okulunu tanyanlarn yaktrmasdr. Okulla

ilgili olarak Takvim-i Vekyi de ve 1835 ylndan iki ay nce yerine konan kitabe de

Mekteb-i Harbiye ifadesi kullanlmtr.95

II. Mahmud Avrupada uzun yllar kalm olan Mehmed Namk Paay Harbiye

Mektebini kurmakla grevlendirdi. Ahmed Fevzi Paay da yanna yardmc olarak

verdi. Namk Paann almalar sonunda 1834 ylnda Maka Klasnda tadilat ve

ilaveler yaplmak suretiyle Fransz Saint Cyr Akademisi rnek alnarak eitim sresi 4

yol olan Mekteb-i ahane-i Harbiye adyla kuruldu.96

Selimiye klasndaki Sbyan Blkleri buraya nakledildi. 400 kiilik snflar,ktphane, cami, hamam, hastane, eczane, matbaa ve mutfakla donatlan mektebin

laboratuarlar iin gerekli malzemeler ngiltere ve Fransadan sipari edildi.97

93 Harbiye ile ilgili belge ve fotoraflar iin bkz. Ek 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9.94 Abdlkadir zcan, Harbiye, T.D.V..A., Cilt XVI, s.115; srafil Kurtcephe ve Mustafa Balcolu,Kara HarpOkulu Tarihi, (Ankara, K.H.O. Matbaas, 1991), s. 46.95 Milli Savunma Bakanl, Osmanl Dneminde Askeri Okullarda Eitim, (Ankara, 2000), s.254.96

Bilim, a.g.e, s.75.97 zcan, a.g.m, s.115; Kurtcephe ve Balcolu, a.g.e, s.49.


39/113

27

Okulun tamir ve dzenlenmesi bitip Sbyan Blklerinin 1834te buraya

tanmasndan 8 ay sonra 5 Rebilevvel (1 Temmuz) 1835de II. Mahmud okula gelmi

ve okulu resmen amtr. Bundan sonra okul eitli isimlerle anlmsa da rencilere

hep Harbiyeli denilmitir.98

Mekteb-i Harbiyenin en byk amiri Mektep Nazr idi; ondan sonra Ders

Nazr geliyordu. Harbiyenin ilk nazr Mustafa Mazhar Bey zamannda (1834-1836)

okul modern bir eitim kurumu deildi. Buraya gelen renciler hibir eitim almadan

geldikleri iin Harbiyede ilk, orta ve lise birinci snf dzeyinde eitim veriliyordu.99

1836 ylnda Mekteb-i Harbiyede alt blk bulunmaktayd. Her blkte idareci

subay ve astsubay olarak bir yzba, bir stemen, bir temen, bir baavu, be avu

ve bir blk emini vard. Ayrca eitim heyeti olarak bir sa kol aas, yzba, bir

stemen, bir astemen ve 14 retmen vard. Bunlarn arasnda bir de tercman

vard.100

98M.S.B, s. 254; T.S.K.T., s.365.99 Kurtcephe ve Balcolu, a.g.e, s.53 v.d.100 T.S.K.T., s.366.; Harp Okulu hakknda ayrntl bilgi edinmek iin bkz. Hayrullah Gk, Ariv

Belgelerinin Inda Kara Harp Okulu Tarihi (1834-1883), (Ankara, Hacettepe niversitesi Atatrklkeleri ve nklap Tarihi Enstits Baslmam Doktora Tezi, 2005).


40/113

28

KNC BLM

TANZMAT DNEMNDE ORDU (1839-1876)

1. ABDLMECD DNEM (1839-1861)

1.1. Tanzimat Fermannda Ordu101

Babas II. Mahmudun lm zerine Abdlmecid, 3 Temmuz 1839da on yedi

yanda iken Osmanl tahtna geti. Tecrbesizlii, o sralarda devletin iinde

bulunduu zor durumu halletmesini gletiriyordu. Gen padiah devlet byklerine

kendilerini dinleyeceklerine dair sz verdi. Yabanc elilere de II. Mahmudun balatt

slahat almalarna devam edilecei bildirildi.

24 Haziran 1839da Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paaya kar alnan

Nizip malubiyeti ile devletin durumu daha da ktye gidiyordu ve devlet ileri gelenleri

arasnda rekabet iyice kzyordu. II. Mahmudun cenaze treni srasnda Meclis-i

Vala-y Ahkam- Adliye reisi Koca Hsrev Paa, Bavekil Mehmet Emin Rauf Paadan

mhr-i hmayunu zorla alarak kendisini sadrazam ilan ettirdi (2 Temmuz 1939).

Abdlmecid, Msr Valisi Mehmed Ali Paay affederek meseleyi zmek istedi.

Orduya ve donanmaya haber gndererek harekt durdurmalarn istedi. Akif Efendi

anakkale Boaz aklarnda bulunan Osmanl donanmasna haber verdikten sonraMsra giderek Mehmed Ali Paaya Padiahn kendisini affettiini bildirdi. Kaptan-

Derya Ahmed Fevzi Paa ise rakibi olan Hsrev Paann sadarete gelmi olmasndan

ekinerek donanmay Msra gtrp Mehmed Ali Paaya teslim etti (3 Temmuz

1939). Ksa bir sre sonra da Nizip malubiyeti haberi stanbula geldi. Osmanl

Devleti donanmasz ve ordusuz kalmt. Bu durumdan cesaret alan Mehmed Ali Paa,

Abdlmecidin teklifini kabul etmedi. Dier yandan ngiltere, Fransa, Rusya,

101 Tanzimat dnemi ordu tekilat iin bkz. Ek. 12.


41/113

29

Avusturya ve Prusya verdikleri ortak bir nota ile Msr sorunun kendilerine

danlmadan zlmemesini istediler (27 Temmuz 1839). Bu notann Osmanl

Devletince kabul edilmesiyle devlet Avrupal devletlerin vesayeti altna girdi.102

Bu arada Londra ve Pariste bulunan Hariciye Nazr Mustafa Reit Paa derhal

stanbula dnd ve Padiah Avrupa devletlerini memnun edecek bir fermann ilan

edilmesine ikna etti. Bizzat Mustafa Reit Paann hazrlad Tanzimat Fermann

(Glhane Hatt- Hmayun) 3 Kasm 1839da okuyarak ilan etti.103

Tanzimat Fermannn getirdii yenilikler ierisinde inceleme konumuz olan

askeri meseleleri ana hatlaryla sylemek gerekirse:

Vergilerin nceden bilinmesi nemlidir. Devlet lkesini korumak iin elbetteaskere muhtatr ve bunun iin masraf yapmak zorundadr Herkesin gcne gre

uygun bir vergi demesi ve devletin askeri masraflar ile dier giderlerin gerekli

yasalarla snrlandrp tespit ederek masraflar ona gre yaplacaktr. Askerlik meselesi

dahi sylediimiz gibi nemli bir meseledendir. Memleketi korumak iin asker vermek

askerin borcudur. Fakat imdiye kadar blgelerin nfus miktar gz nnde

tutulmayarak kiminden fazla kiminden noksan asker istenmekte idi. Bu da hem

kuralszla hem de tarm ve ticaretin zarar grmesine sebep olmakta idi. Dier taraftanasker olanlarn mrlerinin sonuna kadar bu hizmette braklmalar kendilerinin

mitsizlie dmeleri sonucunu vermekte, soy sop sahibi olmalarn nlemekte idi.

Bundan dolay imdiden sonra her blgeden gerektii zaman istenecek askerin daha iyi

bir usule gre alnmas ve drt be sene mddetle sra ile hizmet etmelerini salayacak

bir usul bulunmas gerekmektedir. Dier taraftan askeri Tanzimat da Bab- Seraskeri

Dar- urasnda syleilip gereken kanunlar kararlatrlacaktr.104

Tanzimat fermann yer alan bu szler II. Mahmudun yaptklarnn yetersizkaldnn bir gstergesidir. Askeri alanda yaplacak deiikliklerin Bab- Seraskeriye

bal Dar- ura-y Askeriyede olaca fermanda belirtilmiti. Bu mecliste tpk Meclis-

102 Netayic-l Vukuat, s. 276-277; Cevdet Kk, Abdlmecid, T.D.V..A., Cilt I, s. 259; A.H.Ongunsu, Abdlmecid, .A, Cilt I, s. 92 v.d.103 Ahmed Cevad Eren, Tanzimat, .A., Cilt 11, s.709-710 v.d.104 Bu konuda pek ok aratrma ve inceleme mevcuttur. Ancak konumuz kapsamnda dier meseleleregirmiyoruz. Ayrntl bilgi iin bkz: Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyalve Ekonomik Yaps, (Ankara, TTK, 2. Bask, 1991); Halil nalck, Sened-i ttifak ve Glhane Hatt-

Hmayunu Belleten, Cilt XXVII, 1964, s.603-622; Niyazi Berkes, Trkiyede adalama,(stanbul, YKY), 2002 v.d.


42/113

30

i Vl-y Ahkm- Adliye gibi II. Mahmudun saltanatnn son zamanlarnda kurulan

nemli meclisten biriydi. Ancak etkinliini Tanzimat dneminde ortaya koyacaktr.

Dar- ura-y Askerinin kurulmasn Msr ordusunda Miralay olan Manastrl

Selim Sat Paann 1832 ylnda kaarak stanbula gelmesinden sonra padiaha

nerdii ve nizamnamesini hazrlad belirtilmektedir.105 Dar- ur-y Askerinin

kurulduu 7 ubat 1837de ilan edilmise de ancak Nisan aynda almalarna

balamtr. Alanlarnda baarl olmu st rtbeli eitli branlardan 12 subaydan

oluturulan kurulun bakanlna Mirliva Hayrettin Paa atanmt. Ayrca iki sivil yesi

vard. Bunlardan birisi ura-ya Askeri Mfts dieri ise yazmalardan sorumlu

ktipti. Meclis Bab- Seraskeride toplanmaktayd.106 Bylece askeri meselelerde bir

kiinin deil birok kiinin gr alnarak en doru kararn verilmesi salanmak

istenmitir. Dar- ur-y Askeri, Tanzimat boyunca faaliyetlerini srdrecek ve

Osmanl ordusunun ada bir yapya kavuturulmasnda etkin rol oynayacaktr. Dar-

ur-y Askeri iin karlan nizamnamede askerlik alannda ortaya kan sorunlar

zerinde durulmakta, bunlara zm yollar aranmaktayd. Byk bir devlet olan

Osmanl Devletinin kendisini korumak iin Mkemmel Nizami Askeri bulundurmasnn

art olduu, askerlik sresinin ok uzun olduu, bu hizmeti ancak yallkta

bitirebilenlerin ne kendilerine ve nede memlekete bir faydalarnn olmad vurgulanp,

daimi dzenli bir ordunun ihtiyalarnn olaca, bunlarn uraca karlanaca

belirtilmekteydi.107

Tanzimat Fermannda yer alan dnceler daha nceki bu nizamnamede

belirtilmekteydi. Dier taraftan Asakir-i Mansure ismi terk edilerek Tanzimat

fermannn ilanndan sonra 14 Haziran 1843 ylnda padiahn onay ile Asakir-i

Muntazama veya Asakir-i Nizamiye tabirleri kullanlmaya baland.

105 Ahmet Yaram, II. Mahmud Dneminde Asakir-i Mansure-i Muhammediye (1826-1839),(Ankara, Baslmam Doktara Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2002).106 Ziya akir, Tanzimat Devrinden Sonra Osmanl Nizam Ordusu Tarihi, (stanbul, 1957), s.77-78.107

Dar- ur-y Askeri Nizamnamesi iin bkz. Dstur- Askeri, (stanbulMekteb-i Fnun-i Harbiye-iahane Matbaas, 1287), s.144-148.


43/113

31

1.2. 1843 Askeri Tekilatlanmas ve Yaplan Dzenlemeler108

1.2.1. Muvazzaf Kuvvetler

II. Mahmudun balatt yenilik almalaryla birlikte i gelimelerde ve dsorunlarda olduka skntl gnler yaanmt. 1843 ylna gelindiinde askeri alanda

yaplanlarn yetersizlii iyice gn yzne kt. zellikle askeri alma yntemi temel bir

yntemle yaplmyor, eski usulde askere alma ilemleri devam ediyor ve halkta

memnuniyetsizlie neden oluyordu. Askerlik sresi de kesin olarak belirtilmemiti. Bu

da askeri firarilerin artmasna ve askerlikten ekinilmesine sebep olmutu. Dier yandan

subay atamalarnda ise adam kayrma ve hatr gnl ileri n planda tutuluyordu.

Abdlmecid askerlik alannda yaplacak yeniliklerin saptanp uygulanmas iinMabeyn-i Hmayun ve Hassa Miri Rza Paay grevlendirdi. Rza Paa tek bana

hareket etmeyerek gvendii kimselerin grlerini ve valilerin bilgisine ba vurdu.

Dier yandan konun ayrntlaryla grlmesi iin Meclis-i Muvakkat ad ile zel bir

kurul oluturuldu. Yaplan almalarn ardndan alnan kararlar padiaha sunularak

onay alnd. Grkemli bir trenle alnan kararlar herkese duyuruldu.109 Bu tren 6 Eyll

1843 (1 aban 1259) gn Sadrazam Rauf Paa, eyhlislam Mekkizade Asm Efendi

ile dier devlet ileri gelenleri ve askerlerin katld bir trenle duyuruldu.

110

lan edilen bu fermanla Osmanl topraklar corafi konumu, nfus younluu ve

ulam imknlar gz nnde bulundurularak be ordu blgesine ayrld.111 Bunlardan

ilk ikisi Bakentte Hassa Ordu-y Hmayun Dairesi ve Dersaadet Ordu-y Hmayun

Dairesi diye adlandrlan ve merkezleri stanbul olan Hassa Ordusu ile Dersaadet

Ordusu idi. Hassa birlikleri Tanzimat ncesinde oluturulmu olan muhafz alaylar idi.

Bu birliklerde yaplan dzenleme ile ordu dzeyine karld. Bu orduya Bursa, Aydn,

Biga, Balkesir, zmit, Mentee, Karahisar- Sahip, Hamit, Teke ve Alanya yreleribaland. Yani asker temini bu yrelerden yaplacakt. Hassa Ordusuna yeni bir

komutan atanmayarak ksa bir sre nce Serasker nvan alan Rza Paa komuta etti.

Dersaadet Ordusu iin Ankara, Kastamonu, Edirne, Konya, Amasya, Bolu, el,

108 1843 ve 1848 Askeri Tekilatlanmas iin bkz. Ek. 13.109 Ayten Can Tunal, Tanzimat Dneminde Osmanl Kara Ordusunda Yaplanma (1839-1876),(Ankara, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, 2003), s.22-23.110A. Ltfi Tarihi, Cilt VI-VIII, s.1147-1148.111 Kurtulu Kayal, Osmanl Devletinde Yenileme Hareketleri ve Ordu, Tanzimattan Cumhuriyete

Trkiye Ansiklopedisi, (stanbul, letiim Yaynlar, 1985), Cilt V, s.1253; Eren, a.g.m, s.724; AbdullahSaydam, Tanzimat Devri Reformlar, Trkler, Cilt XII, s.794 v.d.


44/113


45/113

33

Dar- ur-y Askeriye iletilecek, uygun grlrse padiaha bildirilecekti. Padiahn da

onay alnrsa uygulamaya konulabilecekti.

1.2.2. Redif Kuvvetleri

1843 dzenlemesiyle redif birlikleri muvazzaf snfna alnmt. Muvazzaf

olarak be yllk askerlik sresini tamamlayanlar da kendi memleketlerinde yedi yl

redif olarak kalacaklard. Her ordu blgesi muvazzaf alay says kadar redif blgesine

ayrld. Her redif blgesinde drt taburlu bir Redif alay kurulacakt. Redif birlikleri

tabur merkezlerinde ylda bir ay eitim yapacak ve bu sre iinde muvazzaf askerler

gibi maa ve tayinat alacaklard. 1848 ylnda Redif Birliklerinin merkezleri unlard: 115

Hassa Ordusu Redif Alaylar: zmit, Bursa, zmir, Aydn, Afyon, Isparta altpiyade alaynn merkezleriydi. Ispartada ayrca birer topu ve svari alayna

merkezlik yapmaktayd. . Bursa ve Aydnda birer svari alay iin merkez kabul

edilmiti.

Dersaadet (stanbul) Ordusu Redif Alaylar: Merkezleri Edirne, Bolu, Ankara,orum, Konya ve Kayseride alt piyade alay, Bolu Ankara, Kayseride 3 svari

alay ve orum ve Edirnede birer topu alay vard.

Rumeli Ordusu Redif Alaylar: Merkezleri Manastr, Selanik, Yanya, skp,Sofya ve umnuda alt piyade alay.

Anadolu Ordusu Redif Alaylar: Merkezleri Sivas, Tokat, Harput(Elaz),Erzurum, Diyarbakr ve Karsta alt piyade alayndan meydana geliyordu.

1.2.3. Yardmc Kuvvetler

1843 ylndaki yaplan askeri dzenlemelere ramen Bosna-Hersek gibi lkenin

baz eyaletlerinde bu sistem uygulanamad. Ancak devletin herhangi bir savaa girmesi

halinde asker gndermek zorundaydlar. Buna gre bir sava durumunda bu eyaletlerin

gndermesi gereken asker saylar yle saptanmt:

115 Mahmut evket, a.g.e, Cilt II, s.16; T.K.K.T., s.68-69.


46/113

34

Srbistan 20.000, Arnavutluk 30.000, Msr 40.000, Bosna ve Hersek 30.000,

Trablusgarp ve Tunus 10.000 olmak zere toplam 130.000 kiilik yardmc kuvvet

gndereceklerdi.116

1.2.4. Babozuk Kuvvetler

Sava halinde yukarda belirtilenlerden baka orduya gnlllerinde katlaca

tahmin ediliyordu. Dzenli ordunun dnda kaldklar iin bunlara babozuk kuvvetler

deniliyordu.117 Bunlar askerlik eitimi almadklar iin gerektii gibi yararlanmak

mmkn deildi. Svari ve Piyade ktalar eklinde yaplanan bu kuvvetler unlardan

olumaktayd:118

- En az 50.000 kiiden oluan Mslman gnlller

- Yaklak 6.000 kiiden oluan yaya Jandarma grevi yapan kavaslar, atljandarma grevi yapan seymenler ve kr bekilii yapan subalar.

- Yaklak 5.500 kiiyi bulun Dobruca Tatarlar ve Dondan g ederekAnadoluya gelen kazaklar.

1.2.5.Jandarma Tekilatnn Kurulmas

Tanzimat Fermannda zerinde nemle durulan bir konu da can ve malgvenliiydi. karlan yasalarla can gvenlii, rz ve namus dokunulmazl ile

mlkiyetin gvence altna alnmas salanacakt. Bu amala i gvenliin, ilk nceleri

muhasllara bal zaptiye ve hfziye memuru diye adlandrlan yeni bir askeri birlikle

salanmas dnld. Bunun iin karlan bir layiha ile dzenleme yapldysa da 1842

muhaslln kaldrlmasyla bu dzenleme de son buldu. Eski sistem 1844 ylna kadar

devam etti. 1844 yl ubat' balarnda konu ile ilgili olarak yaplan grmeler

sonunda btn valilerle dier yneticilere, can ve mal gvenlii iin alnan nlemlerdenistenilen baarya ulalamad, bundan byle daha dikkatli davranlmas gerei

hatrlatld. Ayrca alnacak baz yeni nlemler de kendilerine iletildi. Btn

imparatorlukta belirli merkezlerde karakollar kurulmas, panayr yerleriyle Mslman

116T.S.K.T., s.204.117 Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VI, s.164.118

M.A.Ubicini, Trkiye 1850, Cilt II, (ev: Cemal Karaaa), (stanbul, Tercman Yaynlar, 1975),s.422-423.


47/113

35

olmayan halkn dini tren gnlerinde gvenlik nlemlerinin artrlmas ve devlete kar

ayaklanmalarn bastrlmasnda uyulmas zorunlu kurallar hatrlatld. Ne var ki yllardr

bunlar hep sylenmekte ancak tam olarak uygulanamamaktayd. Bunu bilen Osmanl

Devleti yneticileri konuyu yeniden ele aldlar ve 8 Haziran 1844'te padiahn onayyla

yeni dzenlemeler bildirildi.

Bylece Tmar sistemi kaldrld ve yerine Zaptiye (Jandarma) Tekilat kuruldu.

Btn eyalet valileriyle kaymakamlara Anadolu ve Arabistan Ordular komutanlarna

gnderilen genelgede, tmarlarn nasl kaldrlaca ayrntlaryla akland. Vali ve

kaymakamlar ynetimlerinde bulunan blgelerde ne kadar tmarl sipahi varsa

gelirleriyle birlikte belirleyecekti. Yllk gelirleri 500-1000 kuru arasnda deienler,

Piyade Zaptiye neferi, 1000-2000 kuru veya daha ok gelir sahipleri ise Svari Zaptiye

neferi olarak grevlendirilecekti.

Piyade zaptiye askerine yiyecek bedeli ile birlikte ayda 60-70, bazen 80 kuru

denecei gz nnde tutularak, bunun ylda ortalama 750-900 kuru demek olduu

tmar geliri ylda 900 kuruun altnda kalan piyadelere ve 1800 kurutan az olan

svarilere, ileride Maliyenin uygun grecei biimde fark verilecei belirtiliyordu.

Tmarl alaylar subaylarnn bir ksm nizami ordularda grev almlard. Kalanlarnn

isterlerse orduya katlabilecekleri, bunu istemeyenlerin piyade eri ya da svari zaptiye

eri olarak hizmet grmelerinin anlarna ve mevkilerine uygun dmeyecei, ylelerinin

eyalet merkezlerine arlarak, durumun kendilerine anlatlmas, zaptiye birliklerine

subay olarak katlmalarnn nerilmesi isteniyordu. Buna yanamazlarsa, evlerinde

oturmak ya da ticaret yapmak dilerlerse, gelirlerine gre bedel vermeleri art

kouluyordu. Bunu tercih edenlerden kl, tabanca, at takm gibi devlete ait eya alnp

listesi yaplacak ve hkmete bildirilecekti.

Zaptiye erleriyle subaylarn kamuyu ilgilendiren iler dnda verecekleri hizmet

karlnda cret almalar uygun grlmt. Ancak bu creti kendileri maal

olduklar ii Tabur Sandna yatracaklard.

1865 ylna gelindiinde stanbul ve eyaletlerde gvenlii salamakla grevli 12

zaptiye alay bulunmaktayd. Bunlarn dalm yleydi: stanbul'daki alayn be taburu

vard ve 7 blkl 1. Tabur Zaptiye Kapsnda grevliydi. 2. Tabur 4 blkten

oluuyordu ve skdar'da hizmet veriyordu. 6 blkl 3. Tabur Beyolu'nda, 4 blkl


48/113

36

4. Tabur Beikta'ta ve yine 4 blkl 5. Tabur da Beyolu'nda grevlendirilmiti.

Manastr Alay'nn beer blkl 4 taburu, Selanik Alay'nn beer blkl, 3 taburu,

Edirne'nin de beer blkl 3 taburu vard. Tuna eyaletinde 7 taburlu alayn piyade ve

svari blkleri vard. skp'teki alay 3 taburlu idi. Trhala'da 3 tabur, Halepte 3

taburlu birer alay kurulmutu. Suriye'de ise 1., 2., 3., zaptiye alaylar grev

yapmaktayd. Anadolu'nun btnnde bu sralarda tam tekilatl alaylar henz kurulma

aamasnda olmakla birlikte btn eyalet merkezlerinde zaptiye askeri hizmet

vermekteydi.119

Zaptiye tekilatnn kurulmasyla dzenli ordunun i gvenlii salamadaki

etkinlii nemli lde azald. Ordu, daha ok lkeyi d tehlikelerden koruyacak

ekilde eitilmeye baland. Dzenli askere ancak ok ender durumlarda, zaptiyenin

yetersiz kald olaylarda i gvenlikle ilgili grevler verilir oldu. Bununla beraber

zaptiye askerlerinin eitilmesinde dzenli ordunun subaylarndan yararlanld.

1865 ylna gelindiinde lke genelinde 12 zaptiye alay kurulmu olup bunlara

bal tabur ve merkezleri yle belirlenmiti:

Dersaadet Alay, 5 taburdan olumaktayd. 1. taburu 7 blkt ve Bab-Zaptiye'de grevliydi. 2. Taburun 4 bl skdar'da, 3 ve 5. taburun 4. ve 6.bl Beyolu'nda, 4 taburun 4. bl Beikta'ta grev yapmaktayd.

Manastr Alay beer blkl 4 taburdan kuruluydu. Selanik Zaptiye Alay, 5'er blkl 3 taburdu. Taburlar, Selanik, Preveze ve

Drama'da bulunuyordu.

Edirne Alay 5'er blkl 3 tabur olup srasyla, Edirne, Filibe ve Tekfurdamerkez olarak saptanmt.

Tuna eyaletinde 7 taburlu Zaptiye Alaynn 1-5. taburlar 6'ar blkl, 6-7.taburlar ise 4'er blkl olup blklerden ikieri svari kalanlar ise piyade idi.

Rusuk, Vidin, Ni, Sofya, Trnova, Varna ve Tula tabur merkezi olan yerleim

yerleriydi.

119

mer Naili, Fenni Harp ve Tarih-i Askeri, Cildi evvel, (stanbul, Mektebi Harbiye Matbaas, 1283),s.92.


49/113

37

skp Alay, her biri beer blkl 3 taburdan olumaktayd. Taburlar, Perzerin,Piritine ve skp'te bulunmaktayd.

Yanya Alay, beer blkl 3 taburdan ibaret olup, iki bl svariydi. Trhala Alay, taburundan biri Yeniehir'de dieri Golostayd. Halep

Eyaletinde (Halep'te) iki dieri skenderun'da olmak zere taburu vard.

Suriye'de ise Birinci, kinci ve nc Suriye Alaylar grev yapmaktayd.Havran, Huma, am, Beyrut, Trablus, Hams balca tabur merkezi olan yerleim

birimleri olup, 2 svari bl de bulunmaktayd.

Son zaptiye alay Bosna'dayd. 6 taburdan kurulu bu alayn drder bl piyadebirer bl ise svari idi.

Anadolu tarafnda ise henz zaptiye askeri alay tertip olunmamakla birlikte

10.000 kiilik kuvvet bulunduu tahmin ediliyordu.120

1869 askeri dzenlemesinden 2 ay kadar nce zaptiye askeri ile ilgili yeni bir

nizamname drt fasl eklinde otuz madden ibaret olarak hazrland. Fasl- evvel

Asakir-i Zaptiye'nin suret-i tertibi beyanndadr bal tamakta olup, 1-10. maddeleri

kapsamaktadr. Her vilayette svari ve piyade zaptiye askerinin bir alay saylaca,alayn taburlara, taburlarn blklere ve blklerin ise takmlardan olutuu, taburun iki

ve en fazla 10 blkten, blklerin ise be-on takmdan kurulaca 1-3. maddelerde

hkme balanmaktadr. Svari takmnn drt, piyadenin i

tanzimat donemi osmanli ordusu

Documents