arquitectura popular ourensa 02

8/13/2019 Arquitectura Popular Ourensa 02

1/395

T O M S V E G A P A T O

Pechos d e c lausura s impl e e compl emen tos

Enc in tados , en ca lados e engad idos d e cora t i vos

rquitectura Popular

Ourens


2/395


3/395


4/395

Debuxos da portada e icono da contraportada do autor


5/395

D E P U T A C I N P R O V I N C I A L D E O U R E N S E


6/395


7/395

A R Q U I T E C T U R AP O P U L A R O U R E N S

sPECHOS DE CLAUSUR A SIMPLE E COMPLEMENTOS

ENCINTADOS, ENCALADOS E ENGADIDOS DECORATIVOS

O U R E N S E 2 0 0 7

TOM S VEGA PA TO


8/395

Direccin

Secr etar a

Coordina

dos textos, fotografas e debuxos:

da presente edicin:

Deseo e ma que ta

Impr esi n

Dep. Lega l

I.S .B.N .

Maril e Xulio Fernndez Senra

Fco. Xavier lvarez Campos

Centro Cultura PopularXaquin Lorenzo Fernndez, Xocas

Toms Vega PatoDeputacin Provincial de Ourense

disigna EDENIA | www.edenia.org

RODI Artes Grficas, S.L., Ourense

OU 106-2007

978-84-96503-56-4

RAIGAME

Aptdo. 484

Tlf. e Fax 988 249493

32080 - Ourense

e-mail: [email protected]

Tdolos dereitos de reproduccin, adaptacin, traduccin ou

representacin dos textos, ilustracins e fotografas estn re-

servados, e s podern ser exercidos por terceiros previa soli-

citude e correspondente permiso dos editores ou dos autores.

Edita

S e r i e

A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S PECHOS DE CLAUSUR A SIMPLE E COMPLEMENTOS

ENCINTADOS, ENCALADOS E ENGADIDOS DECORATIVOS

Toms Vega Pato

1 edicin Xuo de 2007


9/395

A Deputacin Provincial de Ourense, que teo o honor de presidir, ten

coma unha das sas principais lias de traballo a difusin e o coecemento

do patrimonio cultural da nosa provincia. A arquitectura popular forma parte

dese patrimonio e esta institucin qurese implicar na salvagarda de moitos

dos tesouros que temos na nosa terra.

Neste caso, presentamos un traballo de recollida e sistematizacin descri-tiva de determinados elementos como son os pechos de clausura simple e

complementos e tamn os encintados, encalados e elementos decorativos re-

lacionados, que forman parte da arquitectura popular ourens e que, baixo a

forma de manual - inventario, son profundamente estudados por Toms Vega

Pato, a quen felicito polo traballo feito, e o animo a que siga traballando pola

cultura de Galiza.

A obra ten o rigor, a metodoloxa e a amplitude de datos precisos para

que os nosos obxectivos se vexan cumpridos. Moita arquitectura popular foi

desaparecendo pouco a pouco dende os anos centrais do sculo XX, por iso oestudo que agora temos nas nosas mans adquire unha maior relevancia, xa que

permite pr en valor o que anda se conserva. Espero que publicacins coma

esta sirvan de estmulo para que o que anda temos non esmoreza.

Agardo que esta publicacin, ademais de facer un labor de difusin da nosa

cultura, serva de base a traballos de investigacin posteriores e atope a maior

receptividade posible nos lectores, quedando as totalmente compensado o es-

forzo editorial desenvolvido por esta institucin.

Jos Luis Baltar Pumar

Presidente da Deputacin provincial de Ourense


10/395


11/395

A R Q U I T E C T U R AP O P U L A R O U R E N S

PECHOS DE CLAUSURA SIMPLEE COMPLEMENTOS

ENCINTADOS, ENCAL ADOSE ENGADIDOS DECOR ATIVOS

O U R E N S E 2 0 0 7


12/395


13/395

A Carl os , meu neto ,

quen, porn os seus poucos anos

mailo seu nacemento e crianza no estranxeiro,

mostra un inusitado interese polo coecemento dos costumes

e as vellas tradicins da terra dos seus devanceiros.


14/395


15/395

NDICE


16/395


17/395

19 Prlogo,Manuel Caamao Surez

25 Prembulo

29 INTRODUCIN

30 Mapa orogrfico da provincia

31 O territorio

32 Motivos

34 Unha cuestin a resolver: a linguaxe tecnolxica na arquitectura popular35 Obxectivos.

36 Estado da cuestin

36 Elementos de peche de clausura simple.

37 Encintados, encalados e elementos decorativos

39 Criterios metodolxicos

42 Conclusin

45 I.-PECHOS DE CLAUSURA SIMPLE E COMPLEMENTOS

47 Concepto de clausura simple

49 Criterio de seleccin

50 Terminoloxa

51 Terminoloxa segundo outros autores

54 Terminoloxa popular segundo o interrogatorio

55 Proposta terminolxica

58 Tipoloxa

58 Nomenclatura tipolxica

60 Tipoloxa en fotografas61 CADRO TIPOLXICO EN FOTOS

67 DEFINICIN XEOMTRICA DOS ELEMENTOS DE TORSIN POR ARGOLA

69 Concepto de definicin xeomtrica e obxecto da mesma

Px.


18/395

16

71 LMINAS DE DEFINICIN XEOMTRICA

73 Lmina I. Envolvente, ou permetro, de camp (CAM)

75 Lmina II. Oval ou elptico (OVEL)

77 Lmina III. Doble argola (DAR)

79 Lmina IV. Circular (CIR)

81 Lmina V. Envolvente mixta (EMIX)

85 Lmina VI. Envolvente poligonal (EPOL)

87 Lmina VII. Formas complexas (OUT)89 Cronoloxa e decoracin dos elementos de torsin por argola

89 Apuntamentos para unha cronoloxa

90 Breve resea sobre a decoracin

93 II.-ENCINTADOS, ENCALADOS E ENGADIDOS DECORATIVOS

95 Concepto de encintado e de encalado

95 Encintado

96 Encalado

97 Criterio de seleccin

98 Terminoloxa

98 Os paramentos

100 Cinta e reserva

102 Terminoloxa segundo outros autores

104 Terminoloxa popular

104 Proposta terminolxica

105 Tipoloxa

105 Nomenclatura tipolxica106 Tipoloxa en fotografas

107 CADRO TIPOLXICO EN FOTOS

111 Cronoloxa e rarezas no encintado

Px.


19/395

111 Apuntamentos para unha cronoloxa

111 Rarezas no encintado

113 III.-INVENTARIO FOTOGRFICO

115 Intencionalidade e estruturacin do inventario

117 Cadro fotogrfico n 1. Pechos de clausura simple e complementos

119 Interpretacin do cadro n 1

289 Cadro fotogrfico n 2. Encintados, encalados e engadidos decorativos291 Interpretacin do cadro n 2

385 BIBLIOGRAFA

Px.


20/395


21/395

PRLOGO


22/395


23/395

A arquitectura popular est considerada, e as , como a arquitectura da

necesidade e da escaseza, ademais de annima. Por esa razn a maiora dos

seus estudosos insisten en que todo canto elemento construtivo conforma as

sas realizacins est encamiado a resolver problemas prcticos. Sen deixar

de ser certa esa percepcin, nas construcins populares galegas, como tamn

nas doutros pases, danse unha serie de aspectos dentro da elementalidade

das sas arcaicas, e mesmo primitivas e inxenuas, formas, que ademais de

resolver aquelas funcins de fasqua prctica, levan canda si ingredientes de-

corativos ou ornamentais. Non hai mis que reparar nos corredores e solainas

cos balastres torneados de diferentes xeitos sexan en madeira ou en granito,

nas chemineas, nos remates das cubertas tanto das casas-vivenda como dos

hrreos, nos cataventos que enriquecen grandemente algunhas desas contru-

cins, nos valados que delimitan as parcelas, ou no cromatismo das portas

e fiestras nos muros da casa-vivenda. Todos eses elementos de arte popular

son feitos polo construtor annimo, quen deixa sempre a sa pegada artesana

orixinal e creativa.

En Galicia, os membros do inesquecible Seminario de Estudos Galegos,

moi atentos e impostos nos movementos innovadores e nas correntes cultu-

rais do mundo, xa nas sas esculcas etnogrficas iniciticas, feitas con rigor e

amor pas, tian reparado nalgn daqueles aspectos. Os nomes de Vicente

Risco, Florentino Lpez Cuevillas, Xos Ramn e Fernndez-Oxea ou Xoaqun

Lorenzo, todos eles, por certo, fillos da patria ourens, fixeron a sa descu-

berta e plasmronos nos seus traballos tanto monogrficos como de conxunto,

como o cimeiro tratado Etnografa. Cultura materialdo recordado Xoaqun

Lorenzo, Xocas. Dende entn fronse facendo achegas, moi paseniamente,que os desenvolveron e completaron. Frescas anda as tintas, temos que re-

xistrar nestes ltimos anos a aparicin de publicacins relacionadas co eido

da arquitectura popular, unhas delas que a contemplan en conxunto e outras

que atinxen a temas sectoriais como acontece cos libros recn postos dispor

do pblico interesado por estas cuestins como son As lareiras en Galicia,


24/395

A R Q U I T E C T U R A P O P U L A R O U R E N S 22

da autora dos arquitectos tcnicos J. Astray, M. Beiroa e J. Villares, O con-

xunto etnogrfico dos batns e muos do Mosquetn na Terra de Soneira, do

etngrafo X. M. Lema Surez e Roberto Mouzo Bermdez e Itinerarios de

arquitectura popular pola Terra Chde Carme Pernas Bermdez. De a que

saudemos con ledicia a aparicin do libro que temos nas mans,Arquitectura

popular ourens. Pechos de clausura simple e complementos. Encintados,

encalados e engadidos decorativosrealizado porToms Vega Pato, estudoso

de vello de temas etnogrficos, algn deles suxerido, como o caso do pre-

sente, polo seu mestre e amigo Xaqun Lorenzo, a quen lle dedica o texto

co gallo de se conmemorar os cen anos do nacemento do gran arquelogo e

etngrafo de Lobeira.

Froito de demorados traballos de campo, nesta magnfica investigacin,

o seu autor nos ofrece un cumprido e rigoroso estudo relacionado coas hu-

mildes obras artesanais dos pechos de clausura e dos seus complementos,

tanto dos realizados en madeira como en ferro nos obradoiros artesns, e cos

encintados, encalados e engadidos decorativos, todos eles con funcins

ben definidas dentro dunha ornamentacin primitiva.

Se ben os pechos de clausura podemos velos en todas as construcins

da arquitectura popular do noso pas, e foron merecedores dunha certa

atencin dende hai tempo, non ocorre o mesmo cos comunmente coe-

cidos como encintados, de longa tradicin en moitos paises europeos, xa

presentes nas obras italianas do medievo coa tcnica dos grotescos e moi

evidentes, anda hoxe, nos esgrafiados da arquitectura catal. As como

os primeiros estn presentes por todo o pas, a existencia dos segundos

adquiren relevancia e acadan personalidade propia nas terras luguesas do

sur como testemua o estudo Debuxo e ornamentacin na arquitectura

do sur da provincia de Lugo, realizado no 1991 polo arquitecto P. Lizan-

cos coa colaboracin dunha serie de especialistas, nos concellos de Sober,Monforte de Lemos e Pobra de Brolln, ou por toda a xeografa da demar-

cacin provincial de Ourense, con mis presencia nas zonas de val que de

montaa.


25/395

P R L O G O

O libro que concita a nosa atencin afonda, logo de pescudas laboriosas,

no estudo de ambos elementos construtivos. Nel contense un intenso traballo

de campo e de gabinete no que se recollen uns aspectos existentes nas crea-

cins construtivas levadas a cabo longo do tempo polo pobo galego, hoxe

moi degradadas, desvirtuadas e en perigo certo de desaparicin. Este profuso

traballo, que constite unha achega do maior interese, iniciouno o seu autor

no ano 1980 e, logo de percorrer detidamente numerosas entidades poboacio-

nais das mis de 4.000 que se integran na provincia ourens, ofrcenos un es-

tudo que abrangue numerosas fotografas, bocetos e deseos, figuras e cadros

tipolxicos, que dan orixe a un nutrido banco de datos, acompaado dunha

clasificacin dos tipos estudados e co desexo de lograr una normalizacin do

lxico empregado nas das materias. Dese xeito, o seu autor denomina o tra-

ballo como manual-inventario e de certo que ese empeo lgrao de vez.

Sado, xa que logo, con ledicia, este galano co que, para conmemorar o

centenario do nacemento do mestre Xoaqun Lorenzo, nos ven de agasallar

Toms Vega Pato e, asemade, agradecer a confianza que depositou en min

para inicialo con estas breves lias na publicacin que promove a Deputacin

de Ourense.

S desexo que este exemplar e exhaustivo traballo sirva de estmulo para

que se prosiga a afondar no mellor coecemento do amplo universo que

conforma a arquitectura popular, as como na preservacin, ata onde sexa

posible, dun dos mis senlleiros sinais que nos identifican s galegos dende

tempos seculares como un pobo con personal idade propia.

Manuel Caamao Surez

A Corua, 20 de maio de 2007


26/395


27/395

PREMBULO


28/395


29/395

Recllese neste libro o labor de mis de vinte anos de investigacin sobre

os aspectos dos que trata, aspectos que ata agora permanecan espera dun

estudo pormenorizado. Estrutrase o libro en tres apartados precedidos dunha

extensa e imprescindible introducin; os dous primeiros conforman a parte

descritiva, mentres que o terceiro de contido exclusivamente fotogrfico. A

obra constite o que poderiamos considerar un manual-inventario, tanto pola

terminoloxa especfica que se propn no mesmo, como pola profusin de de-

buxos - definicin xeomtrica - e fotografas que contn.

As razns que impulsaron autor a realizacin do presente traballo ex-

pense tamn na introducin. Houbo, sen embargo, outros estmulos e apoios

mis prximos que, en principio, poden parecer de menor importancia, pero

que na realidad resultaron decisivos para levar a cabo a obra que nos propuxe-

mos.

O principal apoio e colaboracin recibiuno o autor da sa dona, Mara Luisa

Avelaira Villares, quen, coa sa capacidade de observacin e eficacia durante a

prospeccin, mailo seu tacto e afabilidade no trato coas persoas entrevistadas

no desenvolvemento do interrogatorio que se levou a cabo paralelamente, po-

sibilitou que o libro fora unha realidade. Sen a sa axuda e nimo nos momen-

tos cruciais do traballo este non se houbera logrado, cuestin da que estamos

absolutamente seguros.

Houbo outras persoas, cales informacins ou aportacins de material foto-

grfico antigo consideramos de gran valor; de entre elas debemos destacar as

de Jos Rodrguez Cruz, de A Gudia.

Deixamos, intencionalmente, para o final a manifestacin do noso profundo

agradecemento Centro de cultura popular Xaqun Lorenzo, pola favorable

acollida que os seus responsables prestaron proxecto, sen mis razns queavaliasen autor que a confianza no seu labor.

Para rematatar deberemos estende-lo agradecento Deputacin provincial

de Ourense na persoa do seu Presidente, pola sensibilidade demostrada a prol

da conservacin do legado cultural tradicional, cal decisin de apoio a publica-

cin do noso traballo non mis ca unha mostra.


30/395


A data elixida para a edicin do libro non casual, xa que foi decidida por

darse a circunstancia de cumprirse neste ano o centenario do nacemento de D.

XoaqunLorenzo Fernndez, personaxe vencellado Deputacin de Ourense

e a quen o autor lle ten moito que agradecer, non s polo que del aprendeu,

senn por telo distinguido coa sa amizade.


31/395

INTRODUCIN


32/395

Mapa orogrfico da provincia de Ourense


33/395

O territorio

Galicia, tanto por razns de ndole histrica como pola sa situacin xeo-

grfica e o seu particular relevo, presenta caractersticas especiais no que a

manifestacins da cultura popular e conservacin e trasmisin xeracional

das mesmas se refire se a comparamos con outras latitudes de Espaa. Dentro

de Galicia, a provincia de Ourense, nica interior da comunidade autnoma,

presenta tamn trazos que podemos adxetivar como diferenciais respecto do

resto do territorio galego, no que mencionado aspecto cultural atinxe, cues-

tin que dimana do feito de se-la nica provincia sen litoral e tamn da sa

particular orografa, constitundo un prodixioso enclave xeogrfico. Rodeada

dun anel montaoso que apenas se abre para dar entrada ou facilita-la sada

s seus grandes cursos fluviais, que discorren as veces por profundos canns e

gargantas, presenta grandes barreiras naturais as cales propiciaron un secular

illamento en extensas reas, circunstancia que s ben puido ter consecuen-

cias negativas sobre determinados aspectos do progreso derivadas da ausencia

dunha necesaria relacin de intercambios culturais, tamn certo que tales cir-

cunstancias posibilitaron o mantemento dunha rica endocultura, propiciando

tempo unha maior e mis xenuina conservacin dos elementos culturais,

materiais ou non, convertendo a provincia nun nutrido museo das artes e das

tradicins populares que perviviu de maneira intensa ata o comezo do ltimo

tercio do sculo XX, aprecindose posteriormente unha progresiva decadencia,

proporcional abandono do habitat rural.

A amplitude altitudinal acada diferenzas que resultan de por s esclarece-

doras de tan movido relevo e diversidade xeogrfica da provincia, xa que se

extende dende unha altitude mnima de 36 m.s.n.m., no curso do ro Mio entrar na provincia de Pontevedra, ata os 2.124 m.s.n.m. no cume de Pena Tre-

vinca. As diversas altitudes repr tense en tres grandes macizos: Manzaneda,

con mxima de 1.788 m; Trevinca coa maior elevacin mencionada dos 2.124 m,

e Xurs, con teito de 1.556 m. A isto hai que engadi-las profundas depresins

que en casos coma o do Cann do Sil chegan a acadar os cincocentos metros


34/395


de profundidade respecto das chairas adxacentes -; as grandes reas chairentas,

que en ocasins, como sucede en A Limia, abranguen extensas superficies; os

territorios ribeiraos, penichairas, mailos innumerables ros e regatos, confor-

man tan complicado e variado relevo. A complexidade de tal relevo deu lugar a

manifestacins etnogrficas singulares, nas que fcil detectar diferenzas nun

mesmo costume s se comparan entre s as distintas comarcas que conforman

a provincia, anda tratndose daquelas mis prximas. Do mesmo xeito detc-

tanse tamn entre as distintas reas xeogrficas, marcadas peculiaridades dia-

lectais, particularmente naquelas separadas por grandes ros.

A superficie da provincial comprende 7.092,30 quilmetros cadrados. Di-

vdese o territorio, administrativamente, en noventa e dous concellos que se

agrupan en sete partidos xudiciais. As diferenzas de extensin superficial entre

ditos concellos son moi marcadas, sendo o de maior superficie o municipio de

A Veiga con 291,0 Km2, e o de menor extensin o de Beade ( 8,0 Km2). Moder-

namente o territorio provincial estruturase tamn en doce comarcas de nova

implantacin.

Polo que se refire divisin eclesistica, a provincia pertence s diceses

de Ourense e Astorga; nesta ltima sitanse quince concellos da zona nor-

deste, dous dos cales teen unha parte mnima enclavada tamn na dicese de

Ourense; son os de Chandrexa de Queixa e A Pobra de Trives, reminiscencia

dos lmites entre os antigos conventos xurdicos romanos bracarense y asturi-

cense; neste caso o lmite esta formado polo ro Navea.

Motivos

A orixe do presente traballo obedece forte atractivo que sobre o autor

exerceu dende sempre a variedade e riqueza artstica dos elementos que confor-

man a faceta da arquitectura popular representada polos sistemas de suxeicin

e seguridade, particularmente a daqueles que denominamos como elementos de

clausura simple: pechos, picaportes, pasadores ou ferrollos, caravillas e outroscomplementos de peche utilizados na casa tradicional e nalgunhas construcin

adxetivas, os cales combinan sabiamente a funcionalidade coa aplicacin dos

coecementos xeomtricos e a creatividade dos artesns que os realizan. Estos

aspectos vense enriquecidos, tamn, por unha marcada tendencia busca da

singularidade nas formas, e inxeniosidade nos mecanismos de accionamento.


35/395

I N T R O D U C I N

A observacin continuada destes complementos da arquitectura popular pro-

piciada polos frecuentes desplazamentos, relacionados con outros campos da

etnografa, por toda a xeografa provincial permitiranos a obtencin dunha

importante documentacin grfica, debuxos e fotografas, que s comezos non

tia un obxectivo que non fose a compilacin das imaxes

en s mesmas e algns apuntamentos, a modo de ficha

(Fig. 1), sobre materiais, funcionamento e caractersticas.

Esta afeccin pronto devira nun gran interese polo seu

estudo, clasificacin e catalogacin.

Iniciado o estudo dos devanditos elementos a nosa

actividade investigadora comeza cara principios dos anos

oitenta ampliariamos dita actividade a outros detalles da

arquitectura popular: os encintados e os debuxos xeom-

tricos ou figurativos, de carcter ornamental, smblico

ou alegrico, realizados mediante encalados, ademais

doutros engadidos decorativos complementarios dos an-

teriores. Neste caso o noso interese foi espertado pola

suxestin que respecto nos fixo o insigne etngrafo Xoa-

qun Lorenzo Fernndez anos despois de ter comezado

cos elementos de peche, anda que trascorreran algns

anos mis antes de adicarnos a este nova faceta da investigacin, toda vez que

tiamos feito unha parntese no estudo dos pechos tamn. Mais, pronto ad-

vertiriamos a necesidade de retomar con urxencia os labores de prospeccin e

recollida de datos de campo, tanto do aspecto iniciado como do novo proxecto.

Das foron as circunstancias que motivaron tal urxencia, como veremos.

A primeira circunstancia constituuna a observacin da progresiva desapa-

ricin dos elementos a estudo, mis evidente nos encintados e encalados, que

comezaron a ser picados para despois ser substitudos por atpicos recheos me-

diante argamasa de cemento e area con aditivos colorantes, agregndolle barro

en certos casos (Figs. 2a e 2b). As accins conducentes eliminacin dos en-cintados prodcense principio de maneira lenta e espordica polo que, anda

sendo conscientes do problema, non percibimos de inmediato a sa magnitude,

realizando os traballos de prospeccin durante ese perodo con moderada in-

tensidade, ata que o problema se propagou con tal virulencia que nos vimos na

necesidade de traballar a reo, con prioridade sobre outras actividades.

Fig.1. Pxina do caderno de campo


36/395


A segunda motivacin da urxencia nas pescudas radicaba no proceso de

despoboacin no mbito rural, sobre todo na ausencia de persoas ancis, que,

ou ben emigraron s cidades a vivir cos fillos, ou an sendo pau-

latinamente trasladadas s residencias xeritricas, que comeza-

ban a proliferar nas capitalidades municipais. Esta circunstancia

dificultou en gran medida o interrogatorio, ou enquisa, que so-

bre as denominacins dos distintos elementos, materiais e pro-

cedementos viamos realizando, maiormente no que atinxe

denominacin e procedencia dos pechos.

Deberemos deixar constancia, as mesmo, dun feito diferen-

cial respecto dos dous aspectos da investigacin abranguidos:

a recollida de datos comprende mis profusin para os pechos

que para os encintados e encalados. As razns desta diferenza

son obvias, xa que cos primeiros comezamos dez anos antes, e

non se trata s dunha cuestin de tempo, senn das condicins

mis favorables para a investigacin naqueles intres, pola menor

desaparicin dos elementos a analizar.

Unha cuestin a resolver: a linguaxe tecnolxica na arqui-

tectura popular

A carencia dunha linguaxe tecnolxica, axeitada para a re-

daccin de estudos coma o presente, evidencia a necesidade

imperativa dun dicionario galego da arquitectura e, en xeral, da

construcin de edificios e obras.

A terminoloxa actual que se ven recorrendo polos estudo-

sos para as definicins na arquitectura popular en concreto, ven

sendo establecida, por unha banda, mediante prstamos da linguaxe especfica

da historia do arte; por outra, aproveita as definicins comns extradas do

pobo e que se veen aplicando dende sempre e son de emprego habitual poraqueles que investigamos a cultura popular en xeral. Mais, unha gran porcen-

taxe deste lxico que se ven utilizando est ausente do actual Dicionario da Real

Academia Galega (DRAG), por cal motivo queda dalgunha maneira invalidado.

Outros termos que o dicionario incle non son apropiados para o tcnico, que

os rexeita e recurre a denominacins que non son habituais, pero que o sacan

Fig.2a. Ante s da intervencin nun paramento

Fig.2b. Despois da intervencin


37/395

I N T R O D U C I N

do paso, resultando tempo admisibles seren xenricas. Afortunadamente,

grazas as achegas de etngrafos con formacin tecnolxica adecuada, comezan

a detectarse definicins acordes coa realidade e que o sentido comn obriga a

aceptar. Pero desafortunadamente non sempre as xa que outros investigado-

res, polo contrario, ancranse no inmobilismo e manteen termos empregados

por autores que nos precederon e que hoxe se consideran errneos. Dado o

estado da cuestin e na convicin de que non existe outra solucin, recorre-

remos a aquela terminoloxa que, coma outros autores, vimos utilizando habi-

tualmente. Tamn a aquelas outras denominacins de emprego tradicional

na linguaxe popular que obtivemos por medio da enquisa realizada parale-

lamente consecucin da restante informacin necesaria para levar a cabo

este traballo. Ampliarmola ademais, sen prescindir para a xeralidade do

DRAG, coa consulta doutros vocabularios e dicionarios anteriores de distin-

tas pocas e autores. Esta nosa ref lexin deber ser, polo tanto, entendida

coma unha contribucin superacin da discusin terminolxica no campo

que tratamos.

Obxectivos

Os obxectivos que nos propuxemos dende o comezo deste traballo son

basicamente dous. O primeiro, e tamn o primordial, en base a circunstancias

que xa se expuxeron, radica na compilacin fotogrfica do maior nmero po-

sible de elementos caractersticos en cada un dos dous aspectos abranguidos

na investigacin pechos e elementos de clausura simple e encintados mis

debuxos sobre encalados que puideran constituir unha informacin vlida

para a elaboracin do traballo e tamn logro das conclusin s que chega-

mos e que, a sa vez, conformaran un indispensable e nutrido banco de datos

apto tanto para novos traballos como para ser legado e posto disposicin de

futuras investigacins.

O segundo obxectivo consiste, por unha banda, na proposta dunha clasi-ficacin tipolxica e, por outra, no intento dunha desexable normalizacin do

lxico, na achega das denominacins que consideramos axeitadas e lxicas

para os dous aspectos estudados mailo establecemento da nomenclatura do

conxunto de elementos que conforman, respectivamente, cada un deles. Tr-

tase dunha proposta aberta baseada nunha investigacin ampla, que ademais


38/395


procuramos fose rigorosa, sen que por elo pretendamos dogmatizar sobre a

cuestin, a pesar do persoal convencemento de ter obrado na direccin co-

rrecta para que dita proposta, reforzada co material grfico recollido e os resul-

tados da enquisa que a complementan, resultase indispensable de cara a unha

solucin definitiva.

Estado da cuestin

A pesar de existir diversas publicacins relacionadas parcialmente cos as-

pectos concretos da arquitectura popular que tratamos, o feito de non seren

especficos nin estar suficientemente tratados fai que botemos en falta traba-

llos monogrficos dunha maior amplitude. Os traballos s que imos referirnos

constiten breves artigos, cando non simples pargrafos, dentro de estudos

etnogrficos xerais nos que se abranguen mltiples aspectos tanto da cultura

popular en xeral como da arquitectura tradicional en concreto. Por outra parte,

presentan outros problemas xa que comparar os traballos entre s detec-

tnse neles notorias contradicins no que atinxe as denominacins, tanto de

conxunto como especficas. Relacionamos de seguido os autores e obras mis

coecidos separando as sas aportacins en dous apartados, o primeiro versa

sobre os elementos de peche de clausura simple e o segundo sobre encintados,

encalados e elementos decorativos

Elementos de peche de clausura simple

Fermn Bouza Brey1 nun artigo sobre aspectos da arte popular galega

adica s pechos un moi breve espazo escrito e mesmo tempo pouco escla-

recedor, radicando o interese do seu traballo nas ilustracins de dito traba-

llo, debuxos propios, que nos permiten establecer comparacins e constatar

deste xeito que o feito daqueles o mesmo que o dos que ns comezamos

a recoller sesenta e cinco anos despois. Establece o autor no seu artigo a de-nominacin dos diversos elementos compilados considerando a algn deles

como exclusivo de Galicia.

Florentino Lpez Cuevillas, Vicente Fernndez Hermida e Xoaqun Lorenzo

Fernndez2 nun apartado do seu libro sobre a arquitectura da parroquia de

Velle insiren unha lmina especificando p da mesma as denominacins de

1Do arte p opular galego e de unha

das sas manifestazns, Ns21

(1925), pp. 6-13.2 Parroquia de Velle. Santiago:

Seminario de Estudos Galegos,

1936, p. 92.


39/395

I N T R O D U C I N

cada elemento representado. Pasado o tempo Xoaqun Lorenzo asignaralles

nomes ben distintos.

Florentino Lpez Cuevillas e Xoaqun Lorenzo Fernndez3 na monografa

sobre avila deCalvos de Randn,nas notas de etnografa moderna, engaden

debuxos dos elementos de peche con definicins dos mesmos a p de lmina,

semellantes s da referencia anterior.

Vicente Risco4dentro do contexto das obras de forxa incle un curto texto

sobre pechos, petadores e outros ferros que complementa con tres lminas nas

que amosa setenta e nove debuxos de tales elementos de peche. As denomina-

cins empregadas para os mesmos presentan problemas que convn analizar.

Xoaqun Lorenzo Fernndez5nun apartado sobre as pezas de ferro ocpase

dos elementos de peche, tanto de clausura simple como absoluta, nun ben

estructurado e esclarecedor texto completado cunha lmina da sa autora.

Respecto das denominacins de certos elementos, entra en franca contradicin

coas recollidas nas obras dos autores anteriormente citados.

Xos Ramn Fernndez-Oxea6, no traballo sobre Santa Marta de Moreiras,

inclevarios debuxos de pechos mantendo as denominacins para os mesmos

de autores que o precederon e sobre as que xa nos pronunciamos.

Manuel Caamao Surez7, nunha extensa e ben concibida obra sobre a ar-

quitectura popular, no apartado de elementos de fixacin e seguridade refe-

rndose concretamente s ferraxes, insire debuxos con especificacin, p de

cada un deles, dos nomes dos elementos que representan, ademais dun texto

explicativo do emprego de cada elemento de fixacin ou seguridade.

Encintados, encalados e elementos decorativos

tema dos encintados e encalados ornamentais tnselle prestado menor

atencin que dos sistemas de peche, cuestin que se traduce nunha tamn

menor existencia de estudos sobre os mesmos. A autora da literatura que

respecto nos coecida tamn dos mesmos investigadores mencionadosno apartado anterior, salvo excepcin. As achegas e carencias son tamn do

mesmo teor. Procedemos a relacionalos.


Fernndez8fan unha descricin precisa dos encintados sobre muros de cacho-

3Vila de Calvos de Randn.Santia

Seminario de Estudos Galeg1930, p. 38.4Etnografa: Cultura Espiritua

en R. OTERO PEDRAYO (dir.): H

toria de Galiza.Madrid: A kal Ed

1979, Tomo I, pp. 756-758 (ob

de forxa).5Etnografa: Cultura Material,

R. OTERO PEDRAYO (dir.): His

ria de Galiza. Madrid: Akal Edi

1979, Tomo II, pp. 48-51 (pe

de ferro).6Santa Marta de Moreiras. Mo

grafa dunha parroquia ouren

(1925-1935), Cuadernos do Se

nario de Sargadelos, 41. Sada

Corua): Edicis do Castro, 19

p. 152.7As construcccins de Arquitect

Popular. Patrimonio Etnogrfico

Galicia.Santiago: Consello Gal

de Colexios de Aparelladore

Arquitectos Tcnicos, 2003,

112-113 (elementos de fixaci

seguridade. As ferraxes).8Op. cit. (nota 2), pp .77-78, 1

y 197.


40/395


tera e tamn dos encalados, refirndose aproveitamento de ambos procede-

mentos como labor axeitado para o deseo de figuras e smbolos nos paramen-

tos das construcins populares. As ilustracins permtennos concretar algunhas

datas na difcil cronoloxa desta manifestacin da arquitectura popular.

Xoaqun Lorenzo Fernndez9adcalle s encintados e debuxos decorativos

mediante encalado, un texto que, non sendo moi extenso, resulta de gran utili-

dade xa que facilita definicins moi concretas, tanto sobre ditos procedementos

en s como sobre os paramentos de soporte. Completa a informacin cunha

descritiva serie de debuxos.

Xos Ramn Fernndez-Oxea10na monografa sobre a parroquia de Santa

Marta de Moreiras refrese s encintados nunhas concisas lias e incle unha

lmina con dous tipos de dito aspecto constructivo.

Begoa Bas11nun estudo sobre as construcins populares fai unha intere-

sante descricin dos encintados e da creacin de figuras humanas con finali-

dade decorativa mediante este procedemento. O texto acompase de das

significativas fotografas.

Manuel Caamao Surez12na sa extraordinaria obra sobre as construcins

na arquitectura popular galega flanos do acabado dos muros e da ornamenta-

cin mural distinguindo varios tipos.

Existen tamn interesantes traballos doutros autores, tanto sobre elementos

de peche de clausura simple como sobre encintados e encaladaos decorativos,

que se ocupan de comarcas doutras comunidades autnomas limtrofes coa

provincia de Ourense , concretamente das de Zamora e Len, moi tiles noso

propsito, xa que as fronteiras culturais entre si son difusas toda vez que van

moito ms al dos lmites establecidos nos mapas. A consulta destas obras ta-

mn nos permitiu detectar paralelismos moi afastados dos citados lmites, cara

interior de ditas provincias. Consideramos tamn de utilidade a informacin

contida na bibliografa doutras latitudes da pennsula que obra no noso po-

der13.

As as cousas, os nosos obxectivos amplanse intento de contribuir a en-cher o baleiro que ata o de agora, sen dbida, existe sobre os aspectos que

eliximos para ser tratados con certa amplitude, se ben somos conscientes que,

anda as, quedan cousas sen facer, xa que os elementos de clausura absoluta,

tales como pechaduras, trancas empotrables e outros artiluxios de seguridade e

accionamento dende o interior, non nos foron, salvo excepcins, accesibles nin

9Op. cit. (nota 5), pp. 12-14 (Ele-

mentos da casa. A parede).10 Op. cit. (nota 6), pp. 134 y 137.11As constru ccin s p opular es: un

tema de etnografa en Galicia, Cua-

dernos do Seminario de Sargadelos,

44. Sada (A Corua): Edicis do

Castro, 1983, pp. 41-44.12Op. cit. (nota 7), pp. 107-108.13Vid. ALONSO GONZLEZ, J.M.:

La casa popular sanabresa: formas

y elementos decorativos, Coleccin

de Etnografa Luis Corts Vzquez,

2. Zamora: Instituto de Estudios

Zamoranos F lorin Ocampo,

Diputacin, Caja Espaa, 1991; La

arquitectura tradicional en tierras

de Len. Len: Fundacin Hullera

Vasco-Leonesa., 2005; PONGA

MAYO, J.C. & RODRGUEZ RODR-

GUEZ, M A.: Arquitectura popular

en las comarcas de Castilla y Len.

Valladolid: Junta de Castilla y Len,

2000; GONZLEZ RODRGUEZ, A.:

Extremadura popular. Casas y pue-

blos.Mrida: C onsejo Ciudadano de

la Biblioteca Pblica Municipal Juan

Pablo Forner, 1990; FLORES DELMANZA NO, F.: La vida tradicional en

el Valle del Jerte.Mrida: Asamblea

de Extremadura, 1992, en especial

pp. 265 ss. y GARCA GRINDA, J.L.:

Arquitec tura popular de l a A lcarria

Conquense. Cuenca: CEDER Alca-

rria Conquense; Colegio Oficial de

Arquitectos de Castilla-La Mancha

Delegacin de Cuenca, 2005.


41/395

I N T R O D U C I N

resultan doados de estudar xa que a sa anlise implicara coecer en detalle

os seus mecanismos, moi diferentes entre si, accedendo o seu interior para tipi-

ficalos polo sistema de funcionamento, cousa a todas luces inviable. respecto

tase en conta, ademais, o gran nmero de casas pechadas deshabitadas ou

de ocupacin ocasional que existen nas vi las e lugares, maila privacidade que

preciso vencer nas habitadas permanentemente, para o logro dun acceso p-

timo de cara toma de datos minuciosos e suficientes.

Criterios metodolxicos

Unha vez fixados os obxectivos, e analizado o estado da cuestin, era pre-

ciso establecer os criterios de actuacin na prospeccin e recollida de datos.

Para elo contabamos coa anterior experiencia na obtencin ocasional de datos

especficos, aproveitando, como xa se dixo, os frecuentes desplazamentos que,

para outros traballos, faciamos pola provincia. Revisamos, por conseguinte, o

contido e alcance do arquivo que as tiamos xerado cuantificando os lugares

prospectados, a informacin conseguida, as fotografas vlidas, etc., e proce-

demos de seguido, apoindonos na cartografa adecuada, establecemento

dos distintos itinerarios precisos a efectos de completar a informacin e docu-

mentacin necesarias nunha accin continua e intensiva por toda a superficie

provincial. Tendo en conta que as entidades de poboacin pasan das catro mil

tivemos que fixar un mnimo necesario e realizable dentro das nosas posibili-

dades. Decidimos este mnimo en base s nosos coecementos da provincia,

a informacin previa, e facilidade de acceso os distintos lugares segundo

tanteos previos.

O proceso de informacin previa establecmolo mediante contactos

con persoas vlidas, case sempre investigadores, que nos puxeran en

condicins de localizar peculiaridades e outras manifestacins que, por

recnditas, puideran non ser localizadas por ns. Tamn nos proporcio-

naran estos in formantes coecemento do estado actual nos seus mbitosde influencia respecto da dispersin xeogrfica e a concentracin en

determinadas entidades de poboacin dos elementos do noso interese,

maiormente no que atinxe a encintados e decoracin sobre encalados.

As mesmo a sa axuda resultou de gran valor para o coecemento das

distintas denominacins locais.


42/395


A pesar desta planificacin verimonos na necesidade de recorrer a itine-

rarios alternativos derivados da informacin que iamos obtendo dos oriundos

interrogados. Outras veces a prospeccin resultou maior prevista realizar

certos percorridos nun tempo inferior estimado, fose por previsin excesiva

ou por resultar pouco fructfera a prospeccin, a teor dos baleiros producidos

pola masiva desaparicin dos elementos buscados14.

Actuando deste xeito, calculamos que o nmero de entidades de carcter

rural nas que intervimos equivale a un trinta por cento da totalidade das mes-

mas, pero con mis incidencia nas de maior poboacin e extensin superficial,

o cal non implica que en todas obtivesemos resultados positivos, pois en moi-

tos casos non se conservaban nin siquera restos de utilidade. A intensidade

de prospeccin foi diferente nos respectivos concellos, toda vez que a conser-

vacin en cada un dos mesmos tamen dist inta, pero non s infle na maior

ou menor existencia dos elementos buscados o conservado en cada municipio,

as diferenzas veen tamn marcadas por outras circunstancias coma o medio

fsico, toda vez que existen reas nas que proliferan e outras onde apenas se

recorre a tales solucins construtivas, caso, por exemplo, da maior prolifera-

cin dos encintados no val que montaa. Da mesma maneira, son tamn mis

abundantes nas zonas granticas que nas de xisto ou gneis, estando practica-

mente ausentes naquelas latitudes onde os muros se constren a base de pedra

moi fragmentada (Fig. 3) beiras do ro Tmega, ou mediante cuarcita rodada,

procedente das beiras fluviais, rezas e coiais; terreos de aluvin, etc., s veces

mesturada con xisto (Fig. 4) curso medio do ro Sil e o baixo Xares.

A maior ou menor presenza dos encintados depende tamn dos costumes

locais, xa que existen zonas onde este sistema de estanqueidade e decoracin

mis intenso e se realiza en calquera tipo de soporte ou paramento: cante-

ra de labra, perpiao, cachotera con fragmentos de diversas proporcins, e

mesmo se simula sobre paredes de ladrillo enlucido, caso do curso medio do

ro Arnoia. En algns concellos de A Limia son moi frecuentes, singulares e

artsticos, abundando os debuxos sobre pedra, realizados mediante encalado;esto parece obedecer a unha cuestin non s decorativa senn de prestixio;

exemplo singular o do lugar de Trandeiras (Xinzo de Limia). Algo semellante

acontece en Barrio (A Pobra de Trives).

No que respecta grao de conservacin e mantemento do encintado tra-

dicional deberemos mencionar dous casos exemplarizantes: a capitalidade de

14A este respecto consideramos de

interese citar algunha das nosas

reflexins feitas durante a prospec-

cin, tanto positivas como nega-

tivas, que anotamos no caderno

de campo:

a) Algunhas casas provocan a

hilaridade dende o mis profundo

ridculo, resultante do afn de prota-

gonimo e a busca da singularidade,

cuestin que noutras edificacins se

consegue mediante creativos e arts-

ticos encintados de feito tradicio-

nal da man de artesns que saben

continuar con mestra a arquitec-

tura popular, que algns estudosos

veen definindo como arquitectura

sen arquitectos (15-06-06).

b) (...) aqu [en referencia a lugares

do concello de Meln ] o rexun-

tado que substite desaparecido

encintado non est tinguido con

ocre, senn con cal, solucin que

pala considerablemente o efecto

negativo(10-06-06).

c)Foi esta incursin a varios conce-

llos [Entrimo, Lobios, Muios, Rairiz

de Veiga, Vilar de Santos e Sandis]

decepcionante. Neles puidemos

observar a devastadora accin sobre

fachadas que tiveron encintados.

Eliminados estos, e despois de

lava-los muros, reenchronse as

xuntas con morteiro imitando a cor

da pedra; agora semellan casas fan-

tasmagricas e despersonalizadas

que homoxeneizan a paisaxe urb

facndoa montona e carente de

interese(23-04-06).


43/395

I N T R O D U C I N

Vilardevs e o lugar de Leboreiro (Montederramo). Existen outros exemplos

sobre o costume de encintar que debemos destacar, coma no caso dos lugares

de Vide, Froufe e Francos (Baos de Molgas), onde as novas construcins de

perpiao encntanse de maneira habitual.

Respecto da destrucin sistemtica os exemplos son, desafortunadamente,

numerosos na maiora dos concellos.

A distr ibucin xeogrfica do outro aspecto que tratamos, os sistemas de

peche de clausura simple, mis homoxnea no que atinxe

dispersin global, - anda recoecendo reas, mnimas, con

mis presenza que outras -. As di ferenzas entre reas consis-

ten mis nos matices formais e dimensins que no nmero,

e veen propiciadas polo maior grao de ruralidade dos di fe-

rentes ncleos, en base s puntos de abastecemento; os mis

rurais, ou afastados, mercan no comercio das pequenas vilas

e nas feiras locais. Os lugares da periferia das grandes vilas

e da capitalidade provincial aprovisinanse nestes ncleos,

nos que a oferta mis variada e selecta. Tamn incide a este

respecto a riqueza comarcal: nas comarcas menos deprimidas

detctase unha elaboracin mis cuidada, mis suntuosidade

e singularidade na decoracin, e mesmo maior tamao.

Os elementos de peche son practicamente incuantificables, a

pesar das faltas que se detectan, case sempre en base influen-

cia dun incontrolado afn de coleccionismo, nunha sociedade

na que xa nin o consumismo frea os desexos insatisfeitos de po-

sesin e exhibicin de obxectos singulares; anda as son moitos

os que se conservan, tanto nas portas exteriores como nas das

dependencias interiores.

Preparamos tamn un cuestionario tipo para o interroga-

torio, ou enquisa, que sobre os nomes populares locais doselementos obxecto de anlise e o lxico relacionado tiamos

planeado realizar simultaneamente coa recollida do resto da informacin. Es-

tableceuse tamn en dito cuestionario o perfil idneo das persoas que an a

ser interrogadas. A realizacin do interrogatorio produciu resultados de gran

utilidade, pero tamn presentou certas dificultades e unha notoria ausencia

Fig. 3. Parede de xisto no val do Tmega

Fig. 4. Parede mixta de coios e xi sto, no val do Sil


44/395


de persoas ancis. Houbo que desbotar as respostas dos interlocutores que

xulgamos non vlidos, nos que se detectaba descoecemento, protagonismo

ou improvisacin. Durante as interrogacins tamn advertimos que o fluxo

migratorio das aldeas s vilas, ou a afluencia a lugares de mellores condicins,

orixina certa promiscuidade nos nomes das cousas, dndose o caso de obter

nun mesmo lugar sete denominacins diferentes para un mesmo elemento, o

que nos conducira a constatar a presencia de persoas procedentes de lugares

moi afastados daquel no que residen, pertencentes a outros concellos ou pro-

vincias e mesmo cidadns da vecia nacin portuguesa. De calquera maneira

consideramos este feito como moi positivo de cara s resultados, ampliarse a

informacin co acceso a un maior nmero de denominacins locais doutros lu-

gares introducidas polos oriundos. Estas circunstancias, tanto se son negativas

como positivas, adoitan darse na periferia das vilas ou en lugares moi prximos

s mesmas.

Considerando que na investigacin de campo xogara un papel fundamental

a calidade da documentacin grfica, necesaria para unha tan imprescindible

como minuciosa anlise de gabinete de cara a un correcto establecemento

da tipoloxa, e mis tendo en conta que certos detalles non son detectables a

primeira vista in situ, procedemos eleccin do equipo fotogrfico adecuado

para a recollida de imaxes precisas. Durante o proceso de informacin tamn

conseguimos localizar fotografas antigas, anda que en nmero moi reducido,

de elementos que hoxe estn en mal estado ou xa desaparecidos. O debuxo

tamn tivo o seu protagonismo para a obtencin daqueles detalles formais que,

polas circunstancias reinantes en certos momentos ou situacins, non resulta-

sen suficientemente esclarecedores mediante o fotografado.

Cos resultados obtidos despois da aplicacin desta planificacin, realizmo-

lo definitivo estudo, establecmo-las tipoloxas dos dous aspectos abranguidos

e procedemos inventariado dun nmero suficientemante representativo de

fotografas dos elementos compilados.

Conclusin

Esperamos que este noso traballo serva de base para a continuacin de fu-

turos estudos sobre os pechos e encintados, lembrando respecto que xa, hai

mis de tres lustros, os membros do Grupo Arqueolxico Larouco no nmero 1


45/395

I N T R O D U C I N

da sa revista (publicada en 1991), e nun artigo baixo o significativo ttulo de

A fermosura da cal,alertaban sobre a necesidade de estender s encintados o

labor de catalogacin que en diversas reas estaba realizando naquel intre a

Direccin Xeral do Patrimonio da Xunta de Galicia.


46/395


47/395

PECHOSDE CLAUSURA SIMPLEE COMPLEMENTOS


48/395


49/395

CONCEPTO DE CLAUSURA SIMPLE

Dada a especificidade da parcela da arquitectura popular que motiva esta

primeira parte do traballo, deberemos xustificar o concepto do que denomi-

namos xenericamente como pechos de clausura simple, concepto que engloba

elementos de funcin moi semellante, pero de carctersticas formales e de

accionamento ben diferentes, dando lugar a unha variada tipoloxa morfol-

xica. A terminoloxa habitual para dito concepto, tanto popular como erudita,

tamn variada, resultando concreta nalgns tipos, e inespecfica, cando non

contradictoria, noutros. O nome comn depechoque lle asignamos, como mis

adiante veremos, responde definicin que para este vocabulo inferimos dos

resultados do interrogatorio realizado15.

No concepto de pecho de clausura simple englobamos aqueles elementos

de peche situados polo regular nas portas exteriores16, accesibles s veces s

dende fora, que xeito dos mis antigos, de madeira, teen como fin impedi-

la sada non desexada do gando, ou evita-la entrada de animais oportunistas

domsticos ou bravos, cal presencia poida entraar perxuzo, tanto para os

animais que alberga a corte, como para preserva-la bodega maila despensa

da casa. Tamn ten como obxectivo este tipo de pecho evitar que as portas

se batan como consecuencia da accin do vento17, as como o de impedir

os efectos perxudiciais doutros axentes atmosfricos: choiva, sarabia, neve,

xeada, calor, etc.

A final idade que se destinan estos mecanismos de peche non precisa

necesariamente duna clausura absoluta, cal se recorre nos casos de ausencia

prolongada por realizacin de labores en eidos moi afastados da casa, que obri-

guen s moradores a permanecer fora da ma noite. Non obstante, presumi-mos que na poca na que se establece o emprego dos sistemas que tratamos,

existe confianza entre a vecianza e as ausencias con permanencia nocturna

lonxe do domicilio apenas se producen e, anda as, s en casos excepcionais

adoita permanecer a casa sen ningun, por mor da necesidade de atende-la

facenda.

15 En CARBALLEIRA ANLLO, X.

(coord.): Diccionario Xerais da L

gua.Vigo: Edicins Xerais de G

cia, 2004 (2 edicin, actualiza

e adaptada norma ortogrf

e morfolxica da Real Academ

Galega do ano 2003), s.v. pech

p. 914, as acepcins 1 e 2 par

vocbulo, non describen, en xe

os distintos tipos de pecho de cl

sura simple que tratamos, xa q

se refiren a mecanismos accio

dos mediante chave. A acepc

3 resulta aplicable s pecho

pasador e de madeira.16En certos casos tamn se emp

gan nas portas das dependencinteriores das vivendas, maiorme

nas habitacins.17 O brazo de atrancamento d

pechos de torsin ou de pres

maila peza de aprisionamento

me s mo , po s i b i l i t a o pe c

automtico ser impulsada a po

sexa de maneira intencional

fortuita.


50/395


A pesar do que vimos dicindo, o pechode clusura simple

pode ser transformado, se as convn, complementndoo con

dispositivos especficos para o logro da clausura absoluta, tanto

se son de feito en madeira como en ferro.

Nos de madeira este dispositivo de clausura total, manipu-

lable interior e exteriormente, radica na propia chavella que

dentada ou de gramalleira, o pecho sitase neste caso na cara

interior da porta e implica certo grao de seguridade, sempre e

cando quen pretenda acceder fur tivamente interior non coeza

a existencia do artiluxio, xa que coecido de doada violacin,

pois bloquase cun sinxelo gancho de pao traveso dun furado

disposto a tal fin, a semellanza dun ollo de pechadura (Fig. 5).

En certos casos moi limitados, os pechos de madeira

comns,ou de chavella lisa, dispoen dun rudimentario seguro

para evita-lo deslizamento fortuito e a conseguinte apertura,

pero elo non implica funcin concreta de seguridade, xa que

accesible a calquera que queira desbloquealo (Fig. 6).

Polo que respecta s elementos de clausura simple de ferro,

a condena, nos de torsin ou de presin, consiste nun gancho

ou caravilla, situado no interior, manipulable s dende dentro;

est fixado receptculo do brazo mediante un perno que lle

permite o xiro (Fig. 7). O gancho ser xirado pasa sobre o brazo,

tempo que o aprisiona, introducndose nunha argola disposta

efecto, na que queda fixado ata ser novamente liberado para a

apertura. Tamn se pode realiza-la condena do brazo de peche

por medio dunha tarabela que, ser xirada sobre o seu eixe,

encase actuando a modo de freo (Fig. 8).

Existe outro pecho de ferro, polo xeral de clausura simple

que, anda que hoxe non se detecta con frecuencia, nalgn tempo

debeu estar moi estendido; trtase do pasador ou ferrollo, quepode ser tamn de clusura absoluta; esta prodcese mediante

incorporacin dunha bisagra, que sa vez serve de pomo do pasador, pro-

vista dun encaixe sainte no extremo distal, a xeito de anga, o cal se introduce

na fenda dunha sinxela pechadura incorporada, na que se produce a clausura

ser atravesado por un pecho (Fig. 9). S opererativa dende o exterior, polo

Fig.5. Pecho de madeira con clausura por gramalle ira

Fig.6. Pecho de madeira con seguro de deslizamento

Fig.7. Pecho de ferro, condena mediant e gancho


51/395

I . P E C H O S D E C L A U S U R A S I M P L E E C O M P L E M E N T O S

que o seu emprego redcese habitualmente s portas das cons-

trucins adxetivas.

Establecido o concepto de clausura simple mailas excepcins de

clausura absoluta que ocasionalmente poden darse nalgns casos,

cuestin que nos obrigou a estendernos anticipadamente sobre as

caractersticas dos mesmos, procederemos a expoer os criterios

de eleccin dos tipos a estudo. Despois fixaremos unha pre-defini-

cin xenrica de cada variante obxecto da sa descricin formal

previa concrecin dunha posterior proposta de asignacin de

nomes concretos que facilite a nomenclatura tipolxica.

CRITERIO DE SELECCIN

Procurouse que os elementos de peche recollidos respon-

deran, basicamente, concepto de manufactura artesanal de

forxa, pero sen por elo restrinxir concepto elaboracin ex-

clusiva por ferreiros locais. Incluronse algn tipo e subtipo nos

que certos compoentes proceden de fundicin en molde, pero

respondendo concepto de feito artesanal en obradoiros de

forxa. As mesmo recollemos outros que, obedecendo criterio

global de artesn, alternan nos mecanismos internos procede-

mentos de forxa con outros, tales como: pomos, angas, argolas, etc., que ten

orixe noutros mtodos de elaboracin ferro coado en molde, torneado, estam-

pacin, etc.

A lia que separa o puramente artesanal do industrial non , en xeral, ntida, polo

que o criterio de eleccin resulta tamn complicado, sendo case imposible poder esta-

blecer en certos casos un lmite preciso entre ambos procesos de elaboracin.

Excluronse do estudo salvo rarsimas excepcins de evidente antigi-

dade os elementos de fundicin en bronce, latn e outras aliaxes de proce-dencia claramente industrial e fabricacin en serie, datables nos derradeiros

anos do sculo XIX e primeiro terzo do sculo XX, merecedores sen dbida

dun estudo monogrfico, pero que consideramos non teen cabida no presente.

Achegamos, sen embargo, polo seu interese, no apartado Anexos da cataloga-

cin, unha escolma fotogrfica de ditos elementos na que se recollen os mis

Fig.8. Pecho de fe rro, condena mediant e tarabela

Fig.9. Ferr ollo con pechadura


52/395


habituais: petadores e tiradores. Case todos os que se mostran proceden das

grandes vilas da provincia e uns poucos da capitalidade.

A inclusin dos pechos de madeira, case non precisa de explicacin, pois

constiten o sistema de peche mis simple e antigo dos coecidos. tamn o

pecho por antonomasia, sendo a sa denominacin popular pecho comn a

toda a provincia sen excepcin.

Polo que atinxe s petadores, ademais da sa funcin caracterstica de aviso

ou chamada que o tipifica como complemento de seguridade, moitos deles teen

a dobre funcin de pecho e petador, polo que resultan de obrigada inclusin. Por

outra banda a morfoloxa de moitos destes pechos-petadores practicamente igual

de certos pechos de torsin; refermonos concretamente s de argola.

Consideramos importante tamn ocuparnos dos tiradores, e non s por por

constituir un complemento de peche, senn pola achega de datos sobre va-

riantes morfolxicas dos pechos de presin dactilar que conteen, constitur

moitos deles a peza principal, aproveitada, de ditos pechos, s que, para adap-

talos nova funcin, se lle eliminaron os mecanismos de liberacin e atran-

camento. Mis do 50% dos tiradores que figuran no inventario, concretamente

os de anga, teen esa procedencia. Outro subtipo de tirador consiste nunha

argola de idntica morfoloxa que outro tipo de pecho, s se diferencian pola

ausencia de mecanismos de peche. Finalmente, os tiradores de pndulo poden,

en ocasins, alternar a sa funcin como tal coa de petador.

TERMINOLOXA

Dentro do concepto global de elementos de clausura simple e outros comple-

mentos de peche, distinguimos nove grupos distintos, que sa vez dividimos

en subgrupos con funcin idntica do grupo, pero con distinta morfoloxa

entre s. Dos nove grupos, sete son de peche; os outros dous son complemen-

tos relacionados. Necesitados dunha referencia provisional para cada tipo, cofin de extrapolar s mesmos os resultados do interrogatorio e poder chegar as

proposta de denominacins definitivas, faremos alusin a ditos grupos de

forma xenrica, baseada nos diferentes modos de funcionamento, antepon-

dolles unha letra correlativa en cada caso para unha mis fluda e fcil identi-

ficacin. Relacionmos os grupos a continuacin:


53/395


Elementos de torsin por argola

Elementos de torsin por argola con funcin de petador

Elementos de torsin por pomo

Elementos de presin dactilar

Elementos de pasador

Elementos de madeira

Elementos de gancho e gonzo

Complementos de chamada

Complementos de peche

A precedente clasificacin realizouse partindo da funcin e da morfoloxa

da peza de accionamento, pero podera terse feito basendonos noutros fac-

tores diferenciais; sen embargo, se a clasificacin obedecese a certas carac-

tersticas, diversificarase excesivamente o nmero de grupos e subgrupos,

resultando ademais pouco prctica.

A cont inuacin ocuparmonos das diferentes denominacins exis ten-

tes para os elementos de peche de clausura simple, analizando dous

aspectos esenciais: a terminoloxa doutros autores que se ocuparon do

estudo de ditos elementos e a terminoloxa popular obtida mediante

interrogatorio. Coas conclusins s que cheguemos elaboraremos unha

proposta de normalizacin terminolxica que, sen tratar de erradicar

nomes tradicionais, posibilite unha maior coherencia nas futuras inves-

tigacins que sobre o aspecto poidan facerse polos distintos autores, no

intento de evitar as a confusin existente, orixinada nas denominacin

contradictorias.

Terminoloxa segundo outros autores

Antes de proceder a anlise dos resultados do interrogatorio, consideramos

conveniente tratar da terminoloxa utilizada polos distintos autores que nosprecederon nesta parcela da investigacin e cal informacin tivemos acceso.

Comezaremos pola elaboracin dun cadro que posibilite dispoer dunha visin

de conxunto, rpida e cmoda, dos particulares nomes que cada un dos autores

consultados lle asignou s diferentes elementos, comparada cos nomes xenri-

cos que ns provisionalmente establecemos.


54/395


18Vid. supra nota 1.

Mediante o exame da literatura que serveu para extrae-los datos do cadro

precedente, chegamos s conclusins, que a continuacin expoeremos, sobre

a distinta terminoloxa que os respectivos autores empregaron na sa obra,

referndonos a cada un deles por separado.

Fermn Bouza Brey18 deduce o nome de caravilla de torsin das defini-cins que para este vocablo dannos seus respectivos dicionarios os seguintes

autores: Rodrguez, Cuveiro e Valladares. Non podemos subscribir a interpre-

tacin de Bouza Brey en base a ditas definicins, que el mesmo trascribe na

sa obra; son as seguintes: clavija, pedazo pequeo de hierro para cerrar

una puerta(Rodrguez), clavija sea de madera o de hierro y hastra(sic) en

AUTOR

ELEMENTO

BOUZABREY

CUEVILLASHERMIDA,E LORENZO

CUEVILLAS, LO-RENZO

VICENTERISCO

XOAQUNLORENZO

MANUELCAAMAO

ELEMENTOSDE TORSINPOR ARGOLA

Caravilla detorsin

Caravilla detorsin

AldabaPicaporte

Picaportede

torsin

ELEMENTOSDE TORSINPOR ARGOLA CONFUNCIN PETADOR

Pechopetador

Petadorde argola

ELEMENTOSDE TORSINPOR POMO

ELEMENTOSDE PRESINDACTILAR

Caravillade

presin

Caravillade

presinAldaba

Picaportede

presin

ELEMENTOSDE PASADOR

FiadorFerraxe de

seguridade concaravilla

ELEMENTOSDE MADEIRA

Pecho PechoCerradura

de madeiracon tranca

ELEMENTOSDE GANCHOCON GONZO

Caravilla Caravilla

COMPLEMENTOSDE CHAMADA

Petador Petador

COMPLEMENTOSDE PECHE

Tiradoiro

C A D R O I . T E R M I N O L O X A S E G U N D O O U T R O S A U T O R E S


55/395


forma de pasador(Cuveiro), e clavija, pedazo de hierro con gancho de saca y

pon (Valladares). Entendemos que a primeira e a terceira definicin se refirn

con claridade s elementos do nosogrupog (elementos de gancho e gonzo); a

segunda, pola sa ambigidade, pode ser aplicable a calquera dos grupos de

peche que tipificamos.


Fernndez19no estudo da parroquia de Velle, apenas se ocupan do asunto, a

nica e indiscutible achega que fan respecto o nome de pecho, para o de

madeira, que se corresponde co grupof (elementos de madeira).

Florentino Lpez Cuevillas e Xoaqun Lorenzo Fernndez20recollen, en Cal-

vos de Randn, os nomespetadore tiradoiro, coincidentes, respectivamente, co

grupoh (complementos de chamada)e cogrupo i (complementos de peche).

Vicente Risco21utiliza tamn os nomes de caravilla de torsin, ou caravilla

depresin, basendose posiblemente na opinin de Fermn Bouza Brey, sin

que poidamos aseveralo rotundamente. Coincide con ns no que define como

petadores de torsin, que se corresponde co nosogrupob (elemento de torsin

por argola con funcin de petador).

Xoaqun Lorenzo Fernndez22da definicins para case tdolos elementos tipi-

ficados na clasificacin xenrica previamente establecida por ns. Procedemos a

comparar mbalas das terminoloxas entre s.

Elementos de torsin por argola: aldaba-picaporte

Elementos de torsin por argola,

con funcin de petador: petador

Elementos de torsin por pomo: -

Elementos de presin dactilar: aldaba

Elementos de pasador: fiador

Elementos de madeira: pecho

Elementos de gancho e gozno: caravilla

Complementos de chamada: petadorComplementos de peche: -

Xos Ramn Fernndez-Oxea23 en Santa Marta de Moreiras menciona en

tres notas p doutras tantas lminas, diversos tipos de pecho. A primeira das

lminas, ou figuras, amosa un debuxo nico, consistente nunha argola inespe-

19Vid. supra nota 2.20Vid. supra nota 3.21Vid. supra nota 4.22Vid. supra nota 5.23Vid. supra nota 6.


56/395


cfica que tanto pode representar un elemento de torsin coma un suplemento

para tirar da porta, asgnalle o nome de caravilla. Na segunda lmina, na que

aparecen elementos: de torsin, de madeira, de gancho e gonzo, de presin

dactilar e outro de ferro, cal uso descoecemos, reza a seguinte nota p:

Pechos, caravillas, taravelos e ferros de portas.A teor do orde en que os cita

e a disposicin secuencial dos debuxos, deducimos o seguinte: pechosson os

elementos de torsin; caravilla o nico de gancho e gonzo; taravelos, os de

madeira; os demais constiten ferros de portas. A nota da terceira lmina di:

Petadores. Polo seu orde corresponden a casas de: Penedo (). En dita l-

mina observamos que ademais dos petadores figuran: das angas de tirar, un

pecho de madeira, unha argola de tirar, unha anga de moble e un espello.Estas

achegas, se ben debemos dalas a coecer, non son, por contradictorias, tiles

noso propsito de establecer unha terminoloxa coherente.

Manuel Caamao Surez24 aglutina baixo a denominacin de picaportesos

elementos de torsin e de presin dos grupos seguintes da nosa clasificacin:

grupoa(elementos de torsin por argola), grupob (elementos de torsin por

argola con funcin de petador,grupo c (elementos de torsin por pomo), e grupo

d(elementos de presin dactilar). s do grupoe (elementos de pasador), deno-

mnaos como ferraxes de seguridade con caravilla; s do grupof (elementos

de madeira), califcaos como cerradura de madeira con tranca, e finalmente,

grupog (elementos de gancho e gonzo), asgnalles o nome de caravilla.

Terminoloxa popular segundo o interrogatorio

Realizado o interrogatorio cos criterios xa expostos en anteriores apar-

tados, procedemos anlise dos resultados do mesmo. Dita anlise permi-

tiunos chegar a conclusins moi satisfactorias, quedando de mani festo unha

cuestin: o pobo elabora o seu propio lxico en funcin dos novos utensi-

lios e procedementos que van xurdindo, e que el incorpora para o seu uso

longo da historia con obxecto de solucionar as sas necesidades cotis,adoutando as nomes importados cando o elemento que incorpora non ten

unha designacin enraizada nin paralelismo formal por serlle descoecido,

tanto polo adianto tecnolxico que entraa como pola par ticular morfoloxa

e novedosa funcin, non habitual no seu entorno. Diante de tales denomi-

nacins, por estridentes ou forneas que poidan resultarnos, haber que24Vid. supra nota 7.


57/395


valorar a sa aceptacin, pois non podemos ignorar que as denominacinspopulares adecuadas ou non de certos elementos cal existencia non vai

mis al de cento cincoenta anos, sexan as mesmas ao longo de toda a pro-

vincia, empregndose por mis da mitade da poboacin interrogada, convi-

vindo con outras acepcins extrapoladas de elementos mis tradicionais, de

funcin ou emprego semellante.

Os resultados da enquisa vrtense no cadro que achegamos, no que se in-

cle a totalidade das variantes dos nomes recollidos, maila porcentaxe de cada

unha dentro do grupo que pertencen.

Proposta terminolxica

Realizdo-los dous apartados anteriores sobre terminoloxa procedemos

a expoe-los fundamentos nos que se apoia a nosa proposta teminolxica

e clasificatoria.

ELEMENTO NOMES RECOLLIDOS PARA CADA ELEMENTO E % DENTRO DO GRUPO

ELEMENTOS DE TORSINPOR ARGOLA Postillo1

(9,61) Pestillo(36,53) Pecho(11,54) Manilla(13,46) Arandela2

(7,69) Aldraba(5,77) Aldaba(3,85) Anilla2

(3,85) Picaporte(3,84) Argola(3,86)

ELEMENTOS DE TORSINPOR ARGOLA CON FUNCINDE PETADOR

ELEMENTOS DE TORSINPOR POMO

Manilla(60)

Pestillo(40)

ELEMENTOS DE PRESINDACTILAR

Picaporte(50)

Pestillo(50)

ELEMENTOS DE PASADOR Ferrollo

(16,60)Cerroxo(58,40)

Pasador(25)

LEMENTOS DE MADEIRA

Pecho(100)

ELEMENTOS DE GANCHOCON GONZO

Clavilla(12,25)

Caravilla(12,75)

Clavixa(50)

Caravixa(6,25)

Fiador12,50

Pestilo(6,25)

COMPLEMENTODE CHAMADA

Petador(55,57)

Petadoiro(11,11)

Aldaba(16,66)

Aldraba(16,66)

COMPLEMENTO DE PECHE Tirador

(100)

1 Restrinxido s vales do Bibei e Navea.2 Restrinxido val do Tmega

C A D R O I I . T E R M I N O L O X A S E G U N D O O I N T E R R O G A T O R I O

Resultados practicamente iguais que para o grupo a


58/395


Comezamos polas denominacins populares recollidas para o grupoa(ele-

mentos de torsin por argola):pestillo e postillo, que interpretamos como a

mesma palabra con diferentes pronunciacins dialectais dependendo da rea

de recollida que empregada polo 46,14% dos entrevistados. Semella ser a

de proposta mis lxica atendendo a profusin do seu uso, pero entendemos

que sera interpretada coma un castelanismo, cuestin que desaconsella a sa

aceptacin25. Pola mesma razn deberemos desbotar anilla e manilla. Tam-

pouco nos parece aceptable o termo arandela, localismo que s se detectou

nos concellos de Castrelo do Val e Vern. Os termos aldaba ealdraba, anda

que poderan ser vlidos, levaran a confusin co petador. O nome de argola

inespecfico e s resultara aplicable a un subgrupo. Qudannos para o grupo

que comentamos, dous vocbulos: pecho(11,54%) epicaporte(3,84%); este l-

timo mis empregado para designar os elementos do grupo d (elementos de

presin dacti lar).

Para o grupo b (elementos de torsin por argola con petador), as conclu-

sins son as mesmas, xa que os resultados do interrogatorio son idnticos s

do grupo a.

Polo que atinxe grupo c (elementos de torsin por pomo), as denominacins

recollidas: manilla(60%) e pestillo(40%) semellan ser inaceptables polas razn

que xa se expuxeron para outros grupos26.

Sobre os componentes do grupo d (elementos de presin dactilar), vlvense

a detectar denominacins xa empregadas en grupos precedentes: picaporte

(50%) epestillo(50%), polo que non precisan comentario27.

Referente grupo e (elementos de pasador), as denominacins po-

pulares que recollemos son: pasador (25%); ferro llo(16,60%), e cerroxo

(58,40%). As das primei ras resultan aceptables, polo que estimamos que

poden utilizarse indistintamente, pero a terceira, a mis comn, conside-

rmola inadecuada, xa que semella ser galeguizacin do nome casteln

cerrojo. Non obstante, tamn puidera tratarse dunha corrupcin do

vocbulo cerrollo, recollido por outros autores, anda que hoxe non sedetecte o seu uso.

A resposta para o grupo f (elementos de madeira), non precisa maior

comentario, toda vez que a denomonacin de pecho, non deixa lugar a d-

bidas, e non s por ser xeral na terminoloxa popular (100%) senn na de

case tdolos autores.

25 respecto queremos suliar que

no vecio pas de Portugal empr-

gase o vocablo pestilopara definir

elementos similares.26Vid. supra nota 25.27Vid. supra nota 25.


59/395


Os nomes recollidos para o grupo g (elementos de gancho e gonzo), resul-

tan aceptables sen lugar a dbidas; clavilla, caravilla, caravixa eclavixa, non

son mis que variantes locais, ou corrupcins dun mesmo vocablo. Aparece

tamn comofiador, pero esta acepcin refrese a unha caravilla de maior lonxi-

tude, que se emprega para suxeita-las vents cando estn abertas, evitando as

que se batan coa accin do vento, mentres que a caravilla ten funcin de peche.

Adoptaremos, por lxica, as mis consol idadas: caravilla e fiador segundo a

funcin respectiva.

Tampouco presenta problemas o grupo h (complementos de chamada), pois

os termos:petador, petadoiro ealdrabason correctos, sen embargo a primeira

e a mis comn.

Finalmente, sobre o grupo i (complementos de peche), as persoas i n-

terrogadas case non se pronuncian, a pesar de tratarse de elementos de

emprego profuso, anda as as que responderon asignronlle o nome de

tirador.

Expsta-las precedentes consideracins sobre terminoloxa popular, proce-

demos a facer a nosa proposta de terminoloxa alternativa, ordenada por gru-

pos tipolxicos, que despois completaremos dividndoa en subgrupos dentro

do apartado relativo nomenclatura tipolxica. a seguinte:

Pechos de ferro de torsin por argola (PAR)

Pechos-petadores de ferro de torsin por argola (PPTA)

Pechos de ferro de torsin por pomo (POM)

Pechos de ferro de presin dactilar ou picaportes (PPR)

Pechos de ferro de pasador ou ferrollos (PPF)

Pechos de madeira (PMD)

Caravillas e fiadores de ferro (CAR)

Petadores de ferro ou aldrabas (PT)

Tiradores de ferro en portas (TIR)

As siglas maisculas entre parnteses que figuran a carn das denomina-

cins, constiten abreviaturas de cada grupo que mis adiante nos resultarn

de gran utilidade, sern as que identifiquen cada elemento representado me-

diante fotografa, tanto no cadro tipolxico que complementa a nomenclatura

como na catalogacin.


60/395


TIPOLOXA

Nomenclatura tipolxica

A nomenclatura tipolxica realizouse a partir das denominacins que para

cada grupo se propuxeron no anterior apartado; partindo de cada grupo establ-

cense subgrupos que, de igual maneira, irn precedidos da letra que os diferenza

seguida dun nmero correlativo (a.1, a.2, etc.). A continuacin figura a abreviatura

que xa deixamos establecida (PAR, etc.) mis outra nova abreviatura, similar a

anterior que tipifica o subgrupo (PAR-CAM, etc.); o significado da mesma figurar

a continuacin, entre parnteses (Envolvente ou permetro de camp, etc.).

Esta solucin proporciona unha esquemtica, pero ampla informacin dos

respectivos grupos e subgrupos, xa que nos indica: nome, tipo e morfoloxa

do elemento; funcionamento; material do que est elaborado, e caractersticas

xeomtricas ou peculiares que o diferencian dos demais.

a- PAR: Pechos de ferro de torsin por argola

a.1-PAR-CAM (Envolvente, ou permetro, de camp)

a.2-PAR-OVEL (Oval ou elptico)

a.3-PAR-DAR (Dobreargola)

a.4-PAR-CIR (Circular)

a.5-PAR-EMIX (Envolvente xeomtrica mixta)

a.6-PAR-EPOL (Envolvente poligonal)

a.7-PAR-OUTR (Formas complexas)

a.8-PAR-ZOO (Zoomorfo)

b-PPTA: Pechos-petadores de ferro de torsin por argola

b.1-PPTA-CAM (Envolvente, ou permetro, de camp)

b.2-PPTA-OVEL (Oval ou elptico)

b.3-PPTA-DAR (Dobre argola) b.4-PPTA-CIR (Circular)

b.5-PPTA-EMIX (Envolvente xeomtrica mixta)

b.6-PPTA-EPOL (Envolvente poligonal)

b.7-PPTA-OUTR (Formas complexas)


61/395


c-POM: Pechos de ferro de torsin por pomo

c.1-POM-ANT (Antropomorfo)

c.2-POM-CIR (Circular)

c.3-POM-OVF (Ovoide ou fusiforme)

c.4-POM-ENS (en S)

c.5-POM-ENT (en T)

c. 6-POM-PEN (Pndulo)

c.7-POM-ENC (en cbado)

d- PPR: Pechos de ferro de presin dactilar, ou picaporte

d.1-PPR-AS (Ascendente)

d.2-PPR-DES (Descendente)

e-PPF: Pechos de ferro de pasador, ou ferrollos

f-PMD: Pechos de madeira

f.1-PMD-CHAL (Chavella- externa- lisa)

f.2-PMD-CHAG (Chavella interna- dentada, ou de gramalleira)

g- CAR: Caravillas e fiadores de ferro

h- PT: Petadores de ferro

h.1-PT-ANT (Antropomorfo)

h.2-PT-ZOO (Zoomorfo)

h.3-PT-ARG (Argola)

h.4-PT-VOL (Voluta: laminado e masivo)

h.5- PT-OUT (Masivos pendulares, de martelo e outros)

i- TIR: Tiradores de ferro en portas

i.1-TIR-ANG (Anga)i.2-TIR-AR (Argola)

i.3-TIR-PEN (Pendular)

Acontinuacin inclumos dous anexos. O primeiro deles incle a xeito de

mostra, algns mecanismos internos-brazos de atrancamento e condenas-dos


62/395


pechos de torsin e presin dactilar. No segundo anexo figuran outros elemen-

tos que consideramos poderan ser de utilidade como complemento documen-

tal do aspecto que vimos tratando. Algns proceden do reaproveitamento de

pechos semellantes s que figuran nesta nomenclatura. Outros son versins

evolucionadas, notoriamente mis modernas, de elementos da devandita no-

menclatura, procedentes de producin industrial moi cuidada. Tamn inclu-

mos outros complementos de feito antigo vencellados a outros sistemas de

seguridade.

Anexo n 1. Mecanismos internos dalgns pechos de torsin e presin

dactilar

Brazos de atrancamento e condenas

Anexo n 2. Argolas, petadores industriais e espellos

ARPU: Argolas de pecho reutilizadas noutros mesteres

PTIN: Petadores e tiradores industriais modernos (bronce e latn)

PTMA: Petadores industriais en forma de man (fundicin de ferro

ou latn)

ESP: Espellos de pechaduras, ou bocas de chave

Tipoloxa en fotografas

Realizada a nomenclatura tipolxica elixiuse, para ilustracin da mesma,

unha escolma fotogrfica na que figura un elemento significativo, como m-

nimo, de cada un dos subgrupos que conforman os diferentes grupos. As que

corresponden s grupos a-PAR e b-PPTA recllense conxuntamente, mestu-

rando compoentes dos dous grupos, xa que a nica diferenza entre ambos

non morfolxica nin de funcionamento no aspecto de peche reside uni-

camente na condicin engadida de petador que ten o segundo. Son as que serepresentan no cadro tipolxico en fotos que figura a continuacin.


63/395

CADROTIPOLXICOEN FOTOS


64/395


65/395

I . P E C H O S D E C L A U S U R A S I M P L E E C O M P L E M E N T O S C A D R O T I P O L X I C O

a-PAR / b-PPTA-1-CAM

a- PAR: PECHOS DE FERRO DE TORSIN POR ARGOLA /b- PPTA: PECHOS-PETADORES DE FERRO DE TORSIN POR ARGOLA

a-PAR / b-PPTA-2-OVEL

a-PAR / b-PPTA-3-DAR a-PAR / b-PPTA-4-CIR

a-PAR / b-PPTA-5-EMIX


66/395


a-PAR / b-PPTA-6-EPOL

a-PAR / b-PPTA-7-OUTR

c.1-POM-ANTa-PAR / b-PPTA-8-ZOO

c- POM: PECHOS DE FERRODE TORSIN POR POMO

c.2-POM-CIR

c.3-POM-OVF c.4-POM-ENS c.5-POM-ENT c.6-POM-PEN

c.7-POM-ENC

d- PPR: PECHOS DE FERRO DE PRESIN DACTILAR,OU PICAPORTEd.1-PPR-AS d.2-PPR-DES

e- PPF: PECHOS DE FERRODE PASADOR OU FERROLLOS


67/395

I . P E C H O S D E C L A U S U R A S I M P L E E C O M P L E M E N T O S C A D R O T I P O L X I C O

g- CAR:CARAVILLAS E FIADORES DE FERRO

h.1-PT-ANT

h- PT:PETADORES DE FERRO

h.5- PT-OUT

i.3-TIR-PEN

f- PMD:PECHOS DE MADEIRAf.1-PMD-CHAL f.2-PMD-CHAG

h.2-PT-ZOO h.3-PT-ARG h.4-PT-VOL

i.1-TIR-ANG

i- TIR:TIRADORES DE FERRO EN PORTAS

i.2-TIR-AR


68/395


69/395

DEFINICIN XEOMTRICADOS ELEMENTOS

DE TORSIN POR ARGOLA


70/395


71/395

CONCEPTO DE DEFINICIN XEOMTRICA E OBXECTO DA MESMA

Sorprendidos polo descubremento da correcta aplicacin das formas xeom-

tricas regulares no deseo dos elementos de peche que denominamos de tor-

sin por argola grupos a-PAR e b-PPTA, mailos distintos subgrupos que os

conforman consideramos conveniente materializar a definicin xeomtrica dos

mesmos. Por definicin xeomtrica deberemos enterde aquel concepto referido

o estudo grfico-xemetrico que reflicte as figuras regulares elementais mailas

envolventes, superpostas en lia discontinua, que conforman o contorno global

de cada deseo en particular. Exceptanse os elementos de carcter antropo-

morfo (PAR/PPTA-ANTRO) e zoomorfos (PAR/PPTA-ZOO), ags un exemplar

simtrico do subgrupo de doble argola zoomorfa; tamn aqueloutros de parti-

cular conformacin que non respondan criterio rigoroso de xeometra regular

non admitindo polo tanto unha definicin xeomtrica precisa e que, en todo

caso, son de moi mnima presenza no inventario.

s veces reitranse debuxos dun mesmo tipo de envolvente co fin de mos-

tra-las distintas seccins transversais que poden darse en cada un deles.

A cada debuxo de dita definicin asgnaselle unha nova terminoloxa com-

plementaria derivada das figuras xeomtricas envolventes que xeran a mor-

foloxa global do elemento que se representa, sexa simple ou composta; por

exemplo: circular, oval, elptica, poligonal, bitrapecial, bicuadrilongo, circu-

lar-triangular, cuadrilongo triangular, curvas tanxentes, etc. Nalgns casos

en particular, para unha mis lograda descricin, utilizamos outros termos, que

tamn dimanan da singular morfoloxa xeomtrica que ostentan: dobre argola

superposta ou contigua, argola trilobulada, argola en T invertida, argola en

estribo, argola en media la, argola en ncora, etc. Non nos estendemos sobreo particular, toda vez que as figuras que se achegan son suficientemente expl-

citas por s mesmas, sen necesidade de maiores comentarios.

Outra cuestin que valoramos hora de establece-la tipoloxa dos devan-

ditos elementos, constitea a seccin transversal, ou tanxencial, dos mes-

mos, solucin que a tal respecto houbemos de desbotar polo simple feito de


72/395


termos decantado pola mis lxica tipificacin que realizamos en base s

formas xeomtricas. Considerando, non obstante, dita caracterstica un dato

relevante, decidimos representala graficamente, a carn de cada tipo de

pecho materializado na definicin xeomtrica. As variables da seccin son

realmente poucas, pois redcense s seguintes: circular, oval, cuadrada,

rectangular, de transicin rectagular a circular, circular en aumento e

diminucin progresivos do dimetro, mixta, rebaixada, estriada, e, final-

mente, helicoidal ou parafusada.


73/395

L M I N A SD E D E F I N I C I N

X E O M T R I C A

( a.PAR e b.PPTA. Elementos de torsin por a rgola)


74/395


75/395


76/395


I-5. Bicuadrilongo-circular I-6. Bielptico


77/395

I . P E C H O S D E C L A U S U R A S I M P L E E C O M P L E

arquitectura popular ourensa 02

Documents