aorta jaarboek #09
DESCRIPTION
De rol van de gebruiker in planprocessen - De menselijke maatTRANSCRIPT
de menselijke maatde rol van de gebruiker in planprocessen
jaarboek # 09architectuurcentrum aorta
En als ze vragen waar ik woon dan zeg ik: ik woon in de bocht van de weg. En als ze vragen welke weg, dan zeg ik: mijn weg. Wat? Ik zeg dus: Mijn weg of de snelweg. Maak het rood of geel of weet ik veel – als er maar groen is. Grote huizen. Mooie keukens. Brede straten zonder boze buren bovenop elkaar. Laagbouw. Ruimte. Lucht. Licht. Zicht. Wat nou water? Zei ik water? Mag het ook iets sterkers zijn? Stamp die oude flats maar naar de vlakte, hou de sneltram in de buurt, parkeren, winkels, stop de zooi onder de grond. Ik mompel in mezelf, verhef mijn stem, ik ben een zaal vol mensen murmelend als een rivier: natuur. Waar gaan de vogels heen? Vitruvius, kan mij het schelen. Kijk, mijn huis, mijn bed, mijn tafel en de kleren aan mijn lijf – hoe past dat in die waterige visie, wie ontwikkelt dit soort dingen, waarom krijg ik het gevoel dat alles al besloten is: laat maar lullen, knippen, plakken, moodboards maken, afgekaart – maar de visie is geworpen als een visnet en ik spartel als een stekelbaarsje in de regels van het spel. Ik bedoel, ik woon nu waar ik woon, ik heb al lang gekozen. Had ik naar Zenderpark gewild, dan had ik daar al lang gezeten. Zat ik dus niet hier. Was alles anders. Maar het is nu zo en ik besta en jij bestaat en daarom staan we hier, ik kijk je aan en zeg: als je me inspraak geeft moet je me ook iets laten zeggen, zeg ik. Ik ben zowel een zaal vol mensen als één smeulend vuur van ongenoegen, ik ben eigenlijk een stenen draak met honderdtwintig ogen. Twee zijn blind, die zoeken naar een andere structuur, een weg door de wijk op de tast. Maar goed. Waarover zijn we het eens: over groen. Over een boom ben je het snel genoeg eens: niks mis mee, als er maar niet te veel troep op je auto valt, de herfst heeft geen manieren. Ja, zo is het toch. Ik zeg bij hoog en laag: mijn IJsselveld of het knekelveld. En als je sloopt dan wil ik weten wat je sloopt, en ook waarom. En ik zeg: hofjes, houd de bouwstijl in de peiling, zorg voor variatie, maak kinderspel van heel de wijk, behalve bij mij voor de deur. En doe die nieuwe flat maar aan de rand, zoals ze vroeger in de stad kwartieren bouwden voor de hoeren en de zieken, achterin, tegen de stadswal aan. Waar wordt gesloopt moet teruggebouwd, daar hebben ze die flats voor nodig. Maar ik wil gewoon dat alles in proportie is. Ik zeg: mijn maat of de Rijnstraat. En als ze vragen waar ik woon zeg ik: mij pak je niet, dat heb ik al gezegd, ik zeg dat ik nog altijd in de bocht woon van mijn weg, dat heb ik altijd al gezegd zeg ik, ik zeg, ik heb het overlegd zeg ik, ik zeg – Ingmar Heytze, slotwoord architectuurworkshop IJsselstein, 06 – 10 – 2009
de menselijke maat
PaPendorP|WissingstedenbouWenruimtelijkevormgevingenWest8|Foto:WissingstedenbouWenruimtelijkevormgeving|
3
4 |aorta2009
‘Ontwerpen mét bewoners gebeurt bijna nooit. Daarom is communicatie zo belangrijk; luisteren, vertrouwen en wederzijds begrip. Daar staat of valt het mee.’ Endry van Velzen, debat Location, location, location, 13 mei 2009
Faculteitnatuur&techniekhogeschoolutrecht|inbo|Foto:keesruttenFotograFie
5aorta2009|
zolang de menselijke maat maar mooi isIn de wereld van de ruimtelijke ordening is een proces van democratisering ingezet. Bepaalden de afgelopen periode vooral
plannenmakers met experts ‘top-down’ hoe Nederland moest worden ingericht, tegenwoordig is er weer meer oog voor
de gebruikers. In interactieve planvormingsprocessen en belevingsonderzoeken worden gebruikers en burgers bij actuele
plannings vraagstukken betrokken. Moderne ICT helpt daarbij een handje. Hoewel sinds de jaren ‘70 van de vorige eeuw
gestart is met de democratisering, staat dit proces nog in de kinderschoenen. Nog steeds bepalen vooral planmakers van de
overheid (rijk, provincie, gemeente), externe experts en politici in sterke mate, hoe we met de ruimte moeten omgaan. Aorta
onderkent het belang van het democratiseringsproces en belichtte daarom in het programma van 2009 de positie en wensen
van de gebruiker in het planproces.
‘Architecten doen hun eigen zin’; ‘projectontwikkelaars willen vooral geld verdienen’; ‘de gemeente neemt ons niet echt
serieus’ en ‘ontwerpen met bewoners gebeurt bijna nooit’. Zomaar wat uitspraken die je regelmatig hoort. Kloppen deze
mythes? Als architectuur inderdaad voor mensen is, waarom wordt er dan zoveel geklaagd?
Uit Aorta’s verschillende activiteiten in 2009 kwam vaak naar voren dat luisteren een groot goed is. Er blijkt een groot verschil
te zijn tussen horen en luisteren. Het laatste betekent dat je je meer verdiept in de motieven van de betrokkenen. Dat houdt
overigens niet in dat je in alles mee moet gaan. Integendeel: luister, vat samen, onderzoek en licht toe waarom je keuzes
maakt. Mensen snappen dat er keuzes gemaakt moeten worden en dat niet alles kan. Mensen begrijpen ook dat ze vanuit hun
eigen belang spreken. Hun belang ligt in het hier en nu, terwijl architecten, stedenbouwers en ontwikkelaars bezig zijn met de
situatie op de lange termijn. De kunst is deze belangen aan elkaar te verbinden. Want een professional die trouw blijft aan zijn vak
en tegelijkertijd in staat is de krachten van mensen aan te wenden, zal zien dat zijn werk aan betekenis wint. De mensen maken
de stad, zij weten hoe de stad functioneert. Zij weten wat ze nodig hebben. En ze begrijpen ook dat ontwerpen een vak is.
De context krijgt gelukkig steeds meer aandacht in de ontwerpopgave. De aandacht verplaatst zich van het object, het
gebouw, naar een integrale benadering. Hoewel de trends nog pril zijn en de ene aanpak om samen op te trekken de andere
niet is, is het een goede zaak dat de betrokkenheid van burgers en gebruikers niet wordt beperkt tot de obligate inspraak-
avond. Er wordt gezocht naar allerlei vormen van meedenken. Ieder in zijn eigen rol, met zijn eigen mandaat en kennis. En
met een duidelijk plan: er moet doorgepakt kunnen worden. Want als je kiest, wees dan duidelijk, houd je rug recht, wees
doortastend en zoek je kansen.
De menselijke maat, een Utrechtser thema is er bijna niet: het staat in allerlei programma’s en op de gemeentelijke website als
kernkwaliteit van Utrecht. Een rijk thema dat uitgewerkt kan worden naar allerlei terreinen.
Op naar meer co-creatie.
Eveline Paalvast, directeur
Anne Bodzinga, voorzitter Raad van Toezicht
juli 2010
hoe denken bewoners en bedrijven uit het gebied zelf over de toekomst? 10 ideeën die laten zien waar kinderen zelf behoefte aan hebben in hun wijk 12 gebrek aan aandacht voor lokale, alledaagse culturen en bewoners 14 waarom mensen er wonen en wat de wijk zo bijzonder maakt 16 meer dan een plek waar consumenten hun portemonnee open trekken 19 thema’s als publieke ruimte, persoonlijke levenssfeer en ontmoeting 20 de beleving en het gebruik van de stad 21 de interieurarchitect bepaalt hoe mensen het gebouw beleven 22 niet alleen het werk staat centraal, maar ook de menselijke maat, de inspiratie en de visie 27 als je me inspraak geeft moet je me ook iets laten zeggen 28 gesprekken en workshops met spilfiguren 28 het publieke belang en de verbinding tussen schalen moet het uitgangspunt zijn 29 elk gebouw levert een eigen verhaal over de stad 29 verbinden van mensen en opzetten van betekenisvolle netwerken 29 bewoners zijn oprecht geïnteresseerd in het verhaal van de Limes 30 methodes, adviezen en tips 31 een woning op een kavel van drie bij vijf meter 32 als bewoner en gebruiker leren een mening te formuleren over de vormgeving van de omgeving 32 mini architecten bedenken een icoon voor Utrecht 32 de wijk is meegegroeid met het kind 33 de bewoners proberen een gevoel te creëren dat je alleen vindt in de meer organisch gegroeide wijken 34 of het prettig is om je te begeven in ‘reisruimte’ hangt sterk af van de vormgeving ervan 36 het pand van Aorta kent een bijzonder verhaal 36 excursies voor een breed publiek langs bijzondere thema’s en locaties 39
7aorta2009|
DE STADInfrastructuur A12NU! 10Participatie en sociaal kapitaal De stad voor kinderen, kinderen voor de stad 12 Herstructurering, bewoners en succes 14 Kracht van het alledaagse 16Stedelijke vernieuwing Winkelland 19 DARE # 4 20 Rietveldprijs 2009 21Duurzaam ontwikkelen Nieuwe lading: interieur 22 Onze wereld mooier maken 27
DE REGIOKwaliteit in proces Architectuur, wat is dat? 28 Veenendaal, de soberheid en doelmatigheid voorbij 28 Stand van de stedenbouw 29 Stadslabs Utrecht 29 Passie voor Utrecht 29Kwaliteit van de opgave Romeins ontwerpen in de Delta 30 Het laatste boek van Belvedere 31
EDUCATIE 32FILMS 34CULTURELE EVENEMENTEN 36RONDLEIDINGEN 39OVER AORTA 42 Publicaties 44 Jaarcijfers 46 Bezoekersaantallen 48 Koers 2009 50 Vrienden van Aorta 50 De visie 52 Medewerkers 54 Sponsoren en subsidieverstrekkers 55 Colofon 55 English summary 56
inhoud
8 |aorta2009
‘Participatie en samenwerking zijn de thema’s voor de komende jaren. Het gaat over het betrekken van bewoners bij projecten, bij wijkvisies en bij herstructurering.’ Paul van Sorge, stedenbouwkundige gemeente Veenendaal
casaconFetti|architectenbureaumarliesrohmer|Foto:dariascagliola|stijnbrakkee
9casaconFetti|architectenbureaumarliesrohmer|Foto:dariascagliola|stijnbrakkee|
‘Utrecht, een grote stad met een menselijke maat’
10 |aorta2009|DE STAD – infrASTrucTuur
Snelweggebieden zijn hot! Ze zijn goed bereikbaar
en bedrijven staan in de rij om zich hier te vestigen.
Het zijn smeltkroezen van infrastructuur, bedrijven
terreinen, geluidswerende zones en verdwaalde
moestuinen. Toch wordt dit soort gebieden ook in
één adem genoemd met termen als verrommeling
en dichtslibbing van het landschap. De A12 zone
bij Utrecht is een karakteristiek voorbeeld van een
dergelijke snelwegzone: uitstekend bereikbaar,
centraal gelegen en volop in transformatie.
Stichting A12NU wil het denken over snelwegzones stimuleren en alter-
natieven ontwikkelen voor de omgang met dit soort gebieden. De A12
zone tussen knooppunt Oude Rijn en Lunetten fungeert als case study.
Stichting A12NU laat je het gebied bekijken met een nieuwe bril: een
benadering die vertrekt vanuit de bestaande kwaliteiten en lokale spelers.
Een landschapsarchitect, kunstenaar, planoloog economische geograaf
en een socioloog geven hun visie op het gebied, waardoor de A12zone
zich als een meerstemmig gebied presenteert.
De tentoonstellingsruimte van Aorta is getransformeerd tot een waar
Lagerhuis. Rondom een maquette van het gebied zijn grote, houten
pallets opgestapeld tot tribunes. Verschillende kaarten en analyses
werden van bovenaf op de maquette geprojecteerd en verbeeldden zo de
gelaagdheid van het gebied. Met teksten, tekeningen en filmmateriaal is
op de verschillende niveaus van de tribune de dynamiek en de diversiteit
van het gebied uit de doeken gedaan.
Expositie: 8 januari t/m 14 februari | Aantal bezoekers: 226Stichting A12NU is een initiatief van Stefan Bendiks (Artgineering),
Aglaee Degros (Artgineering) en Henri van der Vegt (Metroplex).
Partners Stichting A12NU: Bestuur Regio Utrecht, Gemeente Houten,
Gemeente Nieuwegein, Gemeente Utrecht, Kamer van Koophandel
Midden-Nederland, Laagraven Investment, Provincie Utrecht, Rijkswater-
staat, Steunpunt Routeontwerp, Woonboulevard Utrecht.
DebatRecente onderzoeken voor de A12zone tonen hoge ambities en grootse
visies. Zo klinken er geluiden dat het gebied de Zuidas van Utrecht zou
kunnen worden of een locatie voor grootschalige woningbouw. Maar
houden deze bevindingen stand wanneer je het gebied anders bekijkt, van
binnenuit en van onderaf? Welke mogelijkheden kent het gebied wanneer
je vertrekt vanuit bestaande kwaliteiten? En hoe denken de bewoners en
bedrijven uit het gebied zelf over de toekomst?
Het debat vond plaats ter gelegenheid van de opening van de tentoon-
stelling. De onderzoeksresultaten van stichting A12NU stonden centraal
en gaven input aan de discussie. Is de A12 zone een uitstekend stads-
bedrijventerrein of de bouwlocatie voor 10.000 woningen? En moeten we
eerst een ambitieuze lange termijnvisie maken of kunnen we beter direct
met concrete plannen aan de slag gaan? Tijdens de avond bleek dat de
grote meerderheid het er over eens was dat een bestuurlijke ‘top-down’
visie en een ‘bottom-up’ benadering zoals door stichting A12NU bepleit
wordt elkaar moeten aanvullen.
Bij het debat is het cahier A12NU! verschenen, een samenvatting van de
onderzoeksresultaten van stichting A12NU.
Debat: 14 januari | Aantal bezoekers: 72
Gespreksleider: Peter Kuenzli, directeur Gideon Consult
Co-referenten: Oedzge Atzema, hoogleraar economische geografie aan
de UU | Ton Venhoeven, rijksadviseur infrastructuur | Wouter de Jong,
gedeputeerde | Bart Krol, gedeputeerde | Dietmar Werner, directeur
Volker Wessels Vastgoed
A12NU!Tactieken voor de toekomst van de A12 zone
limeslichtlijnservetstraat|okra
Foto:stichtinga12nu
DE STAD – infrastructuur | Utrecht is letterlijk hét knooppunt van Nederland. Daarom is het niet
verwonderlijk dat het thema infrastructuur een belangrijke rol speelt in de ruimtelijke vraagstukken
in de stad Utrecht. Op verschillende schaalniveaus in de stad is infrastructuur een terugkerend
fenomeen, zoals onder andere te zien is in het stationsgebied, bij de aanpak langs de A2 en in de
A12 zone. In sommige infrastructurele ontwikkelingen is de menselijke maat ver te zoeken, maar
bij andere neemt deze juist een prominente plek in.
11
manierenvanbeWegenindea12zone|Foto:jeroenvanWesten
aorta2009|
DE STAD | MET DEbATTEn, lEzingEn, workShopS En TEnToonSTEllingEn
wil AorTA ruiMTElijkE onTwikkElingEn En TEnDEnSEn op hET vlAk vAn
ArchiTEcTuur En STEDEnbouw bEDiScuSSiërEn, inSpirErEn En AAn
jAgEn. DE STAD uTrEchT iS hiErbij EEn hAAST onuiTpuTTElijkE voEDingS
bron vAn cASuSSEn En ThEMA’S. EEn grooT DEEl vAn hET progrAMMA
vAn AorTA concEnTrEErT zich ronD EEn AAnTAl urgEnTE onDErwErpEn
in DE STAD, DiE Elk op hun EigEn MAniEr EEn rElATiE hEbbEn MET hET
AorTA’S jAArThEMA ‘DE MEnSElijkE MAAT’.
12 |aorta2009|destad–ParticiPatieensociaalkaPitaal
Niets is wat het lijkt in de wereld van een kind. Ook
een stad met zijn gebouwen wordt door kinderen
anders beleefd dan door volwassenen. Een rom
melige bouwplaats is een fantastisch speelparadijs
en in een galmende stadspoort klinken liedjes zo
mooi!
de stad voor kinderen, kinderen voor de stad
‘Kinderen bewust naar hun omgeving laten kijken, heeft een meerwaarde voor de stad.’ Herma de Wilde, jurylid Kinderraadsvergadering 2009
De gemeente Utrecht wil kinderen graag laten meedenken en meebeslis-
sen over de kwaliteit van hun leefomgeving in hun eigen wijk. Uit eerdere
ervaringen is gebleken dat wat voor een professional een ingewikkeld
probleem is, voor een kind soms een peulenschil kan zijn. De Kinder-
raadsvergadering is een participatieproject van de gemeente Utrecht voor
alle basisschoolkinderen uit groep 7 en 8. Onder begeleiding van
wijk begeleiders en wijkwethouders maken kinderen ideeën en plannen
die laten zien waar zij zelf behoefte aan hebben in hun wijk. Tijdens een
wijkvoorronde in de eigen wijk kiezen de kinderen het plan dat doorgaat
naar de jaarlijkse stedelijke Kinderraadsvergadering. Daarna debatteren ze
in de raadzaal van het stadhuis over de plannen. Een stemming bepaalt
het beste plan en dit winnende plan krijgt € 20.000,00 van de gemeente
voor realisatie.
Inmiddels bestaat de Kinderraadsvergadering in Utrecht dertien jaar. De
tentoonstelling bij Aorta toonde een selectie van de ideeën, alle uitge-
voerde plannen van de afgelopen jaren, de ideeënprijswinnaars en de
wijkwinnaars van 2009. In deze dertien jaar hebben de kinderen een flinke
bijdrage geleverd aan de stad Utrecht. Zo is er een speelfort verrezen in
het Marco Poloplantsoen en een reuzendambord aan het Keerkringplein.
In de tentoonstelling viel tussen de regels door te lezen wat kinderen
dertien jaar geleden in hun wijk wilden en welke ideeën nu populair zijn. In
2009 is de ideeënprijsvraag gewonnen door de Ludgerschool in Noord-
west, met hun inzending Vrolijke Lantaarnpalen. Deze lantaarnpalen geven
gekleurd licht en leveren zo niet alleen een impuls aan een positieve sfeer
in de wijk, maar ook aan de veiligheid op straat.
Het project de Kinderraadsvergadering heeft in 2009 de Leon van
Gelderprijs gewonnen voor vernieuwend onderwijs.
Expositie: 27 maart t/m 16 mei | Bezoekers: 186
sPortkooisPeeltuindekleinedom|Foto:lindyschuin,aorta 13aorta2009|
DE STAD – participatie en sociaal kapitaal | Stedelijke (her)ontwikkeling
heeft jarenlang in het teken gestaan van top-down planning. Experts op het
gebied van ruimtelijke ontwikkeling stippelden op grote schaal de beste
stedelijke scenario’s uit. Maar de laatste tijd gaan de plannen over een an-
dere boeg. Meer dan ooit is er aandacht voor sociaal kapitaal en bewoners-
participatie in het planproces. Een stad bouw je immers niet alleen voor
bewoners, maar ook met bewoners.
14 |aorta2009|destad–ParticiPatieensociaalkaPitaal
In het duo-programma ‘New Towns’ / ‘Location,
location, location’ richtte Aorta zich op de vraag
in hoeverre de bewoners en gebruikers een rol
krijgen in de ruimtelijke opgaven in naoorlogse
herstructureringswijken. Kennis van stedenbouw
en architectuur is haast noodzakelijk om mee te
kunnen praten over de toekomst van een wijk en
hierdoor lijken bewoners vaak buiten de boot te
vallen. Aorta heeft met een lezing en een debat
geprobeerd om boven tafel te krijgen welke
rol er is weggelegd voor bewoners en of dit
daadwerkelijk leidt tot een succesvoller resultaat.
En waar kan Utrecht nog leren en verbeteren?
‘Om bewoners mee te krijgen, moet je niet praten, maar doen. Rijd met een bus door de wijk en neem ze mee!’Michelle Provoost, lezing New Towns
‘Een bloembak als pleister op alle wonden in de wijk’
tema,eenneWtoWninghana|Foto:m.Provoost
herstructurering, bewoners en succes
15destad–ParticiPatieensociaalkaPitaal|aorta2009|
New Towns Elke stad was aan het begin een nieuwe stad, een new town. Maar waarin
verschillen de steden die we tegenwoordig New Towns noemen van andere
steden?
Ebenezer Howard was met zijn boek Garden Cities of Tomorrow de
grondlegger van de New Town Movement. Zijn oorspronkelijke idee om op
enige afstand van bestaande steden nieuwe steden te bouwen met veel
groen en ruime, lichte woningen, is uitgegroeid tot ongekende omvang.
New Towns zijn volledig gepland. Ze zijn door een architect of steden-
bouwkundige getekend en worden gevoed door ambitieuze ideeën over
hoe de ideale stad eruit zou moeten zien. Er blijkt echter een krater te
bestaan tussen de oorspronkelijke plannen en de werkelijke stad die uit-
eindelijk verrijst. Dit komt mede door het gebrek aan aandacht voor lokale,
alledaagse culturen en bewoners. In huidige herstructureringswijken zien
we soortgelijke new-town-ideeën in de vorm van de sloop-nieuwbouw
aanpak. Maar werkt deze aanpak wel en wat is de plek van de bewoner
en gebruiker in dit proces?
Aan de hand van de Nederlandse New Town Hoogvliet liet Michelle
Provoost zien wat nieuwe en alternatieve manieren zijn om met herstruc-
turering om te gaan. Met een grootschalig en ongewoon programma
probeert Crimson deze herstructureringswijk te transformeren in een
bruisende stadswijk.
Lezing: 15 april | Aantal bezoekers: 29
Spreker: Michelle Provoost, architectuurhistorica bij Crimson
Architectural Historians en directeur International New Town Institute
Location, location, locationDebat
Herstructurering is aan de orde van de dag. Wijken worden deels gesloopt
en na een periode van hijskranen en bouwputten verschijnt uiteindelijk de
nieuwbouw. Maar wat is eigenlijk de rol van de bewoner in dit herstruc-
tureringstraject? Leidt bewonersparticipatie tot een succesvollere her-
structurering? En wat zijn de gevolgen voor de ontwerpopgave?
Na de Tweede Wereldoorlog is er in hoog tempo een groot aantal woningen
uit de grond gestampt. Veel van de wijken uit de wederopbouwperiode
zijn de herstructureringswijken van nu. In deze probleemwijken spelen
zowel fysieke problemen, zoals kleine woningen en achterstallig onder-
houd van woningen en openbare ruimte, als sociaal-maatschappelijke
problemen, zoals werkloosheid en criminaliteit. Een aantal voorbeelden
illustreert hoe je op verschillende manieren met herstructurering kunt
omgaan en welke rol daarbij is weggelegd voor de bewoner.
Rolf van der Weide stelde dat bij herstructurering alles draait om com-
municatie. Herstructurering betekent verandering en verandering betekent
stress. Met goede communicatie kan de stress geminimaliseerd worden.
Je ziet dan dat het proces vaak belangrijker is dan het eindresultaat.
Mechteld Linssen meende dat perspectief het sleutelwoord is. Voor
sommige mensen biedt de eigen buurt voldoende perspectief, maar voor
andere niet. Er zijn wijken waar bewoners elkaar gevangen houden in hun
achterstandssituatie. Het is belangrijk dat bewoners een voorbeeldfunctie
kunnen vinden in hun eigen wijk.
Naar aanleiding van een reactie uit het publiek haakte Endry van Velzen
aan door te zeggen dat ontwerpen met bewoners bijna nooit gebeurt.
Dat hoeft ook niet. Het is geen proces van ‘u roept en wij draaien’. Je
moet als corporatie en architect goed uitleggen waar je mee bezig bent
en waarom je dat doet. Je moet bewonersbelangen serieus nemen.
Maar wat is volgens het panel het geheim van een succesvolle herstruc-
turering? Je moet je doel formuleren, praten met bewoners en blijven
praten. Niet alleen de woningen zijn van belang, maar juist de kleine
dingen maken het verschil. Net zoals Michelle Provoost in haar lezing al
zei: ‘Maak er een leuke wijk van en houdt het leuk.’
Debat: 13 mei | Aantal bezoekers: 37
Gespreksleider: Frank Wassenberg, programmaleider Wonen, Nicis
Panel: Karien Dekker, assistent professor Universiteit Utrecht |
Mechtild Linssen, Linssen en van Asseldonk adviseurs volkshuisvesting |
Endry van Velzen, De Nijl Architecten | Rolf van der Weide, manager
strategie en beleid woningcorporatie Bo-Ex
‘Om bewoners mee te krijgen, moet je
niet praten, maar doen. Rijd met een bus
door de wijk en neem ze mee!’Michelle Provoost, lezing New Towns, 15 april
16 |aorta2009|destad–ParticiPatieensociaalkaPitaal
Herstructurering is een mooi woord, maar wat
betekent het voor een buurt en haar bewoners?
Er staat meer te gebeuren dan alleen een fysieke
verandering van je woonomgeving. Veel zaken die
voorheen vanzelfsprekend waren, zijn nu gehuld
in een waas van onzekerheid. Kun je in je huis blij
ven wonen of wordt jouw huis gesloopt? Wil je
in de buurt blijven of verhuis je liever naar een
andere wijk? Zal de supermarkt waar je altijd je
boodschappen doet, blijven staan en wat gebeurt
er eigenlijk met het speelpleintje naast je huis?
Het gezicht van de Staatsliedenbuurt wordt al jaren gedomineerd door
een log proces van herstructurering. In de plannen krijgt de buurt meer
ruimte voor woningen en groen. Daarnaast is er aandacht voor het vergro-
ten van de leefbaarheid en het terugdringen van sociale problemen. Tien
jaar geleden is het eerste rijtje flats gesloopt, maar de nieuwbouw is nog
niet verschenen. Sindsdien vormt de kaal geslagen Talmalaan een grote
barrière in de buurt. De periode tussen planvorming en daadwerkelijke
uitvoering – de tussentijd – is in de Staatsliedenbuurt uitgegroeid tot een
onmiskenbaar fenomeen. Het toekomstperspectief dat de herstructure-
ring biedt, laat nog even op zich wachten, maar komt met grote stappen
dichterbij.
Waar Kanaleneiland en Overvecht bedolven worden onder aandacht
en initiatieven in het kader van de ‘krachtwijken-aanpak’, blijft het in de
Staatsliedenbuurt stil. Dit terwijl hier toch grote plannen klaarliggen met
een enorme uitwerking op de buurt. Reden voor architectuurcentrum
Aorta om een programma te ontwikkelen om te kijken hoe de buurt om-
gaat met de tussentijd. Het is een programma met verschillende onderde-
len, voor en door bewoners. Aorta wil op deze manier inzicht stimuleren
over de invloed die het herstructureringsproces heeft op de Staatslieden-
buurt en haar bewoners. Het programma Kracht van het Alledaagse zal
de komende jaren in meerdere Utrechtse wijken gedraaid worden. Bij elke
wijk wordt het programma in een passende vorm gegoten, aansluitend bij
het karakter van de wijk en de thematieken die spelen. Met dit meerjarige
programma wil Aorta aansluiten bij grootschalige activiteiten in Utrecht in
2013 en 2018. Zo kan er toegewerkt worden naar een overzicht van de
ontwikkeling van Utrechtse wijken en de beleving bij wijkbewoners.
Lezing + rondleidingTijdens de korte introductielezing heeft Bettina van Santen de geschiede-
nis en de opbouw van de wijk toegelicht. Met historische beelden liet ze
zien hoe de Staatsliedenbuurt en Lauwerecht oorspronkelijk de schakel
vormden tussen de industriële bebouwing langs de Vecht en de jaren
’30 woningen in Tuinwijk. Hierbij was een sleutelrol weggelegd voor de
Talmalaan die, opgezet als parkway, moest voorzien in een passende aan-
sluiting op de bebouwing van de omliggende buurten. Daarna volgde een
wandeling door de buurt waarbij de oude structuren, de architectuurstijlen
en de ruimtelijke kenmerken van de wijk aan bod kwamen. Bewoners
konden eens met een andere bril naar hun eigen wijk kijken en konden de
schoonheden van de Staatsliedenbuurt ontdekken.
Lezing en rondleiding: 17 juni | Aantal bezoekers: 26
WijkcinemaIn deze documentaire stond de beleving van de herstructurering in de
Staatsliedenbuurt centraal. Stadssocioloog Thaddeus Müller heeft ver-
schillende betrokkenen uit de buurt geïnterviewd, om zo de verschillende
opvattingen over de herstructurering te laten zien. Hoe zien mensen die
er al jaren wonen de buurt en bekijken zij dit anders dan de mensen die in
de toekomst zullen verhuizen? Wonen ze er graag en willen ze terugkeren
in de nieuwe situatie of juist niet? De documentaire was positief kritisch
ingezet en laat zien hoe bewoners, plannenmakers en ondernemers
over de buurt denken. Hoe kijken ze naar het verleden, het heden en de
toekomst? De film gaat niet over oplossingen voor de problemen in de
Staatsliedenbuurt, maar laat zien hoe de buurt ervaren wordt, waarom
mensen er wonen en wat de wijk zo bijzonder maakt.
Filmpremière voor de buurt: 24 november | Aantal bezoekers: 85
productie film: Adapter film i.s.m. architectuurcentrum Aorta regie: Ruud
Bakker, camera: Hans Jonkhart, interviews: Thaddeus Müller
WorkshopsIn deze workshops stond de vraag centraal of er niet iets bedacht kon
worden voor de periode tussen de sloop en de uiteindelijke nieuwbouw?
Drie teams van bewoners, begeleid door professionele ontwerpers, kre-
gen de opdracht om een voorstel te bedenken voor een tijdelijke ontwerp-
ingreep. Het uiteindelijke ontwerpvoorstel diende in de aanloopfase naar
de nieuwbouw, een impuls te geven aan de leefbaarheid en levendigheid
in de buurt. De ontwerpers hadden elk een andere invalshoek, zoals archi-
tecten, landschapsarchitecten en stedenbouwkundigen.
kracht van het alledaagseStaatsliedenbuurt Utrecht
17aorta2009|destad–ParticiPatieensociaalkaPitaal|
‘Mensen die de wijk niet kennen, zeggen: oh, dat is die probleemwijk. Maar het is veel genuanceerder. Ondanks de moeilijkheden die de wijk kent, is het er heel goed vertoeven.’ Thaddeus Müller, AD/UN 26 november 2009
PLUG AND PLAy – Een voorinvestering in het toekomstige groen, de
toekomstige activiteiten en het sociale netwerk van de buurt. Een pad dat
verbindt en uitnodigt tot het inpluggen van zelfbouw door de buurt is de
basis voor ontmoeting, nu en straks in de Staatsliedenbuurt. [dolte steden-
bouw i.s.m. Jos Kloppenborg, Hilco van der Wal en Martine Bakker]
DE KWEKERIj – Een kleurrijk bloemenveld dat omhoog reikt als een
podium en tribune, geplaatst aan de entree van de wijk. Een plek waar
bewoners en bezoekers van de Staatsliedenbuurt elkaar kunnen ontmoeten
en bewonderen. [OKRA landschapsarchitecten i.s.m. Paul Balk, Peter de
Vries en Ayoub Zouin]
UPSTAIRS, EEN NIEUWE KIJK OP JE WIJK – Bekijk je wijk eens op een
andere manier. Zie de veranderingen in de buurt vanaf een verplaatsbaar
uitzichtpunt. Een sculpturale trap waar je kunt kijken, spelen en waar
mensen van alle leeftijden elkaar ontmoeten. [Zecc Architecten i.s.m. Kees
van der Kuip, Niek Wagemans en Judith Verkooijen]
De resultaten van de workshops zijn in een kleine expositie te zien
geweest in buurtcentrum De Leeuw en in Aorta. Tijdens de opening van
de expositie heeft Floris de Gelder, wethouder van Cultuur, namens de
gemeente Utrecht en Mitros de ontwerpvoorstellen in ontvangst ge-
nomen. In navolging van het voorstel De Kwekerij heeft het wijkbureau
Oost-Noordoost alle aanwezigen een plantje gegeven voor een nieuw op
te starten initiatief, de ‘balkonplantjesdag’.
Ontwerpworkshops:15 december 2009 en 28 januari 2010 | Aantal deelnemende bewoners:12Expositie: 8 t/m 19 maart 2010 in buurtcentrum De Leeuw en 24 maart t/m 17 april 2010 bij Aorta | Aantal bezoekers: 749Opening expositie: 11 maart 2010 | Aantal bezoekers: 32
kracht van het alledaagse
plug AnD plAy | foTo: DolTE STEDEnbouw
upSTAirS | foTo: zEcc ArchiTEcTEn
DE kwEkErij | foTo: okrA lAnDSchApSArchiTEcTEn
18 |aorta2009|destad–stedelijkevernieuWing
‘men vraagt zich nu af, hoe de consument weer behaagd en
betrokken kan worden bij winkelconcepten die ooit bedacht
zijn’
stadskamernieuWhoogcatharijne,voorloPigontWerP|Foto:altoon+Porterarchitects
19aorta2009|
Wat doe je het liefst in je vrije tijd? Winkelen! Sinds
kort staat winkelen op nummer één als het gaat om
onze favoriete vrijetijdsbesteding. Zelfs ‘het dagje
uit’ wordt van de troon gestoten. De aanwezigheid
van winkelcentra is voor ons een vanzelfsprekend
feit. Maar de betekenis van een winkelcentrum gaat
verder dan een plek waar consumenten hun porte
monnee open trekken. Winkelcentra zijn brand
punten voor activiteit, met een aanjaagfunctie voor
stedelijke vernieuwing. En over een ding zijn we het
eens: zonder consumenten is een winkelcentrum
niet geslaagd. Daarom is het geen verrassing dat
winkelgebieden nauwkeurig uitgedacht en kien
geregisseerd worden. Of toch wel?
De tentoonstelling bij Aorta heeft de totstandkoming van winkelcentra
in Utrecht en omstreken ontrafeld. Een aantal belangrijke centra zal de
komende jaren een heftige metamorfose ondergaan, zoals Hoog Catha-
rijne en de Kwinkelier in Bilthoven. Daarnaast zullen er nieuwe winkel-
centra verrijzen, zoals in Leidsche Rijn Centrum. Maar welke partijen
zijn er eigenlijk betrokken bij de totstandkoming van winkelgebieden en
wat is de rol van de architect, stedenbouwer en interieurarchitect? In de
tentoonstelling konden zes Utrechtse winkelgebieden hun verhaal vertel-
len: Nieuw Hoog Catharijne, Leidsche Rijn Centrum, The Wall, Winkel-
centrum Kanaleneiland, Shoppingcenter Overvecht, Kwinkelier Bilthoven
en Stadshart Nieuwegein. Het zijn stuk voor stuk dynamische gebieden,
volop in ontwikkeling, maar verschillend in programma, schaal, locatie en
ambitie. ‘Shop till you drop’ was ook nu weer aan de orde: met een tasje
in de hand kon de expositieconsument zich te goed doen aan de informa-
tiebladen over de verschillende winkelcentra in de expositie. Met gevulde
tassen en met een voldaan gevoel kon men als een echte shopaholic
Aorta weer verlaten.
Expositie: 20 mei t/m 20 juni | Aantal bezoekers: 106
Debat
Diep verborgen in Hoog Catharijne vind je het Mirlitontheater. Hoog
Catharijne was een van de eerste winkelcentra dat aan functiemenging
deed. Maar de plek waar Tineke Schouten vijfentwintig jaar geleden op
de bühne stond, staat nu leeg en Hoog Catharijne gaat op de schop. Een
ultieme locatie om een debat te voeren over de te verwachte toekomstige
ontwikkelingen van winkelcentra op basis van de trends van nu.
Veelgehoorde kritiek is dat winkelcentra steeds meer op elkaar beginnen
te lijken. Vroeger hadden winkelstraten in verschillende steden iets eigens,
wat de consument waardeerde. Nu zien we overal dezelfde winkelketens.
Het panel beaamde deze tendens en gaf aan dat een balans tussen de
grotere publiekstrekkers en lokale winkels de voorkeur heeft. Filialisering is
een trend: schaalvergroting en het vermenigvuldigen van succesformules.
Maar kleine ondernemers kunnen meeliften op de aantrekkingskracht van
de grote reuzen.
Architecten uit de zaal reageerden op de ontwerpopgave die winkelcentra
met zich meebrengen. Het is geen kleine opgave: je ontwerpt openbare
ruimte waarbij je rekening moet houden met schaal, maatvoering en
afwisseling in het winkelaanbod. Floris de Gelder stelde dat we op het
gebied van winkelcentra meer op de lange termijn moeten denken, ook
al weten we niet wat de toekomst brengt. Bovendien is het van belang
verder te denken dan de beurs groot is: ook karakter, schoonheid en
cultureel besef zijn waardevol.
Debat: 20 mei | Aantal bezoekers: 60
Gespreksleider: Jord den Hollander, Architect en filmmaker
Panel: Baptist Brayé, Visiting scholar aan de Harvard Graduate School
of Design en Research initiatief / Locatus International Research S.L. |
André Doffer, Research & Consultancy Director The SmartAgent
Company | Erikjan Vermeulen, Architect en mede-eigenaar Concrete
Reinforced | Gert-Jan Dousi, Projectontwikkelaar Corio | Henri van Dam,
Adjunct-Directeur Synchroon | Annet Elzenaar, Deputy director ING Real
Estate
Winkelland
winkElcEnTruM ovErvEchT | foTo: hET uTrEchTS ArchiEf
DE STAD – stedelijke vernieuwing | Een stad is een levend wezen dat groeit
en zich ontwikkelt. Soms moet een stad vervellen en zijn huid vernieuwen
om verder te kunnen groeien. Dit geldt ook voor Utrecht. Stedelijke
vernieuwing is aan de orde van de dag. Sommige projecten bestaan alleen
nog op papier, andere domineren al jaren het straatbeeld. Sommige beslaan
een hele wijk, andere slechts een gebouw. Maar hoe groot of hoe klein een
project ook is, de gebruiker is altijd de mens.
20 |aorta2009|destad–stedelijkevernieuWing
Het Dutch Artistic Research Event is een jaarlijkse
manifestatie over de onderzoeksactiviteiten van
de masterafdeling van de HKU. Met dit onderzoek
wordt getracht nieuwe denkwijzen en ontwerp
strategieën te stimuleren, om zo de discussie in
de vakwereld aan te zwengelen. Voor de vierde
editie van DARE is gekozen voor het thema
‘Urban Knowledge’. Urban Knowledge richt zich
op de wijze waarop de op onderzoek gebaseerde
kunst en vormgeving een bijdrage kunnen leveren
aan het in kaart brengen van de actuele situatie van
het stedelijk weefsel. Het stedelijk leven is immers
aan voortdurende transformatie onderhevig; het
dient steeds opnieuw onderzocht en steeds
opnieuw bepaald te worden.
In Aorta waren vijftien afstudeerprojecten te zien van de faculteit Interior
Design en Public Space Design. De tentoonstelling toonde ontwerpen
van de studenten op een lange tafel centraal in de ruimte. Met slogans
op de muur werd verwezen naar de intentie van de ontwerpen. Plastic
boxen, opgestapeld tot een tribune langs twee muren, gaven plaats aan
de project toelichtingen. De projecten behandelden thema’s als publieke
ruimte, persoonlijke levenssfeer, ontmoeting, vrijheid en poëtische ver-
wondering. Verrassende en inspirerende voorstellen waren het resultaat.
Tijdens de duur van de tentoonstelling is er op twee momenten gedebat-
teerd over de door de studenten voorgestelde ingrepen.
Expositie: 4 sept t/m 13 sept | Aantal bezoekers: 964
Henk Slager, Dekaan MaHKU | Wim Marseille, Studieleider Interior Design |
Annette W. Balkema, Supervisor Critical Studies | Arjen Oosterman,
Curator tentoonstelling | Lilet Breddels, visiting critic debat
Afstudeerwerk van: Lobke Alkemade | Patricia Boogaard | Judith
Brunklaus | Chin-Shan Chen | Kai-Hsing Huang | Ivo Hulskamp |
Mi young Jung | Makoto Kumagai | Cong Ma | Rosa Metselaar | Paul
Portheine | Jae-Wung Pyo | Ivo Tanis | Ricardo Villagómez | Terence yan
DARE # 4: Urban Knowledge
21aorta2009|
De Rietveldprijs is een tweejaarlijkse prijs, die wordt
toegekend aan een uitgevoerd project in de stad
Utrecht. In 2009 werd de Rietveldprijs voor de
tiende keer uitgereikt. De projecten die meedingen
naar de Rietveldprijs dienen niet alleen zelf van een
hoge kwaliteit te zijn, maar ze moeten ook een
belangrijke bijdrage leveren aan de beleving en het
gebruik van de stad.
In 2009 zijn de volgende twaalf plannen geselecteerd voor de Riet-
veldprijs: Woningbouw Langerak (Biq stadsontwerp), Kinder Cluster
Noord (VMX architects), stedenbouwkundig plan Vleuterweide (Krier &
Kohl Architekten), masterplan Leidsche Rijn (BVR/Riek Bakker advies),
stedenbouwkundig- en omgevingsplan Papendorp (Wissing Stedenbouw
en Ruimtelijke Vormgeving en West 8), parkeergarage De Cope (JHK
architecten), bedrijfsgebouw Simed Health Care Group (DHV), Westraven
(architectenbureau Cepezed), Onder professoren (Jan Bakers architec-
ten), Smarties, studentenhuisvesting Uithof (Architectenbureau Marlies
Rohmer), herstructurering Pedagogenbuurt (Duinker Van der Torre samen-
werkende architecten i.s.m. Palmboom van den Bout en West 8) en de
Hogeschool Utrecht, Faculteit Natuur en Techniek (Inbo). Alle geselecteerde
projecten zijn in de expositie bij Aorta en het stadhuis te zien geweest.
Opvallend was het feit dat er dit jaar niet alleen gebouwen geselecteerd
waren, maar ook masterplannen en stedenbouwkundige plannen.
De jury bestond uit Dirk Sijmons (H+N+S landschapsarchitecten), Olof
van de Wal (KEI kenniscentrum stedelijke vernieuwing), Dorte Kristensen
(Atelier Pro architecten) en Henk Scholten (AAS architecten Groningen).
Zij hebben op 28 juni de vier genomineerde plannen bekend gemaakt:
Westraven (architectenbureau Cepezed), Onder Professoren (Jan Bakers
architecten), parkeergarage De Cope (JHK architecten), stedenbouw-
kundig- en omgevingsplan Papendorp (Wissing Stedebouw en Ruimtelijke
vormgeving en West 8).
Tijdens de feestelijke uitreiking op 15 november is de Rietveldprijs over-
handigd aan Wissing Stedebouw en Ruimtelijke vormgeving en West 8,
voor hun stedenbouwkundig- en omgevingsplan Papendorp. Bezoekers
van de prijsuitreiking kregen de mogelijkheid om zich te laten rondleiden
door Papendorp, met de architect als gids. Tevens werd bekend gemaakt
dat de publieksprijs, georganiseerd door het AD Utrechts Nieuwsblad,
gewonnen is door DHV architecten voor hun ontwerp voor Simed Health
Care Group.
Expositie: 24 juni t/m 1 juli & 31 juli t/m 26 augustus in Aorta en van 2 t/m 30 juli in het Stadhuis | Aantal bezoekers: 657Bekendmaking nominaties: 28 juni | Aantal bezoekers: 100Prijsuitreiking: 15 november | Aantal bezoekers: 124
DARE # 4: Urban Knowledge Rietveldprijs 2009
‘microstedenbouw en ‘handwerk’ van materiaalgebruik en detaillering’
masterPlanleidscherijn|bvr/riekbakkeradvies|Foto:eddohartmannPhotograPhy
destad–stedelijkevernieuWing|
22 |aorta2009|destad–duurzaamontWikkelen
Nieuwe Lading is een jaarlijks terugkerend program
ma van Aorta. Waar eerdere jaren de architecten,
stedenbouwkundigen en de landschapsarchitecten
aan het woord waren, kwamen dit jaar de interieur
architecten in de spotlight te staan. In 2009 was het
voor het eerst dat Nieuwe Lading onderdeel uit
maakte van de Dutch Design Double: een maand
lange ode aan creativiteit, innovatie, fashion en
design in Utrecht en Amsterdam.
Lezing en discussieLe Corbusier, Venturi, Vitruvius en CIAM. Allemaal bekende namen voor
de architectuur- en stedenbouwtheorie. Maar hoe zit dit met de interieur-
architectuur? Voor deze ontwerpdiscipline lijkt een theoretisch kader niet
te bestaan, terwijl de vraag naar een dergelijke theoretische achtergrond
veelgehoord is. Wim Marseille greep de uitdaging aan. Hij is voor de
MaHKU een onderzoek gestart naar de mogelijkheden om de band tussen
theorie en ontwerppraktijk in de interieurarchitectuur aan te halen. Marseille
schetste in zijn lezing verschillende scenario’s hoe theorie en praktijk een
vruchtbare relatie kunnen aan gaan. Hij liet zien dat een achterstand op
theoretisch gebied ook voordelen kent in de huidige manier van concept-
vorming. Specifiek in deze tijd daagde hij onderzoekers uit aandacht te
ontwikkelen voor het proces en de houding van ontwerpers.
Lezing en discussie: 24 april | Aantal bezoekers: 21 Lezing en discussie 30 september | Aantal bezoekers: 19Spreker: Wim Marseille – studieleider Interior Design aan de masterafde-
ling van de HKU. | Moderator: Arjen Oosterman – hoofdredacteur Archis
ExpositieNieuwe Lading refereert niet zozeer aan de leeftijd van de ontwerpers,
maar vooral aan de nieuwe betekenis en ideeën van de jongste generatie.
Curator Odette Ex heeft op basis van hun portfolio de Nieuwe Lading
Interieurarchitectuur geselecteerd.
De expositie toonde het gezamenlijke statement van de Nieuwe Lading,
nauwkeurig opgebouwd uit de deelontwerpen van de verschillende
deelnemers, waarbij duurzaamheid een achterliggende gedachte was.
De deelnemers hebben onder andere gekeken naar de mogelijkheden die
verspilling en hergebruik van materialen kunnen bieden. De tentoonstel-
ling wilde mensen bewust maken dat materiaal meer kan zijn dan wat je
verwacht en dat een product diverse vervolgfuncties kan hebben.
Nieuwe Ladingde interieurarchitecten
TANyA VAN LEEUWEN Een gangbaar verpakkingsmateriaal kreeg een totale metamorfose en
verloor zijn herkenbaarheid. In de caféruimte van Aorta hing een klassiek
geplooid gordijn van bubbeltjesplastic dat pas als zodanig herkenbaar
werd als je dichterbij kwam. In de expositieruimte zijn plastic snippers aan
elkaar geregen tot een plastic wand en een groene aanlichting zorgde dat
deze wand deed denken aan een wand van boombladeren.
OOK ARCHITECTEN Veertig kubieke meter karton. Dit is het afvalmateriaal dat één Ikea-locatie
produceert in slechts enkele dagen. Dit gratis restmateriaal was goed voor
een kartonnen vloer van zo’n tien centimeter dik, die in de twee ruimtes
van Aorta was neergelegd. In de caféruimte waren in de vloer nog goed
de kartonnen dozen te herkennen, maar in de expositieruimte verdween
deze herkenbaarheid. De kartonnen dozen gingen over in een kartonnen
parketvloer, die weer transformeerde in een kartonnen tafel en wand. Van
grof naar fijn, van oude dozen naar een nieuw materiaal.
HEyNEN+RUBEL In dit concept stond verbinden centraal, zowel letterlijk als figuurlijk. Een
houten ‘loper’ illustreerde dat een materiaal vervolgfuncties kan hebben.
De loper was de verbindende drager tussen de twee ruimtes van Aorta
en kon later worden geüpgraded naar een meubel. Op de loper stond een
aantal vlakken getekend, die na afloop van de expositie uitgezaagd en ge-
monteerd konden worden tot de tafel zoals die in het café stond. De loper
was gemaakt van restproducten van landbouwprocessen, samengeperst
tot een hout-achtig plaatmateriaal.
Expositie: 23 september t/m 31 oktober | Aantal bezoekers: 345Curator: Odette Ex, Ex Interiors
DE NIEUWE LADING:Tanya van Leeuwen, Tanya van Leeuwen interieurarchitectuur |
Bram Heynen, Heynen+Rubel interior architecture and objects |
Ellen Rubel, Heynen+Rubel interior architecture and objects |
Robin van Rossum, OOK architecten | Martin Timmerman,
OOK architecten
23aorta2009|
Debat
Binnen de verschillende ontwerpdisciplines is interieurarchitectuur een
ondergeschoven kindje. Maar ook onder interieurarchitecten is er een
wisselend beeld van wat interieurarchitectuur is of zou moeten zijn. Wat
betekent de wijziging op de architectentitel voor de interieurarchitect?
En welke rol zou de interieurarchitect moeten innemen ten opzichte van
de architect en de opdrachtgever?
Herman Kossmann is van huis uit architect, maar heeft bewust voor de
interieurarchitectuur gekozen vanwege de sfeer van het binnenklimaat.
De interieurarchitect maakt een gebouw bruikbaar op het niveau van
denken, leven, werken en wonen. Hans Maréchal beaamde dit. Hij vond
de taak van de interieurarchitect het belangrijkst. Die bepaalt hoe mensen
het gebouw beleven. De rol van de interieurarchitect is onderbelicht, maar
als we dat met zijn allen steeds blijven roepen, wordt deze reputatie alleen
maar bevestigd.
Allerlei mensen die niet als interieurarchitect zijn opgeleid, bemoeien
zich met het vak. Daarnaast wordt een interieurarchitect vaak veel te laat
betrokken bij het bouwproces, waardoor de architect al een deel van zijn
werk heeft gedaan. Dit zijn grote problemen voor het vakgebied. Diane de
Kruijf meende dat opdrachtgevers goed hun huiswerk moeten doen. Door
een interieurarchitect vanaf het begin bij het bouwproces te betrekken,
kan de eenheid in sfeer in het gebouw gewaarborgd worden. Maar niet
alleen in het bouwproces zouden dingen moeten veranderen, ook binnen
de opleiding. Arlette Kerkhof legde uit dat je binnenkort na de vierjarige
bacheloropleiding ook een tweejarige masteropleiding moet afronden,
gevolgd door twee jaar praktijkervaring. Pas dan mag je je inschrijven in
het architectenregister. Dit betekent dat het onderwijs zich in de master-
opleiding meer gaat richten op de technische aspecten en het proces en
minder op de autonome vormgeving.
Een goed interieur is van meer afhankelijk dan enkel een goede interieur-
architect. Ook de opdrachtgever en de ‘regisseur’ zijn van groot belang
voor het eindresultaat. Een ideale opdrachtgever moet specialisten van de
verschillende disciplines bij elkaar brengen en hen de ruimte geven. Maar
weet een opdrachtgever wel wat een interieurarchitect kan en wat hij van
een interieurarchitect kan verwachten? Wanneer een opdrachtgever een
mooi en goed interieur wil, weet hij niet waar hij heen moet. Komt dat
doordat het vak zich niet goed genoeg profileert? Wim Marseille stemde
hiermee in, maar hij gaf ook aan dat de interieurarchitect zijn eigen lot in
handen heeft. Je moet op het juiste moment de regie op jouw terrein pak-
ken. Doe waar je goed in bent en durf de rest over te laten aan anderen.
Debat: 7 oktober | Aantal bezoekers: 27Gespreksleider: Robert Thiemann, hoofdredacteur FRAME magazine
Panel: Hans Maréchal, partner M+R interieurarchitecten | Herman
Kossmann, directeur Kossmann.dejong exhibition architects | Diane de
Kruijf, projectmanager en huisvestingsadviseur | Arlette Kerkhof, hoofd
masteropleiding interieurarchitectuur
Co-referenten: Wim Marseille, studieleider Interior Design MaHKU |
Odette Ex, Ex Interiors en curator expositie | Jeroen Simons, partner
bij Inbo architecten | Paul Seuntjens, Seuntjens en Schuur interieur +
architectuur | Tanya van Leeuwen, Tanya van Leeuwen interieurarchitectuur
| Bram Heynen, Heynen+Rubel interior architecture and objects |
Ellen Rubel, Heynen+Rubel interior architecture and objects | Robin van
Rossum, OOK architecten | Martin Timmerman, OOK architecten
InterieurrouteWat is interieurarchitectuur precies en hoe ziet een interieur dat spe-
ciaal ontworpen is door een interieurarchitect er eigenlijk uit? Tijdens
de interieurroute zorgde de top van de Utrechtse interieurbureaus voor
de antwoorden. Op deze dag is het mogelijk om enkele gerealiseerde
projecten te bezoeken en om een kijkje te nemen in de praktijk van de
interieurarchitect.
Interieurroute: 3 oktober | Aantal bezoekers: 75
DEELNEMENDE BUREAUS:Annekoos Littel Interieurarchitecten BV | Bleeker Concepts Architecture
and Design | Ex Interiors | Strand NL architectuur en interieur | Studio
Remy Meijers interieurarchitectuur | Workshop of Wonders
DE STAD – duurzaam ontwikkelen | Met de crisis op de hielen, groeit de
aandacht voor duurzaamheid en duurzame ontwikkeling. Duurzaamheid is
geworteld in uiteenlopende aspecten en het nastreven van duurzaamheid-
aspiraties speelt zich af op verschillende terreinen. Zo is er ook in Utrecht
een grote zorgvuldigheid te zien in materiaalkeuzes voor gebouwen en
energiezuinige maatregelen. Maar duurzaamheid gaat voor een belangrijk deel
over het verlengen van de levensduur van gebouwen en het vermogen om
gebouwen in de toekomst aan te passen aan verschillende, nieuwe gebruikers.
24 |aorta2009
‘De taak van de interieurarchitect blijft het belangrijkst. Die bepaalt hoe mensen het gebouw beleven, die activeert de zintuigen.’ Hans Maréchal, Debat Nieuwe Lading, 7 oktober
25aorta2009|
ook ArchiTEcTEn
hEynEn+rubEl
TAnyA vAn lEEuwEn destad–duurzaamontWikkelen|
26 |aorta2009|destad–duurzaamontWikkelen
‘mijn gebouwen zijn voor mensen, voor gebruik en beleving’ Vera Yanovshtchinsky
cultuurcamPusvleuterWeide|vya|Foto:luukkramerFotograFie
27destad–duurzaamontWikkelen|aorta2009|
Met de cultuurcampus in Vleuterweide, kantoren
in PapendorpZuid en de prijsvraag voor het
nieuwe stadshart Leidsche Rijn Centrum is
Vera Yanovshtchinsky architecten een van de
bureaus die bijdraagt aan de kwaliteit van de
gebouwde omgeving van Utrecht. Dit bureau stelt
de mens en diens gebruik centraal in zijn werk.
Hierdoor kennen de gebouwen een schoonheid en
gebruikswaarde die tijdsoverschrijdend is en daar
mee bijdraagt aan een duurzame ontwikkeling van
de stad.
De tentoonstelling gaf een beeld van het oeuvre van Vera Yanovshtchnisky
architecten. Als bezoeker werd je ingewijd in de wijze waarop dit bureau
de opgave benadert en met welke zorgvuldigheid ze tot een vernieuwende
architectuur komt. Niet alleen het werk stond centraal, maar ook de
menselijke maat, de inspiratie en de visie. Architectuurfoto’s, maquettes,
schetsen en inspiratiebeelden namen je mee in de wereld van
Vera Yanovshtchinsky, een wereld die zij steeds mooier wil maken.
Expositie: 2 dec t/m 30 jan | Aantal bezoekers: 156
LezingIn de lezing vertelde Vera over haar ontwerpen, hoe ze ontstaan en
groeien van schets tot gebouw. In veel van haar ontwerpen zit een inspi-
ratiebron besloten, die als een metafoor de kapstok vormt voor haar werk.
De opgaven waaraan dit bureau werkt lopen qua schaal erg uiteen, van
kleine binnenstedelijke projecten tot grootschalige gebiedsplannen. De
plannen gaan verder dan een mooie vorm, ze gaan over de mensen die ze
gebruiken en de beleving die daarmee gepaard gaat.
Lezing: 8 dec | Aantal bezoekers: 39
Onze wereld mooier makenVera Yanovshtchinsky
cultuurcamPusvleuterWeide|vya|Foto:luukkramerFotograFie
exPositieaorta|Foto:vya
28 |aorta2009|deregio–kWaliteitinProces
Architectuurworkshops voor bewoners.
In IJsselstein is in de jaren zestig, geheel conform de wensen
van die tijd, de wijk IJsselstein Oost verrezen. Deze wijk kent
nu de nodige problemen. Naast het monotone ruimtelijk
beeld, is er achterstallig onderhoud aan zowel de woningen
als aan de openbare ruimte. De doorstroom is hoog en de
huren zijn laag. Met name rond de gestapelde woningen vindt
een concentratie van de problemen plaats, maar deze stralen
af op de hele wijk. Met het wijkvernieuwingsplanoost vindt er
tot 2025 een gefaseerde vernieuwing van de wijk plaats. De
eerste schetsen tonen hoogbouw als een entree voor de wijk
en nieuwe woningtypen aan het water.
De bewoners zijn in eerste instantie tevreden over de plannen op het gebied
van veiligheid en openbare ruimte. Maar over de aanpak van de woning-
bouw is het laatste woord nog niet gezegd. Met sloop en hoogbouw in het
verschiet, doemt een angstscenario op van een nieuw Zenderpark, een
nieuwe wijk met volgebouwde kavels, weinig groen en weinig sfeer. Bewo-
ners maken zich zorgen over de ruimtelijke kwaliteit en de openbare ruimte.
Met een aantal inhoudelijke workshops wilde de gemeente IJsselstein
bewoners meer inzicht geven in de mogelijkheden van hun omgeving.
Architectuurcentrum Aorta was gevraagd een van de workshops te
organiseren over de verschillende architectuurstijlen die er in Nederland
te vinden zijn. Deze workshop was voor de bewoners een eerste kennis-
making met het vak architectuur. De workshop startte met een rondvraag
over wat bewoners belangrijk vinden in hun buurt en wat ze willen veran-
deren. Daarna vond er presentatie plaats over verschillende architectuur
stijlen. De workshop resulteerde in een aantal moodboards, die op een
collage-achtige manier de huidige sfeer en de gewenste toekomstige
sfeer verbeelden. Deze uitkomsten zijn aangeboden aan Mieke Over-
kamp-van den Berg, wethouder Ruimtelijke Ordening in IJsselstein en aan
Henny van den Heiligenberg, directeur van woningcorporatie IJWBV.
Workshop: 6 oktober | Aantal deelnemers: 70
Architectuurnota Veenendaal.
Welk beeld krijg jij op je netvlies als je aan Veenendaal denkt?
Een stad of een dorp? Station de Klomp, de A12 of toch de
winkelstraat? De gemeente Veenendaal wil graag de ruim
telijke kwaliteit bevorderen en de identiteit van Veenendaal
benadrukken. Om dit te bewerkstelligen heeft de gemeente
Veenendaal aan architectuurcentrum Aorta gevraagd om een architectuurnota op te stellen.
Gesprekken en een aantal workshops met spilfiguren uit Veenendaal hebben
geleid tot de basis van de nota. De nota heeft drie pijlers voorgeschreven
die gewenst en noodzakelijk zijn om de doelstellingen te behalen: het
aanbrengen van structuur in de stedenbouwkundige context, architectuur
op het netvlies brengen bij mensen en aandacht creëren voor kwaliteit in
processen om tot een goede architectuur te komen. Per pijler beschreef de
nota de concrete stappen die nodig waren om het doel te verwezenlijken.
Op deze manier kan Veenendaal haar herkenbaarheid en leesbaarheid
vergroten. Het is niet de bedoeling dat Veenendaal een nieuw label krijgt,
juist de bestaande kwaliteiten moeten het uitgangspunt vormen.
De nota bevatte een ‘agenda voor de toekomst’, waarin de stappen staan
stonden beschreven om de ambities te verwezenlijken. Een aantal van
deze stappen was reeds gedekt in andere beleidsstukken, maar een aan-
tal andere stappen wordt op basis van de nota tot uitvoering gebracht. In
februari 2010 is de nota definitief aangenomen door de raad.
De nota is opgesteld door architectuurcentrum Aorta in samenwerking
met adviesbureau Companen.
Workshops: 25 mei en 5 november | Aantal deelnemers: 44
Veenendaal, de soberheid en doelmatigheid voorbij
Architectuur, wat is dat?
sionskerkveenendaal|Foto:tristanminning,gemeenteveenendaal
moodboardWorkshoP|Foto:aorta
‘Met voldoende draagvlak en duidelijke behoeften en wensen, kan een beter ontwerp gemaakt worden’
DE rEgio | nAAST DE STAD uTrEchT, bEDiEnT AorTA ook STEEDS MEEr DE rEgio. MET SpEcifiEk
progrAMMA, zoAlS workShopS, prAkTijkToETSEn En bElEiDSnoTA’S, DrAAgT AorTA bij AAn DE
vErSchillEnDE ruiMTElijkE opgAvEn DiE zich in DE rEgio voorDoEn. hiErbij SpEElT AorTA STEEDS
vAkEr EEn rol AAn hET bEgin vAn plAnprocESSEn. DE klEinErE kErnEn MAkEn EEn punT, wAArbij
EEn SlEuTElrol iS wEggElEgD voor hET nASTrEvEn vAn kwAliTEiT.
29aorta2009|
Nulmeting stedenbouw.
Nederland en architectuur, dat is SuperDutch: grote namen
en sterke concepten. Dat is om trots op te zijn. Toch klinkt er
de laatste tijd ook een ander geluid. Nederland verrommelt
en slibt dicht. Sinds lange tijd komt de urgentie van de
stedenbouw weer op de agenda te staan. Het kabinet en de
vakwereld ontwikkelen initiatieven om de verzwakte positie
van de stedenbouw te versterken. Hieruit voortkomend ont
wikkelt het Stimuleringsfonds voor Architectuur een landelijk
programma stedenbouw 2010 – 2012. Om de strategie voor
dit programma te bepalen is in diverse provincies een nul
meting stedenbouw gestart. Architectuurcentrum Aorta heeft
deze nulmeting uitgevoerd voor de provincie Utrecht. De
nulmeting was gekoppeld aan een debat over de stand van de stedenbouw.
In de nulmeting ging er met name aandacht uit naar de inbreng van ste-
denbouwkundigen en stedenbouwkundige diensten. Daarnaast was het
van belang om de toekomstige opgaven voor de provincie boven tafel te
krijgen. Aan de nulmeting is een grondig onderzoek vooraf gegaan.
Gemeentes uit Utrecht en stedenbouwkundige bureaus uit de regio
werden geïnterviewd of gevraagd om vragenlijsten te beantwoorden.
Daarnaast heeft het debat een grote inhoudelijke bijdrage geleverd aan
de nulmeting.
Uit het debat kwam naar voren dat de stedenbouw zeker bezig is met
een comeback. Dit betekent wel dat er in de toekomst meer erkenning
moet komen voor de dynamiek en de complexiteit van de praktijk. De
stedenbouwkundige moet een visie hebben en de krachten kennen die
daarbij van invloed zijn. In de huidige situatie ligt er bij visies nog te veel
de nadruk op de esthetiek, in plaats van op het functioneren van de stad.
Juist het publieke belang en de verbinding tussen schalen moet het uit-
gangspunt zijn. Belangrijk is ook de visie op de toekomstige opgave, die
volgens menigeen zich in het binnenstedelijke gebied zal afspelen.
De grootschaligheid zal verdwijnen en de vernieuwing van het vak zal
zitten in het betrekken van burgers en andere partijen in het planproces.
Debat: 10 december | Aantal deelnemers: 95aantal benaderde gemeentes: 29De resultaten van het onderzoek zijn in 2010 gepresenteerd.
Stand van de stedenbouw
DE REGIO – kwaliteit in proces | Om een ruimtelijke opgave om te zetten in een eindresultaat van hoog
niveau, is het van belang om het proces zodanig in te richten dat deze kwaliteit bereikt kan worden. Waar
in een stad als Utrecht bepaalde procesmatige zaken vanzelfsprekend zijn, geldt dit niet voor kleinere
kernen in de regio. Kwaliteit in het proces is meer dan enkel het traject van ontwerp tot uitvoering, het gaat
ook over besluitvorming, beleid en communicatie.
De rol van nieuwe spraakmakende gebouwen
in de stadspromotie.
In Utrecht zijn de afgelopen tijd veel nieuwe gebouwen verrezen, zoals
in de Uithof en Papendorp. Nieuwe gebouwen geven een stad nieuwe
kansen. Bijzondere architectuur is spraakmakend en kan de stad een
herkenbaar gezicht verschaffen. De komende jaren liggen er nog meer
nieuwbouwprojecten op de stapel, denk aan het nieuwe hoofdkantoor van
de Rabobank, het Muziekpaleis, het Stationsgebied, een nieuwe schouw-
burg en een nieuw casino. Het stadslab concretiseert de rol die nieuwe
gebouwen kunnen vervullen in de stadspromotie van Utrecht. Ieder
gebouw levert zijn eigen verhaal aan de stad, of het nu gaat om wonen,
werken of recreëren. Aorta werkte, samen met andere partijen aan een
inventarisatie van nieuwe, markante gebouwen om tot een plan te komen
waarmee deze gebouwen gaan spreken voor de stad. In het Stadslab is
overeenstemming over de mogelijkheden die een digitaal stadspaviljoen
kan bieden voor de promotie van Utrechtse architectuur. Hiertoe heeft
Aorta in samenwerking met USBO advies een haalbaarheidsonderzoek
uitgevoerd in opdracht van Stadspromotie. Centraal stond de vraag of
het realiseren van een digitaal stadspaviljoen haalbaar is in technische,
organisatorische, beheersmatige en financiële zin. De uitvoering van dit
onderzoek heeft plaatsgevonden in 2010.
Stadslabs Utrecht
Passie voor UtrechtPassie voor Utrecht is een netwerk van mensen
met hart voor de stad.
Het gezelschap kenmerkt zich door uiteenlopende disciplines, zoals
onderwijs, cultuur, media en het bedrijfsleven. Passie voor Utrecht wil zich
inzetten voor een mooier en duurzamer Utrecht en laat zien dat Utrecht
een stad is om trots op te zijn. Door het verbinden van mensen en het
opzetten van betekenisvolle projecten wil dit netwerk de stad in beweging
brengen. De denk- en draagkracht die Passie voor Utrecht genereert,
is beschikbaar voor de stad. ‘Utrechtse Parels’ en de ‘Emotionele hoofd-
structuur’ zijn enkele projecten die reeds geadopteerd zijn door het
Utrechtse college.
30 |aorta2009|deregio–kWaliteitvandeoPgave
Ontwerpinstrumenten en archeologie.
De Limes, de noordgrens van het Romeinse Rijk,
was meer dan een stippellijn op een kaart. Het was
een verdedigingsgordel met forten, kampen en
legioensbases. Het grootste archeologische
monument van Nederland is nu haast geheel
onzichtbaar. Dit stuk geschiedenis ligt onder de
grond, bedolven onder gebouwen, wegen en een
vliegveld.
De gemeenten die doorkruist worden door deze Romeinse lijn, onder-
strepen het belang van de Limes. Op verschillende schaalniveaus wordt
gewerkt aan het behouden, begrijpen, benutten en zichtbaar maken van
de Limes. Het Concept Masterplan Limes is een model dat laat zien hoe
de Limes ingezet kan worden als ruimtelijke strategie. Een onderdeel van
dit masterplan is de ontwerpgrammatica, die ontwerpers op drie niveaus
handreikingen biedt om de Limes te vertalen naar de hedendaagse ont-
werppraktijk.
Aorta heeft met betrokken partijen en externe ontwerpers de praktijktoets
Valkenburg georganiseerd. Met deze casus kon de inzetbaarheid van de
ontwerpgrammatica getest worden in een concrete locatie. De deel-
nemende ontwerpers konden feedback geven over hoe zij het instrument
ervaren en beoordelen. Tegelijkertijd leverde de casus concrete bevin-
dingen hoe de Limes ingezet kan worden bij de ontwikkeling van het
voormalige marinevliegkamp Valkenburg. De kennis is verspreid onder
relevante partijen.
Gevoed door een excursie en presentaties over het plangebied, onder-
zochten de ontwerpers tijdens twee ontwerpworkshops hoe de ont-
werpgrammatica kan bijdragen aan het inpassen van de Limes-structuur
in de opgave. In een afsluitende bijeenkomst hebben de betrokken
partijen en de ontwerpers gediscussieerd over de resultaten van de
workshop, de methodiek van de ontwerpgrammatica en de meerwaarde
van deze strategie. Tot slot zijn de bevindingen vastgelegd in een essay,
Romeins ontwerpen in de Delta, geschreven door Marinke Steenhuis. Het
programma bureau de Limes heeft dit essay verspreid onder alle aan het
Limeslint gelegen gemeenten.
Betrokken ontwerpers:
Catharine Visser, DaF | Maike van Stiphout, DS landschapsarchitecten |
Franz Ziegler, Ivar Branderhorst, bureau voor architectuur en stedenbouw
| Job Floris, Monadnock | Ro Koster en Ad Kil, Ro&Ad architecten |
Peter Veenstra, Lola landscape architects | Wiebe Strick, masterstudent
Architectural History and Theory Technische Universiteit Eindhoven
Betrokken partijen:
Boudewijn Voormolen, archeoloog gemeente Katwijk | Jaap Jonker,
gemeente Katwijk | Astrid Gerrits en Nadja van den Heuvel, provincie
Zuid-Holland | Tom Hazenberg, Hazenberg Archeologie | Katja Hoiting,
programmabureau Limes | Daniëlle Koot, student erfgoedstudies VU
Essayist: Marinke Steenhuis, Steenhuis stedenbouw/landschap |
Organisatie: Eveline Paalvast, architectuurcentrum Aorta | Marjo Stam,
verslaglegging
Excursie: 18 mei | aantal deelnemers: 14
Workshops: 18 en 27 mei | aantal deelnemers: 18
Toetsende workshop: 30 juni | aantal deelnemers: 14
Romeins ontwerpen in de Delta
herdenkingsroutekalkriese|Foto:Paulmeurs
DE REGIO – kwaliteit van de opgave | Ruimtelijke kwaliteit vindt zijn basis
in de kwaliteit van de opgave. Hierbij is de samenwerking tussen opdracht-
gever en ontwerper van belang, maar ook de verbindingen tussen de
politiek, ontwikkelaars en de overheid. Een goede opdracht stimuleert dat
een bouwproject, op welke schaal dan ook, betekenis heeft op cultureel en
maatschappelijk vlak.
31deregio–kWaliteitvandeoPgave | aorta2009|
Eind 2009 is Belvedere, het interdepartementale
beleidsprogramma voor cultuurhistorie en ruim
telijke inrichting, gestopt. Om te laten zien waar
Belvedere na tien jaar werken staat en wat er
geleerd is, is het ‘Belvedere.nu’ opgesteld. Dit
praktijkboek presenteert de meerwaarde van
behoud door ontwikkeling, toont de meest relevante
en goed uitgewerkte projecten per provincie en
biedt volop methodes, adviezen en tips om behoud
door ontwikkeling succesvol in te zetten. Het boek
is mede inhoudelijk gevoed met de resultaten van
het debat dat op 29 juni in landgoed de Paltz over
de ontwikkeling van vliegbasis Soesterberg plaats
vond.
In Utrecht is de planontwikkeling zo’n vijf jaar geleden goed op gang
ge komen. De unieke ontwikkeling rondom vliegbasis Soesterberg legde
tijdens de discussie de praktijkervaringen, knelpunten en leermomenten
rondom ‘behoud door ontwikkeling’ bloot. Het project onderscheidt zich
door de grote schaal, het doorwerken van cultuurhistorie en archeologie in
het ruimtelijk ontwerp en de samenwerking tussen overheden, belangheb-
benden en bewoners. Uitzonderlijk was de goedkeuring van het ministerie
van LNV om in een gebied waar de ecologische hoofdstructuur loopt, te
kunnen bouwen. Het project vliegbasis Soesterberg is een opdracht van de
provincie Utrecht, het Rijk en de gemeenten Soest en Zeist. De discus-
sie richtte zich op de vraag welke (strategische) rol cultuurhistorie heeft
gespeeld in het planproces en op welke wijze deze kwaliteit wordt geborgd
in het ontwikkelingsproces, de mate waarin cultuurhistorie kan bijdragen
aan het overbruggen van belangentegenstellingen (zoals natuur en woning-
bouw) en de samenwerking tussen overheden. Voor deze bijeenkomst
waren opdrachtgevende partijen van publieke en private partijen in de
provincie uitgenodigd.
In opdracht van projectbureau Belvedere heeft Aorta zorg gedragen voor de
inhoudelijke voorbereiding en organisatie van het debat. Tevens is aan de
hand van thema’s van relevante voorbeeldprojecten een selectie gemaakt
voor het boek.
Debat: 29 juni | Aantal deelnemers: 20
Gespreksleider: Chris Jagtmans, directeur Stadslicht BV. Bart Krol,
Gedeputeerde voor Ruimtelijke Ontwikkeling, Stedelijke Vernieuwing en
het Landelijk gebied | Roland Blijdenstein, strategisch adviseur cultuur-
historie | Katja de Haan, projectleider vliegbasis Soesterberg
Het laatste boek van Belvedere
‘Historisch besef zit in mensen. Dat moet je triggeren door te blijven communiceren.’ Boudewijn Voormolen, archeoloog gemeente Valkenburg
32 |aorta2009|educatie
Aorta mini architectsculturele zondagen en kinderworkshopsTijdens de kinderworkshops gingen de mini architecten onder ons aan de
slag. De workshop was een eerste kennismaking met het vak architectuur.
Uitdagende thema’s vormden het uitgangspunt, zoals het bedenken van
een nieuw icoon voor Utrecht. Het Rietveld-Schröderhuis en de Belle van
Zuylen vielen in het niet bij de ontwerpen van de mini architecten.
Kinderworkshops: diverse data | Aantal bezoekers: 20
drie bij vijf meterKUNSTuitDAGingDe Kunstuitdaging is een Utrechts initiatief dat het basisonderwijs de
mogelijkheid biedt om een kijkje te nemen bij een Utrechtse culturele
instelling. Kinderen worden bewust gemaakt van hun culturele omgeving.
Aorta laat de leerlingen zien wat architectuur eigenlijk is en dat er diep van
binnen in iedereen een architect schuilt.
De dag stond in het teken van het kleinste huisje van Utrecht, een specta-
culair gebouwtje van glas en staal aan de Kromme Nieuwegracht.
Architectuurbureau Sluijmer en van Leeuwen is de uitdaging aangegaan
om een woning te realiseren op een kavel van drie bij vijf meter. De plek
waar ooit precies één auto kon parkeren, is veranderd in een woonhuis
met in totaal zeven bouwlagen. Het extreem kleine perceel heeft de
architecten aangespoord om met verrassende ruimtelijke oplossingen te
komen.
Na een korte film waarin de kinderen kennis maakten met het bijzondere
woonhuis, gingen ze zelf op pad om de geheimen van het gebouw te
ontdekken. Met behulp van een quiz werden de kinderen aangemoedigd
om na te denken over het idee achter het gebouw, het ontwerp, het
materiaalgebruik en over mooi en lelijk.
KUNSTuitDAGing: 16 april | Aantal bezoekers: 40
station van de toekomstwww.stationvandetoekomst.nlHet station is allang geen plek meer waar reizigers enkel in- en uitstappen.
Het is een knooppunt voor allerlei vervoerslijnen en verkeerswegen. In de
directe omgeving van het station komt reizen samen met wonen, werken,
cultuur en recreatie. Stations worden steeds complexer en uitgebreider.
Hierdoor zal een groot aantal stations verbouwd worden, om te voorzien in
de eigentijdse behoeften. De term ‘station’ verdwijnt en het begrip
‘OV-terminal’ komt hiervoor in de plaats. Ook station Utrecht Centraal is
de komende jaren een theater van verandering.
Het grootschalige karakter van de bouwactiviteiten en de verstrekkende
betekenis die stations in onze dagelijkse mobiliteit spelen, maakten dit
onderwerp uitermate geschikt voor een educatief project waarin jongeren
kennismaken met architectuur. De leerlingen kregen in dit project te zien
dat hun eigen leefomgeving geen vaststaand gegeven is, maar dat hier
keuzes aan ten grondslag liggen. Als bewoner en gebruiker leerden ze een
mening te formuleren over de vormgeving van hun omgeving.
Foto:jeanneklaassen
Foto:aorta
EDucATiE | ArchiTEcTuur iS niET AllEEn voor ArchiTEcTEn, hET iS voor
iEDErEEn. vAn jong ToT ouD, vAn lEEk ToT profESSionAl. Door prik
kElEnDE En ToEgAnkElijkE progrAMMA’S DrAAgT AorTA bij AAn bEgrip,
kEnniS En inzichT ovEr ArchiTEcTuur En DE procESSEn DiE hiErMEE
SAMEnhAngEn.
33educatie|aorta2009|
Tijdens het schooljaar 2008-2009 heeft Aorta in samenwerking met
Jeanne Klaassen een pilot van dit project gedraaid op het Gerrit Rietveld
College en het UniC. De leerlingen hebben onderzoek gedaan naar de
inrichting en het functioneren van Utrecht Centraal. Een bezoek aan het
informatiecentrum Stationsgebied vormde het startpunt van het project.
Met een gedegen uitleg over het stationsgebied en de OV-terminal maak-
ten de leerlingen een analyse van de knelpunten op het huidige station en
de kansen voor OV-terminal. Na een gastles van een architect die betrok-
ken is bij het ontwerp van de nieuwe OV-terminal, hebben ze zelf deel-
ontwerpen gemaakt voor het nieuwe station: een nieuwe fietsenstalling,
een functioneel meetingpoint of een herkenbaar stationsplein. De pilot
is afgesloten met een feestelijke prijsuitreiking waarin het beste ontwerp
bekroond werd door een gerenommeerde jury.
Bij het project heeft Aorta de website www.stationvandetoekomst.nl
ontwikkeld. Deze website bevat een schat aan achtergrondinformatie voor
het project en kon door leerlingen en docenten als bron gebruikt worden.
Educatieproject: juli 2008-maart 2009 | Aantal deelnemers: 120 Aanwezigen prijsuitreiking: 52Jury: Erik van Berkel, projectleider OV-terminal Utrecht Centraal, ProRail |
Alexander Schutte, projectleider OV-terminal gemeente Utrecht |
Bert van Mourik, NS Poort | Roderik van der Meulen, projectleider
OV-terminal Utrecht Benthem Crouwel architekten | Henk Bultstra, bureau
Spoorbouwmeester
Kinderworkshops: diverse data | Aantal bezoekers: 20
fietsen langs architectonische hoogtepunten in Langerak en ParkwijkLeidsche Rijn is de jongste buurt van Utrecht. De wijken Langerak en
Parkwijk bestaan zo’n tien jaar. Basisschool De Boomgaard, gelegen in
Langerak, vierde in 2009 zijn tienjarig bestaan. Veel kinderen op de school
hebben het begin van de bouw van de wijk nog meegemaakt. De wijk is
als het ware meegegroeid met de kinderen. Tijdens een speciale feest-
week wilde de school de leerlingen in aanraking brengen met architectuur
in hun buurt. Aorta heeft de hele week fietsexcursies georganiseerd waar-
bij de kinderen markante gebouwen, bijzondere bruggen en landschap-
pelijke elementen uit hun buurt met een architectenbril hebben bekeken
Fietsexcursie: 11 – 15 mei 2009 | Aantal deelnemers: 390
‘een kijkje met een architectenbril’
Foto:basisschooldeboomgaard
Wos8inleidscherijn|Foto:basisschooldeboomgaard
34 |aorta2009|Films
Radiant City Gary Burns 2006“Politicians call it growth. Developers call it business. The Moss family
calls it home.”
Na de Tweede Wereldoorlog zijn de Amerikaanse steden overspoeld
met ‘suburbs’. Deze monotone wereld – the urban sprawl - verspreidt
zich steeds verder over de Verenigde Staten en veegt alle landschap-
pelijke karakteristieken van de kaart. Deze kunstmatige buitenwijken
zijn geënt op het gebruik van de auto en verbeelden de Amerikaanse
droom. Desondanks proberen de bewoners uit alle macht een gevoel te
creëren dat je alleen vindt in de meer organisch gegroeide wijken.
In de film worden bewoners gevolgd in hun dagelijks leven en geven
experts hun visie op het fenomeen Suburbia.
Filmvertoning: 6 april | Aantal bezoekers: 83Inleiding: Willem Hein Schenk, directeur De Zwarte Hond
Last call for planet earthJacques Allard 2007Onze planeet is in gevaar. We krijgen signalen dat het zo niet langer kan.
De uitdaging is groot, maar de oplossing lijkt eenvoudig: we moeten snel
en grondig op duurzame ontwikkeling overschakelen. Zonne-energie,
hernieuwbare materialen, gerichte aanpassingen aan het ontwerp van een
stad en bio-klimatologische architectuur zijn mogelijke antwoorden op dit
netelige probleem.
Als reactie op de film An inconvenient truth van Al Gore zijn twaalf invloed-
rijke architecten van deze tijd geïnterviewd, met de centrale vraag hoe zij
zich voor het milieu inzetten. De architecten werken elk met een andere
context en een wisselend budget, waardoor uiteenlopende perspectieven
op de problematiek aan bod komen.
Filmvertoning: 18 mei | Aantal bezoekers: 53Inleiding: Roel Lichtenberg, Blauw Architecten
Celebration Muskens & Racké 2005Veel mensen kennen Disney World, maar niet veel mensen weten dat
Disney ook een stad heeft gebouwd: Celebration. In 1995 betrokken
de eerste driehonderdvijftig bewoners hun huizen in Celebration.
Ingeloot met een lotnummer, waren zij de eerste gelukkigen die de
Amerikaanse droom konden gaan leven. Iedereen kent elkaar in
Celebration en veiligheid en gemeenschapszin staan hoog in het
vaandel. Tien jaar later wonen er achtduizend mensen. Ruime een-
gezinswoningen en golfbanen bepalen het beeld, maar er zijn ook
regels vastgelegd voor de bewoners om de pure uitstraling te behouden.
De film volgt zes koppels in hun zoektocht naar Utopia in Celebration.
Het idee van Celebration om een veilige, schijnbaar eeuwig mooie,
woonomgeving te maken, is geen uitsluitend Amerikaans fenomeen.
Ook in Nederland wordt sinds begin jaren negentig steeds meer nieu-
we woningbouw met historiserende of exotische ontwerpthema’s voor-
zien. Sabine Meier doet sinds drie jaar onderzoek naar de opkomst
van dit soort themawijken. Het zijn wijken waarbij de handhaving van
het architectonisch beeld sterk gereguleerd wordt. Dat blijft niet zonder
effect op het sociaal gedrag van de bewoners. Een groot deel van de
Nederlandse middenklasse vindt deze wijken aantrekkelijk. Waarom?
Zijn de themawijken teken van een ‘disneyfication’ van de Nederlandse
nieuwbouwwijken? Wat houdt ‘disneyfication’ van gebouwde woon-
omgeving precies in?
Filmvertoning: 7 december | Aantal bezoekers: 65Inleiding: Sabine Meier, architect en stadssocioloog, verbonden aan
het onderzoeksinstituut AMIDSt, Universiteit van Amsterdam
filMS | in SAMEnwErking MET filMThEATEr ’T hoogT En hET uTrEchTS
ArchiTEcTEncAfé vErzorgT AorTA jAArlijkS EnkElE filMS wAArin Archi
TEcTuur DE hoofDrol SpEElT. bij ElkE filM vErzorgT EEn bijzonDErE
SprEkEr EEn inlEiDing op DE ThEMATiEk vAn DE filM. AcTuAliTEiTEn En
TrEnDS in DE ArchiTEcTuur krijgEn zo EEn brEDEr, inTErnATionAAl
kADEr. in 2009 iS DE MEnS En zijn oMgEving EEn bElAngrijk ThEMA in
DEzE cycluS.
35Films|aorta2009|
‘Take the best ideas from the most successful towns of yesterday and the technology of the new millennium, and synthesize them into a closeknit community that meets the needs of today’s families.’ Fragment Celebration
Foto:radiantcity,garyburns
36 |aorta2009|cultureleevenementen
architectuur en mobiliteitDag van de architectuur 2009De voordeur achter je dicht, snel op de fiets naar het station, een half
uurtje in de trein, nog een klein stukje met de bus en dan ben je er. Voor
even dan toch, want ’s avonds herhaalt dit proces zich in de omgekeerde
richting; van je werk terug naar huis. De tijd die we doorbrengen in
‘verblijfsruimtes’ wordt steeds korter, terwijl we steeds langer verblijven
in ‘reisruimtes’. Snelwegen, stations, bushaltes en knooppunten zijn dage-
lijkse kost. Of het prettig is om je te begeven in deze reisruimte, hangt
sterk af van de vormgeving ervan. Architectuur en mobiliteit beïnvloeden
elkaar meer dan ooit.
In samenwerking met Stichting Dag van de Architectuur heeft Aorta
de bezoekers een uitgebreid programma voorgeschoteld, waarbij de
kruisbestuiving tussen architectuur en mobiliteit centraal stond. In Aorta
presenteerde kunstenaar Pieter Anton een gewaagde visie op knooppunt
Lunetten. Het middagprogramma vond plaats in The Wall, hét Utrechtse
voorbeeld van integratie tussen architectuur en mobiliteit. Wies Sanders
van Urban Unlimited gaf hier een lezing over verschillende mobiliteits-
stijlen. Tom Vanderbilt sloot de dag af met een vermakelijk verhaal aan de
hand van zijn boek Traffic.
Open huis en lezing: 27 juni | Aantal bezoekers: 59
op de kaartOpen monumentendag & UitfeestHet monumentale pand waarin Aorta gehuisvest is, kent een bijzonder
verhaal. In de negentiende eeuw bevond zich hier het hoofdpostkantoor,
nu gevestigd aan het Neude. Tijdens Open Monumentendag was
Irma Ruger aanwezig om de bezoekers de feiten en fabels van het
gebouw te vertellen.
Rondleidingen ‘Lees je stad’Hoewel de Romeinen allang verdwenen zijn uit Utrecht, zie je hier en daar
hun aanwezigheid nog terug in het stadsbeeld. Van een Romeinse vesting
heeft Utrecht zich ontwikkeld tot een stad met industrie, spoorwegen en
bedrijvigheid. De geschiedenis maakt de stad tot wat ze nu is. In de rondlei-
ding behandelde de gids in korte tijd enkele eeuwen stadsgeschiedenis: het
Romeins Castellum, de kerken, de grachten, de forten, de eerste industrie,
de stadsdoorbraken en bouwen in de voor- en naoorlogse periode. Wat
brengt de toekomst?
UitfeestJarenlang heeft het Uitfeest de binnenstad van Utrecht gedomineerd. In
2009 kwam daar verandering in. Leidsche Rijn werd voor de eerste keer on-
derdeel van het Uitfeest. Een mooie aanleiding voor Aorta om aan de hand
van een fietsexcursie de historie en toekomst van dit nieuwe stadsdeel te
belichten.
Open huis: 12 & 13 september | Aantal bezoekers: 662
culturele evenementen
culTurElE EvEnEMEnTEn | TijDEnS DE jAArlijkSE lAnDElijkE En uTrEchTSE
culTurElE DAgEn booD AorTA ook in 2009 opniEuw EEn inSpirErEnD
progrAMMA AAn, ToEgAnkElijk voor EEn brEED publiEk. EEn groTE
opkoMST AAn MEnSEn bETrAD DE bijzonDErE wErElD vAn ArchiTEcTuur
TijDEnS opEn MonuMEnTEnDAg, DE DAg vAn DE ArchiTEcTuur En vEr
SchillEnDE culTurElE zonDAgEn.
37theWall|architectProF.ir.Fonsverheijen,vvkharchitecten|Foto:daanbramer| 37
38 |onderPrFessoren|bakersarchitectenbv|Foto:cornbreadWorks
39rondleidingen|aorta2009|
Open rondleidingen Op gezette tijden organiseert Aorta open rondleidingen op verschillende
locaties die zij bekendmaakt op de website en in de lokale pers. Deze
rondleidingen duren anderhalf tot twee uur en kosten doorgaans € 7,50
per persoon (€ 6,25 voor U-pas houders en Vrienden van Aorta). De prijs
is afhankelijk van het thema en exclusief vervoer. Aanmelden voor de
rondleidingen is noodzakelijk en kan bij de receptie van Aorta, telefonisch,
of via de website.
Rondleidingen voor groepenGroepsrondleidingen worden uitsluitend op aanvraag georganiseerd. De
kosten bedragen een vast bedrag per gids, per uur, ongeacht het aantal
deelnemers. Per gids kunnen maximum twintig personen deelnemen.
De rondleiding kan desgewenst aangepast worden aan de wensen van de
klant.
Gidsen Alle rondleidingen worden begeleid door professionele architectuurgidsen,
voornamelijk met een achtergrond op het gebied van architectuurge-
schiedenis, bouwkunde of landschapsinrichting. Tijdens de rondleidingen
geven zij uitgebreide achtergrondinformatie over de historische, steden-
bouwkundige en architectonische ontwikkelingen. De toelichting is in het
Nederlands, maar kan bij groepsaanvragen op verzoek ook in het Engels
of een andere taal worden gegeven.
Thema’s & locatiesDe thema rondleidingen worden veelvuldig bezocht door geïnteresseerden
in binnen- en buitenland.
Rotsoord en de Toonkamer – industriële rijkdom met een creatief geluid. Rotsoord is een bijzonder gebied in Utrecht. Als een eiland in de
stad heeft het door de jaren heen zijn eigen karakter ontwikkeld. De rijke
industriële geschiedenis gaat terug tot de Middeleeuwen en wordt voor-
namelijk gekenmerkt door de aanwezigheid van stenenbakkerijen.
De Utrechtse tegelbakker Ariaen Frans liet in de 17e eeuw een buiten-
plaats bouwen die hij Rotsoord noemde. De naam Rotsoord verwijst
naar de paars-rode rotsachtige steensoort dat als misbaksel tijdens het
bakproces ontstond en waarmee de gevels van de buitenplaats Rotsoord
werden versierd. Rotsoord kent nu nog veel gebouwen die de verhalen
van het industriële verleden vertellen, zoals de watertoren en het ge-
bouw van firma Ondix. Het bekendste gebouw op Rotsoord is de Pastoe
Fabriek. Deze meubelfabriek is organisch gegroeid, met steeds nieuwe
uitbreidingen. Het schelpendak van de montagehal is één van de hoog-
tepunten van het gebouw. Sinds 1982 is de Toonkamer gehuisvest in de
Pastoe Fabriek. Hier presenteren veertig toonaangevende bedrijven hun
collectie op het gebied van interieur en design.
Universiteitsbibliotheek binnenstad – het boekenpaleis.
De nieuwe universiteitsbibliotheek in de binnenstad toont zo’n acht kilo-
meter aan boeken. De bibliotheek is gevestigd in het voormalige werk-
paleis van Lodewijk Napoleon. Het totale complex omvat zes Rijksmonu-
menten. Deze voorheen niet toegankelijke panden zijn in de nieuwbouw
voor iedereen ontsloten. De entree aan de Drift en de ‘grande galerie’,
voorheen vooral boekenopslag, zijn nu het kloppend hart van het complex
en fungeren juist als een ontmoetingsruimte voor bezoekers en studenten.
Grosfeld van der Velde architecten heeft voor de nieuwbouw bewust
gekozen voor een eenduidige materialisatie, detaillering en kleurstelling,
waardoor er eenheid ontstaat in het gebouwencomplex. Daarnaast is er
bijzondere aandacht besteed aan het terugdringen van details en installa-
tie ten behoeve van de sfeer en monumentaliteit. Een licht en transparant
gebouw is het resultaat.
De Uithof – inclusief universiteitsbibliotheek van Wiel Arets en het educatorium van OMA. De Uithof is meer dan een universiteitscampus.
Het is de architectonische parel van Utrecht. In het gebied dat in de jaren
zestig nog een uitgestrekt weiland was, zijn sindsdien universiteitsgebou-
wen en later ook studentenhuisvestingscomplexen verrezen. Het master-
plan van OMA redigeert een geconcentreerde strook met bijzondere be-
rondleidingenTHEMA AANTAL DEELN. AANTAL DEELN.De Uithof 76 1.310 3 44UBU 3 50 0 0Art Nouveau 1 2 2 24Stadhuis 12 249 2 18Rietveld en Tijdgenoten 4 76 1 15Moderne Archictectuur binnenstad 9 124 2 29Stationsgebied 2 35 2 29Leidsche Rijn 6 100 1 11Stadslezer 0 0 2 36Musea en het Museumkwartier 2 32 1 14Amelisweerd 1 16 0 0A. A. Hijmans van den Berghgebouw 6 110 0 0Jongerius 2 30 0 0Zocherplantsoen 1 16 0 0Rotsoord (en Toonkamer) 1 40 0 0UBB 0 0 3 43Vroege Vogel 0 0 2 22Zomerarrangement 0 0 4 43Maliebaan 0 0 2 9TOTAAL 126 2.190 27 33
groepsrondleidingenrondleidingen voor
individuele deelnemers
TOTAAL AANTAL GEORGANISEERDE RONDLEIDINGEN EN AANTAL DEELNEMERS PER THEMA
ronDlEiDingEn | hoEwEl uTrEchT voorAl bEkEnDSTAAT oM hAAr hiSToriSch cEnTruM, hEEfT DEzE STAD ook EEn SchAT
AAn MoDErnE ArchiTEcTuur. vEEl vAn DE niEuwErE bouwkunST bEvinDT zich in DE binnEnSTAD, wAAr rEkEning MoET
worDEn gEhouDEn MET bESTAAnDE gEbouwEn En STADSSTrucTurEn. DE rEcEnTE uiTbrEiDingEn AAn DE ooST En
wESTkAnT vAn uTrEchT hEbbEn ArchiTEcToniSchE hoogSTAnDjES voorTgEbrAchT. ArchiTEcTuurcEnTruM AorTA
orgAniSEErT hET hElE jAAr Door ronDlEiDingEn lAngS (MoDErnE) ArchiTEcTuur En lAnDSchApSArchiTEcTuur in
uTrEchT. DEzE ExcurSiES zijn gEconcEnTrEErD ronDoM vErSchillEnDE ThEMA’S En locATiES. in 2009 hEEfT AorTA EEn
AAnTAl niEuwE ronDlEiDingEn AAn hET ASSorTiMEnT ToEgEvoEgD, nAMElijk DE ronDlEiDing roTSoorD – ToonkAMEr
En DE ronDlEiDing Door DE univErSiTEiTSbiblioThEEk in DE binnEnSTAD.
40 |aorta2009|rondleidingen
bouwing, de kasbah-zone, omringd door een open landschap. In 2004 is
de universiteitsbibliotheek van Wiel Arets voltooid; een donkere monoliet
waarin de boekendepots als wolken in de lucht hangen. Het educatorium
van OMA is een brandpunt voor studenten, waar de betonnen vloer zich
transformeert tot wand en dak. Andere toonaangevende gebouwen die je
op de Uithof kunt vinden, zijn het Minnaertgebouw, De Bisschoppen, de
Basketbar, het Hijmans van der Berghgebouw, Casa Confetti en het NMR
gebouw.
Het stadhuis van Miralles – Spaans temperament en Utrechtse nuchterheid. Het stadhuis is al meer dan 650 jaar de plek waar de
gemeenteraad, de burgemeester en wethouders van Utrecht bij elkaar
komen. Langzaamaan is het stadhuis gegroeid tot een samensmelting
van een tiental middeleeuwse panden en stadskastelen. De Spaanse
architect Enric Miralles (1955 – 2000) heeft in 2000 het Utrechtse stadhuis
voor de laatste maal onder handen genomen. Met een bonte verzameling
materialen verbindt hij de verschillende stijlen, periodes en panden die in
het stadhuis verenigd zijn. Het interieur vertelt met verve het bijzondere
levensverhaal van het stadhuis.
Leidsche Rijn – een fietstocht langs architectonische statements en Romeinse structuren. De weilanden van voorheen hebben plaats-
gemaakt voor de grootste Vinex-wijk van Nederland. Waar de Romeinen
ooit hun castellum en badhuizen bouwden, is nu een scala aan archi-
tectonische stijlen te vinden. In 2015 moet Leidsche Rijn plaats bieden
aan 30.000 woningen en 70.000 m2 kantoorruimte. Daarnaast zullen hier
allerlei voorzieningen verschijnen, zoals winkels, scholen, ouderencentra
en parken. Leidsche Rijn wordt een volwaardig nieuw deel van Utrecht.
De laatste jaren zijn er ook kritische geluiden te horen over Vinex-wijken,
maar in Leidsche Rijn wordt er nog steeds vol overgave gebouwd en ver-
rijst het ene markante gebouw na het andere, zoals het WOS8 gebouw,
de KPN telefooncentrale, de TGV huizen, het winkelcentrum van awg
architecten, Het Gebouw van Stanley Brouwn, de paperdome van Shigeru
Ban en de school van Wiel Arets.
Moderne Architectuur in de binnenstad – oud en nieuw spotten in Utrecht. Utrecht is vooral bekend vanwege de historische binnenstad,
maar intussen is er ook een schat aan moderne architectuur te vinden.
De moderne parels schitteren tussen de oude stenen en gaan elk op hun
eigen manier een relatie aan met de Middeleeuwse buren. Deze route
gaat onder andere langs het kleine huisje op de Drift en de winkel aan de
Domstraat van Sluijmer en Van Leeuwen, het stadhuis van Miralles, het
woonhuis van Mart van Schijndel, de schouwburg van Dudok, de woning-
bouw aan de Mariaplaats van awg architecten.
Stationsgebied. Na jaren van praten en plannen maken, is nu dan toch
echt de schop in de grond gegaan. De grootschaligheid en de complexi-
teit van de plannen, maakt een gefaseerde ontwikkeling onontbeerlijk.
De eerste paal van het Muziekpaleis aan de Vredenburg zit inmiddels in
de grond en de Catharijnesingel is ook al gereed gemaakt om weer als
waterroute onderdeel te zijn van Utrecht. Ook op het station zijn nu de
eerste bouwactiviteiten van start gegaan om het station te transformeren
in een OV-terminal. Andere projecten die in de toekomst zullen verschij-
nen zijn onder meer het casino, de bibliotheek ++, de Rabobrug en een
megabioscoop. De rondleiding geeft inzicht in wat we de komende jaren
kunnen verwachten.
Jugendstil/Art nouveau – sierlijke krullen en gevels als kunstwer-ken. De gracieuze vormen van de Art Nouveau ofwel Jugendstil zijn op
veel plaatsen in Europa te vinden: van de ingangen van de Parijse metro
en de Eifeltoren tot de Grand Cafés in Praag en het woonhuis van de
architect Victor Horta in Brussel. Ook in Utrecht heeft deze stroming zijn
sporen nagelaten, zoals te zien is bij apotheek De Liefde in de Voor-
straat en Hotel Noord Brabant aan Vredeburg. Art Nouveau architecten
beschouwden de gevel als een kunstwerk. De gevel werd een affiche, die
een representatie vormde van wat zich binnen afspeelde. De oude winkel
in de Zadelstraat onderstreept dit principe met aapjes in de hoefijzer-
bogen en flamingo’s in de bonte tegeltableaus.
Rietveld en tijdgenoten. Zowel het Rietveld-Schröderhuis als enkele
andere gebouwen van Rietveld komen tijdens deze wandeling aan de
orde, zoals de gerenoveerde woningen aan de Erasmuslaan en de Chaf-
feurswoning. Ook projecten van tijdgenoten om en nabij het Wilhelmina-
park komen aan de orde, zoals de eigen woning van S. van Ravensteijn.
Musea en het museumkwartier. Het Museumkwartier is een van de
best bewaarde geheimen van de Utrechtse binnenstad. De vroegere Wijk
A herbergt een schat aan verborgen hofjes, grachten, middeleeuwse
huizen, galeries en musea. Ook op architectonisch gebied valt hier een
BEZOEKERS INTERNATIONAAL
LAND AANTAL
Nederland 1824
België 117Zweden 17Spanje 70Duitsland 135Frankrijk 27Japan 20Denemarken 13Divers 78Overige 226Totaal buitenland 703
TOTAAL 2527
41rondleidingen|aorta2009|
indrukwekkende wereld te ontdekken, zoals het Universiteitsmuseum
van Koen van Velsen, die met de grote glazen puien die een verrassende
toevoeging zijn in het straatbeeld. Ook de uitbreidingen van het museum
Catharijneconvent (Hubert Jan Henket) en het Centraal Museum (Beel &
Agtergael) komen aan bod. Daarnaast passeren andere architectonische
projecten de revue, die de gevoeligheid blootleggen van modern bouwen
in een historische context.
Het Zocherplantsoen. Het Zocherplantsoen is een 19e-eeuws
landschapspark dat naar ontwerp van J.D. Zocher werd aangelegd op
de plaats van de Middeleeuwse omwalling en het Griftpark. Tijdens de
rondleiding wordt gekeken naar de verschillende opvattingen in de land-
schapsarchitectuur, van de 19e eeuw tot nu.
Amelisweerd – van ridderhofstad tot pannenkoekenhuis. Amelisweerd is bekend van de mooie wandelingen die je er kunt maken,
het pannenkoekenhuis en de acties in de jaren ’70 tegen de aanleg van de
snelweg. Het landgoed kent echter ook een koninklijke geschiedenis. In
de Middeleeuwen was Amelisweerd ridderhofstad en in de 18e eeuw was
het een buitenhuis van één van de machtigste families van Utrecht. Deze
geschiedenis valt nog af te lezen aan de landhuizen op het landgoed en
de verschillende stijlen in landschapsarchitectuur. Zo is er een repertoire
te vinden van tuinstijlen vanaf 1700, zoals de vroege Engelse landschaps-
stijl, de Rococo en de late Engelse stijl.
universiteitsbibliotheekbinnenstad|architect:grosFeldvanderveldearchitecteni.s.mdhv|Foto:renédeWit
42 |aorta2009
Aorta is ook een architectuurinformatiepunt voor een breed publiek. Aan
de medewerkers van de publieksbalie kunnen vragen worden gesteld.
In het knipselarchief zijn artikelen te vinden uit landelijke dag-, week- en
vakbladen, die de gebouwde omgeving van Utrecht als onderwerp heb-
ben. Op de leestafel liggen de laatste nummers van vakbladen, recent
uitge geven boeken en informatie over het lopende programma van
Aorta. De mediatheek omvat boeken en tijdschriften over architectuur en
stedenbouw (regio Utrecht), informatie over Utrechtse architectenbureaus
en bureaus van buiten die in Utrecht bouwen en video’s en dvd’s over
verschillende onderwerpen met betrekking tot Utrecht en architectuur.
www.aorta.nuDe website geeft informatie over de organisatie, lopende programma’s,
lezingen, debatten, gerelateerde activiteiten en rondleidingen. De home-
page biedt een overzichtelijke agenda van de lopende activiteiten. In het
archief kan gezocht worden naar programma’s van voorgaande jaren.
over aorta
open woensdag tot en met vrijdag van 12:00 – 17:00 en zaterdag van 13:00 – 17:00
universiteitsbibliotheekbinnenstad|architect:grosFeldvanderveldearchitecteni.s.mdhv|Foto:renédeWit|43
over aorta
44 |aorta2009|Publicaties
De Staatslieden Ontwaken – tussentijdse berichten van een Utrechtse herstructu-reringswijk (cd-rom)De Staatslieden Ontwaken is een documentaire
over de Staatsliedenbuurt in Utrecht. In deze
kleine buurt, vlakbij het centrum van Utrecht,
vindt grootschalige herstructurering plaats. Tien
jaar geleden is al een rijtje flats gesloopt, maar
sindsdien is er niet zoveel te merken geweest
van de herstructurering. Er kwamen ondertus-
sen wel steeds meer berichten over sociale
problemen. Pas onlangs zijn de eerste voor-
bereidingen zichtbaar geworden: een aantal
mensen is verhuisd en grote bergen zand
ver raden de aanstaande bouw. Andere delen
van de wijk worden in de toekomst gesloopt,
gevolgd door nieuwbouw. Maar wat gebeurt er
eigenlijk in de tussentijd, in de periode tussen
planvorming en uitvoering? Hoe denken bewo-
ners over hun wijk, de herstructurering en de
toekomst? En klopt het predicaat probleemwijk
dat deze buurt krijgt opgeplakt, eigenlijk wel?
Regie: Ruud Bakker; Camera: Hans Jonkhart;
Interviews: Thaddeus Müller; Productie: adapter
film i.s.m. Architectuurcentrum Aorta © 2009
Prijs: € 7,00
Het Wilde Dromen (cd-rom)Het wilde dromen is een documentaire over drie
stellen die een vrije kavel kopen in Blauwkapel
en Leidsche Rijn. Twee koppels kijken vanuit
hun droomhuis terug op het proces. Het derde
stel wordt gevolgd tijdens het ontwerpproces.
Centraal staan de persoonlijke dromen vanuit
de kavelnemers. De drie stellen vertellen open-
hartig oer de keuzes voor het zelfbouwen, de
zoektocht naar de architect en de loop van het
bouwproces. Hun aanpak loopt sterk uiteen, net
zoals de huizen die zij laten bouwen. Ook de
architecten en de stedenbouwkundigen komen
aan het woord. Zij vertellen over de locatie en
de interactie met de kavelnemers.
De documentaire geeft een goed beeld van wat
het betekent om zelf een huis te bouwen – van
de praktische soelaas en handige eigenschap-
pen tot de emoties die er bij komen kijken. Er
wordt geen volledig beeld gegeven van alle
processen rond het bouwen op een vrije kavel.
Wel is het een poëtisch en beeldend verslag van
de dromen van de particuliere opdrachtgever –
afgezet tegen de weerbarstige realiteit van de
vrije kavel-markt.
Regie: Ruud Bakker; Camera: Hans Jonkhart; In-
terviews en research: Martine Bakker; Productie:
adapter film i.s.m. Architectuurcentrum Aorta ©
2007. Prijs: € 8,00
Vaartse RijnIn opdracht van Architectuurcentrum Aorta en
Landschap Erfgoed Utrecht (vroeger Erfgoed-
huis Utrecht) werkten twee ontwerpteams aan
een ontwikkelingsplan voor de Vaartse Rijn.
De Vaartse Rijn is een vergeten waterlijn, die
loopt van het Ledig Erf in Utrecht tot de rivier
de Lek in Vreeswijk. Ooit was het een econo-
mische hoofdader. Maar later werd die functie
overgenomen door het Merwedekanaal en
het Amsterdam-Rijnkanaal. Nog later kwamen
er wegen die veel beter tegemoet kwamen
aan industriële ontwikkelingen. Toch zijn veel
restanten van de industriële bedrijvigheid op de
oevers nog steeds zichtbaar. Verleden, heden
en toekomst zijn in het Vaartse Rijngebied nauw
met elkaar verbonden. Tegenwoordig worden de
oevers van de Vaartse Rijn voor heel verschil-
lende functies gebruikt. Belangrijk is dat de
cultuurhistorische betekenis van de Vaartse
Rijn als industrieel waterlint niet verloren gaat.
De uitkomsten van het onderzoek zijn in de
publicatie beschreven. Dit project moet leiden
tot revitalisatie van de Vaartse Rijn. Er liggen nu
twee interessante ontwikkelingsplannen voor de
Vaartse Rijn, die beide goede elementen in zich
hebben. Het is nu aan de gemeenten Utrecht
en Nieuwegein om mogelijkheden te scheppen.
We hopen dat daarmee de Vaartse Rijn wordt
behouden voor ontwikkeling. Gratis
Gebouw van morgen: Rabobank Nederland en de CroeselaanDe omgeving van het Rabobankcomplex
Croese laan is een gebied waarin extreme ver-
anderingen hebben plaatsgevonden in steeds
korter op elkaar volgende perioden. In het
boekje Gebouw van Morgen: Rabobank Neder-
land en de Croeselaan wordt nader ingegaan
op de geschiedenis van dit gebied. Het nieuwe
bestuursgebouw moet één van de meest duur-
zame kantoorgebouwen van Nederland worden
en krijgt bovendien een flexibel en innovatief
werkplekconcept. Het boekje uit 2006 geeft
door middel van beeldmateriaal inzicht in deze
toekomstplannen van het nieuwe complex.
Industrieel erfgoed in UtrechtUitgave Industrieel Erfgoed, 2005. 14 locaties
van hergebruik van het industrieel erfgoed in
Utrecht. Met gegevens over de geschiedenis
van onder andere van Hooghiemstra, Villa
Jongerius en het Cereol terrein. Aan de hand
van de kaart en de adresgegevens kunnen
geïnteresseerden de verschillende bouwwerken
zelf gaan bekijken. Prijs: € 1,00
Bouwen voor het GeloofHet boekje Bouwen voor het Geloof verscheen
als catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling
over de architect Alfred Tepe (1840-1920) en
zijn leerlingen in 2005. In het laatste kwart van
de negentiende eeuw bepaalde Tepe het aan-
zicht van veel dorpen en steden in het bisdom
Utrecht met ontwerpen voor een overweldigend
groot aantal neogotische kerken. In Utrecht
zelf zijn onder meer de St. Martinuskerk en de
Willibrorduskerk (1876-1877) van zijn hand.
Tegenwoordig is Tepe een vrij onbekende figuur,
terwijl hij gedurende zijn leven werd gelijkgesteld
met zijn tijd- en stijlgenoot Pierre Cuypers. In
het boekje zijn zeventien gebouwen van Tepe in
Utrecht beschreven en gemarkeerd op de kaat
van Utrecht. Prijs: € 1,00
45Publicaties|aorta2009|
DE ROMEINSE LIJN, van Levefanum naar LaurumIn opdracht van de Provincie Utrecht heeft
Aorta in 2005 het wedstrijdprogramma voor de
ideeënprijsvraag onder de naam “de Romeinse
Lijn” ontwikkeld en de organisatie op zich geno-
men. De publicatie toont een impressie van het
ingezonden werk, plannen van de vijf genomi-
neerden worden uitgebreider beschreven en het
gehele juryrapport. De wedstrijd richtte zich op
de ruimtelijke ontwikkelingskansen met als ar-
cheologische onderlegger: de Romeinse Limes,
de verdedigingslinie die door heel Europa loopt
en in de Provincie Utrecht via Wijk bij Duurstede,
Utrecht en Woerden langs de Rijn liep. Doel van
de prijsvraag - voor samengestelde teams van
ontwerpers, archeologen, architecten en steden-
bouwkundigen, communicatiedeskundigen en
kunstenaars – was met ideeën te komen om de
Limes (de Romeinse rijksgrens), in ruimtelijke
plannen te betrekken én de Limes beter voor
publiek zichtbaar en beleefbaar te maken. Een
hele uitdaging, want de resten van de 2000
jaar oude Romeinse weg liggen grotendeels in
de bodem verborgen. Het ging in de wedstrijd
vooral om een hedendaagse interpretatie en
visie op de Limes als lint, een drietal locaties,
een communicatiestrategie en een financiële
onderbouwing.
Buiten Wonen (cd-rom en website)Resultaten van de workshop in 2004 waarin
onderzocht werd hoe en in welke vorm wonen
in het landelijk gebiedkan worden vormge-
geven. Drie teams onder leiding van ieder twee
masters ontwikkelden ieder een eigenzinnig
voorstel. Naast ontwerpscenario´s besteden de
teams aandacht aan ontwikkelingsstrategieën
en financiering. De cd-rom toont alle ontwerpen
en geeft een inhoudelijke toelichting. Integrale
verslaglegging verliep ook via de site van Aorta.
100 uit 100 Architectuur Utrecht (1900-2000) Architectuurkaart UtrechtIn dit handzame boekje uit 2002 zijn 100
architectonisch interessante gebouwen in
Utrecht opgenomen die in de afgelopen eeuw
zijn gebouwd en die hebben bijgedragen aan
de discussie over architectuur in Utrecht. De
kaart bevat beschrijvingen in het Engels en
Nederlands over de gekozen gebouwen, zoals
architect, bouwstijl en -jaar, een overzichtskaart
ter oriëntatie, een overzicht van de buslijnen om
de 100 bestemmingen mee te bereiken en een
uitleg van de gebruikte stijltermen.
Prijs: € 1,00
50.000 extra woningen in de stad Utrecht (cd-rom en website)Resultaten van de workshop in 2002 waarin
onderzocht werd hoe en in welke vorm 50.000
woningen extra binnen de stad Utrecht kunnen
worden gerealiseerd. Ook de reacties van de
criticasters en het publiek zijn op de cd-rom
opgenomen. CD-rom niet meer leverbaar, nog
wel via website
Jaarboek Aorta 2005Gratis
Aorta 10 jaar, Editie 2006Jaarboek Aorta 2006Gratis
Jaarboek Aorta 2007Gratis
Jaarboek Aorta 2008Gratis
Jaarboek Aorta 2009Gratis
46 |aorta2009
Toelichting op de resultatenrekening
baten Subsidie gemeente Utrecht
Financiële bijdrage van Gemeente Utrecht, SO.
Subsidie basisprogramma
Financiële bijdrage van Stimuleringsfonds voor Architectuur,
Overige sponsor- en subsidiegeld programma
Financiële bijdragen van sponsoren en subsidieverstrekkers voor het
basisprogramma en aanvullend programma.
Sponsorbijdragen
Financiële bijdragen van sponsors voor het totale jaarprogramma
Rondleidingen
Opbrengsten uit de organisatie van rondleidingen
Financiële baten
De rentebaten minus -lasten betreffen de op de verslagperiode betrekking
hebbende renteopbrengsten.
Overige baten
Omzet van verkopen aan balie, verhuur ruimte, horeca en entreeheffing
lastenDirecte programmakosten
Totale kosten van activiteiten zoals tentoonstellingen, lezingen en andere
activiteiten.
Personeelskosten
Kosten van het vaste personeel en het inhuren van personeel.
Huisvestingskosten
Kosten van huur, onderhoud, gas, water, elektra en belastingen
Kantoorkosten
Kosten kopiëren, kantoorbenodigdheden, netwerkbeheer, telefoon, porti en
drukwerk jaarverslag.
Algemene kosten
Accountantskosten, bestuurskosten, verzekeringen en administratiekosten.
47aorta2009|
balans per 31 december 200931 12 2009 31 12 2008
Activa
Materiele vaste activa 25.299 32.093
Vorderingen 49.441 65.100
Liquide middelen 160.723 154.840
235.463 252.033
Passiva
Stichtingsvermogen 123.151 170.558
Kortlopende schulden 112.312 81.475
235.463 252.033
baten en lasten over 2009 2009 2008
Baten
Subsidie gemeente Utrecht 67.731 67.731
Subsidie basisprogramma SFA 65.521 56.862
Overige Sponsor- en subsidiegeld programma 181.500 211.051
Sponsorbijdragen 22.725 17.400
Rondleidingen 18.158 28.163
Financiële baten 5.137 4.008
Overige baten 4.562 13.766
Som der baten 362.334 398.981
Lasten
Directe programmakosten 153.665 184.170
Personeelskosten 176.547 159.288*
Afschrijvingen materiële vaste activa 7.562 6.864
Huisvestingskosten 34.319 35.407
Verkoopkosten 1.821 2.134
Kantoorkosten 14.119 10.247
Algemene kosten 17.798 17.892
Som der lasten 405.831 416.002
Totaal resultaat - 43.497 - 17.021
* In 2008 lagere personeelskosten door een forse ziekengelduitkering
jaarcijfers
48 |aorta2009
Aantal bezoekers mediatheek en exposities
Aantal bezoekers debatten
Aantal bezoekers lezingen
Aantal deelnemers rondleidingen *
Aantal indirecte contacten website
Aantal bezoekers film
Aantal bezoekers educatieprogramma
Aantal bezoekers ander programma, zoals workshops, onderzoek, evenementen etc.
bezoekers 2009
200720082009 2006
(inclusief alle open dagen+ openingen)
2.9382.5832.9852.428
302453375330
145384397248
2.5273.6933.1923.053
27.66832.13729.63023.103
286
234351
6222649872
1.35325780
* Afname door recessie
(inclusief alle open dagen+ openingen)
Het verslag van zijn ‘ontdekkingsreis’ in foto’s en film, getiteld Manieren van
bewegen, maakt deel uit van de tentoonstelling in het Utrechtse architectuur
centrum Aorta. Daarmee legt hij het verborgen leven van de A12 zone bloot,
waarin de weg niet de hoofdrol speelt. NRC, 23 januari 2008 Meer dan vier
honderd pallets waren in architectuurcentrum Aorta tot een tribune opgesta
peld. Na enig klauteren, vonden alle bezoekers een plek met goed zicht op de
andere aanwezigen en op de centraal opgestelde maquette van de A12zone.
De Architect, februari 2009 Bottomup onderzoek, openheid en dialoog als
een maatschappelijke noodzaak. Archined, februari 2009 Hoe moet het sta
tion van de toekomst eruit zien? Leerlingen van twee Utrechtse scholen heb
ben de afgelopen weken alternatieven bedacht voor het Utrechtse Stations
gebied. Ze deden dit in het kader van het project Station van de Toekomst,
ontwikkeld door architectuurcentrum Aorta met de Mondriaanstichting, Pro
Rail, NS en de gemeente Utrecht. AD/UN, 23 februari 2009 Een selectie van
de uitgevoerde plannen van dertien jaar Kinderraadsvergadering is te zien bij
Aorta. Wat is er terecht gekomen van de plannen? Wat wilden de kinderen
dertien jaar geleden en welke ideeën hebben ze nu? AD/UN, 7 april 2009 Weg
met die saaie, grauwe winkelcentra waar na zessen geen mens te bekennen
valt. Als we winkelen, willen we beleven. In architectuurcentrum Aorta opent
een tentoonstelling over winkelgebieden in en om Utrecht. Stadsblad, 13
mei 2009 Een winkelgebied moet naast praktische en functionele condities
vooral een aangename en prettige sfeer bieden die voldoet aan de eisen van
de consument. Archined, augustus 2009 Eigenlijk hoor je nooit iets over de
Utrechtse Staatsliedenbuurt. En dat terwijl er ontzettend veel gebeurt. Reden
om een film te maken over deze herstructureringswijk vond architectuurcen
trum Aorta. “We wilden een discussie op gang brengen en tegelijkertijd op de
actualiteit inspelen. De beleving van de bewoners in de herstructureringswijk
staat in de film centraal.” AD/UN, 26 november 2009 Dat een bedrijventerrein
ook een door velen gewaardeerd onderdeel van de stad kan zijn, laat het plan
voor Papendorp zien Cobouw 213, november 2009
50 |aorta2009
In 2006 is de ‘Koers 2007 – 2010’ vastgesteld.
Hierin zijn geen majeure koerswijzigingen ingezet.
Met een bredere basis heeft Aorta de ingezette koers voortgezet naar een verdere professionalisering
waarin educatie en communicatie een belangrijke rol vervullen.
Aorta heeft de volgende speerpunten voor de periode 2007 – 2010 geformuleerd:
> Verdere professionalisering van externe communicatie en marktbewerking
> Meer inzetten van multimedia middelen via diversie kanalen voor een groter bereik
> Groei in het huidige programma aanbod in de (regio) Utrecht
> Meer educatieve activiteiten voor een breder publiek
> Meer ‘fun and leisure’ activiteiten (ook voor kinderen)
> Meer activiteiten in partnership met (commerciële) partners
> Bescheiden verbreding en versterking van de organisatie
maat der dingen
Architectuurcentrum Aorta is op zoek naar vrienden met dezelfde
passie voor architectuur, die het programma van Aorta graag willen
ondersteunen. Met de steun van vrienden kan Aorta liefhebbers van
architectuur blijven fascineren, verbazen en inspireren met een
gevarieerd aanbod van tentoonstellingen, lezingen en andere
activiteiten.www.aorta.nu of informatie via [email protected]
52 |aorta2009|visie
Iedereen wordt dagelijks geconfronteerd met de manier waarop onze woon en leefomgeving is ingericht. Aorta streeft er naar, vanuit een onafhankelijke positie, een zo breed mogelijk publiek bij het gesprek over de gebouwde omgeving te betrekken. Voor een beter begrip en een grotere waardering van de eigen leefomgeving.
53motto|aorta2009|
met onze missieEen bijdrage te leveren aan de brede discussie over de kwaliteit van onze
gebouwde en landelijke omgeving - en dus onze leefomgeving - beter te
maken. Architectuurcentrum Aorta is een plek voor het maatschappelijk
debat, kennisvergaring en informatie over nieuwe ontwikkelingen en visies
in de architectuur. Een ontmoetingspunt voor de vakgemeenschap én een
kenniscentrum voor het brede publiek, om zo de eigen omgeving beter te
begrijpen.
visieAorta ziet architectuur als een culturele waarde. Het is per definitie méér
dan ontwerpen méér dan een stapeling van stenen: het raakt aan maat-
schappelijke, economische, technologische, sociale en politieke ontwikke-
lingen. Architectuur geeft een positieve meerwaarde aan de leefomgeving.
Wezenlijk is hoe mensen architectuur ervaren en beleven. Het komt tot in
het huis van elke burger en roept dus veel reacties op. Aorta hanteert een
ruime opvatting van architectuur: stedenbouw, ruimtelijke ordening, land-
schap, tuin en interieur en inrichting van de openbare ruimte. Architectuur
is een instrument waarmee de gebouwde en groene omgeving wordt
vormgegeven en bepaalt de identiteit van de openbare ruimte.
aanpakAorta doet dit door denkbeelden herkenbaar te maken, uit te wisselen en
door de belangstelling van het brede publiek voor architectuur te bevorde-
ren. Met informerende programma’s leert de leek de taal van de architec-
tuur, met inspirerende opiniërende programma’s bevordert Aorta het debat
voor de vakgemeenschap.
ontmoetingsplekAorta is een inspirerende ontmoetingsplek voor architecten, publiek,
opdrachtgevers, overheid, ontwikkelaars en bouwers. Het centrum weet
wat er speelt, neemt initiatieven en ontwikkelt projecten. De organisatie
is professioneel, initiërend, levert maatwerk en reageert adequaat op
actuele ontwikkelingen, zoals de ontwikkeling van De Uithof, landinrich-
tingsgebieden rondom de stad, of de grootschalige ontwikkeling in het
stationsgebied. Kortom: alles wat op grote en kleine schaal bijdraagt aan
een betere leefomgeving. Aorta communiceert doorlopend over de stad
en haar ontwikkeling.
samenwerkingAorta staat niet alleen. Het centrum wil haar missie en doelen realiseren in
goede samenwerking met andere culturele instellingen, maatschappelijke
organisaties, gemeenten, de provincie, het bedrijfsleven en het publiek.
Aorta werkt intensief samen met de andere architectuurinitiatieven in
Utrecht.
54 |aorta2009
teamHet team van Aorta bestaat uit de volgende
medewerkers: Eveline Paalvast directeur | bestuurder (0,8 fte)
Lindy Schuin projectmedewerker (0,8 fte)
Anne Seghers projectmedewerker (0,8 fte)
Roos Velzel administratief medewerker (0,6 fte)
Dini van de Leur administratief medewerker (0,6 fte)
nevenfuncties en taken Eveline Paalvast is bestuurslid van Stichting Rotsoord en heeft in 2009
als jurylid opgetreden voor de BNA-prijs Gebouw van het jaar 2009, regio
Zuid. Lindy Schuin heeft in 2009 plaatsgenomen in de redactie van het
architectuurbulletin Post Planjer.
vrijwilligers Het werk van Aorta zou niet mogelijk zijn zonder de energie en inzet van
vrijwilligers. In 2009 hielpen Ebba Braun en Jan Peek bij de mailings
en het beheer van de documentatie. Tevens heeft Irma Ruger Aorta op
informatieve wijze bijgestaan tijdens de Open Monumenten Dag. Helaas is
Jan Peek begin 2010 onverwachts overleden en hebben wij met verdriet
afscheid genomen van onze trouwe vrijwilliger.
gidsen In 2009 zijn wederom veel gidsen voor Aorta actief
geweest: Marlies Adriaansen, Saskia Afman, Harold Aspers, Ingeborg Behari,
Go Bruens, Jan Maarten Dalmeijer, Paula Dix-Hertogh, Thea van Goud-
zwaard, Wineke Hiddema, Martin de Jong, Andy Kilian, Bastiaan van der
Kraats, Renette Niekerk, Arco Ooms, Eva Roëll, Joris Roovers, Geerte van
der Steen, Sabine Todd, Ankie Vanderfeesten, Petra Vossestein,
Sara Zondergeld
medewerkersprogrammaraadDe programmaraad functioneert als inhoudelijk
klankbord van Aorta. De programmaraad advi-
seert het Aorta team over de diverse programma-
onderdelen. In 2009 bestond de raad uit:
Hans-Lars Boetes kennismanager PPS voor DLG
Henk Jansen adviseur Stedenbouw en Cultuurhistorie gemeente Utrecht
Tjerk van de Lune architect studioSK
Paul van der Ree architect studioSK
Erik Rossen stedenbouwkundige gemeente Utrecht
Hank van Tilborg H+N+S Landschapsarchitecten
Denise Vrolijk redacteur S+RO
raad van toezichtDe Raad van Toezicht adviseert en ondersteunt
de directeur van Aorta over het programma, de
begroting, de jaarrekening en het jaarverslag.
De Raad van Toezicht bestond in 2009 uit:
Anne Bodzinga voorzitter, voormalig CEO BPF Bouwinvest, vanaf maart
2009
Karel de Wit penningmeester, aangetreden in 2004
Michael van der Velden markt en marketing, partner Andersson Elffers
Felix, aangetreden in 2001
Paul Kokkeler personeel en organisatie, Kokkeler advies en interimma-
nagement, aangetreden in 2005
Margreet Duinker architect Duinker Van der Torre, aangetreden in 2008
Lex Pouw zelfstandig adviseur, aangetreden in 2008
55aorta2009|
colofon© Architectuurcentrum Aorta, juli 2010.
Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van de rechthebbenden.
Redactie: Anne Seghers, Lindy Schuin, Eveline Paalvast | Ontwerp en layout: het Bos, Utrecht
Met dank aan iedereen die heeft bijgedragen aan de totstandkoming van het jaarboek 2009.
Niet alle rechthebbenden van de gebruikte illustraties konden worden achterhaald.
Architectuurcentrum Aorta kon in 2009 rekenen op de financiële
steun van de volgende bedrijven en instellingen:
sponsoren en subsidieverstrekkers
Beschikbaarheidsubsidiënten:SO Gemeente Utrecht
Stimuleringsfonds voor Architectuur
Projectsubsidiënten:Gemeente Utrecht, SO
Gemeente Utrecht, POS
Gemeente Utrecht, DMO
Gemeente Utrecht, wijkbureau Oost-Noordoost
BNA
KF Heinfonds
Fentener van Vlissingenfonds
Mondriaan Stichting
Beschikbaarheidssponsoren:Plegt-Vos Vastgoedontwikkeling BV
Volker Wessels Vastgoed BV
ING Real Estate BV
AM
Cório Nederland Retail
Heijmans Vastgoed BV
Amvest
Projectsponsoren:Programmabureau de LIMES
Stichting A12NU
MOB Vormgeving en Educatie
Burgfonds
Stichting Rietveldprijs
Projectbureau Belvedere
Bo-Ex
HKU
Habiforum
GEM Vleuterweide
NS Poort
Universiteitsbibliotheek Binnenstad
De Pastoe Fabriek
BNI
Annekoos Littel interieurarchitecten BV
Bleeker Concepts Architecture and Design
Mitros
ProRail
Vrede van Utrecht
Vera Yanovshtchinsky Architecten
Opdrachtgevers:
Gemeente Veenendaal
Basisschool De Boomgaard
Gemeente IJsselstein
56 |aorta2009|englishsummary
Aorta, the Utrecht Centre of Architecture
Aorta offers information about developments in
the field of urban development, architecture and
related disciplines in the Utrecht region. This is
done by means of activities with a temporary
character, such as exhibitions, events, guided
tours, discussions and lectures. Aorta is a per-
manent source of information about architecture
in Utrecht and the surrounding area. Aorta
Centre for Architecture is an independent foun-
dation, financially supported by the government
and the business community. The foundation
consisting of a Supervisory board, an office
and a programme platform. We are pleased to
welcome you in our office.
Address and opening hours
Architectuurcentrum Aorta
Achter de Dom 14
3512 JP Utrecht
The Netherlands
tel: +31 (0)30 232 1686
fax: +31 (0)30 232 1390
Aorta is located in the centre of Utrecht on the
following address: Achter de Dom 14. The centre
is by public transport (lines 2 and 22) and by car
(parking mall along the Strosteeg).
Aorta is open to public from:
Wednesday to Friday from 12.00 till 17.00 hrs.
Saturday from 13.00 till 17.00 hrs.
Entrance is free.
Events on site can take place on various times.
guided tours
The city of Utrecht is famous for its historical town
centre. However, it also boasts many modern ar
chitectural sites by wellknown architects such as
Rietveld and Rem Koolhaas. Many of these con
temporary buildings are situated in the inner city,
where the medieval structure and surrounding
buildings had to be taken into account during the
design and building process. Recent extensions
to the eastern en western side of Utrecht (De Uit
hof and VINEXdwelling Leidsche Rijn) accommo
dated a further number of architectural highlights.
Throughout the year, Aorta, the Utrecht Centre for
Architecture, organises guided tours to (modern)
architectural sites and landscape architecture
in Utrecht. These excursions are concentrated
around several subjects and locations.
guides
All tours will be given by professional guides spe
cialised in architecture, architectural history, social
geography, engineering or landscape architecture.
They will provide extensive background informa
tion on historical, architectural and townplanning
developments. Tours are usually given in Dutch,
but group tours can also be given in English
and, if requested well in advance, also in other
languages.
guided tours for groups or individuals
On request Aorta organises excursions for groups
for a minimum fee of 70, euros ex. VAT per guide
per hour. Prices also depend on group size and
extra requests. If a group exceeds 20 partici
pants a second guide will be retained. A special
programme can be put together for your group by
combining some of the different themes menti
oned above. Group reservations must be made
at least two weeks in advance either in writing, by
phone or by email. During the summer months
guided tours start almost every weekend, either
on Fridays, Saturdays or Sundays. The tours last
approximately 1,5 to 2 hours and cost around €
7,50 per person (€ 6,25 with student discount),
depending on subject and duration. Prices do
not include any travel expenses on your side. The
information is given in Dutch. Bookings, reser
vations and inquiries can be made at the Aorta
information desk or by phone, fax or email
TOURS
Architecture in ‘De Uithof’
A visit to several leading modern buildings on
university campus De Uithof. Building in De Uithof
started in the 1960’s but came to a halt in the
following decade. However, in the past ten years
building has been resumed with much enthusi
asm, turning De Uithof into an actual campus.
The new building impulse has resulted in several
remarkable buildings. You will be guided around
one or more of the following buildings in the De
Uithof complex, depending on which day of the
week the tour takes place: the Educatorium by
Rem Koolhaas/OMA (1997), the Minnaertbuilding
by Neutelings Riedijk Architecten (1997), the fa
culty for Economy and Management by Mecanoo
(1995) and the University Library by Wiel Arets
(2004).
This excursion also emphasizes the urban struc
ture of De Uithof, the urban development plan of
which was designed by Art Zaaijer/OMA (1986)
in answer to the existing structure, which hardly
took into account the original landscape formed
by the Hollandse Waterlinie, the famous Dutch
water defence system. The buildings erected
in the socalled ‘kasbahzone’ illustrate the
urban development master plan. The landscape
structure is designed by West 8. The tour visits
the NMRbuilding by Ben van Berkel, UN Studio’s
(2001), the glossy Basketbar by NL Partners
(Rietveld Prize 2003). On request, several other
buildings can be viewed from the outside, such
as the student housing by Uytenhaak (1999), the
Ronald McDonald House by Bosch Haslett (1999)
and the temporary student housing in the form of
colourful stackable containers (Sky Boxes, 2004).
Duration: 2 hrs.
NOTE: The university buildings are not open on
Saturday and Sunday.
Vinex location Leidsche Rijn
On the western edge of the city of Utrecht the
largest VINEXlocation of The Netherlands, Leid
sche Rijn, is under construction. Leidsche Rijn
will eventually consist of 30.000 houses, industrial
areas and numerous facilities. The excursion will
highlight the architecture arising in this district and
the urban development of subplans. The different
subplans will be designed one after another
and filled in by a large number of national and
international urban developers. Together they will
illustrate working on a 21st century city.
Leidsche Rijn is a state of the art collection of mo
dern housing but it’s also special because of the
way the cultural landscape is incorporated in the
layout of the new neighbourhoods. The tour visits
the subplans Langerak I and II, Parkwijk and the
adjacent areas where for example the black latex
box by NL Architects and the TGVdwellings by
Oosterhuis Associates can be seen. Other pro
jects are residences by Mecanoo, DAF Architects,
Jaco de Visser, Atelier Pro and MaccreanorLa
vington Architects. It’s also possible to start the
tours from Information Centre Leidsche Rijn by
Cepezed Architecten, where a scalemodel of the
whole area clarifies the master plan.
Duration: circa 2 hrs.
NOTE: The excursion through Leidsche Rijn is
normally done by bike. It is also possible to have
an accompanying guide on your bus.
The town hall by Enric Miralles
Utrecht’s town hall has an agelong history. The
administration of the city of Utrecht has been
seated at this location for over 650 years. In the
course of time, ten medieval buildings and city
castles were interconnected and still form the
core of the premises. The result was an overly
compact and impenetrable labyrinth with many
different floor levels. In 1997 the local government
commissioned Spanish architect Enric Miralles
(1955 – 2000) to design a building that was open,
transparent and inviting. The aim was to combine
the existing monumental parts, which were to be
renovated, with a new wing.
Miralles combined modern architectural ideas
with the historical elements in a very personal
way. The main entrance was moved; it now is
located in the external wall that for centuries had
57englishsummary | aorta2009|
been the back of the premises. In the process,
this relocation resulted in the formation of a new
square. The architect’s signature is equally visible
in the interior. He designed, for example, the
lamps and benches that can be found throughout
the premises, and also the furniture in the council
chamber. The historical structure of the intercon
nected medieval buildings has been made visible
in various ways. The tour will go around and into
this striking building.
Duration: circa 1.5 hrs
Contemporary architecture in the inner city
This guided tour focuses on 20th century archi
tecture in the city centre of Utrecht. The route
links up projects of architects who made a pro
minent contribution to the architecture in Utrecht,
such as Mart van Schijndel, wellknown projects
by Sluijmer & Van Leeuwen like the metal house
built on the smallest plot in Utrecht.
The tour will also visit an apartment building
by Belgian architect Bob van Reeth, which is
especially designed to fit the historical situation, a
church yard, and incorporates the archaeological
finds dating from the medieval period. During the
tour the focus will be on the refurbishment plans
of West 8 for Neude square and surrounding buil
dings such as the Neude tower (H.A. Maaskant,
1960), the main post office (J. Crouwel, 1924), the
town hall (Enric Miralles, 2000) and the municipal
theatre by W.M. Dudok (1941).
Duration: 1.5 hrs
Museums and the museum quarter
The main theme of this walking tour is contempo
rary architecture in the very peaceful southern part
of the inner city, the socalled museum quarter.
By combining funds from the EU with the input
of inhabitants, entrepreneurs, museums, cultural
organisations and private investors, the local
government has cast a new light on the cultural
heritage of this area. Part of the project was the
restoration of the unique wharf cellars, the refur
bishment of the Old Canal and the opening up of
many hidden courtyards and almshouses.
Attention will also be paid to modern extensions
of museums and art galleries, as for example the
extension of the University Museum by Koen van
Velsen, the extension and rerouting of the Ca
tharijneconvent museum by Hubert Jan Henket,
the Central Museum (Beel en Achtergael) and the
restoration of former 16th century city rampart
(now an observatory) Sonnenburg. This tour will
also focus on the issue of new developments
in a historical city with monuments and urban
conservation area’s, illustrated by the domestic re
sidence of architect Robert van den Hout (winner
of the Rietveld Prize 2001), and the apartments in
the former church of St. Martin.
Duration: circa 1.5 hrs
Rietveld and contemporaries
Wilhelmina Park and the streets surrounding it
feature many remarkable buildings. During this
walking tour you will visit predominantly buildings
designed by Gerrit Rietveld, such as the Rietveld
Schröder house (1924), the renovated apartment
blocks across the street along Erasmuslaan
(193134) and the chauffeur’s residence (1927).
The tour also includes designs of contemporary
architects, for example S. Ravesteyn’s private re
sidence (1934) and the park pavilion. This pavilion
belongs to the Amsterdam School but has a very
romantic, rural feel to it.
Around the park several other examples of the
Amsterdam School can be seen, as well as a row
of recent, very modern villa’s, amongst which the
Dubble house (MVRDV/Mastenbroek). It is a great
opportunity to compare Rietveld’s architecture
with that of his contemporaries and to judge the
extent of his influence on architecture from later
periods.
Duration: circa 1,5 hrs.
NOTE: This excursion does not include a tour of
the interior of the RietveldSchröder house. The
RietveldSchröder house can be visited prior to
or after the walking tour. We recommend that you
book in advance. For reservations call the Central
Museum: +31 (0)30 2362362.
Master plan central station area
In 2002 the population of Utrecht has chosen by
referendum for the transformation of the central
station area. The chosen approach will result in a
lot of changes in the next few years. The area will
be enriched with two eyecatching buildings in
glass and steel, defining the heart of the city. One
is a new station hall with a waving roof construc
tion. The other is a music palace of 43 meters
high, made out of glass. Herman Hertzberger was
asked to design the new music palace, which will
incorporate part of the old music hall, also desig
ned by Hertzberger.
Benthem Crouwel Architect, designer of the
Schiphol terminal, has made a design for the new
central station in Utrecht. Apart from combining
different kinds of public transport in one terminal,
it also has to combine two different parts of the
city. Within a few years time, 2.5 times the amount
of passengers passing through the Schiphol
Airport terminal will be using the public transport
terminal in Utrecht. All the other changes to the
area and their respective time frames will be ex
plained in detail during this walking tour. The tour
starts at the information centre of the station area,
where scalemodels and interactive computer
animations illustrate the plans.
Duration: circa 1.5 hrs
Zocher Park, a 19th century park in the English
landscape style
In 1828 J.D. Zocher (17911870) was invited by
then mayor of Utrecht, Van Asch van Wijck, to de
sign a park along the city moat, the location of the
fortifications. In 1829 he transformed the bastions
into a municipal park, which it still is today. Zocher
Park in Utrecht is one of five Dutch parks belon
ging to the National Heritage. It is truly unique that
much of the original layout is still recognizable.
Many of the original trees and tree clusters are still
dotted around the park, which stretches out over
4 kilometres.
The Zocher family from Haarlem has produced a
line of famous landscape architects who designed
many gardens, parks and graveyards in The
Netherlands. Jan David Zocher was the most
famous of them all, partly because of his design
for the famous Vondel Park in Amsterdam. He
also drew up plans for several neoclassical villas
in and along the Utrecht Vondel Park, some of
which still decorate the park. An example of this is
Lievendael (1862).
Duration: circa 1.5 hrs
Rotsoord and Toonkamer
Rotsoord is a special area in Utrecht. Through the
years, this part of the city has developed its own
character. Its rich industrial history goes back to
the dark ages, characterized by the presence of
many brickworks. In the 17th century, Adriaen
Frans had built a villa, which he called Rotsoord.
Its name refers to the purplered stone that was
produced as a bantling during the production
process. The facades of Villa Rotsoord were de
corated with this material. Rotsoord still contains
many buildings that tell the stories of its industrial
past, like the water tower and the building of firm
Ondix. The best known building is the Pastoe
Factory. This furnitureworks has grown organi
cally, by adding new departments to the main
building. The fuseroof is one of the highlights of
the building. Since 1982, the factory is accom
modated by the Toonkamer. Over forty leading
designers are showing their collection in interior
design.
Duration: circa 2 hours
Country estate Amelisweerd
The main part of Amelisweerd was laidout in the
Middle Ages as a park belonging to three different
manors. Amelisweerd was named after the knight
Amelis de Insula who took up residence along the
river Kromme Rhine in 1224. Hardly anything is
known about the original manor OldAmelisweerd.
58 |aorta2009|englishsummary
However, many more details are available about
the stately classicistical country house, which was
built in 1770. Country houses NewAmelisweerd
and Rhijnauwen enclose the estate. The latter
was also built in the eighteenth century, in a sober
classicistical style. The history of Rhijnauwen as a
manor is still clearly visible.
NewAmelisweerd came into existence by split
ting up the holm (waard or weerd) Amelisweerd
in Old and NewAmelisweerd. The homesteads
the Boeije and the Kleine Kuil, together with six
dwellings belong to the estate as well. In 1810
Lodewijk Napoleon claimed both estates. New
Amelisweerd was to house his personnel, while
OldAmelisweerd was to be his own residence.
NewAmelisweerd was laidout around 1860 in
the late English landscape style. Nowadays the
three country houses function as a youth hostel
(Rhijnauwen), a museum/residence (OldAmelis
weerd) and apartments (NewAmelisweerd). Apart
from a brief history of the estates, information is
provided about the architecture of the country
houses and the layout of the park.
Duration: circa 1.5 hrs
Jugendstil / art nouveau in Utrecht
This tour will explore art nouveau (Jugendstil)
architecture in Utrecht. The elegant shapes of art
nouveau (18901914) are visible all over Europe.
From the entrances to the Paris Underground,
the Eiffel Tower, the Folies Bergère posters and
the Moulin Rouge to Grand Café’s in Brussels,
Prague and Victor Horta’s residences in Brussels.
This international style features many regional
differences. Some architects had great difficulties
letting go of the ecclesiastical styles of the 19th
century. In Utrecht this resulted in a typical mix of
neogothic and art nouveau architecture.
Art nouveau architects used a lot of modern ma
terials, for example ironcast beams and industri
ally produced windowpanes. This made the style
very useful for buildings with large windows, such
as warehouses, pharmacies, clothing stores etc.
What’s typical for Dutch art nouveau architecture
is the use of glazed bricks in a variety of colours,
making up tiled (symbolic) images relating to the
purpose of the building.
Duration: circa 1.5 hrs
University Library Utrecht
Wiel Arets Architects & Associates, 2004
According to the architect, the two closed, black
concrete book depots in this black glass box
almost seem to float like clouds.
The inside of the library is mostly black too, but
because of the vast open spaces around the
depots and the use of very light grey floors, the
interior is surprisingly light and spacious. The
colour scheme of black, white and grey is broken
by the striking information desks, furnished with
a kind of bright red rubber. From the study rooms
on top of the book depots, the library visitor has
a marvellous view of De Uithof or of the aesthetic
roof garden with grape vines.
Taken from a photography by Kim Zwarts, a close
up picture from the leaves of a willow tree is silk
screened onto the glass façade panels. The print,
just like the turning double windows, functions as
a sunshade. The same print has been applied by
means of a rubber mould, so that a deep relief
has been obtained. The library has not only been
designed as a quiet place where books can be
stored and consulted, but also as a meeting place
for visitors and students.
Duration: circa 1 hour
University Library innercity
This new library shows about eight kilometres
of books. The library is established in the former
workingpalace of Lodewijk Napoleon. The
whole building contains six national monuments.
Whereas the old houses were inaccessible, the
new building makes this old palace now acces
sible for everyone. The entrance and the Grande
Galerie are now beating heart of this complex
and are an important meeting point for visitors
and students. Grosfeld van der Velde, architect
of the new building, has deliberately chosen for a
clear materialisation and colours, composing an
unity in the building. Moreover you’ll find a special
attention for details, on behalf of the monumental
atmosphere.
59aorta2009|
theWall|architect:ProF.ir.Fonsverheijen,vvkharchitecten|Foto:daanbramer
‘Dus geen grootschalige programma’s van bovenaf, maar juist door de wensen en behoeften van zittende bewoners als uitgangspunt te nemen, hen vanaf het begin serieus te nemen, en daar als corporaties en gemeente op in te gaan.’ Pepijn Zwanenberg, raadslid Groen Links Utrecht