antropologiczne spojrzenie na film gejowski

8/4/2019 Antropologiczne Spojrzenie Na Film Gejowski

1/25

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. All rights reserved. For more details see http://www.qulpa.org.uk 1

Trylogia mioci.

Antropologiczne spojrzenie na film gejowski.

Podobno wszystko zaczo si w 1919 roku. Wtedy to powsta (prawdopodobnie)

pierwszy film gejowski Anders als die Andern ( Inni od innych). Wyprodukowany przez

Magnusa Hirschfelda, wyreyserowany przez Richarda Oswalda, z Conradem Veidtem w roli

gwnej, opowiada histori sawnego skrzypka-homoseksualisty, ktry szantawany popenia

samobjstwo. Potem przychodziy m.in.: Michael (1924) Carla T. Dreyera, Fajerwerki (1947)

Kennetha Angera, czy PieMioci (1958) Jeana Geneta. Przeom przyszed jednak wraz z

rokiem 1969, bowiem od tej daty ilociowa produkcja filmw poruszajcych problem

homoseksualizmu w sposb znaczcy si zwiksza. Rozwj kinematografii gejowskiej naley

widzie raczej jako proces mudnego, konsekwentnego narastania, ni wiza z jakimi

przeomami w historii kultury. Znacznie pniejsza, w stosunku do produkcji, jest filmowa

krytyka lesbijsko-gejowska: Screening the sexes Parkera Tylera, pionierska ksika powicona

homoseksualizmowi w kinie ukazaa si dopiero w 1973 r., nastpna za prawie dziesi lat

pniej. Bya to The Celluloid Closet (1981) Vito Russo, a np. pierwszy lesbijsko-gejowski

festiwal filmowy mia miejsce w 1976 r., w San Francisco. Jednym z powodw takiego stanu

rzeczy jest wane pytanie: czy mona mwi o filmie lesbijskim, gejowskim przed rokiem

1969?1

Jest niepewne, czy wczeniej istniaa spoecznie uwiadomiona kategoria kultury

lesbijsko-gejowskiej, ktrej przejawem mgby by film czy literatura. To dopiero wspczenie

(ju z wyklarowanmylteoretyczn) filmy sprzed tej daty, aposteriori, ujmujemy w kategorii

lesbijski, gejowski; schemat, ktry wczenie jeszcze nie mg istnie.

Jednym z celw tego tekstu jest podj dyskusj nad pytaniem, co to jest kino

gejowskie i jak je naley rozumie? Jest to o tyle wane, e takiego okrelenie (cho nie bez

oporw) jest uywane bez dookrelenia co si przez nie rozumie, na wyczucie. A jest to o tyle

istotne, e kino gejowskie nie ma ustalonej definicji. Zanim jednak przedstawi wasne

rozumienie tego terminu, proponuj dokona najpierw analizy filmu Trylogia mioci (1988)

Paula Bogarta, jako jednego z najbardziej reprezentatywnych, wedug mnie, filmw gejowskich.

Pociga to niestety za sobchwilowy przymus operowania kategorikina gejowskiego, jednak

nie powinno to znaczco utrudnia pynnoci analizy.


2/25



O gender2

Mwic o filmie gejowskim nieodmiennie konotujemy szereg problemw, sytuacji,

zagadnie charakterystycznych i zwizanych ze spoecznym funkcjonowaniem homoseksualizmu

(jako kategorii). Zagadnienie homoseksualnych osb w heteronormatywnym wiecie, w ktrym

yjemy, rozszczepia si na wszelkie moliwe dziedziny naukowej penetracji zaczynajc od

literatury, poprzez nauki spoeczne, a po horyzont ekonomii (w tym chociaby reklamy).

Nastpio uwiadomienie istnienia klasyfikacji, kategorii, w obrbie ktrych funkcjonujemy.

Wancechtego procesu zauwaania dotd niewidocznej spoecznej siatki powiza i hierarchii

byo dostrzeenie, e take Inny, Odszczepieniec tworzy te powizania. Okazao si, e to sam

dyskurs (=system), produkuje w obrbie siebie rzekomdychotomi tego, co w nim i poza nim.

e take Inny jest konstruowany dyskursywnie. Ta maa rewolucja otworzya pole manewru do

podejmowania dziaa zmierzajcych wpierw do obalenia tego co zastane, nastpnie za, do

prze/formuowania i z/re/konstruowania owego systemu na nowo. Opisywany proces cay czas

pozostaje jednak w obrbie kategorii oglnych i otwartych.

W roku 1949 zostaa opublikowanaDruga pe Simone de Beauvoir, w ktrym dokonaa

ona znamiennego podziau na pe biologiczn (sex) oraz tosamo pciow, czyli kulturowo

warunkowane wzorce zachowa kobiet i mczyzn (gender). Zaproponowan ide rozdziau

najlepiej oddaje sawny cytat: Nikt nie rodzi si kobiet , tylko si tym staje. Mczyzna jest

tosamy z uniwersalnym, pozacielesnym, za ciao jest przestrzeni eksterioryzacji Innego

Kobiet3. Myl de Beauvoir podjy pniej aktywistki ruchu feministycznego na tak szerok

skal, e doprowadziy to powstania gender studies. Drugi przeom nastpi na pocztku lat 90.,

kiedy zostaa opublikowana ksika Judith Butler, Gender Trouble. Stanowi ona rozwinicie z

pozoru prostej myli, e gender to performatywno. Nie oznacza to nic ponad to, e nasza pe

kulturowa jest cigym stawaniem si. Msko i kobieco dziejsi tu i teraz, cay czas,

nieustannie. Fakt, e odgrywamy/tworzymy siebie poprzez jzyk, gesty, zachowania oraz ubir

moe by odbierane jako wiadome i wolicjonalne dziaanie tak nie jest. Zostajemy

umieszczeni w dyskursie, ktry nazywajc stwarza. Praktyka powoduje zaistnienia, nie mona

mwi o czym immanentnym, istniejcym obiektywnie. Jednak co to znaczy jak kobieta, jak

mczyzna? Skd wiadomo, e wanie w ten sposb zachowuje si dana pe? Gdzie jest idea,


3/25



wzr, ktrego jak najwierniejsze odtworzenie miaoby zapewni poczucie penego komfortu w

tosamoci? Nie ma adnego ideau, pierwotnego status quo, na bazie ktrego mogaby si

wznie potga imitatio. Przymus cigego powtarzania serii zachowa symbolicznych tworzy

wyobraenie staoci. To kopia jest pierwotna w stosunku do wzoru, ktrego jest

naladownictwem. Nieustanna repetycja mami przekonaniem, e odwzorowuje co, co w

relacji do niej jest prymarne. Idea zatem jest fantasmagori, uud. Kategori staoci atwo

skojarzy z oczywistoci i naturalnoci. Co za naturalne jest przedustanowione i nie

podlega negocjacji. Ustanawiajc dychotomi natura (bezdyskusyjna prawda) kultura

(artefakty), przyznajemy pci (sex) charakter niepodwaalny. Naley jednak uwiadomi sobie, e

istniejemy w jzyku: nie ma nic, o czym moglibymy powiedzie/pomysle poza jzykiem.

Skoro wic mwimy o naturze, to w ten sposb jzykowo (kulturowo) j stwarzamy. Nie ma

wic adnej naturalnej pierwotnoci. To, co uwaamy za naturalne, jest takim tylko ze wzgldu

na normy, jakie ksztatuje dana kultura. Kultura reprodukuje swoj rozdzielno i opozycyjno

wzgldem natury. Wicej, w ni te wpisuje taki binarny schemat, ustanawiajc j w sferze

predyskursywnej. Pozwala to samej kulturze na podtrzymanie wasnego dyskursu, bowiem to, co

jest poza nim i w opozycji do niego, a miaaby to by natura, jest niezmienne. To instancja

naturalnoci staje si ostatecznwyroczni, filarem podtrzymujcym niezmienno porzdku

wiata. W ten sposb odsania si kolejny punkt zwrotny w koncepcji Butler: pe jest

ksztatowana przez/wedug gender. Wszystko jest wynikiem dyskursu.

Tu otwiera si pole manewru, w ktrym autorka Gender Trouble dostrzega potencja

zmian, otwarto na nowe konstrukcje i systemy. Koncepcja Butler dotyczca performatywnoci

gender doprowadzia jeszcze do rozbicia podmiotu, zanegowania tosamoci jako staego

porzdku, koherentnej caoci. Wg niej, tosamo konstytuuje si w naszej kulturze przede

wszystkim w oparciu o pe, gender oraz heteroseksualne pragnienie. Skoro jednak

zanegowalimy dotychczasowe rozumienie pci gender jawi si jako performatyw to tym

samym nie ma potrzeby utrzymywa kategorii tosamoci w jej dawnych ramach. Jest ona

pynna, sprawiajcy jednak wraenie staej dziki nieustannej powtarzalnoci gender. Take

tosamo jest efektem nazywania, normowania, stwarzania. Podmiot ma swoje miejsce jest w

potencjalnoci dyskursu: oparty na tosamoci, przybiera tak jak ona cechy pynnoci, negocjacji.

Podmiot musi znale miejsce wrd pci, gender, pragnienia, przymusu, ale te moliwoci.


4/25



O tosamoci

Czym jest tosamo? Szczliwie jest to jedno z tych pyta, na ktre odpowied nigdy

nie jest do wyczerpujca.

Marcel Mauss w swoim szkicu o ksztatowaniu si idei osoby, ja pisze.4, e w

kulturach tradycyjnych, mimo i istniaa swego rodzaju wiadomo indywiduum, to jednak

byo ono najczciej przynalene innym kategoriom. I tak u Zuni, Indian Ameryki Pnocnej,

imi wyznaczao status oraz funkcj i byo zmieniane wraz za ich przeobraeniem. Uwaano, e

mona je zdobywa jako up wojenny (wraz z pozycj spoeczn przynalen temu imieniu),

wchodzc w posiadanie indywidualnego charakteru osoby ograbionej. U plemion

zamieszkujcych Australi Arunta i Loritja, czonek spoecznoci przybiera innosobowo na

czas obrzdu, innw czasie gry. Ale zawsze malowanie ciaa czy maska, ktre si wiz tymi

przeobraeniami, wyobraaj przodka, bowiem plemiona te wierz w bardzo precyzyjne (w

trzecim i pitym pokoleniu) odradzanie si duchw w klanie. Klasyczne, aciskie pojcie

persona: maska (tragiczna, obrzdowa, przodka) powstao u pocztkw cywilizacji aciskiej.

Jest ono silnie zwizane (podobnie jak u plemion pierwotnych) z imionami, przywilejami i

uprawnieniami. Rzymianin by okrelany przez praenomen mwice o porzdku narodzin

przodkw (primus, secundus...); nomen uwicone przez gens i cognomen przydomek

(Cicero, Naso), ktry nawet zosta otoczony prawn ochron przed zapoyczeniami od cudzej

gens. Rwnolegle rozwijaa si persona inne ja maska i rola, ktra zostaa pozbawiona

obcoci i utosamiona z osobw momencie, gdy prawo rzymskie nabrao charakteru osobowego.

Prawa do persona nie mieli tylko niewolnicy: Servus non habet personam, gdy nie mieli oni

swojego ciaa, przodkw, nazwiska, dbr. Omawiane pojcie ewoluowao dalej dziki stoikom,

ktrzy wnieli w nie baga wolnoci, odpowiedzialnoci i niezalenoci w stron osoby

moralnej, ktr to chrzecijanie, czc moralno z religijnoci, uczynili istotmetafizyczn.

Zanim jednak proces wyaniana si ja w dzisiejszym rozumieniu si zakoczy, musiao doj

do jeszcze jednej transformacji. Jest ona zwizana z XVIII wieczn filozofi i kategori

wiadomoci. Pierwszym, ktry je powiza by Kant, stawiajcy dasIch jako ja. Za tym,

ktry stwierdzi, e kady fakt wiadomoci jest faktem ja, by Fichte. To on twierdzi, e

wity charakter osoby ludzkiej jest podstawowym warunkiem nie tylko ja, ale te warunkiem


5/25



wiadomoci i nauki. Spjrzmy jeszcze, jak na pytanie o tosamo odpowiada wspczesna

psychologia.

W teorii osobowoci: pojcie podstawowe, stae Ja jednostki, wewntrzne, subiektywne

odbieranie siebie jako jednostki, w tym znaczeniu termin ten jest czsto ucilany za pomoc

dodatkowych okrele , np.: tosamo roli zwi zanej z pci , tosamo rasowa. We

wspczesnej psychologii rozrnia si take tosamo osobist i tosamo spoeczn.

Tosamo osobista to zbir samookrele , za pomocktrych jednostka opisuje wasnosob,

rnicujc midzy ja i inni ludzie w kategorii Ja nie-Ja. Tosamo spoeczna to zbir

samookrele , za pomocktrych jednostka opisuje wasnosob , rnicujc midzy My a Inni

ludzie, w kategoriach My nie-My (Oni). W kwestii relacji midzy tosamoci indywidualna

spoecznmona wyrni trzy stanowiska teoretyczne:

1. tosamo spoeczna jest instrumentalna wobec osobistej i w niej si zawiera;

2. tosamo spoeczna jest wyszrozwojowo, pniejszformtosamoci;

3. oba rodzaje tosamoci srwnorzdne i peniodrbne funkcje5

Posugujc si rozrnieniem na tosamo osobist i spoeczn sprbujmy spojrze na

spoeczestwo, ktre wytwarza tak dychotomi. Mona przyj, e nasze spoeczestwo jest

zorganizowane w sposb kastowy, gdzie klas dominujc stanowi mczyni, za uciskowi

poddane skobiety oraz mniejszoci (rasowe, seksualne...). Biorc pod uwag fakt, e tosamo

w znacznej mierze buduje si w oparciu o seksualno a jednym z najsurowiej karanych

odstpstw od normy jest homoseksualizm, to pojawia si heteroseksizm6, czyli kategoryczna

dominacja jednego wzorca zachowa seksualnych, opartych na pragnieniu ukierunkowanym na

osob pci przeciwnej. Sowem kluczowym jest tu pragnienie, ktre wedug Judith Butler jest

jednym z trzech podstawowych skadnikw naszej tosamoci. Pragnienie heteroseksualne, wraz

z nim pe (biologiczna) oraz gender stanowipodstawowy konstrukt wspczesnej osobowoci.

Pozwalajone utrzyma porzdek antagonizmu midzy pcieski msk, w istnieniu ktrego

autorka upatruje potg heteroseksistowskiego, patriarchalnego wiata. Mechanizmy jego

dziaania zawietnie odkrywa Michel Foucault, ktry opisuje jakim mechanizmom wyklucze

podlegaj wyrugowane z oficjalnego dyskursu (czyli jzyka, kultury i [nie]wiadomoci)

zachowania. Pierwszym sposobem jest zakaz (np. jeden z najsilniejszych w naszej kulturze,

zakaz kazirodztwa); drugi to odgraniczenie (marginalizowanie problemu), wyczenie poza

nawias; najokrutniejszym z nich, bo najtrudniejszym do nazwania, zidentyfikowania i okrelenia,


6/25



jest antagonizacja prawdy i faszu. Bdzie to manipulowanie wiedz. Foucault przytacza przykad

greckich polis, gdzie wykadano arytmetyk (nauczanie o stosunkach rwnoci), podczas gdy w

oligarchiach nauczano proporcji poprzez geometri (stosunki nie/rwnoci). Ale czy skazanie

jednostki innej na wykluczenie w takim systemie jest nieodwracalne? Niekoniecznie. Pomocna

w poszukiwaniu moe si okaza przedstawiona wczeniej teoria Butler dotyczca gender.

Szans z/re/definiowania kategorii tosamoci autorka widzi w subwersji, ktrej przykad daje

obserwujc drag queens. Subwersja to dla niej cytowanie norm, wyolbrzymianie ich kategorii a

do omieszenia. To moliwo podwaania dotd nienaruszalnych kategorii pci i gender, ktra

doprowadza do ich uwolnienia, dajc moliwo nowego okrelenia, czym lub kim jestemy i

jakie w zwizku z takim wyborem zajmujemy miejsce. Moe to wic by obszar szczeglnie

wany dla osb homoseksualnych, bowiem pojawia si szansa na zrzucenie pitna odmieca i

odszczepieca.

O wzorcach i normach

Na pocztek zdefiniujmy, czym jest kultura. Obecnie w antropologii kultury przyjmuje

si zgodnie, e jednz najlepszych definicji kultury zaproponowa Stefan Czarnowski. Kultura -

to caoksztat zobiektywizowanych elementw dorobku spoecznego, wsplnych szeregowi grup i

z racji swojej obiektywnoci ustalonych i zdolnych rozszerza si przestrzennie.7 Wywodzce si

od niej pojcie wzoru kulturowego, jak pisze Ewa Nowicka8, rozumiane jest na dwa sposoby:

1. jako mniej lub bardziej ustalony sposb zachowania lub mylenia;

2. okrelony i szczeglny dla danej zbiorowoci ukad cech kulturowych.

Pionierem pierwszego rozumienia by Ralph Linton, u ktrego wzr nie ma charakteru

oglnospoecznego, a zwizany jest raczej ze statusem czonkw okrelonej spoecznoci. Wrd

takiego typu wzorw moemy rozrni jeszcze jawne i ukryte: normy wiadomie formuowane i

respektowane oraz zupenie nieuwiadomione (np. jzyk, jego przejmowanie). Wany jest take

podzia wzorw ze wzgldu na charakter, tzn. na normatywne i behawioralne. Drugie rozumienie

kategorii wzoru kultury wie si z osob Ruth Benedict i jej Wzorami kultury. Autorka

traktowaa badane przez siebie kultury rdzennych mieszkacw kontynentu

pnocnoamerykaskiego jako konstrukty jednolite, jednorodne (homogeniczne) i uwaaa, e

odpowiada im rwnie jednolity typ osobowoci czonkw danego spoeczestwa. U niej wzr

wic oznacza orientacj psychologiczn, postaw waciwspoeczestwu i jednostce. Przykady


7/25



przez niwyrnione to np.: postawa apolliska vs. dionizyjska czy megalomania. Dzisiaj uwaa

si podejcie Benedict za raczej arbitraln postaw badacza, ni za rzeczywisty wynik

obserwacji.

Reasumujc: wzr kultury (wzorzec) okrela przyjcie przez osoby (wzr osobowy)

zachowania, wytworu lub stosunku do wartoci i norm uznawanych w danej kulturze za

przedmiot naladownictwa, stanowicy substytut wasnych dowiadcze i wasnych wyborw w

konkretnych alternatywachycia spoecznego.9

Pomocne moe okaza si jeszcze przypomnienie klasycznej definicji stereotypu Waltera

Lippmanna. Jak pisze Stanisaw Kosiski, wedug tego amerykaskiego socjologa, stereotyp to

obraz w umyle ludzkim, odnoszcy si do jakiego faktu lub zjawiska spoecznego. Obraz ten jest

czstkowy, jednostkowy i przede wszystkim schematyczny, stanowicy fikcj pojcia a nie

adekwatne odbicie jakiego faktu czy realnie istniejcego zjawiska.10

Analiza

Nowy Jork.

Arnold! Arnold! Aaaaaaaaaaaarnooooooooold! ...Arnold?11

Tak, Arnold, mimo i przebrany w dziewczc sukienk, z kolawo (cho przez to zabawnie)

pomalowanymi ustami, wci jeszcze trzymajcy pomadk w rku. I jeszcze spojrzenie matki:

zaskoczenie, rozbicie, ciekawo zaraz potem zamaskowana niedowierzaniem. I to absolutne

nieporozumienie, jakby chciaa powiedzie: Jak to? No przecie miae je zup! A ty tu

siedzisz i malujesz sobie usta! Cicie.

Lustra. Bardzo dobrze owietlone. Wrd nich jedno mniejsze: kto maluje sobie rzsy.

Potem pojawiajsi usta. Zgrabnym ruchem do trzymajca szmink wykrela ich kontur. No i

jeszcze ten hipnotyczny ruch warg, jakby przypiecztowujcych ich zmysow czerwie.

Czujemy, e dopiero teraz moemy zosta wpuszczeni do tego magicznego wiata, wczeniej to

tak, jakby wej bez pukania i zasta naszego gospodarza w negliu. Kamera si oddala, z detalu

przechodzi do zblienia. Oto widzimy jedyni niepowtarzaln, najprawdziwszz prawdziwych

Arnolda. Tak, tego samego.

Oto pocztekTrylogii mioci. Szminka, mczyzna przebierajcy si za (udajcy? jak

sam to pniej okreli w rozmowie z poznanym w barze mczyzn) kobiet, no i matka


8/25



pewnie troch dominujca (sdzc po tonie okrzykw), nie przyjmujca do wiadomoci pewnych

faktw.

Tyle przynoszpierwsze minuty filmu, ktry cieszy si niebywapopularnociwrd

homoseksualnych mczyzn, rzadko bdc analizowany krytycznie, nawet jeli, eufemizujc,

stwierdzi naley, e film nie jest najlepszy: nudny, ckliwy, ducy si, operujcy banaem,

ktry ma w widzu wywoa wzruszenie. Nawet dystansujc si do stylistyki i mody lat 80., ktra

niebezpiecznie balansuje na granicy kiczu i kampu, to wanie wraenie kiczowatoci wzbudza

najwikszy niesmak. Jakkolwiek to, co z filmoznawczego punktu widzenia jest najsabszym

ogniwem, w tym tekcie nabiera najwikszej wartoci i wydaje si najciekawsze do dalszej

analizy.

Jak wic maluje si obraz gwnego bohatera w pierwszym momencie, zanim jeszcze nie

zostanie zamknita sekwencja otwierajca? Jest to o tyle wane, e cay film stanowi jakby

egzemplifikacj trzech motyww otwierajcych.

Szminka koloru... tak, oczywicie czerwonego. Bo jaka inna barwa mogaby by

skojarzona z tym wynalazkiem do upikszania wasnej urody. Usta i wszystko co si z nimi

wie (w sposb bardziej lub mniej bezporedni), przywodzna myl kolor czerwieni, purpury,

mocnej, intensywnej, delikatnej i zwiewnej dokadnie takiej, jakich dozna zmysowych mog

nam te usta czerwone dostarczy. Czerwie (szminki, ust), gdy wiemy j z silnymi

przeyciami, przywouje rozkosz; gdy skojarzymy jz powabem i kruchoci (ust, ry) jest

symbolem mioci i uczucia. Tak, czerwie ust, czerwie ry, czerwie szminki to mio.

Czy ta cielesna i zmysowa, czy ta metafizyczna, rozgrywajca si w naszym sercu (nota bene,

te czerwonym), a zamknita w kwiecistym symbolu i opasych tomach, skrywajcych liryczne

wyznania poetw; mio bdzie pierwszym, naczelnym, podporzdkowujcym sobie wszystkie

inne wtki w filmie tematem.

Mczyzna przebierajcy si za kobiet to drugi motyw wyznaczajcy treci filmowe.

Arnold jest gejem, pracuje w rewii jako drag queen, w pewnym momencie osiga nawet sukces

na tyle duy, e wystawia swoje wasne show. Czy mczyzna homoseksualny zawsze przebiera

si i udaje kobiet? Nie, ale... prawie zawsze. Tak przynajmniej mona sdzi po obejrzeniu

kilku filmw, gdy prawie zawsze wystpuj tam mczyni, ktrzy szafascynowani wiatem

s/tworzonym przez kobiety do tego stopnia, e chc go posi, zawadn nim najlepiej

poprzez wcielenie si w kobiet. A wic przebieranka. Z taksytuacjmamy do czynienia m.in.


9/25



w Priscilli, krlowej pustyni, Sabej pci, nie wspominajc o filmach, ktre wtek

homoseksualizmu swoich bohaterw wykorzystujjedynie w celu dostarczenia spoeczestwa (w

domyle heteroseksualnego) do niewybrednej rozrywki (Klatka dla ptakw). Moe jednak

wizanie mskiego homoseksualizmu z tak wyranchcizmiany (oszukania) pci kulturowej

jest jednak zbyt pochopne? Ta sytuacja zwraca uwag na kwestie poszukiwania wasnej

tosamoci. Arnold mwi w pewnym momencie, e nie atwo jest by transwestyt. Niewtpliwie

we wspczesnym spoeczestwie jest to prawd. Tylko co ma homoseksualizm wsplnego z

transwestytyzmem (oprcz tego, e oba zachowania snapitnowane)? Nic, podobnie zresztjak

gwny bohater. Niestety, odnosz wraenie, e sowo to zostao uyte w polskim tumaczeniu,

podczas gdy brak go w wersji oryginalnej. Jeli tak, byoby to wyrazem nieporadnoci tumaczy

w prbie oddania znaczenia popularnych okrele, uywanych w odniesieniu do osb

homoseksualnych.

Z drugiej strony, mogo pojawi si w tekcie oryginalnym jedynie akcydentalnie, bo nigdzie

pniej, ani w sferze sowa, czy te obrazu nie pojawia si adne nawizanie do

transwestytyzmu. W kadym razie sowo to, mimo e uyte tylko raz i oznaczajce zjawisko

zupenie inne ni homoseksualizm, nie majce nic wsplnego z drag queen show (oprcz

formy: mczyzny przebierajcego si w kobiece ubrania), w jaki sposb rzutuje na odbir

filmu. Widz zupenie niewiadomie wie w podwiadomoci dwa okrelenia naukowe, ktre

zbiegajc si w postaci gwnego bohatera, staj si tosame ze sob. Midzy

homoseksualizmem a transwestytyzmem zostaje postawiony znak rwnoci. Gdyby mwiono o

artycie drag, co niezaprzeczalnie byoby bardziej na miejscu, taka konotacja nie miaaby

miejsca, gdy oba okrelenia pochodz z rnych porzdkw ontologicznych.

Homoseksualizm to termin naukowy (i przez to ju wywoujcy skojarzenia z medycyn co w

potocznym odczuwaniu jzyka jest odbierane negatywnie, przywoujc chorob, ktrej naley

unika), artysta drag za to po prostu nazwa zawodu. Co wicej, poczenie homoerotyzmu z

przebierankami zostaje wzmocnione przez wczeniejsze pokazanie maego chopca, ktry

zapewne jeszcze niewiadom swojej seksualnoci (jak czegokolwiek innego), ju wtedy

wykazywa takie skonnoci. To znaczy, e z przebierania si wyrs na homoseksualist. Ten

motyw naley wyeksponowa ze wzgldu na jeden ze stereotypw (peday to przebierace

co znajdowaoby potwierdzenie w filmie), a z drugiej strony na bardzo czste i niezwykle

popularne w rodowisku gejowskim naturalne uzasadnienie wasnej seksualnoci, z ktr si


10/25



rodzimy, nie majc na ni adnego wpywu. Dziki wprowadzeniu bohatera w taki porzdek,

film Trylogia mioci dostarcza argumentw zarwno tym, ktrzy widz w homoseksualizmie

dewiacj, jaki i tym, ktrzy znajduj tam potwierdzenie naturalnoci swojej natury. Wtek

zamiany gender uwidacznia rwnie jak istotna jest kwestia tosamoci osoby homoseksualnej,

porzdku natury/kultury, w ktry zostalimy wpisani. Pytanie takie stawiaj sobie te

bohaterowie, co dla scenarzysty stao si dobrym pretekstem do pokazania jakie konflikty takie

pytania mogwywoywa u samych bohaterw, jak te pomidzy nimi.

Matka. To trzeci element zamykajcy ukadank pierwszych kilku minut Torch Song

Trilogy. Posta matki jest take nie do przecenienia w tym obrazie, z podobnych zreszt

powodw, jak zwrcenie uwagi na wrodzono zachowa homoseksualnych. Mocna,

demoniczna kobieta, ktra dy do cakowitego podporzdkowania sobie caego wiata, zupenie

nie akceptujca jakiegokolwiek innego, ni jej wasny, punktu widzenia moe odegra

kluczowrol w filmie, jako przeciwwaga dla gwnego bohatera.

Jej wprowadzenie daje szans uzupenienia akcji o wszystkie postawy, pogldy, koncepcje

wice si ze stanowiskiem konserwatywnym, nie akceptujcym homoseksualizmu, bd go po

prostu nie rozumiejcym. Dodatkowo, poniewa jest to matka, posta ta przywodzi bdzie

wszystkie wartoci (lub rwnie dobrze ich brak), ktre tradycyjnie wiemy z rodzin.

Drugcz sekwencji otwierajcej stanowi monolog Arnolda, a wszystko akurat zajmuje

tyle czasu, ile potrzeba na dokoczenie makijau, upicie wosw, poprawienie sukni tu przed

wyjciem na scen. Kilka chwil powiconych mioci, niespenionemu yciu, mioci raz

jeszcze, kilku przygodom, no i na koniec... mioci. Ten kilkuminutowy monolog wypowiadany

na stronie, jak to czasami w sztukach teatralnych bywa, a kierowany bezporednio w oko

kamery czyli do widza filmowego, jest przesycony pragnieniem tego najszlachetniejszego

uczucia. Wyraa si ono sownie, literalnie, ale take jest moliwe do odczytania z nerwowej

mimiki i gestykulacji bohatera. Takie absolutne podporzdkowanie caego otwarcia jednemu

motywowi pragnieniu uczucia, a co si z tym wie, take stabilizacji, uporzdkowania we

wasnym yciu emocjonalnym, skania do dalszej analizy poczyna bohatera filmowego wanie

pod ktem jego denia do realizacji tych potrzeb wewntrznych. Moe by te cenn

wskazwk w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o tak wielk popularno tego filmu w

gejowskim rodowisku.


11/25



Stud Bar - midzy konfliktem, seksem a pocieszeniem

Po wystpach w klubie, Arnold wraz z kolegz brany udaje si do baru o nazwie Stud

Bar, ktra w do jasny sposb informuje o charakterze tego miejsca (ang. stud to ogier).

Wprawdzie pocztkowo Arnold nie chce tam i, protestuje, lecz widz nie ma wtpliwoci, e

chodzi o czystkokieteri, e tak naprawd by on tam nie raz i zapewne jeszcze nieraz si tam

uda. Zaraz po przyjciu rozdzielajsi: kolega idzie za kotar, gdzie w mocno przytumionym

wietle, jak pniej bdzie pokazane, mczyni uprawiajseks. Jest to dark room, gdzie uprawia

si anonimowy seks. Arnold za, w do nieporadny sposb, prbuje sobie znale miejsce w sali

barowej. Tam poznaje Eda, z ktrym spdza noc i... jak si nastpnie okae, wie si na duej.

Stud Bar pojawia si bdzie jeszcze kilka razy w filmie, kadym nastpnym razem w

momentach kryzysowych dla gwnego bohatera, gdy czuje si rozgoryczony, rozczarowany,

zawsze w momencie rozchwiania emocjonalnego. Stud Bar jest wic swego rodzaju przystani,

portem, gdzie w przelewajcym si alkoholu lub w ramionach pierwszego z rzdu mczyzny,

mona utopi swoje smutki. Miejsce to pomaga bohaterowi pogry si w rozpaczy, ktry

przecie by pocztkowo niechtny. Co stao si z t awersj, z tymi obiekcjami, jakie mu

towarzyszyy?

Motyw baru, gdzie oprcz alkoholu mona znale atwy, darmowy seks, mimo i epizodyczny,

wydaje si do istotny do wykreowania penego obrazu gejowskiego bohatera filmowego.

Nieporadne i niespokojne zachowanie si Arnolda mona zinterpretowa jako rzeczywisty brak

umiejtnoci radzenia sobie w takim miejscu, wynikajcy z braku obycia. Jego ambiwalencja w

stosunku do tego miejsca, wyranie deklarowana niech mimo e czyny temu przecz, stawia

bohatera w dwuznacznej pozycji i powoduje, e mamy trudnoci z jego ocen. Ten brak

spjnoci wewntrznej moe wrcz prowadzi do spojrzenia bardziej negatywnego na jego

postaw, ni w przypadku czynw jednoznacznie negatywnych. Z refleksji nad tym brakiem

konsekwencji w zachowaniu Arnolda mona wysun wniosek, e bohater nie jest zdolny

udwign samodzielnie wszystkich konsekwencji wypywajcych z wczeniejszych jego

zobowiza, relacji z otoczeniem oraz wasnego jako geja w nim miejsca. Zwraca uwag brak

siy psychicznej, ktry powoduje u bohatera ch ucieczki, uwolnienia si z pt

odpowiedzialnoci, zrzucenia jej i roztopienia si w doznaniu zmysowym, ktre cho na moment

uwalnia od balastu wiadomoci i powinnoci. Kiedy dochodzi do konfliktu z matk

(reprezentacj, jak sugerowaem wczeniej, wartoci oglnospoeczne, akceptowane i


12/25



wyznaczane przez heteronormatywne spoeczestwo), kiedy burzy siwiat misternie budowany

wraz z najbliszym mczyzn wtedy wanie Arnold ulega przygniatajcemu ciarowi

nieustannych zmaga midzy nim, gejem, a heterowiatem. Bar Stud jest swego rodzaju punktem

granicznym, ktrego osignicie jest niezbdne, aby odbi si od dna kryzysu i na nowo mierzy

si z nieprzychyln rzeczywistoci. Peni wic bar Stud rol czysto instrumentaln,

podporzdkowan innym wartociom, nie stanowi jakoci samej w sobie, ani nie przedstawia

istotnego znaczenia (oprcz wyej opisanej funkcji) dla samego bohatera. Inn rzecz wart

uwagi jest rodzaj zapamitania si, ktremu mona si odda w tym barze, ktrym jest

anonimowy seks. Swoboda seksualna jest kolejncechwyrniajcnaszego bohatera. Zreszt

sam jej nie kryje, stwierdzajc w pewnym momencie, e w swoim yciu przespa si z wiksz

ilocimczyzn, ni jest ich wymienionych po imieniu w Biblii. Trudno zgadn, czy jest to

powd do dumy; jedynie dalsze stwierdzenie, e aden z nich nie by tym, ktry mg mu

powiedzie kocham ci, sugeruje rozgoryczenie i smutek. Z jednej strony ogromne pragnienie

trwaego uczucia, z drugiej za bardzo swobodne traktowanie kwestii ycia seksualnego; w

opozycji do heteronormatywnego nakazu staego (zalegalizowanego) partnera, filmowe

rodowisko gejw realizuje swoje potrzeby seksualne w wolnoci od nakazw spoecznej

(religijnej) etyki. atwy seks staje si ucieczk od trosk codziennoci, stajc si chwilow

alternatyw dla penej obwarowa, nakazw i zakazw etyki spoeczestwa nie akceptujcego

homoseksualizmu. Jest form buntu mniejszoci wobec wikszoci. W poszukiwaniu

odpowiedzi, dlaczego wanie seks staje si drog wyraajc sprzeciw, naley sprbowa

odnale walory, ktre dla przedstawionych gejw nios takie zachowania. Pokazany w filmie

bar moe stanowi substytut bezpieczestwa: w takim miejscu Arnold wraz z przyjacimi nie

musz si obawia braku akceptacji. Znajduj si pord innych gejw, takich jak oni. Stud

Bar wie w sobie kilka wanych cech bohatera filmu Trylogia mioci. Jest miejscem, ktre

pokazuje stosunek tego do potocznej moralnoci (seks), wskazujc jednoczenie jej gejowski

ekwiwalent. Zwraca uwag na potrzeby rodowiska (akceptacja, bezpieczestwo) oraz na punkty

zapalne z heterowiatem. To w wyniku kryzysu, ktry ma miejsce w momencie przeciwstawienia

si jego reguom, kiedy bohater czuje si bezwolny i niezdolny do kontynuowania dalszych

zmaga, tam wanie ucieka, aby nastpnie odbi si od dna i... prbowa dalej.


13/25



Matka jako obraz heteronormatywnoci dyskursu spoecznego

Jednym z powodw, ktre sprawiy, e gwny bohater wyldowa w Stud Bar, byy

konflikty z matk. Ich wyraz, czy te zapowiedzi pojawiay si kilkakrotnie, np. w scenie

odwiedzin podczas jego urodzin, natomiast do eskalacji i finalnej konfrontacji dochodzi pod

koniec filmu. Charakterystyczna jest scena na cmentarzu ydowskim, gdzie obydwoje si modl:

matka na grobie ma, Arnold pochylony nad tablic swojego tragicznie zmarego partnera,

Allana. W pewnym momencie kobieta, jakby raona piorunem furii, zaczyna wypomina synowi,

e obraa j, jej wieloletnie maestwo, kpi sobie z niej i jej wartoci. Akt modlitwy

homoseksualnego syna jest dla niej wyrazem bezwstydnoci tego, brakiem szacunku dla

instytucji maestwa (heteroseksualnego), tradycji, religii i ustanowionego porzdku. Gdy w

prbie obrony Arnold mwi, e on i Allan te razem przeyli kilka lat, doprowadza j do

prawdziwej pasji. Kobieta absolutnie nie moe zrozumie, e partnerstwo dwch mczyzn moe

by rwnie wartociowe jak maestwo heteroseksualne (jeli oczywicie tylko istniej jakie

inne wartoci ni zwizek sam w sobie). Filmowa postawa bohaterki wyraa skostnienie norm,

w jakich si ona okrela, co wskazuje na brak chci do poszukiwania innych rozwiza ni te,

ktre ju raz zostay zaakceptowane. Powoduje to brak elastycznoci przy przecie nieustannie

zmieniajcych si warunkach spoecznych. W ten sposb nie moe ona przyj do wiadomoci

innoci syna, a tym bardziej uzna jego dania do posiadania wasnej, niezalenej od niej,

hierarchii wartoci. Jeli poprowadzimy paralel midzy postawmatki a zachowawczideologi

spoeczestwa, dostrzeemy w konflikcie midzy matk a synem sedno relacji pomidzy

dyskursem heterowiata,

w ktry jestemy wpisani, a homoseksualizmem. Przywoujc Michela Foucaulta, zwrmy

uwag na to, ktre z dyskursywnych mechanizmw spoecznych zostay przedstawione w filmie.

Po pierwsze zakaz: cakowity brak zgody na istnienie takiego zjawiska jak odmienna (od

hetero) orientacja seksualna. Matka nie uznaje syna w jego seksualnoci, nie chce (nie moe) si

z nipogodzi, co manifestuje w zachowaniu takim jakby w niechciany przez nielement nie

istnia, albo werbalnie nakazujc, dajc przemilczenia tego aspektu synowskiej

osobowoci. Drugim sposobem jest rugowanie homoseksualizmu, wyrzucanie go poza obszar

oficjalnego jzyka, kultury, sytuowanie go gdzie na pograniczu nieistnienia. Jest to technika

pitnowania, naznaczania, stygmatyzacji co bardzo dobrze pokazano w filmie poprzez


14/25



wprowadzenie motywu bjki Davida, adoptowanego syna Arnolda, z jego szkolnym koleg.

Chopcy pobili si o to, e drugi z nich wymiewa si z (jak moemy si domyla)

nieskrywanego homoseksualizmu bohatera. Trzeci sposb opisany przez francuskiego filozofa,

mianowicie antagonizacja prawdy i faszu, jest najmniej widoczny. Ale technika ta jest

najbardziej zoona, posuguje si raczej ideologi, w ktr stara si wpisa, ni konkretnymi

czynami, jak to ma miejsce w dwch pierwszych przypadkach. Absolutne denie matki do

podporzdkowania ycia syna, demoniczne danie spoeczestwa, aby wszystkie zachowania

jego czonkw byy zgodne z wzorcami przez nie ustanowionymi i jedynie z tymi wzorcami,

powoduje, e w konsekwencji Arnold (jako homoseksualista) odrzuca narzucan mu

rzeczywisto. Zamyka si we wasnym (homo)wiecie, w krgu barw, przyjaci-gejw, nie

chcc podejmowa jakichkolwiek prb nawizania dialogu. Wielokrotnie mwi o tym, e naley

do grupy osb, ktre skupiajsi na wntrzu, na ciszy domowego ogniska. Nawet gdy adoptuje

syna, nie wyjawia tego matce, gdy czuje si zaszczuty przez jej ekspansywno, ale te nie chce

dzieli si z ni swoimi radociami i troskami. W pewnym momencie taki te czyni mu ona

zarzut: najpierw wyrzuci jze swego ycia, a potem mia pretensje, e jej w nim nie ma. Nie jest

wic tylko tak, e to spoeczestwo jest opresywne w stosunku do nieakceptowanych przez siebie

form zachowa, ale te spoeczno gejowska zamyka si w swego rodzaju getcie, nie chcc

otworzy si na dialog nie stwarza podstaw do przeamania tego impasu. Pojawia si tu

problem stosunku samego rodowiska gejowskiego do obowizujcych w spoeczestwie norm.

Niech Arnolda na myl o spotkaniu z rodzicielk, zatajanie prawdy o adopcji syna (do

zaskakujca, bo przecie mg on z faktu przyznania mu takiego prawa uczyni wietn kart

atutoww dyskusji nad normalnoci swojej seksualnoci) sygnalizujoglny brak gotowoci

do przeamywania stereotypw. Z drugiej strony, wasna (homo)seksualno jest jedyn

kategori, przez ktrbohater jest w stanie spoglda na otaczajcy go wiat, nie prbujc nawet

(nie chcc?) dostrzec innych stanowisk i opcji, w jakich moe zosta on opisany. Wanie t

cech najsilniej wyrzuca Arnoldowi jego matka (spoeczestwo): nieustanne (nad)uywanie

sowa gej jako perspektywy spoecznej. Bohater tumaczy to przykadem lenvers: co

uczyniaby, gdyby cay wiat nakazywa jej by homoseksualn, a ona czua, e jest to wbrew jej

uczuciom i emocjom? Kompulsywna chycia zgodnie z wasnymi przekonaniami, to jeden z

powodw, dla ktrych Arnold tak silnie i konsekwentnie opisuje siebie poprzez ten wanie


15/25



aspekt wasnego ja. Ale jest te i inny, wicy go z problemem osobowoci i tosamoci

filmowego bohatera jako osoby homoseksualnej.

Homoseksualista: jednostka w pajczynie spoecznej

Kim jest Arnold? Mczyzn? Synem? Gejem? A moe (po prostu) Czowiekiem?

Opisane powyej zachowanie sugeruje, e na pierwszym miejscu stawia on swoj seksualno,

co w jego wasnej argumentacji jest przejawem walki o czowieczestwo. Kim jest Arnold dla

spoeczestwa w ktrym yje? Wczeniej omawiane zarzuty matki moemy interpretowa jako

wyraz chci dostrzeenia w nim syna, czowieka, a nie geja (jakby bycie gejem wykluczao

moliwo bycia czowiekiem). Pozornie wic nic nie stoi na przeszkodzie, aby obie strony

zintegroway swoje dziaania, egnajc w ten sposb istniejcy konflikt. Jednak filmowa fabua

zdaje si rozwija w innym kierunku. Czy rzeczywicie nieustanne podkrelanie przez Arnolda

wasnej seksualnoci mona odbiera jako wyraz jedynie walki o to, aby nigdy wicej nie

zaistniaa potrzeba takiej walki? Czy rzeczywicie niech matki do synowskiego sposobu

samookrelania si jest deniem do akceptacji syna pord innych kategorii? Stae akcentowanie

jednego tylko aspektu osobowoci wskazuje na bardzo silne uwewntrznienie, jednoaspektowo

w subiektywnym odbiorze ja bohatera. Czy mona w takim razie nazwa posta Arnolda

filmowym przykadem tosamoci homoseksualnej? Spojrze naley take na drug cz

sownikowej definicji i zastanowi si, czy rwnie tosamo spoeczna bohatera mogaby

zosta okrelona tym mianem. Tosamo ta powstaje wszak w wyniku rnicowania my a inni

ludzie. I takie dychotomiczne podejcie cay czas jest widoczne w postawie bohatera: reyser

Paul Bogart cay czas zestawia dwa wiaty: my, czyli rodowisko homoseksualistw oraz

oni, czyli reszta hetero-spoeczestwa (a kac Arnoldowi co pewien czas zwraca si

bezporednio do widza, interpelujc odbiorc, dodatkowo podkrela ten efekt oddzielenia:

naszego, filmowego i gejowskiego wiata, od ich hetero, i waszego, czyli widzw). Ta silna

binarno, w ktrej bohater egzystuje w wyniku przymusu spoecznego, ale i wasnej chci

sprawia, e dokonuje on silnego uwewntrznienia potrzeby takiego rozdziau i przyjmuje go za

wasny wytwr. Jest to jeden ze wietnych przykadw ilustrujcych potg dyskursu

spoecznego, ktry swj produkt norm heteroseksualizmu oraz homoseksualizm jako jego

negatywny odpowiednik ustanawia jako podstaw do okrelenia tosamoci wasnej dopiero co

zanegowanej mniejszoci seksualnej. Wykluczona seksualno okrela si wobec normatywnego


16/25



systemu poprzez kategorie, ktre stworzy w celu podtrzymania swojej dominacji. Dyskurs,

tworzc dychotomie i uywajc antagonizacji sprawia, e rodowisko gejowskie (ktre przecie

chce zrzuci pitno odmieca, co silnie podkrela Arnold w rozmowie z matk) asymiluje

narzdzia wasnej opresji, uznajc je za wasne i konieczne. Film wic wyrazicie pokazuje

odbicie stosunkw i relacji spoecznych dominujcych w naszym heteroseksistowskim wiecie,

potrafic uchwyci take niuanse i zawioci. Jednake niekoniecznie poczynione przeze mnie

odniesienie musi by ostatecznym zamkniciem sprawy tosamoci w filmie Trylogia mioci.

Odnoszc si do wyznacznikw zaproponowanych przez Judith Butler naley spojrze wpierw na

pe (biologiczn) Arnolda, co do ktrej jednake sam bohater, a za nim i my, nie ma adnych

wtpliwoci jest mczyzn. Kolejnym skadnikiem tosamoci skulturowe wyznaczniki pci,

przy ktrych pojawiaj si ju pewne wtpliwoci. Arnold przecie pracuje jako drag queen w

rewii, a na samym pocztku okrela siebie (do niefortunnie) jako transwestyt. Kamera

konsekwentnie ukazuje Arnolda jako miesznego, zbabiaego, przegitego12. Obserwujemy

go z wyranie ironicznym dystansem, ktry narzuca nam spojrzenie kamery, troch si z niego

podmiewajc, a troch majc pobaania i politowania. Wyranie wic gender, w ktre w filmie

reyser wyposay bohatera, naley do grona nienormatywnych. Wreszcie i trzeci filar

konstytuujcy osobowo bohatera: pragnienie skierowane ku pci przeciwnej, zostaje naruszony.

Dwa z trzech filarw zostajzachwiane co powoduje, e spoeczestwo nie moe zaakceptowa

Arnolda jako swojego czonka. Reyser nie zamyka ostatecznie tematu, bo nakazuje wyjecha

matce w momencie, kiedy mogoby doj do pojednania midzy nia synem. Tym samym nie

dopisuje ostatniego aktu w tak obficie i drobiazgowo (re)konstruowanym dramacie, otwierajc

drog wasnej interpretacji widza. Jedynie ostatnie minuty przed wyjciem, poprowadzone z

ciepem i mikkoci (kamera jak i rozegrana scena) mog sugerowa, e reyser pozostaje

optymist i ma nadziej na pozytywne zakoczenie konfliktu. Butler widzi w niestabilnoci i

nienormatywnoci szczeglnie istotny punkt, ktry mona przeksztaci w dowiadczenie

pozytywne. Chodzi o subwersj. Opisane zachwianie ideau gender u Arnolda, mona

wykorzysta do stworzenia nowego wzorca zachowa przynalenych mczyznom. Skoro gender

jest produktem kultury, to zamiast si go kurczowo trzyma, Butler proponuje stworzy kolejne,

inne, nowe lub tylko zmodyfikowane wzory. Filmow realizacj tego postulatu moglibymy

znale w jednej ze scen, kiedy Arnold przychodzi do szkoy w papciach. Jednak szybko okazuje

si, e by to akt niewiadomy i niezamierzony. Innym znw razem, tu przed przyjazdem swojej


17/25



matki, Arnold wydaje polecenia synowi i Edowi. Pierwszemu z nich nakazuje nie zwraca si do

niego per mamo, sam ubiera si w garnitur (uznawany przecie za mskie ubranie), co naley

interpretowa jako lk przed zamaniem kryteriw gender raczej, ni prb ich obalenia, czy

chociaby ustanowienia nowych. Robi to wtedy, gdy musi doj do konfrontacji z otoczeniem, z

dyskursem. Obca jest mu wic postawa subwersywna, a zblia si do modelu asymilacji w

ramach oficjalnie obowizujcej kultury. Chce znale dla siebie miejsce wrd ju istniejcych

regu, ni stworzy nowe, nie opresywne struktury.

Propozycje

Aby w peni zrozumie rol, jakpeni filmowa posta Arnolda w rodowisku gejowskim,

chciabym zaproponowa jej odczytywanie poprzez kategori bohatera kulturowego oraz

zastanowi si, czy cechy, w ktre zosta wyposaony Arnold, pozwalajokreli t posta jako

bohatera kultury gejowskiej. Jak podaje Sownik etnologiczny, bohater kulturowy to posta

mitologiczna, ktrej przypisuje si czyny dawcy i nauczyciela kultury; ze wzgldu na swe cechy i

dziaania penica w mitach rol mediatora (sytuowana midzy wiatem boskim i ludzkim, sfer

sacrum i profanum) uosabia podstawowe wartoci danej spoecznoci, a jej czyny majcharakter

wzorca.

I dalej:

Ujcia strukturalno-semiotyczne (C. Levi-Strauss) traktuj posta bohatera kulturowego jako

swoistego mitycznego mediatora, przez poczenie w tej postaci symbolicznych cech obu

biegunw (sacrum i profanum), dziaajcy jako logiczny instrument przezwyciania

podstawowych antynomii, np.ycia imierci.(...) Spoeczna dziaalno mitotwrcza jest tym, co

tworzy obraz bohatera, selekcjonujc te jego cechy, ktre najsilniej przemawiajdo spoecznej

wyobrani. Ten fakt oraz funkcjonowanie bohatera jako reprezentanta spoecznoci, zblia

bohatera kulturowego do bohatera wspczesnej masowej wyobrani. Jednak w przeciwiestwie

do bohatera kulturowego, nie jest on postaci mitologiczn (bohaterem mitu, ktry go

sakralizuje), lecz staje si w wiadomoci spoecznej, wieckim mitem ze wzgldu na pozytywne

wartociowanie jego wybranych czynw13.

Uwaam, e jest moliwe przypisanie Arnoldowi miana dawcy i nauczyciela kultury,

ktry uosabia podstawowe wartoci spoecznoci gejowskiej. Oczywicie mona te wtedy

uzna, a w zwizku z tym czyny jego majcharakter wzorcowych.


18/25



Jestem przekonany, e to oczekiwania tej grupy powoay do ycia posta Arnolda, a spoeczna

dziaalno mitotwrcza wyselekcjonowaa cechy najistotniejsze dla niej samej. Transformacji

dokona jedynie sam mit ju nie opowie, jak w kulturach przedpimiennych, snuta i

przekazywana z pokolenia na pokolenie; funkcj mitotwrczprzeja obecnie m.in. dziaalno

filmowa. To wanie obrazy na ekranie s wyrazem de i pragnie wspczesnych widzw,

cz ich i nadaj jedno. Sprbujmy wic poprowadzi t paralel dalej. Modelowe

paszczyzny istnienia zostay w Trylogii mioci to patriarchalna, heteronormatywna kultura i

homoseksualizm, midzy ktrymi nieustannie balansuje bohater, starajc si znale takie punkty

wsplne, ktre miayby jeli nie godzi, to przynajmniej agodzi napicia midzy nimi. Wartoci

prezentowane przez Arnolda i te, do ktrych osignicia dy mog by tymi, z ktrymi

najchtniej utosamiayby si osoby homoseksualne (pozwala tak sdzi bardzo dua

popularno filmu). Wymieni tutaj naley: bezpieczestwo, spokj (sumienia, ducha...),

midzyludzkie wizi emocjonalne (mio, przyja), rodzicielstwo, praca, samodzielno

(materialn, ale te duchow, wiatopogldow), wolno (negatywn: od stereotypw, jak i

pozytywn: do ycia w zgodzie ze sob). Swrd nich take te wartoci, ktrym przypisujemy

zwyczajowo wymiar negatywny: swoboda (wolno) moralno-obyczajowa (w tym oczywicie

seksualna), bunt wobec hierarchii i struktur, niezgoda na przymus akceptacji powszechnie

uznanego systemu spoecznego. Arnold, w myl definicji, nie jest bohaterem mitologicznym, ale

te na pewno peni o wiele waniejsz funkcj, ni tylko pozytywne przewartociowywanie

okrelonych czynw. Czyny gwnego bohatera filmu Trylogia mioci maj charakter

wzorcowych, co pozwala go uzna za nauczyciela kultury. Wanie tym tumaczybym tak du

popularno filmu w rodowisku gejowskim. Wpisane w fabu wydarzenia s bez wtpienia

dobrze znane gejowskiej publicznoci. Jeli wic film pokazuje take moliwe rozwizania i

alternatywy, to zrozumiaym si staje jego sukces. Odbiorca homoseksualny bardzo atwo

identyfikuje si z postaci Arnolda i jego problemami, wic atwo przyjmuje proponowane

scenariusze zachowa. Funkcjonowanie tego filmu w kategoriach kulturowego tekstu

wzorcowego jest dobrym przykadem idei Alfreda Louisa Kroebera, ktry uwaa, e wzory

powinny by na tyle zintegrowane, by mogy oddziaywa w skali midzykulturowej,

internacjonalnej. Tak te jest w tym filmie. Prezentowane modele ksztatuj si cile w

powizaniu z wartociami prezentowanymi przez Arnolda i grono jego najbliszych. Do

najistotniejszych zachowa wzorcowych zaliczy na pewno naley denie do normalnoci.


19/25



Przejawia si ono wielopaszczyznowo, w rnych momentach opowiadanej przez Bogarta

historii: jako np.

synowska ch osignicia samodzielnoci pogldw i przekona (rozmowy, ktnie z matk),

czy rwnie istotna skwapliwo w uniezalenianiu si materialnym od rodzicw (dua rola

kabaretu, w ktrym pracuje). Bardzo intensywnie podkrelany proces indywiduacji (w

rozumieniu Ericha Fromma) i indywidualizacji jest pocztkiem dorastania bohatera:

przechodzenia od bycia dzieckiem do bycia synem. Kolejny aspekt intensywnie artykuowany to

ch osignicia normalnej rodziny. Std te nieustajca prba uoenia stosunkw z matk,

unormowania sytuacji i osignicia jakiegokolwiek konsensusu we wci draliwych dla obu

stron tematach. Nastpnym krokiem na drodze stabilizowania sytuacji familijnej jest pragnienie

Arnolda, by znale mczyzn, z ktrym mgby stworzy stay zwizek partnerski. Jest to

osignicie statusu kochanka czy najlepiej ma. Umoliwia mu to zwizek z Allanem, ktry te

otwiera nowy etap w yciu bohatera ma to by rodzicielstwo. Obydwoje decyduj si na

adopcj syna. Przyjcie roli ojca jest ukoronowaniem procesu dojrzewania Arnolda,

zamkniciem symbolicznego koa, a wic osigniciem peni i wicej si z niszczliwoci i

spenienia. Rys emancypacyjny (w caej swej wielowymiarowoci, bo przecie dorastanie

indywidualne bohatera nieustannie wywiera wpyw na ewolucj jego postawy spoecznej,

skaniajc go to do buntu, znw to do asymilacji) jest tym samym dominujcym i

najistotniejszym wzorcem zachowa przemawiajcym do widza w obrazie Trylogia mioci.

Kino gejowskie

W zalenoci od tego, ktry czynnik zostanie silniej zaakcentowany, kino, czy

gejowsko, kategori kina gejowskiego mona analizowa na dwa podejcia.

1. Pierwsze bdzie kado nacisk na film jako medium artystyczne, sztuk wyrastajc ponad

granice pastw i jzykw. Takie podejcie wymusza czciowe przynajmniej utosamienie

kina gejowskiego z nowym rodzajem estetyki, ktry zwizany byby z homoseksualnoci:

orientacja seksualna wyznaczaaby granice pewnej wraliwoci.

2. Drugi sposb rozumienia filmu gejowskiego wie si z socjologicznanalizrodowiska

lesbijskiego i gejowskiego oraz spoecznym postrzeganiem homoseksualnoci. Tendencja ta

dy wic do zakorzenienia filmu w kulturze, ale ponad narodowej, lesbijsko-gejowskiej,


20/25



akcentujc socjologiczne skutki funkcjonowania i wzajemnych wpyww pomidzy medium i

grupmniejszociow.

Podejcie do filmu gejowskiego w perspektywie estetycznej wymusza pojawienie si

stereotypu wraliwego geja, co manifestuje si ich wiksz obecnoci w rodowisku

artystycznym. Trzeba stwierdzi, e wynika on z wikszego zaciekawienia opinii publicznej

prywatnym yciem znanych osb, std powstawanie pozoru tam jest ich wicej. Jednak i w

takim obiegowym stwierdzeniu moe by co susznego. Rzeczywicie mona zgodzi si, e

stereotypowy homoseksualny mczyzna wykazuje wiksz wraliwo w porwnaniu do

stereotypowego mczyzny heteroseksualnego. Te obiegowe wyobraenia zakorzenia si w

cechach biologicznych, seksualnych osoby, podczas gdy jest zupenie odwrotnie. Wiksza

wraliwo jest wynikiem socjalizacji, ktra skrojona dla osb heteroseksualnych wyranie nie

przystaje do ksztatujcej si psychiki osoby nie-heteroseksualnej, powodujc szereg komplikacji

i generalnie, wiksze wyczulenia na kulturowe ramy naszego spoeczestwa. Teraz mona

przej do pytania o estetyk gejowsk, jak szczegln waciwo, ktra podobnie jak

criture feminine, mogaby by charakterystyczn, atwo rozpoznawaln cech. Nastpuje

jednak pytanie, czy aby wprowadzi takestetyk reyser filmu musi by homoseksualny, czy

skoro taka kategoria zostaa powoana, a wic sformalizowana i chocia czciowo opisana w

arbitralnych wartociach orientacja seksualna pozostaje tutaj obojtna? Dalej, czy moe

gejowski materia literacki (jeli chce si dokona adaptacji) lub scenariusz s ju podstawdo

obserwowania takiej estetyki? Oczywicie mona jeszcze pyta o pozostae osoby majce wpyw

na powstanie filmu, kombinacji zdaje si by wiele.

Pewnym wyjciem z labiryntu wieloci gosw i moliwoci jest wprowadzenie polityki

autorskiej, jako ju osadzonej i stosunkowo dobrze opracowanej krytycznie w filmoznawstwie.

Homoseksualny autor, kierujc si swoim wyczuciem artystycznym, indywidualnie

oszlifowanym dowiadczeniem m.in. homoseksualizmu, konsekwentnie realizowaby swoj

wizj artystyczn. Doda jednak naley, e musi si on sam identyfikowa jako autor

homoseksualny, by tego wiadomym i chcie rozpatrywa swoj twrczo m.in. w takich

kategoriach. Takie precyzowanie uwidacznia due ograniczenia tego podejcia, gdy w zasadzie

zamyka si ono do yjcych twrcw: bezcelowe raczej wydaje si uywanie pewnych narzdzi,

jeli sam autor je odrzuca (np. Chantal Akerman, ktra pomimo otwartej identyfikacji lesbijskiej,


21/25



nie chce okrela si mianem artystki lesbijskiej uwaajc j za zbyt ograniczajc), lub

kiedy nie yje i nie wiadomo, czy chciaby, aby jego twrczo bya analizowana pod tym

ktem. Np. Siergiej Eisenstein ze wzgldu na jego filmy, analizowane przede wszystkim pod

ktem stylistycznym, wprowadzenie estetyki gejowskiej mogoby okaza si ciekawe, cho

wysoce kontrowersyjne, poniewa trudno oceni, co byo dla niego bardziej inspirujce:

homoseksualizm czy zainteresowanie kierunkami artystycznymi, jak formalizm. Mona sobie

rwnie wyobrazi, e pomimo wyranych deklaracji reysera, kwestia gejowskoci jego

filmw nie bdzie podejmowana, nawet jeli nie bdzie si pomija wtkw homoseksualnych w

filmach. Tak jest np. w przypadku Reinera Wernera Fassbindera, ktry wielokrotnie wspomina

o wpywie, jaki homoseksualizm wywar na jego twrczo, a mimo to ten wtek jego

twrczoci wydaje si by bagatelizowany przez krytyk, eksponujc inne waniejsze

czynniki, ktre wpyny na jego twrczo.

Druga z zaproponowanych przeze mnie moliwoci interpretacji kina gejowskiego

odchodzi od kwestii filmowej estetyki i zwraca si w kierunku celw i funkcji kina jako

zjawiska spoecznego, ekonomicznego i kulturowego. Aby wyprowadzi termin kino

gejowskie z socjologii odbioru naleaoby najpierw zaproponowa jak spjndefinicj geja

i lesbijki, a nastpnie dopiero ich kina. Refleksja taka jest potrzebna, cho zwodnicza, a

atwo dochodzenia do niektrych konkluzji budzi moje zastrzeenia i opr. Podstawow

wtpliwo wywouj generalizacje, ktre wypaczaj obraz i prowadz do nowych,

przekamanych wyobrae. Po pierwsze trudno jest mi si zgodzi co do tego, e pojcie geja

jako kategorii, kogokolwiek dotyczy. Lub inaczej: dotyczy ona tylko maej grupy, dokadnie

biaych mczyzn z klasy redniej, obszaru kultury zachodniej. Sytuacja geja nie jest ani

porwnywalna do lesbijki, ani te do jakiejkolwiek innego mczyzny homoseksualnego (nie-

biaego, wychowanego w innej kulturze, w innych krajach, co najczciej przekada si na

zmian statusu ekonomicznego, itp.). Mwienie o kinie gejowskim jako kinie

odzwierciedlajcym mikrokosmos (ktry de facto jest makro rozmiarw) geja jest dla mnie

niemoliwe, poniewa nie widz takiej paszczyzny, na ktrej mogoby doj do postawienia

znaku rwnoci midzy wszystkimi homoseksualnymi mczyznami; jest zbyt wiele czynnikw

(spoecznych, kulturowych, ekonomicznych, prawnych) rnicujcych nasze dowiadczenie

ycia codziennego, aby je wszystkie uj i reprezentowa w kinie gejowskim. Jeli wic

odrzucimy homoseksualno jako podstawowy i jedyny czynnik czcy gejw, to i zbudowanie


22/25



na min kina gejowskiego jest niemoliwe. Trzeba jednak jasno stwierdzi, e reprezentuj

tutaj jeden z moliwych wiatopogldw w obrbie rodowiska lesbijsko-gejowskiego, ktry

wypywa z przekonania o potrzebie odejcia od etnicznej polityki tosamociowej w

rodowisku lesbijek i gejw. Jest to konstrukcjonistyczne podejcie queer, ktre przeciwstawia

si esencjonalnemu modelowi tosamoci opartej na wsplnym krgosupie homoseksualnoci.

Najwiksz sabociesencjonalizmu, ktry jest w moim odczuciu podstawmylenia o kinie

gejowskim jako reprezentujcym gejw, jest maa wraliwo na wielo i rnorodno

czynnikw ksztatujcych tosamo oraz przykadanie (zbyt?) duej wagi do kwestii

(homo)seksualnoci, jako podstawowej dla naszej identyfikacji. Krytyczne podejcie nie oznacza

jednak cakowitej negacji takiego podejcia, bd uznania, e jest ono niepotrzebne (zwaszcza

w kulturze, gdzie w oglne nie dopuszcza si homoseksualnoci do gosu).

Wyjanienia teraz wymaga brak przymiotnika lesbijskie. Jako artystyczna kina

lesbijskiego i podejcie do medium filmowego jest zasadniczo rne od kina gejowskiego, ktre

nie jest alternatywne artystycznie, czym charakteryzuje si twrczo kobieca, ale cay czas

flirtuje z konwencjonalnym kinem hollywoodzkim, w gruncie rzeczy dc do jak najwikszej

przezroczystoci formalnej. Ten rozdzia wpywa te w znaczcy sposb na oglndostpno

filmw lesbijskich, zdecydowanie mniejsz ni w drugim przypadku. Zblianie si kina

gejowskiego do gwnego nurtu wynika z zada i funkcji, jakie ma peni.

Przede wszystkim kino gejowskie ma prezentowa pozytywny wizerunek

homoseksualisty. Jest reakcjna sztampowe prezentowanie lesbijek i gejw w kinie gwnego

nurtu, konsekwentnie budujc wizerunek dobrego geja, chodzcego normalnie do pracy,

paccego normalnie podatki, wyjedajcego na normalne wakacje, normalnie si ubierajcego

i chccego znale sobie staego, normalnego partnera. Kino gejowskie prezentuje poraajco

normalnych ludzi, co wynika to z jego wyranego zaangaowania w walk o rwnouprawnienie

osb homoseksualnych. Tak sformuowane cele mog jednak prowadzi do usztywnienia

stanowiska zamiast umoliwia zmian w procesie spoecznym, cementujc opresywne struktury

spoeczne. Zmiana spoeczna dokonana dziki m.in. filmom gejowskim jest ogromnym

osigniciem, natomiast nie oznacza ona zmiany i caociowej, obejmujcej wszystkie osoby

homoseksualne. To jest bardzo wyrany punkt oddzielajcy polityk lesbijsko-gejowsk od

strategii queer; kino gejowskie od lesbijskiego, zdecydowanie bardziej swobodnego w podejciu

do zada medium; kino gejowskie od queer cinema, ktre ustawia si bardzo krytycznie w


23/25



stosunku do swoich poprzednikw. Tym, co spaja kino gejowskie jest jednolita polityka

tosamociowa, skupiona wok homoseksualizmu jako czynnika determinujcego

podmiotowo i spoeczn pozycj lesbijek i gejw (model etniczny). Jego zadaniem jest

prezentowa osoby homoseksualne jako normalne (kolejny punkt zapalny: do kogo naley

norma?, co ona powoduje w spoeczestwie a co wewntrz grupy normalizowanej i kosztem

kogo dokonuje si w proces normalizacji?), odczarowywa przekamania, podwaa

stereotypy i budowa ich prawdziwe czyli pozytywne odpowiedniki.

Filmy gejowskie zaczy powstawa na pocztku lat 70. i stanowi odbicie tamtego

wiatopogldu obyczajowego spoecznoci lesbijsko-gejowskiej. Niestety kino gejowskie jest

rwnie jednym z przykadw tendencji mao rozwojowych: wprawdzie reaguje na zachodzce

zmiany (np. pojawienie si AIDS), ale rezonans ten jest niewielki.

***

Podobno wszystko zaczo si 28 czerwca 1969r. na Christopher Street, w centrum

nowojorskiej Greenwich Village. Wtedy narodzi si wspczesny ruch gejowski. Podobno

wszystko zaczo si w 1919 roku. Wtedy to powsta (prawdopodobnie) pierwszy film gejowski

Anders als die Andern (Inni od innych). Od tamtego momentu moemy datowa stay rozwj

wraliwoci artystycznej na homoerotyzm wrd twrcw filmowych czy szerzej

audiowizualnych. Niewtpliwym akceleratorem przemian by ruch feministyczny lat 60. i 70.

oraz wszelkie prdy kontrkulturowe. Jednak to dopiero w dwch ostatnich dekadach XX wieku

stao si moliwe, e film gejowski mg zaistnie w spoecznej wiadomoci. Dua ilo

powstajcych produkcji poruszajcych wtek gejowski powoli przyczynia si do tego, e na stae

zagociy one w box officeach magazynw filmowych. Wspomniany okres to take istotna

klauzula dla kina popularnego jeli zwrcimy uwag na te filmy, ktre ocieraj si o wtek

gejowski, aby wykorzysta go w celu nadania filmowi posmaku pikanterii. Swoj drog, to

ciekawy przykad tego, jak heteroseksistowska kultura patriarchalna zafascynuje si homoerotyk

widzc w niej co pikantnego wanie, kontrowersyjnego a przez to pocigajcego,

zmysowego jak wszelkie tabu, kuszce niczym jabko z Drzewa Poznania. Jednak fakt, e

homoseksualno wydobywa, uwydatnia i podkrela wszystkie sabe punktu

heteronormatywnego systemu spoecznego wymusza represje i prby stumienia podania

homoerotycznego w caym jego spektrum ekspresji. Byoby to take rdem negatywnej


24/25


25/25


16. Linton Ralph, Kulturowe podstawy osobowoci, Warszawa 1975.

17. Mauss Marcel Socjologia i antropologia, Warszawa 1973.

18. Mazierska Ewa Dwa spojrzenia..., Iluzjon 1991, nr 1.

19. Oleksy Elbieta H. Gender Film Media, Krakw 2001.

20. Ostrowska Elbieta, red. Gender w kinie europejskim i mediach, Krakw 2001

21. Parsons Talcott Struktura spoeczna a osobowo, Warszawa 1969.

22. Parsons Talcott Szkice z teorii socjologicznej, Warszawa 1972.

23. Radkiewicz Magorzata red. Gender w humanistyce, Krakw 2001.

24. Sapir Edward Kultura, jzyk, osobowo, Warszawa 1978.

25. Tyler Parker Screening the sexes, New York 1993.

1Generalizujc, wspczenie historycy spoeczni widzpowstanie obecnej wiadomoci gejowskiej w zamieszkach

pod nowojorskim klubem Stonewall Inn, ktre miay miejsce 28.06.1969 r.2

Podrozdzia ten w nieco innej formie zosta po raz pierwszy opublikowany w Kontekstach, nr 3-4, 2002.3

Por. stosunek i zalenoci: kobieta mczyzna do innych, powszechnie funkcjonujcych systemw binarnych, jaknp.: dusza ciao, umys materia, mylenie emocjonalne - mylenie abstrakcyjne, w kocu kategoria boga.4

Marcel Mauss, Socjologia i Antropologia, Warszawa 1973, s. 525.5

Za: Sownik psychologii, red. naukowa Ida Kurcz i Krystyna Skaryska, Warszawa 2000.6

Seksizm (od ang. sex - pe biologiczna) oznacza dyskryminacj ze wzgldu na pe osoby. Sowo zostao ukutena wzr sowa rasizm.7

Stefan Czarnowski, Kultura [w:]Dziea, t. 1, Warszawa 1956.8 Ewa Nowicka, wiat czowieka -wiat kultury. Systematyczny wykad problemw antropologii kulturowej,Warszawa 1997.9Sownik etnologiczny. Terminy oglne, red. Zofia Staszczak, Warszawa Pozna 1987.

10Stanisaw Kosiski, Socjologia oglna, Warszawa 1987.

11

Tak zaczyna si film: matka, ktra nawouje w poszukiwaniu syna. Ostatnie zapytanie nastpuje oczywicie wmomencie, gdy otwiera drzwi i znajduje Arnolda przed lusterkiem.12

Okrelenie przegity funkcjonuje w rodowisku lesbijsko-gejowskim na okrelenie mczyzny, ktry zachowujesi w sposb bardzo zmanierowany, naladuje i przejaskrawia zachowania kobiece, uywa form eskich jzyka, itp.13

Sownik etnologiczny, op. cit.

ROBERT KULPA

UNIVERSITY COLLEGE LONDON,

SCHOOL OF SLAVONIC AND EAST EUROPEAN STUDIES

[email protected]

http://www.qulpa.org.uk

antropologiczne spojrzenie na film gejowski

Documents