§‚nh gi‚ t×nh tr„ng nghÌo khæ cª ng Œi d'n tham gia...

TØnh Lµo Cai

HuyÖn M−êng Kh−¬ng X· T¶ Gia Kh©u

Th«n Lao Ch¶i & Th«n Th¶i Giµng S¸n X· Pha Long Th«n XÝn Ch¶i

&

HuyÖn B¶o Th¾ng X· Phong Niªn

Th«n T©n Hå & Cèc S©m 1 X· B¶n CÇm

Th«n NËm Tang

Ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn N«ng th«n MiÒn nói ViÖt Nam - Thuþ §iÓn (MRDP) Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸c Y tÕ ViÖt Nam - Thuþ §iÓn (SDA)

Ng©n hµng ThÕ giíi

§¸nh gi¸ T×nh Tr¹ng NghÌo khæ cã ng−êi d©n tham gia

B¸o c¸o chÝnh

1999

TËp hîp sè liÖu vµ chuÈn bÞ b¸o c¸o Edwin Shanks Bïi §×nh To¸i

Ph¹m Dung §µi Vâ Thµnh S¬n

Ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn N«ng th«n MiÒn nói ViÖt Nam - Thuþ §iÓn (MRDP)

i

Çc phÇn cña B¸o ço ChÝnh thøc PhÇn Mét: B¸o ço chÝnh PhÇn Hai: Phô lôc (xin liªn hÖ víi V¨n Phßng Ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn N«ng th«n MiÒn

nói ViÖt Nam - Thuþ §iÓn, Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n, 02, Ngäc Hµ , Hµ Néi

§iÖn tho¹i: 04 7331691 Email: [email protected])

Çc tõ viÕt t¾t CEMMA Uû ban D©n téc vµ MiÒn nói DARD Së N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n DOE Së Gi¸o dôc DOH Së Y tÕ DOLISA Së Lao ®éng, Th−¬ng b×nh vµ X∙ héi GOV ChÝnh phñ ViÖt Nam MRDP Ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn N«ng th«n MiÒn nói ViÖt Nam � Thuþ §iÓn NGO Tæ chøc Phi ChÝnh phñ HEPR Ch−¬ng tr×nh Xo¸ ®ãi Gi¶m nghÌo PPA §¸nh gi¸ T×nh tr¹ng nghÌo khæ cã ng−êi d©n tham gia SDA Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸c Y tÕ ViÖt Nam - Thuþ §iÓn - Hç trî Vïng Khã kh¨n Sida C¬ quan Ph¸t triÓn Quèc tÕ Thuþ §iÓn VBA Ng©n hµng N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n ViÖt Nam VBP Ng©n hµng Phôc vô Ng−êi NghÌo VND §ång ViÖt Nam Tû gi¸ hèi ®o¸i: 1 §« la Mü = +/- 14,000 §ång ViÖt Nam

ii

Çc thµnh viªn vµ tæ chøc tham gia & Lêi c¶m ¬n B¸o ço nµy chøa ®ùng nh÷ng ý t−ëng vµ sù hiÓu biÕt cña rÊt nhiÒu ng−êi. TÊt c¶ cã kho¶ng 400 ng−êi ®∙ tham gia vµo ®ît nghiªn cøu, trong ®ã cã h¬n 250 ng−êi d©n vµ çn bé c¬ së ë 6 th«n tiÕn hµnh nghiªn cøu vµ 150 çn bé tØnh, huyÖn (Phô lôc 1 cung cÊp danh s¸ch ®Çy ®ñ vÒ nh÷ng ng−êi tham gia nghiªn cøu). Uû ban Nh©n d©n TØnh Lµo Cai ®∙ trao tr¸ch nhiÖm cho Gi¸m ®èc vµ çn bé Së N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n Lµo Cai ®iÒu phèi ho¹t ®éng nghiªn cøu trªn ®Þa bµn TØnh. Nghiªn cøu ®¸nh gi¸ nµy ®−îc thùc hiÖn theo ba giai ®o¹n.

1. §¸nh gi¸ cÊp huyÖn §Çu tiªn lµ ®ît ®¸nh gi¸ ë cÊp huyÖn víi çn bé chÝnh quyÒn ®¹i ph−¬ng t¹i hai huyÖn, gåm çc ho¹t ®éng häp vµ th¶o luËn nhãm theo tõng ngµnh, vµ thu thËp sè liÖu trong kho¶ng 10 ngµy ë mçi huyÖn. Môc ®Ých chÝnh cña çc cuéc th¶o luËn cÊp huyÖn lµ ®Ó t×m hiÓu quan niÖm cña çn bé cÊp huyÖn vÒ çc vÊn ®Ò vµ −u tiªn cña ng−êi nghÌo trong huyÖn, vµ ®Ó cã ®−îc mét bøc tranh cô thÓ vÒ bèi c¶nh çc tæ chøc ho¹t ®éng ë huyÖn. Çc tæ chøc chÝnh tham gia vµo ®ît ®¸nh gi¸ cÊp huyÖn gåm: • Phßng Lao ®éng, Th−¬ng binh, vµ X∙ héi; Phßng N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n;

Phßng Y tÕ; Phßng Gi¸o dôc, vµ Phßng §Þa chÝnh. • Héi Phô n÷; Héi N«ng d©n, §oµn Thanh niªn vµ MÆt trËn Tæ quèc • Ng©n hµng N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n, Ng©n hµng Phôc vô Ng−êi NghÌo; B−u

®iÖn vµ çc tæ chøc dÞch vô kh¸c. • V¨n phßng Uû ban Nh©n d©n HuyÖn, X∙; Phßng Thèng Kª vµ Kho b¹c.

2. §¸nh gi¸ cÊp th«n, b¶n Sau ®ã lµ ®ît ®¸nh gi¸ cÊp th«n b¶n ®−îc thùc hiÖn ë 6 ®Þa ®iÓm nghiªn cøu. C«ng viÖc hiÖn tr−êng ®−îc thùc hiÖn t¹i çc th«n, b¶n trong suèt 4 tuÇn, mçi th«n lµm trong 4 ngµy. Çc thµnh viªn tham, gia chÝnh vµo viÖc tæ chøc vµ thùc hiÖn c«ng viÖc hiÖn tr−êng gåm: • Nam, n÷ th«ng tin viªn th«n b¶n vµ thanh niªn • L∙nh ®¹o x∙ vµ th«n, çn bé x∙. • Çn bé çc tr−êng häc ®ãng t¹i x∙, th«n, trung t©m y tÕ vµ ®ån biªn phßng. • Çc çn bé huyÖn cña çc ngµnh KhuyÕn n«ng, Gi¸o dôc vµ Y tÕ hç trî c«ng t¸c hiÖn

tr−êng.

3. Çc Héi th¶o ®¸nh gi¸ nghiªn cøu nµy Sau khi hoµn thµnh dù th¶o b¸o ço, çc kÕt qu¶ chÝnh cña nghiªn cøu ®∙ ®−îc tr×nh bµy vµ th¶o luËn ë mét sè héi th¶o c¶ ë Lµo Cai vµ ë cÊp quèc gia cïng víi çc nghiªn cøu vÒ §¸nh gi¸ t×nh tr¹ng nghÌo khæ cã ng−êi d©n tham gia kh¸c tõ Trµ Vinh, Hµ TÜnh vµ Thµnh phè Hå ChÝ Minh. Môc ®Ých cña çc cuéc th¶o nµy lµ ®Ó chia sÎ vµ x¸c nhËn l¹i cho ®óng çc ph¸t hiÖn vµ ®Ó x©y dùng çc ®Ò xuÊt cho chÝnh s¸ch.

Nhãm Hç trî Nghiªn cøu C«ng t¸c ®¸nh gi¸ ë cÊp huyÖn vµ th«n b¶n ®−îc tiÕn hµnh víi sù hç trî cña mét Nhãm Hç trî Nghiªn cøu do MRDP chØ ®¹o vµ víi sù tham gia cña: • V¨n Phßng Ban Ch−¬ng tr×nh MRDP vµ Nhãm Cè vÊn • Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸c Y tÕ ViÖt Nam � Thuþ §iÓn � Hç trî vïng khã kh¨n • §iÒu phèi viªn tØnh cña Së NN&PTNT Lµo Cai • Trung t©m Giíi vµ Ph¸t triÓn (GENDCEN) ë Hµ Néi • Trung t©m Nghiªn cøu L©m nghiÖp (FRC) ë Phï Ninh.

Nhãm Hç trî nghiªn cøu xin göi lêi c¶m ¬n tíi tÊt c¶ nh÷ng ai ®∙ ®ãng gãp thêi gian vµ søc lùc cho nghiªn cøu nµy. §Æc biÖt, chóng t«i muèn c¶m ¬n tÊt c¶ çc l∙nh ®¹o x∙ vµ th«n b¶n, çc th«ng tin viªn th«n b¶n nh÷ng ng−êi võa tæ chøc ho¹t ®éng hiÖn tr−êng t¹i th«n, võa tÝch cùc tham gia vµo çc bµi tËp kh¸c nhau trong ®ît nghiªn cøu. Chóng t«i còng muèn c¶m ¬n çc cÊp chÝnh quyÒn cña tØnh vµ huyÖn ®∙ hç trî chóng t«i rÊt nhiÒu trong suèt qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ó cã ®−îc kÕt qu¶ thµnh c«ng cña ®ît nghiªn cøu.

iv

Môc lôc Çc thµnh viªn vµ tæ chøc tham gia & Lêi c¶m ¬n ii B¶n ®å khu vùc tiÕn hµnh nghiªn cøu iii Môc lôc iv

PhÇn Mét: B¸o ço chÝnh 1. Giíi thiÖu 1 1.1 KÕt qu¶ mong muèn cuèi cïng tæng thÓ vµ chñ ®Ò chÝnh cña nghiªn cøu 1 1.2 TØnh Lµo Cai 2 1.3 Lùa chän vµ m« t¶ ®Þa ®iÓm nghiªn cøu 2 1.3.1 HuyÖn M−êng Kh−¬ng vµ HuyÖn B¶o Th¾ng 2 1.3.2 Çc th«n tiÕn hµnh nghiªn cøu 4 1.4 Ph−¬ng ph¸p vµ çch tiÕp cËn 4 1.4.1 TËp trung vµo nh÷ng ng−êi nghÌo nhÊt 4 1.4.2 TËp trung vµo chÊt l−îng cuéc sèng 8 1.4.3 KÕt hîp çc quan ®iÓm ®Þnh tÝnh vµ ®Þnh l−îng 8 1.4.4 Khu«n khæ kh¸i niÖm ®Ó ph©n tÝch t×nh tr¹ng nghÌo khæ vµ chÊt l−îng cuéc sèng 9 2. Ai lµ ng−êi nghÌo? 11 2.1 Quan ®iÓm cña cÊp th«n, b¶n 11 2.1.1 Ph©n tÝch sù kh¸c nhau gi÷a çc nhãm chÊt l−îng cuéc sèng cÊp hé 11 2.2 So s¸nh gi÷a quan niÖm cña th«n, b¶n víi çn bé huyÖn 16 2.3 Lo¹i h×nh cña çc hé dÔ bÞ rñi ro rót ra tõ bµi tËp xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng 18 2.3.1 Çc hé ®ãi dµi ngµy víi c¬ së nguån lùc cùc kú h¹n chÕ 19 2.3.2 Çc hé ë çc giai ®o¹n kh¸c nhau trong chu kú sèng 21 2.3.3 Çc hé di chuyÓn tõ vïng nµy sang vïng kh¸c 22 2.3.4 Çc hé gÆp c¶nh mÊt m¸t vÒ nh©n lùc vµ r¬i vµo khñng ho¶ng 22 2.3.5 Çc hé m¸t tµi s¶n vµ r¬i vµo khñng ho¶ng 24 2.3.6 Çc hé cã ly h«n hay ly th©n 24 2.4 T×nh tr¹ng ph©n bè cña çc hé dÔ bÞ rñi ro 25 3. T¹i sao ng−êi ta l¹i nghÌo? 27 3.1 Nguån vèn tù nhiªn, s¶n xuÊt l−îng thùc vµ ®a d¹ng ho¸ thu nhËp 27 3.1.1 Çc khã kh¨n trong sö dông ®Êt vµ s¶n xuÊt cña cña çc hé nghÌo 27 3.1.2 ThÞ tr−êng vµ ®a d¹ng ho¸ thu nhËp 29 3.2 Nh÷ng mèi quan t©m vµ nhu cÇu cña phô n÷ nghÌo 30 3.2.1 Quan ®iÓm cña cÊp huyÖn 31 3.2.2 Thùc tÕ ë th«n, b¶n 31 3.2.3 Søc khoÎ cña phô n÷ 34 3.2.4 KÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh 35 3.2.5 Nh÷ng ®Ò xuÊt ®Ó n©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng cho phô n÷ 36 3.3 Çc vÊn ®Ò cña ch¨m sãc søc khoÎ gia ®×nh 36 3.3.1 Quan ®iÓm cña cÊp huyÖn 37 3.3.2 Thùc tÕ ë th«n, b¶n 37 3.3.3 Ng−êi d©n ®i kh¸m, ch÷a bÖnh ë ®©u vµ t¹i sao? 38 3.3.4 G¸nh nÆng cña viÖc trang tr¶i chi phÝ ch¨m sãc søc khoÎ 40 3.5 Gi¸o dôc vµ kiÕn thøc 42 3.4.1 Çc h×nh thøc ®i häc 42 3.4.2 Mï ch÷ vµ kh«ng cã kh¶ n¨ng nãi tiÕng phæ th«ng 43 3.4.3 KiÕn thøc kü thuËt vµ kiÕn thøc ®Ó lµm tèt c«ng viÖc 44 3.4.4 VÊn ®Ò liªn quan ®Õn gi¸o dôc vµ kiÕn thøc cña phô n÷ 46 4. Çch kh¾c phôc nghÌo khæ cña ng−êi nghÌo lµ g×? 47 4.1 Ph¶n øng vµ hµnh ®éng cña çc hé 47

v

4.1.1 Çc h×nh thøc lµm thuª, vay m−în vµ øng phã 47 4.2 Vèn con ng−êi vµ vèn x· héi, vµ chiÕn l−îc kinh tÕ hé 52 4.2.1 Çc h×nh thøc hç trî kh«ng chÝnh thøc 57 4.2.2 §¸nh gi¸ tÇm quan träng cña vèn x∙ héi 59 5. Hç trî cña çc tæ chøc ®èi víi ng−êi nghÌo cã hiÖu qu¶ nh− thÕ nµo? 63 5.1 Quan ®iÓm cña th«n b¶n 64 5.1.1 Hç trî l−¬ng thùc t¹m thêi 64 5.1.2 Çc dÞch vô ngµnh y tÕ vµ l−íi an toµn 65 5.1.3 Çc dÞch vô ngµnh gi¸o dôc 70 5.1.4 §Çu vµo s¶n xuÊt bao cÊp vµ khuyÕn n«ng 72 5.1.5 Çc dÞch vô ch¨n nu«i thó y 75 5.1.6 Çc dÞch vô tµi chÝnh h−íng vµo ng−êi nghÌo 76 5.2 Nh÷ng ®Ò xuÊt chÝnh cho çc ngµnh 80 6. Lµm thÕ nµo ®Ó tiÕp cËn ®−îc ng−êi nghÌo? 81 6.1 X¸c ®Þnh vµ ®Þnh h−íng tíi ng−êi nghÌo 81 6.1.1 Thùc tr¹ng trong vïng nghiªn cøu 81 6.1.2 Ph©n biÖt gi÷a vïng khã kh¨n vµ t×nh tr¹ng nghÌo khæ 82 6.1.3 Ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ ®Ó x¸c ®Þnh çc hé ®ãi vµ hé nghÌo 83 6.2 Qu¸ tr×nh t− vÊn, th«ng tin vµ ph¸t huy quyÒn lµm chñ 85 6.2.1 Çc c¬ chÕ chÝnh thøc 85 6.2.2 Ho¹t ®éng trong mét bèi c¶nh ®a d©n téc, ®a ng«n ng÷ 88 6.2.3 Çc nhu cÇu ®µo t¹o vµ th«ng tin 91 6.3 Çc yÕu tè liªn quan ®Õn thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh 92 Phô lôc cña B¸o ço chÝnh: B¶n ®å th«ng tin çc huyÖn PhÇn Hai: Phô lôc Phô lôc 1: Danh s¸ch ®Çy ®ñ çc thµnh viªn tham gia Phô lôc 2: Dßng thêi gian lÞch sö cña çc th«n, b¶n Phô lôc 3: S¬ l−îc vÒ ph−¬ng ph¸p §¸nh gi¸ t×nh tr¹ng nghÌo khæ cã ng−êi d©n tham gia Phô lôc 4: XÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng vµ sè liÖu b¶n ®å kinh tÕ x∙ héi ë th«n, b¶n Phô lôc 5: Çc thay ®æi trong vÞ thÕ cña phô n÷ qua thêi gian Phô lôc 6: Ph©n tÝch tæ chøc vµ ç nh©n ë th«n, b¶n Phô lôc 7: B¶ng thuËt ng÷ Anh � ViÖt

Lµo Cai PPA � Giíi thiÖu

1

1. Giíi thiÖu §¸nh gi¸ T×nh tr¹ng NghÌo khæ cã ng−êi d©n tham gia ë tØnh Lµo Cai lµ mét trong bèn nghiªn cøu t−¬ng tù ®−îc tiÕn hµnh ë nhiÒu vïng kh¸c nhau ë ViÖt Nam trong n¨m 1999. Ph¸t hiÖn tõ nh÷ng nghiªn cøu ë çc tØnh Lµo Cai, Hµ TÜnh, Trµ Vinh vµ Thµnh phè Hå ChÝ Minh sÏ ®ãng gãp vµo b¸o ço quèc gia cña Nhãm T− vÊn n¨m 1999 tËp trung vµo vÊn ®Ò nghÌo khæ. Môc ®Ých chÝnh cña çc nghiªn cøu nµy lµ ®Ó x©y dùng mét bøc tranh ®Þnh tÝnh ®Ó hiÓu biÕt tèt h¬n vÒ t×nh tr¹ng nghÌo khæ ë çc vïng kh¸c nhau trong c¶ n−íc, ®ång thêi còng bæ sung cho çc sè liÖu ®Þnh l−îng ®∙ thu thËp ®−îc qua cuéc §iÒu tra Quèc gia vÒ Møc sèng. §èi víi vïng miÒn nói phÝa B¾c, nghiªn cøu nµy ®−îc thùc hiÖn cïng víi çc cÊp chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng vµ mét sè c¬ quan nhµ n−íc t¹i hai huyÖn M−êng Kh−¬ng vµ B¶o Th¾ng, tØnh Lµo Cai vµ cïng víi ng−êi d©n ë c¬ së t¹i s¸u th«n vïng nói cña bèn x∙ trong hai huyÖn trªn. Ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn N«ng th«n MiÒn nói ViÖt Nam � Thuþ §iÓn (MRDP) ®∙ chØ ®¹o mét nhãm hç trî nghiªn cøu vµ kinh phÝ cho ®ît nghiªn cøu ®¸nh gi¸ ®−îc Ng©n hµng ThÕ giíi vµ Ch−¬ng tr×nh MRDP ®ång tµi trî.

1.1 KÕt qu¶ mong muèn cuèi cïng tæng thÓ vµ chñ ®Ò chÝnh cña nghiªn cøu KÕt qu¶ Mong muèn cuèi cïng tæng thÓ cña ®ît nghiªn cøu §¸nh gi¸ T×nh tr¹ng NghÌo khæ cã ng−êi d©n tham gia (PPA) nµy lµ:

�Cã ®−îc sù hiÓu biÕt tèt h¬n vÒ çc yÕu tè t¸c ®éng tíi t×nh tr¹ng nghÌo khæ vµ chÊt l−îng cuéc sèng ë vïng miÒn nói phÝa B¾c, ®Æc biÖt lµ ë tØnh Lµo Cai, vµ cã ®−îc nh÷ng chÝnh s¸ch gióp n©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng cña nh÷ng ng−êi nghÌo nhÊt trong vïng�.

Trong mét lÜnh vùc nghiªn cøu réng nh− vËy, nghiªn cøu nµy t×m çch tr¶ lêi cho n¨m c©u hái vµ chñ ®Ò cô thÓ ®Ó h×nh thµnh c¬ së cho nh÷ng phÇn chÝnh cña b¸o ço nµy: • Ai lµ ng−êi nghÌo ë vïng miÒn nói phÝa B¾c? • T¹i sao ng−êi ta l¹i nghÌo? • Çch kh¾c phôc nghÌo khæ cña ng−êi nghÌo lµ g×? • Hç trî cña çc tæ chøc ®èi víi ng−êi nghÌo cã hiÖu qu¶ nh− thÕ nµo? • Lµm thÕ nµo ®Ó chóng ta tiÕp cËn ®−îc ng−êi nghÌo? Nghiªn cøu nµy cßn cã ý ®Þnh ®ãng gãp nh÷ng ý t−ëng thùc tiÔn vµ ®Ò xuÊt chÝnh s¸ch cho viÖc h×nh thµnh vµ thùc thi çc ch−¬ng tr×nh tËp trung vµo xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ë vïng miÒn nói phÝa B¾c, trong ®ã cã Ch−¬ng tr×nh Quèc gia vÒ Xo¸ ®ãi Gi¶m nghÌo (HEPR) cña ChÝnh Phñ vµ 7 dù ¸n cña ch−¬ng tr×nh nµy, çc dù ¸n cña çc tæ chøc tµi trî còng nh− çc tæ chøc Phi ChÝnh phñ (NGO) ®ang vµ sÏ ho¹t ®éng trong vïng. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, cã hai ch−¬ng tr×nh do Sida tµi trî ®ang ho¹t ®éng t¹i Lµo Cai. Ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn N«ng th«n MiÒn nói ViÖt nam � Thuþ §iÓn � MRDP (vµ giai ®o¹n tr−íc cña nã lµ Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸c L©m nghiÖp ViÖt Nam � Thuþ §iÓn � FCP) ®∙ lµm viÖc víi Së N«ng NghiÖp & Ph¸t triÓn N«ng th«n (NN&PTNT) tØnh t¹i 4 huyÖn tõ n¨m 1992, bao gåm çc néi dung ho¹t ®éng nh− khuyÕn n«ng, quy ho¹ch sö dông ®Êt, tÝn dông vµ tiÕt kiÖm, ph¸t triÓn kinh doanh, vµ ph¸t triÓn nguån nh©n lùc. Ch−¬ng tr×nh Hîp t¸c Y tÕ ViÖt Nam � Thuþ §iÓn còng ®ang thùc hiÖn mét ch−¬ng tr×nh víi Së Y tÕ Lµo Cai trong lÜnh vùc hç trî vïng khã kh¨n (SDA). Trong t−¬ng lai, mét môc tiªu ®−îc ®Ò ra lµ çc ch−¬ng tr×nh do Sida tµi trî nµy sÏ tËp trung cô thÓ h¬n vµo néi dung xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ë nhiÒu tØnh vïng miÒn nói phÝa B¾c, trong ®ã cã Lµo Cai. Hy väng lµ sù hiÓu biÕt tèt h¬n vÒ t×nh tr¹ng nghÌo khæ vµ chÊt l−îng cuéc sèng cña nghiªn cøu nµy sÏ ®ãng gãp mét phÇn vµo sù ph«i thai vµ h×nh thµnh cña çc ch−¬ng tr×nh ®ã.


2

1.2 TØnh Lµo Cai TØnh Lµo Cai ®−îc thµnh lËp n¨m 1991 sau khi t¸ch tØnh Hoµng Liªn S¬n cò. N»m ë vïng biªn giíi víi Trung Quèc, vµ lµ cùc T©y B¾c cña Tæ quèc, Lµo Cai cã 8 huyÖn, 2 thÞ x∙ vµ 165 x∙ víi tæng diÖn tÝch ®Êt ®ai kho¶ng trªn 8000 km2 . §Þa h×nh bÞ chia c¾t lín, víi phÇn thung lòng däc S«ng Hång vµ çc tuyÕn ®−êng bé, ®−êng s¾t ch¹y ngang qua vïng trung t©m cña tØnh. Çc huyÖn miÒn nói n»m bao quanh hµnh lang trung t©m nµy tõ ®«ng � b¾c sang t©y � nam , gåm nhiÒu d∙y nói vµ thung lòng nhá biÖt lËp n¬i cã çc céng ®ång n«ng th«n sinh sèng. Nh÷ng vïng cã ®é dèc trªn 25o chiÕm tíi 80% diÖn tÝch ®Êt ®ai cña tØnh. §Þa h×nh tù nhiªn cña tØnh cã ®é cao thay ®æi tõ 80 m trªn mùc n−íc biÓn lªn tíi 3143 m trªn mùc n−íc biÓn t¹i ®Ønh Fan Si Pan, ®Ønh nói cao nhÊt ViÖt Nam. §Þa h×nh vïng nói cïng víi çc t¸c ®éng tiÓu khÝ hËu ®∙ gióp t¹o nªn mét m«i tr−êng thiªn nhiªn rÊt ®a d¹ng. Cã 33 d©n téc anh em cïng sinh sèng ë Lµo Cai vµ ®iÒu nµy ®∙ t¹o nªn nh÷ng h×nh th¸i cùc kú ®a d¹ng trong hÖ thèng sö dông ®Êt vµ çc ®Æc ®iÓm v¨n ho¸- x∙ héi cña ®Þa ph−¬ng1. ë çc vïng trung du cña tØnh th× ng−êi Kinh, Tµy, Th¸i, Lµo vµ Gi¸y chiÕm ®a sè. Trong khi ®ã, ng−êi H�M«ng, Dao, Nïng, Phï L¸ vµ nhiÒu d©n téc thiÓu sè kh¸c chñ yÕu sèng ë çc vïng cao h¬n. Nhãm d©n téc lín nhÊt lµ ng−êi Kinh (kho¶ng 35%), H�M«ng (20%), Dao (15%) vµ ng−êi Tµy (10%). NhiÒu x∙ vµ th«n b¶n vïng n«ng th«n cã hai, ba hay nhiÒu d©n téc cïng sinh sèng. Tæng d©n sè n¨m 1998 cña tØnh lµ kho¶ng 600.000 ng−êi víi mËt ®é d©n c− ë n«ng th«n thay ®æi tõ møc thÊp lµ 50 ng−êi / km2 ë mét sè x∙ vïng cao, s©u (thuéc vïng cã mËt ®é thÊp nhÊt trong c¶ n−íc) lªn tíi h¬n 200 ng−êi / km2 ë vïng trung du. Trong nh÷ng thËp kû qua, cã nh÷ng thay ®æi vµ di chuyÓn d©n sè ®¸ng kÓ trong tØnh còng nh− viÖc ng−êi Kinh di c− tõ d−íi xu«i lªn vïng Kinh tÕ míi ë phÝa B¾c. Lµo Cai lµ mét trong nh÷ng tØnh cã tû lÖ ng−êi mï ch÷ cao nhÊt ViÖt Nam. Theo −íc ®o¸n, chØ cã mét nöa sè d©n tõ 10 tuæi trë lªn biÕt ®äc vµ biÕt viÕt. Tû lÖ biÕt ch÷ thay ®æi lín gi÷a çc nhãm d©n téc: Kinh 95%, Tµy 80%, Dao 30% vµ Hm«ng 8%. Tû lÖ phô n÷ mï ch÷ cßn cao h¬n rÊt nhiÒu so víi nam giíi, ®Æc biÖt trong sè ng−êi Hµ Nh× vµ H�M«ng. Kinh tÕ Lµo Cai chñ yÕu dùa vµo n«ng nghiÖp vµ tù cung tù cÊp víi h¬n 88% ng−êi ®Õn tuæi lao ®éng lµm n«ng nghiÖp. ë khu vùc trung du, n¬i cã nhiÒu c¬ héi thÞ tr−êng h¬n, n«ng d©n lµm ¨n theo nh÷ng hÖ thèng canh t¸c hçn hîp gåm trång lóa n−íc, trång n−¬ng, th©m canh v−ên hé, vµ çc hÖ thèng trång v−ên-rõng s¶n xuÊt kÕt hîp ch¨n nu«i, lµm v−ên, trång rõng vµ nu«i ç ë nhiÒu n¬i. Ng« lµ c©y l−¬ng thùc chÝnh trong çc khu vùc nµy, song bªn c¹nh ®ã cßn cã hµng lo¹t çc c©y l−¬ng thùc kh¸c còng ®−îc canh t¸c nh− s¾n, lóa n−¬ng, khoai t©y v.v... §Êt rõng chiÕm kho¶ng 66% diÖn tÝch ®Êt toµn tØnh, mÆc dï chØ cã kho¶ng 20% diÖn tÝch lµ cã rõng, sè diÖn tÝch cßn l¹i ®−îc sö dông víi nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau. Lµo Cai lµ mét tØnh giµu nguån kho¸ng s¶n nhÊt ViÖt Nam. Çc lîi thÕ kh¸c cña tØnh bao gåm tËp ®oµn c©y ®a d¹ng vµ phong phó, tiÒm n¨ng ph¸t triÓn du lÞch ë vïng cao, vµ cã ®iÒu kiÖn tèt trong giao th«ng liªn l¹c nhê hÖ th«ng giao th«ng nèi liÒn Hµ Néi vµ biªn giíi Trung Quèc.

1.3 Lùa chän vµ m« t¶ ®Þa ®iÓm nghiªn cøu 1.3.1 HuyÖn B¶o Th¾ng vµ M−êng Kh−¬ng Trong tØnh Lµo Cai, hai huyÖn ®−îc chän lµm nghiªn cøu §¸nh gi¸ T×nh tr¹ng NghÌo khæ cã ng−êi d©n tham gia ®Ó ®¹i diÖn cho sù kh¸c biÖt gi÷a khu vùc trung du víi ®iÒu kiÖn tiÕp cËn vµ c¬ së h¹ tÇng nh×n chung lµ tèt ë vïng thung lòng S«ng Hång � HuyÖn B¶o Th¾ng, vµ khu vùc vïng cao víi nhiÒu khã kh¨n trong tiÕp cËn vµ c¬ së h¹ tÇng yÕu kÐm � HuyÖn M−êng Kh−¬ng. Çc th«ng tin c¬ së vÒ tÊt c¶ çc x∙ trong hai huyÖn M−êng Kh−¬ng vµ B¶o Th¾ng ®−îc tr×nh bµy trong phÇn b¶n ®å ë Phô lôc cho b¸o ço chÝnh. Trong ®ã cã çc sè liÖu vÒ ®Æc ®iÓm d©n sè vµ d©n téc, ®iÒu kiÖn c¬ së h¹ tÇng hiÖn t¹i, vµ t×nh tr¹ng cung cÊp çc dÞch vô thiÕt yÕu. Vµ 13 x∙ vïng s©u, xa cña huyÖn M−êng Kh−¬ng n»m trong danh s¸ch 115 x∙ ®Æc biÖt khã kh¨n ë tØnh Lµo Cai (c¨n cø vµo QuyÕt ®Þnh sè 135 cña Thñ t−íng ChÝnh Phñ ngµy 31/7/1998) còng ®−îc x¸c ®Þnh trªn b¶n ®å.

1 CRES / EWC (1996), Çc xu h−íng ph¸t triÓn ë vïng miÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam, Nhµ XuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia


3

D©n sè vµ ®Æc ®iÓm d©n téc C¶ hai huyÖn ®Òu cã nhiÒu d©n téc cïng sinh sèng (xin xem thªm phÇn Phô lôc, b¶n ®å 1 & 2). • B¶o Th¾ng cã sè d©n lµ 91,516 (1997)

16 nhãm d©n téc trong ®ã cã ng−êi Kinh (kho¶ng 75%), Dao (8%), Tµy (4%), Hm«ng (4%), Nïng (2%) vµ Gi¸y (2%). MËt ®é d©n sè b×nh qu©n ë B¶o Th¾ng lµ 161 ng−êi/km2 .

• M−êng Kh−¬ng cã sè d©n lµ 39,859 15 nhãm d©n téc trong ®ã cã Hm«ng (38%), Nïng (28%), Kinh (13%), Dao (6%), Tµy (5%), Gi¸y (4.5%), Bè y (3%) vµ Phï La (2.5%). MËt ®é d©n sè b×nh qu©n ë M−êng Kh−¬ng lµ 72 ng−êi/km2.

T×nh tr¹ng chung cña c¬ së h¹ tÇng n«ng th«n vµ dÞch vô Çc b¶n ®å trong phÇn Phô lôc minh ho¹ møc ®é hiÖn t¹i cña c¬ së h¹ tÇng vµ cung cÊp çc dÞch vô thiÕt yÕu mµ cã thÓ ®−îc xem nh− çc chØ tiªu t−¬ng ®èi vÒ møc cung cÊp dÞch vô tæng thÓ ë n«ng th«n t¹i çc huyÖn tiÕn hµnh nghiªn cøu. Xa x«i, hÎo l¸nh lµ yÕu tè quan träng quyÕt ®Þnh møc hiÖn t¹i cña c¬ së h¹ tÇng n«ng th«n vµ dÞch vô. Çch ®¸nh gi¸ nµy phï hîp nhÊt víi huyÖn M−¬ng Kh−¬ng, n¬i ®iÖn khÝ ho¸, th«ng tin liªn l¹c, tû lÖ vay vèn ng©n hµng vµ ph©n bè çc tr−êng Trung häc C¬ së (TiÓu häc cÊp 2) ®Òu tËp trung vµo çc x∙ n»m däc theo ®−êng çi lín tõ Lµo Cai ®Õn thÞ trÊn huyÖn lÞ. C¬ së h¹ tÇng vµ dÞch vô ë huyÖn B¶o Th¾ng nh×n chung cã ph¸t triÓn h¬n huyÖn M−êng Kh−¬ng. • Y tÕ vµ c¬ së h¹ tÇng gi¸o dôc (B¶n ®å 3 ®Õn 6). TÊt c¶ çc x∙ ®Òu cã Tr¹m Y tÕ X∙. Tû lÖ çc

th«n cã ph©n hiÖu tr−êng tiÓu häc cÊp 1 gÇn nh− t−¬ng ®−¬ng gi÷a hai huyÖn (M−êng Kh−¬ng 47% vµ B¶o Th¾ng 52%). Tuy nhiªn, ë M−êng Kh−¬ng çc tr−êng cÊp 2 chØ cã ë çc x∙ dÔ tiÕp cËn vµ çc trung t©m côm x∙.

• §iÖn vµ ®iÖn tho¹i (B¶n ®å 3 & 4). §iÖn khÝ ho¸ n«ng th«n trong mÊy n¨m gÇn ®©y ®∙ cã b−íc

ph¸t triÓn, ®Æc biÖt lµ ë B¶o Th¾ng víi tÊt c¶ çc trung t©m x∙ hiÖn nay ®Òu nèi víi ®iÖn l−íi quèc gia mÆc dï ë çc x∙ vïng s©u chØ cã mét vµi hé cã ®iÒu kiÖn sö dông ®iÖn l−íi. ChØ cã 6 trong tæng sè 16 x∙ cña M−êng Kh−¬ng cã ®iÖn. Tû lÖ ph©n bè ®iÖn tho¹i râ rµng cã liªn quan ®Õn kho¶ng çch tíi çc x∙ s©u, xa bëi tû lÖ ®iÖn tho¹i tËp trung ®«ng nhÊt ë çc trung t©m huyÖn.

• Vay vèn ng©n hµng (B¶n ®å 7 & 8). Tû lÖ cho vay vèn cña Ng©n hµng N«ng nghiÖp vµ Ng©n

hµng Ng−êi nghÌo ë çc vïng dÔ ®i l¹i cao h¬n h¼n so víi vïng s©u, xa, cã lÏ ®∙ ph¶n ¸nh ®−îc c¶ kh¶ n¨ng më réng tÇm ho¹t ®éng cña çc ng©n hµng còng nh− çc c¬ héi thÞ tr−êng vµ thu nhËp cña n«ng d©n.

S¶n xuÊt l−¬ng thùc S¶n xuÊt l−¬ng thùc ®∙ t¨ng lªn trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ë c¶ hai huyÖn. S¶n l−îng l−¬ng thùc vµ tû lÖ l−¬ng thùc ®Çu ng−êi theo b¸o ço ë M−êng Kh−¬ng cã cao h¬n ®«i chót so víi ë B¶o Th¾ng (xem B¶ng 1).

B¶ng 1. S¶n xuÊt vµ s¶n l−îng l−¬ng thùc n¨m 1994 S¶n l−îng l−¬ng thùc (tÊn/ha)

Lóa n−íc

HuyÖn

L−¬ng thùc

trªn ®Çu ng−êi (kg)

Vô xu©n Vô hÌ

Lóa n−¬ng

Ng«

B¶o Th¾ng 156 3.95 3.44 0.8 1.76 M−êng Kh−¬ng 332 4.77 3.25 0.9 1.53 Toµn tØnh 243 3.75 3.01 1.2 1.5 Nguån: Phßng Thèng kª TØnh Lµo Cai n¨m 1995


4

1.3.2 Çc th«n tiÕn hµnh nghiªn cøu Th«ng tin c¬ së vÒ 4 x∙ vµ 6 th«n ®−îc chän lµm nghiªn cøu ®¸nh gi¸ nµy ®−îc tr×nh bµy ë B¶ng 2 vµ 3. Sù lùa chän dùa vµo çc chØ tiªu sau ®©y: • M«i tr−êng vµ vÞ trÝ. §¹i diÖn cho hµng lo¹t çc ®iÒu kiÖn ®Þa lý bao gåm møc ®é xa x«i, vµ kh¶

n¨ng tiÕp cËn, kho¶ng çch gÇn trung t©m thÞ trÊn, thÞ tø vµ chî, hÖ thèng sö dông ®Êt vµ ®Þa h×nh vïng cao vµ trung du (xem s¬ ®å trang bªn). Çc th«n s©u, xa nhÊt trong ®ît ®¸nh gia lÇn nµy lµ ë x∙ T¶ Gia Kh©u (th«n Lao Ch¶i vµ Th¶i Giµng S¸n). Tõ trung t©m x∙, chØ cã thÓ ®i bé hoÆc ®i ngùa míi ®Õn ®−îc çc th«n nµy. H¬n n÷a, ®−êng nèi x∙ víi huyÖn th× phô thuéc vµo thêi tiÕt, chØ cã thÓ ®i l¹i dÔ dµng vµo nh÷ng lóc kh« hanh. Çc th«n gÇn nhÊt (dÔ tiÕp cËn nhÊt) lµ ë HuyÖn B¶o Th¾ng (th«n NËm Tang vµ Cèc S©m 1) n»m gÇn vµ ngay c¹nh ®−êng quèc lé nèi Lµo Cai vµ Yªn B¸i, gÇn çc thÞ trÊn. ViÖc so s¸nh gi÷a çc x∙ vµ th«n n»m ë çc vÞ trÝ ®Þa lý ®èi lËp nhau nh− vËy t¹o nªn ®éng lùc ®Ó tiÕn hµnh ph©n tÝch t×nh tr¹ng nghÌo khæ trong b¸o ço nµy.

• D©n téc. §¹i diÖn cho çc nhãm d©n téc lín vµ nhá trong tØnh, còng nh− thµnh phÇn d©n téc, bao

gåm çc th«n chØ cã mét thµnh phÇn d©n téc vµ çc th«n cã nhiÒu thµnh phÇn d©n téc ë c¶ vïng trung du vµ vïng cao. Çc nhãm d©n téc chÝnh ®¹i diÖn ë ®©y lµ ng−êi H�M«ng hoa, Kinh, Phï L¸, vµ Thu Lao (mét nh¸nh cña ng−êi Tµy) vµ ë møc ®é Ýt h¬n mét chót lµ ng−êi Dao, Gi¸y vµ H¸n. Nghiªn cøu nµy kh«ng ®¹i diÖn cho çc nhãm d©n téc chÝnh kh¸c ë trong tØnh.

• C¬ së h¹ tÇng hiÖn t¹i. §¹i diÖn cho çc th«n gÇn vµ xa so víi trung t©m x∙. ë M−êng Kh−¬ng

cã mét x∙ n»m ë Trung t©m Côm X∙, n¬i tËp trung çc dÞch vô kh¸c nhau (Pha Long) vµ mét x∙ n»m xa h¬n (T¶ Gia Kh©u). Hai x∙ tham gia vµo nghiªn cøu lÇn nµy còng thuéc 115 x∙ ®Æc biÖt khã kh¨n cña tØnh theo Ch−¬ng tr×nh 135, cßn hai x∙ ë huyÖn B¶o Th¾ng th× kh«ng thuéc lo¹i nµy2.

• LÞch sö cña céng ®ång. Ba th«n vïng s©u, xa ë M−êng Kh−¬ng ®Òu lµ çc th«n ®∙ tån t¹i qua

nhiÒu thÕ hÖ. Ba th«n ë B¶o Th¾ng ®Òu lµ çc th«n míi thµnh lËp gÇn ®©y trong ®ã cã th«n Cèc S©m lµ th«n h×nh thµnh trong vïng kinh tÕ míi ë x∙ Phong Niªn (xem Phô lôc 2).

• HiÖn tr¹ng. Hai x∙ nghiªn cøu ë M−êng Kh−¬ng (Pha Long vµ T¶ Gia Kh©u) ®Òu thuéc diÖn �çc

x∙ ®Æc biÖt khã kh¨n� theo QuyÕt ®Þnh 135. X∙ B¶n CÇm (ë B¶o Th¾ng) vµ Pha Long (ë M−êng Kh−¬ng) lµ çc x∙ n»m trong Ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn N«ng th«n MiÒn nói ViÖt Nam � Thôy §iÓn (MRDP).

1.4 Ph−¬ng ph¸p vµ çch tiÕp cËn 1.4.1 TËp trung vµo nh÷ng ng−êi nghÌo nhÊt Trong m−êi n¨m, qua kinh tÕ hé cña n«ng d©n trong nhiÒu khu vùc ë vïng miÒn nói phÝa B¾c ®∙ cã nh÷ng thay ®æi rÊt lín do cã: • Giao ®Êt vµ sù quay trë l¹i cña hÖ thèng s¶n xuÊt cÊp hé. • Çc c¬ héi thÞ tr−êng míi ®i liÒn víi søc mua t¨ng lªn ë çc huyÖn / thÞ x∙. • Cã thªm nhiÒu nguån vèn s½n cã ®Ó ®Çu t− Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh− vËy, nhiÒu hé n«ng d©n ®∙ biÕt n¨ng ®éng ®a d¹ng ho¸ thu nhËp, ®Æc biÖt ë çc huyÖn vïng trung du cã ®iÒu kiÖn ®i l¹i thuËn tiÖn. Nh÷ng ®iÒu ®ã ®∙ cã t¸c ®éng râ rµng lªn møc sèng ë çc khu vùc thuËn lîi nµy. Tuy nhiªn, ai còng cã thÓ nhËn thÊy lµ çc thay ®æi nh− trªn Ýt thÊy xuÊt hiÖn ë çc khu vùc vïng s©u, xa vµ vïng nói cao. Trong tÊt c¶ çc céng ®ång th× ®Òu cã mét tû lÖ çc hé nghÌo h¬n kh«ng cã ®ñ kh¶ n¨ng ®Ó tËn dông çc c¬ héi míi nh− çc hé kh¸ gi¶ h¬n trong céng ®ång. 2 Danh s¸ch vµ nhu cÇu ®Çu t− cña çc x∙ ®Æc biÖt khã kh¨n � Lµo Cai 1999 (QuyÕt ®Þnh sè 135/1998/QD-TTg ngµy 31.7.98).


5

§−êng quèc lé ®i Yªn B¸i vµ Hµ Néi

ThÞ x∙ Lµo Cai

ThÞ trÊn HuyÖn M−êng Kh−¬ng

ThÞ trÊn huyÖn B¶o Th¾ng

Trung t©m Côm x· Pha Long

X· T¶ Gia Kh©u

X· B¶n CÇm X·

Phong Niªn

20 km ®−êng çi lín

Lµo Cai ®i M−êng Kh−¬ng 40km

Tõ Lµo Cai ®Õn trung t©m huyÖn 45km

15km ®−êng nhá phô thuéc thêi tiÕt

Th«n Lao Ch¶i5km ®−êng ®i bé /ngùa ®Õn trung t©m x∙ 100% ng−êi Phï L¸. 23 hé. Céng ®ång l©u ®êi.

Th«n Th¶i Giµng S¸n 2km ®i bé / ngùa ®Õn trung t©m x∙ Ng−êi Thu Lao, Phï La, Hm«ng. 41 hé. Céng ®ång l©u ®êi

Th«n Cèc S©m 1C¹nh ®−êng quèc lé. 98% ng−êi Kinh. 71 hé. Th«n míi (Vïng Kinh tÕ Míi).

Th«n NËm Tang5km ®−êng cÊp phèi nèi víi ®−êng çi lín 7 nhãm d©n téc. 73 hé. Th«n míi víi ng−êi d©n ®Þnh c− tíi tõ nhiÒu n¬i

Th«n T©n Hå 6 km ®−êng cÊp phèi nèi víi ®−êng çi lín. 100% ng−êi Hm«ng hoa. 54 hé. Th«n míi víi ng−êi d©n chuyÓn tõ B¾c Hµ xuèng

Th«n XÝn Ch¶i 2km ®−êng çi dÉn ®Õn trung t©m x∙ (phô thuéc thêi tiÕt) 100% ng−êi H�M«ng hoa.49 hé. Céng ®ång l©u ®êi.

S¬ ®å m« t¶ vÞ trÝ çc th«n vµ x· tiÕn hµnh nghiªn cøu

CÊp

TØnh HuyÖn

X∙ Th«n

Hé gia ®×nh

6

B¶ng 2. HuyÖn M−êng Kh−¬ng Nh÷ng ®Æc ®iÓm chÝnh cña çc vÞ trÝ nghiªn cøu

X∙ T¶ Gia Kh©u X∙ Pha Long . VÞ trÝ: X∙ vïng cao rÊt xa x«i víi 10 th«n n»m s¸t biªn giíi víi Trung Quèc. §−êng chØ cã thÓ ®Õn ®−îc theo tõng mïa - 15 km tíi trung t©m côm x∙, 35 km tíi trung t©m huyÖn. . D©n téc vµ d©n sè: Nhãm ng−êi d©n téc H'M«ng, Phï L¸, Nïng, Thu Lao (mét nh¸nh cña ng−êi Tµy ) Tu DÝ ( Bè Y ) & Dao. D©n sè: 845 nam vµ 896 n÷. MËt ®é d©n sè: 59 ng−êi/km2 . C¬ së h¹ tÇng vµ çc dÞch vô: X∙ cã tr¹m y tÕ, ®ån biªn phßng, vµ ph©n hiÖu tr−êng cÊp 1 ë tÊt c¶ çc th«n. Kh«ng cã m¹ng l−íi ®iÖn nh−ng cã ®iÖn tho¹i ë uû ban x∙. . Tr×nh tr¹ng chÝnh: X∙ thuéc sè 115 x∙ khã kh¨n nhÊt cña tØnh. ( QuyÕt ®Þnh 135 )

. VÞ trÝ: X∙ vïng cao xa x«i víi 16 th«n. §−êng tíi ®−îc huyÖn dµi 20 km. . D©n téc vµ d©n sè: Nhãm d©n téc : H'M«ng, Nïng, Phï L¸, Tu DÝ, L« L« & Kinh. D©n sè - 1312 nam vµ 1226 n÷. MËt ®é d©n sè: 85 ng−êi / km2 . C¬ së h¹ tÇng vµ çc dÞch vô: X∙ lµ trung t©m côm x∙ cã tr¹m y tÕ, çc cöa hµng b¸n lÎ, b−u ®iÖn, çc tr−êng néi tró cÊp 1, 2 vµ ®ån biªn phßng. Ph©n hiÖu tr−êng cÊp 1 cã ë mét sè th«n. N¨m 1999, trung t©m x∙ ®−îc nèi víi l−íi ®iÖn quèc gia. . T×nh tr¹ng: X∙ n»m trong 115 x∙ thuéc diÖn khã kh¨n nhÊt cña tØnh ( QuyÕt ®Þnh 135 )

Th«n Lao Ch¶i Th«n Th¶i Giµng S¸n Th«n XÝn Ch¶i . VÞ trÝ ( §Þa ®iÓm ): Mét th«n rÊt xa x«i - 5 km ®i bé tõ trung t©m x∙, 20 km ®i trung t©m côm x∙. . D©n téc vµ d©n sè: 100% d©n téc Phï L¸. Th«n nhá gåm 28 hé gia ®×nh, kiÓu ®Þnh c− tËp trung. . T×nh tr¹ng: Céng ®ång ®−îc thiÕt lËp tõ l©u ®êi qua mét vµi thÕ hÖ. Th«n ®∙ chuyÓn ®Þa ®iÓm hai lÇn tõ 1980 trong ®Þa bµn x∙. Sù liªn kÕt x∙ héi chÆt chÏ víi nhiÒu gia ®×nh më réng.

. VÞ trÝ: Th«n rÊt xa - 1,5 km ®i bé tíi trung t©m x∙, 16 km tíi trung t©m côm x∙. . D©n téc vµ d©n sè: D©n téc H'M«ng, Phï L¸, Thu Lao& Tu DÝ. Th«n trung b×nh cã 41 hé gia ®×nh, m« h×nh ®Þnh c− tËp trung . LÞch sö: Céng ®ång ®−îc thiÕt lËp tõ l©u ®êi qua mét vµi thÕ hÖ ë cïng mét ®Þa ®iÓm.

. VÞ trÝ: Th«n xa x«i - 2 km ®−êng chØ ®i theo tõng mïa tíi ®−îc côm trung t©m x∙. . D©n téc vµ d©n sè: 100% ng−êi H' M«ng. Th«n thuéc qui m« trung b×nh víi 49 hé gia ®×nh, m« h×nh ®Þnh c− tËp trung. . LÞch sö: Céng ®ång ®−îc thiÕt lËp tõ l©u ®êi qua mét vµi thÕ hÖ t¹i cïng mét ®Þa ®iÓm. Sù liªn kÕt x∙ héi chÆt chÏ víi nhiÒu gia ®×nh më réng.

7

B¶ng 3. HuyÖn B¶o Th¾ng Nh÷ng ®Æc ®iÓm chÝnh cña çc vÞ trÝ nghiªn cøu

X∙ Phong Niªn X∙ B¶n CÇm

. VÞ trÝ: X∙ kh«ng thuéc vïng s©u, xa, víi 18 th«n , trªn trôc ®−êng Cai vµ Yªn B¸i. Mét vµi th«n n»m trªn ®−êng vµ çc th«n kh¸c ë d−íi ch©n nói çch ®−êng vµi c©y sè. . D©n téc vµ d©n sè: D©n téc Kinh, H' M«ng, Dao, Phï L¸ vµ Tµy. D©n sè: 3009 nam vµ 3003 n÷. MËt ®é d©n sè: 202 ng−êi/km. . C¬ së h¹ tÇng vµ çc dÞch vô: X∙ cã tr¹m y tÕ, b−u ®iÖn., cöa hµng b¸n lÎ., tr−êng cÊp 1, 2. X∙ ®−îc m¾c ®iÖn tõ n¨m `1997. . T×nh tr¹ng: Kh«ng n»m trong sè 115 x∙ khã kh¨n nhÊt cña tØnh ( Ch−¬ng tr×nh 135)

. VÞ trÝ: X∙ kh«ng thuéc vïng s©u, xa víi 6 th«n trªn ®−êng chÝnh, çch thÞ x∙ Lµo Cai 10 km. Mét vµi th«n n»m trªn trôc ®−êng chÝnh, çc th«n kh¸c cã thÓ dÔ dµng ®i tõ ®−êng çi vµo. . D©n téc vµ d©n sè: D©n téc Gi¸y, Kinh, Dao, H'M«ng, Nïng, H¸n, Phï L¸, Tµy, PaDÝ ( còng lµ mét nh¸nh ng−êi Tµy ). D©n sè: 1426 nam vµ 1420 n÷. MËt ®é d©n sè: 73 ng−êi/ km2. . C¬ së h¹ tÇng vµ çc dÞch vô: X∙ cã tr¹m y tÕ, b−u ®iÖn, tr−êng phæ th«ng c¬ së cÊp 1, 2. TÊt c¶ çc th«n cã ph©n hiÖu tr−êng cÊp 1vµ nhµ trÎ. X∙ nèi víi l−íi ®iÖn quèc gia tõ 1998. . T×nh tr¹ng: Kh«ng n»m trong 115 x∙ khã kh¨n nhÊt cña tØnh.

X· Cèc S©m 1 X· T©n Hå X· NËm Tang VÞ trÝ: VÞ trÝ thuËn lîi trªn trôc ®−êng chÝnh gÇn trung t©m x∙ - 15 km tõ thÞ x∙. . D©n téc vµ d©n sè: 98% d©n téc Kinh, 2% d©n téc Nïng. Th«n thuéc qui m« lín bao gåm 71 hé gia ®×nh, m« h×nh ®Þnh c− th−a thít. . LÞch sö: Th«n míi h×nh thµnh. Ng−êi Kinh chuyÓn tíi vïng Kinh tÕ míi tõ tØnh Nam Hµ theo nhiÒu giai ®o¹n tõ n¨m 1980.

. VÞ trÝ: Th«n còng kh¸ xa ë trong nh÷ng nói thÊp - çch trung t©m x∙ 5 km, 15 km tíi thÞ trÊn huyÖn. . D©n téc vµ d©n sè: 100% d©n téc H'M«ng. Th«n thuéc qui m« trung b×nh víi 54 hé gia ®×nh, m« h×nh ®Þnh c− tËp trung. . LÞch sö: Çc th«n míi. Céng ®ång nhá ng−êi H'M«ng nhá chuyÓn tõ Xi Ma Cai ( huyÖn B¾c Hµ ) tíi tõ n¨m 1980. Liªn kÕt x∙ héi chÆt chÏ víi çc gia ®×nh më réng

. VÞ trÝ: Th«n kh«ng xa - 3 km ®−êng tíi trung t©m x∙, 13 km tíi thÞ x∙ Lao Cai. . D©n téc vµ d©n sè: Ng−êi Kinh, H¸n, H'M«ng, Dao, Nïng, Gi¸y, M¸n §á. Th«n víi qui m« lín gåm 73 hé gia ®×nh, m« h×nh ®Þnh c− r¶i r¸c víi 5 xãm víi çc nhãm d©n téc kh¸c nhau. . LÞch sö: Mét lµng nhá, cò t¸i ®Þnh c− trong chiÕn tranh biªn giíi. Th«n míi ®−îc h×nh thµnh víi d©n di c− tõ nhiÒu x∙ vµ huyÖn kh¸c tíi.


8

Nghiªn cøu nµy tËp trung ®Æc biÖt vµo nh÷ng ng−êi nghÌo nhÊt ë vïng miÒn nói phÝa B¾c. Víi quan ®iÓm ®ã, ®iÒu quan träng lµ ngay tõ ®Çu, nªn cã mét sù ph©n biÖt râ rµng gi÷a hai kh¸i niÖm �ng−êi d©n sèng trong vïng khã kh¨n hay bÊt lîi� vµ �çc hé trong t×nh tr¹ng nghÌo khæ�: • Bèn trong s¸u th«n tham gia thùc hiÖn nghiªn cøu nµy (Lao Ch¶i, Th¶i Giµng S¸n, XÝn Ch¶i vµ

T©n Hå) ®−îc chän v× c¶ bèn th«n ®Òu ®−îc çc cÊp chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng xem lµ çc céng ®ång nghÌo nhÊt, n»m ë çc khu vùc s©u, xa vµ hoÆc khu vùc khã kh¨n víi c¬ së h¹ tÇng vµ dÞch vô h¹n chÕ. Hai th«n kh¸c (Cèc S©m vµ NËm Tang) n»m ë nh÷ng khu vùc thuËn lîi vµ dÔ tiÕp cËn h¬n ®−îc chän ®Ó lµm c¬ së so s¸nh ®èi chiÕu víi çc th«n kia.

• ë mçi th«n tiÕn hµnh nghiªn cøu, ph−¬ng ph¸p sö dông trong ®¸nh gi¸ lµ x¸c ®Þnh çc hé mµ ng−êi d©n trong céng ®ång xem lµ nh÷ng ng−êi nghÌo nhÊt, sau ®ã ph©n tÝch çc yÕu tè vµ hoµn c¶nh ®∙ t¸c ®éng ®Õn t×nh tr¹ng nghÌo khæ cña çc hé nµy.

Nghiªn cøu nµy cã môc ®Ých ®Ó hiÓu hoµn c¶nh cña mét sè nh÷ng ng−êi nghÌo nhÊt sèng ë çc khu vùc s©u, xa, bÊt lîi vµ khã kh¨n ë ViÖt Nam. Do ®ã, kh«ng nªn xem nghiªn cøu d−íi gãc ®é tr×nh bµy ®−îc çc xu h−íng tæng thÓ vÒ møc sèng hay chÊt l−îng cuéc sèng ë vïng miÒn nói phÝa B¾c. 1.4.2 TËp trung vµo chÊt l−îng cuéc sèng Çc ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng nghÌo khæ truyÒn thèng th−êng tËp trung vµo mét sè chØ tiªu ®Þnh l−îng ®Ó thiÕt lËp mét �møc ®ãi nghÌo� mµ cã thÓ ®−îc sö dông lµm c¬ së cho viÖc lËp kÕ ho¹ch hç trî chÝnh thøc cho ng−êi nghÌo. ë ViÖt Nam, møc an ninh l−¬ng thùc thiÕt yÕu th−êng ®−îc chÊp nhËn lµ tiªu chuÈn x¸c ®Þnh c¶ çc hé �nghÌo� vµ çc hé �®ãi� kinh niªn. Çc chØ tiªu ®Þnh l−îng nh− vËy rÊt cÇn ®Ó lËp kÕ ho¹ch cho c¶ mét vïng hµnh chÝnh lín. Tuy nhiªn, çc chØ tiªu ®ã kh«ng ®em l¹i mét sù hiÓu biÕt ®Çy ®ñ vÒ çc nguyªn nh©n t¹i sao ng−êi ta l¹i nghÌo trong tõng hoµn c¶nh riªng biÖt, hay chÝnh ng−êi d©n hiÓu vÒ ®ãi nghÌo nh− thÕ nµo. Çc cÊp chÝnh quyÒn huyÖn ë c¶ B¶o Th¾ng vµ M−êng Kh−¬ng ®Óu bµy tá mong muèn sö dông nghiªn cøu lÇn nµy ®Ó lµm râ møc ®é chÝnh x¸c mµ çc sè liÖu vµ chØ tiªu chÝnh thøc vÒ ®ãi nghÌo ph¶n ¸nh t×nh h×nh trªn thùc tÕ. Do ®ã, nghiªn cøu nµy tËp trung vµo x©y dùng tõng phÇn cña mét bøc tranh chi tiÕt h¬n vÒ �Ai lµ ng−êi nghÌo?� trong vïng nghiªn cøu b»ng çch sö dông hµng lo¹t çc nguån th«ng tin kh¸c nhau. Cã hai nguyªn t¾c mang tÝnh chØ ®¹o ®−îc sö dông trong ph−¬ng ph¸p réng h¬n nµy ®Ó x¸c ®Þnh ai lµ ng−êi nghÌo. Thø nhÊt lµ ®−a ra kh¸i niÖm �chÊt l−îng cuéc sèng� chø kh«ng chØ sö dông nh÷ng chØ tiªu cô thÓ vÒ ®ãi nghÌo. Tõ �®ãi nghÌo� cã s¾c th¸i nghÜa tiªu cùc ®èi víi nhiÒu ng−êi. Trong khi ®ã, kh¸i niÖm chÊt l−îng cuéc sèng cã s¾c th¸i tÝch cùc, bao qu¸t. Sö dông kh¸i niÖm nµy sÏ gióp chóng ta hiÓu ®−îc c¶ �Nh÷ng ®iÒu g× t¹o nªn mét cuéc sèng tèt?� còng nh− �Nh÷ng ®iÒu g× t¹o nªn mét cuéc sèng nghÌo khæ?� §ã còng lµ çch më ®Çu th¶o luËn tèt h¬n vÒ thùc tr¹ng ®êi sèng cña ng−êi d©n bëi v× nã ®éng ch¹m ®Õn hµng lo¹t çc yÕu tè t¸c ®éng tíi ®êi sèng cña chóng ta nh− søc khoÎ, cuéc sèng vËt chÊt, an ninh x∙ héi, vµ h¹nh phóc ç nh©n . 1.4.3 KÕt hîp çc quan ®iÓm ®Þnh tÝnh vµ ®Þnh l−îng Nguyªn t¾c chØ ®¹o thø hai lµ ®èi chiÕu th«ng tin ba chiÒu mét çch chi tiÕt gi÷a çc lo¹i sè liÖu ®Þnh tÝnh vµ ®Þnh l−îng kh¸c nhau, gi÷a quan ®iÓm cña çc çn bé cÊp huyÖn vµ ng−êi d©n ë çc th«n nghiªn cøu vÒ ®ãi nghÌo vµ chÊt l−îng cuéc sèng, vµ gi÷a nam giíi vµ n÷ giíi:

®Þnh l−îng sè liÖu chÝnh thøc cña

chÝnh phñ vÒ sè hé ®ãi vµ nghÌo, vµ çc x∙ ®Æc biÖt

khã kh¨n

®Þnh tÝnh gÆp gì vµ th¶o luËn

víi çc hé nghÌo

®Þnh tÝnh çch hiÓu cña çn bé nhµ

n−íc ë cÊp huyÖn vÒ nghÌo khæ vµ chÊt l−îng

cuéc sèng

®Þnh tÝnh XÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc

sèng theo hé, vµ çch hiÓu cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng

vÒ ngÌo khæ

§Þnh l−îng LËp b¶n ®å kinh tÕ � x∙ héi ë cÊp th«n vµ

cÊp hé


9

Phô lôc 3 cña b¸o ço nµy lµ phÇn s¬ l−îc vÒ ph−¬ng ph¸p ho¹t ®éng hiÖn tr−êng trong ®¸nh gi¸ ë Lµo Cai. D−íi ®©y lµ phÇn tãm t¾t ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ cho cÊp huyÖn vµ cÊp th«n b¶n:

§¸nh gi¸ CÊp HuyÖn §¸nh gi¸ CÊp X· vµ Th«n, b¶n • Th¶o luËn nhãm theo ngµnh vµ çc bµi tËp

theo mÉu ®Ó ph©n tÝch çc nguyªn nh©n chÝnh cña t×nh tr¹ng ®ãi nghÌo c¶ trªn b×nh diÖn chung còng nh− liªn quan ®Õn tõng ngµnh.

• Thu thËp sè liÖu c¬ së ë cÊp huyÖn vµ x∙. • Pháng vÊn l∙nh ®¹o vµ çn bé huyÖn thuéc

çc ngµnh kh¸c nhau.

• XÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng hé gia ®×nh. • LËp b¶n ®å kinh tÕ x· héi vÒ çc hé. • Pháng vÊn çc hé nghÌo nhÊt. • Ph©n tÝch tæ chøc vµ ç nh©n cã liªn quan

vÒ mÆt m¹nh vµ mÆt yÕu cña çc dÞch vô nhµ n−íc.

• Çc bµi tËp cô thÓ vÒ sö dông ®Êt vµ n−íc, søc khoÎ gia ®×nh, nhu cÇu thu nhËp tiÒn mÆt vµ c¬ héi thÞ tr−êng.

• Çc bµi tËp cô thÓ ®¸nh gi¸ nhu cÇu vµ −u tiªn cña phô n÷ vµ thanh niªn.

1.4.4 Khu«n khæ kh¸i niÖm ®Ó ph©n tÝch t×nh tr¹ng nghÌo khæ vµ chÊt l−îng cuéc sèng Nghiªn cøu nµy ¸p dông mét khu«n khæ kh¸i niÖm ®Ó ph©n tÝch t×nh tr¹ng nghÌo khæ vµ chÊt l−îng cuéc sèng dùa trªn çc c«ng tr×nh gÇn ®©y cña mét sè nhµ nghiªn cøu quèc tÕ tËp trung vµo vÊn ®Ò �kinh tÕ hé bÒn v÷ng�3. C¬ së cña ph−¬ng ph¸p nµy n»m ë chç hiÓu ®−îc c¬ cÊu kinh tÕ hé cña ng−êi d©n bao gåm vµ phô thuéc vµo n¨m lo¹i nguån lùc hay nguån vèn:

Vèn Tù nhiªn Vèn Nh©n lùc Vèn X· héi Vèn Tµi chÝnh Vèn Tµi s¶n Hé cã çc lo¹i ®Êt kh¸c nhau nh− ®Êt canh t¸c, rõng, v−ên hév.v... C¬ së tµi nguyªn thiªn nhiªn cña céng ®ång. Nguån n−íc cho sinh ho¹t vµ t−íi tiªu. Nguån gen ®éng thùc vËt (thuÇn d−ìng vµ hoang).

Lao ®éng chÝnh vµ ng−êi ¨n theo trong hé. Gi¸o dôc, kiÕn thøc vµ xo¸ mï ch÷ cho çc thµnh viªn cña hé gia ®×nh Kü n¨ng, së thÝch vµ n¨ng khiÕu cña çc thµnh viªn trong hé. Søc khoÎ th©n thÓ vµ t©m lý cña çc thµnh viªn trong hé vµ cuéc sèng t×nh c¶m cña hä.

Çc m¹ng l−íi hç trî cña b¹n bÌ, hä hµng, l¸ng giÒng. Hîp t¸c trong s¶n xuÊt vµ bu«n b¸n. DiÔn ®µn ®Ó chia sÏ kiÕn thøc vµ kinh nghiÖm Çc nghi lÔ truyÒn thèng vµ çc sù kiÖn nh− ma chay, c−íi xin C¬ héi ®Ó tham gia vµ t¸c ®éng tíi çc sù viÖc ë c¬ së nh− çc cuéc häp.

Thu nhËp tiÒn mÆt vµ tiÕt kiÖm. Çc nguån tÝn dông vµ vèn vay chÝnh thøc vµ kh«ng chÝnh thøc. Çc nguån dù tr÷ tµi s¶n linh ho¹t nh− ch¨n nu«i vµ çc tµi s¶n s¶n xuÊt kh¸c. T¹o thu nhËp phô (vÝ dô, bu«n b¸n, thu nhËp çc s¶n phÈm phi gç trong rõng).

Nhµ ë vµ tµi s¶n trong nhµ nh− ®å ®¹c, dông cô nÊu n−íng v.v... M¸y mãc nh− m¸y kh©u, m¸y xay s¸t. Ph−¬ng tiÖn ®i l¹i nh− xe ®¹p, ngùa. C«ng cô vµ çc vËt dông kh¸c Ph−¬ng tiÖn th«ng tin nh− ®µi, Ti -vi

ChÊt l−îng cuéc sèng cña ng−êi d©n phô thuéc vµo c¶ sè l−îng vµ chÊt l−îng cña çc nguån vèn kh¸c nhau mµ hä cã kh¶ n¨ng tiÕp cËn hay së h÷u. VÝ dô nh− sè thµnh viªn trong gia ®×nh lµ lao ®éng chÝnh 3 Scoones, I (1998), Kinh tÕ hé n«ng nghiÖp bÒn v÷ng: mét khu«n khæ ®Ó ph©n tÝch. B¸o ço ho¹t ®éng IDS sè 72, Tr−êng §¹i häc Tæng hîp Sussex.


10

khoÎ m¹nh vµ ®−îc gi¸o dôc tèt. Hay diÖn tÝch vµ ®é mµu mì cña khu ®Êt mµ hé cã. TÝnh bÒn v÷ng cña çc chiÕn l−îc kinh tÕ hé cña hä phô thuéc vµo hiÖu qu¶ kÕt hîp vµ qu¶n lý çc nguån vèn nµy theo kh¶ n¨ng cña tõng hé. §Ó minh ho¹ cho çch sö dông khu«n khæ kh¸i niÖm nµy trong nghiªn cøu, cã thÓ ®−a ra ®©y ba vÝ dô ®Çu tiªn. VÝ dô thø nhÊt cho thÊy çch øng phã ®a d¹ng trong tr−êng hîp thiÕu ®Êt canh t¸c, mét yÕu tè ®iÓn h×nh nhÊt liªn quan ®Õn ®ãi nghÌo trong vïng nghiªn cøu. VÝ dô thø hai cho thÊy çch øng phã ®a d¹ng ®èi víi khñng ho¶ng vÒ tµi s¶n khi r¬i vµo c¶nh ch¸y nhµ. VÝ dô thø ba cho thÊy çch øng phã ®a d¹ng ®èi víi khñng ho¶ng vÒ con ng−êi (nh©n lùc) khi cã ai ®ã trong gia ®×nh bÞ èm nÆng. Çc vÝ dô nµy ®Òu thÓ hiÖn çch ng−êi d©n th−êng huy ®éng çc nguån vèn kh¸c nhau ra sao ®Ó øng phã víi çc hoµn c¶nh khã kh¨n kh¸c nhau.

Vèn Tù nhiªn §Êt, rõng, n−íc...

Vèn Nh©n lùc Lao ®éng, kü n¨ng,

søc khoÎ, kiÕn thøc...

Vèn X· héi B¹n bÌ, hä hµng, çc m¹ng l−íi x∙ héi...

Vèn Tµi chÝnh Thu nhËp tiÒn mÆt, tiÕt

kiÖm, ch¨n nu«i...

Vèn Tµi s¶n C«ng cô, ®å dïng, ph−¬ng tiÖn ®i l¹i...

ThiÕu ®Êt

canh t¸c vµ thiÕu l−¬ng thùc

M−în ®Êt canh t¸c vµ m−în søc kÐo

§µo cñ mµi ®Ó ¨n vµ t×m çc s¶n phÈm kh¸c trong rõng

®em b¸n

Sö dông gç trong rõng céng ®ång

Ph©n bè l¹i lao ®éng ng¾n h¹n vµ dµi h¹n trong hay

gi÷a çc hé

Cã ng−êi èm nÆng trong nhµ

Ph©n bè l¹i lao ®éng trong hé

Vay l−¬ng thùc cña hä hµng, l¸ng giÒng

Lµm thuª ®Ó kiÕm tiÒn hay l−¬ng thùc

Ng−êi d©n trong céng ®ång hç trî lao ®éng, tiÒn hay

l−îng thùc hoÆc vËt chÊt.

Gióp nhau lóc khÈn cÊp

Vay b¹n bÌ, hä hµng l−¬ng thùc hay

tiÒn

Céng ®ång hç trî khÈn cÊp b»ng

l−¬ng thùc

Vay tiÒn ®Ó x©y l¹i nhµ cöa

B¸n gia sóc ®Ó cã tiÒn x©y l¹i nhµ cöa

Chi phÝ kh¸m ch÷a bÖnh trùc tiÕp vµ

gi¸n tiÕp

B¸n gia sóc ®Ó trang tr¶i chi phÝ

Ch¸y nhµ

NghÌo khæ rÊt ®a d¹ng vµ cã rÊt nhiÒu yÕu tè vµ mèi liªn hÖ phøc t¹p ®an xen. Khu«n khæ kh¸i niÖm nµy tuy kh¸ ®¬n gi¶n song chøa ®ùng nhiÒu yÕu tè cho phÐp chóng ta so s¸nh ®èi chiÕu thùc tr¹ng cuéc sèng kh¸c nhau cña ng−êi d©n, ®ång thêi t¹o c¬ së ®Ó hiÓu ®−îc çc øng phã vµ hµnh ®éng cña ng−êi d©n nh»m n©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng cña chÝnh hä.

Lµo Cai PPA � Ai lµ ng−êi nghÌo?

11

2. Ai lµ ng−êi nghÌo?

2.1 Quan ®iÓm cña cÊp th«n, b¶n ë mçi th«n nghiªn cøu c«ng viÖc ®¸nh gi¸ b¾t ®Çu b»ng mét bµi tËp XÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng theo hé do çc nhãm nam, n÷ hay nhãm hçn hîp thùc hiÖn. Môc ®Ých cña bµi tËp nµy lµ ®Ó ng−êi d©n ph©n lo¹i ®−îc tÊt c¶ çc hé trong th«n theo çch hiÓu riªng cña hä vÒ nguyªn nh©n t¹i sao mét sè hé lµ nghÌo khæ trong khi çc hé kh¸c l¹i cã chÊt l−îng cuéc sèng kh¸ h¬n. Kh«ng cã bÊt kú mét chØ tiªu cô thÓ nµo ®−îc gîi ý tõ tr−íc. Mµ thay vµo ®ã, çc thµnh viªn tham gia xÕp lo¹i tù suy nghÜ vÒ tÊt c¶ çc yÕu tè t¸c ®éng ®Õn chÊt l−îng cuéc sèng tr−íc khi thùc hiÖn xÕp lo¹i. §¸nh gi¸ chÊt l−îng cuéc sèng gåm 4 giai ®o¹n: • Ph©n lo¹i tÊt c¶ çc hé trong th«n thµnh tõ 3 ®Õn 7 lo¹i1. • Th¶o luËn ®Æc ®iÓm vµ chØ tiªu ng−êi d©n sö dông ®èi víi mçi lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng • ChÊm ®iÓm çc nguyªn nh©n nghÌo khæ chÝnh lÊy tõ çc chØ tiªu cña çc hé lo¹i thÊp nhÊt • Pháng vÊn vµ th¶o luËn nhãm vÒ hoµn c¶nh cña çc hé thuéc lo¹i �nghÌo nhÊt�. §Ó bæ sung cho çc th«ng tin ®Þnh tÝnh nµy, çc sè liÖu ®Þnh l−îng ®−îc thu thËp qua bµi tËp LËp b¶n ®å kinh tÕ � x∙ héi cho tÊt c¶ lµ 316 hé trong 6 th«n tiÕn hµnh nghiªn cøu. Bµi tËp nµy gåm çc th«ng tin vÒ møc së h÷u tµi s¶n cña hé (ph−¬ng tiÖn ®i l¹i, ch¨n nu«i, ®å ®¹c trong nhµ), møc vay vèn ng©n hµng, møc th«ng th¹o sö dông tiÕng phæ th«ng trong c¶ nam giíi vµ n÷ giíi, vµ vÒ tû lÖ çc hé vay l−¬ng thùc hay nhËn cøu trî l−¬ng thùc tõ bªn ngoµi. Sè liÖu ®Çy ®ñ tõ çc bµi tËp xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng vµ lËp b¶n ®å x∙ héi ®−îc tr×nh bµy ë Phô lôc 4.

2.1.1 Ph©n tÝch sù kh¸c nhau gi÷a çc nhãm chÊt l−îng cuéc sèng cÊp hé Tõ çc bµi tËp xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng vµ lËp b¶n ®å x∙ héi kÕt hîp l¹i, cã thÓ ph©n tÝch s¬ bé vÒ sù kh¸c nhau gi÷a çc lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng trong mét th«n còng nh− gi÷© çc th«n vïng cao, xa x«i víi çc th«n vïng trung du dÔ tiÕp cËn (xem B¶ng 4).

B¶ng 4. ChØ tiªu cña çc lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng cao nhÊt vµ thÊp nhÊt ë hai th«n Th«n vïng cao, xa x«i

XÝn Ch¶i (M−êng Kh−¬ng) Th«n vïng trung du dÔ tiÕp cËn

Cèc S©m (B¶o Th¾ng) 100% ng−êi Hm«ng 98% ng−êi Kinh

Lo¹i cao nhÊt (19% cña 47 hé) Lo¹i cao nhÊt (13% cña 71 hé) • Cã nhiÒu ®Êt h¬n çc hé kh¸c. • §Êt canh t¸c gÇn nhµ h¬n vµ mµu mì h¬n. • Ch¨n nu«i tèt, gia sóc, gia cÇm Ýt bÞ bÖnh. • Hä cã tr©u vµ bß (trung b×nh lµ 3 con). • §ñ l−¬ng thùc ¨n quanh n¨m. • Nhµ gç ch¾c ch¾n.

• Cã thu nhËp b»ng tiÒn mÆt � mét sè hé tiÕt kiÖm tiÒn vµ cã tiÒn cho vay.

• Cã ®ñ ¨n quanh n¨m. • Hé cã xe m¸y, m¸y thu h×nh, ®å ®¹c vµ tiÖn nghi

kh¸c. • Mét sè cã nhµ gç hoÆc nhµ g¹ch x©y ®Ñp. • TrÎ em ®−îc ®i häc ®Çy ®ñ. • Cã tr©u, bß vµ mét sè cã m¸y x¸t g¹o

Lo¹i thÊp nhÊt (15% cña 47 hé) Lo¹i thÊp nhÊt (10% cña 71 hé) • Kh«ng cã tr©u hay bß, thiÕu søc kÐo, ph¶i ®i m−în

tr©u, bß ®Ó cµy. • §Êt xÊu, xa th«n. • ThiÕu lao ®éng, ThiÕu ¨n kho¶ng 3 � 4 th¸ng

trong n¨m. • Kh«ng ch¨n nu«i, nhiÒu bÖnh gia sóc. • Gi−êng n»m g∙y n¸t, kh«ng cã tiÒn mua mµn. • Mét sè kh«ng lµm ¨n ch¨m chØ nh− çc hé kh¸c. • Çc hé gia ®×nh trÎ míi t¸ch ra ë riªng.

• ThiÕu ®Êt canh t¸c, ®Êt xÊu. • Hay èm ®au, bÖnh tËt • Sè ng−êi ®i häc h¹n chÕ. • Nhµ tranh t¹m bî. • §å ®¹c rÊt Ýt, chØ cã gi−êng vµ bµn. • ThiÕu ¨n 5- 6 th¸ng. • Ýt quan hÖ víi ng−êi ngoµi vµ trong céng ®ång. • Ph¶i ®i lµm thuª ®Ó cã thu nhËp

1 TÊt c¶ cã kho¶ng 360 hé cña 6 th«n tham gia vµo nghiªn cøu.


12

§Æc ®iÓm phæ biÕn cña çc hé thuéc lo¹i cao nhÊt vµ thÊp nhÊt C¨n cø vµo çch hiÓu cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng, cã thÓ liÖt kª mét sè ®Æc ®iÓm phæ biÕn cña çc hé thuéc lo¹i cao nhÊt vµ thÊp nhÊt trong xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng ë çc th«n vïng cao vµ trung du: Çc hé lo¹i cao nhÊt Çc hé lo¹i thÊp nhÊt • Hä cã ®ñ l−¬ng thùc quanh n¨m • Kh«ng cã ®ñ l−¬ng thùc tù lµm ra kho¶ng 4 �6

th¸ng. • Nh×n chung hä cã ®ñ ®Êt, theo nhiÒu lo¹i, ®Êt cã

chÊt l−îng hay vÞ trÝ tèt h¬n çc hé kh¸c. • Cã Ýt ®Êt, thiÕu ®Êt ruéng vµ ®Êt ë xa th«n.

• Hä cã nhµ ë chÊt l−îng tèt vµ ch¾c ch¾n

• Nhµ ë tåi tµn, t¹m bî vµ cã rÊt Ýt ®å ®¹c.

• Hä nu«i ®−îc nhiÒu gia sóc, gia cÇm vµ chóng

ph¸t triÓn tèt.

• Ch¨n nu«i ®−îc Ýt, gia sóc , gia cÇm hay m¾c

bÖnh. Çc hé thuéc lo¹i cao nhÊt ë çc th«n vïng trung du cßn cã thªm sù kh¸c biÖt n÷a ë møc ®é tÝch luü vèn vµ cã nhiÒu tµi s¶n hé. Sù kh¸c biÖt vÒ chÊt l−îng cuéc sèng gi÷a çc hé ë vïng trung du nh×n chung lµ réng h¬n KÕt qu¶ xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng cho thÊy sù kh¸c biÖt tæng thÓ vÒ chÊt l−îng cuéc sèng gi÷a çc hé thuéc lo¹i cao nhÊt vµ thÊp nhÊt ë çc th«n trung du dÔ tiÕp cËn lín h¬n so víi sù kh¸c biÖt ®ã ë çc th«n vïng cao. Trong mÊy n¨m gÇn ®©y, møc sèng cña nhiÒu hé ë vïng trung du ®∙ ®−îc c¶i thiÖn nhiÒu. RÊt nhiÒu hé biÕt çch ®a d¹ng ho¸ thu nhËp tËp trung vµo v−ên hé vµ ch¨n nu«i ®Ó phôc vô çc thÞ tr−êng ë huyÖn vµ ë tØnh. Tuy nhiªn, víi çc hé kh¸c th× ph¹m vi ®a d¹ng ho¸ thu nhËp Ýt h¬n. VÝ dô sau ®©y ë b¶ng 5 sÏ minh ho¹ cho sù kh¸c biÖt lín ®ã ë th«n NËm Tang

B¶ng 5. Çc nguån vèn cña mét trong nh÷ng hé kh¸ nhÊt vµ mét trong nh÷ng hé nghÌo nhÊt ë th«n NËm Tang (HuyÖn B¶o Th¾ng)

Vèn Tù nhiªn §Êt, n−íc ,rõng...

Vèn Nh©n lùc Lao ®éng, ng−êi ¨n theo, søc khoÎ, kiÕn

thøc...

Vèn X· héi B¹n bÌ, hä hµng, m¹ng

l−íi x∙ héi...



Vèn Tµi s¶n C«ng cô, ®å dïng,

ph−¬ng tiÖn ®i l¹i....

• Hé Anh NguyÔn Kim C−¬ng (Lo¹i IV). Ng−êi Kinh Hé cã ®Êt lóa (2 vô, 9 kg gièng). Còng cã 2 kho¶nh ®åi trång l¹c vµ s¾n (mét kho¶nh hiÖn bá hoang v× kh«ng cã ®ñ lao ®éng)

Hé cã 3 ng−êi. Hai anh em sinh ®«i, n¨m nay 23 tuæi sèng víi bµ hä ngo¹i (81 tuæi). C¶ bè vµ mÑ ®Òu ®∙ mÊt. Mét anh trai ®∙ bá nhµ ®i.

Hé nh×n chung sèng kh¸ biÖt lËp, cã Ýt quan hÖ víi céng ®ång vµ kh«ng vay m−în ai. Hé nhËn cøu trî l−¬ng thùc cña X∙ vµo dÞp TÕt.

Hé cã 5 hay 6 con gµ vµ kh«ng cã gia sóc. B¸n g¹o ®Ó trang tr¶i chi phÝ khi cÇn. Còng ®i lµm thuª ®Ó cã tiÒn (lµm ë má khai th¸c ®¸ vµ lµm ®−êng). GÇn ®©y võa b¸n mét con lîn ®−îc 500.000 ®ång ®Ó tr¶ l¹i kho¶n vay 500.000 ®ång cña ng©n hµng.

Nhµ míi dùng n¨m 1988, v¸ch liÕp, mét gian, m¸i gianh, cã thªm mét tr¸i nhá lµm bÕp. Cã mét gi−êng n»m vµ mét bµn nhá.

• Hé Anh Vµng A V¶ng (Lo¹i I). Ng−êi Gi¸y. Hé cã ®Êt lóa (2 vô, 16 c©n gièng). Cã 3 ao th¶ ç lín, ®Êt ®åi trång mÝa, vµ cã v−ên hé. Hé nµy cã nhiÒu ®Êt nhÊt th«n.

Hé cã hai lao ®éng chÝnh (hai vî chång) vµ 4 ®øa con (tuæi tõ 7 ®Õn 14). TÊt c¶ ®Òu ®−îc ®i häc. C¶ vî vµ chång ®Òu biÕt lµm ¨n bu«n b¸n vµ rÊt n¨ng ®éng.

Hé thuª ng−êi trång, ch¨m sãc vµ chÕ biÕn mÝa. Ýt khi ph¶i ®em hµng ra chî b¸n, ng−êi mua ®Õn tËn nhµ.

N¨m 1998, hé b¸n ®−êng vµ ngän mÝa thu ®−îc 17 triÖu ®ång, vµ b¸n chuèi thu ®−îc 1triÖu ®ång. Mçi n¨m b¸n kho¶ng 1,6 tÊn thãc. Còng nÊu r−îu ®Ó b¸n. B¸n ç vµ lîn. HiÖn t¹i hé cã nu«i tr©u, nhiÒu gµ, ç vµ lîn.

Nhµ gç, ch¾c ch¾n, m¸i ngãi, x©y n¨m 1994 víi 3 gian vµ 2 nhµ ngang. §Þnh x©y nhµ bª t«ng vµo n¨m 1999. Hé cã hai xe ®¹p, mét xe m¸y, tivi, ®µi, m¸y b¬m ®iÖn, m¸y Ðp mÝa.

Kh¸c biÖt vÒ thiÕu ®Êt ®ai ë çc th«n vïng cao vµ vïng trung du


13

Ng−êi d©n ë tÊt c¶ çc th«n xem møc së h÷u ®Êt ®ai lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh c¬ b¶n cña chÊt l−îng cuéc sèng. Nh×n chung, ng−êi ta cho biÕt ng−êi nghÌo th× thiÕu ®Êt, ®Êt xÊu hoÆc / vµ ®Êt ë vÞ trÝ kh«ng thuËn lîi. Tuy nhiªn b¶n chÊt ®Ých thùc cña viÖc thiÕu ®Êt ®èi víi hé nghÌo ë vïng cao l¹i kh¸c víi vïng trung du. • ë çc th«n vïng cao, vÊn ®Ò chÝnh liªn quan nhiÒu ®Õn vÞ trÝ cña m¶nh ®Êt canh t¸c (çch xa vµ

dèc). YÕu tè nµy g©y khã kh¨n trong viÖc canh t¸c, ch¨m sãc nÕu nh− hé thiÕu søc lao ®éng nghiªm träng vµ kh«ng cã søc kÐo ®Ó võa lÊy ph©n võa cµy ruéng.

• ë çc th«n vïng trung du, çc vÊn ®Ò chÝnh l¹i b¾t nguån tõ thiÕu ®Êt thËt sù do mËt ®é d©n sè cao.

VÝ dô, nhiÒu hé nghÌo ë ®©y ®ang ph¶i ®i m−în ®Êt cña hä hµng, hµng xãm, hay ë çc th«n kh¸c theo tõng vô ng¾n h¹n.

ë tÊt c¶ çc th«n, gia sóc lµ chØ tiªu quan träng mang tÝnh quyÕt ®Þnh nghÌo khæ vµ chÊt l−îng cuéc sèng ë tÊt c¶ çc th«n, vèn ch¨n nu«i cña mét hé cã mèi liªn hÖ rÊt chÆt chÏ víi t×nh tr¹ng nghÌo khæ hay s−íng. Kh«ng cã gia sóc, ®iÒu kiÖn ch¨m sãc vµ thó y kÐm, tû lÖ gia sóc chÕt cao ®Òu ®−îc xem lµ çc chØ sè cña nghÌo khæ. Gia sóc lµ tµi s¶n hé rÊt quan träng v× chóng võa lµ nguån søc kÐo, võa lµ nguån cung cÊp ph©n chuång cho c©y trång, vµ còng lµ nguån thu nhËp tiÒn mÆt. Theo ®¸nh gi¸ cña ng−êi d©n th× hai lo¹i hé thÊp nhÊt cã Ýt gia sóc h¬n h¼n so víi çc lo¹i cao h¬n.

B¶ng 6. Çc h×nh thøc së h÷u gia sóc cña hé HuyÖn M−êng Kh−¬ng B¶o Th¾ng

Th«n Lao Ch¶i Th¶i Giµng S¸n XÝn Ch¶i T©n Hå NËm Tang Cèc S©m Nhãm d©n téc Phï L¸ Thu Lao, Hm«ng,

Phï L¸, Tu DÝ Hm«ng Hm«ng Kinh, Hm«ng,

Dao, H¸n, Gi¸y Kinh, Nïng

§Þa ®iÓm Vïng cao Trung du Xa x«i nhÊt DÔ tiÕp cËn nhÊt

Sè hé 28 41 49 54 71 73

ChØ sè %

tæng sè %

nghÌo* %

tæng sè%

nghÌo *%

tæng sè

% nghÌo

% tæng

sè

% nghÌo

% tæng

sè

% nghÌo

% tæng

sè

% nghÌo

% hé cã bß 46 11 86 10 17 6 4 0 6 3 4 2 % hé cã tr©u 54 25 15 0 52 11 74 28 52 11 47 9 % hé m−în tr©u

18 11 17 10 31 23 50 42 7 4 48 18

* NghÌo theo ®¸nh gi¸ lµ hai lo¹i hé thÊp nhÊt (III &IV hoÆc IV & V) trong xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng. ë çc th«n vïng cao, thiÕu gia sóc ®Ó kÐo cµy cã nghÜa lµ hé nghÌo ®ã ph¶i ®i m−în, vµ nh− vËy sÏ lµm muén thêi vô, vµ kh«ng thÓ linh ho¹t trong çc vô canh t¸c ®a d¹ng. Gia sóc chÕt v× bÖnh ®−îc nãi tíi nh− mét nguyªn nh©n phæ biÕn nhÊt cña nghÌo khæ. MÊt gia sóc cã thÓ x¶y ra víi tÊt c¶ mäi ng−êi ë mäi lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng. Nh−ng h×nh nh− ®èi víi hé nghÌo th× kh¶ n¨ng x¶y ra rñi ro nµy lín h¬n do hä kh«ng thÓ ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn vÖ sinh tèt cho gia sóc, vµ khi gia sóc bÞ chÕt v× bÖnh th× t¸c ®éng ng−îc cña nã lªn kinh tÕ hé v« cïng nghiªm träng. Kh¸c biÖt gi÷a çc hé trong së h÷u tµi s¶n Çc bµi tËp xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèngvµ lËp b¶n ®å kinh tÕ � x∙ héi ®Òu cho thÊy cã sù kh¸c biÖt rÊt lín trong møc ®é së h÷u tµi s¶n gi÷a çc th«n, çc nhãm d©n téc vµ çc lo¹i hé (B¶ng 7). B¶ng 7 cho thÊy møc ®é së h÷u tµi s¶n ë çc th«n dÔ tiÕp cËn vµ trong sè ng−êi Kinh lµ cao h¬n so víi møc ®é nµy ë çc th«n vµ d©n téc kh¸c. Riªng cã tû lÖ së h÷u ®µi çt-xÐt cña ng−êi H�M«ng lµ cao v× ®èi víi hä ®©y lµ mét thø tµi s¶n quan träng. H¬n n÷a, kho¶ng çch vÒ së h÷u tµi s¶n gi÷a lo¹i hé cao nhÊt vµ lo¹i hé thÊp nhÊt ë çc th«n trung du lín h¬n so víi kho¶ng çch nµy ë çc th«n vïng cao. Nh÷ng ®iÒu ë trªn ®−îc minh ho¹ râ rµng b»ng çch so s¸nh kÕt qu¶ xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng do nhãm phô n÷ thùc hiÖn ë th«n NËm Tang (trung du) vµ th«n Th¶i Giµng S¸n (vïng cao) (B¶ng 8)


14

B¶ng 7. Së h÷u tµi s¶n hé vµ vay vèn ng©n hµng HuyÖn M−êng Kh−¬ng B¶o Th¾ng

Th«n Lao Ch¶i Th¶i Giµng S¸n XÝn Ch¶i T©n Hå NËm Tang Cèc S©m Nhãm d©n téc Phï L¸ Thu Lao, Hm«ng,

Phï L¸, Tu DÝ Hm«ng Hm«ng Kinh, H¸n,

Dao, Hm«ng, Gi¸y

Kinh, Nïng


Sè hé 28 41 49 54 71 73

ChØ sè %

tæng sè

% nghÌo*

% tæng sè

% nghÌo*

% tæng sè

% nghÌo

% tæng sè

% nghÌo

% tæng

sè

% nghÌo

% tæng

sè

% nghÌo

% hé cã ®iÖn 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 75 13 % hé cã Tivi 0 0 0 0 0 0 0 0 15** 3** 37 4 % hé cã ®µi 43 4 51 5 38 8 68 37 29 4 45 2 % hé cã ®ång hå

0 0 3 0 11 2 22 7 42 7 82 14

% hé vay vèn ng©n hµng

0 0 3 0 13 6 0 0 18 11 91 32

* NghÌo theo ®¸nh gi¸ lµ hai lo¹i hé thÊp nhÊt (III &IV hoÆc IV & V) trong xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng. ** Tivi ë NËm Tang ch¹y b»ng ®iÖn tõ m¸y ph¸t ®iÖn thuû lîi nhá.

B¶ng 8. Kh¸c biÖt trong së h÷u tµi s¶n hé gi÷a th«n vïng cao vµ trung du (xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng do nhãm phô n÷ thùc hiÖn)

Th«n vïng cao, xa x«i

Th¶i Giµng S¸n (HuyÖn M−êng Kh−¬ng)

Th«n trung du dÔ tiÕp cËn

NËm Tang (HuyÖn B¶o Th¾ng)

Lo¹i cao nhÊt (18% cña 41 hé)

Lo¹i cao nhÊt (34% cña 73 hé) • Mét sè cã ngùa. • Cã tr©u vµ bß. • Cã bµn vµ ghÕ. • Cã dông cô nÊu n−íng tèt h¬n (lß, xoong, nåi) • Cã m¸y kh©u. • Cã ®µi.

• Cã 2 � 4 cßn bß, tr©u. • PhÇn lín cã ®µi. • 25% cã Tivi. • Mét sè cã m¸y ph¸t ®iÖn thuû lîi nhá. • 4 hé cã xe m¸y. • 4 hé cã m¸y xay s¸t. • TÊt c¶ ®Òu cã 1 � 2 xe ®¹p • PhÇn lín ®Òu cã n¬i t¾m giÆt tr¸ng xi m¨ng

Lo¹i thÊp nhÊt (22% cña 41 hé)

Lo¹i thÊp nhÊt (27% cña 73 hé)

• Kh«ng cã ngùa. • 1/3 cã gia sóc (1 con). • LÊy mÈu gç lµm ghÕ. • Dông cô nÊu n−íng cã Ýt, kh«ng tèt. • Kh«ng cã gi−êng, qu©y æ r¬m ®Ó n»m. • Kh«ng cã m¸y kh©u, ®µi

• Kh«ng cã tr©u hay bß. • Kh«ng cã tµi s¶n quý gi¸. • Kh«ng cã n¬i t¾m röa. • PhÇn lín kh«ng cã mµn chèng muçi. • ThiÕu dông cô nÊu n−íng.

Sù kh¸c biÖt trong tÝch luü vèn vµ vay vèn ng©n hµng T¹i tÊt c¶ çc th«n vïng cao xa x«i, tÝch luü vèn kh«ng ®−îc coi lµ yÕu tè liªn quan ®Õn chÊt l−îng cuéc sèng. Tuy nhiªn ë hai th«n dÔ tiÕp cËn vïng trung du (Cèc S©m vµ NËm Tang) tÝch luü vèn l¹i lµ mét ®Æc ®iÓm râ rµng ph©n biÖt çc hé thuéc nhãm cao nhÊt. Ng−êi d©n ë hai th«n nµy x¸c ®Þnh ®−îc nhiÒu biÓu hiÖn ®i liÒn víi tÝch luü vèn bao gåm: �hé cã tiÒn cho vay�; �hé cã nhiÒu nguån thu nhËp�; �hé biÕt çch lµm ¨n vµ bu«n b¸n�; �hé thuª lao ®éng�. ë çc th«n vïng cao xa x«i, l−u th«ng tiÒn mÆt thÊp vµ vay vèn ng©n hµng gÇn nh− kh«ng cã, trong khi ë hai th«n dÔ tiÕp cËn vïng trung du, çc tû lÖ trªn rÊt cao.


15

Kh¸c biÖt trong ph−¬ng tiÖn ®i l¹i vµ vËn chuyÓn cña çc hé ë ®©y còng cã sù kh¸c biÖt lín gi÷a çc th«n vïng cao vµ vïng trung du (B¶ng 9). KÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy chØ ë th«n Cèc S©m vµ NËm Tang, hai th«n dÔ tiÕp cËn n»m gÇn ®−êng çi lín ®i Lµo Cai, còng lµ n¬i cã nhiÒu ng−êi Kinh, lµ cã xe m¸y vµ xe ®¹p. ë çc th«n xa x«i, hÎo l¸nh h¬n, ngùa lµ ph−¬ng tiÖn giao th«ng chÝnh vµ lµ mét trong nh÷ng tµi s¶n hé quý gi¸ vµ quan träng nhÊt.

B¶ng 9. Çc h×nh thøc ®i l¹i cña hé HuyÖn M−êng Kh−¬ng B¶o Th¾ng

Th«n Lao Ch¶i Th¶i Giµng S¸n XÝn Ch¶i T©n Hå NËm Tang Cèc S©m Nhãm d©n téc Phï L¸ Thu Lao, H�M«ng,

Phï L¸, Tu DÝ Hm«ng Hm«ng Kinh, H¸n,

Dao, Hm«ng, Gi¸y

Kinh, Nïng


Sè hé 28 41 49 54 71 73 ChØ sè

% tæng sè

% nghÌo*

% tæng sè

% nghÌo*

% tæng sè

% nghÌo

% tæng sè

% nghÌo

% tæng

sè

% nghÌo

% tæng

sè

% nghÌo

% hé cã xe ®¹p

0 0 0 0 0 0 0 0 45 11 72 12

% hé cã xe m¸y

0 0 0 0 0 0 0.5 0 10 0 25 0

% hé cã ngùa 64 14 66 15 0** 0** 46 13 3 1 0 0 * NghÌo theo ®¸nh gi¸ lµ hai lo¹i hé thÊp nhÊt (III &IV hoÆc IV & V) trong xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng. ** Kh«ng cßn con ngùa nµo ë th«n XÝn Ch¶i v× ®ît dÞch gÇn ®©y ®∙ lµm chÕt hÕt ngùa cña th«n.

Kh¸c biÖt vÒ møc ®é biÕt ch÷ vµ tiÕp cËn gi¸o dôc Cã thÓ thÊy sù kh¸c biÖt râ rµng trong møc ®é biÕt ch÷ theo giíi, theo lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng, vµ theo vÞ trÝ xa x«i (B¶ng 10). ë ®©y biÕt ch÷ ®−îc hiÓu lµ mét hé cã ®µn «ng / con trai vµ ®µn bµ / con g¸i cã thÓ ®äc vµ viÕt tiÕng phæ th«ng.

B¶ng 10. Tû lÖ nam giíi vµ n÷ giíi biÕt tiÕng phæ th«ng (cã thÓ nãi, ®äc, viÕt)

HuyÖn M−êng Kh−¬ng B¶o Th¾ng Th«n Lao Ch¶i ThÈi Giµng S¸n XÝn Ch¶i T©n Hå NËm Tang Cèc S©m

Nhãm d©n téc Phï L¸ Thu Lao, Hm«ng, Phï L¸, Tu DÝ

Hm«ng Hm«ng Kinh, H¸n, Dao, Hm«ng,

Gi¸y

Kinh, Nïng


Sè hé 28 41 49 54 71 73

ChØ sè %

tæng sè

% nghÌo*

% tæng sè

% nghÌo*

% tæng sè

% nghÌo

% tæng sè

% nghÌo

% tæng

sè

% nghÌo

% tæng

sè

% nghÌo

% hé cã ®µn «ng/con trai biÕt ch÷

43 21 34 3 44 10 43 5 69 27 93 27

% hé cã ®µn bµ/con g¸i biÕt ch÷

11** 4 15** 0 23 8 4 0 66 25 99 34

* NghÌo theo ®¸nh gi¸ lµ hai lo¹i hé thÊp nhÊt (III &IV hoÆc IV & V) trong xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng. ** ChØ cã trÎ em g¸i ®i häc tiÓu häc. Trong çc th«n nµy, kh«ng cã phô n÷ nµo biÕt ch÷. Møc ®é biÕt ch÷ ®Ó lµm viÖc còng v« cïng thÊp trong sè phô n÷ vµ çc hé nghÌo. ë hai th«n vïng cao xa x«i nhÊt (Lao Ch¶i vµ Th¶i Giµng S¸n) kh«ng cã mét phô n÷ nµo biÕt ch÷. Møc ®é tiÕp cËn gi¸o dôc (®−îc ®i häc) ®−îc ®Ò cÊp tíi ë hÇu hÕt çc bµi tËp xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng nh− mét yÕu tè ®Ó x¸c ®Þnh nghÌo khæ hay s−íng. Çc hé thuéc lo¹i cao nhÊt th−êng cã ®ñ kh¶ n¨ng cho con çi ®i häc ®Çy ®ñ hÕt cÊp häc cã ë ®Þa ph−¬ng (häc hÕt tiÓu häc ë çc th«n vïng cao xa x«i, vµ häc trung häc


16

c¬ së hay phæ th«ng trung häc ë çc th«n dÔ tiÕp cËn ë huyÖn B¶o Th¾ng). TiÕp cËn gi¸o dôc bao gåm cho trÎ ®Õn tr−êng, gi¸o dôc cho ng−êi lín vµ xo¸ mï ch÷ vÉn cßn lµ khã kh¨n trong sè çc hé nghÌo vµ lµ mét vÊn ®Ò réng lín ®¸ng quan t©m.

2.2 So s¸nh gi÷a quan ®iÓm cña th«n, b¶n víi çn bé huyÖn vÒ çc nguyªn nh©n chÝnh cña t×nh tr¹ng nghÌo khæ Trong nghiªn cøu lÇn nµy, çc cuéc th¶o luËn nhãm cã ®Þnh h−íng còng ®−îc tiÕn hµnh víi l∙nh ®¹o vµ çn bé cña çc c¬ quan nhµ n−íc thuéc çc ngµnh vµ çc tæ chøc ®oµn thÓ quÇn chóng ë cÊp huyÖn, trong ®ã cã Uû ban Nh©n d©n, Phßng N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n, Phßng Y tÕ, Phßng Gi¸o dôc, Ng©n hµng N«ng nghiÖp vµ Ng©n hµng Ng−êi NghÌo, Héi Phô n÷, Héi N«ng d©n, §oµn Thanh niªn. Môc ®Ých cña çc cuéc th¶o luËn nhãm nµy lµ ®Ó t×m hiÓu nhËn thøc cña çn bé huyÖn trong xÕp lo¹i çc vÊn ®Ò vµ −u tiªn cña ng−êi nghÌo nãi chung vµ ®èi víi ngµnh cña hä (y tÕ, gi¸o dôc, tµi chÝnh...) nãi riªng. B¶ng 11 tãm t¾t çc ®Æc ®iÓm vµ vÊn ®Ò chÝnh cña ng−êi nghÌo theo kÕt qu¶ th¶o luËn cña çn bé huyÖn. H¬n 150 çn bé cña hai huyÖn tham gia vµo çc cuéc th¶o luËn nhãm nµy, do ®ã b¶ng tãm t¾t d−íi ®©y cã thÓ xem lµ kh¸ tiªu biÓu cho quan ®iÓm cña cÊp huyÖn.

B¶ng 11 Quan ®iÓm cña cÊp huyÖn vÒ çc nguyªn nh©n chÝnh cña nghÌo khæ (tãm t¾t tæng hîp tõ c¶ hai huyÖn)

Çc nghuyªn nh©n chÝnh cña nghÌo khæ • ThiÕu vèn � tiÒn mÆt ®Ó ®Çu t− • Møc ®é kiÕn thøc nh×n chung thÊp • ThiÕu kü thuËt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp tiÕn bé • ThiÕu n−íc vµ nguån n−íc kh«ng s¹ch • ThiÕu ®Êt tèt ®Ó canh t¸c

212 165 106 99 92

• ThiÕu vËt t− s¶n xuÊt (c«ng cô, ph©n bãn ...) • §Êt dèc, b¹c mµu, träc v.v... • ThiÕu l−¬ng thùc, kh«ng cã l−¬ng thùc dù tr÷ • Ph−¬ng tiÖn giao th«ng, ®i l¹i nghÌo nµn

(®−êng x¸, xe cé)

85 79 70 70

¦u tiªn (nguyªn nh©n) trung b×nh • Cã nhiÒu con, kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh kÐm • Lèi sèng l¹c hËu, mª tÝn dÞ ®oan • Kh«ng biÕt tÝnh to¸n chi tiªu cho t−¬ng lai • ThiÕu tr−êng së vµ Ýt ®−îc ®i häc • Çc c¬ héi thu nhËp ngoµi n«ng nghiÖp h¹n

chÕ • ThiÕu dÞch vô ch¨m sãc søc khoÎ • Hay èm vµ dÔ èm

67 57 55 53 52 50 48

• ThiÕu quÇn ¸o, ®Æc biÖt lµ quÇn ¸o Êm cho mïa ®«ng

• §iÒu kiÖn vÖ sinh kÐm • Du canh du c− • Phô n÷ ph¶i lµm viÖc nhiÒu vµ vÊt v¶ • Nhµ ë tåi tµn (m¸i l¸, hay dét, v.v...) • ThiÕu lao ®éng trong nhµ

46 37 36 32 31 30

Çc nguyªn nh©n Ýt quan träng h¬n • ThiÕu tiÕp cËn th«ng tin ®¹i chóng • DÞch vô khuyÕn n«ng ch−a ph¸t triÓn • ThiÕu thÞ tr−êng / buèn b¸n nhá • Qu¸ bËn kh«ng thÓ ch¨m lo ®Çy ®ñ cho con

çi • Kh«ng cã ®iÖn • Suy dinh d−ìng • Thêi h¹n vay vèn tÝn dông kh«ng phï hîp • Kh«ng nãi ®−îc tiÕng phæ th«ng • Mï ch÷ (®äc vµ viÕt) • DÔ bÞ rñi ro

28 22 22 22 21 21 20 20 20 17

• L−êi lao ®éng • Giao tiÕp víi bªn ngoµi bÞ h¹n chÕ, biÖt lËp • ThiÕu çc ®å ®¹c thiÕt yÕu nh− gi−êng , tñ,

bµn ghÕ v.v... • Ma tuý, r−îu chÌ, cê b¹c • Kh«ng cã tr©u hoÆc bß • ThiÕu tiÒn mua thuèc vµ ch÷a bÖnh • Kh«ng cã ®Êt trång lóa n−íc • Kh«ng cã ch¨n, mµn. • BÖnh gia sóc

17 14 13 13 10 10 10 5 5

Ghi chó: XÕp lo¹i trªn ®©y dùa vµo ®iÓm sè luü kÕ theo sè lÇn ®Ò cËp tíi çc nguyªn nh©n nµy trong çc cuéc th¶o luËn cã ®Þnh h−íng víi tÊt c¶ çc ngµnh cña cÊp huyÖn. B¶ng nµy cho thÊy cã sù ®ång nhÊt quan ®iÓm trong nhiÒu çn bé huyÖn vÒ mét sè vÊn ®Ò chÝnh xung quanh nghÌo khæ vµ chÊt l−îng cuéc sèng. ThiÕu vèn tµi chÝnh ®−îc xem lµ nguyªn nh©n nghÌo khæ chÝnh. Nguyªn nh©n quan träng thø hai lµ tr×nh ®é gi¸o dôc vµ kiÕn thøc thÊp. §©y lµ mét ph¹m trï chung víi çc biÓu hiÖn nh− kh«ng ®−îc ®Õn tr−êng, kh«ng nãi ®−îc tiÕng phæ th«ng, mï ch÷, thiÕu tiÕp cËn th«ng tin ®¹i chóng. Çc vÊn ®Ò liªn quan tíi thiÕu ®Êt vµ h¹n chÕ trong s¶n xuÊt l−¬ng thùc còng ®−îc xÕp lo¹i cao, bao gåm thiÕu ®Êt canh t¸c, thiÕu l−¬ng thùc, ®Êt xÊu, thiÕu c«ng cô vµ ®Çu vµo s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, vµ kh«ng ¸p dông tiÕn bé kü thuËt trong n«ng nghiÖp. Theo çn bé huyÖn, thiÕu n−íc vµ chÊt l−îng n−íc kÐm, c¬ së h¹ tÇng nghÌo nµn, vµ giao th«ng khã kh¨n còng lµ nh−ng yÕu tè chÝnh g©y nªn t×nh tr¹ng nghÌo khæ.


17

Quan ®iÓm cña th«n, b¶n vÒ çc nguyªn nh©n nghÌo khæ chÝnh ®−îc tËp hîp trong B¶ng 12 dùa trªn çc bµi tËp xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng ë 6 th«n tiÕn hµnh nghiªn cøu.

B¶ng 12. Quan ®iÓm cña th«n, b¶n vÒ çc nguyªn nh©n chÝnh cña nghÌo khæ (tãm t¾t tæng hîp tõ 6 th«n tiÕn hµnh nghiªn cøu)

Çc nguyªn nh©n chÝnh cña nghÌo khæ • ThiÕu dÊt, ®Êt ë xa, ®Êt xÊu, ®Êt dèc • ThiÕu l−¬ng thùc • ThiÕu gia sóc ®Ó cµy ruéng, t¨ng thu

nhËp vµ lÊy ph©n bãn • Nhµ ë tåi tµn, t¹m bî, dÔ bÞ ®æ, m¸i gi¹,

t−êng kh«ng ch¾c ch¾n

8

7 6

6

• BÖnh gia sóc, ch¨n nu«i thó y kÐm • Çc hé míi t¸ch ra ë riªng, cã con nhá • Cã qu¸ nhiÒu trÎ em vµ hoÆc ng−êi ¨n

theo, khã cã ®ñ l−¬ng thùc • TrÎ em kh«ng ®Õn tr−êng, kh«ng thÓ ®Õn

tr−êng • ThiÕu çc vËt dông thiÕt yÕu, gi−êng äp

Ñp, bµn, ghÕ, nåi niªu cò, n¸t

5 5 4 4 4

Çc nguyªn nh©n Ýt quan träng h¬n • §i lµm thuª, Ýt thêi gian ch¨m lo ruéng

cña nhµ • thiÕu ph−¬ng tiÖn ®i l¹i (xe ®¹p, ngùa) • ThiÕu lao ®éng • ThiÕu quÇn ¸o, quÇn ¸o r¸ch r−íi, thiÕu

mµn • Søc khoÎ gia ®×nh yÕu • Kh«ng cã ®Êt trång lóa n−íc • Mï ch÷ • §iÒu kiÖn vÖ sinh kh«ng tèt • ThiÕu vèn ®Ó s¶n xuÊt

3

3 3 3

3 3 2 2 2

• Ýt quan hÖ víi ng−êi bªn ngoµi hay trong céng ®ång

• ThiÕu kinh nghiÖm lËp kÕ ho¹ch lµm ¨n • Chi tiªu hiÕu hØ qu¸ lín • Hé míi chuyÓn ®Õn kh«ng cã ®Êt • Kh«ng lµm ¨n ch¨m chØ nh− çc hé kh¸c • Kh«ng cã rõng • Kh«ng cã c©y hµng ho¸ • Kh«ng cã tiÒn ®Ó mua s¸ch häc cho con • Ph¶i thuª ruéng ®Ó lµm.

2 2 2 2 2 1 1 1 1

Ghi chó: XÕp lo¹i trªn ®©y dùa vµo ®iÓm sè luü kÕ theo sè lÇn ®Ò cËp tíi çc nguyªn nh©n nµy ®èi víi çc hé thuéc hai lo¹i thÊp nhÊt trong çc bµi tËp xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng. Cã 8 bµi tËp xÕp lo¹i ë 6 th«n. Çc kÕt qu¶ ph©n tÝch riªng biÖt do çn bé huyÖn vµ ng−êi d©n ë th«n b¶n thùc hiÖn cho phÐp chóng ta so s¸nh quan ®iÓm vµ çch hiÓu vÒ �ai lµ ng−êi nghÌo� cña chÝnh ng−êi d©n vµ nh÷ng ng−êi bªn ngoµi céng ®ång. Cã thÓ thÊy râ lµ nhiÒu vÊn ®Ò cã sù nhÊt trÝ cao trong nhËn thøc. VÝ dô, vÒ vÊn ®Ò ®Êt ®ai, mäi ng−êi ®Òu nhÊt trÝ r»ng çc hé nghÌo th−êng lµ çc hé rÊt thiÕu ®Êt canh t¸c. Nh×n chung hä lµ nh÷ng ng−êi kh«ng cã ®Êt cÊy lóa vµ ®Êt cña hä th−êng xÊu hoÆc ë xa. Tuy nhiªn còng cã nh÷ng vÊn ®Ò cho thÊy sù kh¸c biÖt næi bËt trong çch hiÓu cña ng−êi d©n so víi çn bé huyÖn: Quan ®iÓm cña cÊp huyÖn Qu¶n ®iÓm cña cÊp th«n b¶n YÕu tè gia sóc. Theo ®¸nh gi¸ cña cÊp huyÖn, th× ®©y lµ yÕu tè ®−îc ®Æt vµo nhãm çc yÕu tè Ýt quan träng nhÊt. VÝ dô, bÖnh gia sóc (5 ®iÓm) vµ thiÕu tr©u, bß (13 ®iÓm).

Hoµn toµn ng−îc l¹i, thiÕu gia sóc hay mÊt gia sóc v× bÖnh hay tai n¹n lµ çc chØ sè quan träng vµ phæ biÕn nhÊt cña nghÌo khæ trong çc kÕt qu¶ xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng ë th«n, b¶n.

Vèn tµi chÝnh. ThiÕu vèn tµi chÝnh, hay tiÒn mÆt ®Ó ®Çu t− ®−îc xÕp hµng ®Çu trong phÇn ph©n tÝch cña çn bé huyÖn vÒ çc nguyªn nh©n dÉn tíi nghÌo khæ (212 ®iÓm)

Ng−îc l¹i, trong çc kÕt qu¶ xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng, vèn tµi chÝnh chØ thËt sù næi lªn nh− mét vÊn ®Ò ë çc th«n vïng trung du cã l−îng l−u th«ng tiÒn mÆt cao. ThiÕu tÝn dông kh«ng ®−îc ®Ò cËp tíi ë bÊt kú th«n nµo nh− mét nguyªn nh©n cña nghÌo khæ. §èi víi çc hé nghÌo nhÊt, thiÕu tiÒn mÆt ®−îc ®Ò cËp theo nghÜa lµ çc hé ®ã khã


18

trang tr¶i ®−îc çc chi phÝ bÊt th−êng, kh«ng mua s¾m ®−îc ®Çu vµo s¶n xuÊt vµ kh«ng cã nguån thu nhËp th−êng xuyªn.

Çc gia ®×nh trÎ vµ chi phÝ cña ®¸m c−íi, ®¸m tang theo truyÒn thèng. Çn bé huyÖn xÕp lèi sèng l¹c hËu vµ mª tÝn dÞ ®oan thuéc lo¹i çc nguyªn nh©n trung b×nh cña nghÌo khæ (57 ®iÓm). Song kh«ng cã th«ng tin cô thÓ nµo vÒ møc chi phÝ cho çc ®¸m hiÕu, hØ hay vÒ hoµn c¶nh cô thÓ cña çc hé gia ®×nh trÎ.

Ng−îc l¹i, rÊt nhiÒu ng−êi ë çc th«n b¶n cho biÕt çc hé gÇn ®©y míi t¸ch ra ë riªng, x©y nhµ míi th× nghÌo. Ngoµi ra, ë nhiÒu th«n chi phÝ tèn kÐm cña çc ®¸m hiÕu, hØ theo truyÒn thèng còng ®−îc ®Ò cËp ®Õn nh− mét nguyªn nh©n cña nghÌo khæ.

Vèn x· héi. Nh×n chung, çn bé huyÖn coi çc yÕu tè cã thÓ g©y ra c¶m gi¸c c« lËp trong sè nh÷ng ng−êi nghÌo lµ nh÷ng yÕu tè Ýt quan träng.

Ng−îc l¹i, ®©y l¹i lµ çc yÕu tè næi tréi trong çc bµi tËp xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng còng nh− t¹i çc cuéc pháng vÊn vµ th¶o luËn ë th«n, b¶n. Sèng biÖt lËp ®−îc ®Ò cËp mét çch cô thÓ nh− mét yÕu tè cña nghÌo khæ trong hai th«n vïng trung du dÔ tiÕp cËn cña huyÖn B¶o Th¾ng (NËm Tang vµ Cèc S©m). Çc hé cã �Ýt quan hÖ x∙ héi�, hay �cã Ýt quan hÖ víi ng−êi ngoµi vµ céng ®ång� nh×n chung ®−îc xem lµ çc hé Ýt kh¸ gi¶.

2.3 Lo¹i h×nh çc hé dÔ bÞ rñi ro rót ra tõ çc bµi tËp xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng KÕt qu¶ çc bµi tËp xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng ®Ò cËp ë çc ch−¬ng tr−íc ®∙ x¸c ®Þnh ®−îc mét sè yÕu tè lµm nªn ®Æc ®iÓm cña nghÌo khæ. Tuy nhiªn, còng cÇn ph¶i ph©n tÝch chi tiÕt ë cÊp hé ®Ó thËt sù hiÓu sù kÕt hîp gi÷a çc yÕu tè vµ hoµn c¶nh kh¸c nhau nh− thÕ nµo ®∙ t¹o ra t×nh tr¹ng khã kh¨n h¬n cho mét sè hé. VÝ dô sau ®©y cña th«n XÝn Ch¶i sÏ lµm râ ®iÒu nµy. Trong khi tiÕn hµnh bµi tËp xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng ë th«n XÝn Ch¶i, khi ®−îc yªu cÇu x¸c ®Þnh çc vÊn ®Ò chÝnh cña 7 hé thuéc lo¹i nghÌo nhÊt trong th«n theo nh− kÕt qu¶ cña bµi tËp xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng tr−íc ®ã, th× çc thµnh viªn tham gia ®∙ nãi lµ kh«ng thÓ x¸c ®Þnh ®−îc çc vÊn ®Ò chung cho c¶ 7 hé vµ sÏ ch¼ng cã gi¸ trÞ g× nÕu chØ cã mét ®¸nh gi¸ chung cho tÊt c¶ çc hé nghÌo bëi v× kh«ng cã çi nghÌo nµo gièng çi nghÌo nµo. Do ®ã, çc thµnh viªn tham gia ®∙ quyÕt ®Þnh lËp b¶ng cho ®iÓm riªng cho tõng yÕu tè cô thÓ ®èi víi mçi hé. Çch lµm nµy tá ra cã hiÖu qu¶ h¬n lµ çch cho ®iÓm chung ë çc th«n kh¸c. (xem B¶ng 13)

B¶ng 13. Th«n XÝn Ch¶i (X· Pha Long)

T×m hiÓu sù kh¸c nhau gi÷a 7 hé nghÌo nhÊt (Lo¹i IV)

Nguyªn nh©n

Hé

Gia ®×nh trÎ míi t¸ch ra hay hé giµ c¶

Kh«ng cã gia sóc ®Ó cµy, kÐo

§Êt xÊu, xa lµng

Kh«ng cã tiÒn ®Ó s¶n xuÊt hoÆc m¾c nî

Kh«ng ch¨m chØ nh− çc hé kh¸c

ThiÕu lao ®éng

Giµng Diu Hoµ 5 3 3 4 5 10 Ma Seo S¸ng 5 8 8 3 10 3 Giµng Seo Kh¸ng

4 10 10 4 4 6 Giµng Seo Gi¶ 2 10 10 4 4 6 Giµng Seo SÇn 4 7 7 10 2 2 Sïng V¨n ChÈn

10 trÎ 10 10 7 2 3 Ma M×n Xå 10 giµ 2 2 2 3 10 * ChÊm ®iÓm: 0-5 lµ çc nguyªn nh©n Ýt quan träng 6-10 = çc nguyªn nh©n quan träng h¬n


19

PhÇn ph©n tÝch trªn ®©y cña ng−êi d©n th«n XÝn Ch¶i rÊt hay bëi lÏ nã b¾t ®Çu béc lé nh÷ng kÕt hîp kh¸c nhau cña çc yÕu tè chÝnh vµ yÕu tè phô. ë ®©y còng gièng nh− çc th«n nghiªn cøu kh¸c ë M−êng Kh−¬ng, kh«ng cã gia sóc ®Ó cung cÊp søc kÐo vµ ®Êt xÊu ë xa th«n lµ nh÷ng khã kh¨n phæ biÕn nhÊt cña ng−êi nghÌo. Tuy nhiªn, cßn mét sè hoµn c¶nh bæ sung ë mçi hé kh¸c nhau cã thÓ lµm cho t×nh h×nh cµng xÊu ®i: • VÝ dô, hé cña anh Sïng V¨n ChÈn, ®−îc xem lµ nghÌo v× cã Ýt ®Êt mµ ®Êt l¹i xa th«n, cã Ýt gia

sóc. H¬n n÷a, ®©y l¹i lµ mét gia ®×nh trÎ míi thµnh lËp vµ võa t¸ch ra ë riªng. MÆc dï hé cã lao ®éng, nh−ng l¹i thiÕu tiÒn ®Ó ®Çu t− vµo s¶n xuÊt chñ yÕu do vÉn cßn nî mét kho¶n tiÒn khi t¸ch hé, x©y nhµ míi.

• Trong khi ®ã, hé cña Giµng Seo Gi¶ vµ Giµng Seo Kh¸ng, nghÌo bëi v× thiÕu lao ®éng, céng

thªm víi thiÕu gia sóc vµ cã Ýt ®Êt. Hé Ma M×n Xå cã ®Êt nh−ng l¹i th−êng xuyªn thiÕu lao ®éng. Tõ çch ph©n tÝch nh− vËy, cã thÓ b¾t ®Çu x©y dùng mét cÊu tróc lo¹i h×nh cho çc hé ë trong çc hoµn c¶nh dÔ bÞ rñi ro nhÊt. �DÔ bÞ rñi ro� ë ®©y cã nghÜa lµ çc hé ë vµo mét hoµn c¶nh cã kh¶ n¨ng bÞ rñi ro cao, c¶ nh÷ng khã kh¨n l©u dµi, còng nh− çc có sèc tøc thêi. ë vµo t×nh tr¹ng dÔ bÞ rñi ro cã nghÜa lµ çc rñi ro nµy cã thÓ dÉn tíi çc thay ®æi l©u dµi s©u h¬n vµ m¹nh h¬n trong chÊt l−îng cuéc sèng cña hé gia ®×nh. 2.3.1 Çc hé ®ãi dµi ngµy víi c¬ së nguån lùc cùc kú h¹n chÕ Çc hé ®ãi dµi ngµy th−êng lµ çc hé cã c¬ së nguån lùc cùc kú h¹n chÕ ë chç kh«ng cã ®ñ ®Êt canh t¸c, kh«ng cã gia sóc vµ kh¶ n¨ng lao ®éng cña hé thiÕu, liªn quan ®Õn sè miÖng ¨n trong hé. (§ã lµ tû lÖ gi÷a ®Êt ®ai, gia sóc, lao ®éng vµ ng−êi ¨n theo.) Mét sè hé cã rÊt ®«ng ng−êi ¨n theo vµ / hoÆc thiÕu lao ®éng, kÕt hîp víi nguån lùc h¹n chÕ ®Ó s¶n xuÊt l−¬ng thùc ®∙ r¬i vµo t×nh tr¹ng thiÕu l−¬ng thùc liªn miªn trong nhiÒu n¨m. Th−êng th× çc hé nµy rÊt khã t×m ra ®−îc c¬ héi míi thËm chÝ ë møc ch¨n nu«i nhá (gµ) ®Ó cã thÓ v−¬n lªn, nh− minh ho¹ cña c©u chuyÖn sau:

Hé ¤ng Giµng M×n Sµi (52 tuæi). Ng−êi Phï L¸ Th«n Th¶i Giµng S¸n (HuyÖn M−êng Kh−¬ng) HiÖn nay hé nµy cã 10 thµnh viªn gåm hai vî chång «ng Sµi, 6 ®øa con (tuæi tõ 6 ®Õn 21), cã thªm mét con d©u vµ ch¸u néi. Mét ng−êi con g¸i ®∙ ®i lÊy chång vµ sèng ë nhµ chång. Mét ng−êi con trai kh¸c hiÖn ®ang ®i tï ë Lµo Cai v× ®∙ lÊy trém b¹c nhµ ng−êi ta. MÊy ®øa con lín kh«ng ®−îc ®i häc, nh−ng cã mÊy ®øa nhá ®−îc ®Õn tr−êng tiÓu häc. C¶ nhµ sèng trong mét ng«i nhµ t¹m nhá, t−êng ®Êt, kh«ng cã cét nhµ lín ®Ó ®ì m¸i. Tµi s¶n trong nhµ ch¼ng cã g× ®¸ng gi¸ - mét nåi nÊu ¨n, mét con dao, 3 çi ph¶n b»ng gç ghÐp l¹i, mét çi ch¹n, mét cèi xay b»ng ®¸ ®Ó xay ng«. Nhµ kh«ng cã lß, bµn hay ghÕ g×. Theo «ng Chñ tÞch x∙ th× ®©y lµ hé nghÌo nhÊt ë th«n. ¤ng Sµi cho biÕt khã kh¨n chÝnh cña nhµ «ng lµ thiÕu l−¬ng thùc, nh−ng v× hä cã Ýt ®Êt nªn kh«ng cã çch nµo v−ît ra khái c¶nh ®ãi. Khã kh¨n chÝnh thø hai lµ gia ®×nh kh«ng cã con tr©u hay con bß nµo ®Ó cµy ruéng, nªn hä ph¶i lµm tÊt c¶ mäi viÖc b»ng søc ng−êi. Hé nµy kh«ng cã ruéng lóa n−íc hay m¶nh v−ên nµo ®Ó trång rau. Sè ®Êt duy nhÊt mµ hä cã lµ mét vµi m¶nh n−¬ng ng« n¨m çch th«n 3 km víi diÖn tÝch trång ®−îc kho¶ng 20 c©n ng« gièng mçi n¨m. §«i khi hä còng trång xen c¶ s¾n vµ ®Ëu vµo ®ã. TÊt c¶ l−¬ng thùc thu ho¹ch tõ ®ã ®ñ cho gia ®×nh ¨n trong 3 th¸ng. §Ó bï vµo chç thiÕu, hä vay ng« cña hµng xãm sau ®ã lµm thuª cho ng−êi ta ®Ó tr¶ nî nh− bæ cñi ch¼ng h¹n (2 ®Õn3 kg ng« ®æi lÊy mét ngµy c«ng). Ngoµi ra, hä còng nhËn ®−îc l−¬ng thùc cøu ®ãi cña ChÝnh phñ kho¶ng 10 c©n g¹o / ng−êi/ n¨m. ThØnh tho¶ng hä ph¶i ®i ®µo cñ trong rõng ®Ó ¨n vµ ®µo nghÖ trong rõng ®em b¸n ë chî ®Ó cã tiÒn mua dÇu vµ muèi v.v... HiÖn t¹i hé nµy kh«ng cßn mét con vËt nu«i nµo trõ mét con gµ. ¤ng Sµi nãi lµ v× nhµ «ng kh«ng cã tiÒn ®Ó mua con gièng. Mét vµi n¨m tr−íc, con çi cßn nhá nhµ «ng Sµi cßn khã kh¨n h¬n, B©y giê con çi lín h¬n vµ cã thÓ lao ®éng gióp ®ì bè mÑ. Bëi vÉn ph¶i ®i vay ng« ¨n, nªn mÊy ®øa con ph¶i nghØ häc sím ®Ó gióp ®ì bè mÑ. Kh«ng nh− çc hé kh¸c, hé nµy kh«ng m−în tr©u bß cña hµng xãm. Mét ®øa


20

®i ch¨n tr©u thuª cho mét nhµ trong th«n, ®−îc nu«i ¨n vµ ®−îc tr¶ tr−íc b»ng mét con lîn trÞ gi¸ 150.000 ®ång.

C©u chuyÖn nµy cho thÊy mét lo¹t nh÷ng khã kh¨n vµ h¹n chÕ phæ biÕn mµ çc hé nghÌo kinh niªn ë çc vïng cao gÆp ph¶i khi sö dông çc nguån vèn kh¸c nhau, nh− m« t¶ trong B¶ng 14.

B¶ng 14. H¹n chÕ vµ khã kh¨n trong sö dông çc nguån vèn ë çc th«n vïng cao: VÝ dô cña gia ®×nh ¤ng Giµng M×n Sµi



thøc...







Ýt ®Êt, ®Êt xÊu vµ

®Êt ë xa

ThiÕu l−¬ng thùc vµ s¶n l−îng c©y trång

thÊp

ChuÈn bÞ ®Êt muén vµ thiÕu nhËy c¶m ®èi víi thay ®æi

khÝ hËu

ThiÕu ph©n chuång ®Ó lµm giµu ®Êt

ThiÕu lao ®éng hay / vµ cã qu¸ nhiÒu

ng−êi ¨n theo

Ph©n bè l¹i lao ®éng vµ çc øng

phã

Søc khoÎ yÕu vµ chÊt l−îng cuéc sèng gia

®×nh thÊp

Dùa vµo lµm thuª cho hä hµng, hµng

xãm ®Ó ®æi lÊy l−¬ng thùc

Ph¹m vi ®a d¹ng ho¸ thu nhËp ë vïng cao

bÞ h¹n chÕ

ThiÕu ®¹i gia sóc

Kh«ng thÓ t¨ng thªm

cña c¶i ®Ó n©ng cao

chÊt l−îng cuéc sèng (vÝ dô, çc ®å dïng, vËt dông thiÕt yÕu

trong nhµ)

Çc hé ®Æc biÖt khã kh¨n lµ çc hé mµ nh÷ng có sèc vµ khñng ho¶ng x¶y ®Õn trong khi c¬ së nguån lùc hÇu nh− kh«ng cã g×. Çc hé nµy cã thÓ bÞ cuèn vµo chuçi xÝch çc sù kiÖn nh− nh÷ng vßng xo¸y ®Èy hä vµo nh÷ng mãn nî kiÓu nµy hay kiÓu kh¸c ngµy cµng t¨ng thªm. Khi ®ã hé cµng mÊt ®i tµi s¶n vµ sù tù chñ. C©u chuyÖn vÒ gia ®×nh bµ Ma Seo S¸ng:

Bµ Ma Seo S¸ng (50 tuæi). Ng−êi Hm«ng Th«n XÝn Ch¶i (HuyÖn M−êng Kh−¬ng) Bµ S¸ng go¸ chång, cã 4 ®øa con, con g¸i c¶ n¨m nay 24 tuæi, con trai ót 7 tuæi. Chång bµ mÊt 7 n¨m tr−íc do dÉm ph¶i m×n khi ®i n−¬ng. Lóc chång mÊt, bµ S¸ng ®ang cã mang. Bµ S¸ng cho biÕt lµ tr−íc khi chèng mÊt, hoµn c¶nh gia ®×nh kh¸ h¬n b©y giê. Håi ®ã, nhµ bµ cã 2 con tr©u vµ cã ®ñ ¨n. Sau khi chång mÊt, con rÓ ®Õn ë mét n¨m råi d¾t lu«n c¶ con g¸i vµ mét con tr©u vÒ B¾c Hµ. Thùc tÕ lµ con rÓ cã quan hÖ bÊt chÝnh víi mét phô n÷ kh¸c, bÞ ng−êi ta b¾t ®−îc, ph¹t tiÒn, ph¶i b¸n con tr©u ®i ®Ó tr¶ tiÒn. Cßn mét con tr©u n÷a bÞ hai vî chång trÎ c¾m ë Trung Quèc ®Ó bu«n b¸n hµng sang ViÖt Nam. Khi hai vî chång vÒ B¾c Hµ, chñ nî ®Õn lÊy ®i con tr©u ®Ò bï vµo sè hµng ®∙ giao. Bµ S¸ng cho biÕt lµ tr−íc ®©y nhµ bµ cã 3 gian nh−ng do thiÕu gianh lîp m¸i nªn n¨m 1998 bµ ®∙ thu hÑp nhµ l¹i cßn mét gian vµ bøc t−êng tr−íc ®−îc thay b»ng tre. Khi chång mÊt, con ngùa bÞ èm, nªn bµ S¸ng ®∙ b¸n con ngùa vµ b¸n thªm mét con lîn ®Ó lµm ma cho chång. Sau ®ã bµ cã mua ®−îc lîn vÒ nu«i nh−ng nã l¹i bÞ dÞch chÕt. Bµ S¸ng cho hay bµ kh«ng biÕt lµm thÕ nµo ®Ó c¶i thiÖn cuéc sèng vµ kinh tÕ cña gia ®×nh. Bµ cÇn cã tiÒn mÆt ®Ó mua lîn vµ gµ gièng vÒ nu«i, vµ còng ®Ó lÊy ph©n chuång, nh−ng nhµ bµ sî lµ vay råi kh«ng tr¶ ®−îc. B©y giê bµ S¸ng


21

ph¶i dùa vµo hç trî cña ng−êi kh¸c. Bµ m−în tr©u cña em hä ®Ó cµy ruéng vµ lóc rçi c¶ mÊy mÑ con cïng ®i lµm thuª. N¨m 1996 vµ 1997, hé nµy nhËn hç trî g¹o cña ChÝnh phñ vµ n¨m ngo¸i nhËn ®−îc 80.000 ®ång cña Phßng Lao ®éng, Th−¬ng binh, X∙ héi huyÖn. H×nh nh− nhµ Bµ S¸ng bÞ t¸ch biÖt ra khái çc ho¹t ®éng chung cña th«n. VÝ dô, do kh«ng cã ng−êi ®Ó lµm, hé nµy kh«ng ®¨ng ký tham gia ch−¬ng tr×nh trång c©y ¨n qu¶ vµ trång rõng. ThØnh tho¶ng bµ còng ®−îc th«ng b¸o ®i häp nh−ng Ýt khi ®i. Bµ S¸ng nãi r»nglÝ do Ýt ®i häp lµ ®i lµm n−¬ng tèi míi vÒ, ph¶i nÊu c¬m cho con ¨n, bËn rén c«ng viÖc gia ®×nh.

2.3.2 Çc hé ë çc giai ®o¹n kh¸c nhau trong chu kú sèng Mét sè hé ®−îc ng−êi trong th«n xÕp vµo lo¹i nghÌo do vÞ trÝ cña hä trong chu kú sèng. §iÒu nµy th−êng chØ çc gia ®×nh trÎ víi con çi cßn nhá, võa míi t¸ch hé, ph¶i x©y nhµ míi, hay çc hé cã bè mÑ giµ c¶ trong khi con çi ®i ë riªng hÕt. §Ó lµm ®¸m c−íi hay x©y nhµ míi çc hé th−êng ph¶i vay m−în vµ huy ®éng nhiÒu tµi s¶n mµ ph¶i mÊt nhiÒu n¨m sau th× hä míi cã thÓ tr¶ ®−îc nî. Thùc tÕ còng cho thÊy r»ng çc hé gia ®×nh míi t¸ch ra ë riªng th−êng cã Ýt ®Êt canh t¸c h¬n do ®Êt ®ai cµng ngµy cµng hiÕm vµ viÖc giao ®Êt ®∙ lµm xong råi. Do ®ã, çc gia ®×nh trÎ nµy th−êng ph¶i dùa vµo çc h×nh thøc thu nhËp kh¸c.

Anh Sïng V¨n ChÈn (20 tuæi). Ng−êi Hm«ng Th«n XÝn Ch¶i (HuyÖn M−êng Kh−¬ng) Anh ChÈn vµ ChÞ MØ cã mét con g¸i 9 th¸ng tuæi vµ hä võa míi chuyÓn ®Õn ng«i nhµ míi x©y t−êng gç ghÐp, m¸i lîp gi¹. Bè mÑ anh ®Î ®−îc 6 ng−êi con. Bè anh ®∙ tõng ®i bé ®éi. Sau khi g¶i ngò, bè anh vÒ lµm th− ký Uû ban X∙ nh−ng råi bÞ m¾c bÖnh t©m thÇn. Lóc ®ã anh ChÈn míi 7 tuæi nªn kh«ng biÕt v× sao bè bÞ bÖnh. MÑ anh biÕt bè m¾c bÖnh, cã ®i mêi thÇy cóng vµ thÇy bãi ®Õn ch÷a. Chi phÝ rÊt tèn kÐm � 30 con gµ, 5 � 6 con lîn vµ tiÒn nh−ng bÖnh kh«ng ®ì. TriÖu chøng bÖnh t©m thÇn cña «ng lµ chöi vµ ®¸nh vî. ¤ng vÉn cã thÓ nãi chuyÖn khi gÆp ng−êi quen nh−ng sau mÊy c©u th× bÞ lÉn, nãi lung tung mµ kh«ng biÕt nãi g×. Hai n¨m sau mÑ anh bá ®i Trung Quèc. Sau ®ã , mét em g¸i cña anh ChÈn, 13 tuæi, ®i chî Lao Kha biªn giíi, gÆp mÑ ë ®ã vµ ë l¹i lu«n víi mÑ. Sau khi mÑ bá ®i, anh ChÈn ë mét m×nh víi bè, cø khi nµo bè ®¸nh th× ch¹y, tù lµm ruéng ®Ó kiÕm çi ¨n. Anh ChÈn ®∙ ®i häc tr−êng cÊp 2 (Trung häc c¬ së) ë Pha Long nh−ng v× kh«ng cã ®ñ ¨n nªn ph¶i bá häc n¨m 1996. Anh cßn nhí lµ kh«ng cã quÇn ¸o mÆc ®Ó ®Õn tr−êng. Lóc ®i häc, nhê cã thÇy vµ b¹n nªn ®−îc ¨n cïng, nh−ng vÉn ph¶i ®i lµm thuª, theo ng−êi ta lµm ruéng ®−îc tr¶ 4 c©n ng« mét ngµy vµ chÆt cñi ®i b¸n ®Ó mua s¸ch vë vµ bót häc. N¨m 1997, anh ®Õn ë víi chó, v× vËy tõ ®ã, bè anh sèng mét m×nh. Råi n¨m 1998, anh ChÈn lµm lÔ c−íi víi chÞ MØ vµ x©y mét çi nhµ míi ë riªng. Anh ChÈn nãi lµ nÕu kh«ng lÊy vî th× sÏ kh«ng cã ai ®ì ®Çn anh khi èm ®au. §Ó trang tr¶i cho ®¸m c−íi, vµ c¨n nhµ míi, anh ChÈn ph¶i b¸n con tr©u cña bè mÑ ®∙ nu«i nhiÒu n¨m vµ ph¶i vay thªm 1,2 triÖu ®ång cña mét ng−êi hä hµng mµ kh«ng ph¶i tr¶ l∙i. Khi c−íi vî vµ lµm nhµ, hä hµng vµ hµng xãm ®Òu ®em r−îu, lîn, gµ ®Õn gióp nh−ng anh ChÈn sÏ ph¶i lµm viÖc vÊt v¶ ®Ó tr¶ l¹i çc ®å gióp nµy. Ai gióp g× th× tr¶ l¹i çi ®ã. HiÖn nay anh ch−a tr¶ ®−îc g×. Nhµ anh cã mét Ýt ®Êt nh−ng vÉn thiÕu ¨n tíi 4 th¸ng. Do ®ã, hai vî chång ph¶i ®i lµm ruéng hay lµm cá n−¬ng thuª. Hai vî chång vÉn th−êng vµo rõng nhÆt cñi ®Ó b¸n vµ vµo th¸ng 7, hä h¸i lª ®i b¸n. Hä trång thªm ®Ëu t−¬ng, thu ho¹ch th× ®em b¸n ®Ó mua gµ gièng. ThØnh tho¶ng anh còng b¸n gµ. MÆc dï ë vµo hoµn c¶nh khã kh¨n nh−ng anh ChÈn lµ ng−êi n¨ng ®éng vµ ý t−ëng cho t−¬ng lai. HiÖn t¹i, anh ®∙ ®¨ng ký xin vay vèn cña Ng©n hµng Ng−êi NghÌo. Anh cÇn 2 triÖu ®ång ®Ó mua mét con bß. Anh cho biÕt çch c¶i thiÖn cuéc sèng cña gia ®×nh anh lóc nµy lµ mua mét con bß ®Ó kÐo cµy, lµm ruéng kÞp thêi vô, vµ nhµ anh sÏ cã ®ñ ¨n, ngoµi ra anh cßn cã thÓ nu«i gµ vµ lîn ®Ó b¸n lÊy tiÒn. Anh ChÈn còng nãi r»ng muèn tiÕp tôc ®i häc vµ mong ®−îc lµm y t¸ ®Ó gióp ng−êi d©n trong th«n.

VÞ trÝ cña ng−êi giµ vµ ng−êi trÎ trong cÊu tróc gia ®×nh më réng Víi c©u chuyÖn trªn chóng ta cã thÓ thÊy mét ®iÒu quan träng lµ ph¶i nh×n xa h¬n ®¬n vÞ gia ®×nh h¹t nh©n ®Ó hiÓu vÞ trÝ cña �ng−êi giµ� vµ �ng−êi trÎ� trong çc cÊu tróc gia ®×nh më réng. §iÒu nµy ®Æc biÖt ®óng ë çc céng ®ång miÒn nói nhá bÐ tån t¹i víi vèn x∙ héi m¹nh mµ th−êng biÓu hiÖn b»ng


22

mét, hai, hoÆc ba gia ®×nh chÝnh næi h¼n lªn. Cho nªn çc hç trî mµ ng−êi ®©n cã thÓ nhËn ®−îc (vÝ dô nh− vay l−¬ng thùc) hay ë khÝa c¹nh kh¸c, nguyªn nh©n cña sù biÖt lËp vÒ t×nh c¶m cña mét sè ng−êi trong nh÷ng céng ®ång nh− vËy nªn ®−îc hiÓu trong bèi c¶nh cña çc m¹ng l−íi x∙ héi réng lín nµy. 2.3.3 Çc hé di chuyÓn tõ vïng nµy sang vïng kh¸c Mét trong nh÷ng nguån gèc rñi ro chÝnh cña ë vïng miÒn nói phÝa B¾c n¶y sinh tõ thùc tÕ lµ cã rÊt nhiÒu hé di chuyÓn chç ë trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. Nguyªn nh©n cña viÖc du c− nµy th× cã nhiÒu. Mét sè ng−êi ph¶i di chuyÓn do cã chiÕn tranh biªn giíi. Còng cã çc hé ng−êi Kinh chuyÓn tõ d−íi xu«i lªn vïng Kinh tÕ míi ë phÝa B¾c, vµ sù du c− cña ng−êi d©n trong chÝnh vïng miÒn nói nµy mµ chñ yÕu lµ do søc Ðp vÒ nguån ®Êt ®ai. Mét sè hé ®Þnh c− rÊt nhanh ë n¬i ë míi. Tuy nhiªn mét sè hé kh¸c ph¶i tr¶i qua mét thêi gian dµi cña sù thay ®æi bÊp bªnh khiÕn hä ph¶i di chuyÓn ®Õn lÇn thø hai, thËm chÝ lÇn thø ba. Vµ ®iÒu nµy th−êng ®i liÒn víi viÖc kh«ng cã ®ñ ®Êt ®Ó b¾t ®Çu h×nh thµnh c¬ së kinh tÕ bÒn v÷ng ë n¬i ë míi. Çc hé thuéc lo¹i nµy thÊy rÊt phæ biÕn ë çc th«n míi h×nh thµnh gÇn ®©y ë huyÖn B¶o Th¾ng. T¹i çc th«n nµy, mèi liªn hÖ x∙ héi trong céng ®ång th−êng yÕu. Hai vÝ dô sau ®©y lµ ë X∙ Phong Niªn:

¤ng TrÇn C«ng §−êng. Ng−êi Kinh Th«n Cèc S©m (B¶o Th¾ng) ¤ng §−êng vµ gia ®×nh chuyÓn tõ huyÖn Lý Nh©n, Nam Hµ lªn x©y dùng vïng kinh tÕ míi Phong Niªn tõ n¨m 1974. Vî c¶ «ng §−êng mÊt n¨m 1992, sau ®ã «ng lÊy mét phô n÷ c«ng nh©n cÇu ®−êng vÒ lµm lÏ. ¤ng cã 4 con g¸i, 3 ng−êi ®∙ ®i lÊy chång. MÆc dï «ng §−êng lªn vïng kinh tÕ míi còng víi nhiÒu kú väng nh− nh÷ng gia ®×nh kh¸c nh−ng nhµ «ng chØ kiÕm ®−îc mét Ýt ®Êt. §Êy lµ lý do mµ gia ®×nh «ng liªn tôc lµ hé thuéc lo¹i nghÌo nhÊt ë th«n. KÓ tõ khi ®Õn Cèc S©m, gia ®×nh «ng ®∙ chuyÓn nhµ 3 lÇn. LÇn ®Çu tiªn lµ v× nhµ «ng n»m trong khu quy ho¹ch x©y tr−êng cÊp hai. LÇn thø hai vµo n¨m 1978. Sau ®ã cã quy ho¹ch trång døa, nhµ «ng còng mÊt mét sè ®Êt, nªn «ng chuyÓn nhµ lÇn thø ba tíi chç ë hiÖn nay. ¤ng §−êng cho biÕt v× ®Êt xÊu nªn ®Ó c¶i thiÖn ®−îc møc sèng th× chØ cã ®i lµm thuª, nu«i thªm gµ vµ lîn.

Çc hé d©n ë th«n T©n Hå, cïng x∙ Phong Niªn, n»m çch ®−êng çi lín vµi kil«mÐt ®Òu lµ ng−êi H�M«ng chuyÓn tõ huyÖn B¾c Hµ xuèng B¶o Th¾ng tõ cuèi nh÷ng n¨m 70.

Anh Giµng Seo Lö (31 tuæi) vµ ChÞ Lý ThÞ Do (35 tuæi). Ng−êi Hm«ng Th«n T©n Hå (HuyÖn B¶o Th¾ng) N¨m 1979, anh Lö còng bè, mÑ chuyÓn tõ B¾c Hµ vÒ th«n T©n Hå. Khi Êy anh cßn nhá. N¨m 1981, gia ®×nh anh l¹i chuyÓn vÒ x∙ NËm Lôc, huyÖn B¾c Hµ. N¨m 1995, ChÞ Do vµ anh Lö lÊy nhau vµ t¸ch ra ë riªng. Nh−ng do cã nhiÒu khã kh¨n vµ kh«ng cã ®Êt, nªn hä quyÕt ®Þnh quay l¹i th«n T©n Hå. B©y giê hä ®∙ cã mét c¨n nhµ t¹m, v¸ch liÕp, m¸i gi¹. Nhµ anh kh«ng cã gi−êng n»m tö tÕ. Anh cã hai con (mét ®øa 5 tuæi, mét ®øa 6 tuæi) nh−ng vÉn ch−a cã ®øa nµo ®i häc. Nhµ anh kh«ng cã ®Êt trång lóa n−íc nªn ph¶i dùa vµo trång n−¬ng, mµ n−¬ng th× nhiÒu ®¸ vµ dèc. Anh Lö cho biÕt khã kh¨n nhÊt lµ kh«ng cã tr©u, kh«ng cã ngùa thå vµ kh«ng cã tiÒn mua ph©n bãn. Nhµ anh thiÕu ®ãi tõ 2 ®Õn 3 th¸ng trong mét n¨m. Khi thiÕu ®ãi th× anh ph¶i ®i vay kh«ng tÝnh l∙i cña hä hµng vµ ph¶i tr¶ l¹i khi ®Õn vô thu ho¹ch. ThØnh tho¶ng anh vÉn ph¶i ®i ®µo cñ mµi vÒ ¨n. Trong dÞp TÕt, gia ®×nh anh còng nhËn ®−îc tiÒn trî cÊp cña ChÝnh phñ. Anh Lö nghÜ r»ng nÕu ®i vay tiÒn ng©n hµng, th× anh còng khã mµ tr¶ nî ®−îc. C¶ hai vî chång ®Òu kh«ng nãi ®−îc tiÕng phæ th«ng vµ còng ch−a ®−îc ®i häc líp xo¸ mï nµo.

2.3.4 Hé gÆp c¶nh mÊt m¸t vÒ nh©n lùc vµ r¬i vµo khñng ho¶ng Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n phæ biÕn nhÊt khiÕn çc hé r¬i vµo hoµn c¶nh khã kh¨n lµ trong gia ®×nh cã ng−êi bÞ m¾c bÖnh l©u ngµy hay bÞ chÕt. Thùc tÕ cho thÊy çc gia ®×nh trÎ n»m ë nhãm rñi ro cao, rÊt dÔ r¬i vµo khñng ho¶ng khi mét lao ®éng chÝnh trong nhµ bÞ mÊt kh¶ n¨ng lao ®éng mét çch bÊt ngê hay bÞ chÕt. C©u chuyÖn vÒ chÞ Giµng Chãng SÐng d−íi ®©y sÏ cho thÊy ®iÒu nµy:

ChÞ Giµng Chãng SÐng (44 tuæi). Ng−êi Phï L¸ Th«n Th¶i Giµng S¸n (HuyÖn M−êng Kh−¬ng) ChÞ SÐng go¸ chång ®∙ 12 n¨m, cã hai con g¸i (13 vµ 17 tuæi). Chång chÞ mÊt n¨m 1987. Mét h«m chång chÞ ®Õn nhµ «ng néi gióp mæ mét con lîn bÞ bÖnh. Sau khi mæ lîn xong, chång chÞ ë


23

l¹i ¨n c¬m, uèng rÊt nhiÒu r−îu, vÒ ®Õn nhµ lµ ngñ lu«n. N¨m ngµy sau, chång chÞ míi nãi víi víi chÞ lµ ë nhµ kh«ng ®i n−¬ng v× biÕt lµ m×nh s¾p chÕt. Nh÷ng n¨m sau khi chång mÊt, chÞ SÐng gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n. Con çi cßn nhá, nhµ cöa h− háng, tr©u, bß, lîn, gµ kh«ng cã. Gia ®×nh chÞ thiÕu ®ãi liªn miªn. Trong thêi gian thiÕu ®ãi, chÞ ph¶i ®i lµm thuª cho nhµ kh¸c, mçi ngµy lµm ®−îc 2 c©n ng«. ChÞ cho ®øa thø hai ®i ë nhµ ng−êi kh¸c ch¨n tr©u bß thuª, ®−îc tr¶ mét con bª.

Nh÷ng thay ®æi lín vÒ nh©n lùc nh− trªn còng lµ nguyªn nh©n chÝnh khiÕn çc hé ®ét nhiªn r¬i vµo hoµn c¶nh nghÌo khæ rÊt ®¸ng th−¬ng. §©y còng lµ tr−êng hîp cña mét sè hé khi cã ng−êi nhµ bÞ bÖnh nÆng vµ ph¶i ®i ch÷a tõ trung t©m y tÕ x∙, lªn huyÖn råi lªn tØnh.

Anh Lï Seo Nhµ (26 tuæi). Ng−êi Hm«ng Th«n T©n Hå (HuyÖn B¶o Th¾ng) Gia ®×nh anh cã 12 khÈu. Tr−íc ®©y lµ mét trong nh÷ng hé giµu nhÊt th«n, b©y giê th× lµ mét trong nh÷ng hé nghÌo nhÊt th«n. MÊy n¨m qua, gia ®×nh anh chÞu hai có sèc lín. §Çu tiªn lµ bè anh mÊt hai n¨m tr−íc ®©y. Nh− vËy lµ trong nhµ chØ cßn hai lao ®éng chÝnh � anh Nhµ vµ mÑ anh, n¨m nay 40 tuæi. Anh Nhµ cßn hai em nhá. Hai n¨m sau, con g¸i anh lµ Lï Seo Pao c÷ng bÞ èm nÆng vµ ph¶i phÉu thuËt ë bÖnh viÖn huyÖn vµ bÖnhviÖn tØnh. Gia ®×nh anh ph¶i b¸n ®i 4 con tr©u, 1 con ngùa vµ hai con lîn ®Ó trang tr¶i chi phÝ cho viÖc ®iÒu trÞ vµ phÉu thuËt cho ch¸u, tèn kÐm ®Õn vµi triÖu b¹c nh−ng ch¸u vÉn kh«ng khái bÖnh. TÊt c¶ bµ con trong céng ®ång ®Òu ®Õn gióp gia ®×nh anh nh−ng kh«ng ai cã thÓ gióp h¬n 20.000 ®ång. Ngoµi ra, cËu em trai cña anh Nhµ - Lï Seo SÐng, ®ang häc líp 6 ph¶i bá häc ®Ó gióp ®ì gia ®×nh. Anh Nhµ cho biÕt �NÕu Lï Seo Pao mµ kh«ng bÞ bÖnh, th× nhµ anh vÉn cã nhiÒu tr©u, anh cã thÓ x©y nhµ míi cho çc em vµ chó SÐng cã thÓ tiÕp tôc häc lªn n÷a�.

Hoµn c¶nh cña gia ®×nh nµy cã thÓ ®−îc minh ho¹ b»ng çch nh×n vµo t¸c ®éng cña viÖc trong nhµ cã ng−êi bÞ bÖnh nÆng lªn çc nguån vèn kh¸c (B¶ng 15).

B¶ng 15. Khã kh¨n vµ h¹n chÕ trong qu¶n lý çc nguån vèn sau khi trong nhµ cã ng−êi èm: VÝ dô cña gia ®×nh Anh Lï Seo Nhµ



thøc...







Gi¶m s¶n xuÊt vµ Thu nhËp l−¬ng thùc

Trong nhµ cã ng−êi bÞ bÖnh nÆng hay mÊt ®i lao ®éng

chÝnh

Thay ®æi trong ph©n bè lao ®éng

cña hé

TrÎ em ph¶i bá häc, ë nhµ

Vay tiÒn hay l−¬ng thùc

Hç trî khÈn cÊp cña céng ®ång

Gi¶m bít çc mèi quan hÖ vµ häc hái

B¸n tµi s¶n s¶n xuÊt

(gia sóc)

Chi phÝ ch÷a trÞ trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp (chi phÝ thuèc men, l−¬ng

thùc, ®i l¹i vµ thêi gian)

Kh«ng cßn c¬ héi n©ng cao

chÊt l−îng cuéc sèng vËt chÊt

§©y lµ nh÷ng t¸c ®éng gi¸n tiÕp phæ biÕn ®èi víi çc hé gia ®×nh khi cã ng−êi nhµ bÞ bÖnh nÆng, bëi khi ®ã, gia ®×nh ph¶i huy ®éng çc tµi s¶n ®Ó trang tr¶i chi phÝ kh¸m ch÷a bÖnh, hoÆc hä ph¶i vay m−în hay ®i lµm thuª, sau ®ã, h×nh thøc ph©n c«ng lao ®éng cña hé sÏ bÞ thay ®æi. Con çi kh«ng thÓ


24

tiÕp tôc ®Õn tr−êng còng lµ mét çch øng phã phæ biÕn trong nh÷ng tr−êng hîp nh− vËy, mÆc dï râ rµng lµ viÖc nµy sÏ g©y ra nh÷ng hËu qu¶ l©u dµi, triÖt tiªu c¬ héi cho b¶n th©n nh÷ng em ph¶i bá häc vµ cho c¶ gia ®×nh. Nh− ®∙ nãi ë trªn, ®iÒu nµy chñ yÕu x¶y ra khi mét hé cÇn trang tr¶i chi phÝ kh¸m ch÷a bÖnh trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp á bÖnh viÖn huyÖn (bao gåm ®i l¹i, ¨n uèng, thuèc men v.v...). RÊt nhiÒu hé nghÌo sÏ kh«ng d¸m ®−a ng−êi bÖnh lªn huyÖn ngay tõ ®Çu. Mét sè hé kh¸c ®−îc ®¸nh gi¸ ë møc chÊt l−îng cuéc sèng thÊp bëi v× trong nhµ hä cã vÇn ®Ò néi bé nµy kh¸c, hay bëi v× trong nhµ cã ng−êi gÆp r¾c rèi lín. TÊt c¶ ®iÒu ®ã ®∙ cã hËu qu¶ s©u réng lªn kinh tÕ hé cña gia ®×nh. C©u chuyÖn buån cña nhµ Bµ Söu míi x¶y ra gÇn ®©y:

Bµ Sïng ThÞ Söu (47 tuæi). Ng−êi H¸n Th«n NËm Tang (HuyÖn B¶o Th¾ng) Bµ Söu míi go¸ chång, hiÖn ®ang sèng víi 3 con nhá. ChØ míi mét n¨m tr−íc ®©y nhµ bµ cã 7 khÈu (bèn lao ®éng chÝnh) gåm hai vî chång bµ Söu, vµ hai vî chång cËu con trai n¨m nay 23 tuæi. Nh−ng n¨m 1998, chång bµ uèng r−îu say, th−êng ®¸nh vî vµ çc con. Cuèi cïng, cËu con trai 23 tuæi kh«ng chÞu ®−îc n÷a ®∙ ®¸nh l¹i bè vµ kh«ng may ®¸nh g∙y cæ bè, lµm bè chÕt. B©y giê, ng−êi con trai nµy ph¶i ngåi tï 30 th¸ng. Ng−êi con d©u còng ®∙ bá vÒ nhµ bè mÑ ®Î, nh−ng høa sÏ quay l¹i khi ®Õn vô thu ho¹ch. B©y giê, sau mét n¨m, bµ Söu lµ lao ®éng duy nhÊt trong gia ®×nh vµ ph¶i qu¸n xuyÕn tÊt c¶ mäi viÖc.

2.3.5 Çc hé bÞ mÊt tµi s¶n vµ r¬i vµo khñng ho¶ng. Cã rÊt nhiÒu kiÓu mÊt m¸t tµi s¶n vµ khñng ho¶ng ®−îc ghi nhËn ë çc th«n tiÕn hµnh nghiªn cøu, bao gåm: • Ch¸y nhµ • Giã xo¸y vµ lèc ph¸ huû nhµ vµ lµm tèc m¸i ë vïng nói cao • MÊt gia sóc do chÕt dÞch • MÊt mïa do h¹n h¸n, giã xo¸y vµ lë ®Êt Nh×n chung mÊt m¸t tµi s¶n kh«ng ®em l¹i nh÷ng hËu qu¶ nÆng nÒ vµ l©u dµi nh− mÊt m¸t vÒ con ng−êi. Mét phÇn lµ bëi v× trong phÇn lín çc céng ®ång cã nh÷ng c¬ cÊu hç trî kh«ng chÝnh thøc rÊt m¹nh gi÷a hµng xãm l¸ng giÒng víi nhau ®Ó gióp nhau qua lóc khã kh¨n.

Vî chång chÞ NguyÔn ThÞ Thanh vµ anh TrÇn H÷u Thµ. Ng−êi Kinh Th«n Cèc S©m 1 (B¶o Th¾ng) Anh Thµ vµ ChÞ Thanh cã mét con trai vµ hai con g¸i, sèng ë x∙ Phong Niªn tõ khi cha mÑ chuyÓn lªn Vïng Kinh tÕ míi nµy. §Çu n¨m 1998, nhµ cña anh chÞ bÞ ch¸y hoµn toµn. Nh− anh Thµ nãi �mäi thø ch¸y hÕt, ®Õn çi ®òa ¨n c¬m còng kh«ng cßn�. B©y giê gia ®×nh nµy thuéc hé lo¹i 4 trong danh s¸ch xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng. Sau khi ch¸y nhµ, anh chÞ nhËn ®−îc trî cÊp 900.000 ®ång cña huyÖn. Hµng xãm l¸ng giÒng còng ®Õn gióp x©y l¹i nhµ míi, 3 gian, lîp ngãi. Bè mÑ anh Thµ cho tiÒn mua g¹ch x©y. Sau ®ã n¨m 1999, hä vay 5 triÖu ®ång cña Ng©n hµng N«ng nghiÖp vµ ph¶i thÕ chÊp b»ng c¨n nhµ míi x©y. Tr−ëng th«n tin vµo kh¶ n¨ng cña gia ®×nh anh. Anh chÞ dïng tiÒn vay mua g¹o, tr©u vµ ph©n bãn ®Ó ®Çu t− vµo s¶n xuÊt. Anh trai cña anh Thµ cho mét con lîn n¸i ®Ó g©y vèn vµ b©y giê nã ®∙ ®Î ®−îc 9 con lîn con.

Tuy nhiªn, mÊt gia sóc l¹i cã thÓ g©y ra nh÷ng hËu qu¶ nghiªm träng cho kinh tÕ hé nÕu nh×n vµo tÇm quan träng cña thø tµi s¶n hé nµy vµ vai trß then chèt cña gia sóc trong hÖ thèng canh t¸c ë vïng miÒn nói phÝa B¾c. Gia sóc bÞ bÖnh hay bÞ chÕt ®−îc xem lµ mét trong nh÷ng yÕu tè chÝnh g©y nªn t×nh tr¹ng nghÌo khæ ë hÇu hÕt tÊt c¶ çc th«n, b¶n. 2.3.6 Çc hé cã ly h«n hay ly th©n Çc hé cã ly h«n, ly th©n vµ phô n÷ lµm chñ hé kh«ng mÊy phæ biÕn trong vïng nghiªn cøu. Tuy nhiªn nÕu cã, th× nã th−êng x¶y ra víi çc gia ®×nh chuyÓn tõ d−íi xu«i lªn hay víi nh÷ng gia ®×nh cã trôc trÆc. C©u chuyÖn d−íi ®©y cho thÊy çc hé cã phô n÷ lµm chñ hé ®ang ë trong hoµn c¶nh khã kh¨n nh− thÕ nµo. ChÞ lµ mét phô n÷ ng−êi Kinh, míi h¬n 40 tuæi, ®ang cè g¾ng mét m×nh nu«i d¹y çc con. §èi víi chÞ Mþ, cho con çi häc hµnh ®Õn n¬i ®Õn chèn lµ −u tiªn sè mét bëi v× ®iÒu nµy thÓ hiÖn sù lùa


25

chän l©u dµi cho t−¬ng lai. Tuy nhiªn ®iÒu khã kh¨n lµ lµm thÕ nµo ®Ó cã ®ñ tiÒn trang tr¶i bao thø chi phÝ trong viÖc häc hµnh vµ søc khoÎ cña çc ch¸u, trong khi chÞ vÉn ph¶i ch¨m lo cuéc sèng kinh tÕ vµ lµm ruéng mét m×nh.

ChÞ TrÇn ThÞ Mþ (42 tuæi). Ng−êi Kinh Th«n Cèc S©m 1 (HuyÖn B¶o Th¾ng) Bè mÑ cña chÞ Mþ ®i tõ TØnh Nam Hµ lªn Vïng Kinh tÕ míi vµ chÞ sèng víi bè mÑ tíi n¨m 1983 råi lÊy chång vµ ra ë riªng. Nh−ng ngay sau ®ã chång chÞ ®∙ bá ®i vµ thØnh tho¶ng l¹i quay l¹i. ChÞ Mþ cho biÕt �NhiÒu khi t«i kh«ng muèn cho anh Êy quay l¹i sèng víi t«i nh−ng l¹i mñi lßng tr−íc nh÷ng lêi khÈn kho¶n cña anh Êy. Quª anh Êy ë VÜnh Phóc. Khi quay l¹i, anh Êy toµn nãi dèi, khi th× nãi lµ bÞ ¨n c¾p trªn tÇu, khi th× nãi lµ lµm ¨n thua lç. Cã lóc anh Êy nãi xin lçi vµ hèi hËn. Nh−ng sau khi t«i cã ®øa con thø ba, n¨m nay ®∙ hai tuæi, th× kh«ng thÊy anh Êy quay trë l¹i n÷a. � ChÞ Mþ cã hai m¶nh n−¬ng. Mét ë ®»ng tr−íc vµ mét ë ®»ng sau nhµ. ChÞ trång 1500 ngän mÝa ë m¶nh n−¬ng ®»ng tr−íc, cßn m¶nh ®»ng sau ®Êt xÊu qu¸ kh«ng trång g× ®−îc. Míi ®©y chÞ mua chÞu ®−îc mét con lîn gièng kho¶ng 20 c©n. Mçi n¨m chÞ thu ®−îc 1,5 t¹ ®−êng, 3 t¹ thãc vµ 50 kg thÞt lîn. Mèi lo l¾ng nhÊt cña chÞ lµ lµm sao ®Ó cã ®ñ tiÒn cho con ®i häc. ChÞ cã 3 con trai, ®øa lín nhÊt n¨m nay 15 tuæi, häc líp 8, ®øa thø hai m−êi tuæi, häc líp 3. Hai ch¸u ph¶i ®i m−în s¸ch cò hay mua chÞu s¸ch vë ®Ó häc. ChÞ ®∙ lµm ®¬n xin miÔn tiÒn ®ãng gãp x©y dùng nhµ tr−êng nh−ng vÉn ph¶i ph¶i ®ãng tiÒn häc phÝ. Khi ®−îc hái chÞ cã thÓ cho çc ch¸u häc hÕt cÊp hai kh«ng, chÞ cho biÕt lµ chÞ kh«ng ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó çc ch¸u häc hÕt cÊp nh−ng çc ch¸u th× nãi mÑ kh«ng cho ®i häc th× çc ch¸u còng cø ®i. Mét mèi quan t©m n÷a cña chÞ lµ vay vèn. ChÞ Mþ cho hay lµ chÞ kh«ng cã søc khoÎ ®Ó lµm vÊt v¶ nh− nh÷ng ng−êi kh¸c nªn chØ dùa vµo vay vèn. ChÞ vay cña hµng xãm víi l∙i suÊt 4% / th¸ng, chÞ còng ph¶i ®i vay thãc ¨n, vµ nu«i tr©u hé ng−êi ta ®Ó lÊy ph©n bãn ruéng. ChÞ cho biÕt chÞ kh«ng thuéc diÖn ®−îc vay vèn cña ng©n hµng v× kh«ng cã ng−êi b¶o l∙nh.

2.4 Ph©n bè cña çc hé dÔ bÞ rñi ro PhÇn lo¹i h×nh çc hé dÔ bÞ rñi ro tr×nh bµy ë ®©y dùa trªn kÕt qu¶ çc bµi tËp xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng thùc hiÖn ë 6 th«n nghiªn cøu:

Lo¹i hé dÔ bÞ rñi ro Ph©n bè

1. Çc hé ®ãi kinh niªn víi c¬ së nguån lùc cùc kú h¹n chÕ

Çc hé nµy th−êng lµ çc hé n»m ë çc lo¹i thÊp nhÊt trong kÕt qu¶ xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng víi thêi gian thiÕu ®ãi hµng n¨m tõ 5 ®Õn 6 th¸ng. • Çc th«n vïng cao: Lao Ch¶i 21%, Th¶i Giµng S¸n 27%, XÝn Ch¶i

22%. • Çc th«n vïng trung du: NËm Tang 27%, T©n Hå 26%, Cèc S©m

10%. Tuy nhiªn trong çc sè liÖu nµy cßn cã çc hé gia ®×nh trÎ míi t¸ch ra ë riªng. Nªn nh÷ng hé nµy cã thÓ chØ t¹m thêi ®−îc xÕp vµp çc lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng thÊp.

2. Çc hé ë çc giai ®o¹n kh¸c nhau trong chu kú sèng

ChØ cã mét tû lÖ nhÊt ®Þnh çc hé giµ hoÆc trÎ ë mçi th«n ®−îc xÕp vµo nh÷ng lo¹i nghÌo nhÊt. §èi víi çc hé trÎ, th× chÊt l−îng cuéc sèng cßn phô thuéc vµo nguån lùc ®Êt ®ai mµ hä cã thÓ cã vµ møc ®é nî nÇn cña hä khi lµm ®¸m c−íi hay khi dùng nhµ míi.


26

3. Çc hé di chuyÓn tõ vïng nµy sang vïng kh¸c

Lo¹i hé dÔ bÞ rñi ro nµy chñ yÕu ë çc th«n vïng trung du, n¬i nh÷ng ng−êi tõ d−íi xu«i chuyÓn lªn x©y dùng vïng Kinh tÕ míi hay nh÷ng hé chuyÓn tõ vïng cao xuèng. Çc hé thuéc lo¹i nghÌo nhÊt cña çc th«n míi nµy th−êng lµ çc hé cã Ýt ®Êt hay míi chuyÓn ®Õn sau.

4. Çc hé gÆp c¶nh mÊt m¸t vÒ nh©n lùc vµ r¬i vµo khñng ho¶ng

Trong gia ®×nh cã ng−êi bÞ bÖnh nÆng hay bÞ chÕt lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh khiÕn mét hé bÊt ngê r¬i vµo c¶nh nghÌo khæ. §iÒu nµy cã thÓ x¶y ra víi bÊt kú ai.

5. Çc hé bÞ mÊt tµi s¶n vµ r¬i vµo khñng ho¶ng

NÕu mét hé cã ®ñ çc nguån vèn cÇn thiÕt, th× mÊt tµi s¶n chØ g©y ra t×nh tr¹ng thiÕu thèn t¹m thêi. Tuy nhiªn çc hé nghÌo mµ mÊt gia sóc th× ®©y sÏ lµ yÕu tè chÝnh g©y ra t×nh tr¹ng nghÌo khæ.

6. Çc hé ly h«n hay ly th©n

ë vïng cao, çc hé chØ cã cha hoÆc mÑ th−êng lµ çc hé gÆp c¶nh go¸ bôa. ë çc th«n vïng trung du, cã kh¸ nhiÒu çc hé do phô n÷ lµm chñ hé, ®Æc biÖt lµ çc gia ®×nh ng−êi Kinh chuyÓn tõ d−íi xu«i lªn x©y dùng vïng Kinh tÕ míi. Çc hé chØ cã cha hoÆc mÑ th−êng lµ çc hé thuéc lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng thÊp nhÊt.

Lµo Cai PPA � T¹i sao ng−êi ta l¹i nghÌo?

27

3. T¹i sao ng−êi ta l¹i nghÌo ? PhÇn nµy sÏ t×m hiÓu s©u h¬n vÒ bèn vÊn ®Ò cô thÓ liªn quan tíi nghÌo khæ: vèn tù nhiªn, s¶n xuÊt l−¬ng thùc vµ ®a d¹ng ho¸ thu nhËp; quan t©m vµ nhu cÇu cña phô n÷ nghÌo; çc vÊn ®Ò ch¨m sãc søc khoÎ gia ®×nh; gi¸o dôc vµ kiÕn thøc 3.1 Vèn tù nhiªn, s¶n xuÊt l−¬ng thùc vµ ®a d¹ng ho¸ thu nhËp

3.1.1 Çc khã kh¨n trong sö dông ®Êt vµ s¶n xuÊt cña çc hé nghÌo Nh− ®∙ nªu ë phÇn tr−íc, çc vÊn ®Ò liªn quan ®Õn ®Êt ®ai vµ an ninh l−¬ng thùc lµ nh÷ng vÊn ®Ò næi bËt trong tÊt c¶ çc bµi tËp xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng ë th«n, b¶n. Tuy nhiªn, còng cÇn nhËn thÊy r»ng trong s¶n xuÊt vµ sö dông ®Êt ng−êi nghÌo ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng khã kh¨n cô thÓ theo ®Æc ®iÓm riªng cña tõng n¬i (B¶ng 16). B¶ng 16. Cho ®iÓm xÕp lo¹i nh÷ng khã kh¨n chÝnh cña çc hé nghÌo nhÊt trong sö dông ®Êt vµ

s¶n xuÊt Çc th«n vïng cao � M−êng Kh−¬ng Çc th«n vïng trung du � B¶o Th¾ng

Th«n Lao Ch¶i ThiÕu ®Êt canh t¸c, ®Êt ë xa §i l¹i khã kh¨n, xa chî ThiÕu n−íc, mïa vô canh t¸c ng¾n ThiÕu gia sóc ®Ó cµy ruéng Giã kh«, nãng, b∙o lín g©y thiÖt h¹i ThiÕu vèn ®Çu t− vµo s¶n xuÊt ThiÕu c©y gièng, con gièng phï hîp

§iÓm

10 10 10 5 4 3 3

Th«n NËm Tang Kh«ng ®ñ n−íc t−íi Kh«ng cã hÖ thèng thuû lîi ThiÕu th«ng tin n«ng nghiÖp §Êt canh t¸c h¹n chÕ ThiÕu vèn ph¸t triÓn ch¨n nu«i Kh«ng cã tiÒn mua ph©n bãn Kh«ng cã tiÒn ch÷a bÖnh gia sóc §iÒu kiÖn ch¨m sãc gia sóc kÐm, dÞch bÖnh

§iÓm

10 10 10 9 8 5 5 3

Th«n XÝn Ch¶i ThiÕu søc kÐo ThiÕu ph©n bãn cho ruéng, n−¬ng ThiÕu n−íc sinh ho¹t ThiÕu vèn ®Çu t− ThiÕu ®¸t canh t¸c vµ n−íc M−a lò ph¸ ho¹i mïa mµng Xa chî ThiÕu lao ®éng ë çc hé nghÌo

§iÓm

10 8 7 6 5 3 3 2

Th«n Cèc S©m ThiÕu ®Êt s¶n xuÊt Nguån vay vèn h¹n chÕ ThiÕu kiÕn thøc kü thuËt HÖ thèng thuû lîi cã chÊt l−îng thÊp ThiÕu n−íc (do tµn ph¸ rõng) §iÒu kiÖn ch¨m sãc gia sóc kÐm ThiÕu n−íc canh t¸c, ®Æc biÖt lµ vô xu©n ThiÕu ho¹t ®éng khuyÕn n«ng Sö dông thuèc trõ s©u kh«ng hîp lý Lò lôt, h¹n h¸n, vµ mÊt mïa

§iÓm

10 10 10 9 8 8 7 6 5 4

ChÊm ®iÓm: tõ 1 = vÊn ®Ò Ýt quan träng nhÊt, ®Õn 10 = vÊn ®Ò quan träng nhÊt ThiÕu ®Êt B¶n chÊt cña çc khã kh¨n chÝnh vÒ ®Êt ®ai ë vïng cao kh¸c víi ë vïng trung du, nh− sau: Çc th«n vïng cao xa x«i Çc th«n vïng trung du dÔ tiÕp cËn MËt ®é d©n sè tõ 59 ®Õn 85 ng−êi/km2. MËt ®é d©n sè tõ 73 ®Õn 200 ng−êi/km2 . ë çc th«n vïng cao (nh− Lao Ch¶i vµ XÝn Ch¶i), vÊn ®Ò chÝnh lµ vÞ trÝ cña m¶nh ®Êt canh t¸c (ë xa vµ dèc) khiÕn rÊt khã sö dông vµ canh t¸c ®Æc biÖt nÕu nh− hé thiÕu lao ®éng nghiªm träng, thiÕu gia sóc ®Ó kÐo cµy vµ cung cÊp ph©n chuång. Ng−êi d©n cÇn tr©u , bß ®Ó lµm ®Êt n−¬ng nhanh vµ dÔ h¬n.

Çc th«n ë vïng nµy (vÝ dô nh− Cèc S©m vµ NËm Tang), çc vÊn ®Ò chÝnh n¶y sinh tõ thiÕu ®Êt theo ®óng nghÜa ®en cña tõ nµy bëi mËt ®é d©n sè t¨ng cao. VÝ dô, nhiÒu hé nghÌo ®ang ph¶i ®i m−în ®Êt cña hä hµng, hµng xãm hay ë çc th«n kh¸c ®Ó tranh thñ lµm vô ng¾n ngµy. ChuÈn bÞ ®Êt n−¬ng chñ yÕu b»ng søc ng−êi.


28

TiÕp cËn ®Êt ®ai � giao ®Êt vµ çc hÖ thèng h−ëng dông ®Êt truyÒn thèng Nghiªn cøu lÇn nµy kh«ng tiÕn hµnh kh¶o s¸t ®Çy ®ñ vÒ çc h×nh thøc ph©n bè ®Êt ®ai, bëi v× ®©y lµ mét vÊn ®Ò phøc t¹p cÇn nhiÒu thêi gian. Tuy nhiªn, thùc tÕ t¹i çc th«n b¶n cho thÊy ng−êi d©n lu«n cho r»ng mét trong nh÷ng nguyªn nh©n nghÌo khæ chÝnh lµ thiÕu ®Êt, do ®ã mèi quan hÖ gi÷a quyÒn sö dông ®Êt vµ sù nghÌo khæ lµ mét chñ ®Ò cÇn ®−îc t×m hiÓu s©u h¬n. Nh−ng, ë ®©y chóng t«i còng cã thÓ ®−a ra mét vµi nhËn xÐt nh»m ®Þnh h−íng cho çc nghiªn cøu cô thÓ trong t−¬ng lai: • ë tÊt c¶ çc th«n nghiªn cøu, kh«ng ph¸t hiÖn ®−îc tr−êng hîp nµo hoµn toµn kh«ng cã ®Êt � hay

nãi çch kh¸c lµ nh÷ng ng−êi kh«ng cã mét chót ®Êt nµo. Nh−ng tr−íc ®©y thiÕu ®Êt lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n khiÕn nhiÒu ng−êi ph¶i du canh du c−.

• ë çc th«n vïng cao, viÖc giao ®Êt n«ng nghiÖp chñ yÕu lµ c«ng nhËn çc hÖ thèng h−ëng dông ®Êt vµ h×nh thøc ph©n bè ®Êt ®ai hiÖn t¹i. Do ho¹t ®éng giao ®Êt kh«ng lµm thay ®æi hiÖn tr¹ng sö dông ®Êt, nªn nÕu cã sù mÊt c©n b»ng nµo hiÖn cã trong çc hÖ thèng nµy còng sÏ ®−îc ho¹t ®éng giao ®Êt cñng cè thªm. Trong çc tr−êng hîp nµy, c¶ hÖ thèng chÝnh thøc lÉn truyÒn thèng ®Òu h¹n chÕ c¬ héi cã thªm ®Êt cña nh÷ng ng−êi hiÖn cã Ýt ®Êt.

• ë çc th«n vïng trung du, n¬i cã mËt ®é d©n sè cao vµ nhiÒu hé thiÕu ®Êt thËt sù, nh÷ng ng−êi

nghÌo th−êng ph¶i m−în ®Êt (cã ë Cèc S©m vµ NËm Tang). §©y lµ mét nguån rñi ro chÝnh.

VÝ dô, ë NËm Tang, rÊt nhiÒu hé thuéc lo¹i nghÌo nhÊt ®ang ph¶i m−în n−¬ng cña çc hé l¸ng giÒng trong th«n. Nh÷ng m¶nh n−¬ng nµy th−êng n»m trªn nói cao xung quanh th«n. Tõ khi Ch−¬ng tr×nh 327 b¾t ®Çu ë ®©y, çc khu ®Êt n−¬ng ®−îc chuyÓn thµnh khu b¶o vÖ t¸i sinh tù nhiªn, nªn çc hé nghÌo ®ã kh«ng thÓ sö dông çc khu ®Êt nµy n÷a. §èi víi mét sè hé ë ®©y, ®iÒu nµy cã t¸c ®éng rÊt nghiªm träng.

• ë tÊt c¶ çc th«n, çc hé thuéc lo¹i nghÌo nhÊt th−êng lµ cã Ýt ®Êt trång lóa n−íc (ruéng bËc thang ë vïng cao), hoÆc hoµn toµn kh«ng cã ruéng cÊy lóa n−íc, khiÕn hä ph¶i dùa chñ yÕu vµo s¶n xuÊt lóa n−¬ng.

• Trong çc bµi tËp xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng ë nhiÒu th«n, mét sè hé nghÌo lµ do hé cßn trÎ,

míi t¸ch ra ë riªng. Cã thÓ thÊy ngay lµ çc hé míi t¸ch ra nµy sÏ cã Ýt ®Êt. §©y lµ mét yÕu tè ®−îc ®Ò cËp ®Õn nhiÒu nhÊt ë th«n Lao Ch¶i.

N−íc lµ mét vÊn ®Ò rÊt quan träng ë tÊt c¶ çc th«n. Trong vÊn ®Ò n−íc còng cã sù kh¸c biÖt gi÷a vïng cao vµ vïng trung du: Çc th«n vïng cao xa x«i Çc th«n vïng trung du dÔ tiÕp cËn ë çc th«n nµy, n−íc sinh ho¹t lµ mét khã kh¨n lín. VÝ dô, ë th«n XÝn Ch¶i, trong mïa kh«, ng−êi d©n ph¶i bá rÊt nhiÒu thêi gian ®Ó ®i ®Þu n−íc vÒ dïng. ë c¶ ba th«n vïng cao vµ ë th«n T©n Hå ®Òu cã bÓ n−íc x©y theo çc ch−¬ng tr×nh hç trî, nh−ng n−íc tÝch tr÷ trong çc bÓ th−êng kh«ng ®ñ dïng. ë ®©y yÕu tè khÝ hËu còng rÊt quan träng � bëi v× chØ cã mét kho¶ng thêi gian rÊt ng¾n vµo ®Çu mïa hÌ lµ cã m−a. V× vËy, çc hé ph¶i tranh thñ c¬ héi ®ã ®Ó cÊy, trång. Lèc hay b∙o g©y thiÖt h¹i cho mïa mµng còng lµ mét yÕu tè rñi ro lín cho çc hé.

ë çc th«n nµy, vÊn ®Ò chÝnh lµ n−íc t−íi. Tû lÖ çc hé cã nguån n−íc sinh ho¹t chñ ®éng (giÕng hay bÓ) rÊt cao.

ThiÕu vèn ®Çu t− vµo s¶n xuÊt ®−îc xem lµ mét vÊn ®Ò ë çc th«n vïng trung du VÝ dô, ë th«n NËm Tang lµ çc biÓu hiÖn nh− thiÕu vèn ®Ó ®Çu t− vµo ch¨n nu«i (8 ®iÓm) hay ®Ó ®Çu t− vµo ph©n bãn vµ thó y (5 ®iÓm) vµ ë th«n Cèc S©m lµ thiÕu nguån vèn cho ng−êi nghÌo vay (10 ®iÓm).


29

Çc yÕu tè nh− vËy nh×n chung lµ nh÷ng yÕu tè Ýt quan träng h¬n ë çc th«n vïng cao n¬i kh«ng cã sù giao l−u kinh tÕ m¹nh. ThiÕu dÞch vô khuyÕn n«ng lµ mét vÊn ®Ò ®èi víi çc hé nghÌo - ®Æc biÖt lµ trong qu¶n lý ch¨n nu«i. §©y lµ ®iÒu ®−îc nãi ®Õn nhiÒu nhÊt ë c¶ huyÖn B¶o Th¾ng vµ th«n Cèc S©m 1. Nghiªn cøu nµy ph¸t hiÖn ra r»ng qu¶n lý ch¨n nu«i lµ mét trong nh÷ng lÜnh vùc chÝnh mµ çc hé nghÌo ®ang cÇn. Hä yªu cÇu cã nhiÒu th«ng tin vµ dÞch vô khuyÕn n«ng h¬n n÷a. ë tÊt c¶ çc th«n t×nh tr¹ng thiÕu kiÕn thøc ch¨n nu«i vµ tû lÖ gia sóc chÕt cao ë çc hé nghÌo lµ kh¸ phæ biÕn. §iÒu nµy t¸c dodägn nghiªm träng ®ãi víi hä, thÓ hiÖn ë ba ph−¬ng diÖn : i) t¸c ®éng tíi thu nhËp; ii) t¸c ®éng tíi kh¶ n¨ng vay vèn; iii) t¸c ®éng tíi søc khoÎ. Tr©u vµ ngùa ®−îc xem lµ tµi s¶n hé cã gi¸ trÞ nhÊt, chñ yÕu lµ do kinh tÕ hé cña ng−êi d©n phô thuéc vµo yÕu tè cã ®ñ søc kÐo ®Ó s¶n xuÊt l−¬ng thùc hay kh«ng. Mét hé nghÌo mµ mÊt tr©u hoÆc bß hoÆc ngùa th× ®∙ nghÌo l¹i cµng nghÌo thªm. Hä buéc ph¶i ®i lµm thuª hay m−în tr©u, bß cña hµng xãm. HËu qu¶ cña viÖc nµy lµ hä ph¶i cÊy trång muén h¬n vµ thu ho¹ch còng kÐm ®i. Tr©u hay ngùa bÞ chÕt cã thÓ ®Èy çc gia ®×nh vµo nh÷ng hoµn c¶nh khã kh¨n vÒ kinh tÕ. Cßn çc tr−êng hîp lîn hay gµ bÞ chÕt l¹i rÊt phæ biÕn. Nu«i lîn vµ gµ cã vai trß quan träng v× chóng lµ mét nguån thu nhËp ®¸ng kÓ ®Ó cã nguån chi linh ho¹t ®ång thêi còng lµ gi¶i ph¸p h÷u hiÖu trong nh÷ng lóc tóng thiÕu. Khi çc hé cã ®¸m c−íi hay ®¸m ma, hay khi hä gÆp khã kh¨n nh− cã ng−êi èm nÆng, th× hä cã thÓ b¸n ngay lîn hoÆc gµ ®Ó cã thªm tiÒn trang tr¶i çc kho¶n chi phÝ nµy. Gia sóc bÞ bÖnh hay bÞ chÕt còng cã t¸c ®éng tíi kh¶ n¨ng vay vèn cña hé bëi v× nhiÒu ng−êi d©n kh«ng d¸m vay vèn do sî kh«ng thÓ tr¶ l¹i vèn vay nÕu ®Çu t− vµo gia sóc mµ gia sóc l¹i bÞ chÕt. MÆc dï ë çc vïng xa x«i kh«ng cã nhiÒu nguån vèn vay tÝn dông, nh−ng khi ®−îc hái hä cã muèn vay vèn tÝn dông kh«ng th× nhiÒu ng−êi tù rót lui kh«ng muèn vay. NÕu nh− ng−êi d©n hiÓu biÕt h¬n vÒ kü thuËt ch¨n nu«i thó y, vµ çc kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ ch¨m sãc gia sóc, gia cÇm, th× kh¶ n¨ng sèng vµ ph¸t triÓn cña ®µn gia sóc sÏ t¨ng lªn vµ ng−êi d©n sÏ chñ ®éng ®i vay vèn. Cuèi cïng, thiÕu kiÕn thøc vÒ ch¨n nu«i, cã thÓ dÉn tíi t¸c ®éng xÊu ®èi víi søc khoÎ cña chÝnh ng−êi d©n. ë th«n Th¶i Giµng S¸n vµ Lao Ch¶i, ng−êi d©n nhèt gia sóc � ngùa vµ bß ngay trong nhµ, thËm chÝ, hä cßn tÝch tr÷ ph©n cña chóng ë trong nhµ n÷a. §iÒu nµy t¸c ®éng rÊt xÊu tíi søc khoÎ cña ng−êi d©n. Ngoµi ra, ë hai th«n nµy, ng−êi d©n kh«ng lµm chuång tr©u, bß hay chuång lîn. M«i tr−êng thiÕu vÖ sinh t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó dÞch bÖnh cho c¶ ng−¬i vµ gia sóc lan trµn nhanh chãng.

3.1.2 ThÞ tr−êng vµ ®a d¹ng ho¸ thu nhËp C¬ héi tèt cho mét sè hé ë çc th«n vïng trung du Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y kinh tÕ hé cña çc hé ë vïng trung du dÔ tiÕp cËn ®−îc c¶i thiÖn ®¸ng kÓ. B−íc c¶i thiÖn nµy ®i liÒn víi giao ®Êt, çc nguån vèn ®Çu t− míi vµ çc c¬ héi thÞ tr−êng míi ë çc thÞ trÊn, thÞ x∙ ë huyÖn vµ tØnh do søc mua t¨ng nhanh. VÝ dô vÒ gia ®×nh anh Vµng A V¶ng, ng−êi Gi¸y, th«n NËm Tang, (xem b¶ng 5 môc 2.1.1) minh ho¹ râ rµng cho ®iÒu nµy. Khi hai vî chång anh V¶ng chuyÓn ®Õn th«n NËm Tang, vµo cuèi nh÷ng n¨m 80 (Hä lµ gia ®×nh ®Çu tiªn chuyÓn tíi ®©y sau khi bé ®éi rót ®i), hä cã rÊt Ýt nguån lùc. Nh−ng nhê ch¨m chØ lµm viÖc vµ lµ nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn ®Õn ®©y, nªn hä ®∙ khai ph¸ ®−îc nhiÒu ®Êt. Nhê cã ®Çu ãc lµm ¨n, hai vî chång ®∙ cïng nhau x©y dùng ®−îc mét trang tr¹i trï phó trong ®ã cã: • Trång mÝa, Ðp mÝa, b¸n ®−êng vµ ngän mÝa gièng (n¨m 1998 � thu 17triÖu ®ång). • Trång vµ b¸n chuèi (n¨m 1998 � thu 1triÖu ®ång). • Trång lóa vµ mçi n¨m b¸n kho¶ng 1,6 tÊn thãc • NÊu r−îu b¸n • Ch¨n nu«i ç, lîn, gµ • Thuª lao ®éng


30

Nh÷ng c¬ héi Ýt ái ®Ó ®a d¹ng ho¸ thu nhËp cña çc hé vïng cao §èi víi çc hé nghÌo ë çc th«n vïng cao xa x«i, hä kh«ng cã nhiÒu lùa chän ®Ó ®a d¹ng ho¸ thu nhËp. §©y lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh khiÕn ng−êi d©n ph¶i dùa vµo lµm thuª ®Ó bæ sung vµo s¶n xuÊt l−¬ng thùc. NÕu so s¸nh vïng miÒn nói phÝa B¾c víi çc vïng kh¸c cña ViÖt Nam, th× cã thÓ thÊy râ lµ cã Ýt c¬ héi ®a d¹ng ho¸ thu nhËp lµ mét h¹n chÕ chÝnh trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng th«n ë nh÷ng khu vùc nh− M−êng Kh−¬ng. VÞ trÝ xa x«i, c¬ së h¹ tÇng yÕu kÐm, vµ kh¶ n¨ng tiÕp cËn thÞ tr−êng h¹n chÕ kÕt hîp l¹i ®∙ g©y khã kh¨n lín cho n«ng d©n còng nh− çc c¬ quan chøc n¨ng cña huyÖn trong viÖc ph¸t triÓn c©y trång hµng ho¸ vµ ch¨n nu«i theo h−íng t¨ng tÝnh c¹nh tranh theo quy m« ®Ó v−¬n tíi çc thÞ tr−êng bªn ngoµi. §a sè � c¶ çc hé nghÌo vµ çc hé giµu ®Òu chØ b¸n mét sè lo¹i n«ng s¶n t−¬ng tù nhau ë çc chî x∙ vµ huyÖn. Gµ, lîn, l−¬ng thùc chÝnh vµ çc s¶n phÈm v−ên hé vÉn lµ nh÷ng nguån thu n«ng nghiÖp chÝnh cña phÇn lín çc hé gia ®×nh. Do ®ã çc hé nghÌo cã rÊt Ýt çc c¬ héi thu nhËp, ®Æc biÖt ®Ó t×m ra çc lÜnh vùc míi ngoµi s¶n xuÊt l−¬ng thùc c¬ b¶n. HÖ thèng thÞ tr−êng theo bÒ réng ë vïng cao, çc hÖ thèng chî ®−îc thiÕt lËp rÊt hîp lý. Ng−êi ta tæ chøc çc phiªn chî t¹i çc ®Þa ®iÓm kh¸c nhau vµo nh÷ng ngµy kh¸c nhau. Ng−êi d©n th−êng v−ît mét qu∙ng ®−êng dµi ®Õn çc phiªn chî ®Ó mua b¸n. Çc phiªn chî còng lµ mét thµnh tè quan träng trong vèn x∙ héi vµ chÊt l−îng cuéc sèng cña ng−êi d©n v× ®i chî lµ c¬ héi më réng quan hÖ x∙ héi, giao tiÕp víi b¹n bÌ, hä hµng ë çc th«n kh¸c. S¬ ®å sau ®©y m« t¶ çc phiªn chî mµ ng−êi d©n ë th«n Lao Ch¶i th−êng ®Õn: Mét ®Æc ®iÓm cña çc hÖ thèng chî nµy lµ chóng tr¶i réng trªn nhiÒu ®Þa bµn trong mét vïng. Ngoµi viÖc bu«n b¸n qua biªn giíi Trung Quèc, ë ®©y cã rÊt Ýt çc mèi liªn hÖ víi çc thÞ tr−êng bªn ngoµi ®Ó cã thÓ t¨ng thªm l−îng tiÒn l−u th«ng trong çc hÖ thèng chî nãi trªn. NÕu çc mèi liªn hÖ nµy tån t¹i th× chóng sÏ cã t¸c dông kÝch thÝch rÊt m¹nh tíi nÒn kinh tÕ ®Þa ph−¬ng. 3.2 Nh÷ng mèi quan t©m vµ nhu cÇu cña phô n÷ nghÌo Trong §¸nh gi¸ T×nh tr¹ng NghÌo khæ cã ng−êi d©n tham gia, çc cuéc th¶o luËn nhãm cã ®Þnh h−íng víi phô n÷ ®−îc tæ chøc víi sù tham gia cña nhiÒu chÞ em tõ çc hé thuéc çc lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng kh¸c nhau ®Ó th¶o luËn vÒ t×nh h×nh cña phô n÷ nghÌo ë çc th«n. Bªn c¹nh ®ã cßn cã çc cuéc pháng vÊn phô n÷ nghÌo. ë cÊp huyÖn, çc cuéc th¶o luËn nhãm ®−îc tæ chøc víi çc çn bé n÷ cña çc phßng Gi¸o dôc, Y tÕ, Héi Phô n÷, Héi N«ng d©n. D−íi ®©y lµ phÇn tãm t¾t çc ph¸t hiÖn chÝnh tõ nh÷ng cuéc th¶o luËn ®ã.

Th«n Lao Chai

Chî huyÖn M−êng Kh−¬ng (Chñ nhËt) B¸n: ng«, ®Ëu, t¾c kÌ, chim, chuèi, ít Mua: quÇn ¸o, giµy dÐp, cuèc, l−ìi cµy, thÞt lîn, muèi

20km 3-4 giê

Chî T¶ Gia Kh©u (Thø S¸u) Mua vµ B¸n: gµ, trøng gµ, rau c¶i, ng«, r−îu, thuèc lµo, m× chÝnh

3 km40 phót

Chî Pha Long (Thø B¶y) B¸n: Ng«, lîn gièng, gµ, chuèi, mÝa Mua: ph©n ®¹m, l©n, ka-li, dÇu ho¶, muèi, mì, thuèc trõ s©u

20km 3 giê

Chî biªn giíi Lao Kha (Thø Ba) B¸n: hµ thñ «, nghÖ

Chî Xi Ma Cai Giao l−u v¨n ho¸


31

3.2.1 Quan ®iÓm cña cÊp huyÖn Çn bé huyÖn x¸c ®Þnh ®−îc nhiÒu khã kh¨n vµ vÊn ®Ò chÝnh mµ phô n÷ nghÌo gÆp ph¶i (B¶ng 17).

B¶ng 17. Quan ®iÓm cña çn bé huyÖn vÒ nh÷ng vÊn ®Ò mµ phô n÷ nghÌo gÆp ph¶i HuyÖn Nguyªn nh©n quan träng

nhÊt cña nghÌo khæ Quan träng trung b×nh Ýt quan träng nhÊt

M−êng Kh−¬ng

• Gi¸o dôc vµ kiÕn thøc thÊp

• Cã qu¸ nhiÒu con vµ ®Î qu¸ dÇy

• Søc khoÎ yÕu.

• Lµm viÖc qu¸ nÆng • BÊt b×nh ®¼ng gi÷a nam

giíi vµ n÷ giíi • ThiÕu kiÕn thøc vµ kü

thuËt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp

• ThiÕu vèn

• Kh«ng biÕt qu¶n lý kinh tÕ hé

• Kh«ng tham gia vµo çc ho¹t ®éng x∙ héi / céng ®ång

• Phong tôc vµ tËp qu¸n l¹c hËu

B¶o Th¾ng

• BÊt b×nh ®¼ng • Gi¸o dôc vµ kiÕn thøc

thÊp

• KÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh vµ ch¨m sãc søc khoÎ kÐm

• Khã kh¨n vÒ ng«n ng÷

• Kh«ng biÕt qu¶n lý kinh tÕ hé

Theo çc çn bé huyÖn th× gi¸o dôc vµ kiÕn thøc thÊp râ rµng lµ nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n cña nghÌo khæ. Phô n÷ bÞ thiÖt thßi lín trong lÜnh vùc gi¸o dôc vµ th−êng cã Ýt c¬ héi häc hµnh chÝnh thøc còng nh− kh«ng chÝnh thøc h¬n so víi nam giíi. Çn bé huyÖn cña c¶ B¶o Th¾ng vµ M−êng Kh−¬ng còng cã chung quan ®iÓm vÒ mét sè nguyªn nh©n kh¸c, mÆc dï møc ®é xÕp lo¹i −u tiªn cã kh¸c nhau. ë M−êng Kh−¬ng, phô n÷ cã søc khoÎ yÕu vµ tû lÖ phô n÷ ®Î nhiÒu lµ nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh cña nghÌo khæ. ë B¶o Th¾ng, çn bé huyÖn còng x¸c ®Þnh nguyªn nh©n nµy nh−ng chØ xÕp nã ë møc quan träng trung b×nh. Phô n÷ ë B¶o Th¾ng gi¶i thÝch r»ng søc khoÎ cña phô n÷ vµ kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh phÇn lín bÞ t¸c ®éng bëi vÞ thÕ bÊt b×nh ®¼ng cña hä so víi nam giíi. Phô n÷ võa ph¶i lµm néi trî võa ph¶i lµm ®ång ¸ng vµ çc «ng chång Ðp hä ph¶i cã nhiÒu con. Do ®ã, ë B¶o Th¾ng, mét khã kh¨n chÝnh ®èi víi phô n÷ nghÌo lµ tõ vÞ thÕ bÊt b×nh ®¼ng cña hä. H¬n n÷a, hä ph¶i chÞu thªm çc t¸c ®éng thø cÊp nh− søc khoÎ suy gi¶m vµ çc vÊn ®Ò vÒ kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh. ë c¶ hai huyÖn ng−êi ta ®Òu ®Ò cËp tíi vÊn ®Ò phô n÷ thiÕu kiÕn thøc qu¶n lý kinh tÕ hé.

3.2.2 Thùc tÕ ë th«n, b¶n PhÇn ph©n tÝch trong môc nµy dùa chñ yÕu vµo kÕt qu¶ th¶o luËn vµ pháng vÊn thùc hiÖn ë hai th«n 100% ng−êi H�M«ng Hoa lµ T©n Hå vµ XÝn Ch¶i. B¶ng 18 d−íi ®©y tãm t¾t çc khã kh¨n chÝnh do phô n÷ nghÌo ë hai th«n nµy x¸c ®Þnh. B¶ng 18. Nh÷ng khã kh¨n trong qu¶n lý çc nguån vèn cña phô n÷ nghÌo ë hai th«n ng−êi

H�M«ng Hoa (T©n Hå vµ XÝn Ch¶i) Vèn tù nhiªn §Êt, n−íc, rõng...


thøc...

Vèn X· héi B¹n bÌ, hä hµng, çc m¹ng l−íi x∙ héi...

Vèn tµi chÝnh Thu nhËp tiÒn mÆt, tiÕt


Vèn Tµi s¶n C«ng cô, ®å dïng, ph−¬ng tiÖn ®i l¹i...

Phô n÷ chÞu tr¸ch nhiÖm chÝnh ®¶m b¶o ®ñ ¨n cho hé gia ®×nh. Trong tr−êng hîp mÊt mïa, phô n÷ lµ ng−êi chÞu khæ nhÊt ThiÕu ®Êt canh t¸c vµ ®Êt b¹c mµu, lÉn sái, ®¸. ChØ cã thÓ trång ng«. Kh«ng thÓ c¶i t¹o ®Êt. Kh«ng cã tiÒn mua ph©n ho¸ häc vµ kh«ng thÓ mang ph©n chuång lªn ruéng, n−¬ng v× ruéng n−¬ng ë qu¸ xa Ph¶i ®i bé rÊt xa míi

Ph¶i ch¨m sãc con çi: nÊu n−íng, cho con bó, cho con ¨n, vµ giÆt giò. Chång gióp Ýt. ¡n tèi xong, phô n÷ ph¶i xay ng« ®Õn ®ªm khuya. Cã nhiÒu con lµm cuéc sèng vÊt v¶ vµ t¹o g¸nh nÆng cho phô n÷. Muèn ®−îc triÖt s¶n nh−ng kh«ng cã tiÒn hay kh«ng cã kiÕn thøc. NÕu chØ cã con mét bÒ, toµn lµ g¸i hay toµn lµ trai, th× phô n÷ vÉn ph¶i tiÕp tôc ®Î.

Kh«ng cã quyÒn tham gia quyÕt ®Þnh viÖc lín trong gia ®×nh Ph¶i ®i chî xa (20 km). Sî kh«ng b¸n ®−îc lîn, gµ ®Ó cã tiÒn mua l−¬ng thùc. §i chî khã kh¨n v× tr×nh ®é gi¸o dôc thÊp. Ph¶i nhê ng−êi kh¸c gióp thËm chÝ khi mua b¸n lÆt vÆt v× kh«ng nãi ®−îc tiÕng phæ th«ng vµ kh«ng biÕt ®Õm. Cã Ýt / kh«ng cã c¬ héi

70% nh÷ng ng−êi vî phô thuéc vµo chång vÒ tiÒn b¹c vµ chi tiªu. Kh«ng cïng qu¶n lý tµi chÝnh cña hé. 30% çc bµ vî cã thÓ mua nh÷ng thø thiÕt yÕu nh− rau, muèi mµ kh«ng cÇn hái ý kiÕn chång. Nh−ng nÕu muèn mua nh÷ng thø nhiÒu tiÒn h¬n mét chót lµ ph¶i ®−îc chång ®ång ý. ThiÕu vèn tµi chÝnh. Khã t×m nguån vèn ng¾n h¹n. Kh«ng d¸m

Sau khi ®i lµm n−¬ng vÒ th× buæi tèi phô n÷ vÉn ph¶i lµm viÖc ®Õn khuya, kh«ng cã ®iÖn hay ®Ìn dÇu. Muèn lîp l¹i m¸i gianh th× ph¶i lo tõ 2- 3 n¨m míi xong.


32

®Õn n−¬ng (1 � 2 tiÕng). Ph¶i ®Þu con ë l−ng vµ ®i lµm n−¬ng ë xa c¶ ngµy. Ph¶i ®i ®Þu n−íc ë xa. Trung b×nh, mçi phô n÷ ph¶i mÊt 2 �4 tiÕng/ mét ngµy ®Ó lÊy n−íc sinh ho¹t cho gia ®×nh. Ph¶i ch¨m lo ®µn lîn, ®µn gµ. Ph¶i ®i kiÕm cñi ®un.

CÇn cã con g¸i ®Ó thªu thïa, may v¸. ¡n uèng kh«ng ®Çy ®ñ sau khi sinh. ChØ cã vµi qu¶ trøng vµ b¾p ng« ®Ó ¨n. Mang thai vÉn ph¶i lµm viÖc. NÕu ®−îc chång quan t©m, hä cã thÓ ®−îc nghØ kho¶ng hai tuÇn sau khi sinh në. NÕu kh«ng ®−îc may m¾n, hä ph¶i ®i n−¬ng ngay 3 ngµy sau khi sinh con. GÆp khã kh¨n trong ch¨m sãc trÎ s¬ sinh. Con çi hä th−êng bÞ chÕt ®ét ngét khi míi 2 �3 tuæi 70% phô n÷ cho biÕt hä bÞ chång ®¸nh (Th«n T©n Hå).

giao tiÕp víi ng−êi ngoµi céng ®ång. §ã lµ do kh«ng cã tiÒn vµ kh«ng ®i chî ®−îc.

vay tiÒn cña chÝnh phñ.

C©u chuyÖn ®Æc biÖt d−íi ®©y vÒ chÞ Giµng Seo MÈy sÏ cho chóng ta hiÓu thªm vÒ nçi vÊt v¶ cña phô n÷ trong viÖc ch¨m lo cho gia ®×nh vµ thùc tr¹ng vÒ b×nh ®¼ng nam n÷.

ChÞ Giµng Seo MÈy. Ng−êi Hm«ng Th«n XÝn Ch¶i (HuyÖn M−êng Kh−¬ng) ChÞ MÈy míi 29 tuæi mµ tr«ng ®∙ nh− ng−êi ë tuæi 40. Nhµ chÞ cã 8 khÈu, hai vî chång chÞ, 5 ®øa con vµ bµ mÑ chång 70 tuæi. TÊt c¶ sèng trong mét c¨n nhµ mét gian, trong nhµ chØ cã mét chiÕc gi−êng.Chång chÞ bÞ viªm gan ®∙ 8 n¨m nay. ChÞ lµ lao ®éng duy nhÊt trong nhµ, mét m×nh lµm lông nu«i 7 miÖng ¨n. Trong 5 ®øa con th× cã 3 con g¸i (10, 8 vµ 1 tuæi) vµ 2 con trai (6 vµ 4 tuæi). Gia ®×nh chÞ MÈy thuéc lo¹i nghÌo nhÊt trong xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng. Nhµ chÞ thiÕu ¨n 4 th¸ng trong n¨m. Cuéc sèng tuy vÊt v¶ nh−ng nhµ cöa cña gia ®×nh rÊt gän gµng, ng¨n n¾p. Khi chóng t«i ®Õn, thÊy xoong, nåi treo ngay ng¾n trªn t−êng, ®Þu ng« xÕp gän ë gãc nhµ, cuèc vµ dao ph¸t ®Ó trªn nÒn nhµ. ChÞ MÈy ®ang trén çm cho 3 con lîn ¨n. Nhµ chÞ cã mét con lîn n¸i vµ 2 con lîn con, mçi con nÆng kho¶ng 20 c©n. Hai con lîn con sÏ ®−îc vç bÐo ®Ó b¸n. Ýt nhµ trong th«n cã thÓ ph¸t triÓn ch¨n nu«i nh− nhµ chÞ. ChÞ MÈy cho biÕt, tr−íc ®©y chÞ còng nu«i nhiÒu lîn nh−ng chóng ®Òu bÞ chÕt. B©y giê th× chÞ cã nhiÒu kinh nghiÖm nu«i lîn h¬n. VÝ dô nh− khi thÊy lîn nhµ hµng xãm bÞ bÖnh lµ chÞ nhèt lîn l¹i ®Ó tr¸nh bÞ l©y bÖnh. V× nguån thu nhËp cña gia ®×nh chÞ lµ tõ ch¨n nu«i.Nªn ChÞ MÈy ph¶i rÊt nhËy bÐn. Chång chÞ MÈy, anh Tr¸ng V¨n Phñ, tr«ng cßn trÎ nh−ng xanh xao. Anh ®i ®øng chËm ch¹p vµ l−ng ®∙ cßng xuèng. Tr−íc ®©y anh n»m liÖt gi−êng chø kh«ng ®i l¹i ®−îc nh− b©y giê. Khi anh bÞ bÖnh, gia ®×nh kh«ng ®Ó ý ®Õn çc triÖu chøng thay ®æi ban ®Çu, nªn chØ dïng thuèc nam ch÷a trong mét n¨m liÒn. Nh−ng cµng ngµy anh Phñ cµng thÊy ®au, nªn anh ®∙ ®Õn tr¹m x¸ x∙ ®Ó kh¸m. Anh cã mua thuèc T©y uèng nh−ng kh«ng ®ì. Ng−êi ta khuyªn chÞ nªn ®−a anh ®Õn bÖnh viÖn huyÖn nh−ng v× kh«ng cã tiÒn nªn chÞ ®µnh th«i. Khi chóng t«i hái sao kh«ng b¸n lîn ®i ®Ó cã tiÒn ch÷a bÖnh th× anh Phñ nãi lµ mÊy con lîn lµ nguån ®¶m b¶o ®ñ ¨n cho gia ®×nh. V× vËy, anh Phñ dÇn dÇn bÞ liÖt c¶ ch©n vµ tay, song nhê liªn tôc dïng thuèc nam nªn mét n¨m trë l¹i ®©y, anh ®∙ cã thÓ ®i l¹i ®−îc. B©y giê anh vÉn thÊy ®au ë l−ng. nh−ng ®∙ cã thÓ lµm ®−îc mét sè viÖc nhÑ nh− quÐt nhµ. Hai con g¸i lín cña chÞ MÈy bá häc, ë nhµ gióp mÑ. ChÞ MÈy b¶o �nÕu kh«ng cã ®øa lín nµy, th× cßn khã kh¨n n÷a.� §øa lín 10 tuæi theo chÞ lªn n−¬ng, cßn ®øa thø hai, 8 tuæi, ë nhµ ch¨m


33

sãc bè. §øa bÐ cßn nÊu çm vµ cho lîn ¨n. ChÞ MÈy lóc nµo còng ®Þu ®øa con g¸i 1 tuæi trªn l−ng. Râ rµng lµ çc cËu con trai ®−îc −u tiªn h¬n. ChØ cã cËu con trai 6 tuæi cña ChÞ MÈy ®ang ®i häc. CËu con trai thø hai ch−a ®Õn tuæi ®i häc, nh−ng chÞ MÈy hy väng lµ cã thÓ cho c¶ hai anh em ®i häc. V× thÊy chÞ cã nhiÒu con vµ ng−êi ¨n theo, chóng t«i hái chÞ MÈy lµ chÞ cã muèn ®Î thªm vµ chÞ cã sö dông çc biÖn ph¸p tr¸nh thai kh«ng? Cã ®iÒu cÇn nãi ë ®©y lµ chóng t«i pháng vÊn c¶ hai vî chång, nh−ng gÇn nh− suèt buæi pháng vÊn, anh Phñ tr¶ lêi, cßn chÞ MÈy ngåi nghe anh nãi mµ kh«ng cã ý kiÕn g×. ChÞ ngåi khuÊt vµo gãc nhµ, võa cho con bó võa lÆng lÏ thªu nh÷ng tÊm v¶i mµu nhá. Cuéc sèng cña chÞ MÈy nh− ph¶i tranh thñ tõng gi©y phót. Anh Phñ gi¶i thÝch lý do nhµ anh cã ®«ng con lµ v× anh muèn cã Ýt nhÊt hai cËu con trai. Anh nãi lµ, �nh÷ng lóc khã kh¨n th× cÇn cã ®«ng con çi, ®Ó cßn dùa vµo chóng nã �. Anh cho biÕt lµ b©y giê anh chÞ kh«ng muèn ®Î thªm n÷a, nh−ng vî anh kh«ng dïng bÊt cø biÖn ph¸p tr¸nh thai nµo. Anh kh«ng muèn vî anh ®Æt vßng v× nã kh«ng tèt cho søc khoÎ cña chÞ vµ chÞ kh«ng lµm viÖc nÆng ®−îc. V× chØ cã chÞ lµ lao ®éng duy nhÊt trong gia ®×nh, hé nhµ chÞ MÈy ë vµo tr¹ng th¸i rÊt dÔ bÞ rñi ro bëi mäi thø phô thuéc vµo søc khoÎ cña chÞ. Hai vî chång kh«ng d¸m dïng bÊt kú biÖn ph¸p tranh thai nµo do sî lµ chÞ kh«ng lµm viÖc ®−îc. Nh−ng nh− vËy cã nghÜa lµ chÞ MÈy sÏ rÊt dÔ cã thai lÇn n÷a. Khi chóng t«i hái, sao chÞ MÈy kh«ng dïng viªn tr¸nh thai, th× anh Phñ l¹i tr¶ lêi thay chÞ: �Viªn tr¸nh thai còng kh«ng tèt cho søc khoÎ cña nã.� Khi chóng t«i hái xem chÞ MÈy cã tham dù ®ît vËn ®éng tr¸nh thai nµo kh«ng, Anh Phñ l¹i tr¶ lêi: �Buæi tèi nã bËn l¾m, kh«ng ®Õn líp ®−îc. Cã thÓ chóng t«i kh«ng biÕt nhiÒu vÒ tr¸nh thai, nh−ng nã kh«ng cã thêi gian ®i häp ®©u.� Anh Phñ c−¬ng quyÕt gi÷ lËp tr−êng cña m×nh �Ch¼ng ai gièng ai ®©u. Ng−êi ta dïng çc biÖn ph¸p tr¸nh thai th× b×nh th−êng. Nh−ng cã thÓ nã cã ¶nh h−ëng xÊu ®Õn vî t«i.� Cuèi cïng th× chóng t«i ph¶i ®Ò nghÞ anh Phñ cho phÐp vî anh tù tr¶ lêi. ChÞ MÈy còng kh«ng muèn cã thªm con n÷a, nh−ng chÞ nãi �§Æt vßng tr¸nh thai hay dïng viªn tr¸nh thai lµ do chång t«i quyÕt ®Þnh.NÕu chång t«i kh«ng muèn cã con n÷a th× chóng t«i còng kh«ng cã n÷a ®©u.� ChÞ MÈy cã vÎ kh«ng muèn nãi thËt vÒ suy nghÜ cña chÞ ®èi víi çc biÖn ph¸p tr¸nh thai nªn chóng t«i kh«ng râ chÞ cã muèn ¸p dông biÖn ph¸p tr¸nh thai hay kh«ng. Nh−ng cã mét ®iÒu rÊt râ rµng lµ, mÆc dï chÞ MÈy lµm tÊt c¶ mäi viÖc ®Ó nu«i sèng gia ®×nh, chÞ vÉn theo ý chång.

Çc môc d−íi ®©y tiÕp tôc t×m hiÓu s©u h¬n vµ lµm næi bËt çc vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ hoµn c¶nh vµ vÞ thÕ cña phô n÷. C«ng viÖc nÆng nhäc vµ lµm viÖc nhiÒu giê trong ngµy Trong tÊt c¶ çc th«n nghiªn cøu, c¶ nam giíi vµ n÷ giíi ®Òu ®ång ý lµ phô n÷ ph¶i lµm viÖc vÊt v¶ h¬n nam giíi vµ g¸nh v¸c nhiÒu tr¸ch nhiÖm h¬n. D−íi ®©y lµ mét ngµy lµm viÖc tiªu biÓu cña mét phô n÷ trong mïa lªn n−¬ng ë mét th«n nghiªn cøu: 4:00 s¸ng 6:30 7:00 8:00-12:00 tr−a 12:00-12:30 12:30-5:00 6:00-7:00 7:00-8:00

Thøc dËy ChuÈn bÞ b÷a ¨n s¸ng NÊu çm cho lîn vµ gµ G¸nh / §Þu n−íc Cho lîn, gµ vµ ngùa ¨n ¡n s¸ng vµ cho trÎ ¨n Lªn n−¬ng (n−¬ng th−êng ë xa tõ 3 � 10 c©y sè) Lµm n−¬ng ¡n tr−a vµ nghØ t¹i n−¬ng TiÕp tôc lµm n−¬ng VÒ nhµ, võa ®i võa nhÆt cñi, hay võa ®i võa tÏ lanh b»ng tay NÊu b÷a tèi cho gia ®×nh vµ nÊu lu«n çm cho gia sóc. ¡n tèi, cho lîn, gµ ¨n, giÆt giò quÇn ¸o vµ t¾m cho trÎ


34

8:00-9:00 9:00-10:00 10:30-11:00 ®ªm

Xay ng« vµ g¹o cho ngµy h«m sau b»ng cèi quay tay DÖt, thªu v¶i §i ngñ.

Râ rµng lµ çc h¹n chÕ trong cuéc sèng cña phô n÷ kh¸c so víi nam giíi do hä cã quyÒn, vai trß, −u tiªn vµ ph©n c«ng lao ®éng kh¸c nhau. Phô n÷ ®−îc xem lµ cã tr¸ch nhiÖm gÊp ®«i v× võa ch¨m sãc gia ®×nh, võa tham gia çc ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ t¨ng thu nhËp. MÆc dï nhiÒu ng−êi cho r»ng trong vßng 10 n¨m qua quan hÖ gi÷a nam giíi vµ n÷ giíi ®∙ tiÕn bé nhiÒu vµ nam giíi b©y giê cã tham gia nhiÒu h¬n vµo viÖc ch¨m lo cho gia ®×nh, vÝ dô nh− lÊy n−íc , th× phÇn lín g¸nh nÆng ch¨m sãc gia ®×nh vÉn ë trªn vai ng−êi phô n÷. CÇn ph¶i ph©n tÝch vÒ sù ®ãng gãp lín lao cña phô n÷ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp d−íi gãc ®é hä lu«n ph¶i lµm c«ng viÖc néi trî n÷a. Bëi v× phô n÷ ph¶i lµm rÊt nhiÒu viÖc kh¸c nhau, nªn hä rÊt khã t×m ®−îc c¬ héi cã thªm thêi gian ®Ó lµm nh÷ng viÖc kh¸c kiÕm thªm thu nhËp cho gia ®×nh. Do ®ã, bÊt kú mét chÝnh s¸ch nµo víi môc ®Ých t¸c ®éng ®Ó thóc ®Èy n¨ng suÊt vµ thu nhËp tõ n«ng nghiÖp còng ph¶i xÐt ®Õn thêi gian lµm viÖc hµng ngµy vµ çc vai trß kh¸c nhau cña phô n÷ n«ng th«n. ChÝnh v× vËy, t¨ng thªm møc ®é hay c−êng ®é lao ®éng ®èi víi phô n÷ cã thÓ lµm ¶nh h−ëng xÊu ®Õn søc khoÎ vµ chÊt l−îng cuéc sèng cña gia ®×nh. ThiÕu thêi gian nghØ ng¬i Thêi gian biÓu chÆt chÏ cña phô n÷ kh«ng cho phÐp hä mét chót thêi giê nghØ ng¬i, kh¸c víi ®µn «ng lµ cßn cã lóc rçi r∙i ngåi uèng r−îu. Mét hÖ qu¶ râ rµng cña ®iÒu nµy lµ phô n÷ kh«ng cã nhiÒu thêi gian ®Ó gÆp gì hay cñng cè çc mèi quan hÖ x∙ héi. Phô n÷ gÆp gì nhau lµ çch rÊt quan träng ®Ó hä häc tËp kinh nghiÖm vµ trao ®æi th«ng tin vÒ kü thuËt s¶n xuÊt, søc khoÎ, nu«i d¹y con çi v.v... V× phô n÷ ph¶i lµm viÖc cho ®Õn tËn khuya nªn hä còng kh«ng cã c¬ héi tham dù çc ho¹t ®éng cña ®êi sèng céng ®ång vµ ®i häc çc líp xo¸ mï vµo ban ®ªm. NhiÒu phô n÷ −íc muèn lµ ®iÖn vÒ ®Õn th«n b¶n ®Ó hä cã thÓ ®i häc vµo buæi chiÒu tèi vµ ®i häc vÒ vÉn cã thÓ lµm viÖc khuya h¬n mét chót. ThiÕu tiÕp cËn gi¸o dôc vµ kiÕn thøc Ng−êi H�M«ng ®Æc biÖt kh«ng muèn cho trÎ em g¸i ®i häc. ë ®©y cã c¶ nguyªn nh©n v¨n ho¸ vµ kinh tÕ. Çc hé nghÌo, ®Æc biÖt ë çc th«n vïng s©u, xa, chØ cã ®ñ søc cho mét con ®i häc. Trong khi ®ã trÎ em g¸i kh«ng nh÷ng lµ nguån lao ®éng cña gia ®×nh, mµ theo quan niÖm cña hä nÕu cho con g¸i ®i häc th× råi còng vÒ nhµ chång hÕt, bè mÑ ®Î kh«ng ®−îc g×. Ngoµi viÖc Ýt ®−îc ®Õn tr−êng, lÞch biÓu lµm viÖc kh«ng c©n ®èi cña phô n÷ khiÕn hä khã tËn dông ®−îc çc c¬ héi häc hái kh¸c nh− ®i häc líp xo¸ mï hay tham gia häp th«n v× tÊt c¶ çc ho¹t ®éng nµy ®Òu diÔn ra vµo ban ®ªm. §iÒu kiÖn xa x«i, hÎo l¸nh còng khiÕn phô n÷ kh«ng cã c¬ héi giao tiÕp víi nh÷ng ng−êi ngoµi céng ®ång vµ kh«ng nãi ®−îc tiÕng phæ th«ng còng c¾t ®øt nguån th«ng tin vµ mèi liªn hÖ cña phô n÷ víi mét x∙ héi réng lín h¬n. NhiÒu lÇn phô n÷ ë çc th«n nghiªn cøu cho biÕt hä bÞ lõa ë chî v× kh«ng biÕt ®Õm.

3.2.3 Søc khoÎ cña phô n÷ T×nh tr¹ng søc khoÎ cña phô n÷ cÇn ®−îc chó ý ®Æc biÖt v× søc khoÎ cña hä cã t¸c ®éng to lín ®Õn chÊt l−îng cuéc sèng cña toµn bé gia ®×nh. BÖnh tËt m¾c ph¶i do lµm viÖc qu¸ nÆng C¶ ë cÊp huyÖn vµ cÊp th«n b¶n, mäi ng−êi ®Òu nãi lµ phô n÷ ph¶i lµm viÖc qu¸ nÆng vµ do ph¶i lµm viÖc nhiÒu nªn thêi gian ch¨m lo con çi bÞ ¶nh h−ëng. Nguyªn nh©n cña t×nh tr¹ng suy dinh d−ìng ë trÎ kh«ng chØ do viÖc thiÕu ®ãi liªn miªn mµ cßn do çc bµ mÑ kh«ng cã thêi gian quan t©m con çi m×nh ®ang ¨n g×, khi ¨n tay chóng cã s¹ch sÏ kh«ng v.v... ë tÊt c¶ çc th«n b¶n tiÕn hµnh nghiªn cøu, phô n÷ lµm viÖc nhiÒu h¬n ®µn «ng vµ cã c¶ hai tr¸ch nhiÖm nÆng nÒ lµ ch¨m sãc gia ®×nh vµ tham gia s¶n xuÊt. NhiÒu ng−êi nãi r»ng phô n÷ lµm viÖc qu¸ søc vµ ®iÒu ®ã t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn søc khoÎ cña hä. Trung b×nh, phô n÷ cã 4 � 6 tiÕng mét ngµy ®Ó ngñ vµ hÇu nh− kh«ng cã thêi gian nµo kh¸c ®Ó nghØ ng¬i. C¶nh ng−êi ta th−êng gÆp trªn ®−êng lªn n−¬ng dµi vµ xa lµ mét phô n÷ ®Þu mét ®øa trÎ ë trªn l−ng cßn ®Þu mét ®øa kh¸c ®ang bó ®»ng tr−íc ngùc. KÕt qu¶ çc bµi tËp t×m hiÓu vÒ søc khoÎ cho thÊy phô n÷ hay bÞ ®au l−ng, ®au ®Çu, viªm khíp vµ mÖt mái.


35

BÖnh phô khoa Nguyªn nh©n g©y ra bÖnh phô khoa cña phô n÷ trong vïng nghiªn cøu lµ ®iÒu kiÖn vÖ sinh kÐm, kh«ng th−êng xuyªn t¾m röa do lÞch biÓu lµm viÖc qu¸ bËn rén, kh«ng cã nguån n−íc s¹ch cho sinh ho¹t. Phô n÷ n«ng th«n cã lóc ph¶i léi xuèng bïn s©u khi cÊy h¸i, vµ th−êng trùc tiÕp r∙i ph©n gio b»ng tay. NhiÒu phô n÷, ®Æc biÖt lµ phô n÷ d©n téc thiÓu sè, kh«ng cho ai kh¸c ngoµi ng−êi chång xem chç kÝn, vµ kh«ng d¸m nãi hay ®i kh¸m khi m¾c bÖnh phô khoa v× ng−îng (trong khi kh«ng ph¶i çc dÞch vô y tÕ lµ dÔ cã). ë th«n Cèc S©m 1, th«n ph¸t triÓn nhÊt trong sè çc th«n nghiªn cøu, 95 % phô n÷ cho biÕt hä m¾c bÖnh phô khoa.

3.2.4 KÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh NhËn thøc vÒ kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh ®∙ ®−îc tuyªn truyÒn ®Õn tÊt c¶ çc th«n b¶n tiÕn hµnh nghiªn cøu, tuy thùc hiÖn kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh ë çc th«n nµy ch−a h¼n ®∙ thùc hiÖn ®Çy ®ñ. ë çc th«n vïng cao vµ trung du, çc gia ®×nh vÉn rÊt coi träng vµ muèn cã con trai. Ng−êi Kinh vµ ng−êi Dao cã nhËn thøc vµ lµm tèt kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh khi ®∙ cã mét con trai. Ho¹t ®éng kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh ë ®©y ®∙ thµnh c«ng phÇn nµo. §ã lµ sù chuyÓn biÕn rÊt râ � mét sè hé quyÕt ®Þnh kh«ng sinh con n÷a khi ®∙ cã mét trai vµ mét g¸i. Ai còng cÇn cã con trai, nh−ng khi ®∙ cã mét con trai råi th× c¶ vî vµ chång ®Òu quyÕt ®Þnh dõng ë ®ã.

ChÞ Thµo ThÞ Tïng. Ng−êi Hm«ng Th«n T©n Hå Bè chÞ mÊt khi chÞ Tïng míi 8 tuæi. ChÞ kh«ng cßn ai lµ hä hµng th©n thÝch ngoµi gia ®×nh chÞ. ChÞ lÊy chång vµ sinh ®−îc 3 ®øa con trai. Ngµy x−a, chÞ Tïng ®∙ tõng ph¶i ë chuång tr©u v× nghÌo qu¸. B©y giê nhµ vÉn rÊt nghÌo nªn chÞ kh«ng muèn ®Î n÷a, v× chÞ biÕt sinh thªm con sÏ cµng nghÌo ®i. ThÕ nh−ng chång chÞ vÉn muèn cã thªm mét con g¸i �®Ó nã cßn kh©u ¸o v¸y�, thÕ lµ chÞ vÉn ph¶i cè ®Ó cã con g¸i.

MÆc dï phô n÷ còng muèn ®Î con trai, nh−ng vÊn ®Ò lµ ë chç: • Sö dông çc biÖn ph¸p tr¸nh thai vµ kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh chØ ®−îc xem lµ tr¸ch nhiÖm hoµn toµn

cña phô n÷, kh«ng cã sù tham gia cña ng−êi chång • Phô n÷ th−êng kh«ng cã sù lùa chän cã bao nhiªu con th× th«i. NhiÒu chÞ bÞ buéc ph¶i cã nhiÒu

con vµ nhiÒu ng−êi cßn nãi lµ hä bÞ ®¸nh nÕu ®Þnh th«i sinh con. §Î dÇy §Î dµy vµ ®Î nhiÒu t¸c ®éng xÊu tíi søc khoÎ cña phô n÷ v× nã t¨ng tû lÖ ng−êi ¨n theo trong hé gia ®×nh vµ khiÕn phô n÷ ph¶i lµm vÊt v¶ h¬n ®Ó ch¨m lo, nu«i d−ìng ®µn con. §ång thêi ®iÒu kiÖn vÖ sinh vµ ch¨m sãc bµ mÑ tr−íc vµ trong khi sinh në cßn kÐm cµng lµm t¨ng nguy c¬ phô n÷ m¾c bÖnh hËu s¶n hay suy nh−îc c¬ thÓ. ë nhiÒu th«n, viÖc ch¨m sãc søc khoÎ cho bµ mÑ vµ thai nhi tr−íc khi sinh vµ søc khoÎ cña mÑ vµ con sau khi sinh hÇu nh− kh«ng cã. NhiÒu phô n÷ nghÌo thËm chÝ kh«ng cã ®ñ ¨n tr−íc khi sinh. HÇu nh− phô n÷ sinh ®Î t¹i nhµ víi sù gióp ®ì cña çc thµnh viªn trong gia ®×nh, bµ ®ì vµ thÇy lang. ThiÕu an ninh l−¬ng thùc buéc nhiÒu phô n÷ ngay sau khi sinh con tõ 3 � 21 ngµy ®∙ ph¶i lªn n−¬ng. Mét phô n÷ ë th«n NËm Tang nãi, �NÕu ®−îc chång yªu th× cßn ®−îc nghØ ng¬i ®é ba tuÇn. NÕu kh«ng th× chØ ba, bèn ngµy sau ®∙ ph¶i ®i lµm råi.� NhiÒu phô n÷ cho biÕt hä kh«ng cã ®ñ thêi gian ch¨m sãc con çi. Kh«ng chØ tr−íc khi sinh mµ thËm chÝ ngay c¶ sau khi sinh, bµ mÑ vµ ®øa trÎ ®Ìyu kh«ng ®−îc ch¨m sãc ®Çy ®ñ. Phô n÷ nghÌo th−êng kh«ng cã ®ñ ¨n hay ¨n kh«ng ®ñ chÊt khiÕn nhiÒu trÎ s¬ sinh bÞ suy dinh d−ìng.

ChÞ Lý ThÞ Lan. Ng−êi H¸n Th«n NËm Tang (HuyÖn B¶o Th¾ng) Khi ®Õn pháng vÊn gia ®×nh chÞ Lan, chóng t«i míi biÕt chÞ võa sinh con g¸i thø ba ®−îc ba ngµy. Hai vî chång chÞ Lan chuyÓn ®Õn th«n NËm Tang tõ n¨m 1992. C«ng viÖc ruéng n−¬ng do mét tay chÞ lµm, cßn chång chÞ th× ®i lµm thuª ë çc x∙ kh¸c (mçi lÇn ®i tõ 7 �8 ngµy míi vÒ). Khi chÞ sinh ch¸u thø ba, chång chÞ kh«ng ë nhµ. Bµ néi ph¶i sang gióp nÊu n−íng vµ ®em c¶ g¹o sang. Nhµ chÞ cã mçi mét con gµ m¸i hÇu nh− ngµy nµo còng ®Î nªn chÞ Lan cã thªm trøng gµ ¨n


36

sau khi sinh. Nh−ng tr«ng chÞ vÉn rÊt yÕu vµ xanh. ChÞ nãi lµ chÞ ®Þnh nghØ ®é 25 ngµy. Nh−ng nÕu cã m−a th× chÞ ph¶i ®i n−¬ng lµm ®Êt lu«n.

Phô n÷ bÞ ng−îc ®·i T×nh tr¹ng phô n÷ bÞ chång ®¸nh ®−îc ghi nhËn rÊt nhiÒu ë th«n T©n Hå vµ Cèc S©m 1. ë th«n T©n Hå, 70 % phô n÷ nãi lµ hä bÞ chång ®¸nh th−êng xuyªn. Cßn ë th«n Cèc S©m 1, 40% phô n÷ cho biÕt hä bÞ chång ®¸nh. T×nh tr¹ng nµy xuÊt hiÖn c¶ ë çc th«n vïng cao, ®ång bµo d©n téc thiÓu sè còng nh− ë çc th«n vïng trung du, kinh tÕ ph¸t triÓn h¬n. Cã thÓ thÊy b¹o lùc trong gia ®×nh ®èi víi phô n÷ xÈy ra phæ biÕn, kh«ng giíi h¹n ë ®iÒu kiÖn kinh tÕ, thµnh phÇn d©n téc, vµ cã thÓ cßn phæ biÕn h¬n nh÷ng sè liÖu ghi nhËn ®−îc.

VÞ thÕ cña phô n÷ Nghiªn cøu nµy cho thÊy phô n÷ bÞ ®èi xö kh«ng b×nh ®¼ng vµ r¬i vµo t×nh tr¹ng bÊt lùc do nhiÒu nguyªn nh©n: • Phô n÷ kh«ng ®−îc thõa kÕ ®Êt ®ai. Ng−êi Phï L¸ ë Lao Ch¶i chØ chia ®Êt cho con trai, con g¸i

kh«ng ®−îc quyÒn thõa kÕ ®Êt ®ai. • Phô n÷ kh«ng ®−îc qu¶n lý tµi chÝnh cña hé. Gièng nh− nhiÒu hé ng−êi Kinh, phô n÷ d©n téc

thiÓu sè, nh− ng−êi H�M«ng ch¼ng h¹n, cã rÊt Ýt quyÒn qu¶n lý tµi chÝnh hé. Mét phô n÷ H�M«ng ë th«n NËm Tang nãi : �§µn «ng ®−îc tiªu tho¶i m¸i vµo uèng r−îu hay ®¸nh bµi, cßn ®µn bµ chóng t«i ch¼ng d¸m tiªu thªm mét ®ång mua viªn kÑo ë chî.�

• Phô n÷ kh«ng ®−îc tham gia nhiÒu vµo viÖc ra quyÕt ®Þnh. §iÒu nµy ®Æc biÖt thÊy râ ë phô n÷ d©n téc thiÓu sè ë çc th«n vïng cao, hÎo l¸nh. ThÊy râ nhÊt ë viÖc kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh. Phô n÷ kh«ng cã quyÒn quyÕt ®Þnh vÒ b¶n th©n hä hay cã ý kiÕn vÒ viÖc sinh thªm con hay sö dông biÖn ph¸p tr¸nh thai.

3.2.5 Çc ®Ò xuÊt n©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng cña phô n÷ 1. Giíi thiÖu çc kü thuËt hîp lý tiÕt kiÖm søc lao ®éng. VÝ dô, m¸y xay x¸t sö dông ®iÖn cã thÓ

gi¶m khèi l−îng c«ng viÖc cña phô n÷, cho hä thªm thêi gian t¹o thu nhËp cho gia ®×nh, vµ tham gia çc buæi häp, çc líp xo¸ mïa vµo ban ®ªm.

2. Ch¨m sãc phô n÷ tr−íc vµ sau khi sinh tèt h¬n ®Ó ®¶m b¶o søc khoÎ bµ mÑ vµ trÎ em. Héi

Phô n÷ hay Trung t©m Y tÕ tuyªn truyÒn vÒ çc biÖn ph¸p b¶o vÖ søc khoÎ bµ mÑ vµ trÎ em. 3. Cøu trî l−¬ng thùc cho phô n÷ ë çc hé nghÌo nhÊt sau khi sinh con. 4. Ph¸t triÓn hay t¨ng c−êng çc dÞch vô cho phô n÷ ë çc th«n vïng cao, xa x«i. Nh×n chung,

çc tæ chøc nh− Héi Phô n÷ ch−a ho¹t ®éng tÝch cùc ë çc th«n vïng cao, xa x«i. Çc dÞch vô cho phô n÷ sÏ lµ nh÷ng çch quan träng gióp chÞ em më réng quan hÖ x∙ héi, häc hái lÉn nhau vµ tiÕp cËn th«ng tin.

5. Tæ chøc ®µo t¹o hay tËp huÊn phï hîp víi mèi quan t©m vµ thêi gian biÓu cña phô n÷. Søc

khoÎ, dinh d−ìng, ch¨n nu«i thó y, vµ kinh tÕ hé lµ tÊt c¶ nh÷ngvÊn ®Ò phô n÷ ph¶i gi¶i quyÕt hµng ngµy. Nªn x©y dùng çc kho¸ häc phæ cËp kiÕn thøc lµm viÖc phï hîp víi thêi gian biÓu cña phô n÷ sao cho hä cã thÓ tham gia.

3.3 Çc vÊn ®Ò ch¨m sãc søc khoÎ gia ®×nh Nghiªn cøu lÇn nµy ph¸t hiÖn ra r»ng søc khoÎ yÕu hay èm ®au, bÖnh tËt lµ mét vÊn ®Ò lín cña ng−êi nghÌo vµ lµm gi¶m chÊt l−îng cuéc sèng cña hä. Ng−êi nghÌo th−êng cã Ýt c¬ héi tiÕp cËn çc dÞch vô y tÕ, rÊt khã trang tr¶i çc chi phÝ gi¸n tiÕp vµ trùc tiÕp cña viÖc kh¸m, ch÷a bÖnh. Khi ph¶i lùa chän ®i kh¸m ch÷a bÖnh ë ®©u, ng−êi nghÌo ph¶i c©n nh¾c vÒ kho¶ng çch vµ chi phÝ. DÞch vô y tÕ mµ ng−êi nghÌo th−êng lùa chän cã thÓ ®¬n gi¶n lµ çc c©y thuèc tù thu h¸i hay nhê thÇy mo, thÇy lang, vµ çc dÞch vô chÝnh thøc nh− ®Õn bÖnh viÖn huyÖn. Nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn ch¨m sãc søc khoÎ nh− mÊt lao ®éng trong nhµ do bÞ èm nÆng, mÊt tµi s¶n nh− ph¶i b¸n tr©u bß ®Ó trang tr¶i chi phÝ thuèc men,


37

hay m¾c nî do ®i vay tiÒn tr¶ chi phÝ kh¸m ch÷a bÖnh ®Òu cã thÓ g©y ra nh÷ng có sèc lín vÒ kinh tÕ cho ng−êi nghÌo.

3.3.1 Quan ®iÓm cña cÊp huyÖn Çc çn bé y tÕ huyÖn x¸c ®Þnh çc vÊn ®Ò chÝnh t¸c ®éng ®Õn søc khoÎ cña ng−êi nghÌo vµ çc nguyªn nh©n cña chóng. B¶ng19 d−íi ®©y tæng hîp çc ý kiÕn ®ã.

B¶ng 19. Quan ®iÓm cña çn bé huyÖn vÒ çc vÊn ®Ò ch¨m sãc søc khoÎ chÝnh cña ng−êi nghÌo. HuyÖn VÊn ®Ò quan träng nhÊt Quan träng trung b×nh Ýt quan träng nhÊt

M−êng Kh−¬ng

• ThiÕu kiÕn thøc ch¨m sãc søc khoÎ

• Kh«ng cã tr¹m y tÕ ë th«n • Suy dinh d−ìng

• M«i tr−êng vÖ sinh kÐm • KÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh

kÐm • Tr×nh ®é chuyªn m«n cña

çn bé y tÕ x∙ yÕu

• VÉn cã nhiÒu bÖnh tËt vµ hay ®au yÕu

B¶o Th¾ng • KiÕn thøc thÊp, ®Æc biÖt lµ kiÕn thøc ch¨m sãc søc khoÎ

• M«i tr−êng vÖ sinh kÐm • C¬ së h¹ tÇng y tÕ thiÕu vµ

yÕu • KÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh kÐm

• Suy dinh d−ìng • BÖnh l©y lan trong céng ®ång

• Phong tôc tËp qu¸n l¹c hËu

Çn bé ë c¶ hai huyÖn ®Òu cho r»ng kiÕn thøc vÒ ch¨m sãc søc khoÎ gia ®×nh thÊp lµ vÊn ®Ò chÝnh. Hä nhÊn m¹nh mét ®iÒu lµ çc ch−¬ng tr×nh th«ng tin vµ gi¸o dôc vÒ søc khoÎ rÊt yÕu vµ ch−a hoµn chØnh. Çc tr¹m y tÕ vµ çn bé y tÕ x∙ ë gÇn d©n lµ nguån th«ng tin vµ tuyªn truyÒn rÊt quan träng vÒ çc vÊn ®Ò søc khoÎ cho ng−êi d©n. Tuy nhiªn, hÖ thèng c¬ së h¹ tÇng nµy cßn rÊt yÕu. ThiÕu tiÕp cËn çc ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng còng lµ yÕu tè h¹n chÕ hiÓu biÕt vÒ ch¨m sãc søc khoÎ. §iÒu kiÖn vÖ sinh kÐm còng lµ mét yÕu tè g©y ra dÞch bÖnh: • ThiÕu nguån n−íc vµ n−íc s¹ch. ThiÕu giÕng hay bÓ tr÷ n−íc. ThiÕu n−íc buéc ng−êi d©n ph¶i ®i

lÊy n−íc tõ rÊt xa vµ ë çc nguån kh«ng s¹ch. • Kh«ng cã nhµ vÖ sinh / hè xÝ. DÞch bÖnh l©y lan nhanh do ph©n ng−êi vµ ph©n gia sóc th¶i ra bõa

b∙i. • Kh«ng x©y chuång cho gia sóc, gia cÇm. Lîn, gµ, tr©u, bß ®Òu th¶ r«ng. Tèi ®Õn l¹i nhèt vµo nhµ.

3.3.2 Thùc tÕ ë th«n b¶n Cã mét ®iÒu rÊt thó vÞ lµ khi çn bé huyÖn lµm bµi tËp xÕp lo¹i çc vÊn ®Ò vµ bÖnh tËt chÝnh, hä liÖt kª çc nguyªn nh©n chÝnh dÉn tíi søc khoÎ kÐm. Ng−îc l¹i, khi ng−êi d©n ë çc th«n b¶n ®−îc hái vÒ çc vÊn ®Ò ch¨m sãc søc khoÎ, hä tr¶ lêi ngay vµo nh÷ng lo¹i bÖnh cô thÓ phæ biÕn ë th«n. Hai çch tr¶ lêi nµy bæ sung cho nhau vµ cµng lµm râ h¬n thùc tÕ t×nh h×nh ch¨m sãc søc khoÎ ë th«n b¶n cïng nh÷ng vÊn ®Ò tiÒm tµng. Th«n VÊn ®Ò

Lao Ch¶i

Th¶i Giµng S¸n

XÝn Ch¶i T©n Hå NËm Tang

Cèc S©m

Tiªu ch¶y X X X X X Sèt rÐt X X X X X Viªm phÕ qu¶n / Viªm phæi X X X X §au m¾t ®á X X X KiÕt lþ X X ThÊp khíp X X §au ®Çu X X X Suy dinh d−ìng X X X M«i tr−êng vÖ sinh kÐm X X ThiÕu n−íc s¹ch X X X X


38

BÖnh ngoµi da (ghÎ) X X X §au l−ng X X C¶m / cóm X X X §au bông X X GÉy x−¬ng X B−íu cæ X BÖnh cßi x−¬ng X BÖnh phô khoa X X Viªm gan X Tiªu ch¶y vµ kiÕt lþ lµ do thiÕu n−íc s¹ch vµ ®iÒu kiÖn vÖ sinh kÐm. §©y lµ hai thø bÖnh ®−îc nh¾c ®Õn nhiÒu nhÊt do ng−êi d©n dïng n−íc bÈn vµ ®Æc biÖt lµ trÎ em ¨n uèng kh«ng s¹ch sÏ. ë çc th«n thiÕu n−íc hµng n¨m mµ l¹i kh«ng cã giÕng, th× dÞch tiªu ch¶y th−êng xuyªn x¶y ra. Mét nguyªn nh©n kh¸c lµ do cha mÑ kh«ng biÕt con çi m×nh ¨n uèng çi g×, th−êng do ng−êi mÑ qu¸ bËn. ThiÕu n−íc s¹ch vµ ®iÒu kiÖn vÖ sinh kÐm g©y ra hµng lo¹t çc lo¹i bÖnh kh¸c nh− çc bÖnh ngoµi da, bÖnh phô khoa, bÖnh ®au m¾t ®á vµ ®au bông ThiÕu l−¬ng thùc còng lµ nguyªn nh©n g©y èm, ®au Theo kÕt qu¶ xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng ë th«n b¶n, çc hé thuéc lo¹i nghÌo nhÊt th−êng thiÕu l−¬ng thùc trung b×nh lµ bèn th¸ng trong mét n¨m. ë çc th«n vïng cao, mãn ¨n chÝnh lµ miÒn miÕn (ng« xay nhá ®å lªn nh− x«i, th−êng chan víi n−íc ®Ëu ®Ó ¨n), c¬m nÕu nhµ nµo cã ruéng lóa n−íc, bÝ ®á vµ çc lo¹i rau theo mïa kh¸c, l¹c, vµ rÊt hiÕm khi cã thÞt. Trong thêi gian thiÕu ®ãi, nhiÒu nhµ ph¶i ®i ®µo s¾n, cñ mµi... vÒ ¨n. ThiÕu Vitamin A, D, vµ muèi i-èt dÉn tíi bÖn ®au m¾t, cßi x−¬ng, yÕu x−¬ng vµ b−íu cæ. NhiÒu gia ®×nh nghÌo kh«ng thÓ mua næi nh÷ng vËt dông cÇn thiÕt §ã lµ nh÷ng thø nh− mµn chèng muçi hay quÇn ¸o Êm. Ngµnh y tÕ huyÖn cã ho¹t ®éng cÊp mµn miÔn phÝ cho mét sè th«n, nh−ng kh«ng thÓ th¶o m∙n nhu cÇu cña tÊt c¶ çc hé. Mét sè vÊn ®Ò vÒ søc khoÎ phô n÷ cÇn quan t©m Nh− ®∙ m« t¶ ë môc 3.2., phô n÷ ë çc th«n nghiªn cøu ®∙ nãi lªn mét sè vÊn ®Ò liªn quan ®Õn søc khoÎ cña hä nh− sau: • MÖt mái v× lµm viÖc qu¸ søc • Kh«ng cã thêi gian quan t©m ®Çy ®ñ ®Õn søc khoÎ cña con çi • Çc bÖnh phô khoa ®i liÒn víi ®iÒu kiÖn vÖ sinh kÐm • TiÕp xóc trùc tiÕp víi ph©n ho¸ häc • Çch thùc hiÖn kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh. • ThiÕu l−¬ng thùc vµ kh«ng cã nhiÒu thêi gian nghØ sau khi sinh con.

3.3.3 Ng−êi d©n ®i kh¸m, ch÷a bÖnh ë ®©u vµ t¹i sao? Ng−êi d©n cã mét sè n¬i kh¸m, ch÷a bÖnh khi hä bÞ èm. §ã lµ gia ®×nh vµ hä hµng, thÇy lang, ®ån biªn phßng, trung t©m y tÕ x∙, bÖnh viÖn huyÖn, vµ b¸c sü t−. HiÖn t¹i kh«ng cã çn bé y tÕ th«n b¶n ë çc th«n tiÕn hµnh nghiªn cøu. Tuy nhiÒu ®iÒu ®¸ng nãi ë ®©y lµ, mçi th«n nghiªn cøu ®Òu cã çc ®Æc ®iÓm d©n sè vµ ®Þa lý rÊt kh¸c nhau. Çc yÕu tè nh− nhËn thøc ®−îc møc ®é nghiªm träng cña bÖnh, kho¶ng çch tíi trung t©m y tÕ hay bÖnh viÖn, tiÒn thuèc ®−îc bao cÊp so víi çc chi phÝ kh¸c, khã kh¨n vÒ thêi gian vµ lao ®éng, trë ng¹i v× kh«ng nãi ®−îc tiÕng phæ th«ng, ®Òu t¸c ®éng tíi quyÕt ®Þnh cña ng−êi nghÌo vÒ n¬i ®i kh¸m, ch÷a bÖnh.


39

Ai/ë ®©u ? T¹i sao? Víi chi phÝ bao nhiªu?

Gia ®×nh vµ hµng xãm

Tr−íc hÕt, ng−êi d©n t×m lêi khuyªn vÒ thuèc men cña ng−êi trong nhµ hay hµng xãm. Khi cã ng−êi trong nhµ bÞ èm, tr−íc tiªn ng−êi ta th−êng hái bè mÑ vµ ng−êi giµ trong th«n vÒ kinh nghiÖm cña hä khi ch÷a çc bÖnh th«ng th−êng nh− tiªu ch¶y, c¶m v.v.... Ngay c¶ trong tr−êng hîp hä hµng hay nh÷ng ng−êi cã tuæi kh«ng thÓ khuyªn hä ®−îc vÒ thuèc men, th× hä còng muèn hái ý kiÕn nªn lµm g× tiÕp. Cã nªn ®−a ng−êi èm ra trung t©m y tÕ x∙ kh«ng? BÖnh cã nÆng ®Õn møc ph¶i xin giÊy ®i kh¸m trªn huyÖn kh«ng? Hay ®Õn kh¸m, ch÷a ë thÇy lang? HÇu nh− phô n÷ sinh në t¹i nhµ cã mÑ chång hay bµ mô ®ì ®Î. Ng−êi d©n ë tÊt c¶ çc th«n ®Òu sö dông çc lo¹i c©y thuèc truyÒn thèng ®Ó ch÷a bÖnh. Ng−êi ViÖt Nam cã truyÒn thèng sö dông c©y cá trong thiªn nhiªn lµm thuèc tõ rÊt l©u ®êi. Cã sù kh¸c nhau lín nhÊt trong çch dïng thuèc gi÷a th«n Cèc S©m 1 (th«n chñ yÕu lµ ng−êi Kinh, ë vïng trung du, kinh tÕ ®a d¹ng) vµ 4 th«n vïng cao hÎo l¸nh. ë Cèc S©m 1, ng−êi d©n dïng thuèc nam ®Ó ch÷a çc bÖnh nhÑ, th«ng th−êng. Trong khi ®ã, ë çc th«n vïng s©u, xa, ng−êi d©n bao giê còng dïng thuèc nam tr−íc tiªn ®Ó ch÷a nhiÒu thø bÖnh tõ ®au ®Çu cho ®Õn viªm gan.

ThÇy lang vµ thÇy mo

Ng−êi d©n th−êng ®Õn thÇy mo tr−íc khi sö dông çc dÞch vô y tÕ cña chÝnh phñ. §Æc biÖt çc th«n ë M−êng Kh−¬ng, rÊt nhiÒu hé ®Õn gÆp thÇy mo tr−íc, råi sau míi t×m ®Õn çc dÞch vô bªn ngoµi th«n. §Êy lµ ®èi víi nh÷ng c¨n bÖnh kh«ng thÓ ch÷a ë nhµ ®−îc hay ngay tõ ®Çu ®∙ biÕt nã nghiªm träng nh− çc bÖnh nh− viªm phÕ qu¶n, viªm gan, gÉy x−¬ng. Kh¸m, ch÷a bÖnh t¹i nhµ thÇy lang, thÇy cóng kh«ng h¼n lµ v× tËp qu¸n hay mª tÝn mµ phÇn lín lµ do kh«ng cã thêi gian vµ lao ®éng. §−a mét ®øa trÎ bÞ èm ®Õn tr¹m y tÕ x∙ çch xa tõ 2 ®Õn 6 c©y sè ph¶i mÊt mét ngµy vµ mét c«ng lao ®éng chÝnh. Çc chi phÝ: • Phô thuéc vµo lo¹i bÖnh vµ h×nh thøc kh¸m, ch÷a, nh−ng cã thÓ rÊt lín • Th−êng tr¶ b»ng hiÖn vËt chø Ýt khi b»ng tiÒn mÆt. • T¹ lÔ th−êng tõ 1 � 2 con gµ • Trong mét sè tr−êng hîp ®Æc biÖt, nh− ghi l¹i ®−îc ë th«n Cèc S©m 1, tr¶

tiÒn c«ng ch÷a bÖnh ®∙ lµ 200.000 ®ång cßn phÇn lÔ t¹ ®¸ng gi¸ 300.000 ®ång.

§ån Biªn phßng

ë M−êng Kh−¬ng, çc ®ån biªn phßng ®ãng vai trß quan träng trong viÖc cung cÊp çc dÞch vô y tÕ. §iÒu nµy ®Æc biÖt thÊy râ ë th«n Lao Ch¶i. Hçu nh− tÊt c¶ çc hé ®−îc pháng vÊn ®Òu nãi lµ hä ®∙ vµ sÏ ®−a ng−êi nhµ ®Õn kh¸m ch÷a bÖnh ë ®ån biªn phßng nÕu cã ng−êi nhµ bÞ èm nÆng. Tr¹m y tÕ x∙ vµ ®ån biªn phßng n»m gÇn nhau, cã cïng kho¶ng çch ®Õn th«n, kh¸m ch÷a bÖnh vµ thuèc ®Òu kh«ng mÊt tiÒn. Anh Giµng Phñ Diu, mét ng−êi Phï L¸ ë th«n Lao Ch¶i gi¶i thÝch: � khi cã ng−êi èm nÆng th× ng−êi nhµ ®em ®Õn ®ån biªn phßng ®Ó ch÷a. Ng−êi ta kh«ng ®Õn tr¹m y tÕ v× tr×nh ®é cña çn bé y tÕ ë ®ã thÊp.� §©y lµ ®iÒu ®¸ng chó ý, v× nã cho thÊy mÆc dï cã cïng chi phÝ kh¸m ch÷a bÖnh nh− nhau (miÔn phÝ), ng−êi nghÌo còng so s¸nh vµ nhËn thøc ®−îc sù kh¸c biÖt trong chÊt l−îng vµ ®iÒu kiÖn phôc vô. Chi phÝ: MiÔn phÝ

B¸c sü t− (ë th«n NËm Tang)

Mét sè nhãm d©n téc thiÓu sè ë th«n NËm Tang thÝch ®i kh¸m, ch÷a bÖnh ë çc b¸c sü t− h¬n lµ ®Õn tr¹m y tÕ x·. Hä cho r»ng b¸c sü t− ch÷a cã hiÖu qu¶ h¬n, cßn ®Õn tËn nhµ xem bÖnh, vµ chÊp nhËn tr¶ c«ng b»ng hiÖn vËt hay tr¶ sau. Çc hé gia ®×nh kh¸ gi¶ vµ gia ®×nh ng−êi Kinh th× kh«ng ph©n biÖt gi÷a b¸c sü t− víi dÞch vô y tÕ nhµ n−íc. Hä chän dÞch vô rÎ h¬n ®ã lµ ë trung t©m y tÕ x∙.


40

Chi phÝ: • Cao h¬n mét chót so víi trung t©m y tÕ x∙ • Ng−êi nghÌo muèn ®Õn çc b¸c sü t− v× hä cã thÓ tr¶ c«ng b»ng hiÖn vËt

(ng«, gµ, g¹o) vµ hä cã thÓ tr¶ chËm hay tr¶ dÇn.

Tr¹m Y tÕ x· Çc trung t©m y tÕ x· ®ãng mét vai trß quan träng ë tÊt c¶ çc th«n nghiªn cøu. Ng−êi d©n t×m ®Õn tr¹m y tÕ x∙ ®Ó ch÷a trÞ çc vÕt th−¬ng, çc bÖnh hä biÕt lµ trung t©m y tÕ cã thuèc ch÷a (nh− sèt rÐt), thùc hiÖn kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh, vµ ®Ó ch÷a çc bÖnh nghiªm träng kh«ng ch÷a ë nhµ ®−îc (nh− tiªu ch¶y nÆng). Çc h×nh thøc sö dông kh«ng vïng nµo gièng vïng nµo, nh−ng ng−êi Kinh lµ nh÷ng ng−êi sö dông tr¹m y tÕ x∙ trùc tiÕp h¬n c¶. Chi phÝ: • Çc th«n ë M−êng Kh−¬ng: n¨m 1998, miÔn phÝ tiÒn thuèc vµ kh¸m ch÷a

bÖnh. Nh−ng tèn kÐm ë chi phÝ gi¸n tiÕp nh− ®i l¹i, mÊt c«ng lao ®éng. • ë vïng trung du th× chi phÝ cã lín h¬n

BÖnh viÖn tØnh vµ huyÖn

Ng−êi d©n chØ ®Õn bÖnh viÖn tØnh, huyÖn khi bÞ bÖnh thËt nÆng. Çc lo¹i chi phÝ liªn quan ®Õn kh¸m ch÷a bÖnh ë çc bÖnh viÖn nµy khã trang tr¶i vµ lµ mét h×nh thøc g©y khñng ho¶ng cho çc gia ®×nh nghÌo.

3.3.4 G¸nh nÆng cña çc chi phÝ y tÕ §èi víi çc hé vèn ®· nghÌo Chi phÝ kh¸m ch÷a bÖnh ë cÊp tØnh vµ cÊp huyÖn lµ rÊt cao vµ çc hé nghÌo khã mµ trang tr¶i ®−îc. Cµng ®i kh¸m ë çc cÊp cao h¬n th× cµng nghÌo h¬n, v× hä ph¶i b¸n tµi s¶n hay ®i vay tiÒn. Trong nghiªn cøu lÇn nµy chóng t«i ®∙ gÆp nhiÒu hé cã ng−êi nhµ bÞ bÖnh tËt ®∙ l©u ngµy nh−ng kh«ng d¸m ®−a ®i kh¸m ch÷a g× c¶ v× sî chi phÝ cao qu¸. §èi víi çc hé giµu G¸nh nÆng trang tr¶i chi phÝ y tÕ còng lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n khiÕn nhiÒu hé nghÌo ®i. §ã lµ çc hé ë huyÖn trung du � B¶o Th¾ng. Tr−íc ®©y hä kh«ng nghÌo nªn kh«ng ®−îc h−ëng çc chÝnh s¸ch trî cÊp nh− çc hé nghÌo khi ®i ch÷a bÖnh ë huyÖn hay ë tØnh. Chóng t«i ®∙ gÆp nhiÒu hé ®ang r¬i vµo hoµn c¶nh khã kh¨n do ph¶i trang tr¶i çc chi phÝ nµy, nh− vÝ dô ë môc 2.3.4. Tuy nhiªn, çc lo¹i chi phÝ vµ kh¶ n¨ng chi tr¶ cña ng−êi d©n rÊt kh¸c nhau gi÷a vïng nµy so víi vïng kh¸c. Çc chi phÝ trùc tiÕp vµ chi phÝ phô cña kh¸m ch÷a bÖnh lµ nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh ë çc th«n vïng cao, xa x«i. §èi víi ng−êi d©n ë çc th«n thuéc huyÖn M−êng Kh−¬ng th× ®iÒu kiÖn xa x«i khiÕn chi phÝ gi¸n tiÕp nh− chi phÝ ®i l¹i vµ ë l¹i bÖnh viÖn huyÖn lµ rÊt tèn kÐm. MÆc dï ng−êi d©n kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn thuèc men hay chi phÝ kh¸m, ch÷a bÖnh, nh−ng ng−êi èm vµ ng−êi nhµ bÖnh nh©n ®i theo vÉn ph¶i tr¶ tiÒn ¨n uèng, tiÒn ®i l¹i vµ tiÒn ngñ cña ng−êi nhµ. Kho¶ng çch xa x«i vµ thêi gian ®Ó ®i kh¸m ch÷a bÖnh cã thÓ lµm hé gia ®×nh cã ng−êi èm kh«ng kÞp lµm ®óng mïa vô, vµ thÕ lµ s¶n xuÊt l−¬ng thùc bÞ ¶nh h−ëng. Chi phÝ trùc tiÕp kh¸m ch÷a bÖnh lµ vÊn ®Ò chÝnh ë çc th«n vïng trung du. §èi víi nh÷ng ng−êi ë th«n NËm Tang vµ Cèc S©m, chi phÝ trùc tiÕp cho kh¸m ch÷a bÖnh lµ rÊt lín. Kh¸c biÖt chÝnh lµ ng−êi d©n ë ®©y ph¶i tr¶ çc chi phÝ kh¸m ch÷a bÖnh. Hä th−êng ph¶i ®i vay tiÒn víi møc l∙i suÊt cao ( tõ 4 % � 10 %), vµ ph¶i mÊt nhiÒu n¨m sau th× hä míi tr¶ hÕt nî c¶ gèc vµ l∙i. Ng−êi nghÌo lµ nh÷ng ng−êi dÔ bÞ rñi ro nhÊt nÕu r¬i vµo hoµn c¶nh nµy. Cã ng−êi ph¶i ®i vay theo kiÓu giËt gÊu v¸ vai, nh− xin vay cña ng©n hµng hay cña ng−êi hµng xãm kh¸c ®Ó tr¶ mãn nî gèc. Çc tr−êng hîp d−íi ®©y lµ nh÷ng hé nghÌo nhÊt ë th«n Cèc S©m:


41

• N¨m 1993, con trai cña chÞ TrÇn ThÞ TuÊt ph¶i vµo viÖn ®iÒu trÞ 20 ngµy, vµ chÞ ®∙ ph¶i ®i vay 1,5 triÖu ®ång víi møc l∙i suÊt 8%. §Ó cã thÓ tr¶ nî, chÞ ph¶i ®i m−în ®Êt trång mÝa. Thu nhËp chÝnh cña chÞ lµ ®i lµm thuª v× chÞ kh«ng cã nhiÒu ®Êt.

• N¨m 1998, con g¸i anh TrÇn C«ng §−êng bÞ gÉy ch©n vµ ph¶i vµo bÖnh viÖn huyÖn B¶o Th¾ng

ch÷a trÞ. Tæng chi phÝ ch÷a trÞ hÕt 700.000 ®ång. Anh §−êng ph¶i vay hµng xãm víi møc l∙i suÊt 10% ®Ó tr¶ cho chi phÝ ®ã. B©y giê anh §−êng ®ang b−¬n tr¶i lµm ®ñ mäi nghÒ ®Ó tr¶ nî nh− lµm thuª, nhÆt cñi, nu«i lîn. Anh cho biÕt nÕu bÝ qu¸ anh sÏ xin vay ng©n hµng ®Ó tr¶ nî, sau ®ã nÕu ®Õn h¹n ph¶i tr¶ ng©n hµng, anh l¹i ®i vay cña ng−êi hµng xãm kh¸c ®Ó tr¶ ng©n hµng.

• N¨m 1998, mét con trai cña anh TrÇn H÷u Thµ bÞ bÖnh ë n∙o, m¾c chøng co giËt vµ ph¶i ®i viÖn

ch÷a trÞ. Anh Thµ cho biÕt çc chi phÝ ch¹y ch÷a cho con anh. Anh ®∙ ph¶i båi d−ìng cho nh©n viªn bÖnh viÖn mét Ýt th× hä míi quan t©m ch÷a cho con anh. Thªm vµo ®ã, bÖnh viÖn kh«ng cã thuèc liÒu cao cÇn thiÕt nªn anh ph¶i mua thuèc ë mét nhµ thuèc t− víi gi¸ rÊt ®¾t. §Ó ch÷a khái cho con, anh Thµ ph¶i ®−a ch¸u ®i viÖn ba lÇn. Toµn bé chi phÝ gåm tiÒn ¨n uèng, ®i l¹i, thuèc men, kh¸m ch÷a hÕt 1,5 triÖu ®ång.

Ng−êi d©n ë çc th«n hÎo l¸nh thuéc vïng trung du gÆp nhiÒu khã kh¨n nhÊt Ng−êi d©n ë th«n T©n Hå cßn thÊy khã trang tr¶i çc chi phÝ y tÕ h¬n n÷a. Th«n nµy n»m ë vïng hÎo l¸nh, víi ®iÒu kiÖn còng nghÌo nh− çc th«n cña huyÖn vïng cao M−êng Kh−¬ng, nh−ng ch−a hÎo l¸nh ®Õn møc ®−îc h−ëng chÝnh s¸ch miÔn phÝ kh¸m ch÷a bÖnh. Do ®ã, ng−êi d©n ë th«n T©n Hå ph¶i chÞu c¶ chi phÝ trùc tiÕp vµ chi phÝ gi¸n tiÕp cña viÖc kh¸m ch÷a bÖnh, trong khi kh¶ n¨ng thanh to¸n çc chi phÝ nµy cña hä còng chØ thÊp nh− ng−êi d©n ë M−êng Kh−¬ng. C©u chuyÖn sau ®©y sÏ minh ho¹ thªm cho ®iÒu nµy:

Gia ®×nh ¤ng Thµo Seo Pïa. Ng−êi Hm«ng Th«n T©n Hå (B¶o Th¾ng) Gia ®×nh «ng cã 8 khÈu. Mét vµi n¨m tr−íc, «ng Pïa thÊy ®au bông vµ ®−îc ®−a ®i bÖnh viÖn tØnh Lµo Cai ®Ó phÉu thuËt. Gia ®×nh «ng ®∙ ph¶i b¸n ®i con tr©u ®Ó tr¶ tiÒn ®i l¹i vµ tiÒn mæ. Nh−ng kh«ng may, b¶y ngµy sau «ng mÊt. Tr−íc ®ã mét vµi th¸ng, nhµ «ng Thµo Seo SÈu, em ruét «ng Pïa, còng chÞu c¶nh ®¸ng th−¬ng nh− vËy. «ng SÈu bÞ èm nÆng, ®−îc ®−a ®i bÖnh viÖn huyÖn ch÷a. Do bÖnh nÆng kh«ng cøu ®−îc, nªn «ng SÈu ®∙ chÕt. Gia ®×nh «ng SÈu còng ph¶i b¸n tr©u. C¶ hai gia ®×nh ®Òu rÊt nghÌo, kh«ng cã ®ñ tiÒn ®Ó lµm ma cho hai «ng. Ng−êi trong th«n quyªn gãp, mçi nhµ gióp tõ 2 � 3 c©n g¹o hay / vµ 2.000 � 5.000 ®ång vµ r−îu ®Ó lµm ma cho hai «ng. B©y giê, hai gia ®×nh nµy mÊt ®i hai lao ®éng chÝnh vµ mÊt lu«n c¶ tr©u n÷a.

KÕt luËn s¬ bé vÒ chi phÝ y tÕ vµ n¬i ng−êi d©n ®Õn kh¸m ch÷a bÖnh • NhiÒu çn bé huyÖn cã quan ®iÓm r»ng ng−êi nghÌo, ®Æc biÖt lµ ng−êi d©n téc thiÓu sè, hay bÞ èm

®au lµ do tËp qu¸n l¹c hËu vµ mª tÝn, hay tin vµo thÇy mo, thÇy cóng. Çn bé huyÖn dÉn chøng lµ ng−êi d©n ë çc vïng xa x«i ®−îc kh¸m ch÷a bÖnh miÔn phÝ vËy mµ hä vÉn ®Õn thÇy cóng. Nh−ng cã ®iÒu çc çn bé kh«ng thÊy lµ ng−êi nghÌo ph¶i ®èi mÆt víi chi phÝ c¬ héi gi¸n tiÕp khi mÊt mét c«ng lao ®éng ®−a ng−êi bÞ èm ®Õn tr¹m y tÕ x∙. Ng−êi nghÌo lµm thÕ kh«ng h¼n v× mª tÝn hay l¹c hËu, mµ lµ çch øng phã cña hä trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ cô thÓ.

• Çc chi phÝ gi¸n tiÕp lµ rÊt lín ®èi víi ng−êi nghÌo ë nh÷ng vïng xa x«i, hÎo l¸nh. §©y lµ ®iÓm

cÇn l−u ý trong çc chÝnh s¸ch. Cung cÊp dÞnh cô y tÕ miÕn phÝ ch−a h¼n ®∙ ®ñ. Ng−êi nghÌo ph¶i tr¶ tiÒn ¨n uèng, vµ tiÒn ngñ cho ng−êi nhµ cïng ®i, ®−a hä ra bÖnh viÖn tØnh hay huyÖn. Çc gia ®×nh cã ng−êi èm nh− vËy th−êng ph¶i b¸n ®i çc tµi s¶n lín trong nhµ ®Ó trang tr¶i chi phÝ nh− b¸n tr©u ch¼ng h¹n, vµ ®iÒu nµy lµ có sèc lín ®èi víi kinh tÕ hé. KÕt qu¶ lµ nhiÒu hé sau khi ch÷a bÖnh cho ng−êi nhµ xong th× , hoÆc lµ mÊt lao ®éng, hoÆc lµ kinh tÕ hé b¾t ®Çu ®i xuèng, hoÆc cµng ngµy cµng nghÌo ®i.

• Ng−êi nghÌo ë çc vïng trung du cã kinh tÕ ®a d¹ng th× ph¶i ®èi mÆt víi çc chi phÝ y tÕ trùc tiÕp

b»ng çch ®i vay tiÒn víi l∙i suÊt cao. Chi phÝ y tÕ lín céng víi mãn nî l∙i suÊt cao ®Èy ng−êi nghÌo vµo vßng xo¸y liªn tôc cña sù nghÌo khæ. Do ®ã, nªn xem xÐt ý t−ëng b¶o hiÓm y tÕ hay


42

cho phÐp tr¶ phÝ kh¸m ch÷a bÖnh linh ho¹t ®Ó gióp ng−êi nghÌo cã thÓ trang tr¶i çc chi phÝ nµy nh−ng kh«ng lµm cho hä cµng nghÌo ®i.

3.4 KiÕn thøc vµ gi¸o dôc ë vïng miÒn nói phÝa B¾c, h¹n chÕ vÒ kiÕn thøc vµ gi¸o dôc næi lªn nh− mét nguyªn nh©n s©u xa cña nghÌo khæ � mÆc dï ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng kh«ng bµy tá cô thÓ nã lµ mét nguyªn nh©n chÝnh. T¹i çc vïng xa x«i, thiÕu gi¸o dôc chÝnh thøc ®∙ g©y ra møc ®é mï ch÷ lín vµ nhiÒu ng−êi kh«ng nãi ®−îc tiÕng phæ th«ng. T×nh tr¹ng nµy cßn xÊu ®i n÷a do thiÕu kiÕn thøc vµ th«ng tin qua çc kªnh kh¸c nhau, nh− ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng, çc dÞch vô khuyÕn n«ng vµ çc mèi quan hÖ víi ng−êi ngoµi céng ®ång.

3.4.1 Çc h×nh thøc ®i häc TiÕp cËn gi¸o dôc, tû lÖ ®¨ng ký ®i häc vµ sè häc sinh ®i häc Phßng Gi¸o dôc huyÖn ®∙ cã môc tiªu hoµn thµnh phæ cËp gi¸o dôc tiÓu häc. ChØ tiªu ®Ó çc huyÖn ®¹t chuÈn phæ cËp gi¸o dôc lµ 80 % sè x∙ hoµn thµnh phæ cËp gi¸o dôc. ChØ tiªu hoµn thµnh phæ cËp gi¸o dôc cña x∙ lµ 70% trÎ em trong ®é tuæi tõ 6 ®Õn 15 häc hÕt cÊp tiÓu häc. HuyÖn M−êng Kh−¬ng vÉn ch−a ®¹t ®−îc chuÈn phæ cËp gi¸o dôc v× chØ cã 7 trªn 16 x∙ cña huyÖn hoµn thµnh chØ tiªu nãi trªn. X∙ Pha Long ®∙ ®¹t chØ tiªu nµy, cßn x∙ T¶ Gia Kh©u th× ch−a. ë HuyÖn B¶o Th¾ng, 100% çc x∙ ®∙ ®¹t tiªu chuÈn phæ cËp gi¸o dôc vµ xo¸ mï ch÷. ë tÊt c¶ çc th«n nghiªn cøu ®Òu cã ph©n hiÖu cña tr−êng cÊp 1 (tiÓu häc). TrÎ em häc cÊp 1 vµ cÊp 2 ë çc th«n vïng xa x«i (th«n T©n Hå, Lao Ch¶i, XÝn Ch¶i vµ Th¶i Giµng S¸n) ®−îc miÔn häc phÝ vµ ®−îc hç trî vë viÕt, bót mùc. Häc sinh ë çc th«n trung du (th«n NËm Tang vµ Cèc S©m 1) kh«ng ph¶i ®ãng häc phÝ ë cÊp 1 nh−ng ph¶i ®ãng häc phÝ ë cÊp 2. Nghiªn cøu lÇn nµy còng®∙ t×m çch thu thËp çc sè liÖu vÒ sè ®Õn tuæi ®i häc vµ tû lÖ ®Õn tr−êng ë cÊp x∙ vµ th«n. Nh−ng çc sè liÖu nµy kh«ng s¸t víi thùc tÕ vµ khã hiÓu. Tuy nhiªn çc gi¸o viªn ë th«n Th¶i Giµng S¸n −íc ®o¸n tû lÖ trÎ em ë ®é tuæi ®i häc (tõ 6 ®Õn 12 ®èi víi cÊp 1) ®−îc ®Õn tr−êng rÊt thÊp (kho¶ng 20%), trong ®ã trÎ em g¸i chiÕm kho¶ng mét phÇn ba. Çc gi¸o viªn còng cho biÕt tû lÖ bá häc kh«ng nhiÒu, nh−ng møc ®é ®i häc l¹i kh«ng th−êng xuyªn. So víi th«n Th¶i Giµng S¸n, tû lÖ trÎ em ®i häc ë çc th«n kh¸c trong nghiªn cøu nµy cao h¬n. Çc tr−êng Trung häc c¬ së (cÊp 2) th−êng ®Æt t¹i côm x∙ (huyÖn M−êng Kh−¬ng) vµ t¹i çc x∙ (huyÖn B¶o Th¾ng). MÆc dï con em ®ång b¶o d©n téc thiÓu sè ®−îc hç trî phÝ néi tró, phÇn lín çc em kh«ng thÓ tù tóc ®−îc l−¬ng thùc. Do ®ã, chØ cã mét vµi em sau khi häc hÕt cÊp 1 tiÕp tôc häc cÊp 2 v× tr−êng häc ë xa, ®−êng x¸ ®i l¹i khã kh¨n, vµ còng do gia ®×nh çc em kh«ng thÓ chu cÊp ®ñ l−¬ng thùc.

§i häc tr−êng cÊp 2 ë th«n Lao Ch¶i HuyÖn M−êng Kh−¬ng N¨m ngo¸i, 1998, cã 19 em häc sinh (18 trai vµ 1 g¸i) ®−îc ®i häc cÊp 2 ë tr−êng néi tró x∙ Pha Long, çch Lao Ch¶i 20 c©y sè. Tuy nhiªn chØ sau mét thêi gian ng¾n, 18 em ®∙ ph¶i bá hä vÒ nhµ v× gia ®×nh kh«ng cã ®ñ l−¬ng thùc cho çc em mang lªn tr−êng ¨n häc. Mét sè em nãi lµ rÊt ng−îng v× kh«ng cã g¹o ®em ®i ¨n, mµ chØ cã ng« h¹t.

ThiÕu l−¬ng thùc lµ nguyªn nh©n lín nhÊt khiÕn trÎ em bá häc ThiÕu l−¬ng thùc buéc nhiÒu trÎ em ph¶i sím lao ®éng ®Ó gióp ®ì gia ®×nh cã ®ñ ¨n. Çc em cã thÓ theo ng−êi lín ®i lµm n−¬ng, hay vµo nh÷ng lóc ®ãi kÐm nhÊt, çc em cã thÓ vµo rõng ®µo cñ vÒ ¨n. TrÎ em, ®Æc biÖt lµ trÎ em g¸i th−êng ë nhµ tr«ng em, hay cïng theo mÑ lªn n−¬ng nÕu cã em cßn ®ang bó, ®Ó tr«ng em lóc mÑ lµm viÖc. ThÇy gi¸o Lôc Tr−êng Sinh ë th«n Th¶i Giµng S¸n nãi lµ khi ®i vËn ®éng çc em ®Õn tr−êng, anh th−êng ®−îc nghe mét c©u hái lµ: �thÇy gi¸o ¬i, ®i häc th× thÇy cã cho g¹o ¨n kh«ng?� Çc hé th−êng ph¶i lo ®ñ ¨n tr−íc khi nghÜ ®Õn cho con çi ®Õn tr−êng.


43

NhËn thøc h¹n chÕ vÒ lîi Ých cña gi¸o dôc ë çc vïng n«ng th«n xa x«i, çc c¬ héi thu nhËp tõ nguån phi n«ng nghiÖp rÊt Ýt khiÕn cho çc bËc cha mÑ thÊy lµ lîi Ých sau nµy cña viÖc ®Çu t− gi¸o dôc cho con çi kh«ng ®¸ng kÓ. V× c¶ cha mÑ lÉn con çi ®Òu tin lµ t−¬ng lai cña hä vÉn lµ lµm n«ng nghiÖp nªn chØ cÇn häc phæ cËp c¬ b¶n lµ ®ñ, tøc lµ nãi ®−îc tiÕng phæ th«ng. Cã thÓ thÊy râ mèi quan hÖ gi÷a viÖc cho con çi ®i häc vµ lîi Ých thu ®−îc trong t−¬ng lai b»ng çch so s¸nh hai th«n vïng trung du cã kinh tÕ ®a d¹ng (th«n NËm Tangvµ Cèc S©m 1) víi 4 th«n xa x«i cßn l¹i trong nghiªn cøu nµy. ë hai th«n trªn, trÎ em häc hÕt líp 5 hoµn thµnh tiÓu häc lµ phæ biÕn, trong khi ë çc th«n xa x«i, sè em häc hÕt tiÓu häc kh«ng nhiÒu. Ngoµi ra os trÎ em g¸i ®i häc so víi trÎ em trai lµ rÊt nhá v× bè mÑ çc em thÊy kh«ng cã lîi Ých tõ viÖc çc em ®Õn tr−êng. §Æc biÖt trong sè ng−êi H�M«ng, trÎ em g¸i lu«n ®−îc xem lµ sím muén còng vÒ nhµ chång, nªn cã cho ®i häc th× còng kh«ng ®ãng gãp g× cho kinh tÕ cña bè mÑ ®Î.

3.4.2 Mï ch÷ vµ kh«ng nãi ®−îc tiÕng phæ th«ng Nh− ®∙ ®Ò cËp trong môc 2.1.1., hiÖn t−îng mï ch÷ phæ biÕn ë tÊt c¶ çc th«n tiÕn hµnh nghiªn cøu (xem B¶ng 20):

B¶ng 20. Tû lÖ nam giíi vµ n÷ giíi biÕt sö dông tiÕng phæ th«ng (cã thÓ nãi, ®äc, viÕt)

HuyÖn M−êng Kh−¬ng B¶o Th¾ng Th«n Lao Ch¶i Th¶i Giµng

S¸n XÝn Ch¶i T©n Hå NËm Tang Cèc S©m

Nhãm d©n téc Phï L¸ Thu Lao, Hm«ng, Phï L¸,

Tu DÝ

Hm«ng Hm«ng Kinh, H¸n, Dao, Hm«ng,

Gi¸y

Kinh, Nïng

§Þa ®iÓm Vïng cao Vïng trung du Xa x«i nhÊt DÔ tiÕp cËn nhÊt

Sè hé 28 41 49 54 71 73 % tæng sè hé cã nam giíi / n÷ giíi biÕt ch÷

43 / 11**

34 / 15**

44 / 23

43 / 4

69 / 66

93 / 99

% tæng sè hé nghÌo* cã nam giíi / n÷ giíi biÕt ch÷

21 / 4

3 / 0

10 / 8

5 / 0

27 / 25

27 / 34

* NghÌo theo ®¸nh gi¸ lµ hai lo¹i hé thÊp nhÊt (III &IV hoÆc IV & V) trong xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng. ** ChØ cã trÎ em g¸i ®i häc cÊp 1. Kh«ng cã phô n÷ nµo trong çc th«n nµy biÕt ch÷. B¶ng 20 cho thÊy râ çc hiÖn t−îng mï ch÷ liªn quan tíi: i) chÊt l−îng cuéc sèng/ hoµn c¶nh kinh tÕ; ii) giíi; iii) ®iÒu kiÖn xa x«i; iv) thµnh phÇn d©n téc. 1. Theo kÕt qu¶ xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng ë çc th«n th× tû lÖ mï ch÷ cña çc hé thuéc lo¹i nghÌo nhÊt cao h¬n h¼n so víi çc lo¹i hé kh¸c.

VÒ tæng thÓ, kh«ng xÐt ®Õn kh¸c biÖt vÒ giíi, kho¶ng çch hay thµnh phÇn d©n téc, tû lÖ biÕt ch÷ cña çc hé nghÌo thÊp h¬n h¼n so tû lÖ biÕt ch÷ cña toµn th«n. VÝ dô, ë th«n Th¶i Giµng S¸n, 15 % çc hé trong th«n cã trÎ em g¸i biÕt ch÷, th× çc hé nghÌo kh«ng cã phÇn tr¨m nµo trong sè nµy (0%). Çc sè liÖu ë th«n Cèc S©m cßn cho thÊy râ h¬n mèi liªn hÖ gi÷a biÕt ch÷ vµ ®−îc ®i häc víi nghÌo khæ. ë th«n cã nhiÒu ng−êi Kinh vµ kinh tÕ ®a d¹ng thuéc vïng trung du nµy, 93% çc hé cã nam giíi biÕt ch÷, trong khi tû lÖ ®ã ë çc hé nghÌo chØ lµ 27%.

2. Sè phô n÷ biÕt ch÷ thÊp h¬n rÊt nhiÒu so víi nam giíi ë hÇu nh− tÊt c¶ çc th«n.

Mï ch÷ ë phô n÷ cã thÓ cã liªn quan ®Õn ®iÒu kiÖn xa x«i vµ thµnh phÇn d©n téc. ë th«n T©n Hå, mét th«n kh¸ hÎo l¸nh ë huyÖn B¶o Th¾ng, 43% sè hé cã nam giíi biÕt ch÷, song chØ cã 4 % sè hé cã phô n÷ biÕt ch÷. Kh«ng cã phô n÷ hay trÎ em g¸i nµo ë çc hé nghÌo biÕt ch÷. So víi phô n÷ ë vïng trung du, sè phô n÷ ë vïng cao biÕt ch÷ thÊp h¬n nhiÒu. ë th«n Lao Ch¶i, chØ cã 11% sè hé so trÎ em g¸i biÕt ch÷, trong khi th«n Cèc S©m 1®∙ ®¹t møc chuÈn phæ cËp gi¸o dôc víi sè trÎ em g¸i biÕt ch÷ ®¹t 99%. Mét ®iÒu


44

thó vÞ lµ, ë th«n Cèc S©m 1, sè phô n÷ biÕt ch÷ cao h¬n sè nam giíi biÕt ch÷ ë c¶ çc hé nghÌo còng nh− trong toµn th«n.

3. Møc ®é biÕt ch÷ ë vïng xa x«i thÊp

Nh×n chung, trong tæng sè hé ë 4 th«n vïng xa x«i tiÕn hµnh nghiªn cøu th× cã 44% hoÆc Ýt h¬n nam giíi biÕt ch÷ trong tæng sè hé. Trong khi ë 2 th«n dÔ tiÕp cËn, con sè nµy lµ 69% vµ 93%. Nh− ®∙ nãi ë trªn, kho¶ng çch biÕt ch÷ nµy cßn lín h¬n trong sè phô n÷.

4. Møc ®é biÕt ch÷ cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn thµnh phÇn d©n téc

ë 4 th«n cã 100% lµ ng−êi d©n téc thiÓu sè, møc ®é biÕt ch÷ thÊp h¬n h¼n so víi çc th«n kh¸c cã c¶ ng−êi Kinh cïng sinh sèng. H∙y xem tû lÖ biÕt ch÷ trong sè nam giíi, nh− ë th«n Cèc S©m 1, 98% lµ ng−êi Kinh th× cã 93 % nam giíi biÕt ch÷. Râ rµng lµ ph¶i hiÓu çc ph¸t hiÖn nµy mét çch kü cµng vµ thËn träng, v× tû lÖ biÕt ch÷ kh«ng ph¶i chØ do thµnh phÇn d©n téc quyÕt ®Þnh.

Çn bé l·nh ®¹o ë mét sè x·, th«n cã tr×nh ®é biÕt ch÷ thÊp Møc ®é biÕt ch÷ vµ tÝnh to¸n thÊp cña mét sè l∙nh ®¹o vµ çn bé ë mét sè x∙ miÒn nói cho thÊy nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña x∙. ë x∙ T¶ Gia Kh©u chØ cã 5 trong tæng sè 25 çn bé cÊp x∙ biÕt ch÷ vµ sö dông ®−îc tiÕng phæ th«ng. PhÇn lín sè çn bé nµy võa ®−îc xo¸ mï, víi 3 çn bé x∙ võa ®i häc líp xo¸ mï ë huyÖn vÒ trong hai n¨m qua. Çc çn bé huyÖn cho r»ng, tr×nh ®é thÊp cña tr−ëng th«n lµ mét yÕu tè ¶nh h−ëng tíi t×nh tr¹ng nghÌo khæ cña th«n. V× tr−ëng th«n võa lµ ®¹i diÖn cho çc hé trong th«n liªn hÖ víi bªn ngoµi lµ x∙ vµ huyÖn, võa lµ tÊm g−¬ng cho céng ®ång cña m×nh. Ch¼ng h¹n, khi tr−ëng th«n vµ çn bé x∙ cã tíi 7 con, th× rÊt khã tuyªn truyÒn cho ng−êi d©n thùc hiÖn kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh vµ cã Ýt con. Çc líp xo¸ mï ch÷ vµo ban ®ªm HiÖn t¹i, tÊt c¶ çc th«n vïng s©u vïng xa ®Òu cã çc líp xo¸ mï ch÷, mçi ®ît kÐo dµi tõ 3 ®Õn 6 th¸ng, ®−îc tæ chøc vµo ban ®ªm. NhiÒu ng−êi cho biÕt, sau mét ngµy lao ®éng mÖt nhäc, hä kh«ng cßn ®ñ søc ®Õn líp vµo buæi tèi n÷a. Phô n÷ th× nãi lµ hä kh«ng ®i häc ban ®ªm ®−îc lµ v× hä vÉn cßn viÖc ph¶i lµm. TÝnh hiÖu qu¶ cña çc líp xo¸ mï ch÷ nµy ®−îc ph©n tÝch kü h¬n ë môc 5.1.3., vµ ®Ò xuÊt nhu cÇu më çc líp phæ cËp gi¸o dôc ®Ó lµm viÖc. Cã ®iÒu cÇn l−u ý lµ ®¹t ®−îc chuÈn phæ cËp gi¸o dôc vµ duy tr× ®−îc chuÈn nµy lµ hai viÖc kh¸c nhau. Mét ®iÒu th−êng thÊy ë çc líp xo¸ mï ch÷ cho ng−êi lín lµ sau khi häc xong, hä quªn ngay v× thiÕu thùc hµnh vµ tiÕp xóc.

3.4.3 KiÕn thøc kü thuËt vµ kiÕn thøc ®Ó lµm viÖc §Õn tr−êng häc chØ lµ mét nguån häc tËp kiÕn thøc mµ ng−êi ta hay nãi ®Õn. Çc kiÕn thøc thùc tÕ th«ng qua kinh nghiÖm, giao tiÕp víi ng−êi kh¸c vµ th«ng qua çc dÞch vô th«ng tin còng rÊt quan träng. Nhu cÇu cña thanh niªn Trong çc cuéc gÆp gì víi çc nhãm thanh niªn ë çc th«n nghiªn cøu, çc b¹n trÎ, c¶ nam vµ n÷ ®Òu thÓ hiÖn nhu cÇu cã thªm kiÕn thøc vµ kü n¨ng. Hä còng x¸c ®Þnh ®−îc nguån kiÕn thøc cÇn cã lµ tõ ®©u. KiÕn thøc / Kü n¨ng Nguån Kü thuËt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, c©y ¨n qu¶, gièng míi, çch sö dông ph©n bãn vµ thuèc trõ s©u, kü thuËt canh t¸c

KhuyÕn n«ng, b¹n bÌ, cha mÑ, ®µi, s¸ch, b¸o

Kü thuËt ch¨n nu«i thó y

DÞch vô khuyÕn n«ng vµ thó y, b¹n bÌ

Muèn ®äc ®−îc s¸ch, b¸o ®Ó häc tËp kinh nghiÖm vÒ s¶n xuÊt. Muèn biÕt ch÷ vµ nãi ®−îc tiÕng phæ th«ng

Tr−êng häc t¹i th«n, çc líp xo¸ mï ch÷, b¹n bÌ

§−îc ®i th¨m çc hé cã kinh nghiÖm s¶n xuÊt giái

ë huyÖn hay thÞ trÊn, thÞ x∙


45

vµ kinh nghiÖm lµm ¨n kinh tÕ nhê trång rõng, lµm n«ng nghiÖp vµ nu«i ç LËp mét th− viÖn ë trung t©m x∙ (th«n Cèc S©m 1)

Phßng V¨n ho¸ huyÖn

N©ng cao kü thuËt dÖt vµ thªu

Çc cuéc häp thanh niªn

Çc nguån kiÕn thøc mµ ng−êi d©n x¸c ®Þnh ®−îc ë ®©y nªn ®−îc xem xÐt vµ nghiªn cøu nh»m phôc vô cho çc s¸ng kiÕn ®−a th«ng tin ®Õn víi ng−êi nghÌo. Nhu cÇu ®èi víi kiÕn thøc khuyÕn n«ng vµ ch¨n nu«i thó y Nhu cÇu cÇn cã kiÕn thøc ®−îc ®Ò cËp ®Õn nhiÒu nhÊt lµ vÒ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ ch¨n nu«i thó y. Nh− ®∙ nãi ë çc môc tr−íc, tû lÖ gia sóc m¾c bÖnh vµ chÕt rÊt cao trong sè çc hé nghÌo ë tÊt c¶ çc th«n b¶n, khiÕn lÜnh vùc nµy trë nªn lµ mét trong nh÷ng lÜnh vùc quan träng nhÊt. NhiÒu ng−êi d©n còng bµy tá mong muèn cã thªm çc ®Çu vµo s¶n xuÊt n«ng nghiÖp nh− gièng míi, ph©n bãn vµ th«ng tin vÒ çc lo¹i c©y trång gióp chuyÓn ®æi mïa vô. Mét kÕt luËn t¹m thêi cã thÓ rót ra ngay t¹i ®©y lµ nghiªn cøu nµy cho thÊy dÞch vô khuyÕn n«ng ®−îc t¨ng c−êng sÏ gióp Ých rÊt lín cho çc th«n, b¶n. Mµ hiÖn t¹i, khuyÕn n«ng ch−a ®Õn víi mét sè th«n. ë çc th«n vïng cao, xa x«i, ho¹t ®éng khuyÕn n«ng chØ dõng l¹i ë møc mêi çc tr−ëng th«n tham gia çc buæi tËp huÊn, phæ biÕn th«ng tin ë cÊp x∙. Sau ®ã tr−ëng th«n vÒ truyÒn ®¹t l¹i nh÷ng th«ng tin nµy cho ng−êi d©n ë th«n. Tuy nhiªn çc buæi tËp huÊn nµy ®−îc tæ chøc kh«ng th−êng xuyªn (mét hay hai lÇn trong mét n¨m) vµ cßn cã thÓ cã mét sè h¹n chÕ nh− çc buæi tËp huÊn ch−a cã thÓ tæ chøc b»ng tiÕng ®Þa ph−¬ng hay tµi liÖu ch−a phï hîp, cßn khã hiÓu. ThiÕu tiÕp cËn çc nguån th«ng tin ®¹i chóng vµ giao tiÕp víi bªn ngoµi cßn Ýt. ThiÕu tiÕp cËn th«ng tin vµ h¹n chÕ giao tiÕp víi bªn ngoµi céng ®ång dÉn tíi kiÕn thøc thÊp vµ lµm chËm qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. ChØ sè cña kh¶ n¨ng tiÕp cËn th«ng tin thÓ hiÖn ë chç cã çc ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng nh− ®µi, loa truyÒn thanh, tivi vµ b¸o hay kh«ng. ViÖc ch−a cã ®iÖn ë phÇn lín çc th«n, b¶n còng h¹n chÕ nhiÒu dßng th«ng tin. Trong bèi c¶nh nghÌo khæ, çc kªnh th«ng tin ®¹i chóng nµy cã thÓ rÊt h÷u Ých khi truyÒn t¶i ®−îc th«ng tin ®Õn víi mét bé phËn lín d©n chóng qua mét h×nh thøc dÔ tiÕp cËn. ë nhiÒu th«n, ng−êi d©n ®−îc trî cÊp ®µi. Thanh niªn lµ nh÷ng ng−êi nhËn thøc ®−îc râ rÖt tÇm quan träng cña chiÕc ®µi b¸n dÉn ch¹y pin. Çc ch−¬ng tr×nh ph¸t sãng c«ng céng trªn ®µi hay trªn tivi ë çc vïng n«ng th«n ®Þnh h−íng trùc tiÕp cho ng−êi nghÌo, th«ng tin xoay quanh çc chñ ®Ò nh− søc khoÎ gia ®×nh, dinh d−ìng, kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh vµ kü thuËt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Ngoµi ra, çc kªnh th«ng tin nµy cßn lµ cÇu nèi ng−êi d©n ë çc vïng n«ng th«n miÒn nói, xa x«i víi çc thµnh tùu ph¸t triÓn cña c¶ n−íc, tõ ®ã n©ng cao nhËn thøc vÒ thÕ giíi bªn ngoµi th«n, b¶n cña hä. Çc sè liÖu tõ bµi tËp lËp b¶n ®å x∙ héi cho thÊy tÊt c¶ çc th«n b¶n ®Òu cã mét sè hé cã ®µi ch¹y pin vµ ®µi çt-xÐt. §µi çt-xÐt rÊt phæ biÕn trong sè çc hé ng−êi H�M«ng v× hä nghe ®−îc çc buæi ph¸t sãng tiÕng H�M«ng cña §µi TiÕng nãi ViÖt Nam. Tû lÖ cã ®µi b¸n dÉn cao cho thÊy çc ch−¬ng tr×nh ph¸t thanh cã thÓ lµ nguån ®−a th«ng tin rÊt hiÖu qu¶ tíi cho ng−êi nghÌo. Tuy nhiªn, hiÖn t¹i ch−a thÓ lÊy sè cã ®µi lµm chØ sè x¸c ®Þnh møc ®é tiÕp cËn th«ng tin. PhÇn lín çc ch−¬ng tr×nh ph¸t thanh vÉn ph¸t b»ng tiÕng phæ th«ng, nªn nhiÒu céng ®ång d©n téc thiÓu sè ë çc vïng xa x«i ch−a hiÓu ®−îc. Do ®ã, çch chuyÓn t¶i th«ng tin còng quan träng nh− kh¶ n¨ng tiÕp cËn th«ng tin. Kho¶ng çch xa x«i còng h¹n chÕ møc ®é giao tiÕp cña ng−êi nghÌo víi nh÷ng ng−êi bªn ngoµi céng ®ång cña hä. Çc cuéc gÆp gì kh«ng chÝnh thøc víi ng−êi bªn ngoµi céng ®ång còng lµ çch häc hái vµ truyÒn th«ng tin quan träng. Khi ®i chî, ng−êi d©n cã thÓ thu ®−îc kiÕn thøc vµ kinh nghiÖm vÒ hµng ho¸, gi¸ c¶, çc c¬ héi tõ bªn ngoµi, kü thuËt s¶n xuÊt, vµ çch qu¶n lý hé gia ®×nh. Çc çn bé huyÖn ®∙ chØ ra mét nguyªn nh©n quan träng ®èi víi sù kh¸c biÖt vÒ gi¸o dôc lµ do c¬ héi giao tiÕp:


46

�Sù kh¸c nhau râ rµng kh«ng ph¶i lµ ë thµnh phÇn d©n téc mµ lµ ë ®iÒu kiÖn ®Þa lý gi÷a çc th«n vïng cao, n¬i mµ ng−êi d©n cã Ýt çc mèi th«ng tin trao ®æi víi bªn ngoµi so víi vïng thÊp, n¬i cã giao th«ng thuËn tiÖn vµ ng−êi d©n ë ®ã cã nhiÒu mèi quan hÖ x∙ héi �.

3.4.4 Nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan tíi gi¸o dôc vµ kiÕn thøc cho phô n÷ Tû lÖ trÎ em g¸i ®i häc kh¸c nhau gi÷a çc thµnh phÇn d©n téc vµ çc vïng TrÎ em g¸i ë 2 th«n vïng trung du nh×n chung ®−îc ®i häc ®Çy ®ñ h¬n so víi çc em cïng løa ë çc th«n vïng cao. ë th«n NËm Tang, n¬i cã 6 d©n téc thiÓu sè cïng sinh sèng, ng−êi H�M«ng vµ ng−êi H¸n Ýt cho con g¸i ®i häc, trong khi ng−êi Kinh, Dao vµ Nïng th× cho c¶ con trai vµ con g¸i ®i häc nh− nhau. Ng−êi d©n gi¶i thÝch vÒ sù kh¸c biÖt trªn chñ yÕu lµ do ng−êi ta thÊy Ýt lîi Ých tõ viÖc cho con g¸i ®i häc. Ng−êi H�M«ng vµ ng−êi H¸n th−êng quan niÖm lµ con g¸i råi sÏ lÊy chèng vµ cã cho ®i häc th× råi l¹i ®em vÒ phôc vô nhµ chång hÕt. ë th«n NËm Tang, cã mét hé ng−êi H�M«ng thuéc lo¹i I trong kÕt qu¶ xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng. Gia ®×nh nµy râ rµng cã ®ñ ®iÒu kiÖn cho con çi ®i häc ®Çy ®ñ, nh−g thùc tÕ lµ kh«ng cã ng−êi con g¸i nµo cña gia ®×nh nµy ®i häc. Ng−îc l¹i, ng−êi Dao, Nïng vµ Kinh trong th«n nµy muèn ®Çu t− vµo gi¸o dôc cho con g¸i v× hä tin lµ con g¸i hä sÏ gióp Ých cho gia ®×nh ®−îc phÇn nµo kÓ c¶ sau khi lÊy chång. Con g¸i trong nhµ còng th−êng ®−îc xem lµ mét nguån lao ®éng hay lµ ng−êi tr«ng em ë nhµ. Phô n÷ tr−ëng thµnh cã nhiÒu trë ng¹i h¬n nam giíi trong c¶ gi¸o dôc chÝnh thøc lÉn kh«ng chÝnh thøc Nªn chó ý ®Æc biÖt tíi gi¸o dôc vµ kiÕn thøc cña phô n÷, v× hä kh«ng cã nhiÒu c¬ héi häc tËp nh− nam giíi. §Çu t− vµo gi¸o dôc cho phô n÷ rÊt quan träng v× nã kh«ng chØ t¹o ra chç ®øng b×nh ®¼ng vÒ mÆt x∙ héi, mµ cßn cñng cè c¬ cë kinh tÕ � x∙ héi. Phô n÷ lµ ng−êi ch¨m lo chÝnh cho con çi, dinh d−ìng vµ søc khoÎ cña toµn gia ®×nh nªn ®Çu t− cho gi¸o dôc cña phô n÷ sÏ cã lîi cho chÊt l−îng cuéc sèng tæng thÓ cña gia ®×nh. PhÇn lín phô n÷ d©n téc thiÓu sè ë çc th«n l©u ®êi kh«ng biÕt tiÕng phæ th«ng. Hä cho biÕt khi ®i chî, hä hay bÞ lõa v× kh«ng biÕt mÆt çc ®ång tiÒn kh¸c nhau. Ýt phô n÷ cã thÓ ®i häc çc líp xo¸ mï ch÷ hay çc buæi häp th«n vµo ban ®ªm. §ã lµ do, phô n÷ ph¶i g¸nh v¸c mét khèi l−îng c«ng viÖc lín, hä cã rÊt Ýt thêi gian nghØ ng¬i, vµ v× kh«ng cã ®iÖn, nªn hä ph¶i xay ng« hay gi∙ g¹o suèt ®ªm. NhiÒu chÞ cho biÕt nÕu cã ®iÖn hä cã thÓ ®em g¹o vµ ng« ®i x¸t b»ng m¸y, hay hä cã thÓ lµm viÖc khuya h¬n. §iÒu nµy sÏ gióp gi¶i phãng phÇn nµo thêi gain cho phô n÷ vµ cho phÐp hä thay ®æi lÞch biÓu lµm viÖc ®Ó tËn dông çc c¬ héi gi¸o dôc. Phô n÷ còng cã Ýt c¬ héi giao tiÕp víi nh÷ng ng−êi kh¸c c¶ trong vµ ngoµi th«n, b¶n. Thêi gian biÓu chÆt chÏ cña hä kh«ng cã thêi giê cho çc ho¹t ®éng x©y dùng quan hÖ x∙ héi. Khi cÇn ph¶i ®i ra ngoµi th«n, b¶n th× th−êng lµ nam giíi ®¶m nhiÖm chø kh«ng ph¶i phô n÷. Do ®ã, phô n÷ bÊt lîi c¶ ®«i ®−êng nÕu xÐt vÒ gi¸o dôc vµ kiÕn thøc v× hä mÊt c¶ çc c¬ héi chÝnh thøc vµ kh«ng chÝnh thøc ®Ó cã thªm kiÕn thøc.

Lµo Cai PPA � Çch kh¾c phôc nghÌo khæ cña ng−êi nghÌo lµ g×?

47

4. Çch kh¾c phôc nghÌo khæ cña ng−êi nghÌo lµ g×?

Trong phÇn nµy chóng ta sÏ xem xÐt ng−êi d©n lµm thÕ nµo ®Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng nghÌo khæ tr−íc m¾t vµ l©u dµi. Kh¸i niÖm �chiÕn l−îc kh¾c phôc nghÌo khæ � ë ®©y ®Ò cËp tíi çc ho¹t ®éng do tõng ç nh©n vµ hé gia ®×nh thùc hiÖn ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng khã kh¨n mµ hä gÆp ph¶i ®ång thêi kh¾c phôc dÇn hiÖn tr¹ng cña m×nh qua thêi gian. Trong bèi c¶nh ®ã cÇn ph¶i tiÕn hµnh xem xÐt nh÷ng çch ng−êi d©n sö dông hç trî tõ bªn ngoµi víi çc nguån rÊt ®a d¹ng nh− tõ hä hµng, bÌ b¹n, tõ phÝa céng ®ång më réng, tõ nh÷ng nguån cøu trî khÈn cÊp cña chÝnh phñ hay tõ b¶o hiÓm x∙ héi. Nh÷ng nguån ®ã cã thÓ coi nh− lµ nh÷ng �l−íi an toµn chÝnh thøc � hoÆc �l−íi an toµn kh«ng chÝnh thøc�. Nh÷ng çch kh¾c phôc nghÌo khæ nhËn thÊy ë çc th«n b¶n trong khu vùc nghiªn cøu cã thÓ coi lµ ®∙ ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së ba yÕu tè sau ®©y: ViÖc n¾m ®−îc nh÷ng mèi liªn kÕt cña çc yÕu tè trªn ®©y sÏ gióp chóng ta x¸c ®Þnh ®−îc lç hæng cña nh÷ng cÊu tróc hç trî hiÖn nay, nh÷ng chç mµ tÊm l−íi an toµn kh«ng gióp ®ì ®−îc cho ng−êi nghÌo (phÇn 5). Nh÷ng çch kh¾c phôc nghÌo khæ cña ng−êi d©n trong çc khu vùc nghiªn cøu ®−îc tãm t¾t theo çc khu«n khæ ph©n tÝch vÒ nguån vèn cho çc th«n b¶n vïng cao vµ vïng trung du trong b¶ng 21 vµ 22. Nh÷ng b¶ng nµy cho thÊy tÝnh phøc t¹p cao vµ sù kÕt hîp çc h×nh thøc lµm thuª vµ ph©n bæ l¹i søc lao ®éng cña çc hé gia ®×nh, vay m−în vµ nh÷ng çch xoay xë kh¸c. VÒ phÇn nµy cã mét sè ®iÓm t−¬ng ®ång nh−ng còng cã nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt râ rÖt trong çc çch kh¾c phôc cña çc hé nghÌo ë vïng cao vµ trung du.

4.1 Sù øng phã vµ hµnh ®éng cña çc hé Çc biÖn ph¸p kh¾c phôc nghÌo khæ ë çc th«n b¶n ®−îc kh¶o s¸t cã rÊt nhiÒu vµ ®a d¹ng nªn kh«ng thÓ ®−a ra nh÷ng kÕt luËn nhanh chãng vµ ch¾c ch¾n vÒ biÖn ph¸p nµo th× quan träng h¬n. Tuy nhiªn cã thÓ rót ra mét sè nhËn xÐt vÒ nh÷ng biÖn ph¸p c¬ b¶n vµ ®−îc ng−êi d©n −a sö dông.

4.1.1 Çc h×nh thøc lµm thuª, vay m−în vµ xoay xë kh¸c Lµm thuª lu«n lµ sù lùa chän ®Çu tiªn cña ng−êi d©n. Trªn thùc tÕ mét trong nh÷ng ph¸t hiÖn quan träng nhÊt cña cuéc kh¶o s¸t lÇn nµy lµ t×m ra møc ®é phô thuéc vµo viÖc lµm thuª cña çc hé nghÌo nhÊt ë çc vïng cao vµ trung du ®Ó hä gi¶i quyÕt nh÷ng khã kh¨n vÒ l−¬ng thùc vµ thu nhËp tiÒn mÆt (xem b¶ng 23). Lµm thuª vÉn ®−îc coi lµ sù lùa chän quan träng cña ng−êi nghÌo çc vïng ®«ng d©n c− vµ çc khu vùc ®« thÞ trong n−íc vµ nay qua cuéc kh¶o s¸t lÇn nµy ®∙ chØ cho thÊy thËm chÝ ®iÒu ®ã cßn phæ biÕn ë c¶ çc khu vùc xa x«i vµ th−a d©n nhÊt. Tuy nhiªn ë ®©y çc h×nh th¸i lµm thuª l¹i cã sù kh¸c biÖt vÒ b¶n chÊt.

Çch øng phã cña çc hé: Lµm thuª vµ ph©n bæ l¹i søc lao ®éng trong çc hé. Vay m−în, huy ®éng tµi s¶n vµ çch xoay xë kh¸c. T×m c¬ héi ®Ó ®a d¹ng ho¸ çc nguån thu nhËp, di chuyÓn ®Õn çc vïng kh¸c.

L−íi an toµn kh«ng chÝnh thøc: Vèn x∙ héi mµ ng−êi d©n cã trong ®ã bao gåm b¹n bÌ vµ hä hµng trong gia ®×nh. Hç trî th−êng xuyªn cña céng ®ång. Nh÷ng c¬ chÕ cøu trî cña céng ®ång

L−íi an toµn chÝnh thøc: Çc dÞch vô dµnh cho ng−êi nghÌo cña chÝnh phñ. Çc lo¹i −u tiªn ( vÝ dô häc phÝ, viÖn phÝ) Nh÷ng c¬ chÕ hç trî vµ cøu trî cña chÝnh phñ

48

B¶ng 21. Çc h×nh thøc lµm thuª, vay m−în vµ çch xoay xë kh¸c cña çc hé nghÌo nhÊt ë çc th«n vïng cao, hÎo l¸nh (Lao Ch¶i, Th¶i Giµng S¸n, XÝn Ch¶i, T©n Hå)

Vèn Tù nhiªn Vèn Nh©n lùc Vèn X· héi Vèn Tµi chÝnh Vèn Tµi s¶n

S¶n

phÈ

m p

hô

Vay

m−î

n

L

µm th

uª

Tæn

g qu

an

¦u tiªn çc chiÕn l−îc ®¶m b¶o s¶n xuÊt l−¬ng thùc ®ñ ¨n trong ®iÒu kiÖn nguån lùc h¹n chÕ + Ph©n bæ l¹i lao ®éng dµi h¹n b»ng çch göi ®i ë, lµm viÖc ë çc hé kh¸c, nh»m gi¶m søc Ðp vÒ l−¬ng thùc ®ång thêi vÒ l©u dµi t¨ng ®−îc sè gia sóc + M−în gia sóc ®Ó cµy ruéng. + §µo cñ mµi vµ çc lo¹i cñ kh¸c ®Ó ¨n trong thêi kú thiÕu ®ãi. + Thu nhÆt çc s¶n phÈm phô tõ rõng ®em b¸n (r¾n, c©y thuèc, cñi ®un v.v...)

¦u tiªn phÈn bæ l¹i lao ®éng ®Ó ®¶m b¶o thu nhËp ®ñ ¨n. Cho trÎ em nghØ häc ®Ó gi¶m bít khã kh¨n + Lµm thuª ng¾n h¹n, theo thêi vô lµ çch kh¾c phôc quan träng vµ phæ biÕn nhÊt. Chñ yÕu ®Ó ®æi lÊy l−¬ng thùc. + Cho trÎ em ®i ë nhµ kh¸c, th−êng ®−îc cho ¨n vµ tr¶ c«ng b»ng gia sóc non.

Nh×n chung, ë çc th«n vïng cao vµ çc nhãm d©n téc nhá, lÎ th−êng cã nh÷ng m¹ng l−íi x∙ héi rÊt m¹nh. + §i lµm cho hä hµng, vµ l¸ng giÒng ®Ó ®æi lÊy l−¬ng thùc lóc thiÕu ®ãi (®µo ®Êt, lµm cá, trång, cÊy, chÎ cñi v.v...) + §i lµm thuª còng cã thÓ ®−îc xem lµ mét çch cñng cè çc quan hÖ, cÊu tróc x∙ héi (vµ cã thÓ c¶ çc h×nh thøc ph©n bè ®Êt ®ai ch−a cÊn ®èi) trong çc nhãm ®ång bµo d©n téc. + Vay l−¬ng thùc cña hä hµng, hµng xãm th−êng kh«ng cã l∙i.

Çc h×nh thøc lµm thuª vµ vay m−în Ýt ®−îc thÓ hiÖn b»ng tiÒn b¹c h¬n ë çc th«n vïng cao so víi çc th«n vïng trung du. + RÊt Ýt viÖc lµm ®Ó cã thÓ kiÕm tiÒn mÆt. Kh«ng cã nhiÒu c¬ héi lao ®éng phi n«ng nghiÖp ngoµi mét sè viÖc ë cÊp x∙ (lµm ®−êng) vµ bu«n b¸n. + Vay tiÒn cña hä hµng, l¸ng giÒng trong lóc khÈn cÊp th−êng kh«ng cã l∙i. + Vay tõ hÖ thèng ng©n hµng rÊt Ýt. + Mét sè hé vay hiÖn vËt cña Ch−¬ng tr×nh Xo¸ ®ãi Gi¶m nghÌo cña ChÝnh phñ + §em b¸n çc s¶n phÈm phô thu ®−îc tõ rõng ®Ó tho¶ m∙n nhu cÇu hµng ngµy (mua muèi, dÇu, thuèc lµo v.v...)

B¸n ®i tµi s¶n th−êng lµ ph−¬ng ¸n cuèi cïng.

49

B¶ng 22. Çc h×nh thøc lµm thuª, vay m−în vµ çch xoay xë kh¸c cña çc hé nghÌo nhÊt ë çc th«n vïng trung du (NËm Tang vµ Cèc S©m 1)


S¶n

phÈm

phô

Vay

m−î

n

Lµm

m th

uª

Tæn

g qu

an

¦u tiªn çc chiÕn l−îc ®¶m b¶o s¶n xuÊt l−¬ng thùc ®ñ ¨n trong ®iÒu kiÖn nguån lùc h¹n chÕ. + B¸n l−¬ng thùc ®Ó cã tiÒn mÆt trang tr¶i çc chi phÝ kh¸c trong n¨m (y tÕ, gi¸o dôc v.v...). Sao ®ã, ®i vay hay mua l−¬ng thùc + M−în ®Êt cña hä hµng, l¸ng giÒng theo vô, cã hÓ m−în c¶ cña ng−êi th«n kh¸c. + Thu nhÆt çc s¶n phÈm phô tõ rõng ®em b¸n (r¾n, c©y thuèc, cñi ®un v.v...)

¦u tiªn cho ph©n bæ l¹i lao ®éng ®Ó ®¶m b¶o cã thu nhËp ®ñ ¨n vµ trang tr¶i çc chi phÝ kh¸c. + Lµm thuª ng¾n h¹n, theo thêi vô lµ çch kh¾c phôc quan träng vµ phæ biÕn nhÊt. Lµm thuª lÊy c¶ tiÒn vµ l−¬ng thùc. + Çc h×nh thøc vay m−în ®a d¹ng h¬n ë çc th«n vïng trung du so víi vïng cao.

Nh×n chung, çc th«n ë vïng trung du cã m¹ng l−íi x∙ héi yÕu vµ ph©n nhãm h¬n so víi vïng cao. PhÇn lín çc hé lµ míi chuyÓn ®Õn. + Lµm thuª cho hµng xãm hay ë çc th«n kh¸c chñ yÕu lÊy tiÒn c«ng (lµm ®Êt, cÊy, trång, chÆt mÝa, chÎ cñi v.v...) + Vay tiÒn cña b¹n bÌ, hä hµng kh«ng tÝnh l∙i + Vay nãng cña hµng xãm, vµ chñ cho vay víi l∙i suÊt cao

Çc h×nh thøc lµm thuª vµ vay m−în liªn quan ®Õn tiÒn b¹c nhiÒu h¬n ë çc th«n vïng trung du. + Lµm thuª võa lµ çch kh¾c phôc nghÌo khæ võa lµ nguån thu nhËp ë vïng trung du. + Cã ng−êi nhµ ®i lµm thuª xa + Mua chÞu l−¬ng thùc vµ vËt dông (vÝ dô, s¸ch häc cho con çi), tr¶ sau khi thu ho¹ch. + Vay cña hÖ thèng ng©n hµng phæ biÕn h¬n (32% sè hé nghÌo ë th«n Cèc S©m, 11% ë th«n NËm Tang) + Vay tiÒn vµ vËt t− kh«ng tÝnh l∙i cña Ch−¬ng tr×nh Xo¸ ®ãi Gi¶m nghÌo cña ChÝnh phñ. + §em b¸n çc s¶n phÈm phô thu ®−îc tõ rõng ®Ó tho¶ m∙n nhu cÇu hµng ngµy (mua muèi, dÇu, thuèc lµo v.v...)

B¸n ®i tµi s¶n th−êng lµ ph−¬ng ¸n cuèi cïng


50

B¶ng 23. Çc h×nh thøc lµm thuª, vay m−în vµ xoay xë kh¸c trong çc hé thuéc diÖn nghÌo nhÊt cña çc th«n nghiªn cøu

Çch kh¾c phôc Çc th«n vïng cao hÎo l¸nh

M−êng Kh−¬ng

Çc trung du dÔ tiÕp cËn

B¶oTh¾ng • Lµm thuª Lµm thuª ng¾n h¹n lÊy tiÒn Kh¸ phæ biÕn RÊt phæ biÕn Lµm thuª dµi h¹n cã l−¬ng (®«i khi ë çc huyÖn, tØnh kh¸c) HiÕm Phæ biÕn Lµm thuª cho hä hµng, hµng xãm ®Ó lÊy l−¬ng thùc RÊt phæ biÕn §«i khi • Vay m−în M−în tr©u bß cµy kÐo RÊt phæ biÕn Kh¸ phæ biÕn Vay ph©n bãn ruéng §«i khi HiÕm M−în hoÆc thuª ruéng tõ hä hµng hoÆc cña çc b¶n kh¸c HiÕm Kh¸ phæ biÕn Vay l−¬ng thùc cña hä hµng, hµng xãm tr¶ b»ng hiÖn vËt Phæ biÕn Kh¸ phæ biÕn Vay tiÒn cña hä hµng kh«ng chÞu l∙i Kh¸ phæ biÕn Phæ biÕn Vay tiÒn mÆt cña hµng xãm, cã tÝnh l∙i (4%) HiÕm Kh¸ phæ biÕn Vay nãng cña chñ cho vay hoÆc hµng xãm (8%, 10%) HiÕm Khi cÇn Vay vèn cña ng©n hµng N«ng NghiÖp & PTNT HiÕm HiÕm Vay vèn cña ch−¬ng tr×nh xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, ng©n hµng NN&PTNT ®Ó ch¨n nu«i

HiÕm Phæ biÕn

Vay tiÒn mÆt cña hä hµng ®Ó tr¶ çc kho¶n nî ng©n hµng HiÕm §«i khi Mua chÞu l−¬ng thùc, vËt t− cña çc cöa hµng HiÕm Phæ biÕn • Çc çch xoay xë kh¸c B¸n l−¬ng thùc lÊy tiÒn chi tiªu lóc cÇn kÝp HiÕm Kh¸ phæ biÕn Cho con nghØ häc ®Ó gi¶m bít khã kh¨n Phæ biÕn Phæ biÕn Cho trÎ em ®i lµm c«ng l©u dµi cho çc hé kh¸c Phæ biÕn HiÕm Nu«i giÏ gia sóc cho çc gia ®×nh kh¸c ®Ó lÊy ph©n vµ lÊy gièng Kh¸ phæ biÕn Kh¸ phæ biÕn §µo cñ mµi vµ thu l−îm çc thøc ¨n kh¸c Phæ biÕn Kh¸ phæ biÕn Mua ruéng cña hä hµng HiÕm HiÕm Ghi chó: viÖc ®¸nh gi¸ dùa trªn çc cuéc pháng vÊn ®èi víi çc hé nghÌo nhÊt ë 6 th«n b¶n.

Lµm thuª lµ do cã sù lùa chän t¨ng nguån thu nhËp Lµm thuª cña çc hé nghÌo ë çc th«n b¶n nghiªn cøu b¾t nguån tõ thùc tÕ r»ng cã rÊt Ýt çch ®Ó ng−êi d©n t¨ng sè l−îng çc nguån thu nhËp. Nh÷ng hé kh¸ gi¶ h¬n trong khu vùc nghiªn cøu, ®Æc biÖt lµ çc th«n ë huyÖn B¶o Th¾ng, hiÖn ®ang trong qu¸ tr×nh ®a d¹ng ho¸ çc nguån thu nhËp, tËp trung ®Æc biÖt vµo ch¨n nu«i vµ v−ên hé ®¸p øng nhu cÇu cña thÞ tr−êng trong huyÖn vµ tØnh. Trong khi ®ã çc hé nghÌo nhÊt, ®Æc biÖt lµ nh÷ng hé thiÕu ®Êt, ph¶i dùa vµo viÖc lµm thuª v× hä khã cã thÓ ®¹t ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó ®a d¹ng ho¸ çc nguån thu nhËp tõ s¶n xuÊt c¬ b¶n. Lµm thuª ë çc th«n b¶n vïng cao th−êng ®Ó ®æi lÊy l−¬ng thùc ë çc th«n b¶n vïng cao viÖc lµm thuª cho hä hµng hoÆc l¸ng giÒng th−êng lµ ®Ó ®æi lÊy l−¬ng thùc. Nh−ng ë çc th«n b¶n vïng trung du lµm thuª võa lµ lÊy l−¬ng thùc võa lÊy tiÕn c«ng. §iÒu nµy phï hîp víi ®é tham gia vµ phu thuéc vµo kinh tÕ hµng ho¸ cña ng−êi d©n ë vïng trung du. Nh×n chung, ë vïng trung du çc h×nh thøc lµm thuª ®a d¹ng h¬n ë vïng cao. ë vïng trung du lµm thuª võa lµ �biÖn ph¸p kh¾c phôc� võa lµ �c¬ héi thu nhËp� ë vïng trung du lµm thuª ®−îc coi lµ c¬ héi thu nhËp dµi h¹n ®èi víi mét sè hé nghÌo trong khi ë vïng cao c¬ héi lµm thuª phi n«ng nghiÖp rÊt h¹n chÕ trõ mét sè viÖc kh«ng th−êng xuyªn cho x∙. NhiÒu hé nghÌo ë vïng trung du lµm thuª phÇn lín thêi gian trong n¨m ë ®Þa ph−¬ng hoÆc cã ng−êi ®i lµm thuª ë nh÷ng tØnh kh¸c.


51

Çc h×nh thøc vay m−în ®a d¹ng h¬n ë vïng trung du Cô thÓ lµ cã nhiÒu h×nh thøc vay tiÒn nh− vay cña hä hµng, lµng xãm, cña çc chñ nî cho vay lÊy l∙i vµ cña çc tæ chøc tµi chÝnh chÝnh thøc cña nhµ n−íc, ®ång thêi møc vay nî ë ®©y còng nhiÒu h¬n. Nh−ng ë çc th«n b¶n ë vïng cao khi çc hé nghÌo cÇn tiÒn mÆt th«ng th−êng hä cã thÓ vay hä hµng, lµng xãm mµ kh«ng ph¶i chÞu l∙i. ë ®©y, çc hé cã thÓ m−în tr©u bß ®Ó cµy vµ ®Ó lÊy ph©n bãn ruéng. ë vïng trung du çc hé nghÌo còng th−êng m−în ruéng cña hä hµng hoÆc ë th«n kh¸c. Ng−êi nghÌo ë vïng trung du ph¶i ®èi mÆt víi nhiÒu khã kh¨n phøc t¹p Çc hé nghÌo ë vïng trung du th−êng n»m trong t×nh tr¹ng lu«n ph¶i bï trõ çc nguån vèn nh©n lùc, tù nhiªn vµ tµi chÝnh, vÝ dô: ph¶i b¸n l−¬ng thùc ®Ó lÊy tiÒn cho çc kho¶n chi tiªu kh¸c råi sau ®ã cuèi n¨m l¹i ®i mua l−¬ng thùc; ph¶i mua chÞu l−¬ng thùc vµ hµng ho¸ cña çc cöa hµng; vay m−în cña hä hµng ®Ó tr¶ nî ng©n hµng; m−în ruéng ng¾n h¹n theo mïa cña hä hµng hoÆc ë th«n kh¸c. §©y th−êng lµ nh÷ng biÖn ph¸p hay gÆp ë çc th«n vïng trung du. Mét sè hé cã kh¶ n¨ng ®i thuª lao ®éng Mét gãc nh×n nhËn kh¸c vÒ møc lµm thuª phæ biÕn cña çc hé nghÌo lµ t×m hiÓu mét sè hé gia ®×nh cã kh¶ n¨ng thuª lao ®éng. §©y râ rµng lµ dÊu hiÖu ph¸t triÓn kinh tÕ ë vïng trung du. §èi víi çc th«n vïng cao, nghiªn cøu lÇn nµy ch−a thÓ kh¼ng ®Þnh sù ph¸t triÓn kinh tÕ ®¹t ®−îc ë møc nµo trong kho¶ng thêi gian gÇn ®©y. Tuy nhiªn viÖc trao ®æi lao ®éng gi÷a çc hé gia ®×nh vµ çc th«n b¶n lµ mét ®Æc ®iÓm phæ biÕn cña nhiÒu céng ®ång miÒn nói. Ph©n bæ l¹i lao ®éng trong gia ®×nh vµ gi÷a çc hé th−êng lµ çch øng phã ®èi víi çc thêi kú khã kh¨n Nh− ®∙ tr×nh bµy ë mét sè phÇn tr−íc ®©y khi çc hé gÆp khã kh¨n vÒ nh©n lùc, vÝ dô cã ng−êi chÕt hoÆc bÞ èm nÆng, hä sÏ buéc ph¶i ph©n bæ l¹i lao ®éng ng¾n h¹n hoÆc dµi h¹n. ë çc th«n vïng cao, trÎ em th−êng ®−îc göi ®Õn ë hoÆc lµm viÖc cho çc hé l¸ng giÒng kh¸ gi¶ hoÆc hä hµng trong kho¶ng thêi gian tõ 2 ®Õn 3 n¨m. Th«ng th−êng c«ng viÖc cña chóng lµ ch¨n gia sóc vµ th−êng ®−îc tr¶ c«ng b»ng gia sóc non. BiÖn ph¸p nµy lµm gi¶m bít g¸nh nÆng vÒ l−¬ng thùc trong thêi gian ng¾n ®ång thêi còng lµ biÖn ph¸p l©u dµi nh»m bæ xung cho s¶n xuÊt l−¬ng thùc nhê cã gia sóc nhËn ®−îc. Cho con çi th«i häc lu«n lµ çch øng phã ®Çu tiªn tr−íc mét t×nh huèng khã kh¨n Nghiªn cøu nµy ®∙ nhËn thÊy r»ng khi çc hé nghÌo gÆp khã kh¨n th× mét trong nh÷ng sù lùa chän ®Çu tiªn cña hä lu«n lµ cho con çi th«i häc: • ThØnh tho¶ng cho con çi nghØ häc khi cÇn trÎ em phô gióp gia ®×nh trong nh÷ng thêi kú bËn rén, vÝ

dô nh− tr«ng em cho bè mÑ ®i lµm ®ång. • Còng cã tr−êng hîp cho con th«i häc h¼n, th−êng lµ khi gia ®×nh gÆp khã kh¨n vÒ nh©n lùc, ch¼ng h¹n

cã ng−êi èm vµ cÇn ph¶i ph©n bæ l¹i lao ®éng. VÊn ®Ò nµy kh«ng chØ néi bé nghµnh gi¸o dôc cã thÓ gi¶i quyÕt ®−îc. VÝ dô nÕu cã mét hÖ thèng b¶o hiÓm y tÕ thÝch hîp, ho¹t ®éng mét çch hiÖu qu¶ th× ®ã sÏ lµ biÖn ph¸p gi¶m bít t¸c ®éng gi¸n tiÕp cña khã kh¨n vÒ nh©n lùc. Tuy nhiªn còng cÇn l−u ý r»ng ®èi víi nh÷ng hé nghÌo, cho mét ®øa con ¨n häc lµ mét trong nh÷ng kÕ sinh nhai l©u dµi cña hä. §iÒu nµy ®−îc thÓ hiÖn râ trong c©u chuyÖn cña bµ Giµng Cè DÝn th«n Lao Ch¶i (xem b¶ng 25). Lµm thuª hÇu nh− lu«n lµ çch phæ biÕn nhÊt ®Ó cã tiÒn mÆt Mét ®iÒu dÔ hiÓu lµ çc hé nghÌo lu«n muèn lµm thuª ®Ó cã tiÒn mÆt h¬n lµ b¸n nh÷ng tµi s¶n Ýt ái cña hä ch¼ng h¹n nh− gia sóc v× ®©y lµ nh÷ng tµi s¶n cã thÓ sinh lîi cho ®Õn khi chóng tr−ëng thµnh. Nu«i gia sóc lín lµ mét çch ®Ó dµnh tiÒn ë çc th«n b¶n vïng cao. Nh÷ng hé cã gia sóc lín th−êng chuÈn bÞ gia sóc ®Ó b¸n trong nh÷ng dÞp ®Æc biÖt trong n¨m. Thu nhËp tiÒn mÆt th−êng lµ tõ viÖc lµm thuª, b¸n gia cÇm hay çc ho¹t ®éng �phô� ®−îc liÖt kª trong b¶ng cho ®iÓm xÕp lo¹i cho çc nguån thu nhËp tiÒn mÆt chÝnh cña çc hé thuéc diÖn nghÌo nhÊt ë mét sè th«n nghiªn cøu (xem B¶ng 24).


52

B¶ng 24. B¶ng cho ®iÓm çc nguån thu nhËp tiÒn mÆt chÝnh cña çc hé nghÌo Th«n Lao Ch¶i (MK) §iÓm Th«n Cèc S©m 1 (BT) §iÓm

Lµm thuª B¸n mét phÇn ng« thu ho¹ch B¸n hoa qu¶ vµ l©m s¶n B¸n gµ B¸n ®Ëu

10 5 3 2 2

B¸n g¹o vµ ng« B¸n gµ B¸n rau Lµm thuª B¸n lîn B¸n ®−êng B¸n hoa qu¶ (chuèi, cam vv... ) NÊu r−îu b¸n Lµm ®Ëu phô b¸n

10 10 9 9 8 5 5 4 4

Th«n XÝn Ch¶i (MK) §iÓm B¶n NËm Tang (BT) §iÓm Thu nhÆt vµ b¶n l©m s¶n Tù t¹o dông cô ræ r¸, bå cµo vv ... Lµm thuª B¸n gµ

10 10 8 6

B¸n g¹o vµ ng« B¸n lîn vµ gµ Lµm thuª Lµm ®−êng b¸n B¸n ç Xay x¸t thãc g¹o

10 10 10 4 0 0

Cho ®iÓm: 0=çc nguån thu nhËp kh«ng quan träng tíi 10= çc nguån thu nhËp chÝnh Çc ho¹t ®éng phô ®Ó tho¶ m·n çc nhu cÇu nhá, lÎ cña thÞ tr−êng vµ bæ xung thu nhËp ChÝnh v× ®iÒu ®ã mµ çc h×nh th¸i ®a d¹ng ho¸ thu nhËp ë çc tØnh miÒn nói phÝa B¾c ë møc rÊt thÊp. Víi nhËn ®Þnh ®ã chóng t«i muèn nãi r»ng hiÖn nay ng−êi d©n míi chØ ®ang t×m çch ®¸p øng mét phÇn nhá vµ kh«ng th−êng xuyªn çc nhu cÇu cña thÞ tr−êng, ®Ó bæ xung cho çc nguån thu nhËp tõ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Çc ho¹t ®éng nµy cã thÓ gåm: • Thu nhÆt vµ b¸n l©m s¶n phô nh− th¶o d−îc vµ m¨ng. • S¨n b¾n vµ b¸n çc loµi chim, thó vµ bß s¸t • Mét sè ng−êi chuyªn trång çc lo¹i th¶o d−îc quý hiÕm, Ýt ng−êi trång • S¶n xuÊt dông cô vµ ®å dïng trong gia ®×nh. • ChÕ biÕn thùc phÈm ®em b¸n ë chî nh− b¸nh xÌo, b¸nh ng«, ®Ëu phô, r−îu. • DÖt v¶i vµ may quÇn ¸o. Nh÷ng ho¹t ®éng phô kiÓu nµy th−êng ph©n bæ rÊt cao theo giíi tÝnh vµ mang tÝnh ç biÖt ë chç nã chØ dõng l¹i ë møc tËn dông kü n¨ng hoÆc së thÝch cña mét sè ng−êi. TrÎ em lµ nguån lao ®éng quan träng cho nh÷ng c«ng viÖc nh− vËy. VÝ dô con trai th× ®i b¾t chim, r¾n vµ çc lo¹i thó kh¸c ®Ó mang chî b¸n. §©y cã thÓ lµ mét nguån thu nhËp quan träng, nh− lêi cña «ng Lý Seo SÈu, mét trong nh÷ng hé nghÌo nhÊt ë b¶n NËm Tang: � th»ng con thø hai cña t«i mçi ngµy ph¶i cè b¾t ®−îc mét con r¾n ®Ó mua g¹o, mua muèi �.

4.2 Vèn nh©n lùc, vèn x· héi vµ chiÕn l−îc kinh tÕ hé Nghiªn cøu nµy cho thÊy nguån vèn nh©n lùc vµ vèn x∙ héi cña çc hé nghÌo, xÐt ë nhiÒu mÆt, lµ yÕu tè quan träng mang tÝnh quyÕt ®Þnh trong kÕ sinh nhai cña hä. Ba vÝ dô vÒ çc hé nghÌo trong biÓu 25,26,27 sÏ minh ho¹ râ tÝnh riªng biÖt vµ ®a d¹ng cña çc biÖn ph¸p kh¾c phôc cña çc hé nghÌo. §©y lµ nh÷ng hé thuéc diÖn nghÌo nhÊt theo kÕt qu¶ xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng cña th«n, b¶n. Nh−ng mçi hé l¹i cã hoµn c¶nh rÊt kh¸c nhau xÐt vÒ vèn nh©n lùc vµ vèn x∙ héi, còng nh− çc ho¹t ®éng cña ç nh©n trong mçi hé vµ cña c¶ hé.


53

Bµ Giµng Cè DÝn. Ng−êi Phï L¸ Th«n Lao Ch¶i (huyÖn M−êng Kh−¬ng) Bµ DÝn lµ mét ng−êi dÔ gÇn, lu«n t−¬i c−êi khi kÓ cho chóng t«i c©u chuyÖn rÊt Ên t−îng vÒ cuéc ®êi cña bµ. Chång bµ tr−íc ®©y lµm BÝ th− x∙, chÕt n¨m 1992 v× bÞ l¨n xuèng dèc nói khi ®ang tõ th«n bªn c¹nh vÒ nhµ vµo ban ®ªm. Sau ®ã mét m×nh bµ ph¶i nu«i b¶y ng−êi con. HiÖn nay gia ®×nh bµ Giµng cã n¨m ng−êi trong ®ã cã bµ vµ c« con d©u lµ hai lao ®éng chÝnh trong nhµ. C« lµ vî cña anh con trai n¨m nay 20 tuæi vµ ®ang ®i häc t¹i tr−êng néi tró ë thÞ trÊn M−êng Kh−¬ng. Bµ DÝn ®∙ khuyÕn khÝch con m×nh lÊy vî ®Ó cã ng−êi ®ì ®Çn bµ ë nhµ, nªn anh cã thÓ tiÕp tôc viÖc häc hµnh. C« con d©u ®∙ thay thÕ çc c«ng viÖc cña chång m×nh ®Ó chång cã thÓ xa nhµ. Bµ DÝn nãi r»ng bµ quyÕt t©m cho con trai cña m×nh häc hµnh ®Õn n¬i ®Õn chèn. DÜ nhiªn lµ vÒ l©u dµi t−¬ng lai cña gia ®×nh bµ sÏ ®−îc c¶i thiÖn. Mét ng−êi con trai kh¸c cña bµ ®∙ ®i ë rÓ nhµ bè mÑ vî. Hä ®∙ ho∙n viÖc c−íi xin bëi v× hiÖn nay hä kh«ng ®ñ tiÒn ®Ó lµm ®¸m c−íi. Mét ng−êi con g¸i cña bµ Giµng bÞ lõa vµ bÞ b¸n qua biªn giíi sang Trung Quèc 5 n¨m tr−íc. KÓ tõ ®ã hä chØ biÕt tin vÒ c« cã mét lÇn ®ã lµ khi c« göi mét l¸ th− qua mét c« g¸i ng−êi x∙ kh¸c còng bÞ b¾t cãc nh−ng ®∙ bá trèn ®−îc vÒ nhµ. Gia ®×nh vÉn nhí vµ rÊt mong ®−îc gÆp l¹i c«. Tuy nhiªn, ®©y lµ mét gia ®×nh cã nhiÒu mèi quan hÖ x∙ héi trong céng ®ång ®Ó nhê cËy.

ChÞ Vµng ThÞ MÈy. Ng−êi Nïng Th«n Cèc S©m (HuyÖn B¶o Th¾ng) ChÞ MÈy xuÊt th©n tõ mét gia ®×nh ®∙ sèng nhiÒu ®êi ë Phong Niªn. Tr−íc khi ®Þnh c− n¨m 1975 hä ®∙ du c− nhiÒu lÇn. ChÞ MÈy cã mét tiÓu sö kh¸ ®Æc biÖt. N¨m 1989 chÞ lÊy con trai cña mét ng−êi qu¶n gi¸o cña tr¹i c¶i t¹o gÇn nhµ. Khi «ng nµy bÞ mÊt viÖc c¶ gia ®×nh ®∙ chuyÓn vÒ ®ång b»ng ®Ó sèng. Nh−ng chÞ ®∙ gÆp ph¶i rÊt nhiÒu khã kh¨n vµ bÊt hoµ víi chång. Anh chång sau ®ã ®∙ trë thµnh mét kÎ trém c¾p, nghiÖn ngËp. Bªn c¹nh ®ã, theo lêi chÞ MÈy, gia ®×nh nhµ chång rÊt nu«ng chiÒu anh ta vµ v× thÕ chÞ ®∙ quyÕt ®Þnh ly dÞ chång vÒ sèng cïng bè mÑ ®Î. Sau ®ã vµo n¨m 1996 chÞ t¸i h«n cïng anh Ng« V¨n §iÖn ng−êi VÜnh Phóc lªn Phong Niªn t×m viÖc lµm. HiÖn chång chÞ lµm thî x©y cßn chÞ lµm ruéng. ChÞ MÈy nãi �do chóng em cïng c¶nh ngé nªn vî chång rÊt th−¬ng nhau�. ChÞ MÈy cã hai con g¸i, cïng mÑ kh¸c cha. HiÖn c¶ hai vî chång cïng rÊt chÞu khã lµm viÖc ®Ó kh¾c phôc hoµn c¶nh. ChÞ MÈy m−în ruéng cña hä hµng vµ cña çc th«n l©n cËn, dïng chung ®−êng ®iÖn cña nhµ hµng xãm bªn c¹nh, mua chÞu l−¬ng thùc cña çc qu¸n hµng vµ còng biÕt lo toan chî bóa. Do chÞ lµ ng−êi ®Þa ph−¬ng, hiÓu râ n¬i m×nh sèng vµ cã nhiÒu mèi quan hÖ quen biÕt nªn chÞ cã thÓ kiÕm ®−îc viÖc lµm vµ ®−îc gióp ®ì.

Anh NguyÔn Kim C−¬ng, Ng−êi Kinh Th«n NËm Tang (HuyÖn B¶o Th¾ng) HiÖn nay gia ®×nh anh C−¬ng cã ba ng−êi gåm anh C−¬ng, ng−êi em sinh ®«i Kim vµ bµ cña hä n¨m nay ®∙ 80 tuæi. C¶ hai anh em ®ang ë ®é tuæi 24-25. MÑ cña hä mÊt n¨m 1985 vµ n¨m 1996 bè cña hä còng qua ®êi. ¤ng bè tr−íc ®ã còng th−êng xuyªn ®au èm. Sau bÞ bÞ g∙y x−¬ng vai vµ ph¶i n»m viÖn mét th¸ng, «ng bÞ liÖt vµ mÊt. Hä cã mét ng−êi anh trai nh−ng anh nµy hay uèng r−îu vµ c∙i lén trong gia ®×nh cuèi cïng bá nhµ ra ®i tr−íc ®©y kh«ng l©u. Anh ta vÉn quanh quÈn ®©u ®ã trong vïng vµ thØnh tho¶ng vÒ th¨m nhµ nh−ng l¹i ®i ngay. C¶ hai anh em C−¬ng ®Òu ®∙ häc hÕt líp 5 nh−ng sau ®ã hä ph¶i bá häc. B©y giê hai anh em thay nhau trång cÊy vµ ch¨m sãc bµ. C«ng viÖc phô duy nhÊt mµ thØnh tho¶ng hä tham gia lµ vµo lµm thuª cho má khai th¸c vµ nghiÒn ®¸, vµ lµm ®−êng. C−¬ng cho biÕt lµ mÆc dï hä cã hä hµng trong vïng nh−ng hä khã cã thÓ nhê v¶ anh em hay l¸ng giÒng v× nh÷ng ng−êi ®ã còng rÊt nghÌo. Theo C−¬ng th× hä sî kh«ng thÓ tr¶ ®−îc nî nªn hä còng kh«ng d¸m vay tiÒn cña ai. Ng−êi em trai cña C−¬ng, Kim, cßn nãi thªm r»ng v× nghÌo nªn hä ch¼ng d¸m kÕt b¹n.

54

B¶ng 25. KÕ sinh nhai cña bµ Giµng Cå DÝn (th«n Lao Ch¶i)


Gia ®×nh cã vµi thöa ruéng ng« çch b¶n 6 km trång kho¶ng 10 kg h¹t, cã mét thöa ruéng bËc thang nhá çch nhµ 700 m. Mçi n¨m gia ®×nh thiÕu l−¬ng thùc

kho¶ng 6 th¸ng.

TÊt c¶ c«ng viÖc ®ång ¸ng ®Òu do hai lao ®éng chÝnh

vµ trÎ nhá.

Cñi ®un v−ít d−íi s«ng lªn.

Chång chÕt n¨m 1992, mét

m×nh bµ DÝn ph¶i nu«i 7 ng−êi con.

HiÖn trong nhµ cã 5 ng−êi trong ®ã cã 2

lao ®éng chÝnh � bµ DÝn vµ c« con d©u.

C« con d©u lµ vî mét ng−êi con trai cña bµ DÝn n¨m nay 20 tuæi ®ang ®i häc ë tr−êng néi tró ë M−êng kh−¬ng do chÝnh phñ nu«i. C« con d©u ®∙ thay thÕ cho chång ®Ó chång m×nh cã thÓ ®i häc xa.

Mét ng−êi con trai kh¸c cña bµ ®∙ ®i ë rÓ nhµ bè mÑ vî. Hä ®∙ ph¶i ho∙n viÖc c−íi xin v× hiÖn nay hä kh«ng

®ñ tiÒn

Mét ng−êi con g¸i cña bµ DÝn bÞ lõa b¸n qua biªn giíi 5 n¨m

tr−íc ®©y.

Vay l−¬ng thùc cña hä hµng råi tr¶ dÇn hoÆc tíi mïa tr¶.

Lµm thuª ®æi lÊy l−¬ng thùc kho¶ng 3 kg/1 ngµy c«ng

Vay 10 �b¸ng� ®Ëu (20 kg), 40 kg g¹o vµ 60 lÝt r−îu ®Ó

lµm nhµ

Gia ®×nh cã rÊt Ýt tµi s¶n cã gi¸

trÞ. Kh«ng vay ng©n hµng. HiÖn cã mét bß vµ mét gµ

N¨m 1998 B¸n ngùa

®−îc 700,000 ®ång

§«i khi cã nu«i lîn giÏ cho çc gia ®×nh kh¸c.

Trong nhµ Ýt ®å ®¹c vµ

dông cô ®Ó s¶n xuÊt. §å dïng n«ng nghiÖp thiÕu.

X©y nhµ míi N¨m 1998.

Ngãi Phi-bro xi m¨ng lîp nhµ do chÝnh phñ hç trî.

55

B¶ng 26. KÕ sinh nhai cña chÞ Vµng ThÞ MÈy (th«n Cèc S©m) Vèn Tù nhiªn Vèn Nh©n lùc Vèn X· héi Vèn Tµi chÝnh Vèn Tµi s¶n

Hé cã mét Ýt ruéng lóa thu

ho¹ch ®−îc tõ 150-200 kg thãc hµng n¨m.

Kh«ng cã v−ên hoÆc ®Êt trång rau

Tr−íc khi cã con nhá chÞ MÈy ®∙ m−în n−¬ng

ë b¶n bªn, thu ho¹ch ®−îc 500 kg.

HiÖn chØ m−în ®−îc mét thöa ruéng nhá ë b¶n bªn

thu ho¹ch 200 kg.

ChÞ MÈy lÊy chång n¨m 1989 nh−ng sau ®ã ly dÞ. N¨m 1996 chÞ t¸i h«n víi mét ng−êi thî

x©y quª ë VÜnh Phóc. V× chung c¶nh ngé nªn hä rÊt yªu

th−¬ng nhau.

Nh− vËy gia ®×nh cã hai lao ®éng vµ hai c« con g¸i cung mÑ kh¸c cha. ChÞ MÈy lµm

ruéng.

ChÞ MÈy m−în mét m¶nh ®Êt trång rau cña bè ®Î.

.

MÈy xuÊt th©n trong mét gia ®×nh sèng l©u ®êi ë Phong

Niªn v× thÕ c« biÕt rÊt nhiÒu ng−êi trong vïng.

Kh«ng cã tiÒn ®Ó m¾c ®−êng ®iÖn nªn ph¶i dïng ®−êng ®iÖn chung víi hµng xãm (10,000 ®ång/th¸ng).

Gia ®×nh cã nguån thu nhËp phô tõ viÖc b¸n

rau vµ ®«i khi b¸n lîn gièng

N¨m 1996, chÞ vay 2 triÖu cña ch−¬ng tr×nh X§GN/ng©n hµng

ng−êi nghÌo ®Ó ch¨n nu«i

Chång ®i lµm thî x©y thuª ë huyÖn

Cã thÓ b¸n rau ®Ó cã tiÒn chi tiªu vÆt. Mua chÞu l−¬ng thùc cña c¸c cöa hµng ®Õn mïa tr¶.

MÈy vµ chång sèng trong

mét c¨n nhµ nhá hai gian. Nhµ cã mét chuång

lîn, mét chuång gµ vµ mét giÕng n−íc.

C¶i thiÖn ®iÒu kiÖn vËt chÊt gia ®×nh

56

BiÓu 27. KÕ sinh nhai cña anh NguyÔn Kim C−¬ng (th«n NËm Tang) Vèn Tù nhiªn Vèn Nh©n lùc Vèn X· héi Vèn Tµi chÝnh Vèn Tµi s¶n

Hé cã mét Ýt ruéng lóa

n−íc, hai m¶nh ®åi trång l¹c vµ s¾n.

Mét m¶nh hiÖn nay kh«ng sö dông v× thiÕu lao ®éng.

HiÖn gia ®×nh anh C−¬ng cã ba thµnh viªn. C−¬ng, ng−êi em sinh ®«i cïng bµ cña hä n¨m nay 81 tuæi. Bµ mÑ bÞ chÕt

n¨m 1985, ®Õn n¨m 1996 «ng bè còng qua ®êi. Ng−êi anh c¶

bá nhµ ra ®i.

HiÖn hai anh em thay nhau trång cÊy vµ ch¨m sãc bµ.

Ng−êi em cña C−¬ng th−êng xuyªn bÞ ®au yÕu nªn anh lµ lao ®éng chÝnh trong nhµ.

C¶ hai anh em C−¬ng ®Òu ®∙ häc hÕt líp n¨m nh−ng sau ®ã

hä ph¶i nghØ häc

Gia ®×nh kh«ng vay m−în.

C−¬ng nãi mÆc dï cã hä hµng trong vïng nh−ng viÖc nhê v¶ rÊt khã kh¨n v× nh÷ng ng−êi ®ã còng rÊt nghÌo. C−¬ng

cßn cho biÕt lµ hä sî kh«ng cã tiÒn ®Ó tr¶ nî nªn kh«ng

d¸m vay.

Hä kh«ng ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó vay tiÒn cña c¸c ch−¬ng

tr×nh nh−ng Chñ tÞch Héi N«ng d©n cña x∙ ®∙ ®ång ý

®øng ra b¶o l∙nh cho hä.

Hé chØ cã 5-6 con gµ, kh«ng cã gia sóc. Hä ph¶i b¸n thãc ®Ó chi

tiªu c¸c kho¶n kh¸c.

C«ng viÖc phô duy nhÊt lµ thØnh tho¶ng hä lµm thuª cho má nghiÒn ®¸ vµ lµm ®−êng.

Vay 500.000 ®ång cña Ng©n hµng ng−êi nghÌo. GÇn ®©y b¸n ®−îc mét con lîn 500.000 tr¶

®−îc hÕt nî

N¨m 1998 x©y mét ng«i nhµ míi mét gian, v¸ch ®an, lîp cä víi mét tr¸i dïng lµm bÕp. Nhµ cã mét gi−êng mét bµn

kh«ng cã xe ®¹p. Bµ ngñ d−íi bÕp.


57

T×m hiÓu t©m lý øng xö cña ng−êi d©n ®èi víi sù nghÌo khæ vµ vèn quan hÖ x· héi Nh÷ng c©u chuyÖn vÒ cuéc ®êi cô thÓ ë trªn ®∙ cho thÊy mét ®iÒu lµ th¸i ®é cña con ng−êi tr−íc sù nghÌo khæ hoÆc nh÷ng hoµn c¶nh khã kh¨n thùc sù ¶nh h−ëng tíi kÕ sinh nhai cña hä: • Bµ DÝn ®∙ cã môc ®Ých râ rµng cho t−¬ng lai b»ng çch cho con trai ®i häc vµ ®∙ cã kÕ ho¹ch thu xÕp

lao ®éng dµi h¹n. Bµ DÝn xuÊt th©n tõ mét gia ®×nh cã dßng téc lín trong b¶n vµ ng−êi chång ®∙ qu¸ cè cña bµ tr−íc ®©y lµ mét ng−êi quan träng cña ®Þa ph−¬ng, v× lÏ ®ã bµ cã rÊt nhiÒu mèi quan hÖ x∙ héi.

• ChÞ MÈy vµ chång chØ nghÌo khã vÒ mÆt vËt chÊt cßn vÒ tinh thÇn, nh− chÞ nãi, hä lµ mét cÆp vî chång h¹nh phóc vµ c¶ hai cè g¾ng lµm lông ®Ó c¶i thiÖn ®êi sèng gia ®×nh. ChÞ MÈy cã mét m¹ng l−íi çc mèi quan hÖ v÷ng ch¾c ®Ó cã thÓ nhê cËy.

• C−¬ng cïng ng−êi em sinh ®«i vµ bµ cña hä l¹i tr¶i qua mét giai ®o¹n v« cïng khã kh¨n cña gia ®×nh trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y vµ râ rµng hä c¶m thÊy bÞ çch biÖt do bÞ xÕp vµo lo¹i nghÌo khæ. Mét sè ng−êi ë th«n NËm Tang nãi r»ng nguyªn do gia c¶nh hiÖn nay cña hai anh em sinh ®«i nµy lµ do hä l−êi. Cã lÏ nguyªn nh©n chÝnh ë ®©y lµ nçi khã kh¨n khi r¬i vµo c¶nh må c«i c¶ cha lÉn mÑ vµ míi h¬n hai m−¬i tuæi ®Çu ®∙ bÞ ®¬n ®éc, ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm tr−íc mäi thø trong cuéc sèng.

§iÒu quan träng rót ra ®−îc ë ®©y lµ nghÌo khæ kh«ng chØ ®¬n thuÇn gi¶i quyÕt b»ng tiÒn b¹c vµ vËt chÊt. Nh÷ng vÊn ®Ò nh− t©m lý, th¸i ®é vµ çc mèi quan hÖ x∙ héi còng lµ nh÷ng yÕu tè quan träng cÇn xem xÐt.

4.2.1 Çc h×nh thøc hç trî kh«ng chÝnh thøc L−íi an toµn kh«ng chÝnh thøc lµ çc mèi quan hÖ anh em, bÌ b¹n, hµng xãm l¸ng giÒng trong céng ®ång mµ tõ ®ã ng−êi ta cã thÓ nhê cËy gióp ®ì nh÷ng khi cÇn thiÕt nh−: • Gióp ®ì khi cã c«ng viÖc lín (ma chay, c−íi xin vv ...). • Vay m−în vµ bæn phËn gióp ®ì gi÷a b¹n bÌ, nh÷ng ng−êi ®ång niªn, hµng xãm l¸ng giÒng. • Gióp ®ì trong hä téc. • Gióp khi c¬ nhì, khã kh¨n ho¹n n¹n. Nh×n chung cã thÓ nãi r»ng nh÷ng l−íi an toµn kiÓu nh− trªn ë th«n b¶n, trong gia ®×nh dßng hä hay gi÷a çc nhãm d©n téc víi nhau rÊt phæ biÕn vµ v÷ng ch¾c ë vïng miÒn nói phÝa B¾c. Cã thÓ thÊy ë 6 th«n b¶n n»m trong khu vùc nghiªn cøu ng−êi d©n ®Òu cã tinh thÇn t−¬ng trî gióp ®ì nhau tho¸t khái hoµn c¶nh khã kh¨n, ®Æc biÖt lµ trªn çc th«n b¶n vïng cao, hÎo l¸nh. Tuú vµo kh¶ n¨ng cña m×nh, nh÷ng ng−êi anh em hä hµng, l¸ng giÒng sÏ lu«n gióp ®ì nhau vÒ nh©n c«ng, l−¬ng thùc, tiÒn b¹c, vËt chÊt khi cã mét gia ®×nh bÞ c¬ nhì hoÆc cã c«ng viÖc lín. Hç trî cña tõng ç nh©n th× th−êng lµ nhá, nh−ng trong çc t×nh huèng cÊp b¸ch, tr−ëng th«n th−êng ®øng ra h« hµo sù ®ãng gãp gióp ®ì cña tÊt c¶ mäi ng−êi trong th«n vµ khi ®ã sù hç trî cña toµn th«n sÏ rÊt lín ®èi víi nh÷ng hé cÇn gióp ®ì. Tuy nhiªn cÇn l−u ý r»ng çc th«n b¶n n»m trong ph¹m vi cña nghiªn cøu nµy ®Òu ë trong sè nh÷ng céng ®ång nghÌo nhÊt cña khu vùc miÒn nói phÝa B¾c xÐt c¶ vÒ tµi chÝnh lÉn vËt chÊt. ThËm chÝ ngay c¶ víi nh÷ng ng−êi kh¸ gi¶ nhÊt trong çc th«n b¶n nµy, çc nguån dù tr÷ cña hä còng cã rÊt Ýt. Nh÷ng l−íi an toµn kh«ng chÝnh thøc ®−îc ghi l¹i trong çc th«n b¶n thuéc ph¹m vi nghiªn cøu gåm:


58

Hç trî khÈn khi cã khã kh¨n vÒ vËt chÊt

VÝ dô khi hé bÞ ch¸y nhµ hoÆc bÞ tèc m¸i, nh÷ng ng−êi kh¸c trong th«n sÏ nhanh chãng gióp ®ì hé gia ®×nh ®ã b»ng vËt liÖu (gç, m¸i lîp,vv ...), nh©n c«ng x©y dùng, tiÒn b¹c hoÆc l−¬ng thùc.

¦u tiªn ®−îc lÊy gç trong çc khu rõng cña th«n b¶n

RÊt nhiÒu th«n b¶n trªn çc vïng ®Þa h×nh cao cã çc khu rõng céng ®ång víi diÖn tÝch nhá. §ã cã thÓ lµ çc diÖn tÝch cßn sãt l¹i tõ çc khu rõng tù nhiªn hoÆc rõng s¶n xuÊt. T¹i mét sè th«n, nh÷ng hé nghÌo cã thÓ lµm ®¬n xin ®−îc −u tiªn lÊy gç trong çc khu rõng ®ã ®Ó lµm nhµ cöa. §©y còng lµ mét d¹ng l−íi an toµn ®èi víi çc hé kh«ng cã ®Êt ®ai hoÆc tiÒn mÆt ®Ó mua gç x©y dùng.

Hç trî khÈn khi cã khñng ho¶ng vÒ nh©n lùc

Còng nh− trªn, khi cã ng−êi bÞ èm ®au hay ph¶i ®iÒu trÞ thuèc thang viÖc hç trî tiÒn mÆt hoÆc l−¬ng thùc còng sÏ ®−îc huy ®éng. Tuy nhiªn trong tr−êng hîp nµy th−êng chØ trong ph¹m vi hä hµng, b¹n bÌ. Çc tæ chøc ®oµn thÓ cña x∙ nh− Héi Phô N÷ còng th−êng tæ chøc gióp ®ì l−¬ng thùc cho çc gia ®×nh gÆp khã kh¨n. Tuy nhiªn nh− ®∙ ®Ò cËp ë çc phÇn tr−íc cña b¶n b¸o ço, chi phÝ trùc tiÕp vµ chi phÝ gi¸n tiÕp cho viÖc ch÷a trÞ thuèc men ë çc bÖnh viÖn huyÖn kh¸ cao v× thÕ çc hé gia ®×nh th−êng xuyªn ph¶i ®i vay hoÆc b¸n tµi s¶n ®Ó cã tiÒn trang tr¶i nh÷ng chi phÝ ®ã.

Th−êng xuyªn hoÆc thØnh tho¶ng vay l−¬ng thùc gi÷a çc hé

ViÖc vay l−¬ng thùc th−êng xuyªn gi÷a hä hµng vµ l¸ng giÒng diÔn ra ë møc phæ biÕn, ®Æc biÖt lµ trªn çc th«n nhá vïng cao. T¹i ®©y, çc hé nghÌo th−êng tr«ng cËy vµo viÖc vay l−¬ng thùc trong lóc khã kh¨n vµ tr¶ l¹i kh«ng l∙i sau khi thu ho¹ch. Mét sè hé thuéc diÖn nghÌo nhÊt ®∙ th−êng xuyªn ph¶i ®i vay trong nhiÒu n¨m nay.

Vay l−¬ng thùc khi cã c«ng viÖc lín

Trong çc dÞp c−íi xin, ma chay, vÒ nhµ míi, çc hé gia ®×nh th−êng ph¶i ®i vay rÊt nhiÒu l−¬ng thùc.VÝ dô ®Ó x©y, cÊt mét c¨n nhµ míi bµ Giµng Cè DÝn (xem b¶ng 25) ®∙ ph¶i vay 20 kg ®Ëu, 20 kg g¹o vµ 60 lÝt r−îu ®ång thêi ph¶i b¸n mét con ngùa.

Vay tiÒn mÆt

Gi÷a hä hµng, l¸ng giÒng vµ b¹n bÌ ®ång niªn gióp nhau cho vay tiÒn lóc ho¹n n¹n lµ mét çch rÊt phæ biÕn trªn çc th«n vïng cao, hÎo l¸nh. Nh×n chung viÖc cho vay kiÓu nµy kh«ng lÊy l∙i. Nh−ng ë d−íi çc th«n b¶n vïng trung du, vay tiÒn diÔn ra ë møc ®a d¹ng h¬n, ®«i khi cã l∙i.

Çc hé gia ®×nh th−êng ph¶i vay m−în trong tr−êng hîp khÈn cÊp Nh− c©u chuyÖn d−íi ®©y, ngoµi viÖc nhËn ®−¬c sù gióp ®ì tù nguyÖn, çc hé gia ®×nh hÇu nh− lu«n ph¶i ®i vay m−în thªm khi ph¶i x©y dùng l¹i nhµ cöa. Tuy nhiªn gióp ®ì cña céng ®ång nh− thÕ nµy cã thÓ ngay lËp tøc khi cã viÖc x¶y ra.

Anh TrÇn §×nh §¹o (33 tuæi). Ng−êi Kinh Th«n Cèc S©m (HuyÖn B¶o Th¾ng) Anh §¹o vµ vî ra ë riªng n¨m 1990 sau khi hä lÊy nhau. N¨m 1993 hä x©y dùng ®−îc mét c¨n nhµ nh−ng ngay n¨m sau bÞ ch¸y do ®øa con nhá s¬ ý. Ng−êi d©n trong th«n quyªn gãp tiÒn, gç vµ g¹o gióp hä dùng mét c¨n nhµ t¹m nh−ng thËt kh«ng may ng«i nhµ ®ã bÞ sËp trong mét c¬n lèc. Sau chuyÖn nµy gia ®×nh anh cè g¾ng vay m−în Ýt tiÒn Vµo cuèi n¨m 1998 hä vay ®−îc 900,000 ®ång kh«ng chÞu l∙i vµ ®−îc hä hµng hç trî tiÒn, g¹o (mét sè ng−êi gióp ®ì tõ 5,000 ®Õn 10,000 ®ång). HiÖn gia ®×nh anh ®∙ cã nhµ míi nh−ng vÉn ch−a b¾t ®Çu tr¶ nî ®−îc.


59

4.2.2 §¸nh gi¸ tÇm quan träng cña vèn x∙ héi Vèn x· héi ë çc th«n vïng cao nh×n chung m¹nh h¬n çc th«n vïng trung du Nh÷ng l−íi an toµn kh«ng chÝnh thøc vµ nh÷ng ph−¬ng thøc hç trî trªn çc th«n vïng cao d−êng nh− m¹nh h¬n çc th«n b¶n vïng trung du do çc mèi quan hÖ hä hµng lµng xãm ë ®©y gÇn gòi h¬n vµ do lÞch sö l©u ®êi cña mét sè céng ®ång, nh− Lao Ch¶i, Th¶i Giµng S¸n.

¤ng Giµng SÝn Diu (65 tuæi). Ng−êi Phï L¸ Th«n Lao Ch¶i (HuyÖn M−êng Kh−¬ng) Th«n Lao Ch¶i cã 28 gia ®×nh ®Òu thuéc d©n téc Phï L¸. Phï L¸ lµ mét d©n téc theo chÕ ®é phô hÖ trong ®ã ®Êt ®−îc chia cho con trai trong gia ®×nh. 15 hé, chiÕm ®a sè trong b¶n, ®Òu thuéc mét dßng hä (hä Giµng). Mét trong nh÷ng hé thuéc diÖn nghÌo nhÊt lµ hé cña «ng Giµng XÝn Diu. ¤ng Diu n¨m nay 65 tuæi ®ang sèng cïng ®øa con ót 12 tuæi. Gia ®×nh «ng Diu thuéc lo¹i nghÌo lµ do hai lý do. Thø nhÊt hiÖn «ng Diu giµ, yÕu vµ gia ®×nh kh«ng cã lao ®éng. Thø hai «ng ®∙ giao hÇu hÕt sè ®Êt ®ai cña m×nh cho hai ng−êi con c¶, mét trong sè hä hiÖn ®ang lµ tr−ëng th«n. Tuy nhiªn còng cÇn xem l¹i hoµn c¶nh cña «ng Diu v× trªn thùc tÕ «ng lµ ng−êi ®µn «ng duy nhÊt cßn sèng trong sè nh÷ng ng−êi cïng tuæi ë th«n vµ cã rÊt nhiÒu con çi hä hµng hç trî.

ë çc th«n vïng trung du míi thµnh lËp cña huyÖn B¶o Th¾ng, çc mèi liªn kÕt x∙ héi nh×n chung yÕu h¬n. N¬i ®©y trong thêi gian qua ®∙ cã nhiÒu nhãm ng−êi thuéc çc d©n téc kh¸c nhau tõ nhiÒu vïng tíi ®Þnh c−. VÝ dô ë NËm Tang cã tíi 7 d©n téc kh¸c nhau sèng r¶i r¸c theo tõng xãm. T¹i ®©y l−íi an toµn chØ ho¹t ®éng trong ph¹m vi xãm. Møc vay l−¬ng thùc vµ lµm thuª phæ biÕn gi÷a hä hµng, l¸ng giÒng ë çc th«n vïng cao cã thÓ cã nh÷ng mÆt tÝch cùc vµ tiªu cùc. Nh÷ng mèi quan hÖ x∙ héi nh×n chung rÊt gÇn gòi ë çc th«n b¶n vïng cao hÎo l¸nh ®∙ më ra cho nh÷ng ng−êi ngÌo c¬ héi ®Ó cã viÖc lµm ®æi lÊy l−¬ng thùc hay cã thÓ vay m−în tiÒn kh«ng ph¶i tr¶ l∙i khi cÇn. Tuy nhiªn cÇn l−u ý r»ng nhiÒu khi cã nh÷ng khÝa c¹nh rÊt phøc t¹p trong chuyÖn vay m−în. Çc khÝa c¹nh nµy ®a d¹ng tuú theo tõng nhãm d©n téc vµ cã thÓ coi cã c¶ mÆt tÝch cùc lÉn tiªu cùc. • VÒ mÆt tÝch cùc, viÖc nµy gióp duy tr× mèi liªn kÕt gi÷a çc nhãm d©n téc sèng theo nhãm nhá, kh«ng

tËp trung ë vïng cao, ®ång thêi nã còng lµ b−íc ®Öm ®Ó líp trÎ vµ nh÷ng ng−êi nghÌo bít khuynh h−íng di c− sang n¬i kh¸c ®Ó sinh sèng. VÝ dô, chØ cã vµi chôc hé ng−êi Thu Lao ë th«n Th¶i Giµng S¸n. Vµ ng−êi Phï L¸ ë huyÖn M−êng Kh−¬ng, tuy d©n sè ®«ng h¬n nh−ng l¹i sèng theo nhiÒu b¶n nhá r¶i r¸c ë çc x∙ kh¸c nhau, th× viÖc trao ®æi lao ®éng gi÷a çc hé gia ®×nh vµ çc th«n b¶n râ rµng sÏ gióp duy tr× mèi quan hÖ x∙ héi trong céng ®ång cña çc d©n téc thiÓu sè nµy.

C©y gia ph¶ hä Giµng ë Lao Ch¶i(Thø tù xÕp lo¹i kinh tÕ hé trong ngoÆc)

G×ang XÝn D×u (4) anh (®∙ mÊt) anh (®∙ mÊt) anh (®∙ mÊt) Con trai

G. Phñ Tê (3) G. Cå XÐng (3) G. Tê L×n (2) G. Cå DÝn (4) G. Phñ XÌng (3) G. Cå Phñ (4) G. Phñ Sµi (1) G. XÝn Tê (2) Con trai ót G. Phñ Diu (3) G. XÝn S×n (2) G. XÝu Nh¸n (3) G. XÝu Ph×n (1)


60

• Nh−ng mÆt kh¸c, sù thiÕu c©n b»ng ë nh÷ng céng ®ång vïng cao nµy trong viÖc ph©n bæ nguån vèn tù nhiªn (chñ yÕu lµ ®Êt) l¹i ®−îc t¨ng c−êng thªm bëi çc h×nh thøc trao ®æi l−¬ng thùc, trao ®æi lao ®éng nh− thÕ. §iÒu ®ã ®∙ dÉn tíi hiÖn tr¹ng çc hé nghÌo trë nªn phô thuéc triÒn miªn vµo lßng tõ thiÖn cña nh÷ng thµnh viªn kh¸ gi¶ h¬n trong gia ®×nh, hä hµng vµ hµng xãm.

T¹i sao ng−êi ta l¹i ph¶i vay m−în vµ chi tiªu nhiÒu khi gia ®×nh cã viÖc lín? Nh÷ng khi cã ma chay, c−íi xin hay vÒ nhµ míi v.v..., çc hé gia ®×nh ph¶i vay rÊt nhiÒu l−¬ng thùc vµ b¸n ®i nh÷ng tµi s¶n cã gi¸ trÞ trong nhµ. §iÒu ®ã còng x¶y ra trong çc gia ®×nh ®−îc xÕp vµo diÖn kh¸ h¬n ë rÊt nhiÒu th«n b¶n vµ bÞ coi nh− lµ mét nguyªn nh©n ®Èy hä vµo hoµn c¶nh khã kh¨n. Nh×n chung víi hÇu hÕt çc hé viÖc nµy ®i vay m−în xong lµ mét thêi gian dµi ph¶i vÊt v¶ ®Ó tr¶ nî.

Anh Lý Seo SÈu. Ng−êi H�m«ng Th«n T©n Hå (HuyÖn B¶o Th¾ng) Anh SÈu n¨m nay 38 tuæi, cã 10 ®øa con trong ®ã 4 ®øa ®∙ bÞ chÕt. D×n, ®øa con trai lín cña anh, n¨m nay 19 tuæi yªu mét c« g¸i tªn Xu ng−êi cïng ®Þa ph−¬ng. Gia ®×nh hai bªn cïng chuÈn bÞ tæ chøc ®¸m c−íi trong vßng h¬n nöa th¸ng. PhÝa bªn gia ®×nh nhµ trai ph¶i nép treo cho gia ®×nh c« d©u 180,000 ®ång tiÒn mÆt, 160 lÝt r−îu, 160 c©n thÞt, vµ mét con tr©u 2 n¨m tuæi vay cña gia ®×nh «ng Lý Chia Phµ ë th«n bªn. Nhµ chó rÓ tèn mÊt 60 c©n thÞt lîn, 30 c©n ng«, 50 lÝt r−îu t−¬ng ®−¬ng 150,000 ®ång vµ 200,000 ®ång tiÒn mÆt ®Ó mua mét sè thø kh¸c cho ®¸m c−íi. Tæng céng chi phÝ cho ®¸m c−íi cña nhµ trai hÕt 4,800,000 ®ång. Nhµ c« d©u ph¶i chuÈn bÞ ch¨n mµn, quÇn ¸o, vµ nh÷ng thø kh¸c hÕt 1,000,000 ®ång. Khi ®−îc hái vÒ nh÷ng khã kh¨n do ph¶i chi tiªu vµ vay m−în mét sè tiÒn lín nh− vËy anh SÈu nãi: �...Con trai t«i ph¶i lÊy vî, ®ã lµ lÏ tù nhiªn. Tuy viÖc ®ã cã khã kh¨n nh−ng gia ®×nh t«i l¹i cã thªm mét lao ®éng n÷a vµ cã ng−êi duy tr× nßi gièng�.

Nhµ n−íc ®∙ thùc hiÖn rÊt nhiÒu chñ ch−¬ng nh»m khuyÕn khÝch ng−êi d©n ë mäi tÇng líp trong x∙ héi gi¶m bít viÖc chi tiªu cho nh÷ng dÞp nh− thÕ. Bëi vËy c©u hái cÇn ®Æt ra ë ®©y lµ t¹i sao ng−êi ta vÉn tu©n theo nh÷ng tËp qu¸n nh− thÕ? • Tr−íc tiªn, râ rµng ng−êi d©n coi viÖc chuyÓn ®æi çc nguån hay vay, m−în trong tr−êng hîp nµy lµ

mét lo¹i � ®Çu t− �. §©y lµ sù ®Çu t− c¬ b¶n cho nguån vèn nh©n lùc vµ vèn x∙ héi lµm ph−¬ng tiÖn ®Ó g¾n kÕt çc mèi quan hÖ. VÞ thÕ cña mét ng−êi nµo ®ã trong céng ®ång vµ kh¶ n¨ng nhê cËy vµo çc h×nh thøc hç trî kh«ng chÝnh thøc trong t−¬ng lai cña ng−êi ®ã tuú thuéc vµo viÖc �bá ra� cña hä trong nh÷ng sù kiÖn quan träng khi ®¸nh dÊu mét giai ®o¹n míi trong cuéc sèng vÝ dô nh− kh¸nh thµnh nhµ míi hay c−íi vî g¶ chång. V× thÕ viÖc vay m−în trong nh÷ng dÞp ®Æc biÖt nh− thÕ lµ mét çch ®Ó tæ chøc ®−îc mét �sù kiÖn lín� trong mét thêi gian ng¾n qua ®ã hy väng r»ng ng−êi kh¸c sÏ gióp m×nh trong thêi gian dµi.

• Thø hai, nh÷ng sù kiÖn quan träng vµ hÇu nh− cã thÓ thÊy tr−íc nh− c−íi xin, ma chay, lÔ héi cña ng−êi Dao vµ nh÷ng lÔ héi theo mïa cña ng−êi Phï L¸ râ rµng mang tÝnh quan träng ë khÝa c¹nh thÓ hiÖn vµ duy tr× nh÷ng nÐt ®Æc tr−ng mang tÝnh b¶n s¾c cña çc nhãm d©n téc kh¸c nhau.

ë vïng trung du, vèn x· héi ®a d¹ng h¬n nhiÒu ë vïng cao Kh¶ n¨ng ®Ó t¹o dùng mét cuéc sèng sung tóc ë nh÷ng th«n b¶n míi h×nh thµnh ë vïng trung du tuú thuéc rÊt nhiÒu vµo çi vèn quen biÕt �nh÷ng ai� vµ m¹ng l−íi trî gióp mµ gia ®×nh ®ã cã thÓ cã. Mét sè hé nghÌo cã ®−îc ®iÒu nµy nh−ng sè cßn l¹i hÇu nh− bÞ c« lËp h¬n. Nh− ®∙ tr×nh bµy trong môc 2.1.1 sù c« lËp ®−îc ®Æc biÖt nh¾c tíi nh− mét nh©n tè quan träng trong viÖc ®¸nh gi¸ giÇu nghÌo trong hai th«n ë B¶o Th¾ng (th«n NËm Tang vµ Cèc S©m) - ®©y lµ nh÷ng th«n dÔ tiÕp cËn nhÊt thuéc vïng trung du. T¹i ®©y nh÷ng hé gia ®×nh cã �Ýt quan hÖ� hoÆc �Ýt giao du víi ng−êi trong vµ ngoµi th«n� nh×n chung ®Òu bÞ xem lµ Ýt kh¸ gi¶. Quan ®iÓm nµy ®−îc thÓ hiÖn rÊt râ qua çc c©u chuyÖn vÒ chÞ Vµng ThÞ MÈy (xem b¶ng 26) vµ anh NguyÔn V¨n C−¬ng (xem biÓu 27). C¶ hai ®Òu lµ nh÷ng hé thuéc lo¹i nghÌo nhÊt. Nh−ng chÞ MÈy l¹i cã mét m¹ng l−íi quan hÖ réng gióp cho chÞ:


61

• M−în ruéng cña hä hµng vµ çc b¶n l©n cËn. • Dïng chung ®−êng ®iÖn víi nhµ bªn c¹nh • Mua chÞu l−¬ng thùc cña çc qu¸n hµng • Cã nhiÒu ng−êi quen ë chî Ên t−îng ®èi víi gia ®×nh anh C−¬ng hoµn toµn kh¸c. §©y d−êng nh− lµ mét gia ®×nh c« lËp cã Ýt mèi quan hÖ víi ng−êi ngoµi vµ t©m lý sî, kh«ng d¸m vay tiÒn hoÆc nh÷ng mãn nî n¶y sinh tõ çc mèi quan hÖ.


62

Lµo Cai PPA � Hç trî cña çc tæ chøc ®èi víi ng−êi nghÌo cã hiÖu qu¶ nh− thÕ nµo?

63

5. Hç trî cña çc tæ chøc ®èi víi ng−êi nghÌo cã hiÖu qu¶ nh− thÕ nµo?

Hç trî cña çc tæ chøc ®èi víi ng−êi nghÌo gåm hai lo¹i chÝnh: i) dÞch vô x· héi c¬ b¶n cho ng−êi d©n ë çc vïng n«ng th«n; ii) dÞch vô vµ l−íi an toµn cho ng−êi nghÌo th«ng qua çc ban ngµnh, c¬ quan ®oµn thÓ vµ çc ch−¬ng tr×nh ®Æc biÖt bao gåm c¶ viÖc cøu trî ®Þnh kú còng nh− cøu trî khÈn cÊp. Ph¹m vi cña çc l−íi an toµn vµ çc dÞch vô ghi nhËn ®−îc ë 6 th«n b¶n trong ph¹m vi nghiªn cøu ë M−êng Kh−¬ng, B¶o Th¾ng nh− sau:

Lo¹i h×nh hç trî Tæ chøc hoÆc ch−¬ng tr×nh

Th«n

• Çc dÞch vô vµ l−íi an toµn cho ng−êi nghÌo 1. MiÔn viÖn phÝ cho çc ®èi t−îng thuéc hé

nghÌo vµ vïng s©u vïng xa. Së Y tÕ TÊt c¶ çc th«n. Møc ®é tuú

theo khu vùc.

2. Cøu trî l−¬ng thùc t¹m thêi cho çc hé nghÌo nhÊt (vÝ dô lóc gi¸p h¹t hoÆc khi cã viÖc khÈn).

Uû ban nh©n d©n x∙. Héi phô n÷.

TÊt c¶ çc th«n. Hµng n¨m tiÕn hµnh ®¸nh gi¸.

3. Hç trî b»ng tiÒn nh©n dÞp tÕt Uû ban nh©n d©n x∙. NËm Tang, T©n Hå, Cèc S©m 1.

4. Hç trî vËt t− ®Çu vµo t¨ng c−êng nguån s¶n xuÊt cña çc hé nghÌo.

Ch−¬ng tr×nh 327, CTr. Xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo. Së NN&PTNT. Çc dù ¸n nh− ch−¬ng tr×nh VN-T§

TÊt c¶ çc th«n.

5. Çc ch−¬ng tr×nh tiÕt kiÖm vµ tÝn dông −u tiªn (Gåm c¶ tÝn dông b»ng hiÖn vËt)

Ng©n hµng N2. Xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo. 327. ViÖt Nam-Thôy §iÓn.

TÊt c¶ çc th«n trõ T©n Hå vµ Th¶i Giµng S¸n.

6. MiÔn thuÕ n«ng nghiÖp cho çc th«n b¶n cã hoµn c¶nh khã kh¨n.

Uû ban nh©n d©n huyÖn. Ghi nhËn ë T©n Hå.

7. MiÔn häc phÝ, ®ãng gãp (vÝ dô, tiÒn x©y dùng tr−êng líp).

Tr−êng häc. Ghi nhËn ë XÝn Ch¶i, Cèc S©m 1.

8. §å dïng ®Ó c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn ch¨m sãc søc khoÎ cho hé gia ®×nh (nh− quÇn ¸o, mµn vv ...).

Së Y tÕ. Héi Ch÷ thËp ®á. Ghi nhËn ë XÝn Ch¶i, NËm Tang, Th¶i Giµng S¸n

9. ñng hé vËt chÊt ®èi víi çc gia ®×nh bÞ h− h¹i tµi s¶n (vÝ dô vËt liÖu lîp m¸i).

Uû ban nh©n d©n huyÖn x∙. Tæ chøc Oxfam.

Theo ®¬n ®Ò nghÞ. Ghi nhËn ë XÝn Ch¶i, Lao Ch¶i, Th¶i Giµng S¸n.

10. B¸n ®µi thu thanh gi¸ −u ®·i Uû ban d©n téc miÒn nói XÝn Ch¶i, T©n Hå, Lao Ch¶i

• Çc dÞch vô x∙ héi c¬ b¶n 11. Phæ cËp gi¸o dôc. Së Gi¸o dôc T¸t c¶ çc th«n.

12. Y tÕ vµ kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh. Së Y tÕ /Héi phô n÷. T¸t c¶ çc th«n.

13. Hç trî tiÒn, l−¬ng thùc vµ vËt chÊt cho

çc gia ®×nh th−¬ng binh, chÝnh s¸ch. Së lao ®éng, th−¬ng binh vµ x∙ héi.

Ghi nhËn ë XÝn Ch¶i

14. Çc dÞch vô thó y bao cÊp Së NN & PTNT §ang thùc hiÖn.

15. Hç trî vËt chÊt, thuèc men vµ gi¸o dôc cña çc ®¬n vÞ qu©n ®éi trªn ®Þa bµn.

Çc ®¬n vÞ qu©n ®éi vµ bé ®éi biªn phßng.

Lao Ch¶i, Th¶i Giµng S¸n

16. Çc líp xo¸ mï ch÷. Së Gi¸o dôc Lao Ch¶i, XÝn Ch¶i, Th¶i Giµng S¸n, T©n Hå, NËm Tang


64

5.1 Quan ®iÓm cña th«n b¶n PhÇn nµy tr×nh bµy kÕt qu¶ ph©n tÝch vÒ mét sè (ch−a ph¶i tÊt c¶) nh÷ng l−íi an toµn vµ çc dÞch vô d−íi çch nh×n cña ng−êi d©n ë th«n b¶n. PhÇn ph©n tÝch nµy dùa trªn nh÷ng sè liÖu thu thËp ®−îc tõ çc th«n b¶n thuéc ph¹m vi nghiªn cøu, sau khi tiÕn hµnh th¶o luËn víi ng−êi d©n vÒ ®iÓm m¹nh vµ ®iÓm yÕu cña çc lo¹i h×nh hç trî tõ bªn ngoµi (xem Phu lôc 7) còng nh− tõ çc cuéc pháng vÊn nh÷ng hé nghÌo vµ l∙nh ®¹o çc th«n, x∙. Mét lo¹t çc chñ ®Ò vÒ chÝnh s¸ch, kÓ c¶ chÝnh s¸ch chung vµ chÝnh s¸ch cô thÓ theo tõng ngµnh, ®∙ næi lªn sau khi tiÕn hµnh ph©n tÝch. §ång thêi còng cã mét sè ®Ò xuÊt ®−îc x©y dùng nh»m cñng cè çc dÞch vô vµ l−íi an toµn hiÖn nay cho ng−êi d©n.

5.1.1 Hç trî l−¬ng thùc t¹m thêi Trong c¶ 6 th«n b¶n thuéc ph¹m vi nghiªn cøu, n¨m nµo còng cã l−¬ng thùc cøu trî cho mét sè gia ®×nh thiÕu ®ãi trong çc thêi kú gi¸p h¹t nghiªm träng. §©y lµ mét phÇn cña ng©n s¸ch nhµ n−íc vµ c«ng viÖc cøu trî l−¬ng thùc do Uû ban Nh©n d©n x∙ thùc hiÖn. VÝ dô ë huyÖn M−êng Kh−¬ng: Tuy nhiªn, l−îng ng©n s¸ch ph©n bæ cho viÖc nµy Ýt nªn kh«ng thÓ tíi ®−îc tÊt c¶ mäi ng−êi. MÆc dï, çc çn bé x∙ ®∙ rÊt cè g¾ng ®Ó hç trî nµy tíi ®−îc çc hé gia ®×nh cã nhu cÇu bøc b¸ch nhÊt, trªn thùc tÕ hä vÉn ph¶i lo¹i ra mét sè hé. V× vËy ®èi t−îng cña ho¹t ®éng hç trî nµy, phÇn nhiÒu c¨n cø vµo nguån cung cÊp chø kh«ng ch−a c¨n cø vµo ®iÒu tra ®¸nh gi¸ çc hé �®ãi�, nh− vÝ dô d−íi ®©y:

X· T¶ Gia Kh©u (M−êng Kh−¬ng) Trong m−êi n¨m qua, n¨m nµo x∙ T¶ Gia Kh©u còng nhËn ®−îc hç trî l−¬ng thùc t¹m thêi cña chÝnh phñ. Theo ®¸nh gi¸ gÇn ®©y cña Uû ban Nh©n d©n x∙, trong x∙ cã 64 hé thuéc diÖn cÇn hç trî. Nh−ng do sè l−îng ®−îc cÊp cã h¹n nªn viÖc hç trî chØ ®−îc ph©n cho 8 trong sè 10 th«n b¶n cña x∙. N¨m 1998 mçi khÈu trong hé cã tiªu chuÈn nhËn hç trî nhËn ®−îc 5 kg g¹o (víi thêi gi¸ kho¶ng 3500 ®ång/kg).

ý kiÕn ë mét sè th«n b¶n cho thÊy ®«i khi ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng kh«ng cã ®ñ th«ng tin vÒ tiªu chuÈn lùa chän hé ®ãi ®Ó nhËn hç trî vµ hä còng kh«ng ®−îc tham gia vµo viÖc quyÕt ®Þnh. T¹i th«n Cèc S©m 1 ng−êi d©n cho biÕt nh÷ng quyÕt ®Þnh cøu trî dùa trªn danh s¸ch do Uû ban x∙ lËp hµng n¨m chø kh«ng cã häp bµn tr−íc d©n. Mét biÖn ph¸p ®Ó cho viÖc hç trî nµy tíi ®óng ®èi t−îng lµ nªn chuyÓn qu¸ tr×nh quyÕt ®Þnh chän ®èi t−îng nhËn trî cÊp xuèng th«n, b¶n ®Ó ng−êi d©n ®−îc tham gia. Ng−êi d©n chÝnh lµ nh÷ng ng−êi biÕt râ nhÊt hé nµo lµ hé thùc sù cÇn hç trî bëi v× hä biÕt râ hoµn c¶nh cô thÓ cña tõng gia ®×nh. Uû ban x∙ sÏ th«ng b¸o nh÷ng tiªu chuÈn cho viÖc chän hé vµ sè l−îng cøu trî (vÝ dô −íc tÝnh sè ng−êi/ sè hé cã thÓ nhËn hç trî). ViÖc lùa chän sÏ tiÕn hµnh qua çc cuéc häp th«n, b¶n. QuÜ hç trî tr¸nh ®øt b÷a vµo dÞp TÕt Trî cÊp tiÒn cho hé gia ®×nh thuéc diÖn nghÌo nhÊt ®Ó hä cã ®ñ ¨n vµo dÞp TÕt lµ mét sù trî gióp mang tÝnh v¨n ho¸. VÝ dô nh− ë huyÖn B¶o Th¾ng (th«n NËm Tang, Cèc S©m 1 vµ T©n Hå) nh÷ng hé gia ®×nh nghÌo ®−îc nhËn 40,000 ®ång/ ng−êi vµo dÞp TÕt (theo sè liÖu 1997 vµ 1998). Tuy nhiªn sù gióp ®ì nµy chØ phæ biÕn ë çc th«n vïng trung du (B¶o Th¾ng). ë çc th«n vïng cao (M−êng Kh−¬ng) ®iÒu nµy ch−a thÊy ®−îc ghi nhËn trong nghiªn cøu.

1993 1998 Sè hé 682 245 Sè l−îng g¹o (kg) 25,968 11,230 Sè −îng tiÒn (ngh×n ®ång) --- 34,682


65

5.1.2 Çc dÞch vô ngµnh y tÕ vµ l−íi an toµn H¹ tÇng c¬ së y tÕ vµ çc dÞch vô ®∙ ®−îc c¶i thiÖn trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ë khu vùc nghiªn cøu. TÊt c¶ çc x∙ ®Òu cã tr¹m y tÕ. VÝ dô ë M−êng Kh−¬ng tõ n¨m 1996 tr¹m y tÕ ®∙ ®−îc x©y dùng ë tÊt c¶ çc x∙. Møc hç trî y tÕ nãi chung trªn ë vïng cao trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y t−¬ng ®èi æn ®Þnh hoÆc gia t¨ng. M−êng Kh−¬ng

1994 1995 1996

• Tû lÖ çc x· cã tr¹m y tÕ 9 / 17 16 / 17 100% • Tæng møc chi phÝ cho çc dÞch

vô y tÕ c¬ b¶n (ngh×n ®ång) 41,229 64,465 89,888

• Møc chi phÝ ë x· Pha Long (ngh×n ®ång)

2,875 3,908 4,912

• Møc chi phÝ ë T¶ Gia Kh©u (ngh×n ®ång)

3,269 4,907 3,533

ViÖc cung cÊp çc dÞch vô y tÕ ®Æc biÖt cho ng−êi nghÌo gåm hai lo¹i: • MiÔn phÝ çc dÞch vô y tÕ th−êng xuyªn cho ng−êi nghÌo vµ nh÷ng ng−êi ë khu vùc vïng s©u vïng xa. • Trî gióp vËt dông ®Þnh kú ®Ó c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn ch¨m sãc søc khoÎ cña çc hé. Tuy nhiªn, nghiªn cøu nµy còng cho thÊy cã khÝa c¹nh cÇn xem xÐt, trong ®ã nh÷ng l−íi an toµn hoÆc kh«ng tån t¹i hoÆc cÇn ph¶i t¨ng c−êng, nh−: • Trong lÜnh vùc b¶o hiÓm y tÕ • Trong ho¹t ®éng t¨ng c−êng kh¶ n¨ng y tÕ cÊp th«n b¶n, t¨ng c−êng ®µo t¹o vµ th«ng tin ViÖc x¸c ®Þnh ®èi t−îng −u tiªn trong ngµnh y tÕ phøc t¹p h¬n çc nghµnh kh¸c X¸c ®Þnh ®èi t−îng trong ngµnh y tÕ vèn dÜ lu«n phøc t¹p vµ ®a d¹ng h¬n çc ngµnh kh¸c. §iÒu nµy lµ do hai nguyªn nh©n. Thø nhÊt, tuy mét sè hç trî (vÝ dô v¾c xin vµ vËt dông nh− ch¨n, mµn) cã thÓ cung cÊp trùc tiÕp, cßn çc çch phôc vô kh¸c l¹i cÇn ®−îc x©y dùng theo nh÷ng c¬ chÕ phï hîp ®Ó cã thÓ gióp ng−êi nghÌo trong çc tr−êng hîp cÊp cøu. Thø hai, cã rÊt nhiÒu vÊn ®Ò nh¹y c¶m liªn quan tíi lÜnh vùc giíi vµ v¨n ho¸ cÇn ®−îc tÝnh ®Õn khi cung cÊp dÞch vô y tÕ còng nh− khi x©y dùng çc ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o vµ n©ng cao nhËn thøc vÒ søc khoÎ cña ng−êi d©n sao cho phï hîp vµ hiÖu qu¶. MiÔn phÝ y tÕ c¬ b¶n cho ng−êi nghÌo Cô thÓ nh− sau: • MiÔn phÝ kh¸m, ch÷a bÖnh, tiÒn thuèc t¹i çc tr¹m y tÕ x∙ ë vïng cao. • MiÔn phÝ kh¸m bÖnh vµ tr¶ mét phÇn tiÒn thuèc cho ng−êi nghÌo ë vïng trung du. • Çc chiÕn dÞch tiªm v¾c-xin miÒn phÝ • MiÒn phÝ néi tró cho bÖnh nh©n t¹i çc tr¹m y tÕ x∙. • MiÔn phÝ kh¸m, ch÷a bÖnh (ë çc huyÖn vïng cao) vµ néi tró t¹i çc bÖnh viÖn huyÖn. MÆc dï theo qui ®Þnh viÖc ch÷a trÞ vµ thuèc men t¹i çc tr¹m y tÕ x∙ ®Òu ®−îc bao cÊp hoÆc miÔn phÝ cho çc hé nghÌo th× trªn thùc tÕ ®iÒu nµy l¹i tuú thuéc vµo kh¶ n¨ng ng©n s¸ch cña tõng ch−¬ng tr×nh cô thÓ. §èi víi çc lo¹i thuèc n»m ngoµi çc ch−¬ng tr×nh y tÕ c¬ b¶n th× ph¶i mÊt tiÒn. Nh− ®∙ tr×nh bµy trong môc 3.3, çc chi phÝ ch÷a bÖnh t¹i çc bÖnh viÖn huyÖn nh×n chung ®−îc miÔn phÝ t¹i çc vïng s©u vïng xa nh−ng ë vïng trung du -huyÖn B¶o Th¾ng- trªn thùc tÕ ng−êi nghÌo th−êng ph¶i tr¶ mét phÇn hoÆc tr¶ toµn bé çc chi phÝ ch÷a bÖnh


66

Hç trî vËt dông c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn ch¨m sãc søc khoÎ hé gia ®×nh Nh÷ng vËt dông nh− ch¨n mµn còng ®−îc chuyÓn tíi cho mét sè th«n b¶n. MÆc dï nh÷ng hç trî nh− vËy rÊt cÇn nh−ng l−îng cung cÊp th−êng thÊp h¬n so víi nhu cÇu, v× thÕ çc tr−ëng th«n vµ d©n b¶n ph¶i tiÕn hµnh quyÕt ®Þnh viÖc ph©n phèi, trõ khi viÖc nµy ®−îc çc tæ chøc cung cÊp x¸c ®Þnh râ rµng. VÝ dô sau ®©y ë th«n XÝn Ch¶i sÏ cho thÊy râ ®iÒu nµy:

Ph©n mµn b»ng b¾t th¨m ë th«n XÝn Ch¶i (HuyÖn M−êng kh−¬ng) N¨m 1997 th«n XÝn Ch¶i nhËn ®−îc 4 bé ch¨n mµn cña Héi Ch÷ ThËp §á cho 8 gia ®×nh cã c«ng víi çch m¹ng. Cïng n¨m ®ã dÞch vô y tÕ huyÖn còng cÊp cho b¶n 13 bé mµn ®Ó cÊp cho çc hé nghÌo nhÊt. Nh−ng b¶n cã 48 hé vµ khi hµng cøu trî tíi ai còng tuyªn bè m×nh lµ hé nghÌo. Cuèi cïng mäi ng−êi ®i ®Õn quyÕt ®Þnh bèc th¨m ®Ó ph©n chia. Mçi hé ®Òu bèc mét l¸ th¨m trong ®ã ghi �cã� hay �kh«ng� ®Ó quyÕt ®Þnh xem ai lµ ng−êi sÏ nhËn ®−îc mµn.

T×m hiÓu nh÷ng h¹n chÕ trong tiÕp cËn çc dÞch vô y tÕ ë çc vïng kh¸c nhau Khi thiÕt kÕ l−íi an toµn vµ çc dÞch vô y tÕ cÇn l−u ý r»ng nh÷ng khã kh¨n cña ng−êi nghÌo khi tiÕp cËn çc dÞch vô nµy rÊt ®a d¹ng tuú thuéc vµo tõng khu vùc. Çc th«n vïng cao nh−: Lao Ch¶i Th¶i Giµng S¸n XÝn Ch¶i

§èi víi nh÷ng b¶n nµy ®−êng x¸ xa x«i nªn khã kh¨n ë ®©y lµ nh÷ng chi phÝ gi¸n tiÕp kh«ng tr¸nh ®−îc cña viÖc ch÷a bÖnh nh− chi phÝ ®i l¹i, ¨n ë t¹i çc bÖnh viÖn. MÆc dï viÖc ch÷a trÞ, thuèc men ë vïng cao nãi chung lµ miÔn phÝ nh−ng ng−êi èm vÉn ph¶i tr¶ tiÒn ¨n, ë cho ng−êi nhµ ®i ch¨m sãc vµ tiÒn xe cé. T¹i çc th«n xa x«i nµy ng−êi d©n cã rÊt Ýt tiÒn mÆt vµ kh«ng cã çc dÞch vô cho vay nªn th−êng hä ph¶i mang b¸n tµi s¶n ®Ó cã thÓ xuèng ®−îc huyÖn ch÷a bÖnh. Mét sè hé thuéc diÖn nghÌo nhÊt thËm chÝ cßn kh«ng nghÜ tíi chuyÖn ®i xuèng bÖnh viÖn huyÖn v× sî kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng tr¶ tiÒn cho nh÷ng kho¶n phô chi ®ã. Chi phÝ c¬ héi ®Ó ng−êi d©n vïng cao xuèng huyÖn lín h¬n nhiÒu so víi ng−êi d©n ë vïng trung du bëi v× ®−êng x¸ xa h¬n. Chi phÝ l©u dµi cho mét ng−êi bÖnh nÆng còng cÇn ph¶i tÝnh tíi nh÷ng t¸c ®éng gi¸n tiÕp ®èi víi viÖc ph©n bæ lao ®éng trong gia ®×nh vµ viÖc gi¸n ®o¹n trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp.

Çc th«n b¶n vïng trung du cã ®−êng giao th«ng thuËn lîi NËm Tang Cèc S©m 1

Chi phÝ trùc tiÕp lµ vÊn ®Ò lín nhÊt ®èi víi ng−êi d©n ë ®©y. Do çc thÞ trÊn huyÖn hoÆc tØnh kh«ng xa l¾m, giao th«ng, xe cé dÔ dµng nªn çc chi phÝ kh«ng trùc tiÕp vµ phô chi cña viÖc ch÷a bÖnh kh«ng hÕt nhiÒu. Sù kh¸c biÖt lín nhÊt ë çc khu vùc nµy lµ ng−êi d©n ph¶i tr¶ tiÒn thuèc men, ch÷a trÞ vµ ®iÒu nµy buéc hä ph¶i vay tiÒn víi l∙i suÊt cao ( l∙i suÊt ®−îc ghi nhËn ë çc b¶n nghiªn cøu tõ 4% ®Õn 10%). Ng−êi nghÌo ë vïng trung du rÊt dÔ bÞ rñi ro nÕu cã ng−êi nhµ bÞ èm nÆng bëi v× hä ph¶i ®i vay ®Ó cã tiÒn ch÷a bÖnh mµ vay nhiÒu nh− vËy th× hä sÏ mÊt nhiÒu n¨m ®Ó cã thÓ tr¶ hÕt nî.

Çc th«n hÎo l¸nh cña ®ång bµo d©n téc thiÓu sè ë vïng trung du T©n Hå

XÐt vÒ nhiÒu mÆt nh÷ng ng−êi sèng ë ®©y cã vÞ trÝ khã kh¨n nhÊt. Th«n T©n Hå cã çc ®Æc thï kinh tÕ x∙ héi gièng nh− çc b¶n trªn vïng ®Þa h×nh cao (100% ng−êi H�m«ng, tØ lÖ mï ch÷ cao, Ýt nguån thu nhËp) nh−ng l¹i kh«ng ®ñ xa ®Ó ®−îc nhËn chÝnh s¸ch −u tiªn. Ng−êi d©n th«n T©n Hå ph¶i tr¶ chi phÝ kh¸m, ch÷a bÖnh trùc tiÕp (nh− ë th«n NËm Tang, Cèc S©m 1) vµ ph¶i tr¶ chi phÝ gi¸n tiÕp, phô chi nh− çc th«n ë huyÖn M−êng Kh−¬ng.

Quan ®iÓm cña çc çn bé phßng y tÕ huyÖn vÒ hiÖu qu¶ cña çc dÞch vô y tÕ Trong ho¹t ®éng ®¸nh gi¸ ë cÊp huyÖn, çn bé cña phßng y tÕ çc huyÖn ®∙ ®−îc pháng vÊn vÒ quan ®iÓm cña hä ®èi víi vÊn ®Ò lµm thÕ nµo ®Ó t¨ng c−êng çc dÞch vô y tÕ. Mét trong nh÷ng


67

vÊn ®Ò næi cém lµ kh¶ n¨ng tiÕp cËn dÞch vô y tÕ vµ ®i c«ng t¸c hiÖn tr−êng. Nh÷ng chuyÕn ®i c«ng t¸c y tÕ ë çc x∙ hÎo l¸nh th−êng Ýt h¬n so víi çc x∙ gÇn, tiÖn ®−êng. B¶ng 28 d−íi ®©y sÏ cho thÊy râ ®iÒu nµy

B¶ng 28. Sè l−îng çc ®ît kiÓm tra xuèng x· cña çn bé phßng y tÕ huyÖn n¨m 1998

HuyÖn M−êng Kh−¬ng HuyÖn B¶o Th¾ng X· Sè ®ît kiÓm tra X· Sè ®ît kiÓm tra

X∙ T¶ Thµng X∙ T¶ Gia Kh©u X∙ Cao S¬n X∙ D×n Chin X∙ La Pau TÈm X∙ NËm Ch¶y X∙ Pha Long X∙ Lïng Kh©u Nhin X∙ NËm L− X∙ T¶ Ng¶i Chå X∙ B¶n Sen X∙ Tung Chung Phè X∙ BÈn LÇu X∙ Lïng Vai X∙ Thanh Binh

2 3 4 4 3 5 6 4 6 5 6 8 7 8 8

X∙ Phó NhuËn X∙ T»ng Loáng X∙ Gia Phó X∙ Th¸i Niªn X∙ B¶n PhiÖt X∙ Ban CÇm X∙ Phong H¶i X∙ Phong Niªn X∙ Xu©n Quang X∙ Tr× Quang X∙ S¬n Hµ X∙ Phè Lu X∙ S¬n H¶i X∙ Xu©n Giao

60 60 61 60 40 50 54 55 55 50 30 24 30 50

GÇn

nhÊ

t

X

a nh

Êt

GÇn

nhÊ

t

Xa

nhÊt

Çc x∙ xa nhÊt cña M−êng Kh−¬ng, vÝ dô nh− D×n Chin, T¶ Gia Kh©u, Cao S¬n vµ T¶ Thµng, tÊt c¶ ®Òu cã Ýt ®ît kiÓm tra h¬n. ë B¶o Th¾ng çc x∙ gÇn trung t©m huyÖn l¹i Ýt cã ®ît kiÓm tra. Khi ®−îc hái vÒ nh÷ng mÆt quan träng cÇn ®−îc t¨ng c−êng ®Ó çc dÞch vô y tÕ phï hîp h¬n víi ng−êi nghÌo, çc çn bé phßng y tÕ cña hai huyÖn ®∙ ®−a ra nh÷ng ý kiÕn rÊt hay vµ rÊt s©u vÒ vÊn ®Ò −u tiªn ®èi víi çc ®Þa ph−¬ng (biÓu 29).

BiÓu 29. Nh÷ng −u tiªn theo ý kiÕn çn bé huyÖn ®Ó t¨ng c−êng dÞch vô y tÕ cho ng−êi nghÌo HuyÖn M−êng Kh−¬ng HuyÖn B¶o Th¾ng

¦u tiªn sè mét • §µo t¹o nh©n viªn y tÕ th«n b¶n vµ n¨ng cao kü

n¨ng cña çn bé y tÕ çc tr¹m. • CÊp thuèc cho ng−êi nghÌo miÔn phÝ hoÆc theo gi¸

bao cÊp.

• C¶i tiÕn néi dung vµ ph−¬ng ph¸p cña çc ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc y tÕ cho mçi nhãm d©n téc.

• N©ng cao kü n¨ng cña çc nh©n viªn y tÕ x∙ gåm c¶ çc bµ ®ì (bµ mô).

• T¸i ®µo t¹o ®Þnh kú cho çc nh©n viªn y tÕ th«n b¶n. • CÇn thµnh lËp mét hÖ thèng b¶o hiÓm y tÕ.

¦u tiªn sè hai • §µo t¹o thªm çn bé chuyªn vÒ kÕ ho¹ch ho¸ gia

®×nh. • T¨ng c−êng c¬ së vËt chÊt cho çn bé huyÖn ®Ó

xuèng çc x∙ hÎo l¸nh (ph−¬ng tiÖn & phô cÊp). • N©ng cao hiÖu qu¶ çc ch−¬ng tr×nh hiÓu biÕt y tÕ

th«ng qua viÖc sö dông çc ph−¬ng tiÖn cã hiÖu qu¶ nh− tranh ¶nh gÇn gòi víi çc ®Æc thï cña çc d©n téc vµ m« t¶ b»ng tiÕng ®Þa ph−¬ng ®Ó hä dÔ hiÓu.

• CÇn thµnh lËp çc nhãm cÊp cøu l−u ®éng trong m¹ng l−íi y tÕ x∙.

• KiÓm tra søc kháe ®Þnh kú nhiÒu h¬n ®èi víi trÎ em. • C¶i thiÖn hÖ thèng phô cÊp ®i l¹i cho phï hîp víi

chi tiªu trªn thùc tÕ (kh«ng cè ®Þnh vµo l−îng tiÒn mµ tuú thuéc vµo kho¶ng çch).

• T¨ng c−êng çc ph−¬ng tiÖn ®i l¹i.


68

Çc çn bé y tÕ huyÖn cho r»ng cÇn ph¶i t¨ng c−êng hai phÇn chÝnh trong çc dÞch vô y tÕ cho ng−êi nghÌo lµ: • ChÊt l−îng dÞch vô. Bao gåm: c¶i tiÕn çc ch−¬ng tr×nh n©ng cao nhËn thøc vÒ søc khoÎ cho phï hîp

víi çc nhãm d©n téc thiÓu sè (vÒ néi dung vµ h×nh thøc), n©ng cao kü n¨ng cña nh©n viªn y tÕ c¬ së / çc nhãm cÊp cøu; nhu cÇu b¶o hiÓm y tÕ; quan t©m h¬n n÷a tíi trÎ em vµ c«ng t¸c kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh.

• Kh¶ n¨ng më réng tÇm ho¹t ®éng. Gåm: x©y dùng hÖ thèng nh©n viªn y tÕ th«n b¶n /çc nhãm cÊp cøu; c¶i thiÖn ph−¬ng tiÖn ®i l¹i vµ t¨ng c−êng phô cÊp cho çn bé huyÖn xuèng x∙ lµm viÖc.

B¶o hiÓm y tÕ vµ chi phÝ dÞch vô Mét trong nh÷ng ®Ò xuÊt chÝnh rót ra tõ nghiªn cøu nµy lµ cÇn thö nghiÖm vµ ¸p dông mét hÖ thèng b¶o hiÓm y tÕ phï hîp. Nh− ®∙ ®Ò cËp trong çc phÇn tr−íc, chi phÝ trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp cao cho kh¸m, ch÷a bÖnh ë çc bÖnh viÖn huyÖn lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lµm cho çc hé ®∙ nghÌo l¹i nghÌo thªm. HiÖn nay chÝnh phñ ViÖt Nam ®ang tiÕn hµnh lËp ra nh÷ng chÝnh s¸ch míi vÒ b¶o hiÓm y tÕ. B−íc ®Çu, sÏ cã chÝnh s¸ch ph¸t thÎ b¶o hiÓm y tÕ cho 4 triÖu ng−êi nghÌo trªn toµn quèc th«ng qua ch−¬ng tr×nh xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ®Ó gióp sè ng−êi nµy ®−îc ch÷a bÖnh miÔn phÝ. VÒ l©u dµi môc tiªu cña chÝnh s¸ch nµy lµ x©y dùng ®−îc mét sè hÖ thèng b¶o hiÓm y tÕ cã thÓ kÕt hîp víi nguån ng©n quü cña nhµ n−íc vµ cña ®Þa ph−¬ng ®ãng gãp. Râ rµng, ®©y lµ mét b−íc ®i rÊt quan träng. ChØ nãi riªng khu vùc miÒn nói phÝa B¾c, dùa vµo kÕt qu¶ cña nghiªn cøu nµy cã thÓ ®−a ra mét sè ®Ò xuÊt cô thÓ nh− sau:

Çc ®Ò xuÊt vÒ chi phÝ vµ b¶o hiÓm y tÕ cho khu vùc miÒn nói phÝa B¾c 1. N¬i ¨n ë. Cã thÓ tiÕn hµnh ngay mét b−íc lµ c¶i thiÖn n¬i ¨n chèn ë t¹i çc trung t©m y tÕ huyÖn ®Ó

ng−êi nhµ cña bÖnh nh©n cã thÓ ë miÔn phÝ hoÆc víi gi¸ rÎ. §iÒu nµy sÏ lµm gi¶m ®¸ng kÓ çc kho¶n phô chi cho viÖc ch÷a bÖnh. Chç ë nªn cã c¶ n¬i dµnh cho viÖc nÊu n−íng.

2. ThÎ b¶o hiÓm y tÕ cho çc th«n b¶n vïng cao hÎo l¸nh. NÕu ¸p dông mét hÖ thèng thÎ b¶o hiÓm

trªn çc khu vùc vïng cao, hÎo l¸nh, nªn xem xÐt cÊp thÎ theo tõng �th«n b¶n�. Lý do cña viÖc nµy lµ bëi nhiÒu th«n b¶n vïng cao hÎo l¸nh rÊt nhá vÒ kÝch cì (th−êng d−íi 30 hé) vµ thñ tôc sÏ ®¬n gi¶n h¬n rÊt nhiÒu nÕu cÊp thÎ b¶o hiÓm theo th«n chø kh«ng theo ®¨ng ký cña tõng hé gia ®×nh.

Trong tr−êng hîp nµy thÎ b¶o hiÓm sÏ giao cho tr−ëng th«n (hoÆc nh©n viªn y tÕ th«n b¶n) ng−êi sÏ thay mÆt cho hé gia ®×nh khi cã ng−êi ®au èm. ViÖc nµy sÏ t¨ng tÝnh linh ho¹t cña hÖ thèng b¶o hiÓm ®Ó sù hç trî cã thÓ tíi trùc tiÕp çc hé khi vµ nÕu hä cÇn. ViÖc giao thÎ b¶o hiÓm céng ®ång cho nh÷ng ng−êi cã tr¸ch nhiÖm trong th«n b¶n còng sÏ t¹o ®iÒu kiÖn dÔ dµng cho viÖc cung cÊp th«ng tin, ®µo t¹o theo quy ®Þnh vµ cung cÊp b¶o hiÓm trong çc céng ®ång cã nhiÒu d©n téc kh¸c nhau víi tr×nh ®é biÕt ch÷ thÊp. NÕu nh− thÎ b¶o hiÓm ®−îc ph¸t trùc tiÕp cho çc hé trªn çc khu vùc cao hÎo l¸nh sÏ cã nhiÒu kh¶ n¨ng çc hé nghÌo, ®Æc biÖt lµ çc hé thuéc diÖn nghÌo nhÊt, sÏ kh«ng sö dông thÎ.

3. ThÎ b¶o hiÓm t¹i cho çc th«n vïng trung du. Ng−îc l¹i ë nh÷ng th«n b¶n vïng trung du, cÊp thÎ

b¶o hiÓm y tÕ tíi tõng hé lµ viÖc thiÕt yÕu v× møc sèng vµ thu nhËp cña çc hé trong khu vùc rÊt kh¸c nhau.

4. Dùa vµo vµ cñng cè vèn x· héi v÷ng m¹nh ë çc th«n b¶n vïng cao. Nªn cã nh÷ng ho¹t ®éng

cñng cè thªm vèn x∙ héi ®∙ tån t¹i ë rÊt nhiÒu céng ®ång vïng cao. VÒ l©u dµi, çc lo¹i h×nh b¶o hiÓm x∙ héi hoÆc b¶o hiÓm céng ®ång cã thÓ sÏ dÔ dµng h¬n b¶o hiÓm ç nh©n hay hé ç nh©n, ®ång thêi nã còng linh ho¹t h¬n. Bªn c¹nh ®ã còng cÇn ph¶i cñng cè nh÷ng l−íi an toµn hiÖn ®ang cã ë çc th«n b¶n mµ qua ®ã ng−êi d©n hç trî nhau khi cÇn ®Ó tr¶ cho nh÷ng kho¶n phô chi cña viÖc ch÷a bÖnh nh− tiÒn ¨n uèng, ®i l¹i. §ãng gãp l−¬ng thùc vµo quü hç trî cã thÓ do tr¹m y tÕ x∙ tæ chøc lµ mét vÝ dô. Nh÷ng hÖ thèng hç trî kiÓu nµy ®∙ xuÊt hiÖn ë mét sè n¬i. Tuy nhiªn viÖc cÊp b¶o hiÓm (dµnh cho


69

chi phÝ kh¸m, ch÷a bÖnh) cÇn ph¶i t¸ch riªng, kh«ng lÉn lén víi nh÷ng c¬ chÕ l−íi an toµn hç trî cho phÇn phô chi kÓ trªn.

5. ë vïng trung du, cã thÓ l¹i cÇn ®Õn mét gi¶i ph¸p kh¸c. Çc dù ¸n g©y quü cã thÓ sÏ cã hiÖu qu¶ ë çc khu vùc kh¸ gi¶ h¬n ë vïng trung du. T¹i ®©y nhiÒu ng−êi cã thÓ ®ãng gãp b»ng tiÒn mÆt. Ng−îc l¹i trªn vïng cao cÇn nhiÒu hç trî bao cÊp h¬n do sù h¹n chÕ vÒ nguån thu nhËp cña ng−êi d©n.

T¨ng c−êng kh¶ n¨ng ch¨m sãc søc khoÎ ë th«n b¶n ViÖc cung cÊp th«ng tin vµ t− vÊn vÒ ch¨m sãc søc khoÎ c¬ b¶n lµ mét trong nh÷ng l−íi an toµn m¹nh vµ quan träng nhÊt cã thÓ cung cÊp cho çc hé nghÌo. Nh− ®∙ tr×nh bµy trong môc 3.3, ng−êi nghÌo th−êng sÏ t×m lêi khuyªn vµ sù gióp ®ì trong céng ®ång cña m×nh tr−íc khi tíi çc trung t©m y tÕ x∙ hoÆc nh÷ng n¬i xa h¬n. V× vËy cã rÊt nhiÒu ®iÒu kiÖn thËn lîi ®Ó t¨ng c−êng kh¶ n¨ng cña çc ç nh©n cã kh¶ n¨ng vµ mong muèn lµm c«ng t¸c y tÕ ë céng ®ång ®Ó hä cã thÓ t− vÊn vÒ ch¨m sãc søc khoÎ c¬ b¶n cho nh÷ng ng−êi kh¸c. Çc hÖ thèng �nh©n viªn y tÕ th«n b¶n� hay �th«ng tin viªn y tÕ� vµ �nh©n viªn hé sinh� ®ang ®−îc kiÓm nghiÖm trong çc vïng nói phÝa B¾c trong ®ã cã Lµo Cai vµ ®−îc kiÓm nghiÖm qua ch−¬ng tr×nh y tÕ ViÖt Nam � Thôy §iÓn còng nh− qua çc dù ¸n tµi trî kh¸c. Nh÷ng hÖ thèng nµy ®−îc ph©n tr¶i mét çch kh«ng ®ång ®Òu, vÝ dô ë B¶o Th¾ng, theo nh− b¸o ço, mét sè x∙ cã tíi 27 nh©n viªn y tÕ th«n b¶n (x∙ Phó NhuËn) nh−ng mét sè x∙ chØ cã 3 nh©n viªn (x∙ Th¸i Niªn). HiÖn t¹i trong 6 th«n b¶n thuéc ph¹m vi nghiªn cøu ch−a cã nh©n viªn y tÕ th«n b¶n. Ng−êi d©n ë ®©y tr«ng cËy vµo nh÷ng ng−êi bµ con hä hµng nhiÒu kinh nghiÖm hoÆc thÇy cóng, thÇy mo vµ b¸c sü t− ë mét sè th«n b¶n vïng trung du. Trong ®ît ®¸nh gi¸ nµy nhiÒu cuéc th¶o luËn ®∙ ®−îc tæ chøc t¹i çc th«n b¶n lÊy ý kiÕn ng−êi d©n vÒ vÊn ®Ò liÖu cã nªn cã nh©n viªn y tÕ th«n b¶n hay kh«ng vµ nÕu cã th× cÇn nh÷ng ng−êi cã tiªu chuÈn hay kü n¨ng g×. Nh×n chung, cã thÓ nãi r»ng ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng rÊt cÇn cã çc nh©n viªn y tÕ th«n b¶n. Tuy nhiªn, ph¶i c©n nh¾c kü trong qu¸ tr×nh lùa chän ®Ó ®¶m b¶o ®óng ng−êi ®óng viÖc.

Th«n Lao Ch¶i (HuyÖn M−êng Kh−¬ng) Th¶o luËn vÒ nhu cÇu cã nh©n viªn y tÕ th«n b¶n HiÖn ë th«n Lao Ch¶i kh«ng cã nh©n viªn y tÕ th«n b¶n, nh−ng trong cuéc häp víi çc th«ng tin viªn th«n b¶n, ng−êi d©n cho r»ng ®ã lµ mét ý t−ëng hay. Hä cho biÕt tr−íc ®©y ë b¶n bªn cã mét nh©n viªn y tÕ th«n b¶n, c« nµy cßn trÎ, nh−ng c« ®∙ chuyÓn ®i n¬i kh¸c sau khi lÊy chång. Khi ®−îc hái nh÷ng ng−êi nh− thÕ nµo th× cã ®ñ kh¶ n¨ng lµm nh©n viªn th«n b¶n, nh−êi d©n ®Òu tr¶ lêi tr−íc hÕt ng−êi ®ã ph¶i lµ phô n÷. Tuy nhiªn ®ã ph¶i lµ nh÷ng ng−êi lín tuæi, kh«ng ph¶i lµ mét ng−êi võa míi häc xong. §ã lµ ng−êi ®∙ cã gia ®×nh, cã kinh nghiÖm vµ kiÕn thøc vÒ céng ®ång.

VÝ dô trªn ®©y ®∙ minh ho¹ rÊt râ t×nh thÕ tiÕn tho¸i l−ìng nan cña viÖc ®µo t¹o mét çch hiÖu qu¶ cho çc nh©n viªn y tÕ th«n b¶n trªn çc khu vùc cao hÎo l¸nh. Víi h¬n 28 hé cña th«n Lao Ch¶i, sÏ kh«ng cã ng−êi phô n÷ tr−ëng thµnh nµo th«ng th¹o tiÕng phæ th«ng vµ cã ®ñ thêi gian ®Ó ®i häc dµi ngµy d−íi huyÖn. V× vËy cÇn ph¶i cã nh÷ng biÖn ph¸p ®µo t¹o míi.

Nh÷ng ®Ò xuÊt cho viÖc lùa chän vµ ®µo t¹o nh©n viªn y tÕ th«n b¶n:

1. TiÕp tôc nh÷ng nç lùc cÇn thiÕt nh»m x©y dùng mét m¹ng l−íi nh©n viªn y tÕ th«n b¶n cã kh¶ n¨ng cung cÊp th«ng tin, t− vÊn vµ hç trî ch¨m sãc søc khoÎ c¬ b¶n. Sè ng−êi nµy cÇn ®−îc ®µo t¹o vÒ kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh. Ng−êi d©n cã thÓ ®ãng gãp hiÖn vËt hoÆc tiÒn ®Ó tr¶ �l−¬ng� cho çn bé y tÕ th«n b¶n.

2. Çch tèt nhÊt lµ çc tiªu chuÈn chän nh©n sù do chÝnh th«n b¶n quyÕt ®Þnh ®Ó ®¶m b¶o r»ng ng−êi

®−îc chän hoµn toµn ®−îc chÊp nhËn. Nh÷ng tiªu chuÈn chñ ®¹o nªn lµ chän ng−êi cã h−íng sÏ ë l¹i th«n b¶n, cã tinh thÇn tr¸ch nhiÖm vµ ®−îc mäi ng−êi tin cÈn h¬n lµ chän ng−êi theo tr×nh ®é häc vÊn.


70

3. CÇn x©y dùng çc biÖn ph¸p ®Ó cã thÓ tiÕn hµnh ®µo t¹o nh©n viªn y tÕ th«n b¶n trong m«i tr−êng ®a

ng«n ng÷ vµ víi nh÷ng ng−êi hiÖn ®ang mï ch÷. Tèt nhÊt lµ viÖc ®µo t¹o ®−îc tiÕn hµnh theo tõng líp ng¾n (tõ 1®Õn 2 ngµy t¹i x∙ hoÆc tr¹m y tÕ x∙) trong mét thêi gian dµi (vÝ dô 2 n¨m) ®Ó dÇn x©y dùng kü n¨ng, sù tù tin vµ kinh nghiÖm cho çc nh©n viªn y tÕ th«n b¶n. ViÖc ®µo t¹o theo tõng phÇn ng¾n trong nhiÒu th¸ng sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho phßng y tÕ nhËn ®−îc ph¶n håi vÒ møc ®é hiÖu qu¶ cña ®µo t¹o vµ tæng kÕt, ®¸nh gi¸ còng nh− th¸o gì nh÷ng khã kh¨n mµ çc nh©n viªn y tÕ gÆp ph¶i trong qu¸ tr×nh ®µo t¹o. ViÖc thùc hiÖn çc ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o kÐo dµi nh− thÕ tÊt nhiªn lµ sÏ phøc t¹p nh−ng vÒ l©u dµi nã sÏ hiÖu qu¶ h¬n lµ ®µo t¹o theo kiÓu mét líp tËp trung t¹i huyÖn.

4. §èi víi çc vïng cao hÎo l¸nh, còng cÇn ph¶i tiÕn hµnh mét ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o thÝ ®iÓm kÕt hîp

gi÷a xo¸ mò ch÷ kÕt hîp gi¸o dôc kiÕn thøc ®Ó lµm viÖc vµ d¹y chuyªn m«n vÒ y tÕ. Môc ®Ých ë ®©y lµ dÇn x©y dùng kh¶ n¨ng cho nh©n viªn y tÕ cã thÓ tr×nh bµy tr−íc céng ®ång çc vÊn ®Ò vÒ y tÕ (nh− kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh, ch¨m sãc søc khoÎ ban ®Çu, b¶o hiÓm y tÕ v.v...)

5. Theo nh− ®Ò xuÊt cña çn bé y tÕ hai huyÖn, cÇn t¨ng c−êng ph¸t triÓn çc dông cô y tÕ trùc quan cã

thÓ sö dông trong çc ch−¬ng tr×nh n©ng cao nhËn thøc vÒ ch¨m sãc søc khoÎ, phï hîp víi ®iÒu kiÖn v¨n ho¸ vµ truyÒn thèng cña çc nhãm d©n téc kh¸c nhau.

6. CÇn ®Æc biÖt chó träng l«i kÐo nam giíi tham gia vµo c«ng t¸c kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh.

5.1.3 Çc dÞch vô ngµnh gi¸o dôc Ng−êi d©n ë 6 th«n b¶n trong ph¹m vi nghiªn cøu cho biÕt nh×n chung vÊn ®Ò gi¸o dôc ®∙ ®−îc c¶i tiÕn so víi 10 n¨m tr−íc ®©y. Häc sinh bËc tiÓu häc cÊp 1 ®−îc miÔn häc phÝ trªn toµn quèc. ChÝnh s¸ch miÔn phÝ còng ¸p dông cho häc sinh çc líp �phæ cËp gi¸o dôc� lµ nh÷ng thanh thiÕu niªn ®∙ qu¸ tuæi ®i häc t¹i çc khu vùc vïng s©u vïng xa, thuéc çc d©n téc thiÓu sè. Nh−ng vÉn cã rÊt nhiÒu çc yÕu tè h¹n chÕ kh¶ n¨ng cña ng−êi nghÌo trong vÊn ®Ò gi¸o dôc (xem Môc 3.4.) nh−: • VÊn ®Ò thiÕu ®ãi vµ nhu cÇu th−êng xuyªn t¸i ph©n bæ lao ®éng trÎ em trong gia ®×nh. • Phô chi (l−¬ng thùc) cho con çi ®i häc ë çc bËc cao h¬n trªn çc vïng cao ( vÝ dô tiÒn ¨n ë hµng

tuÇn t¹i tr−êng néi tró cña x∙) • Mét sè nhãm d©n téc coi viÖc häc hµnh mang l¹i Ýt lîi Ých, ®Æc biÖt ®èi víi trÎ em g¸i. HiÖn tr¹ng vµ chÊt l−îng gi¸o dôc ë 6 th«n trong ph¹m vi nghiªn cøu. Ph©n hiÖu çc tr−êng tiÓu häc (cÊp 1) ë th«n (tõ líp 1-líp 5) C¶ 6 th«n ®Òu cã ph©n hiÖu tr−êng tiÓu häc. Kho¶ng mét nöa sè th«n ë mçi huyÖn cã tr−êng tiÓu häc (M−êng Kh−¬ng 47% vµ B¶o Th¾ng 52%).

Tr−êng së t¹m bî, nhµ tranh v¸ch ®Êt hoÆc lµm b»ng tre, gç; th−êng kh«ng ®ñ ¸nh s¸ng, cã tõ 1-3 phßng víi çc líp chia häc theo 2 buæi, s¸ng vµ chiÒu. ThiÕt bÞ vµ dông cô gi¶ng d¹y ë møc tèi thiÓu. ë vïng cao, hÎo l¸nh, viÖc häc hµnh Ýt tèn kÐm chi phÝ trùc tiÕp. TÊt c¶ häc sinh ®−îc miÔn häc phÝ, ®ùîc chu cÊp s¸ch vë, bót mùc. §ãng gãp b¾t buéc ë ®©y th−êng lµ lao ®éng nghÜa vô, vÝ dô mçi th¸ng mét lÇn häc sinh ®i lÊy cñi cho çc thÇy c« gi¸o. Gi÷a çc th«n b¶n cã sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ vÒ kh«ng khÝ cña tr−êng häc. Sù nhiÖt t×nh cña gi¸o viªn lu«n lµ t¸c nh©n chÝnh ë nh÷ng tr−êng cã kh«ng khÝ häc hµnh s«i næi.

Çc tr−êng Trung häc C¬ së (cÊp 2) (tõ líp 6-9)

Nh÷ng tr−êng häc nµy n»m ë çc trung t©m côm x∙ ë M−êng Kh−¬ng (tr−êng néi tró) vµ ë tÊt c¶ çc x∙ cña huyÖn B¶o Th¾ng. Häc sinh çc tr−êng néi tró ë M−êng Kh−¬ng ®−îc miÔn häc phÝ


71

nh−ng ph¶i mang theo l−¬ng thùc. ThiÕu l−¬ng thùc lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh khiÕn çc em ph¶i bá häc (vÝ dô ë Lao Ch¶i). Sè trÎ em trªn çc th«n vïng cao hÎo l¸nh ®i häc ë cÊp nµy rÊt Ýt. ë çc th«n vïng trung du, nh×n chung chØ cã con em çc gia ®×nh thuéc lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng cao häc tiÕp ®−îc lªn cÊp nµy.

Tr−êng Phæ th«ng trung häc (cÊp 3) (tõ líp 10-12):

Nh÷ng tr−êng nµy chØ n»m ë çc thÞ trÊn huyÖn hoÆc çc x∙ cã n«ng, l©m tr−êng ®ãng. V× vËy hÇu hÕt trÎ em ë 6 th«n b¶n trong ph¹m vi nghiªn cøu kh«ng ®i häc cÊp 3

Çc líp xo¸ mï ch÷ Th−êng lµ nh÷ng líp kÐo dµi tõ 3-6 th¸ng, ®−îc d¹y vµo ban ®ªm ®Ó ng−êi lín sau khi ®i lµm cã thÓ tham gia. ë mét sè khu vùc çc líp phæ cËp vµ xo¸ mï ch÷ häc chung nhau. T¹i x∙ T¶ Gia Kh©u nh÷ng líp nh− thÕ nµy do gi¸o viªn hoÆc bé ®éi biªn phßng d¹y.

Çc líp �phæ cËp� gi¸o dôc tiÓu häc

§©y lµ çc líp cho thanh thiÒu niªn ®∙ qu¸ tuæi ®i häc (tõ 13-18 tuæi). Ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc tõ líp 1-5 ®−îc rót ng¾n gän vµ d¹y nhanh ®Ó cã thÓ d¹y hÕt cÊp mét trong thêi gian ng¾n. Th−êng lµ mçi n¨m hai líp.

Nh÷ng ®Ò xuÊt c¶i tiÕn chÊt l−îng gi¸o dôc tiÓu häc:

1. Hµng n¨m Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o tiÕn hµnh hiÖu chØnh s¸ch gi¸o khoa cho bËc tiÓu häc trªn toµn

quèc ®ång thêi Nhµ n−íc ®∙ ban hµnh chÝnh s¸ch mét çch râ rµng ®èi víi viÖc lÊy tiÕng Kinh lµ tiÕng phæ th«ng trong gi¸o dôc. MÆc dï trong s¸ch gi¸o khoa cã sö dông nh÷ng c©u chuyÖn, nh÷ng nÐt v¨n ho¸, nh÷ng bµi h¸t cña çc nhãm d©n téc thiÓu sè nh−ng nh×n chung, cã thÓ nãi s¸ch gi¸o khoa hiÖn nay vÉn ch−a thùc sù phï hîp cho häc sinh ë çc b¶n vïng cao hÎo l¸nh. Ngoµi nh÷ng qui ®Þnh cña s¸ch gi¸o khoa cÇn ph¶i gi÷ nguyªn, râ rµng lµ ë chõng mùc nµo ®ã cã thÓ ¸p dông mét sè tµi liÖu hç trî gi¶ng d¹y gÇn gòi h¬n víi hiÖn thùc, víi truyÒn thèng vµ lÞch sö v¨n ho¸ ®Þa ph−¬ng.

2. TÊt c¶ çc tr−êng ®Òu cã rÊt Ýt gi¸o cô trùc quan (¸p phÝch, tranh, b¶n ®å v.v..). Vµ kh«ng cã nh÷ng gi¸o cô trùc quan dïng ®Ó m« t¶ hiÖn thùc vµ v¨n ho¸ cña çc d©n téc kh¸c nhau. §©y râ rµng lµ mét lÜnh vùc cÇn nhiÒu trÝ t−ëng t−îng ®Ó x©y dùng çc gi¸o cô trùc quan hÊp dÉn võa gÇn gòi víi ®Þa ph−¬ng võa giíi thiÖu ®−îc ®êi sèng ë çc vïng kh¸c nhau cña ViÖt Nam còng nh− trªn toµn thÕ giíi. Cïng víi çc trang thiÕt bÞ kh¸c, ch¼ h¹n nh− dông cô thÓ thao, ®iÒu nµy sÏ gãp phÇn lín vµo lµm cho tr−êng häc trë nªn hÊp dÉn ®èi víi häc sinh trªn çc vïng cao, hÎo l¸nh.

3. §iÒu kiÖn nhµ ë vµ c¬ së vËt chÊt cña çc tr−êng tiÓu häc ë çc th«n rÊt thÊp kÐm. §©y lµ vÊn ®Ò cÇn

ph¶i ®Çu t− nhiÒu h¬n n÷a vµ ph¶i thùc thi triÖt ®Ó trong ®ã bao gåm viÖc n©ng cÊp líp häc, bµn ghÕ ®å dïng häc tËp, nhµ ë cña gi¸o viªn vµ dông cô gi¶ng d¹y.

4. Çc gi¸o viªn tiÓu häc sèng vµ lµm viÖc ë çc th«n, b¶n hÎo l¸nh tuy ®−îc h−ëng møc l−¬ng cã phô

cÊp cao h¬n çc gi¸o viªn vïng kh¸c, nh−ng ®iÒu kiÖn sèng th−êng rÊt khã kh¨n. ViÖc ®¶m b¶o chÊt l−îng vÒ nhµ ë, ph−¬ng tiÖn sinh ho¹t vµ mét sè −u tiªn nh− trî cÊp ®µi b¸n dÉn cã thÓ lµ nh÷ng h×nh thøc khuyÕn khÝch çc gi¸o viªn sèng vµ lµm viÖc ë nh÷ng vïng xa x«i khã kh¨n nh− thÕ.

HiÖu qu¶ cña çc líp xo¸ mï ch÷ Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm chÝnh cña khu vùc nghiªn cøu lµ cã rÊt nhiÒu çc nhãm d©n téc kh¸c nhau cïng sinh sèng, nãi çc thø tiÕng kh¸c nhau vµ tr×nh ®é häc vÊn cña ng−êi d©n rÊt thÊp, ®Æc biÖt lµ phô n÷.


72

Ng−êi d©n ë ®©y cho biÕt mét trong nh÷ng khã kh¨n chÝnh do hä kh«ng biÕt tiÕng phæ th«ng mét çch ®Çy ®ñ lµ hä rÊt khã giao thiÖp víi ng−êi ngoµi (vÝ dô, víi nh÷ng ng−êi bu«n b¸n ë chî, nh÷ng cöa hµng b¸n lÎ hay khi cÇn tíi bÖnh viÖn). Nh− ®∙ tr×nh bµy trong môc 3.4., rÊt nhiÒu x∙ ë vïng cao, ®a sè çn bé x∙ vµ th«n kh«ng biÕt nãi, ®äc hoÆc viÕt tiÕng phæ th«ng. Çc líp xo¸ mï ch÷ cho ng−êi lín chØ d¹y b»ng tiÕng phæ th«ng. §©y lµ mét chÝnh s¸ch cÇn thiÕt hiÖn nay trong ®iÒu kiÖn cã mét sè l−îng lín çc nhãm d©n téc thiÓu sè trong khu vùc vµ kh«ng cã nhiÒu gi¸o viªn cã thÓ nãi chuyÖn víi ng−êi d©n b»ng tiÕng ®Þa ph−¬ng. Thêi gian qua, çc líp xo¸ mï ch÷ buæi tèi kÐo dµi tõ 3-6 th¸ng ®∙ ®−îc tiÕn hµnh ë tÊt c¶ çc b¶n thuéc ph¹m vi nghiªn cøu víi sè l−îng ng−êi thuéc çc nhãm d©n téc kh¸c nhau tham gia kh¸ ®«ng (ë XÝn Ch¶i, NËm Tang, T©n Hå, Lao Ch¶i & Th¶i Giµng S¸n). Ch¾c ch¾n ®©y lµ nh÷ng líp cã Ých cho rÊt nhiÒu ng−êi. Tuy nhiªn trong çc cuéc pháng vÊn víi nh÷ng hé thuéc diÖn nghÌo nhÊt trong th«n b¶n nµy, râ rµng lµ vÉn cã mét sè yÕu tè c¶n trë viÖc hä tham gia vµo nh÷ng líp nh− thÕ, ®ã lµ: • ThiÕu tù tin, nhiÒu hé nghÌo kh«ng d¸m tham gia. • C«ng viÖc buæi tèi trong çc gia ®×nh nhiÒu (®Æc biÖt víi phô n÷) kh«ng cho phÐp hä tham gia. • Ýt c¬ héi sö dông tiÕng phæ th«ng (vÝ dô ®i chî kh«ng th−êng xuyªn). ë hÇu hÕt çc th«n hÎo l¸nh (Lao Ch¶i vµ Th¶i Giµng S¸n) hiÖu qu¶ cña ho¹t ®éng xo¸ mï ch÷ bÞ gi¶m do thùc tÕ lµ ng−êi d©n ë nh÷ng th«n b¶n nµy hµng ngµy cã rÊt Ýt quan hÖ víi nh÷ng ng−êi nãi tiÕng Kinh. NÕu nh÷ng kü n¨ng ng«n ng÷ míi kh«ng ®−îc thùc hµnh vµ duy tr×, chóng sÏ nhanh chãng bÞ quªn l∙ng.

Nh÷ng ®Ò xuÊt cho vÊn ®Ò xo¸ mï ch÷:

1. §èi víi vïng cao, hÎo l¸nh, ph−¬ng ph¸p �xo¸ mï� hiÖn nay cã thÓ ®−îc bæ xung vµ t¨ng c−êng thªm b»ng mét ch−¬ng tr×nh tËp trung h¬n � ch−¬ng tr×nh �xo¸ mï ch÷ kÕt hîp gi¸o dôc kiÕn thøc ®Ó lµm viÖc�. Çn bé x∙, th«n lµ ®èi t−îng cña çc kho¸ ®µo t¹o nh− vËy v× hä lµ nh÷ng ng−êi ®¹i diÖn cho céng ®ång cña hä ë nh÷ng vÞ trÝ nh−: • çn bé x∙, tr−ëng th«n • th«ng tin viªn y tÕ th«n b¶n vµ çc bµ ®ì • khuyÕn n«ng viªn th«n b¶n Môc ®Ých cña ph−¬ng ph¸p xo¸ mï ch÷ kÕt hîp gi¸o dôc kiÕn thøc ®Ó lµm viÖc lµ kÕt hîp d¹y tiÕng phæ th«ng víi ®µo t¹o kü n¨ng mang tÝnh kü thuËt hay ®µo t¹o vÒ ph−¬ng ph¸p l∙nh ®¹o nh»m x©y dùng kh¶ n¨ng cña nh÷ng ç nh©n chñ chèt ®Þa ph−¬ng.

5.1.4 Bao cÊp ®Çu vµo s¶n xuÊt & khuyÕn n«ng Çc dÞch vô cho ng−êi nghÌo ë khu vùc miÒn nói phÝa B¾c th−êng d−íi d¹ng nh÷ng ®Çu vµo bao cÊp nh»m t¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ t¨ng thu nhËp cho çc hé nghÌo. Hç trî nµy bao gåm çc lo¹i ®Çu vµo nh− gièng gia sóc, gièng c©y ¨n qu¶, çc gièng lóa, ng« lai vµ ph©n bãn. Nh÷ng hç trî nh− vËy kh¸ ®a d¹ng hoÆc lµ miÔn phÝ hoÆc miÔn phÝ mét phÇn hoÆc cho vay tÝn dông b»ng hiÖn vËt. Chi phÝ vËn chuyÓn còng th−êng ®−îc bao cÊp. §©y lµ mét trong nh÷ng lo¹i hç trî thiÕt yÕu cho çc khu vùc nghÌo vµ lµ mét trong nh÷ng néi dung cña rÊt nhiÒu çc ch−¬ng tr×nh cña chÝnh phñ nh− ch−¬ng tr×nh khuyÕn n«ng, ch−¬ng tr×nh 327, çc ho¹t ®éng cña Ban ®Þnh canh ®Þnh c− vµ çc dù ¸n tµi trî cña n−íc ngoµi nh− Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói ViÖt Nam-Thôy §iÓn. Hç trî cho çc ®Çu vµo s¶n xuÊt cã thÓ coi lµ mét l−íi an toµn xÐt theo gãc ®é nÕu hç trî ®ã h−íng vµo viÖc gióp cho çc hé gia ®×nh ®¶m b¶o an ninh l−¬ng thùc. Nghiªn cøu nµy cho thÊy râ rµng cã nhu cÇu rÊt lín ®èi víi nh÷ng h×nh thøc hç trî vËt chÊt ë çc th«n, b¶n. Tuy nhiªn, chÊt l−îng hç trî l¹i th−êng bÞ mét sè h¹n chÕ do nh÷ng khã kh¨n cña c«ng t¸c ®µo t¹o khuyÕn n«ng vµ nh÷ng dÞch vô th«ng tin cho ng−êi d©n sèng ë çc vïng hÎo l¸nh.


73

Nh÷ng khã kh¨n trong viÖc thùc hiÖn phæ cËp ë vïng cao Ngay tõ ®Çu cÇn l−u ý r»ng c«ng t¸c khuyÕn n«ng ë vïng nói phÝa B¾c lµ mét viÖc cùc kú khã thùc hiÖn do mét sè nguyªn nh©n sau: • Thø nhÊt, tÝnh ®a d¹ng cña çc hÖ thèng n«ng nghiÖp vïng cao dÉn ®Õn mét thùc tÕ r»ng nh÷ng kü

thuËt trong hÖ thèng khuyÕn n«ng cÇn ph¶i ®−îc ®iÒu chØnh ®Ó phï hîp víi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng vµ tËp qu¸n canh t¸c cña ®Þa ph−¬ng.

• Thø hai, vÞ trÝ hÎo l¸nh cña çc th«n, b¶n vïng cao cïng víi nh÷ng khã kh¨n vÒ giao th«ng ®∙ c¶n trë liªn l¹c gi÷a çc c¬ quan khuyÕn n«ng huyÖn víi ng−êi d©n. §iÒu nµy cã thÓ ¶nh h−ëng tíi thêi gian cung cÊp dÞch vô khuyÕn n«ng còng nh− g©y khã kh¨n cho c«ng t¸c hËu cÇn cña dÞch vô.

• Thø ba, cã nhiÒu h¹n chÕ gay g¾t vÒ sè l−îng çn bé khuyÕn n«ng vµ çc nguån lùc cho hä ë çc huyÖn vïng cao.

• Cuèi cïng, c«ng t¸c khuyÕn n«ng ®−îc tiÕn hµnh trong çc vïng cã nhiÒu ng«n ng÷ kh¸c nhau vµ cã tr×nh ®é biÕt ch÷ thÊp. §iÒu nµy h¹n chÕ viÖc sö dông th−êng xuyªn çc tµi liÖu d−íi d¹ng ch÷ viÕt vµ viÖc liªn l¹c th«ng qua giao tiÕp lêi nãi, v× vËy cÇn ph¶i x©y dùng nh÷ng biÖn ph¸p trruyÒn t¶i th«ng tin phï hîp h¬n.

DÞch vô khuyÕn n«ng kh¸ ph¸t triÓn ë mét sè th«n b¶n vïng trung du vµ ë çc th«n b¶n n»m trong Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói ViÖt Nam-Thôy §iÓn, nh−ng vÉn ch−a v−¬n tíi ®−îc ®¹i ®a sè çc x∙ vµ th«n b¶n vïng cao, hÎo l¸nh.

Kh¶ n¨ng hiÖn nay cña khuyÕn n«ng ë huyÖn M−êng Kh−¬ng Phßng n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n huyÖn M−êng Kh−¬ng gåm 23 çn bé (kÕ ho¹ch, b¶o vÖ thùc vËt, thó y vµ khuyÕn n«ng). Tr¹m khuyÕn n«ng cã 4 çn bé nh−ng ph¶i phô tr¸ch ®Þa bµn toµn huyÖn. Hä kh«ng cã ph−¬ng tiÖn xe cé g× nªn chñ yÕu ®i l¹i b»ng xe m¸y cña ç nh©n. ChØ 3 trong sè 13 x∙ cña huyÖn cã nh©n viªn khuyÕn n«ng x∙ (kh«ng chÝnh thøc). §ã lµ çc chñ nhiÖm c©u l¹c bé khuyÕn n«ng ë B¶n LÇu vµ Lïng Vai hay çc nh©n viªn khuyÕn n«ng cña ch−¬ng tr×nh ViÖt Nam-Thôy §iÓn t¹i x∙ Pha Long. Ngoµi nh÷ng ®iÓm võa nªu, c«ng t¸c khuyÕn n«ng hÇu nh− kh«ng cã ë cÊp x∙.

Nhu cÇu kÕt hîp gi÷a ®µo t¹o vµ cung cÊp vËt t− ë tÊt c¶ çc th«n b¶n thuéc ph¹m vi nghiªn cøu, ®Òu xuÊt hiÖn mét sè ý kiÕn lµ viÖc cung cÊp vËt t− kh«ng ®i kÌm víi ®µo t¹o hay th«ng tin kü thuËt mét çch ®Çy ®ñ (xem phô lôc 6). Trªn thùc tÕ, cã mét sè lo¹i h×nh ®µo t¹o ®−îc triÓn khai nh−ng d−êng nh− néi dung ®µo t¹o kh«ng ®−îc phæ biÕn mét çch hiÖu qu¶ trong céng ®ång vµ viÖc ®µo t¹o còng kh«ng ®ång bé hay phèi hîp kÞp thêi víi viÖc cung cÊp vËt t−. Nh÷ng ®iÓm nµy ®−îc minh ho¹ qua vÝ dô sau ®©y ë th«n Th¶i Giµng S¸n:

§µo t¹o khuyÕn n«ng ë th«n Th¶i Giµng S¸n (M−êng Kh−¬ng) Chóng t«i ®−îc biÕt r»ng trung b×nh mçi n¨m mét lÇn çn bé khuyÕn n«ng vÒ x∙ ®Ó ®µo t¹o cho çc çn bé th«n vµ mét sè ng−êi d©n. Çc chñ ®Ò ®µo t¹o bao gåm ch¨n nu«i, ph©n bãn, gieo trång vµ canh t¸c c©y l−¬ng thùc. Sau ®ã sè ng−êi ®−îc ®i häc sÏ vÒ b¶n tæ chøc häp víi çc chñ hé ®Ó chuyÓn giao kiÕn thøc. N¨m 1998, «ng Giµng M×n Sµi, mét trong nh÷ng hé nghÌo nhÊt b¶n, ®−îc th«n cö ®i häc. ¤ng cho biÕt lµ «ng kh«ng hiÓu nhiÒu l¾m nh−ng «ng còng häc ®−îc vÒ trång c©y Sa méc vµ c©y lª, ®ång thêi biÕt ®−îc tÇm quan träng cña viÖc nhèt gia sóc vµ lîn ë ngoµi nhµ ®Ó chóng khoÎ m¹nh, mau lín. Nh−ng «ng còng nãi r»ng sau khi häc «ng ®∙ kh«ng truyÒn ®¹t l¹i nh÷ng kiÕn thøc ®ã cho ai.

§ång bé cung víi cÇu vµ thêi gian tiÕn hµnh dÞch vô. MÆc dï nh÷ng ®Çu vµo trî cÊp cho gia sóc vµ trång trät phï hîp víi nhu cÇu cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng, nh−ng víi gièng c©y ¨n qu¶ vµ c©y l©m nghiÖp vÉn th−êng xuyªn cã sù kh«ng ®ång bé gi÷a cung vµ cÇu.


74

Cã rÊt nhiÒu tr−êng hîp ®−îc ghi l¹i trong ®ã cã viÖc mét sè l−îng lín gièng c©y ®−îc mét ch−¬ng tr×nh cô thÓ cung cÊp cho mét th«n b¶n nh−ng kh«ng hÒ cã sù ®¸nh gi¸ tr−íc ®ã vÒ nhu cÇu thùc tÕ cña çc hé. ViÖc cung cÊp c©y gièng thËm chÝ còng kh«ng ®−îc th«ng b¸o tõ tr−íc. §iÒu nµy còng ®−îc ph¶n ¸nh râ trong vÝ dô sau ®©y ë th«n Th¶i Giµng S¸n:

Cung cÊp gièng c©y cho th«n Th¶i Giµng S¸n (M−êng Kh−¬ng) Th¶i Giµng S¸n lµ mét th«n hÎo l¸nh. Tõ Uû ban x∙ (T¶ Gia Kh©u) chØ cã thÓ ®i ngùa hoÆc ®i bé tíi th«n. Tõ th«n tíi trung t©m côm x∙ (ë Pha Long) çch 15 km, ®−êng ®i l¹i tuú theo mïa. N¨m 1996 Ban ®Þnh canh ®Þnh c− ®∙ cÊp cho th«n mét sè c©y gièng Sa méc vµ lª. Tr−íc tiªn c©y gièng ®−îc xe t¶i chë tíi trung t©m côm x∙, nh−ng ph¶i mÊt h¬n mét tuÇn sau ®ã th«ng tin míi vÒ tíi th«n. Ng−êi d©n l¹i ph¶i tíi Pha Long ®Ó nhËn c©y vµ khi tíi n¬i rÊt nhiÒu c©y ®∙ bÞ kh« hÐo. Khi trång c©y xuèng th× hÇu hÕt sè c©y còng bÞ chÕt v× lóc ®ã lµ th¸ng 11, th¸ng mïa kh« trong n¨m.

Gi¶i thÝch vÒ quy ®Þnh vµ ®iÒu kiÖn cña viÖc cung cÊp vËt t− Mét vÊn ®Ò liªn quan ë ®©y lµ viÖc cung cÊp ®Çy ®ñ th«ng tin vÒ quy ®Þnh vµ ®iÒu kiÖn cña viÖc ph©n phèi vËt t−. §iÒu nµy ®Æc biÖt quan träng khi vËt t− ®−îc cung cÊp theo kiÓu cho vay b»ng hiÖn vËt hoÆc cho mét môc ®Ých cô thÓ, nh− vÝ dô sau ®©y ë th«n T©n Hå. VÝ dô nµy còng ®ång thêi ®Æt ra c©u hái lµm thÕ nµo ®Ó n©ng cao ý thøc lµm chñ ®èi víi nh÷ng ®Çu vµo vËt t− ®−îc bao cÊp:

Tr−êng hîp bß bÞ �go¸ bôa� ë th«n T©n Hå (huyÖn B¶o Th¾ng) N¨m n¨m tr−íc, Ban ®Þnh canh ®Þnh c− ®∙ cÊp cho th«n T©n Hå mét con bß ®ùc vµ hai con bß çi gièng tèt ®Ó c¶i t¹o gièng ®µn bß trong th«n. Nh÷ng con bß nµy ®−îc giao cho çc gia ®×nh kh¸c nhau nu«i. Nh−ng môc ®Ých cña viÖc hç trî nµy kh«ng ®−îc lµm râ, bëi v× ngay sau ®ã chñ hé cña con bß ®ùc ®∙ ®æi nã lÊy mét con ngùa ë th«n kh¸c. Tõ ®ã, theo ng−êi d©n ë ®©y, nh÷ng con bß çi kh«ng ®−îc sö dông ®óng nh− môc ®Ých ban ®Çu vµ b©y giê chóng ®∙ giµ.

Nhu cÇu cÇn nhiÒu th«ng tin h¬n vÒ qu¶n lý chÊt l−îng NhiÒu ý kiÕn trong çc th«n b¶n cho thÊy n«ng d©n rÊt muèn cã th«ng tin ®Ó qu¶n lý chÊt l−îng, ®Æc biÖt víi nh÷ng gièng c©y vµ gia sóc do çc c¬ quan khuyÕn n«ng cung cÊp hoÆc do çc cöa hµng b¸n lÎ hay nh÷ng th−¬ng nh©n b¸n trªn thÞ tr−êng tù do.

Nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan tíi qu¶n lý chÊt l−îng ë th«n Lao Ch¶i (huyÖn M−êng Kh−¬ng) Mét cuéc th¶o luËn thó vÞ ®∙ ®−îc tæ chøc ë Lao Ch¶i vÒ vÊn ®Ò qu¶n lý chÊt l−îng. GÇn ®©y th«n ®∙ gÆp hai chuyÖn kh«ng hay vÒ vÊn ®Ò nµy. Mét lµ do mua ph¶i gia sóc bÞ bÖnh ë chî vµ khi mang vÒ th«n, nã ®∙ truyÒn bÖnh cho nh÷ng con kh¸c. ChuyÖn thø hai lµ mét sè hé gia ®×nh mua gièng lóa lai nh−ng do mét sè lý do nµo ®ã hä mua ph¶i cho h¹t thãc thÞt chø kh«ng ph¶i h¹t lóa gièng. Khi gieo xuèng ruéng, h¹t gièng kh«ng n¶y mÇm hoÆc kh«ng ph¸t triÓn vµ vô ®ã çc hé nµy bÞ mÊt tr¾ng. ViÖc kh«ng th«ng th¹o tiÕng phæ th«ng còng lµ mét vÊn ®Ò ngÇm liªn quan mÆc dï cã rÊt nhiÒu ng−êi ë khu vùc biªn giíi giao tiÕp víi nhau b»ng tiÕng �Quan háa� (ph−¬ng ng÷ cña tiÕng Trung Quèc). §iÒu nµy g©y khã kh¨n cho viÖc t×m hiÓu nguån gèc hoÆc chÊt l−îng cña sóc vËt vµ h¹t gièng mµ ng−êi d©n mua vÒ, nh− lêi «ng Phu XÝn SÌn �khi xuèng chî M−êng Kh−¬ng nÕu ng−êi b¸n kh«ng biÕt nãi tiÕng Quan Ho¶ t«i sÏ sang mua hµng kh¸c�.

Nh÷ng ®Ò xuÊt ®èi víi c«ng t¸c khuyÕn n«ng:

1. Mét trong nh÷ng ®Ò xuÊt chÝnh qua nghiªn cøu nµy lµ nhu cÇu t¨ng c−êng kh¶ n¨ng ®µo t¹o vµ kiÓm

tra çc ph−¬ng ph¸p khuyÕn n«ng míi phï hîp víi çc khu vùc nµy. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p míi cÇn ph¶i kh¾c phôc ®−îc nh÷ng h¹n chÕ vÒ giao tiÕp vµ ph¶i cung cÊp ®−îc cho ng−êi d©n lo¹i th«ng tin


75

mµ hä thùc sù cÇn. SÏ kh«ng cã mét gi¶i ph¸p nµo cã thÓ ®¬n ph−¬ng gi¶i quyÕt ®−îc vÊn ®Ò, v× thÕ trong khuyÕn n«ng cÇn x©y dùng mét lo¹t nh÷ng ph−¬ng ph¸p bæ xung cho nhau.

2. §µo t¹o khuyÕn n«ng lu«n ph¶i ®i ®«i víi viÖc cung cÊp nh÷ng ®Çu vµo s¶n xuÊt vµ ®−îc tiÕn hµnh

theo tõng bµi ng¾n. HiÖn nay viÖc khuyÕn n«ng kü thuËt th−êng t¸ch rêi víi viÖc cung cÊp vËt t− vµ do nhiÒu tæ chøc kh¸c nhau thùc hiÖn. Do nh÷ng khã kh¨n cña viÖc tæ chøc ®µo t¹o d−íi c¬ së nªn nh÷ng líp khuyÕn n«ng hiÖn t¹i th−êng bao gåm nhiÒu chñ ®Ò vµ v× vËy kiÕn thøc chØ ®−îc ®Ò cËp tíi mét çch s¬ l−îc.

3. XÐt vÒ mÆt tæ chøc, râ rµng cÇn t¨ng c−êng cho çc tr¹m khuyÕn n«ng c¶ vÒ sè l−îng, chÊt l−îng çn

bé lÉn c¬ së vËt chÊt. ThiÕt lËp dÞch vô khuyÕn n«ng cÊp x∙ lµ ®iÒu thiÕt yÕu. Tuy nhiªn vai trß chÝnh x¸c cña khuyÕn n«ng cÇn ®−îc x¸c ®Þnh râ trong mèi t−¬ng quan víi çc ho¹t ®éng cña nh÷ng ngµnh kh¸c cña cÊp huyÖn (nh− b¶o vÖ thùc vËt, thó y vµ çc tæ chøc cung cÊp vËt t−).

4. Mét nhu cÇu cÊp thiÕt n÷a lµ viÖc më réng c¬ së nguån nh©n lùc tham gia vµo c«ng t¸c khuyÕn n«ng

d−íi c¬ së. ë nhiÒu th«n b¶n cã nh÷ng ng−êi trÎ tuæi, n¨ng ®éng muèn tham gia vµo lÜnh vùc nµy. Nh− ®∙ ®Ò xuÊt cho lÜnh vùc y tÕ ë trªn, còng cã thÓ tiÕn hµnh mét ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o thÝ ®iÓm ®Ó kÕt hîp viÖc xo¸ mï ch÷ kÕt hîp gi¸o dôc kiÕn thøc ®Ó lµm viÖc víi ®µo t¹o kü n¨ng trong c«ng t¸c khuyÕn n«ng.

5.1.5 Çc dÞch vô ch¨n nu«i thó y Nh− ®∙ tr×nh bµy trong çc phÇn tr−íc, gi÷a ch¨n nu«i vµ chÊt l−îng cuéc sèng cã sù liªn quan mËt thiÕt. Kh¶ n¨ng ®Ó mét hé gia ®×nh ®¶m b¶o s¶n xuÊt l−¬ng thùc, ®¶m b¶o thu nhËp tiÒn mÆt vµ ®a d¹ng ho¸ thu nhËp tuú thuéc rÊt nhiÒu vµo viÖc cã mét c¬ së nguån gia sóc dåi dµo. §iÒu kiÖn ch¨n nu«i tåi tµn, dÞch bÖnh th−êng xuyªn lµ nh÷ng yÕu tè phæ biÕn gãp phÇn vµo t×nh tr¹ng nghÌo khæ. V× vËy hç trî kü thuËt vµ kiÕn thøc ch¨n nu«i lµ mét trong nh÷ng l−íi an toµn quan träng nhÊt cã thÓ cung cÊp cho ng−êi d©n ë nh÷ng khu vùc nµy. Gièng nh− khuyÕn n«ng, çc tr¹m thó y huyÖn vÉn cung cÊp çc dÞch vô thó y nh−ng kh¶ n¨ng ®¸p øng cã h¹n. Do vËy hiÖn çc dÞch vô nµy chØ tËp trung cho çc ®ît tiªm phßng ®Þnh kú, kiÓm tra vµ phßng chèng dÞch bÖnh. T¹i hai huyÖn thuéc ph¹m vi nghiªn cøu, çc chÝnh s¸ch cho viÖc chi tr¶ dÞch vô thó y rÊt kh¸c nhau: • HuyÖn B¶o Th¾ng:

D©n ë çc th«n b¶n thuéc diÖn khã kh¨n nhÊt ®−îc nhËn v¾c xin phßng bÖnh gia sóc miÔn phÝ nh−ng ph¶i tr¶ tiÒn phÝ dÞch vô 500® cho lîn, gµ vµ 1000® cho tr©u, bß. ë çc th«n kh¸c, ng−êi d©n ph¶i tr¶ phÝ dÞch vô vµ tiÒn v¨c xin (2.500 ®Õn 6.000 ®ång tuú theo lo¹i v¾c xin vµ gia sóc). Víi çc dÞch bÖnh nghiªm träng, huyÖn sÏ chÞu chi phÝ cho viÖc ch÷a trÞ vµ dËp t¾t dÞch bÖnh.

• HuyÖn M−êng Kh−¬ng: ë tÊt c¶ çc khu vùc, ng−êi d©n ph¶i tr¶ gi¸ ®ång h¹ng cho çc lo¹i v¾c xin (5.000® cho tr©u, bß vµ lîn). Çc ®ît tiªm phßng ®−îc tiÕn hµnh 2 lÇn trong n¨m. Víi çc dÞch bÖnh nghiªm träng, huyÖn sÏ chÞu chi phÝ cho viÖc ch÷a trÞ vµ dËp t¾t dÞch bÖnh.

T×m hiÒu nh÷ng tËp qu¸n qu¶n lý gia sóc cña ®Þa ph−¬ng HiÖu qu¶ cña çc dÞch vô ch¨n nu«i tuú thuéc rÊt nhiÒu vµo çch ch¨n nu«i gia sóc cña ng−êi d©n. Tuy nhiªn cÇn l−u ý r»ng ®iÒu nµy kh«ng ph¶i lóc nµo còng ®¬n gi¶n. Cã thÓ thÊy râ qua vÝ dô sau ®©y ë M−êng Kh−¬ng:


76

Chuång tr¹i ë XÝn Ch¶i, Lao Ch¶i & Th¶i Giµng S¸n PhÇn lín çc hé trong çc th«n nµy nhèt gia sóc trong nhµ vµo ban ®ªm gåm c¶ tr©u, bß, gµ, lîn vµ çc lo¹i gia sóc kh¸c; ph©n gia sóc kh« chÊt ®èng trong nhµ. Lý do chÝnh lµ v× hä sî mÊt trém vµ ®ã còng lµ tËp qu¸n, truyÒn thèng cña hä. MÆc dï çn bé huyÖn cã ý kiÕn r»ng nh− vËy g©y mÊt vÖ sinh vµ ®∙ cã mét sè líp tËp huÊn vÒ vÊn ®Ò nµy, ng−êi d©n vÉn miÔn c−ìng, kh«ng thay ®æi çch qu¶n lý gia sóc cña hä. Ngoµi ra cßn ph¶i kÓ tíi yÕu tè çc hé nghÌo kh«ng ®ñ nguån lùc ®Ó x©y chuång tr¹i.

Mét sè khÝa c¹nh trong qu¶n lý gia sóc ch−a ®−îc thùc hiÖn trong çc dÞch vô ch¨n nu«i hiÖn nay HiÖn çc hé nghÌo ®ang rÊt cã nhu cÇu cÇn sù t− vÊn vÒ qu¶n lý gia sóc c¬ b¶n. MÆc dï c¶ ®¬n vÞ khuyÕn n«ng vµ thó y huyÖn ®Òu cung cÊp çc dÞch vô ch¨n nu«i nh−ng vÉn cßn mét sè ph−¬ng diÖn kü thuËt cho tíi nay vÉn ch−a ®−îc thùc hiÖn mét çch ®Çy ®ñ (xem b¶ng 30):

B¶ng 30. Tæng quan çc dÞch vô vÒ kü thuËt trong qu¶n lý gia sóc Tr¹m thó y LÜnh vùc kü thuËt hiÖn ch−a ®−îc

qu¶n lý tèt T¨ng c−êng ®µn gia sóc

Tr¹m khuyÕn n«ng • Ng¨n ngõa dÞch bÖnh • KiÓm so¸t & dËp t¾t dÞch

bÖnh • Qu¶n lý thÞ tr−êng thÞt • Mua b¸n vµ kiÓm so¸t thuèc

thó y.

• Qu¶n lý c¬ b¶n � chuång tr¹i vµ vÖ

sinh chuång tr¹i • Ch÷a bÖnh cho gia sóc b»ng th¶o

d−îc & thuèc truyÒn thèng • C¶i tiÕn ph−¬ng ph¸p cho ¨n hiÖn t¹i • Th«ng tin kiÓm so¸t chÊt l−îng (vÝ dô

çch nhËn biÕt gia sóc bÞ nhiÔm bÖnh).

• Giíi thiÖu çc gièng gia sóc

cao s¶n. • Çc nguån thøc ¨n tõ bªn

ngoµi. • T¨ng c−êng thÞ tr−êng.

Nh÷ng ®Ò xuÊt cho çc dÞch vô ch¨n nu«i thó y:

1. Qu¶n lý gia sóc ®ang lµ vÊn ®Ò cÊp thiÕt nhÊt cÇn t¨ng c−êng th«ng tin vµ ®µo t¹o phæ cËp cho çc hé

nghÌo. Nh−ng hiÖn nay, çc chñ ®Ò nµy l¹i n»m vµo kho¶ng trèng ë gi÷a çc chøc n¨ng vµ nhiÖm vô cña çc tr¹m khuyÕn n«ng vµ thó y. CÇn x¸c ®Þnh râ h¬n tr¸ch nhiÖm cña ngµnh nµo phô tr¸ch viÖc nµy ®ång thêi x©y dùng nh÷ng ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o tËp trung h¬n.

2. Khi hç trî bao cÊp cho çc hé nghÌo, viÖc cÊp gièng gia sóc míi lu«n ph¶i nªn tiÕn hµnh theo kiÓu

�cÊp trän gãi� nghÜa lµ gåm c¶ ®µo t¹o vµ nÕu cÇn, céng thªm c¶ hç trî vËt t− cho viÖc x©y dùng chuång tr¹i thÝch hîp. Trong tr−êng hîp viÖc cung cÊp gièng míi ®−îc thùc hiÖn theo çc ch−¬ng tr×nh tÝn dông hay th«ng qua vèn vay −u ®∙i, cÇn ph¶i x©y dùng mét hÖ thèng b¶o hiÓm cho nh÷ng �gãi� hç trî nµy.

5.1.6 Çc dÞch vô tµi chÝnhphôc vô ng−êi nghÌo Mét d¹ng hç trî kh¸c cho ng−êi nghÌo ë çc khu vùc miÒn nói phÝa B¾c lµ viÖc thùc hiÖn mét sè lo¹i h×nh tÝn dông −u tiªn ®−îc cho vay trùc tiÕp tõ Ng©n hµng Ng−êi nghÌo, tõ ch−¬ng tr×nh Xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo phèi hîp víi Ng©n hµng ng−êi nghÌo vµ tõ çc dù ¸n tµi trî n−íc ngoµi nh− ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn ViÖt Nam-Thôy §iÓn. Tuy nhiªn qua nghiªn cøu nµy ®∙ nhËn thÊy r»ng trong rÊt nhiÒu tr−êng hîp nh÷ng dÞch vô trªn ®©y kh«ng ®¹t ®−îc môc tiªu ®∙ ®Ò ra lµ v−¬n tíi ®−îc nh÷ng hé gia ®×nh vµ nh÷ng céng ®ång thuéc diÖn nghÌo nhÊt.


77

Çc dÞch vô tµi chÝnh chØ tíi ®−îc çc th«n b¶n vïng trung du vµ tiÖn lîi ®−êng giao th«ng Nh− ®∙ tr×nh bµy trong 2.1.1, møc ®é cho vay ng©n hµng rÊt kh¸c biÖt gi÷a çc khu vùc vïng cao hÎo l¸nh vµ çc khu vùc vïng trung du. ë mét sè th«n b¶n hÎo l¸nh trong ph¹m vi nghiªn cøu thËm chÝ kh«ng cã viÖc vay ng©n hµng. Çc dÞch vô tµi chÝnh gÆp rÊt nhiÒu trë ng¹i trong më réng ph¹m vi ho¹t ®éng do h¹n chÕ sè l−îng çn bé vµ sè çn bé biÕt tiÕng ®Þa ph−¬ng, vÒ ph−¬ng tiÖn ®i l¹i. Bëi vËy ®∙ h×nh thµnh mét xu h−íng gi¶i ng©n ë çc khu vùc giao th«ng thuËn lîi, dÔ dµng nhÊt cho çc ®¬n vÞ cho vay. §iÒu nµy cã thÓ nhËn thÊy râ gi÷a çc th«n b¶n vïng trung du vµ çc th«n b¶n vïng cao, hÎo l¸nh trong cïng mét x∙ nh− vÝ dô d−íi ®©y ë x∙ Phong Niªn, huyÖn B¶o Th¾ng (B¶ng 31).

B¶ng 31. Møc vay vèn ë hai th«n x· Phong Niªn Th«n Cèc S©m Th«n T©n Hå

Th«n n»m trªn trôc ®−êng chÝnh 99% ng−êi Kinh 71 hé gia ®×nh. 91% hé vay.

Th«n n»m çch trôc ®−êng chÝnh 6 km 100% ng−êi H'm«ng

47 hé 0% hé vay.

• Xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo / Ng©n hµng cho ng−êi

nghÌo: tæng sè cho vay 74 triÖu ®ång cho 32 hé gia ®×nh.

• Ng©n hµng N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng

th«n: tæng cho vay 20 triÖu ®ång (1994), 30 triÖu ®ång (1995), 60 triÖu ®ång (1996-97), 70 triÖu ®ång (1998).

• Kh«ng vay ng©n hµng

Çc ch−¬ng tr×nh tÝn dông hiÖn nay kh«ng v−¬n tíi ®−îc çc hé gia ®×nh thuéc diÖn nghÌo nhÊt Çc cuéc pháng vÊn t¹i nh÷ng th«n b¶n nghiªn cøu cho thÊy ho¹t ®éng tÝn dông th−êng ch−a v−¬n tíi ®−îc nh÷ng hé thuéc diÖn nghÌo nhÊt. ViÖc nµy cã rÊt nhiÒu lý do: • NhiÒu hé nghÌo tù t¸ch m×nh ra khái çc ho¹t ®éng tÝn dông v× lo kh«ng tr¶ ®−îc nî. §©y lµ lý do phæ

biÕn khiÕn çc hé kh«ng d¸m tham gia tÝn dông mÆc dï cã thÓ çc hé còng rÊt muèn. • Trong mét sè tr−êng hîp, çc hé nghÌo kh«ng ®−îc vay tÝn dông v× hä bÞ coi lµ kh«ng ®ñ ®iÒu kiÖn

cho vay hoÆc kh«ng ®ñ thÕ chÊp, kh«ng cã ng−êi b¶o l∙nh, hoÆc bÞ xem lµ cã hoµn c¶nh qu¸ khã kh¨n kh«ng thÓ qu¶n lý ®−îc çc kho¶n vay.

• Cuèi cïng mét yÕu tè n÷a ®−îc çc hé ®Ò cËp tíi lµ thñ tôc cho vay cång kÒnh vµ nh÷ng chi phÝ cho viÖc ®i vay (nh− tiÒn ®i xuèng huyÖn, tiÒn chôp ¶nh v.v..). Nh÷ng thñ tôc nµy lu«n lµ ®iÒu khã kh¨n ®èi víi nh÷ng ng−êi kh«ng biÕt ch÷ vµ nh÷ng ng−êi kh«ng nãi ®−îc tiÕng phæ th«ng.

Râ rµng cÇn tiÕn hµnh xem xÐt kü h¬n ®èi víi vÊn ®Ò lµm thÕ nµo ®Ó c¶i tiÕn çc dÞch vô tµi chÝnh hiÖn nay cho phï hîp víi çc hé nghÌo. VÊn ®Ò nµy sÏ kÐo theo 3 viÖc: • Thø nhÊt, gi¶i quyÕt vÊn ®Ò rñi ro • Thø hai, thay ®æi quan ®iÓm ®èi víi ng−êi nghÌo. VÝ dô ý kiÕn chung cña çn bé vµ cña mäi ng−êi vÒ

çc hé nghÌo lµ �nghÌo do l−êi � hoÆc � kh«ng biÕt lµm ¨n�. • Thø ba, c¶i tiÕn mét sè ho¹t ®éng tµi chÝnh ®Ó phï hîp h¬n víi nhu cÇu tiÒn mÆt mang ®Æc thï riªng

cña ng−êi nghÌo. §Çu t− vµo ch¨n nu«i lµ kh¸ rñi ro ®èi víi nhiÒu hé nghÌo Nh− ®∙ thÊy trong suèt nghiªn cøu nµy, nh÷ng hé nghÌo th−êng cã rÊt nhiÒu khã kh¨n trong viÖc ch¨n nu«i gia sóc. Nh−ng trªn thùc tÕ cã rÊt nhiÒu dù ¸n cho vay −u ®∙i ®ang ho¹t ®éng, vÝ dô tÊt c¶ çc kho¶n


78

vay trong thêi h¹n ba n¨m cña ch−¬ng tr×nh Xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo/Ng©n hµng cho ng−êi nghÌo ë th«n Cèc S©m ®Òu cho ®Çu t− vµo ch¨n nu«i. Gièng gia sóc còng ®−îc cung cÊp cho mét sè b¶n d−íi d¹ng cho vay b»ng hiÖn vËt. PhÇn lín çc kho¶n cho vay cña ch−¬ng tr×nh ViÖt Nam-Thôy §iÓn dµnh cho ch¨n nu«i. Nhu cÇu chñ yÕu th−êng lµ tiÒn mÆt ®Ó ®Çu t− cho ch¨n nu«i. Nh−ng ®©y lµ mét viÖc ®Çu t− m¹o hiÓm ®èi víi rÊt nhiÒu hé nghÌo. CÇn ph¶i cã nh÷ng c¬ chÕ míi ®Ó kh¾c phôc yÕu tè rñi ro nµy. Nh− ®∙ tr×nh bµy trong phÇn tr−íc, mét çch ®Ó ®¹t ®−îc ®iÒu ®ã lµ cho vay kÌm theo gãi hç trî ®ång thêi cung cÊp th«ng tin vµ dÞch vô khuyÕn n«ng. Nhu cÇu phèi hîp kiÓu nh− thÕ ®∙ ®−îc ®−a ra th¶o luËn víi çn bé tµi chÝnh huyÖn ë B¶o Th¾ng:

�T¹i çc khu vùc vïng xa n¬i ng−êi d©n gÆp ph¶i nhiÒu khã kh¨n vÒ h¹ tÇng c¬ së vµ kh¶ n¨ng tiÕp thu kiÕn thøc, çc ngµnh ng©n hµng, khuyÕn n«ng, héi n«ng d©n tËp thÓ vµ çc çn bé d−íi c¬ së cÇn phèi kÕt hîp ®Ó më réng vµ thùc hiÖn mét çch cã hiÖu qu¶ dÞch vô tµi chÝnh (cho vay vèn), nh»m gióp nh©n d©n tho¸t khái c¶nh nghÌo khæ�.

Nhu cÇu tµi chÝnh cña ng−êi nghÌo Trong çc cuéc pháng vÊn víi nh÷ng hé nghÌo, râ rµng lµ cã rÊt nhiÒu tr−êng hîp hä rÊt cÇn tiÒn mÆt gÊp vÝ dô cho nh÷ng viÖc khÈn cÊp hoÆc nh÷ng lóc buéc ph¶i chi tiªu. Nh×n chung hiÖn nay hä th−êng nhê cËy vay tiÒn cña hä hµng, b¹n bÌ hoÆc lµm thuª, hay b¸n l−¬ng thùc vµ gia sóc hoÆc vay tiÒn cña nh÷ng ng−êi cho vay lÊy l∙i. Riªng t¹i çc th«n b¶n vïng trung du, nÕu ®i vay tiÒn cña t− nh©n çc hé th−êng ph¶i chÞu l∙i xuÊt cao vµ viÖc vay nî cã thÓ g©y nguy hiÓm cho nh÷ng phÇn kh¸c cña kinh tÕ hé nh− trong vÝ dô d−íi ®©y:

ChÞ TrÇn ThÞ TuÊt (42 tuæi). Ng−êi Kinh Th«n Cèc S©m ( huyÖn B¶o Th¾ng) ChÞ TuÊt sèng mét m×nh cïng víi ®øa con trai 7 tuæi. Ng−êi chång thø hai cña chÞ lµ nh©n viªn l¸i m¸y kÐo ë xa. ChÞ TuÊt cho biÕt gia ®×nh chÞ cã rÊt Ýt ruéng nªn chÞ ph¶i tr«ng cËy vµo viÖc thuª m−în ruéng cña hä hµng vµ ë çc b¶n kh¸c. Khi cã viÖc chÞ còng ®i lµm thuª (kho¶ng 10.000® /mét ngµy c«ng). ThØnh tho¶ng chång chÞ l¹i göi tiÒn vÒ nhµ (mçi lÇn tõ 400-500 ngh×n ®ång). Hµng n¨m gia ®×nh l¹i ®−îc x∙ cÊp mét Ýt tiÒn nh©n dÞp TÕt. N¨m 1993 ®øa con trai chÞ ph¶i n»m viÖn 20 ngµy, chÞ ®∙ ph¶i vay 1.5 triÖu ®ång víi l∙i xuÊt 8% ®Ó chi phÝ. Sau ®ã chÞ ®∙ ph¶i m−în ®Êt ®Ó trång mÝa tr¶ nî. N¨m 1995 chÞ vay 2,5 triÖu ®ång cña ch−¬ng tr×nh Xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ®Ó nu«i lîn. Tuy mét vµi con lîn nu«i bÞ chÕt nh−ng chÞ vÉn hy väng vµo 2 con cßn l¹i. NÕu viÖc ®ã kh«ng ®−îc th× theo chÞ, chÞ sÏ ph¶i vay ®©u ®ã ®Ó tr¶ nî ng©n hµng khi hÕt h¹n vay vµo n¨m 1999.

Tr−êng hîp cña chÞ TuÊt ®∙ minh ho¹ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh mµ çc hé nghÌo ®ang gÆp ph¶i ë vïng trung du, ®ã lµ hä cã rÊt Ýt nguån tµi chÝnh ®Ó co çc kho¶n tr¶ nî hoÆc ®Ó chi tiªu. ChÞ TuÊt ®ang ë hoµn c¶nh rñi ro rÊt lín víi 4 con ®−êng vay m−în: vay ®Êt, vay tiÒn t− nh©n, vay tiÒn nhµ n−íc vµ b¸n søc lao ®éng. NÕu mét viÖc rñi ro n÷a x¶y ra (nh− lêi chÞ nãi vÝ dô nh÷ng con lîn cßn l¹i còng bÞ chÕt) khi ®ã cã thÓ dÔ dµng nhËn thÊy hoµn c¶nh v« vïng khã kh¨n mµ chÞ sÏ gÆp ph¶i. Nhu cÇu tµi chÝnh cña ng−êi nghÌo ®−îc tæng kÕt trong b¶ng 32. Râ rµng lµ nh÷ng nhu cÇu nµy hiÖn kh«ng ®−îc ®¸p øng c¶ tõ hÖ thèng ng©n hµng cña nhµ n−íc lÉn çc ch−¬ng tr×nh nh− ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói ViÖt Nam-Thôy §iÓn. Ng−îc l¹i víi thùc tÕ lµ cã rÊt nhiÒu nhu cÇu vÒ tµi chÝnh ë çc d¹ng kh¸c nhau, ngµnh ng©n hµng cña chÝnh phñ vµ hÇu hÕt çc ch−¬ng trinh tÝn dông míi chØ ®−a ra ®−îc hai lo¹i h×nh cho vay (hai s¶n phÈm tµi chÝnh). Th«ng th−êng ®ã lµ lo¹i cho vay trùc tiÕp vÝ dô çc kho¶n cho vay cña ch−¬ng tr×nh Xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo/ Ng©n hµng ng−êi nghÌo dµnh cho ch¨n nu«i hay çc kho¶n vay thêi h¹n mét n¨m cña ch−¬ng tr×nh ViÖt Nam-Thôy §iÓn. Kh«ng mét ch−¬ng tr×nh nµo ®−a ra çc tµi kho¶n tiÕt kiÖm dÔ rót mét çch thuËn tiÖn, hoÆc çc lo¹i vèn vay cho tr−êng hîp khÈn cÊp víi thñ tôc phª duyÖt nhanh chãng.


79

B¶ng 32. Nhu cÇu tµi chÝnh cho ng−êi nghÌo- çc dÞch vô tµi chÝnh hiÖn t¹i vµ theo nhu cÇu Yªu cÇu hoÆc nhu cÇu Gi¶i ph¸p hiÖn t¹i DÞch vô tµi chÝnh cÇn

Nhu cÇu cÇn gÊp mét l−îng lín tiÒn mÆt ®Ó ®èi phã víi nh÷ng c¬n khñng ho¶ng nghiªm träng nh− ®au èm nÆng

NhiÒu hé nghÌo kh«ng cã s½n tiÒn. §i vay tiÒn ngoµi ®Ó ch÷a bÖnh cã thÓ ph¶i chÞu l∙i cao.

• B¶o hiÓm y tÕ • T¨ng c−êng l−íi an toµn céng

®ång ®Ó chi çc kho¶n phô (nh− tiÒn ®i l¹i, ¨n uèng).

Nhu cÇu cÇn gÊp mét l−îng tiÒn võa ph¶i ®Ó øng phã víi nh÷ng lóc khã kh¨n nh− èm ®au, thiÖt h¹i tµi s¶n.

Cã thÓ ®¸p øng b»ng çch: a) Vay cña hä hµng, b¹n bÌ (nh÷ng

ng−êi cã tr¸ch nhiÖm gióp ®ì) b) Vay cña ng−êi cho vay lÊy l∙i

(l∙i suÊt cao) c) B¸n tµi s¶n (gia sóc).

• Çc kho¶n vay nãng víi thñ tôc ®¬n gi¶n

• Çc tµi kho¶n tiÕt kiÖm dÔ sö dông hay çc dù ¸n tiÕt kiÖm céng ®ång.

TiÒn mÆt hoÆc l−¬ng thùc cho çc thêi kú khã kh¨n, khan hiÕm l−¬ng thùc.

Cã thÓ ®¸p øng b»ng çch: a) Lµm thuª b) Vay hä hµng, b¹n bÌ (nh÷ng

ng−êi cã tr¸ch nhiÖm gióp ®ì).

• Çc kho¶n vay ®Ó chi tiªu t¹m thêi

• Çc tµi kho¶n tiÕt kiÖm −u ®∙i hay çc dù ¸n tiÕt kiÖm céng ®ång

TiÒn chi tiªu theo ®Þnh kú hµng n¨m (nh− häc phÝ, thuÕ, vËt t− )

Lµm thuª, vay cña t− nh©n • Çc tµi kho¶n tiÕt kiÖm cã h¹n ®Þnh hay göi theo thêi h¹n.

§Çu t− cho nh÷ng c¬ héi míi. Çc dù ¸n cho vay hiÖn t¹i (nh− ch−¬ng tr×nh Xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo/ Ng©n hµng ng−êi nghÌo vµ ch−¬ng tr×nh ViÖt Nam-Thôy §iÓn) rÊt h¹n chÕ vÒ thêi gian cho vay vµ çc lo¹i h×nh tÝn dông.

• Çc lo¹i h×nh cho vay ®a d¹ng h¬n ®Ó phï hîp víi b¶n ch©t ®Çu t− cô thÓ.

Nh÷ng ®Ò xuÊt cho çc dÞch vô tµi chÝnh:

1. Mét ®Ò xuÊt vÒ chÝnh s¸ch rÊt quan träng xuÊt ph¸t tõ nghiªn cøu nµy lµ nÕu ®¸p øng nhu cÇu tÝn dông

cña ng−êi nghÌo b»ng çc dÞch vô tµi chÝnh, th× cÇn ph¶i tËp trung ph¸t triÓn nhiÒu h¬n çc lo¹i h×nh cho vay phï hîp, dÔ dµng tiÕp nhËn.

2. Mét trong nh÷ng khÝa c¹nh cÇn ®Æc biÖt quan t©m lµ viÖc t×m ra nh÷ng c¬ chÕ hç trî cho çc hé nghÌo

tho¸t khái çc giai ®o¹n khã kh¨n trong ®ã hä hoÆc lµ ph¶i ®i vay nî hoÆc lµ ph¶i b¸n søc lao ®éng. L−îng hç trî cÇn thiÕt cã thÓ chØ rÊt nhá (100.000 ®ång) vµ cho vay trong thêi gian ng¾n. §æi l¹i viÖc gi¶m møc lµm thuª cña çc hé nghÌo sÏ gióp hä tËp trung h¬n vµo s¶n xuÊt. Lo¹i h×nh dÞch vô nµy cã thÓ ®−îc tiÕn hµnh qua çc tµi kho¶n tiÕt kiÖm dÔ rót vèn hay qua çc kho¶n vay nãng víi thñ tôc ®¬n gi¶n.

3. CÇn kh¸m ph¸ tiÒm n¨ng cho viÖc ¸p dông çc lo¹i h×nh tiÕt kiÖm míi, linh ho¹t. ViÖc nµy cã thÓ liªn

kÕt víi çc ch−¬ng tr×nh ®ang ho¹t ®éng hoÆc ®−îc thùc hiÖn b»ng viÖc x©y dông çc dù ¸n tiÕt kiÖm céng ®ång. Çc lo¹i h×nh tiÕt kiÖm nµy cÇn ph¶i nhanh chãng vµ dÔ tiÕp cËn.

4. Trong tÊt c¶ çc lo¹i h×nh tÝn dông, tiÕt kiÖm ph¶i t¨ng c−êng xem xÐt ®Ó ®¬n gi¶n ho¸ çc thñ tôc vµ

yªu cÇu cho viÖc ®i vay ®Æc biÖt lµ cho çc ®èi t−îng lµ hé nghÌo, kh«ng biÕt ch÷.


80

5.2 Nh÷ng ®Ò xuÊt chÝnh cho ngµnh Trong phÇn tr−íc ®∙ tiÕn hµnh ph©n tÝch çc ch−¬ng tr×nh, dÞch vô cña nhµ n−íc cho ng−êi nghÌo vµ hÖ thèng l−íi an toµn chÝnh thøc hiÖn cã. TÊt c¶ nh÷ng çi ®ã t¹o ra mét khung hç trî t−¬ng ®èi réng cung cÊp nh÷ng cøu trî t¹m thêi cho çc t×nh huèng khÈn cÊp vµ gióp cho çc hé gia ®×nh x©y dùng c¬ së çc nguån vèn cña hä. Tuy nhiªn qua nghiªn cøu nµy còng ®∙ ph¸t hiÖn ra 8 lÜnh vùc trong ®ã dÞch vô hiÖn nay cña çc ngµnh vµ nh÷ng l−íi an toµn chÝnh thøc cÇn ®−îc bæ xung hoÆc t¨ng c−êng:

§Ò xuÊt chÝnh cho çc ngµnh: 1. ¸p dông çc hÖ thèng b¶o hiÓm y tÕ phï hîp cho ng−êi nghÌo ë çc vïng n«ng th«n. 2. T¨ng c−êng kh¶ n¨ng ch¨m sãc søc khoÎ ban ®Çu t¹i çc th«n b¶n. 3. Cung cÊp th«ng tin vµ t− vÊn vÒ kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh cho nam giíi. 4. TiÕp tôc nh÷ng nç lùc t¨ng c−êng sè l−îng vµ chÊt l−îng gi¸o dôc c¬ së. 5. Çc biÖn ph¸p xo¸ mï ch÷ kÕt hîp gi¸o dôc kiÕn thøc ®Ó lµm viÖc cho çc çn bé ®Þa

ph−¬ng, nh©n viªn y tÕ vµ khuyÕn n«ng viªn th«n b¶n. 6. §Èy m¹nh c«ng t¸c th«ng tin vµ ®µo t¹o trong ngµnh n«ng nghiÖp 7. T¨ng c−êng hoÆc ¸p dông nh÷ng l−íi an toµn mang ®Æc thï riªng cho ngµnh ch¨n nu«i. 8. Ph¸t triÓn thªm çc dÞch vô tµi chÝnh dÔ tiÕp cËn phï hîp víi ng−êi nghÌo.

Lµo Cai PPA � Lµm thÕ nµo ®Ó tiÕp cËn ng−êi nghÌo?

81

6. Lµm thÕ nµo ®Ó tiÕp cËn ng−êi nghÌo? PhÇn cuèi cïng cña b¶n b¸o ço nµy dµnh ®Ó xem xÐt nh÷ng c¬ chÕ tiÕp cËn víi ng−êi nghÌo, trong ®ã bao gåm nh÷ng ph−¬ng ph¸p sö dông cho viÖc ph©n lo¹i, x¸c ®Þnh ®èi t−îng hç trî cho ng−êi nghÌo vµ çc khu vùc nghÌo; qu¸ tr×nh t− vÊn, th«ng tin vµ hç trî; nh÷ng yÕu tè liªn quan tíi viÖc thùc hiÖn çc ch−¬ng tr×nh.

6.1 Ph©n lo¹i vµ x¸c ®Þnh ®èi t−îng Hai c¬ chÕ chñ yÕu mµ chÝnh phñ hiÖn ®ang sö dông ®Ó x¸c ®Þnh ®èi t−îng ng−êi nghÌo vµ çc khu vùc nghÌo ë miÒn nói phÝa B¾c lµ: • X¸c ®Þnh nh÷ng x∙ cã ®iÒu kiÖn khã kh¨n nhÊt (QuyÕt ®Þnh 135). • X¸c ®Þnh hé �®ãi� vµ hé �nghÌo� sö dông ph−¬ng ph¸p quy thãc thu nhËp.

6.1.1 HiÖn tr¹ng cña khu vùc nghiªn cøu Sè liÖu vÒ sè çc hé nghÌo vµ ®ãi ®∙ ®−îc Së Lao ®éng, Th−¬ng binh vµ X∙ héi, Ban §Þnh canh ®Þnh c− vµ Héi n«ng d©n thu thËp ®−îc kÕt hîp víi viÖc ®¸nh gi¸ hµng n¨m ë cÊp x∙ t¹i c¶ hai huyÖn M−êng Kh−¬ng vµ B¶o Th¾ng. Trong khu vùc nµy: • Hé nghÌo ®−îc x¸c ®Þnh lµ nh÷ng hé cã thu nhËp quy thãc tõ 13-15 kg (kho¶ng 55.000®)/ ng−êi/

th¸ng. • Hé ®ãi ®−îc x¸c ®Þnh lµ nh÷ng hé cã thu nhËp quy thãc d−íi 13 kg (kho¶ng 55.000®)/ ng−êi/

th¸ng. Ng©n hµng Ng−êi nghÌo ®∙ tiÕn hµnh thu thËp sè liÖu so s¸nh ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng vay vèn cña çc hé sö dông cïng mét tiªu chuÈn ph©n lo¹i. Nh÷ng sè liÖu ë biÓu 33 cho thÊy tû lÖ hé nghÌo vµ ®ãi ë B¶o Th¾ng chØ cao h¬n rÊt Ýt. Nh−ng theo b¸o ço cña Ng©n hµng sè çc hé nµy l¹i cao h¬n nhiÒu do d©n sè ®«ng.

B¶ng 33. PhÇn tr¨m çc hé nghÌo vµ ®ãi ë M−¬ng Kh−¬ng vµ B¶o Th¾ng (1998)

M−êng Kh−¬ng B¶o Th¾ng Nguån %nghÌo % ®ãi %tæng %®ãi %nghÌo % tæng

Bé L§TB vµ XH/héi n«ng d©n

13%

3%

16%

17%

3%

20%

Ng©n hµng ng−êi nghÌo

4%

10%

14%

23%

7%

30%

B¶ng 34. Çc x· khã kh¨n nhÊt ë Lao Cai (Ch−¬ng tr×nh 135)

HuyÖn Tû lÖ çc x· thuéc ch−¬ng

tr×nh 135

% sè hé nghÌo ë çc x·

diÖn135

% çc hé ®ãi ë çc x· thuéc diÖn 135

B¾c Hµ 31trªn 33 23.7 8.45 M−êng Kh−¬ng 13 trªn 16 20.5 4.3 B¸t X¸t 17 trªn 22 40.5 12.9

Sa Pa 17 trªn 17 33.1 12.2 B¶o Yªn 10 trªn 17 33.3 9.9 Than Uyªn 12 trªn 15 31.2 9.3 V¨n Bµn 15 trªn 22 32.2 11.4 B¶o Th¾ng 0 trªn 17 NA NA Tæng 115 trªn 180 29.7 9.5 Nguån: danh s¸ch vµ nhu cÇu ®Çu t− cña çc x∙ khã kh¨n nhÊt � Lµo Cai 1999 (QuyÕt ®Þnh 135/1998/QD-TTg ra ngµy 31.7.98).

115 x∙ cña tØnh Lµo Cai ®−îc xÕp vµo diÖn x∙ nghÌo theo QuyÕt ®Þnh 135, trong ®ã 13 x∙ thuéc huyÖn Mùêng Kh−¬ng (xem B¶ng 34). HuyÖn B¶o Th¾ng kh«ng cã x∙ nµo ®−îc xÕp vµo diÖn nµy. Çc x∙ thuéc huyÖn M−êng Kh−¬ng râ rµng lµ x∙ cã h¹ tÇng c¬ së vµ dÞch vô kÐm ph¸t triÓn nhÊt. Ngoµi ra ®ñ tiªu chuÈn vÒ møc ®é xa x«i hÎo l¸nh. Nh−ng mèi quan hÖ víi nh÷ng møc an toµn l−¬ng thùc Ýt râ rµng h¬n. Nh÷ng sè liÖu vÒ sè hé nghÌo vµ ®ãi ë M−êng Kh−¬ng vµ B¾c Hµ nh×n chung thÊp h¬n çc huyÖn vïng cao kh¸c. Mét lÇn n÷a lý do cña viÖc nµy ch−a râ rµng.


82

B¶ng 35 lµ sè liÖu cña çc x∙ vÒ sè hé nghÌo vµ ®ãi ë M−êng Kh−¬ng vµ B¶o Th¾ng. Khi tæng hîp d÷ liÖu ë cÊp nµy d−êng nh− kh«ng cã mèi quan hÖ gi÷a møc ®é an ninh l−¬ng thùc vµ nh÷ng yÕu tè kh¸c nh− møc ®é hÎo l¸nh, cÊu tróc d©n téc. Con sè çc hé nghÌo, ®ãi ë huyÖn M−êng Kh−¬ng nh×n chung lµ thÊp, ®Æc biÖt lµ víi nh÷ng x∙ hÎo l¸nh nhÊt. NÕu c¨n cø vµo nh÷ng ph¸t hiÖn cña chuyÕn nghiªn cøu ®¸nh gi¸ nghÌo khæ cã sù tham gia nµy th× nh÷ng sè liÖu ®ã thÊp h¬n nhiÒu so víi thùc tÕ.

B¶ng 35. Tû lÖ phÇn tr¨m sè hé nghÌo vµ ®ãi ë M−êng Kh−¬ng vµ B¶o Th¾ng theo sè liÖu b¸o ço (1998)

HuyÖn M−êng Kh−¬ng HuyÖn B¶o Th¾ng X· %

nghÌo %

®ãi X· %

nghÌo % ®ãi

T¶ Thµng T¶ Gia Kh©u Cao S¬n D×n Chin La Pau TÈn NËm Ch¶y Pha Long Lïng Kh©u Nhin NËm L− T¶ Ng¶i Chå B¶n Sen Tung Chung Phè BÈn LÇu Lïng Vai Thanh Binh

7.8 20 6.4 17.7 6.3 15. 13. 18 24.6 17.7 4.9 14.7 9.6 15.7 6.3

0.7 2.9 14.1 4.3 3.5 3.6 1.7 6.4 9.6 1 - 3.3 - - -

Phó NhuËn T»ng Loáng Gia Phó Th¸i Niªn B¶n PhiÖt B¶n CÇm Phong H¶i Phong Niªn Xu©n Quang Tr× Quang S¬n Hµ Phè Lu S¬n H¶i Xu©n Giao

23 9.4 20.5 22.9 19.5 23.7 11.4 21 19 14 14 11.5 13.9 22.2

4 3.4 3.4 3.4 4 5 3.3 3.8 3.2 5.4 3.9 5 3.7 3

GÇn

nhÊ

t

X

a nh

Êt

GÇn

nhÊ

t

X

a nh

Êt

6.1.2 Ph©n biÖt gi÷a �Vïng khã kh¨n� vµ �t×nh tr¹ng nghÌo khæ� Theo nh÷ng th«ng tin cña Uû ban d©n téc miÒn nói, 5 tiªu chuÈn chÝnh dïng ®Ó chän çc x∙ nghÌo thuéc QuyÕt ®Þnh 135 cña Thñ t−íng ChÝnh phñ (ban hµnh ngµy 31/7/1998), nh− sau: 1. Çc x∙ vïng cao, hÎo l¸nh vµ biÖt lËp ( h¬n 20 km tÝnh tõ khu vùc ph¸t triÓn) 2. C¬ së h¹ tÇng yÕu kÐm, t¹m thêi (thiÕu giao th«ng, thuû lîi vµ çc dÞch vô y tÕ, gi¸o dôc) 3. H¹n chÕ vÒ mÆt x∙ héi (søc khoÎ yÕu, mï ch÷, Ýt häc) 4. §iÒu kiÖn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp khã kh¨n (du canh, thiÕu ®Êt trång lóa, thiÕu ®Çu vµo v.v..) 5. HiÖn tr¹ng an toµn l−¬ng thùc vµ an toµn thu thËp cña çc hé (tû lÖ hé nghÌo, ®ãi cao). §©y lµ nh÷ng tiªu chuÈn hiÖn ®ang cã hiÖu lùc nh−ng râ rµng ë mét chõng mùc nµo ®ã vÉn cã sù lÉn lén trong çch ®Þnh nghÜa. Theo v¨n b¶n cña QuyÕt ®Þnh 135 nh÷ng x∙ khã kh¨n nhÊt ®−îc gäi lµ (�Çc x∙ ®Æc biÖt khã kh¨n�). Tuy nhiªn çn bé cña nhiÒu c¬ quan nhµ n−íc vµ çc tæ chøc tµi trî l¹i th−êng ®Ò cËp tíi nh÷ng x∙ nµy víi çi tªn �x∙ nghÌo nhÊt�. Nãi chung ®ã th−êng lµ nh÷ng x∙ n»m trong nh÷ng khu vùc bÊt lîi nhÊt, nh−ng còng cÇn ph©n biÖt gi÷a �çc hé cã hoµn c¶nh nghÌo ®ãi� �nh÷ng ng−êi sèng trong çc khu vùc khã kh¨n, bÊt lîi�. Çc tr−êng hîp nghÌo ®ãi th−êng ®a d¹ng, phøc t¹p vµ phæ biÕn h¬n. Qua nghiªn cøu ®∙ thÊy r»ng ®Þa h×nh hÎo l¸nh, c¬ së h¹ tÇng yÕu kÕm vµ çc dÞch vô h¹n chÕ lµ nh÷ng yÕu tè quyÕt ®Þnh gãp phÇn g©y ra sù nghÌo ®ãi. §ång thêi còng thÊy ®−îc nhu cÇu to lín cña viÖc thóc ®Èy m¹nh çc dÞch vô vµ x©y dùng c¬ së h¹ tÇng ë çc vïng cao, hÎo l¸nh. Tuy nhiªn còng cã rÊt nhiÒu vÊn ®Ò quan träng vÒ nghÌo ®ãi ë çc vïng trung du cÇn ph¶i gi¶i quyÕt. §iÒu nµy ®∙ gîi ý nhiÒu ®iÒu cho ch−¬ng tr×nh Xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, çc ch−¬ng tr×nh kh¸c cña chÝnh phñ vµ çc ch−¬ng tr×nh tµi trî, bëi v× nã ®∙ chØ râ nhu cÇu cÇn cã mét ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn riªng cho khu vùc nµy ®èi víi c¶ viÖc x¸c ®Þnh ®èi t−îng vµ thiÕt kÕ ch−¬ng tr×nh còng nh− néi dung ch−¬ng tr×nh.


83

Çc tr−êng hîp nghÌo ®ãi ë nh÷ng huyÖn vïng trung du Qua nghiªn cøu nµy ®∙ cho thÊy çc tr−êng hîp nghÌo khæ hÇu nh− ®Òu mang ®Æc thï riªng ë çc vïng trung du cã kinh tÕ ®a d¹ng, dÔ tiÕp cËn: • Çc th«n b¶n hÎo l¸nh cña çc nhãm d©n téc thiÓu sè ë vïng trung du. • Çc gia ®×nh ®ang trong thêi kú qu¸ ®é � míi chuyÓn tíi kh«ng cã ®ñ ®Êt vµ cã Ýt quan hÖ. • Nh÷ng hé do phô n÷ lµm chñ hé v× ®∙ ly dÞ hoÆc chång ®i xa (vïng kinh tÕ míi). • Nh÷ng hé nî nÇn nhiÒu. Nh÷ng th«n b¶n khã kh¨n nhÊt ë vïng trung du Nghiªn cøu nµy cho thÊy çc hé cã ®iÒu kiÖn khã kh¨n nhÊt l¹i n»m ë çc th«n b¶n nghÌo h¬n thuéc nh÷ng x∙ trung du nh×n chung lµ kh¸ gi¶. §ã lµ çc th«n nh− th«n T©n Hå x∙ Phong Niªn. NÕu chóng ta ®em nh÷ng sè liÖu ®∙ tæng kÕt trong nghiªn cøu nµy ®Ó so s¸nh hiÖn tr¹ng T©n Hå víi Cèc S©m, mét th«n cïng x∙ nh−ng cã nhiÒu ®iÒu kiÖn thuËn lîi h¬n, chóng ta sÏ cã mét bøc tranh râ rµng vÒ sù kh¸c biÖt: Th«n T©n Hå Th«n Cèc S©m Kh¸ hÎo l¸nh Çch ®−êng trôc chÝnh 6km L−îng tiÒn l−u th«ng trung b×nh ThÞ tr−êng tèt Çc c¬ quan ®oµn thÓ ch−a ho¹t ®éng Tr−ëng th«n kh«ng biÕt nãi tiÕng phæ th«ng 4% sè hé cã phô n÷ biÕt ch÷ 43% sè hé cã nam giíi biÕt ch÷ 0% sè hé vay ng©n hµng 0% sè hé vay cña ch−¬ng tr×nh X§GN 0% sè hé cã xe ®¹p 0.5% sè hé cã xe m¸y 46% sè hé cã ngùa 0% sè hé cã ®iÖn 0 % sè hé cã Ti Vi 68% sè hé cã ®µi

§i l¹i thuËn tiÖn N»m trªn trôc ®−êng chÝnh L−îng tiÒn l−u th«ng cao ThÞ tr−êng tèt Çc c¬ quan ®oµn thÓ cã ho¹t ®éng Tr−ëng th«n biÕt ch÷ 99% sè hé cã phô n÷ biÕt ch÷ 93% sè hé cã nam giíi biÕt ch÷ 91% sè hé vay ng©n hµng 31% sè hé vay cña ch−¬ng tr×nh X§GN 72% sè hé cã xe ®¹p 25% sè hé cã xe m¸y 0% sè hé cã ngùa 75% sè hé cã ®iÖn 37 sè hé cã Ti Vi 45% sè hé cã ®µi

Theo quyÕt ®Þnh tr−íc cña Uû ban d©n téc miÒn nói1, 29 th«n b¶n vïng trung du cña huyÖn B¶o Th¾ng (trong ®ã cã T©n Hå) ®−îc xÕp vµo cïng mét lo¹i (khu vùc III) cïng diÖn víi 115 x∙ nghÌo nhÊt theo quyÕt ®Þnh 135 cña chÝnh phñ. §iÒu quan träng lµ trong thêi gian tíi cÇn ph¶i ®−a çc th«n nghÌo n»m r¶i r¸c nh− trªn vµo çc ch−¬ng tr×nh xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo khi thùc hiÖn ë çc khu vùc vïng nói phÝa B¾c.

6.1.3 Ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ ®Ó x¸c ®Þnh çc hé ®ãi vµ hé nghÌo Nh÷ng khã kh¨n vµ sè liÖu kh«ng ®ång nhÊt tiÒm Èn trong viÖc ®¸nh gi¸ çc hé ®ãi, nghÌo Nghiªn cøu nµy kh«ng thÓ ®¶m b¶o ch¾c ch¾n vÒ sù chÝnh x¸c tuyÖt ®èi cña çc sè liÖu vÒ hé ®ãi vµ hé nghÌo. Nh− ®∙ tr×nh bµy ë trªn, sè liÖu chÝnh thøc vÒ çc x∙ hÎo l¸nh cña huyÖn M−êng Kh−¬ng d−êng nh− thÊp h¬n so víi thùc tÕ. Tuy nhiªn còng cã lý do ®Ó cho thÊy viÖc ®¸nh gi¸ ë cÊp x∙ ®∙ cã mét sè sè liÖu kh«ng ®ång nhÊt trong viÖc thùc hiÖn. §iÒu ®ã ®∙ Ýt nhiÒu ¶nh h−ëng tíi sè liÖu thu ®−îc. Nh÷ng yÕu tè liªn quan tíi møc ®é phï hîp cña çc ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ trªn çc khu vùc vïng cao

1 QuyÕt ®Þnh sè 42 / UB-QD (ngµy 23 / 5 / 1997) vÒ viÖc x¸c ®Þnh ba lo¹i khu vùc ë çc vïng miÒn nói. Uû Ban D©n Téc MiÒn Nói.


84

• Thø nhÊt, thùc chÊt rÊt khã ®¸nh gi¸ thu thËp theo kiÓu quy thãc ë çc x∙ n¬i l−¬ng thùc chÝnh kh«ng ph¶i lµ g¹o mµ lµ ng« vµ ë nh÷ng n¬i trång nhiÒu lo¹i c©y l−¬ng thùc (nh− lµ lóa n−íc, lóa n−¬ng, tam gi¸c m¹ch, s¾n, khoai t©y v.v..).

• Thø hai, còng rÊt khã ®−a ra ®−îc nh÷ng ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c t¹i çc khu vùc cã møc ®é lµm thuª

®æi l−¬ng thùc cao hay møc vay l−¬ng thùc cña hä hµng, l¸ng giÒng phæ biÕn ë çc b¶n vïng cao trong ph¹m vi nghiªn cøu.

Nh÷ng yÕu tè liªn quan tíi môc ®Ých thu thËp sè liÖu • Môc ®Ých cña viÖc thu thËp sè liÖu cã thÓ cã ¶nh h−ëng ®Õn sè liÖu. VÝ dô, mÆc dï còng sö dông

mét tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ nh−ng sè liÖu do Héi N«ng d©n thu thËp l¹i rÊt kh¸c víi sè liÖu cña Ng©n hµng ng−êi nghÌo. §iÒu nµy dÉn tíi sù kh«ng nhÊt qu¸n gi÷a viÖc gi¸m s¸t chung t×nh tr¹ng nghÌo khæ vµ ph©n lo¹i ®èi t−îng cho çc dÞch vô.

• Mét sè khu vùc th−êng cã xu h−íng ®¸nh gi¸ qu¸ lªn lªn vµ tr×nh b¸o sè liÖu dùa trªn møc ®é hç

trî cho khu vùc ®ã. Mét sè n¬i kh¸c l¹i cã xu h−íng ®¸nh gi¸ gi¶m ®i do mét sè nguyªn nh©n nh− ng−êi d©n kh«ng muèn nhËn lµ m×nh nghÌo.

Nh÷ng yÕu tè liªn quan tíi kh¶ n¨ng ®Þa ph−¬ng • §Ó ®¸nh gi¸ çc hé nghÌo, ®ãi ph¶i tiÕn hµnh viÖc tÝnh to¸n sè l−îng thu thËp quy thãc cña çc hé

vµ viÖc ®ã rÊt phøc t¹p. §é chÝnh x¸c cña sè liÖu râ rµng sÏ phô thuéc vµo chÊt l−îng cña c«ng t¸c ®µo t¹o ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸, vµo ®é kü l−ìng cña viÖc kh¶o s¸t çc hé vµ tinh thÇn tr¸ch nhiÖm cña çn bé x∙.

• Kh¶ n¨ng biÕt ch÷, tÝnh to¸n cña çn bé x∙ ë çc vïng s©u rÊt h¹n chÕ céng víi nh÷ng khã kh¨n

khi ph¶i tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ ë çc th«n b¶n xa, n»m r¶i r¸c cã thÓ còng gi¶m bít møc ®é chÝnh x¸c vµ tæng qu¸t cña viÖc ®¸nh gi¸.

Trªn thùc tÕ nh÷ng yÕu tè trªn ®©y ®∙ gãp phÇn lµm t¨ng nh÷ng khã kh¨n trong viÖc sö dông ph−¬ng ph¸p quy thãc mét çch hiÖu qu¶ ®Ó x¸c ®Þnh çc hé nghÌo ë khu vùc miÒn nói phÝa B¾c. CÇn ph©n biÖt gi÷a viÖc �gi¸m s¸t thùc tr¹ng nghÌo khæ� víi �x¸c ®Þnh ®èi t−îng nghÌo ®Ó hç trî�. An ninh l−¬ng thùc c¬ b¶n lµ chØ sè x¸c ®Þnh nghÌo ®ãi thÝch hîp cho nh÷ng khu vùc nµy. Tuy nhiªn mét trong nh÷ng khã kh¨n tiÒm Èn cña hÖ thèng hç trî lµ viÖc lÉn lén gi÷a môc tiªu gi¸m s¸t thùc tr¹ng nghÌo khæ vµ x¸c ®Þnh ®èi t−îng hç trî. CÇn xem xÐt kü ®Ó lµm râ h¬n nh÷ng chøc n¨ng nµy. Cã thÓ ®Ò xuÊt mét çch thùc hiÖn viÖc nµy nh− sau: C¬ chÕ Thêi gian Lo¹i h×nh ®¸nh gi¸

1) Gi¸m s¸t nh÷ng xu h−íng chung cña t×nh tr¹ng nghÌo khæ

Hai n¨m mét lÇn?

• Theo tõng khu vùc hoÆc trªn toµn quèc • LÊy mÉu tËp trung (®Þnh l−îng) • ChØ tiªu chuÈn mùc • Sö dông ph−¬ng ph¸p tÝnh thu nhËp quy ngò

cèc. • Do çn bé tØnh, huyÖn cã kü n¨ng thùc hiÖn.

2) X¸c ®Þnh ®èi t−îng cña hç trî l−¬ng thùc hay çc lo¹i h×nh hç trî kh¸c

Mçi n¨m mét lÇn hoÆc theo yªu cÇu

• Theo ®Þa ph−¬ng • Ph−¬ng ph¸p ®¬n gi¶n (®Þnh tÝnh) • ChØ tiªu ®a d¹ng, phï hîp víi tõng ®Þa ph−¬ng • ChØ tiªu cô thÓ cho tõng ngµnh • Do çn bé th«n, x∙ thùc hiÖn


85

§¬n gi¶n ho¸ çc chØ tiªu, ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh ®èi t−îng cña hç trî l−¬ng thùc vµ mét sè lo¹i h×nh hç trî kh¸c ë vïng cao Mét cuéc th¶o luËn thó vÞ vÒ chñ ®Ò nµy ®∙ ®−îc tæ chøc víi çn bé x∙ Pha Long.

Th¶o luËn vÒ çc ph−¬ng ph¸p ph©n lo¹i hé ®ãi vµ nghÌo ë x· Pha Long huyÖn M−êng Kh−¬ng X∙ Pha Long cã 456 hé gia ®×nh. Khi hái vÒ sè l−îng hé nghÌo vµ ®ãi cña x∙, chóng t«i ®∙ ®−îc cung cÊp nh÷ng sè liÖu ®¸nh gi¸ chÝnh thøc (60 hé nghÌo vµ 8 hé ®ãi). T¹i cuéc häp khi hái çn bé x∙ vÒ ý kiÕn cña hä ®èi víi nh÷ng tiªu chuÈn sö dông trong ®¸nh gi¸ chÝnh thøc, hä nãi r»ng nh÷ng tiªu chÈn ®ã cßn nhiÒu ®iÒu ch−a thùc tÕ. VÝ dô, nÕu chØ sö dông tiªu chuÈn 15 hay 13 kg quy thãc sÏ kh«ng thÓ biÕt cô thÓ møc ®é nghÌo cña çc hé thùc tÕ ra sao. V× ®iÒu nµy cßn tuú thuéc vµo çc lo¹i chi tiªu vµ thu nhËp kh¸c cña hé gia ®×nh mµ trªn thùc tÕ rÊt khã ®¸nh gi¸. Dùa vµo ®ã chóng t«i ®Æt c©u hái vËy hä sÏ ®Ò xuÊt tiªu chuÈn nµo ®Ó thay thÕ trong viÖc x¸c ®Þnh çc hé nghÌo, ®ãi. Hä ®∙ tr¶ lêi viÖc x¸c ®Þnh hé ®ãi rÊt dÔ dµng. §ã lµ çc hé bÞ hÕt l−¬ng thùc dù tr÷ ë mét sè thêi kú khã kh¨n trong n¨m. Theo hä cã 47 hé trong x∙ bÞ hÕt l−¬ng thùc dù tr÷ trong thêi gian dµi mçi n¨m. Çc hé nghÌo lµ nh÷ng hé thiÕu søc kÐo - ®¹i gia sóc vµ theo chóng t«i ®−îc biÕt trong x∙ cã 80 hé gia ®×nh thuéc diÖn nµy. ViÖc thiÕu søc kÐo nªn lµ chØ tiªu cho çc hé nghÌo ë Pha Long v× søc kÐo ë ®©y lµ cÇu nèi chÝnh gi÷a thùc tr¹ng thu thËp tiÒn mÆt (nh− kh¶ n¨ng mua gia sóc) vµ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt l−¬ng thùc cña hé gia ®×nh.

VÝ dô sau ®©y ë x∙ Pha Long ®∙ ®−a ra mét sè ®iÓm ®¸ng chó ý: • Thø nhÊt, viÖc dïng çc tiªu chuÈn phï hîp, dÔ hiÓu cho ®Þa ph−¬ng ®Ó x¸c ®Þnh ®èi t−îng cho çc

lo¹i h×nh hç trî kh¸c nhau (l−¬ng thùc, çc ®Çu vµo vËt t− s¶n xuÊt, mµn tr¸nh muçi v.v..) cã thÓ sÏ c«ng b»ng h¬n vµ hiÖu qu¶ h¬n.

• Thø hai, víi ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng kh¸i niÖm �giai ®o¹n thiÕu l−¬ng thùc hoµn toµn� nh×n chung

dÔ dµng h¬n so víi �thu nhËp quy thãc� trong viÖc x¸c ®Þnh ®èi t−îng hç trî l−¬ng thùc. • Thø ba, viÖc ®¸nh gi¸ sö dông ph−¬ng ph¸p cña ®Þa ph−¬ng theo kiÓu nµy cho sè liÖu cao h¬n so

víi sè liÖu cña ®¸nh gi¸ chÝnh thøc. CÇn tiÕp tôc tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ó x¸c ®Þnh liÖu cã nªn ¸p dông ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ nµy cho çc x∙ vïng cao kh¸c.

• Cuèi cïng, ng−êi H�m«ng cã rÊt nhiÒu dÞp trong ®ã mäi ng−êi cïng nhau chia sÎ vµ trao ®æi l−¬ng

thùc nh− dÞp TÕt, c−íi xin, ma chay, lµm nhµ, vay m−în l−¬ng thùc v.v... Ngoµi viÖc vay m−în l−¬ng thùc (th−êng xuyªn hoÆc thØnh tho¶ng) trong nh÷ng thêi kú thiÕu thèn, ®«i khi çc hé vay l−¬ng thùc víi khèi l−îng rÊt lín trong çc dÞp ®Æc biÖt. §iÒu nµy còng g©y khã kh¨n cho viÖc ®¸nh gi¸.

6.2 Nh÷ng qu¸ tr×nh t− vÊn, th«ng tin vµ ph¸t huy quyÒn lµm chñ

6.2.1 Çc c¬ chÕ chÝnh thøc L∙nh ®¹o cña huyÖn B¶o Th¾ng vµ M−êng Kh−¬ng ®∙ cho chóng t«i biÕt cã 7 giai ®o¹n trong qu¸ tr×nh lùa chän vµ ra quyÕt ®Þnh chØ ®¹o cøu trî vµ hç trî vËt chÊt cho çc th«n b¶n, çc hé gia ®×nh thuéc diÖn xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo. Tr×nh tù nµy ®−îc thÓ hiÖn trªn s¬ ®å trang sau.


86

S¬ ®å çc giai ®o¹n trong viÖc x¸c ®Þnh ®èi t−îng, lùa chän, x¸c nhËn vµ trî gióp cho ng−êi nghÌo

Giai ®o¹n mét � cÊp tØnh: Uû ban Nh©n d©n tØnh göi v¨n b¶n liªn quan tíi xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo cho huyÖn gåm cã th«ng tin vÒ nhãm ®èi t−îng, çc lo¹i hç trî, khèi l−îng hç trî vµ hç trî sÏ do Uû ban huyÖn ph©n phèi.

Giai ®o¹n hai � cÊp huyÖn: c¨n cø vµo quyÕt ®Þnh cña tØnh, huyÖn sÏ ban hµnh v¨n b¶n cô thÓ vµ nh÷ng ph−¬ng ph¸p tiÕn hµnh c«ng viÖc trong huyÖn. Çn bé çc ngµnh ®−îc giao ®i xuèng lµm viÖc víi çc x∙ sÏ ®−îc hç trî

Giai ®o¹n ba � cÊp x·: çn bé huyÖn lµm viÖc víi Uû ban nh©n d©n x∙, çc c¬ quan, ®oµn thÓ vÒ ph−¬ng ph¸p thùc hiÖn hç trî. Mét cuéc häp ®−îc tæ chøc víi çn bé x∙, th«n vµ çc ban ngµnh ®Ó c«ng bè néi dung cña c«ng t¸c hç trî

Giai ®o¹n bèn � cÊp th«n b¶n: Çn bé th«n b¶n (víi sù tham gia cña çn bé x∙) sau ®ã sÏ tæ chøc mét cuéc häp th«n b¶n víi ®¹i diÖn cña tÊt c¶ çc hé ®Ó th«ng b¸o vµ biÓu quyÕt nhÊt trÝ theo çc tiªu chuÈn do huyÖn ®Ò ra.

Giai ®o¹n n¨m � cÊp x·: sau khi çc th«n ®∙ lùa chän çc hé theo ®óng tiªu chuÈn, çn bé x∙ sÏ tËp hîp, phª chuÈn vµ göi danh s¸ch lªn huyÖn.

Giai ®o¹n s¸u � cÊp huyÖn: çc c¬ quan ban ngµnh cña huyÖn sau ®ã sÏ tæng kÕt vµ kiÓm tra danh s¸ch nµy, nÕu cÇn sÏ göi çn bé vÒ x∙ ®Ó thÈm ®Þnh, tiÕp theo sÏ viÕt b¸o ço vµ göi kÌm víi danh s¸ch lªn l∙nh ®¹o huyÖn phª duyÖt

Giai ®o¹n b¶y: sau khi ®−îc phª duyÖt, çc c¬ quan thùc thi sÏ lµm viªc víi çc x∙ ®Ó gi¸m s¸t viÖc thùc hiÖn ph©n ph¸t hç trî � nh− ®¶m b¶o hç trî sÏ ®Õn ®óng çc hé theo ®óng sè l−îng.

Hé gia ®×nh

§iÓm yÕu � viÖc cung cÊp th«ng tin vµ ®µo t¹o bÞ h¹n chÕ.

§iÓm yÕu � khã tæ chøc çc cuéc häp ë mét sè th«n b¶n.

Çc

hé

nghÌ

o nh

Êt th

iÕu

tù ti

n vµ

can

®¶m

®Ó

tham

gia.

§iÓm yÕu � sù phèi hîp gi÷a çc ban ngµnh ( vÝ dô ng©n hµng, khuyÕn n«ng vµ thó y cho hç trî ch¨n nu«i)

§iÓm yÕu � khã duy tr× liªn l¹c th−êng xuyªn víi çc x∙ hÐo l¸nh.


87

§èi tho¹i víi ng−êi nghÌo Ngoµi nh÷ng qu¸ tr×nh lùa chän ®Þnh kú nh− trªn, huyÖn cßn cã nhiÒu c¬ chÕ kh¸c ®Ó l¾ng nghe nh÷ng quan t©m vµ nhu cÇu cña ng−êi nghÌo. Tuy nhiªn ng©n s¸ch dµnh cho viÖc nµy th−êng rÊt nhá nh− trong vÝ dô d−íi ®©y ë M−êng Kh−¬ng.

Nh÷ng c¬ chÕ hç trî ng−êi nghÌo ë M−êng Kh−¬ng ë M−êng Kh−¬ng mçi çn bé cña Uû ban nh©n d©n huyÖn ®−îc giao phô tr¸ch 1 hoÆc 2 x∙ vµ mçi ban ngµnh cña huyÖn còng ®−îc giao phô tr¸ch mét x∙. Môc ®Ých cña viÖc nµy lµ ®Ó duy tr× liªn l¹c chÆt chÏ gi÷a x∙ vµ huyÖn. Mçi ban ngµnh vµ çn bé ph¶i b¸o ço ®Þnh kú vÒ hiÖn tr¹ng cña x∙ m×nh phô tr¸ch. Ngoµi ra cßn cã çc ®¹i diÖn cña Uû ban huyÖn ®ãng ë çc khu vùc hµnh chÝnh x∙ (vÝ dô trung t©m côm x∙ Pha Long cã hai çn bé thay nhau ë 4 th¸ng mét lÇn). HuyÖn còng ®∙ tæ chøc çc diÔn ®µn ®èi tho¹i trùc tiÕp víi ng−êi nghÌo. Nh÷ng diÔn ®µn nµy ®−îc khëi x−íng tõ n¨m 1997 b»ng ng©n s¸ch cña huyÖn. §¹i diÖn çc hé nghÌo cña tõng x∙ do çc x∙ lùa chän ®Ó tham gia ®èi tho¹i. Tuy nhiªn do ng©n s¸ch h¹n hÑp nªn nh÷ng sù kiÖn nµy chØ ®−îc tæ chøc ë mçi x∙ mét n¨m.

C¬ chÕ khiÕu n¹i Trong c¶ 2 huyÖn, nh÷ng quyÕt ®Þnh do Uû ban huyÖn vµ x∙ thùc hiÖn vÒ hç trî cho çc hé ®ãi, nghÌo rÊt quan träng. V× thÕ nÕu cã hé nµo kh«ng tho¶ m∙n víi nh÷ng quyÕt ®Þnh nµy, hä cã quyÒn khiÕu n¹i lªn x∙, huyÖn hoÆc tØnh. • ë cÊp x·: çn bé x∙ cã mÆt ë Uû ban vµo nh÷ng ngµy ®∙ ®−îc lªn lÞch râ rµng, khi ®ã çc hé cã

thÓ tíi ®Ó bµy tá ý kiÕn, yªu cÇu vµ khiÕu n¹i cña m×nh. LÞch ®ãn tiÕp ë x∙ rÊt linh ho¹t c¨n cø vµo çc ®iÒu kiÖn cña ®Þa ph−¬ng. Mçi x∙ còng cã ban hoµ gi¶i ®Ó gi¶i quyÕt xung ®ét, m©u thuÉn trong ®Þa bµn.

• ë cÊp huyÖn: Uû ban nh©n d©n huyÖn cã mét phßng tiÕp d©n ë ®ã cã çc thñ tôc b»ng v¨n b¶n vµ

nh÷ng quy ®Þnh cho viÖc tiÕp nhËn th¾c m¾c, khiÕu n¹i vµ yªu cÇu. TÊt c¶ nh÷ng ý kiÕn cña nh©n d©n ®Òu ®−îc ng−êi ®¹i diÖn ghi l¹i sau ®ã chuyÓn cho çc c¬ quan chøc n¨ng. VÒ phÇn m×nh çc bªn cã chøc n¨ng ph¶i ®−a ra nh÷ng c©u tr¶ lêi, gi¶i thÝch râ rµng nhanh chãng vµ ®óng quy ®Þnh.

Do h¹n chÕ vÒ thêi gian, nghiªn cøu nµy ch−a thÓ ®¸nh gi¸ ®−îc møc ®é sö dông cña nh÷ng c¬ chÕ nµy còng nh− ®¸nh gi¸ ®èi t−îng sö dông vµ môc ®Ých sö dông. Tuy nhiªn cã thÓ nãi ng−êi nghÌo nh×n chung cã Ýt tù tin hay kh¶ n¨ng ®Ó khiÕu n¹i. Ngoµi ra còng ch−a thÓ ®¸nh gi¸ ®Çy ®ñ vÒ çch nh×n nhËn cña ng−êi d©n víi viÖc sö dông hÖ thèng chÝnh thøc- çc c¬ quan khiÕu n¹i vµ gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò vÒ chÝnh s¸ch- so víi hÖ thèng kh«ng chÝnh thøc- nh÷ng ng−êi cao tuæi trong th«n, b¶n hoÆc nh÷ng ng−êi cã thø bËc trong dßng téc. VÊn ®Ò nµy cÇn ®−îc tiÕp tôc nghiªn cøu. Mét sè quan ®iÓm cña ng−êi d©n vÒ qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh vµ lùa chän §Ó tham gia mét çch hiÓu qu¶ trong qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh, ng−êi d©n cÇn ph¶i cã ®Çy ®ñ th«ng tin vÒ môc ®Ých, tiªu chuÈn vµ khèi l−îng hç trî. Nh−ng trªn thùc tÕ qua chuyÕn ®¸nh gi¸ nµy cho thÊy rÊt nhiÒu hé nghÌo kh«ng biÕt g× vÒ çc chÝnh s¸ch, lo¹i h×nh hç trî mµ cã thÓ hä ®ñ tiªu chuÈn ®−îc h−ëng. Møc ®é chÝnh x¸c vµ ®Çy ®ñ cña nh÷ng th«ng tin mµ hä nhËn ®−îc, ®Æc biÖt lµ ®èi víi çc nhãm d©n téc thiÓu sè lµ rÊt thÊp. VÝ dô, nh− ®∙ tr×nh bµy trong phÇn 5.1 r»ng trªn thùc tÕ nh÷ng quyÕt ®Þnh cho çc hé gia ®×nh nhËn hç trî l−¬ng thùc kh«ng ®−îc thùc hiÖn ë çc cuéc häp th«n b¶n mµ ®−îc thùc hiÖn ë cÊp x∙. Sù phøc t¹p cña ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ còng lµm gi¶m ®i sù tham gia cña ng−êi d©n vµo viÖc quyÕt ®Þnh. Møc ®é tham gia cña ng−êi d©n liªn quan tíi rÊt nhiÒu yÕu tè sau: • §é lín cña x∙ hoÆc th«n ( nh− çn bé ph¶i ®i xa ®Ó cung cÊp th«ng tin cho mäi ng−êi hay ®Ó triÖu

tËp häp; sè l−îng çc hé). • Møc ®é thèng nhÊt vÒ d©n téc vµ x∙ héi. • Tinh thÇn tr¸ch nhiÖm cña çn bé x∙, th«n.


88

Cuéc th¶o luËn ®−îc tæ chøc ë th«n NËm Tang ®∙ cho thÊy mét sè nh÷ng khã kh¨n trong viÖc lÊy ý kiÕn cña mäi ng−êi ë mét vµi th«n b¶n.

Khã kh¨n trong viÖc x¸c ®Þnh ®èi t−îng vµ ®iÒu phèi nh÷ng hç trî tõ bªn ngoµi trong mét céng ®ång ®a d¹ng Th«n NËm Tang (huyÖn B¶o Th¾ng) NËm Tang lµ b¶n míi h×nh thµnh cã b¶y nhãm d©n téc (trong ®ã cã ng−êi Dao, H�m«ng, Kinh vµ Gi¸y) sèng r¶i r¸c theo çc xãm nhá. Mét sè hé vÉn tiÕp tôc chuyÓn tíi c− ngô ë b¶n. Trong cuéc häp tæng kÕt viÖc ®¸nh gi¸ PPA ®∙ diÔn ra mét cuéc th¶o luËn s«i næi gi÷a nh÷ng çc th«ng tin viªn cña th«n xoay quanh vÊn ®Ò ph©n bæ hç trî cña nhµ n−íc nh− thÕ nµo. Lý do cña cuéc th¶o luËn nµy nh− sau: cho dï nhãm nghiªn cøu ®∙ cè g¾ng gi¶i thÝch viÖc ®¸nh gi¸ PPA chØ cã môc ®Ých nh»m t×m hiÓu thùc tr¹ng nghÌo khæ cña th«n, nh−ng nhiÒu ng−êi vÉn tin r»ng çc hé ®−îc pháng vÊn ®ang ®−îc xem xÐt ®Ó nhËn trî cÊp cña chÝnh phñ. Cã mét h«m khi ®ang tiÕn hµnh pháng vÊn mét hé ng−êi H�m«ng chóng t«i ®∙ ph¶i dõng l¹i v× ®−îc biÕt r»ng hé ®ã míi chuyÓn tíi vµ ch−a ®¨ng ký hé khÈu chÝnh thøc víi th«n. T¹i cuéc häp tæng kÕt mét n÷ ®¹i biÓu ng−êi H�m«ng ®∙ chÊt vÊn t¹i sao chóng t«i kh«ng pháng vÊn gia ®×nh H�m«ng ®ã. VÊn ®Ò tranh c∙i n¶y sinh lµ lý do lÇm t−ëng r»ng hé gia ®×nh ®ã kh«ng ®ñ tiªu chuÈn ®Ó nhËn trî cÊp . Tõ cuéc tranh luËn ®ã chóng t«i thÊy r»ng ®∙ cã ý kiÕn kh«ng võa lßng trong céng ®ång víi viÖc lùa chän çc hé nhËn trî gióp cña nhµ n−íc. Tr−ëng th«n NËm Tang gi¶i thÝch r»ng khi cã hç trî anh lu«n cè g¾ng triÖu tËp c¶ th«n ®Ó häp, nh−ng çc hé n»m ë rÊt xa nhau vµ nÕu th«ng tin hÕt ®−îc cho mäi ng−êi ph¶i cÇn 2 ngµy, do vËy kh«ng ph¶i lóc nµo çc hé còng tham dù ®Çy ®ñ. §«i khi mét vµi lo¹i hç trî ®−îc ®−a xuèng rÊt nhanh kh«ng b¸o tr−íc vµ sè l−îng cã h¹n nªn kh«ng ®ñ thêi gian ®Ó tæ chøc chu ®¸o mäi viÖc hay ph©n phèi mét çch c«ng b»ng.

6.2.2 Ho¹t ®éng trong bèi c¶nh ®a d©n téc, ®a ng«n ng÷. Ph¸t huy quyÒn lµm chñ th«ng qua th«ng tin cho ng−êi d©n Cung cÊp nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt cho ng−êi d©n d−íi d¹ng phï hîp lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p hiÖu lùc nhÊt ®Ó gióp hä x©y dùng vèn con ng−êi vµ vèn x∙ héi nh»m chèng l¹i nghÌo khæ. ë nh÷ng khu vùc cã nhiÒu d©n téc kh¸c nhau vµ mét phÇn lín d©n sè kh«ng biÕt nãi tiÕng phæ th«ng, sÏ cã nh÷ng khã kh¨n ®Æc biÖt trong viÖc cung cÊp nh÷ng dÞch vô hiÖu qu¶ cho ng−êi nghÌo. Nh÷ng c¶n trë vµ khã kh¨n vÒ ng«n ng÷ trong giao tiÕp ®∙ h¹n chÕ sù hiÓu biÕt cña ng−êi d©n vÒ çc lo¹i h×nh hç trî hiÖn nay, vÒ môc tiªu vµ ®iÒu kiÖn cña chóng. CÇn cã sù nh¹y c¶m cao vÒ v¨n ho¸ ®Ó ®¶m b¶o r»ng mçi lo¹i h×nh hç trî ph¶i lµ nh÷ng t¸c ®éng phï hîp víi céng ®ång ®Þa ph−¬ng. XÐt vÒ nhiÒu mÆt, ë nh÷ng vïng miÒn nói phÝa B¾c, çc ®iÒu kiÖn vÒ kinh tÕ, x∙ héi vµ v¨n ho¸ cã nh÷ng ®Æc thï rÊt riªng biÖt. ChÝnh v× thÕ ®ßi hái cÇn cã nh÷ng gi¶i ph¸p riªng biÖt. VÊn ®Ò th«ng tin �qua tay� §∙ cã mét cuéc th¶o luËn rÊt thó vô vÒ vÊn ®Ò nµy ë th«n NËm Tang:

Th¶o luËn vÒ ý nghÜa cña viÖc �thiÕu kiÕn thøc� ë th«n NËm Tang HuyÖn B¶o Th¾ng Trong çc bµi tËp xÕp lo¹i chÊt l−îng cuéc sèng çc hé t¹i th«n, ng−êi d©n th−êng cho r»ng hä nghÌo lµ v× �thiÕu kiÕn thøc�. Khi vÊn ®Ò nµy næi lªn trong mét cuéc th¶o luËn nhãm ë NËm Tang, chóng t«i ®∙ hái nh÷ng ng−êi tham gia ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ g×. Nã cã nghÜa lµ do hä kh«ng th«ng minh? Hay bëi v× hä kh«ng tiÕp cËn ®−îc th«ng tin? Hay lµ v× çi g×? Hä ®∙ tr¶ lêi r»ng do hai ®iÒu. Thø nhÊt, bëi v× ng−êi d©n chØ nghe l¹i th«ng tin qua ng−êi kh¸c. VÝ dô ®µo t¹o khuyÕn n«ng th−êng chØ thùc hiÖn víi mét, hai ng−êi hoÆc cho çc chñ hé (th−êng lµ ®µn «ng vµ çc hé kh¸ gi¶ ), hoÆc lµ ng−êi d©n chØ biÕt vÒ çc chÝnh s¸ch cña nhµ n−íc qua çc çn bé th«n, x∙. Nh÷ng ng−êi trong cuéc th¶o luËn nãi r»ng ng−êi d©n kh«ng thùc sù tin nhiÒu vµo nh÷ng th«ng tin ®ã v× ®ã lµ nh÷ng th«ng tin ®∙ qua tay nhiÒu ng−êi . Thø hai lµ do thiÕu kh¶ n¨ng tiÕp cËn th«ng tin.


89

ý kiÕn ®−a ra ë ®©y vÒ �kiÕn thøc qua tay� cã nhiÒu ®iÓm rÊt ®¸ng l−u ý v× nã cho thÊy ng−êi d©n Ýt tin t−ëng vµo ®ã vµ cã thÓ nã kh«ng ®−îc chÝnh x¸c cho l¾m. Mét sè çn bé th«n, x∙ còng kh«ng cã th«ng tin trùc tiÕp vÒ çc chÝnh s¸ch cña nhµ n−íc vµ hä ph¶i tr«ng cËy vµo çc cuéc tiÕp xóc víi çn bé huyÖn. Mét sè çn bé x∙ kh«ng biÕt nãi tiÕng phæ th«ng cÇn ph¶i nhê nh÷ng ng−êi kh¸c biÕt tiÕng trî gióp nh− vÝ dô d−íi ®©y:

Çn bé Héi Phô N÷ X· T¶ Gia Kh©u HuyÖn M−êng Kh−¬ng Çn bé phô n÷ cña x∙ T¶ Gia Kh©u lµ mét phô n÷ ng−êi H�m«ng kh«ng biÕt nãi, ®äc hay viÕt tiÕng phæ th«ng. V× vËy mçi lÇn ®i häp chång ph¶i ®i cïng ®Ó nghe xem cuéc häp nãi g× vµ dÞch l¹i b»ng tiÕng H�m«ng. NÕu chång kh«ng ®i ®−îc chÞ çn bé nµy l¹i cÇn ng−êi kh¸c gióp.

Tû lÖ ®¹i diÖn theo nhãm d©n téc vµ giíi ë chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng Tû lÖ çn bé nam vµ n÷ thuéc çc nhãm d©n téc kh¸c nhau cña Uû ban nh©n d©n x∙, çc ngµnh n«ng nghiÖp, y tÕ vµ gi¸o dôc cÊp x∙, huyÖn ®−îc thÓ hiÖn ë biÓu 36 vµ 37

BiÓu 36. HuyÖn M−êng Kh−¬ng - tû lÖ çn bé theo giíi vµ nhãm d©n téc

Tæn

g

Gi¬

i

% M

«ng

% K

inh

% N

ïng

% D

ao

% T

µy

%P

hï L

¸

%G

i¸y

% B

è Y

%H

oa

%d©

n té

c kh

¸c

46189 Nam 31.4 10.5 23.1 5 4.3 2 3.7 2.2 0.2 Tæng d©n sè 45327 N÷ 31.1 10.9 24.1 4.7 4.3 1.9 3.6 2.3 0.2

∑ 41.4 12.2 29.2 3.7 2.4 2.4 3.6 4.9 Nam 34.1 12.2 26.8 3.7 2.4 1.2 2.4 4.9

Uû ban Nh©n d©n X·

82

N÷ 7.3 2.4 1.2 1.2 ∑ 7 49.3 31 2.8 4.2 2.8 2.9 Nam 5.6 15.5 15.5 2.9

Ngµnh Y tÕ HuyÖn

71

N÷ 1.4 33.8 15.5 2.8 4.2 2.8 ∑ 28.8 23.2 39.8 1.4 1.4 1.4 1.3 1.4 Nam 24.7 6.8 15.1 1.4 1.3 1.4

Tr¹m Y tÕ X·

73

N÷ 4.1 16.4 24.7 1.4 1.4 ∑ 58 33.8 2.9 1.4 2.9 Nam 14.5 2.9 2.9

Ngµnh Gi¸o dôc HuyÖn

69

N÷ 43.5 31.9 2.9 1.4 ∑ 1.3 68 18.1 0.6 4.6 0.4 2 1.3 0.9 0.6 Nam 0.9 15.6 5.8 0.2 1.6 0.2 0.9 0.9 0.5 0.4

Ban Gi¸o dôc X·

469

N÷ 0.4 52.4 12.3 0.4 3 0.2 1.1 0.4 0.4 0.2 ∑ 78.2 13 4.3 4.3 Nam 56.5 8.7 4.3 4.3

Ngµnh N«ng nghiÖp HuyÖn

23

N÷ 21.7 4.3


90

BiÓu 37. HuyÖn B¶o Th¾ng - tû lÖ çn bé theo giíi vµ nhãm d©n téc

Tæn

g

Gií

i

% K

inh

% H

oa

% T

µy

% N

ïng

% T

h¸i

%M−ê

ng

%M

«ng

% D

ao

% G

i¸y

%P

hï L

¸

46189 Nam 75.7 0.07 6.15 2.13 0.04 0.15 4.23 8 2.11 0.72Tæng d©n sè 45327 N÷ 75.2 0.06 6.26 2.12 0.04 0.12 4.33 8.43 1.98 0.81

96 ∑ 89.5 3.1 2.1 4.2 1 95 Nam 88.5 3.1 2.1 4.2 1

Uû ban Nh©n d©n X· 1 N÷ 1

129 ∑ 88.3 7.2 1 2.3 2.6 46 Nam 33.3 1 2.6

Ngµnh Y tÕ HuyÖn 83 N÷ 55 6.2 1 2.3

267 ∑ 66.7 7.5 4.2 0.5 6.4 11.6 3 170 Nam 38.2 3.4 2.3 0.5 6.4 10.5 2.3

Tr¹m Y tÕ X· 97 N÷ 28.5 4.1 1.9 1.1 0.7

25 ∑ 92 8 12 Nam 44 4

Ngµnh Gi¸o dôc HuyÖn 13 N÷ 48 4

1277 ∑ 93.9 0.08 2.9 0.98 0.1 0.16 0.9 0.98 196 Nam 14 0.08 0.8 0.08 0.08 0.2 0.08

Ban Gi¸o dôc X· 1081 N÷ 79.9 2.1 0.9 0.1 0.08 0.7 0.9

35 ∑ 94.2 2.9 2.9 23 Nam 62.9 2,9

Ngµnh N«ng nghiÖp HuyÖn 12 N÷ 31.4 2.9

49 ∑ 85.8 4.08 2.04 8.08 43 Nam 77.6 4.08 2.04 8.08

Ban N«ng nghiÖp X· 6 N÷ 8.2 Nh÷ng ®iÓm chÝnh rót ra tõ nh÷ng biÓu nµy lµ: • Çc nhãm d©n téc Kinh, Tµy, Nïng chiÕm tû lÖ cao vÒ sè çn bé ë c¶ hai huyÖn so víi tû lÖ d©n sè

cña çc nhãm nµy. • Trong c¶ hai huyÖn, ng−êi H�m«ng vµ ng−êi Dao lµ hai nhãm d©n téc cã tû lÖ rÊt thÊp vÒ sè çn

bé trong tÊt c¶ çc ban ngµnh ( vµ ë çc Uû ban nh©n d©n x∙ cña huyÖn B¶o Th¾ng) so víi tû lÖ d©n sè cña hä.

• T¹i huyÖn M−êng Kh−¬ng, çn bé cña çc c¬ quan huyÖn chñ yÕu lµ ng−êi Kinh (ngµnh y tÕ 49.3%, gi¸o dôc 58%, n«ng nghiÖp 78%) cao h¬n rÊt nhiÒu so víi tû lÖ trong tæng d©n sè (10%). HiÖn tr¹ng nµy còng t−¬ng tù ë B¶o Th¾ng nh−ng víi tû lÖ Ýt h¬n.

• Tû lÖ çn bé n÷ trong çc Uû ban nh©n d©n x∙ rÊt thÊp ë c¶ hai huyÖn. • Tû lÖ çn bé n÷ trong çc ngµnh y tÕ vµ gi¸o dôc kh¸ cao ë c¶ hai huyÖn. • Tuy nhiªn çn bé n÷ l¹i chiÕm tû lÖ rÊt thÊp trong ngµnh n«ng nghiÖp. CÇn −u tiªn t¨ng c−êng sè çn bé ng−êi H�m«ng ë c¶ hai huyÖn ViÖc nµy cã thÓ ®¹t ®−îc b»ng nhiÒu çch. Mét lµ x©y dùng chiÕn l−îc l©u dµi t¨ng sè l−îng çn bé ng−êi H�m«ng trong çc c¬ quan huyÖn. Thø hai lµ cã thÓ x©y dùng çc ch−¬ng tr×nh ®Æc biÖt cho viÖc chän lùa vµ ®µo t¹o ng−êi H�m«ng thµnh çc nh©n viªn y tÕ, khuyÕn n«ng, khuyÕn n«ng, ch¨n nu«i v.v... cïng víi xo¸ mï ch÷ kÕt hîp gi¸o dôc kiÕn thøc ®Ó lµm viÖc nÕu cÇn thiÕt. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ë mét sè huyÖn cña Lµo Cai vµ qua ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn ViÖt Nam - Thôy §iÓn, ®∙ triÓn khai mét sè ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o tiÕng H�m«ng cho çn bé. CÇn −u tiªn h¬n n÷a ®èi víi çc líp d¹y tiÕng nh− thÕ nµy ®ång thêi cã nh÷ng phô cÊp ®Æc biÖt cho nh÷ng ng−êi cã thÓ häc vµ sö dông tiÕng H�m«ng.


91

6.2.3 Nhu cÇu ®µo t¹o vµ th«ng tin Mét trong nh÷ng kÕt luËn quan träng nhÊt rót ra tõ chuyÕn nghiªn cøu ®ã lµ hiÖn ®ang cã nhu cÇu rÊt lín vÒ t¨ng c−êng kh¶ n¨ng ®µo t¹o vµ ®Èy m¹nh c«ng t¸c truyÒn th«ng trong çc lÜnh vùc nh− y tÕ, khuyÕn n«ng, phæ cËp gi¸o dôc vµ qu¶n lý chung. Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn hiÖn nay trong c«ng t¸c ®µo t¹o vµ phæ cËp th«ng tin th−êng klh«ng hiÖu qu¶, ch−a v−¬n tíi ®−îc çc hé nghÌo ë nh÷ng khu vùc xa x«i hÎo l¸nh. ViÖc cung cÊp çc dÞch vô cho ng−êi nghÌo cÇn ph¶i ®i ®«i víi nh÷ng ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn ®−îc tÝnh to¸n kü l−ìng trong c«ng t¸c ®µo t¹o çn bé c¬ së, ®µo t¹o kü n¨ng cho ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng vµ phæ biÕn th«ng tin trong m«i tr−êng ®a ng«n ng÷. VÒ mÆt nµy hiÖn nay cã hai ho¹t ®éng ®ang ®−îc tiÕn hµnh: • Quèc Héi gÇn ®©y ®∙ ra th«ng b¸o vÒ viÖc ®¶m b¶o cho ®ång bµo çc d©n téc thiÓu sè ë çc vïng

s©u n¾m vµ hiÓu ®−îc nh÷ng chÝnh s¸ch vµ luËt ph¸p cña nhµ n−íc2. Hai tæ chøc sÏ gi¸m s¸t viÖc thùc hiÖn nµy lµ Uû ban D©n téc cña Quèc héi vµ Héi N«ng d©n kÕt hîp víi çc c¬ quan cña nhµ n−íc vµ chÝnh phñ tham gia vµo viÖc thiÕt kÕ chÝnh s¸ch, luËt ph¸p, çc ch−¬ng tr×nh vµ dù ¸n kinh tÕ x∙ héi cho nh÷ng khu vùc miÒn nói vµ çc nhãm d©n téc thiÓu sè.

• Mét trong b¶y dù ¸n vÖ tinh cña Ch−¬ng tr×nh Xãa ®ãi Gi¶m nghÌo ®−îc dµnh riªng cho viÖc x©y dùng ®éi ngò cho çn bé ho¹t ®éng trong lÜnh vùc xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo.

Râ rµng, ®©y lµ nh÷ng ®éng th¸i quan träng cÇn ®−îc hç trî vµ tµi trî mét çch ®Çy ®ñ. Çc dù ¸n x©y dùng ®éi ngò cña Ch−¬ng tr×nh Xo¸ ®ãi Gi¶m nghÌo cã thÓ còng sÏ cã çc ho¹t ®éng dµnh cho çn bé cÊp th«n, x∙ vµ çn bé çc ban ngµnh d−íi c¬ së. §µo t¹o vµ th«ng tin ph¶i lu«n ®i kÌm víi cung cÊp vËt t− Nh− ®∙ tr×nh bµy trong phÇn 5, ®¹i bé phËn sè hç trî dµnh cho ng−êi nghÌo ë çc khu vùc nghiªn cøu ®Òu d−íi d¹ng vËt t− (trî cÊp ®Çu vµo s¶n xuÊt, dông cô y tÕ gia ®×nh v.v...) hay tµi chÝnh (çc kho¶n vay tiÒn mÆt, tÝn dông −u ®∙i). Nh−ng trong rÊt nhiÒu tr−êng hîp, hç trî vËt t− hay tµi chÝnh ®−îc ®−a tíi th«n b¶n nh−ng kh«ng cã sù hç trî vÒ kü thuËt hay t− vÊn. Cã thÓ cã tiÕn hµnh ®µo t¹o nh−ng th−êng kh«ng g¾n víi viÖc cung cÊp dÞch vô. ®iÒu nµy dÉn tíi viÖc l∙ng phÝ cña c«ng (vÝ dô gièng c©y bÞ chÕt, bÓ n−íc kh«ng tu söa). CÇn cã çc ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn vµ çc ph−¬ng ph¸p míi trong ®µo t¹o vµ phæ cËp th«ng tin Cïng víi sù tµi trî gia t¨ng, çc ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn vµ ph−¬ng ph¸p míi trong ®µo t¹o vµ truyÒn th«ng còng cÇn ph¶i ®−îc thö nghiÖm vµ ph¸t triÓn cho çc khu vùc vïng cao nµy: 1. T¨ng c−êng ®µo t¹o cÊp tèc vÒ ph−¬ng ph¸p l∙nh ®¹o cho çn bé th«n, x∙. ViÖc ®µo t¹o nµy kh«ng

nªn chØ tËp trung vµo çc vÊn ®Ò chÝnh s¸ch, ph¸p luËt cña nhµ n−íc, qui ®Þnh cña chÝnh phñ mµ cßn ph¶i bao gåm c¶ nh÷ng kü n¨ng l∙nh ®¹o cô thÓ ( vÝ dô kü n¨ng ®iÒu khiÓn mét cuéc häp d©n) vµ nh÷ng kü n¨ng chuyªn m«n (tÝnh to¸n v.v... ). KÕt hîp ®µo t¹o xo¸ mï theo chøc n¨ng víi ®µo t¹o ph−¬ng ph¸p l∙nh ®¹o ë nh÷ng n¬i cÇn thiÕt ( vÝ dô nh− T¶ Gia Kh©u, Pha Long).

2. T¨ng c−êng ®µo t¹o kü n¨ng cÊp tèc cho çc nh©n viªn y tÕ vµ khuyÕn n«ng th«n b¶n. Lo¹i h×nh

®µo t¹o nµy nªn tiÕn hµnh theo tõng líp ng¾n (1-2 ngµy) trong kho¶ng thêi gian dµi ®Ó tõng b−íc x©y dùng kü n¨ng vµ kinh nghiÖm cho häc viªn, thay cho kiÓu ®µo t¹o tËp trung nhiÒu ngµy. CÇn kÕt hîp ®µo t¹o kü n¨ng víi xo¸ mï ch÷ vµ gi¸o dôc kiÕn thøc ®Ó lµm viÖc ë nh÷ng n¬i cÇn thiÕt.

3. Thµnh lËp çc ®¬n vÞ ®µo t¹o kü n¨ng, d¹y nghÒ l−u ®éng cho thanh thiÕu niªn çc d©n téc thiÓu

sè. ViÖc ®µo t¹o nµy cã thÓ tiÕn hµnh ë cÊp x∙ hay trung t©m côm x∙ hoÆc cã thÓ tæ chøc ë çc tr−êng néi tró cÊp 2 (nh− ë Pha Long) trong çc dÞp hÌ.

4. Sö dông nhiÒu çc ph−¬ng tiÖn nh− vi-®ª-«, ®µi. ViÖc nµy sÏ thuËn lîi cho çc chñ ®Ò vÒ kü thuËt vµ viÖc gi¶i thÝch chÝnh s¸ch v.v.. lµm çc b¨ng vi-®ª-« cã thÓ sö dông cho viÖc ®µo t¹o d−íi (c¬ së) hiÖn tr−êng vµ chiÕu trªn ®µi truyÒn h×nh ®Þa ph−¬ng. T¨ng c−êng çc ch−¬ng tr×nh ph¸t thanh b»ng tiÕng ®Þa ph−¬ng.

2 �§−a th«ng tin c« ®äng tíi cho ®ång bµo miÒn nói�. B¸o Viet Nam News 29 /4 /1999.


92

5. TiÕn hµnh çc ho¹t ®éng truyÒn th«ng vµo çc buæi chî. VÝ dô çc quÇy y tÕ, çc quÇy khuyÕn n«ng, cung cÊp th«ng tin vÒ çch chän gia sóc khoÎ m¹nh v.v...ChiÕu çc cuèn b¨ng vi-®ª-« vµ çc phim tµi liÖu trong çc buæi chî.

6. T¨ng c−êng ph¹m vi vµ chÊt l−îng cña çc gi¸o cô trùc quan ë çc tr−êng cña x∙ hoÆc cña th«n

(¸p phÝch, b¶n ®å, tranh vÏ vv... ) cho c¶ trÎ em vµ ng−êi lín.

6.3 Nh÷ng yÕu tè liªn quan tíi viÖc thùc hiÖn dù ¸n Cuèi cïng, qua nghiªn cøu nµy ®∙ x¸c ®Þnh ®−îc ba yÕu tè ®Æc tr−ng liªn quan tíi viÖc thùc hiÖn dù ¸n. Nh÷ng yÕu tè ®∙ ¶nh h−ëng tíi møc ®é mµ çc ch−¬ng tr×nh, dù ¸n cã thÓ v−¬n tíi mét çch hiÖu qu¶ çc khu vùc vïng cao hÎo l¸nh vµ ng−êi nghÌo. Nh÷ng ®iÒu ®ã liªn quan tíi çc ch−¬ng tr×nh vµ dÞch vô còng nh− çc dù ¸n tµi trî vÝ dô ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn N«ng th«n MiÒn nói ViÖt Nam � Thôy §iÓn. 1) Nhu cÇu ng©n s¸ch vµ tµi trî linh ho¹t h¬n Trong tÊt c¶ çc ngµnh ë ViÖt Nam, ng©n s¸ch ®Þa ph−¬ng lu«n ®−îc �lËp ch−¬ng tr×nh� rÊt chÆt chÏ. VÝ dô: • Trong khuyÕn n«ng, ng©n s¸ch ho¹t ®éng cho çc dÞch vô khuyÕn n«ng ®Òu lÊy tõ çc ch−¬ng

tr×nh khuyÕn n«ng cÊp quèc gia vµ cÊp tØnh. Nh÷ng ch−¬ng tr×nh nµy chØ trãi gän vµo mét sè loµi gia sóc vµ mïa mµng.

• T−¬ng tù nh− vËy ë ngµnh y tÕ çc dÞch vô ch÷a bÖnh, thuèc men bao cÊp ®Òu tuú thuéc vµo viÖc tµi trî tõ çc ch−¬ng tr×nh y tÕ lín.

• Trong ngµnh tµi chÝnh, rÊt nhiÒu ch−¬ng tr×nh cho vay trªn thùc tÕ- chø kh«ng ph¶i theo chÝnh s¸ch- chØ nh¾m vµo ngµnh ch¨n nu«i.

Çc ban ngµnh cña huyÖn hÇu nh− kh«ng cã ng©n s¸ch ho¹t ®éng ngoµi quü cña çc ch−¬ng tr×nh mµ hä dïng ®Ó ®iÒu tra vÒ nhu cÇu cña ng−êi nghÌo, ®Ó triÓn khai çc ho¹t ®éng tiÕp theo hoÆc ®Ó cung cÊp th«ng tin vµ çc dÞch vô kü thuËt theo yªu cÇu cña tõng ®Þa ph−¬ng. §iÒu nµy râ rµng lµm gi¶m c¶ vÒ sè l−îng çc dÞch vô vµ kh¶ n¨ng ®¸p øng cña çc ch−¬ng tr×nh xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo. VÝ dô, theo ch−¬ng tr×nh 135 sÏ tiÕn hµnh t¨ng c−êng viÖc ra quyÕt ®Þnh ë cÊp x∙ vÒ vÊn ®Ò x¸c ®Þnh −u tiªn ®Þa ph−¬ng cho viÖc ph¸t triÓn c¬ së h¹ tÇng vµ çc lo¹i hç trî kh¸c. Do vËy cÇn cã sù linh ho¹t nhiÒu h¬n trong ng©n s¸ch cho tÊt c¶ çc ngµnh ®Ó hç trî cho tiÕn tr×nh ph©n cÊp qu¶n lý vµ t¨ng c−êng ®¹i diÖn cÊp c¬ së trong viÖc ra quyÕt ®Þnh nµy. 2) Nhu cÇu t¨ng c−êng phèi hîp gi÷a çc ban ngµnh ë cÊp huyÖn Qua chuyÕn nghiªn cøu nhËn thÊy r»ng cã mét sè vÊn ®Ò næi cém liªn quan tíi c«ng t¸c xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ch−a ®−îc gi¶i quyÕt thÊu ®¸o do b¶n chÊt phøc t¹p cña çc vÊn ®Ò ®ã. ViÖc nµy yªu cÇu mét gi¶i ph¸p tæng hîp: • Qu¶n lý gia sóc vµ ch¨m sãc søc khoÎ � cÇn t¨ng c−êng phèi hîp gi÷a çc ngµnh khuyÕn

n«ng, thó y, Ng©n hµng Ng−êi nghÌo vµ Héi Phô n÷. • Qu¶n lý n−íc � cÇn t¨ng c−ßng phèi hîp gi÷a ngµnh n«ng nghiÖp (thuû lîi vµ khuyÕn n«ng),

cung cÊp n−íc s¹ch vµ y tÕ. 3) Nhu cÇu xem xÐt l¹i çc hÖ thèng trî cÊp, phô cÊp ë çc khu vùc vïng cao Trªn çc khu vùc vïng cao chi phÝ c¬ héi cho çn bé th«n, x∙ ®Ó ®¹i diÖn cho céng ®ång, ®Ó duy tr× liªn l¹c víi çc trung t©m x∙, huyÖn cao h¬n so víi çc khu vùc vïng trung du.VÝ dô ë hai x∙ B¶n CÇm vµ Phong Niªn (huyÖn B¶o Th¾ng), cã thÓ tõ ®ã ®i tíi trung t©m huyÖn hoÆc tØnh trong ph¹m vi mét ngµy, nh−ng tõ T¶ Gia Kh©u mét chuyÕn c«ng t¸c tíi trung t©m huyÖn mÊt Ýt nhÊt ba ngµy. Còng gièng nh− vËy ®èi víi çn bé huyÖn ®i c«ng t¸c c¬ së. Do vËy, hÖ thèng phô cÊp c«ng t¸c cÇn phï hîp h¬n n÷a so víi ®iÒu kiÖn thùc tÕ vµ ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn cho çc khu vùc vïng s©u hÎo l¸nh.

§‚nh gi‚ t×nh tr„ng nghÌo khæ cª ng Œi d'n tham gia...

Documents