analiza e praktikave dhe politikave pozitive dhe negative që kanë të bëjnë me antidiskriminimin

8/18/2019 Analiza e praktikave dhe politikave pozitive dhe negative që kanë të bëjnë me antidiskriminimin

1/42

1

ANALIZA E PRAKTIKAVE DHE POLITIKAVE POZITIVE DHE NEGATIVE QËKANË TË BËJNË ME ANTIDISKRIMINIMIN


2/42


3/42

54

PËRMBAJTJAI. PRAKTIKAT POZITIVE DHE NEGATIVE DHE POLITIKAT TË CILAT KANË TË BËJNË MEANTIDISKRIMINIMIN1.1 HYRJE............................................................................................................41.2 KUSHTETUTA E REPUBLIKËS SË MAQEDONISË....................................................51.3 LIGJI PËR PROCEDURË PENALE...........................................................................111.4 LIGJI PËR PROCEDURË GJYQËSORE.......................................................................131.5 LIGJI PËR PROCEDURË JASHTËGJYQËSORE ............................................171.6 LIGJI PËR DREJTËSI PËR TË MITURIT.................................................................181.7 LIGJI PËR MARRËDHËNIE PUNE.........................................................................231.8 LIGJI PËR AVOKATIN E POPULLIT.................................................................261.9 LIGJI PËR PARANDALIM DHE MBROJTJE NGA DISKRIMINIMI......................32

II. PRAKTIKAT POZITIVE DHE NEGATIVE PËR DISKRIMINIM MBI BAZËN E PËRKATË-SISË ETNIKE NË RM2.1 HYRJE....................................................................................382.2 LEGJISLATIVI MAQEDONAS PËR MBROJTJE NGA DISKRIMINIMI MBI BAZËN EPËRKATËSISË ETNIKE……..................................422.3 PRAKTIKAT (DHE POLITIKAT) NEGATIVE TË DISKRIMINIMIT ETNIK NË RM.............482.3.1 QËNDRESA E FORMAVE ELEMENTARE TË DISKRIMINIMIT MBI BAZËN ET-NIKE.............................................................................................................482.3.2 DISKRIMINIMI ETNIK NË MARRËDHËNIET E PUNËS..............................512.3.3 DISKRIMINIMI ETNIK NË ARSIM.....................................532.3.4 DISKRIMINIMI NË QASJEN DERI TE OBJEKTET DHE TË MIRAT DHE SHËRBIMETME KARAKTER PUBLIK............................................................................562.4 MOSEKZISTIMI I PROCEDURËS SË ETABLUAR PËR MBROJTJE NGA DISKRIMINIMIETNIK..........................................................................................................572.5 MOSNJOHJA E KONCEPTIT TË (MOS)DISKRIMINIMIT.......................592.6 MOSRESPEKTIMI I PARIMIT TË PËRFAQËSIMIT TË DREJTË DHE ADEKUAT DHEMOS NDËRMARRJA E MASAVE AFIRMATIVE ..........................602.7 SHEMBUJ POZITIV TË REDUKTIMIT TË DISKRIMINIMIT ETNIK2.7.1 ARRITJA E BARAZISË PAVARËSISHT NGA PËRKATËSIA ETNIKE .....622.7.2 MIRATIMI I LIGJIT PËR PARANDALIM DHE MBROJTJE NGA DISKRIMINI-MI...................................................................................602.7.3 FORMIMI I KOMISIONIT PËR MBROJTJE NGA DISKRIMINIMI .................642.7.4 NDËRMARRJA E MASAVE PËR ARRITJEN E BARAZISË SË REALTË.....662.8 KONKLUZION......................................67


4/42

76

III DISKRIMINIMI DHE KOMUNITETET E MARGJINALIZUARA3.1 DISKRIMINIMI DHE KOMUNITETET E MARGJINALIZUARA...........................703.1.1 PËRDORUESIT E DROGËS.................................................733.1.2 PUNËTORËT SEKSUALË ............................................................813.1.3 LGB ...........................................................................863.1.4 PERSONAT TRANSSEKSUALË .......................................913.2 KONKLUZION....................................................................95

PARATHËNIETë prirë nga teks i Deklaratës universale për të drejtat e njeriut, e nënsh -

kruar në vi n 1948, dhe nga ndjekja e zhvillimit dhe inkorporimi në legjisla vinvendor, me këtë publikim synojmë mbi këtë të japim një vështrim rreth çështjespër mos(diskriminim) dhe të gjendjes aktuale në Republikën e Maqedonisë. Dukeu nisur nga fak se secili njeri me lindjen e j ton të drejta të caktuara, por edheobligime, e pashmangshme është që gjatë zhvillimit të personalite t ata të respe -ktohen nga të tjerët. Kjo për shkak të asaj se të gjithë kemi lindur të lirë dhe tëbarabartë, të gjithë kemi ide vetjake, dhe është e domosdoshme që të trajtoheminjëlloj. Askush s’ka të d rejtë të diskriminojë, pavarësisht dallimeve nga të tjerët. Tëgjithë kemi të drejtën për të jetuar, të jetojmë të lirë dhe të sigurt. Askush nuk guxontë na bëjë skllavin e j, e as ne të bëjmë dikë skllavin tonë. Askush s’ka të drejtë të

ushtrojë torturë mbi tjetrin. Të gjithë jemi të barabartë para ligjit dhe kemi të drejtëpër gjykim korrekt. Të gjithë kemi të drejtë t’i përkasim një nacionalite të caktuar.Të gjithë kemi të drejtë lirshëm ta shprehim mendimin tonë. Të gjithë kemi të dre -

jtën e shkollimit, punës dhe sigurisë sociale. Së këndejmi, të gjithë kemi obligim t’imbrojmë dhe t’i respektojmë të drejtat e tjetrit. Këto janë vetëm një pjesë e parimeve që i përmban kjo Deklaratë universa -le për të drejtat e njeriut, që direkt dhe indirekt janë inkorporuar edhe në drejtësinëpozi ve të Republikës së Maqedonisë. Megjithatë, lu a për përparimin dhe mbro -

jtjen e të drejtave të njeriut nuk ndërpritet, por, përkundrazi, vazhdon me syniminpër arritjen e një shkalle sa është e mundur më të lartë të mbrojtjes dhe respek mittë personalite t, individualite t dhe diferencave të një njeriu. Ky publikim është rezultat i punës shumëvjeçare të sektorit joqeveritar nëRepublikën e Maqedonisë, që vazhdimisht i monitoron gjendjet me zhvillimin elegjisla vit, por edhe prak kave për promovimin e barazisë së qytetarëve. “Poli katdhe prak kat pozi ve të diskriminimit në Republikën e Maqedonisë” është një ngapublikimet e projek t “Maqedonia pa diskriminim”, i përkrahur nga Bashkimi Ev -ropian në Maqedoni, nëpërmjet instrumen t EIHDR, ndërsa i realizuar nga organi -zatat joqeveritare HOPS – Opsionet për jetë të shëndoshë Shkup, ADI Gos var dheQendra maqedonase për të drejtat e gruas – qendra shelter.

Me këtë publikim do t’ju njo ojmë së pari me p rak kat pozi ve dhe nega -ve që kanë të bëjnë me an diskriminimin në bazë të përkatësisë etnike dhe, në

fund, do të bëjmë një vështrim të diskriminimit edhe të komuniteteve të margjinali -zuara.


5/42

98

IPRAKTIKAT DHE POLITIKAT POZITIVE DHE NEGA-TIVE QË KANË TË BËJNË ME ANTIDISKRIMINIMIN


6/42

1110

1.1. HYRJE

Kur asim për diskriminimin, do të theksonim se ky koncept në Republikëne Maqedonisë është rela visht i ri. Kështu, disku mi për çështjen rreth prak kavedhe poli kave pozi ve dhe nega ve që kanë të bëjnë me an diskriminimin ështënjë terren veçanërisht i rrëshqitshëm dhe është shumë me përgjegjësi, për shkak se

jemi dëshmitarë të ballafaqimit me një temë tejet të panjohur. Në bisedat e përdit -shme jemi dëshmitarë se njerëzit asin në temën se si kanë qenë të diskriminuar nësituata të caktuara, a ka qenë kjo në sportel në bankë, në ins tucion shëndetësor,gjatë punësimit dhe në situata tjera të shumta të përditshme. Bisedat zhvillohen nëdrej m të asaj se a është e mundur që një dukuri e llë të pengohet dhe a ështëi mundur “disiplinimi” i diskriminuesve. Prej kësaj mund të shihet se diskriminimiekziston, por se ky akoma është tabu-temë. Gjyqet ballafaqohen me mungesë të

prak kës në lidhje me këtë çështje, për shkak të asaj se me gishta mund të numëro -hen procedurat e ngritura për shkak të mbrojtjes nga diskriminimi.Duke u nisur nga Konventa për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut,

RM-ja Kushtetutën e vet e bazon në parimet e Konventës dhe direk vave Evropiane.Prej mira mit të Kushtetutës së RM-së në vi n 1991 e deri më sot, ajo është ndry -shuar dhe plotësuar me 31 amendamente dhe si e llë paraqet bazë për bene tetpozi ve në ligjet proceduese dhe materialet të cilat në mënyrë të drejtpërdrejtëdhe të tërthortë e rregullojnë materien për ndalim të diskriminimit. Akoma nukmund të evitohet pyetja në lidhje me prak kat nega ve për rregullimin e materiespër ndalim të diskriminimit dhe mira mit të Ligjit për pengim dhe mbrojtje nga dis -kriminimi.

Megjithatë, të mos ngëllojmë neopesimist, deri në mira min e Ligjit përparandalim dhe mbrojte nga diskriminimi, kjo materie për ndalim të diskriminimitvend të vet gjente edhe në shumë ligje. Me llimin e respek mit të kë j ligji do tëishte lex specialis për këtë çështje dhe me kalimin e kohës do të kuptonim se si ai dotë zbatohej në prak kë dhe se a do të ketë bene te pozi ve ose nega ve prej j.


7/42

1312

1.2. KUSHETTUTA E RM-së

Me mira min e kushtetutës së Republikës së Maqedonisë të vi t 1991, përtë parën herë në mënyrë indirekte është rregulluar edhe çështja e an diskrimin -imit. Rregullimi, respek visht përfshirja e diskriminimit me mira min e Kushtetutëssë Republikës së Maqedonisë është gjenerale. Kjo do të thotë se me Kushtetutën eRepublikës së Maqedonisë nuk ishte de nuar nocioni diskriminim, por nëpërmjetdispozitave që kanë të bëjnë me mbrojtjen e të drejtave të njeriut indirekt në Re -publikën e Maqedonisë ndalohej diskriminimi mbi cilëndo qo ë bazë. Patjetër tëpërmendet se diskriminimi është i gërshetuar dhe ngushtë i lidhur me garan min,sigurimin dhe respek min e të d rejtave të njeriut në një sistem juridik.Më tutje, me Amendamentet e 20 nëntorit të vi t 2001, të cilat janë pjesë për -bërëse e Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë, përsëri indirekt u zgjerua çësht -

ja e diskriminimit. Kështu, me Amendamen n IV u ndryshua Preambula e Kushtetutës së Republikëssë Maqedonisë. Në frymën e preambulës së Kushtetutës së RM-së, ndërsa dukepasur parasysh përmbajtjen e saj deklara ve, qytetarët e RM-së janë të barabartënë të drejtat dhe obligimet e tyre ndaj së mirës së përbashkët – RM-së. Në këtëkup m, duke e theksuar barazinë e qytetarëve, theksimi i barazisë së tyre në raportme të drejtat dhe obligimet, theksohet edhe ndalesa për diskriminim në mënyrëindirekte. Ilustra visht, kjo do të thotë se nëse të gjithë kanë të drejta të barabarta,kjo do të thoshte të drejta të barabarta pavarësisht nga feja, raca, gjinia, përkatësianacionale dhe të ngjashme. Nga kjo del se ndonëse ndalesa për diskriminim nukështë prerazi e theksuar në Kushtetutën e RM-së, kjo s’do të thotë se ajo nuk ështëvendosur në sistemin e normave. Siç është theksuar edhe paraprakisht, nëpërmjetbarazisë së të drejtave dhe obligimeve për të gjithë qytetarët e RM-së derivon edhendalesa e diskriminimit. Me Amendamen n V bëhet ndryshimi i Kushtetutës në pjesën e gjuhës zyr -tare që përdoret në tërë territorin e RM-së edhe në marrëdhëniet e saja ndërkom -bëtare. Kështu, krahas gjuhës maqedonase dhe shkrimit të saj cirilik, gjuhë tjetërzyrtare është edhe gjuha dhe shkrimi i saj që e asin të paktën 20 për qind e

qytetarëve. Gjithashtu, edhe dokumentet personale të qytetarëve të cilët asingjuhë zyrtare të ndryshme nga gjuha maqedonase lëshohen në gjuhën maqedonasedhe në gjuhën e j, si dhe në atë gjuhë dhe në shkrimin e saj në paj m me ligjin. Nënjësitë e vetëqeverisjes lokale, në të cilën të paktën 20 për qind e qytetarëve të cilët

jetojnë në të, asin gjuhë zyrtare të ndryshme nga gjuha maqedonase, në komuni -kim me shërbimet rajonale kanë mundësi të përdorin një nga gjuhët zyrtare në RM,ndërsa nga shërbimet rajonale përgjigjen në gjuhën maqedonase dhe në njërën ngagjuhët zyrtare në RM. Amendamen VI bën plotësim të alinesë 2 të nenit 8 të Kushtetutës së RM-

së dhe ai parasheh përfaqësim të drejtë dhe adekuat të qytetarëve të cilët u takojnëtë gjitha komuniteteve në organet e pushte t shtetëror dhe ins tucionet tjera pub -like në të gjitha nivelet. Me Amendamen n VII rregullohet materia për lirinë e konfesionit tëqytetarëve të RM-së, kështu që është paraparë se Kisha Ortodokse Maqedonase,si dhe Bashkësia Fetare Islame në Maqedoni, komunite hebre, komunitetet tjerafetare dhe grupet religjioze janë të ndara nga shte dhe janë të barabartë paraligjit. Në këtë kup m, Kisha Ortodokse Maqedonase, si dhe Bashkësia Fetare Islamenë Maqedoni, Kisha katolike. Kisha evangjeliste-metodiste, komunite hebre, bash -kësitë tjera fetare dhe grupet religjioze janë të lirë të themelojnë shkolla fetare dheins tucione sociale bamirëse me procedurë të caktuar me ligj.

Amendamen VIII parasheh të drejtën që pjesëtarët e bashkësive të mun -den lirshëm ta shprehin, kul vojnë dhe zhvillojnë iden te n e tyre dhe veçoritë e

bashkësive të veta dhe të përdorin simbolet e komunite t të vet. RM-ja u garantonmbrojtje të iden te t etnik, kulturor, gjuhësor dhe fetar të gjitha komuniteteve.Gjithashtu, pjesëtarët e komuniteteve kanë të drejtë të themelojnë ins tucionekulturore, ar s ke, arsimore, si dhe shoqata shkencore dhe të tjera për shkak tëshprehjes, kul vimit dhe zhvillimit të iden te t të vet. Në kuadër të arsimit llordhe të mesëm, pjesëtarët e komuniteteve kanë të drejtë të shkollimit në gjuhën evet, ndërsa nëpër shkollat në të cilat arsimi realizohet në gjuhë tjetër, mësohet edhegjuha maqedonase.

Amendamen IX parasheh obligim për RM-në të garantojë mbrojtje, për -parim dhe bega m të pasurisë historike dhe ar s ke të RM-së dhe të gjitha komu -niteteve në Maqedoni, si dhe të të mirave që e përbëjnë, pavarësisht nga regjimi ityre juridik.

Amendamen X e rregullon çështjen për mënyrën e vo mit dhe mira mittë ligjeve në Kuvendin e RM-së për çështje nga lëmi i kulturës, përdorimi i gjuhëve,arsimit, dokumenteve personale dhe përdorimit të simboleve ose të njohur nëpublikun e gjerë si shumica e Badenterit. Kështu, ligjet të cilat në mënyrë direktei tangojnë këto lëmi sillen me shumicën e votave të deputetëve të pranishëm, meç’rast patjetër të ketë shumicë votash nga deputetët e pranishëm të cilët i përkasin

komuniteteve që nuk janë shumicë në RM. Po qe se paraqitet kontest në lidhjeme zba min e kësaj norme, kontes n e zgjidh Komite për marrëdhënie ndërmjetbashkësive.

Amendamen XI është ndërlidhje e Amendamen t X dhe ka të bëjë mezgjedhjen dhe mënyrën e zgjedhjes së Avoka t të popullit, për çka, gjithashtu, ështëparaparë shumica e Badeneterit. Kështu, kur Kuvendi e zgjedh Avoka n e popullit,nevojitet shumicë votash nga numri i përgjithshëm i deputetëve, me ç’rast patjetërtë ketë shumicë votash nga numri i përgjithshëm i deputetëve të cilët u takojnëbashkësive që nuk janë shumicë në RM. Kjo bëhet për shkak se Avoka i popul -


8/42

1514

lit është organ i cili i mbron të drejtat kushtetuese dhe ligjore të qytetarëve që u janë paraparë nga organet e administratës shtetërore dhe organeve dhe organiza -

tave tjera të cilat kanë autorizime publike. Avoka i popullit i kushton vëmendje tëveçantë mbrojtjes së parimeve të mos diskriminimit, përfaqësimit adekuat dhe tëdrejtës së p jesëtarëve të komuniteteve në organet e pushte t shtetëror, organevetë njësive vetëqeverisjes lokale dhe ins tucionet dhe shërbimet publike.

Amendamen XII parasheh themelim të Komite t për marrëdhënie ndër -mjet bashkësive dhe në atë mënyrë zëvendësohet Këshilli i deritashëm për mar -rëdhënie ndërnacionale. Komite n e përbëjnë 19 anëtarë, prej të cilëve nga shtatëanëtarë nga radhët e deputetëve maqedonas dhe shqiptarë dhe nga një anëtar ngaradhët e deputetëve turq, vlleh, romë, serb dhe boshnjak. Në rast se ndonjë prejkomuniteteve nuk ka deputetë, Avoka i popullit pas konsul meve me përfaqësuesrelevantë të atyre komuniteteve do t ’i propozojë anëtarë tjerë të Komite t. Komite -

për marrëdhënie ndërmjet bashkësive, anëtarët e të cilit i zgjedh Kuvendi, shqyr -ton çështje nga marrëdhëniet ndërmjet bashkësive në Republikë dhe jep propozimedhe opinione për zgjidhjen e tyre. Kuvendi është i obliguar t’i shqyrtojë opinionetdhe propozimet e Komite t dhe të merr vendim në lidhje me to. Amendamen XIII ka të bëjë me përbërjen e Këshillit të sigurimit të RM-së.Kështu, Kryetari i RM-së me ras n e emërimit të tre anëtarëve, ka për obligim tësigurojë që përbërja e këshillit si tërësi ta re ektojë përbërjen e popullatës në RM. Amendamen XIV ka të bëjë me zgjedhjen e anëtarëve të Këshillit gjyqësordhe ai parasheh tre anëtarë të zgjidhen me shumicë votash nga numri i përgjith -shëm i deputetëve, me ç’rast doemos të ketë shumicë votash nga numri i përgjith -shëm i deputeteve të cilët i përkasin bashkësive të cilat nuk janë shumicë në RM(Shumica e Badenterit). Amendamen XV ka të bëjë me zgjedhjen e gjykatësve të Gjyqit kushtetuestë RM-së, që e kryen Kuvendi i RM-së dhe me këtë rast është paraparë që gjashtëgjykatës të Gjyqit kushtetues të zgjidhen me shumicë votash nga numri i përgjith -shëm i deputetëve, ndërsa tre gjykatës me shumicë votash nga numri i përgjithshëmi deputetëve me ç’rast patjetër të ketë shumicë votash nga numri i përgjithshëm ideputetëve të cilët i përkasin bashkësive që nuk janë shumicë në RM (Shumica e

Badenterit). Amendamen XVI e rregullon çështjen e vetëqeverisjes lokale. Kështu,vetëqeverisja lokale rregullohet me ligj që miratohet me shumicë prej dy të tretashtë votave nga numri i përgjithshëm i deputetëve, me ç’rast patjetër të ketë shu -micë votash nga numri i përgjithshëm i deputetëve të cilët i përkasin bashkësive qënuk janë shumicë në RM. Në këtë kontekst, edhe ligjet për nancim lokal, zgjedhjelokale, për ku jtë e komunave dhe për Qyte n e Shkupit miratohen me shumicëvotash nga deputetët e pranishëm, me ç’rast doemos të ketë shumicë votash tëdeputetëve të pranishëm të cilët i përkasin bashkësive që nuk janë shumicë në RM.

Amendamen XVII parasheh se në njësitë e vetëqeverisjes lokale, si dhenë Qyte n e Shkupit, qytetarët drejtpërsëdrej dhe nëpërmjet përfaqësuesve mar -rin pjesë në vendimmarrje në lidhje me çështjet me rëndësi lokale, respek vishtQyte n e Shkupit. Kjo është e pranishme sidomos në sferën e shërbimeve publike,urbanizmin dhe plani kimin rural, mbrojtjen e mjedisit, zhvillimin ekonomik lokal,

nancimin lokal, veprimtaritë komunale, kulturën, spor n, mbrojtjen sociale dhefëmijërore, arsimin, mbrojtjen shëndetësore dhe lëmi të tjera të përcaktuara meligj. Amendamen XVIII ka të bëjë me çështjen e shumicës së nevojshme për:- vendimin për ndryshim të Preambulës së Kushtetutës së RM-së,- nenet nga kushtetuta që kanë të bëjnë me vetëqeverisjen lokale,- vendimin për ndryshim të Kushtetutës së RM-së; si dhe cila do qo ë normë që ka të bëjë me:

- të drejtat e pjesëtarëve të bashkësive, sidomos duke përfshirë çështjen egjuhës,- vlerat themelore të rendit kushtetues të RM-së,- barazinë në liritë dhe të drejtat e qytetarëve,- çështjen e religjionin,- të drejtën e nacionaliteteve që lirshëm t’i shprehin, kul vojnë dhe zhvillojnë iden te n e vet dhe veçoritë e veta nacionale,- çështjen e kuorumit për punë të Kuvendit të RM-së,- zgjedhjen e Avoka t të popullit,- zgjedhjen e anëtarëve të Komite t për marrëdhënie ndërmjet bashkësive,- emërimin e anëtarëve të Këshillit të sigurimit,- zgjedhjen e gjykatësve të Gjyqit kushtetues të RM-së,- vendimin për të shtuar cilëndo normë të re që ka të bëjë me çështjet e

cekura më lartë,

Në këtë kontekst është paraparë shumicë e dy shtë votash nga numri ipërgjithshëm i deputetëve, në të cilën doemos të ketë shumicë votash nga numri ipërgjithshëm i deputetëve të cilët i përkasin bashkësive të cilat nuk janë shumicë në

RM (Shumica e Badenterit), për mira min e vendimeve, zgjedhjeve, emërimeve etj.të cekura më herët.

Nëse kemi parasysh këtë që u tha, mund të vijmë deri te një konkluzioni thjeshtë, e kjo është se Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë jep garanci tëfortë për të drejtat dhe liritë, njëherit, në mënyrë indirekte ka implikacion edhe nëçështjen e ndalimit të diskriminimit. Sidomos me amendamentet e Kushtetutës, nërend të parë vjen koha moderne në RM, ku gjerësisht janë të garantuara të drejtat ebashkësive dhe pjesëmarrja e tyre konstruk ve në proceset shoqërore. Kushtetuta


9/42

1716

e RM-së jep bazë të gjerë për rregullimin ligjor të secilës lëmi veç e veç. Me rregulli -min ligjor të secilës lëmi veç e veç, ligjvënësi e ka lirinë e nevojshme dhe krea vite -

n gjithëpërfshirës në normimin e sferave të caktuara, e me këtë edhe lirinë që mëdetaisht të normohen dhe në detaje të përpunohen liritë dhe të drejtat e njeriut,ndërsa natyrisht, edhe çështja për ndalimin e diskriminimit. Aktualisht, në legjisla -

vin pozi v në RM ka numër të madh ligjesh që në mënyrë direkte ose indirekte endalojnë diskriminimin. Si të lla do të mund t’i numërojmë:- Ligjin për procedurë penale;- Ligjin për procedurë gjyqësore;- Ligjin për procedurë jashtëgjyqësore;- Ligjin për marrëdhënie pune;- Ligjin për drejtësi për minorenët;- Ligjin për pronësi dhe të drejta tjera materiale;

- Ligjin për trashëgim;- Ligjin për familje;- Ligjin për mundësi të barabarta të burrave dhe grave;- Ligjin për vetëqeverisje lokale- Kodin zgjedhor;- Propozim-ligjin për parandalim nga diskriminimi, si dhe një sërë ligjesh

tjera.

1.3. LIGJI PËR PROCEDURË PENALE (LPP)

Siç është cekur, implikacioni i amendamenteve të Kushtetutës të datës 20nëntor 2001 në lidhje me çështjen e prak kave dhe poli kave pozi ve që kanë tëbëjnë me an diskriminimin, ato hasen edhe në ligjet e RM-së. Një nga ligjet e a lla është edhe Ligji për procedurë penale (LPP). Të gjitha amendamentet e përpunuara më parë të Kushtetutës së RM-së,gjetën vendin e vet në LPP si ligj procedues nga sfera e së drejtës penale. Në këtëkontekst, drejtpërsëdrej janë përpunuar amendamentet e Kushtetutës në nenet 6,7, 8 dhe 9 të LPP, respek visht në dispozitat e përgjithshme dhe parimet themeloretë procedurës penale. Kjo do të thotë se gjatë tërë kohëzgjatjes së procedurës pe -nale, respek visht duke lluar nga faza e he mit, nëpërmjet seancës kryesore gjy -qësore, e deri në marrjen e vendimit, si dhe në procedurat mbi medikamentet juri -

dike të rregullta dhe të çrregullta, ato kanë zba m. Kështu, në procedurën penale është paraparë që gjuhë zyrtare të jetë gjuhamaqedonase dhe alfabe i saj cirilik. Në procedurën penale, gjuhë tjetër zyrtare tëcilën e asin së paku 20 për qind e qytetarëve dhe shkrimi i saj cirilik shfrytëzohetnë paj m me dispozitat e LPP-së. Më tutje, i akuzuari, i dëmtuari, paditësi privat,dëshmitarët, si dhe të gjithë personat të cilët marrin pjesë në p rocedurën, e të cilët

asin gjuhë zyrtare e cila është e ndryshme nga gjuha maqedonase, kanë të drejtëqë në veprimet parahetuese, hetuese dhe veprime të tjera gjyqësore dhe në seancëkryesore gjyqësore, si dhe në procedurën mbi ankesën ta shfrytëzojnë gjuhën dheshkrimin e tyre. Kështu, ekziston detyrë dhe obligim i gjyqit të sigurojë përkthimgjuhësor, si dhe përkthim të dokumenteve dhe materialit tjetër dëshmues për per -sonat të cilët asin gjuhë tjetër zyrtare e cila dallon nga gjuha maqedonase, të cilëne asin së paku 20 për q ind e qytetarëve. Prandaj, gjyqi gjithmonë do të sigurojë qëme shkrim të përkthehet materiali i shkruar që është me rëndësi për procedurën,e posaçërisht për mbrojtjen e të akuzuarit. Gjithashtu, të drejtën për të tuar ndi -hmë falas të përkthyesit kanë edhe palët tjera, dëshmitarët dhe pjesëmarrësit nëprocedurën para gjyqit, në rast se nuk e asin ose nuk e kuptojnë gjuhën në të cilënudhëhiqet procedura. Për të drejtën për përkthyes, personi njo ohet, ndërsa në

procesverbal shënohet se i është sugjeruar, si dhe deklarata e personit nëse do osenuk do të shfrytëzojë të drejtën për përkthyes. Përkthimin e bën përkthyesi gjyqë -sor. Në lidhje me aktpaditë, ankesat dhe parashtresat tjera të cilat parashtro -hen në gjyq, do të donim të theksojmë se ato parashtrohen në gjuhën në të cilënudhëhiqet procedura – gjuhën maqedonase. Prak ka pozi ve, e konstatuar pasmira mit të amendamenteve të Kushtetutës së RM-së, është që qytetarët të cilët

asin gjuhë zyrtare që dallon nga gjuha maqedonase të kenë mundësinë që para -shtresat t’i drejtojnë në gjuhën dhe shkrimin e tyre. Më tutje, obligim i gjyqit është


10/42


11/42

2120

gjyqit, ta përdorin gjuhën e vet. Në të gjitha këto raste, palëve dhe pjesëmarrësvetjerë në procedurë të cilët asin gjuhë që dallon nga ajo maqedonase, u siguro -het përkthim me gojë në gjuhën e tyre për atë që shpaloset në seancën gjyqë -sore. Gjithashtu, sigurohet përkthim me gojë dhe me shkrim i dokumenteve të c ilatshfrytëzohen në seancë për argumen m. Përkthimin me gojë, si edhe përkthimine dëshmive të shkruara, e bëjnë përkthyes gjyqësorë. Duke folur për gjuhën e pro -cedurës, e paevitueshme është të ceket edhe se esat, vendimet dhe punët tjeragjyqësore me shkrim u drejtohen palëve dhe pjesëmarrësve tjerë në procedurë nëgjuhën maqedonase dhe në shkrimin e saj cirilik. Ndërkaq, palëve dhe pjesëmar -rësve tjerë në procedurë, qytetarë të RM-së të cilët asin gjuhën zyrtare e cila dal -lon nga gjuha maqedonase, esat, vendimet dhe gjërat tjera gjyqësore me shkrim,u depozitohen edhe në atë gjuhë. Prak ka e kë llë është aprovuar dhe funksiononnë ato mjedise ku jetojnë më shumë se 20 për qind e qytetarëve të cilët i takojnë

bashkësive dhe asin gjuhë tjetër zyrtare. I llë është ras me qytetet Tetovë, Gos -var, Dibër dhe me qytetet tjera. Palët dhe pjesëmarrësit tjerë në procedurë aktpaditë, parashtresat dheankesat i parashtrojnë deri te gjyqi në gjuhën maqedonase dhe në alfabe n e sajcirilik. Mirëpo, ligjvënësi për ato palë dhe për pjesëmarrësit në procedurë gjuhazyrtare e të cilëve dallon nga gjuha maqedonase dhe alfabe i saj cirilik, ka për -caktuar që të kenë mundësi që aktpaditë, parashtresat dhe ankesat t’i dorëzojnënë gjuhën e tyre dhe në alfabe n e tyre. Më tutje, për gjyqin ekziston obligim qëaktpaditë, parashtresat dhe ankesat e kë lla t’i përkthejë në gjuhën maqedonasedhe në alfabe n e saj cirilik dhe t’i depozitojë deri te palët tjera dhe pjesëmarrësitnë procedurë. Palët dhe pjesëmarrësit tjerë në procedurë, qytetarë të RM-së, gjuha e tëcilëve nuk është gjuha maqedonase dhe alfabe i saj, ndërsa nuk është as gjuhëzyrtare e ndryshme nga gjuha maqedonase dhe alfabe i saj cirilik, në procedurëkanë të drejtë që në seancat gjyqësore, prononcimet me gojë dhe ndërmarrjen eveprimeve proceduese para gjyqit ta shfrytëzojnë gjuhën e vet. Këtyre palëve dhepjesëmarrësve në procedurë, gjithashtu, u sigurohet përkthim gojor në gjuhën etyre për atë që thuhet në seancë dhe përkthehen dokumentet që shfrytëzohen në

seancë si mjete dëshmie. Gjithashtu, edhe këto palë dhe pjesëmarrës në proce -durë këshillohen për të drejtën se procedurën në gjyq mund ta ndjekin me ndërm -

jetësim të përkthyesit. Ligjvënësi ka paraparë mundësinë që krahas gjuhës maqe -donase dhe alfabe t të saj cirilik, si gjuhë zyrtare dhe alfabet zyrtar të shfrytëzohetedhe gjuhë tjetër zyrtare të cilën e asin 20 për qind e qytetarëve, respek visht tëgjithë qytetarët e RM-së të munden ta shfrytëzojnë gjuhën e vet që nuk është gjuhamaqedonase, e jo gjuhë tjetër zyrtare që dallon nga maqedonishtja, dhe me këtë

jepet mundësi e gjerë për mbrojtjen e të drejtave të tyre dhe pamundësisë për dis -kriminim mbi bazë të gjuhës. Në këtë kontekst, ligjvënësi ka lënë mundësinë që pala

ose ndonjë pjesëmarrës tjetër në procedurë, vetë të vendosë a do të shërbehet megjuhën e j, dhe vetëm nëse ata heqin dorë nga kjo e drejtë e tyre dhe deklarojnëse e kuptojnë gjuhën në të cilën udhëhiqet procedura, nuk do të shfrytëzojnë këtëtë drejtë. Gjithashtu, këshilla që ua jep gjyqi këtyre palëve dhe pjesëmarrësve tjerënë procedurë, shënohet në procesverbal, si edhe deklarata që i kanë dhënë palët nëlidhje me sugjerimin dhe zgjedhjen e tyre. Shpenzimet për përkthim për palët dhepjesëmarrësit tjerë të cilët janë nënshtetas të RM-së, ndërsa shkaktohen si rezultati përdorimit të gjuhës dhe shkrimit të tyre, bien në kurriz të mjeteve buxhetore. Gjyqi me detyrë zyrtare patjetër që sugjerimin për të drejtën e shfrytëzimittë gjuhës së vet në procedurën gjyqësore me ndërmjetësim të përkthyesit t’ua kum -tojë palëve dhe pjesëmarrësve të tjerë në procedurë në llim të deba t, para ndër -marrjes së çfarëdo veprimi tjetër procedues. Duke folur për gjuhën në procedurën dhe përdorimin e saj, patjetër të për -

menden dispozitat nga LPGj që kanë të bëjnë me dëshmitë, gjë që është me rëndësiqenësore për rezulta n përfundimtar të procedurës. Kështu, gjyqi nuk mund të re -fuzojë dëshmi për fakte, nëse ai është i shkruar në gjuhën e bashkësive të palëveose të pjesëmarrësve të tjerë në procedurën, shtetas të RM-së. Gjyqi dëshmitë ekë lla doemos t’i merr parasysh dhe ato t’i përkthejë, kurse shpenzimet për përk -thim bien në kurriz të mjeteve buxhetore.Dispozitat nga LPGj që kanë të bëjnë me gjuhën në procedurën, janë dispozita qe -nësore dhe shkelja e tyre, respek visht mosrespek mi, paraqet cenim thelbësor tëdispozitave të procedurës. Kjo do të thotë se me ras n e cenimit eventual të këtyredispozitave, palët në procedurë gjatë deklarimit të ankesës, si mjet të rregullt ju -ridik, dhe revizionit si mjet të çrregullt juridik, ta theksojnë këtë cenim thelbësortë dispozitave të procedurës gjyqësore. Vënia e theksit në të drejtën e sigurimit tëpërkthyesit ose interpretuesit dhe përdorimi i gjuhës në procedurë është për gjithëkohëzgjatjen e procedurës gjyqësore, duke lluar nga parashtresat e ndryshme dheveprimet e ndërmarra gojarisht në procesverbalin para gjyqit, si dhe në procedurënankimuese dhe procedurën sipas mje t të rregullt juridik.

Duke pasur parasysh Amendamen n V të Kushtetutës së RM-së, nëpërmjetkë j sqarimi të shkurtër të dispozitave të LPGj mund të konstatohet se është i për -

punuar detaisht dhe, me këtë rast, gjerësisht garantohet përdorimi i një gjuhe tjetërqë dallon nga gjuha maqedonase dhe alfabe i saj cirilik. Siç është theksuar mëlartë, në këtë mënyrë sigurohet mos diskriminimi i qytetarëve mbi bazën e gjuhëstë cilën e asin, dhe kështu mund të themi se është një nga bene tet e prak kavedhe poli kave pozi ve të poli kës an dskriminuese.


12/42

2322

1.5. LIGJI PËR PROCEDURË JAHSTËGJYQËSORE (LPJ)

Ligji për procedurë jashtëgjyqësore (LPJ) në vete ngërthen rregulla të proce -durës sipas të cilave gjyqet veprojnë dhe vendosin për gjendjet dhe marrëdhënietpersonale, familjare, pronësore dhe marrëdhënie tjera të përcaktuara me këtë oseme ndonjë ligj tjetër. Në procedurën jashtëgjyqësore, siç është theksuar, gjyqi ve -pron përkitazi me LPJ, ndërsa me ras n e gjithë asaj që nuk është paraparë me këtëligj, zbatohet LPGj. Pikërisht për këtë arsye, LPJ normon veçori të caktuara rrethprocedurës jashtëgjyqësore dhe në vete nuk përmban dispozita për gjuhën e proce -durës, siç është ras me LPGj. Mu për këtë, gjithë ajo që është shkruar më sipër nëlidhje me LPGJ, vlen edhe për LPJ, respek visht për procedurën jashtëgjyqësore. Kjoështë shkaku asaj se, siç është cekur më lartë, për gjithë atë që nuk është rregulluarme LPJ, zbatohen dispozitat e LPGj. Në këtë mënyrë, poli kat dhe p rak kat pozi ve

të aprovuara me amendamentet kushtetuese janë shkrirë edhe në LPJ në mënyrëindirekte, nëpërmjet zba mit të rregullave të LPGj.

1.6. LIGJI PËR DREJTËSI PËR MINORENËT

Ligji për drejtësi minore është një nga ligjet më të reja në sistemin juridik tëRM-së dhe ai është sjellë më 4 korrik të vi t 2007, ndërkaq zba mi i j lloi më 1korrik të vi t 2009. Ky ligj paraqet kodi kim të dispozitave juridike materialo-juridike dhe pro -ceduese juridike në bazë të të cilave gjykatësit për minorenë gjykojnë në proceduratku si të akuzuar janë persona minorenë. Bene tet dhe prak kat pozi ve me sjelljen e kë j ligji përbëhen nga ajo seligjvënësi tregoi sensibilitet dhe ndjesi të veçantë për target-grupin speci k të cilit idedikohet ky ligj, e ato janë minorenët – autorë të veprave penale. Para sjelljes sëLigjit për drejtësi minorene, dispozita për minorenët – autorë të veprave penale,ishin të mgërthyera në Ligjin për procedurë penale dhe në Kodin penal. Ligji për

drejtësi minorene ka për qëllim:- t’i mbrojë minorenët nga krimi, dhuna dhe nga cilado formë e rrezikimit tëlirive dhe të drejtave të tyre dhe zhvillimit të tyre të rregullt.- T’i mbrojë minorenët nga kryerja e veprimeve që me ligj janë de nuar sivepra penale dhe kundërvajtje të përsëritshme, socializim, edukim dhe riedukim tëminorenëve,- Të sigurojë asistencë dhe përkujdesje për minorenët, për të drejtat dhe lir -itë tyre të garantuara me Kushtetutën e RM-së, Konventën për mbrojtje të fëmijëvedhe marrëveshjeve tjera ndërkombëtare për pozitën e minorenëve në sistemin edrejtësisë të ra kuara në paj m me Kushtetutën e RM-së, e posaçërisht në proce -durën para gjyqit dhe organeve tjera.Ky ligj nuk ka vetëm funksion mbrojtës, por ai vë theks edhe në preven vën, që dotë thotë parandalim të krimit minoren, me të vetmin qëllim zvogëlimin e j dheparandalimin në korniza sa më të mëdha të mundshme. Në raport me funksioninmbrojtës, do të theksonim se me Ligjin për drejtësi minorene rregullohet të ve -pruarit me fëmijë në rrezik dhe kryerës minoren të veprimeve të cilat me ligj janëde nuar si vepra penale dhe kundërvajtje, përcaktohen kushtet për zba m të ma -save të ndihmës, kujdesit dhe mbrojtjes, masa eduka ve dhe alterna ve dhe për

ndëshkimin e minorenëve, pozitës, rolit dhe kompetencës së organeve që marrinpjesë në veprimin me fëmijët në rrezik dhe autorëve minoren të veprimeve të cilatme ligj janë përcaktuar si vepra penale dhe kundërvajtje dhe kryerja e masave dhedënimeve eduka ve dhe alterna ve. Në raport me funksionin preven v, Ligji përdrejtësi minorene i rregullon masat për mbrojtje të minorenit-vik më i veprave pe -nale edhe masat për prevenim për delikte minorenësh.Parimet themelore të përmbajtura në Ligjin për drejtësi minorene janë ngushtë tëgërshetuara në raport me përmbajtjen e vet me parimet themelore të Ligjit përprocedurë penale dhe Kodeksit penal. Kjo është mëse e kuptueshme, meqë puno -


13/42


14/42

2726

a llë menaxhon Këshilli shtetëror për prevenim të delikteve të minorenëve. I mituripër të cilin me vendim të plo uqishëm gjyqësor është konstatuar se është vik më,respek visht se është i dëmtuar me vepër penale, mund të parashtrojë kërkesë përzhdëm m nga fondi i gjyqit kompetent kur kërkesën pronësore-juridike nuk mundta realizojë dhe pas përpjekjes së serishme nga prona e kryerësit të veprës penaledhe kur nga plo uqishmëria e vendimit për kërkesën pornësore-juridike kanë kalu -ar më shumë se gjashtë muaj. Me ras n e sjelljes dhe implemen mit të Ligjit për drejtësi minorene, ligjvë -nësi në RM është prirë, para së gjithash, nga Konventa për të drejtat e fëmijëve, ngadispozitat e OKB-së për mbrojtje të minorenëve të privuar nga liria, nga të drejtate Pekinit – të drejtat standarde minimale – dhe udhëzimet e Riadit – udhëzime tëOKB-së për parandalimin e delikuencës minorene. Përkitazi me nenin 2 Konventapër të drejtat e njeriut, shtetet-anëtare të kësaj konvente i respektojnë dhe sigu -

rojnë të drejta të përfshira në konventën e secilit fëmijë nën juridiksionin e tyre,pa kurrfarë diskriminimi dhe pavarësisht nga raca, ngjyra e lëkurës, gjinia, gjuha,religjioni, bindja poli ke dhe bindjet tjera, prejardhja nacionale, etnike, ose sociale,gjendja pronësore, paa ësia, lindja ose status tjetër i fëmijës ose prindit apo kujd -estarit të j ligjor. Më tutje, neni 2 nga konventa i obligon shtetet-anëtare t’i ndër -marrin të gjitha masat e nevojshme që të sigurohet mbrojtje e fëmijës nga të gjithaformat e diskriminimit ose dënime të bazuara mbi statu n, ak vitetet, mendimin eshprehur ose bindjen e prindërve, kujdestarëve ligjorë ose anëtarëve të familjes sëfëmijës. Duke pasur parasysh atë që është normuar në nenin 2 nga konventa, Ligjipër drejtësi minorene në dispozitat e veta ka inkorporuar të gjitha këto të drejtaobliga ve, e me këtë RM si shtet-anëtar i konventës, atë në tërësi e ka inkorporuarnë sistemin e vet juridik.Prak ka pozi ve që u instalua me llimin e zba mit të Ligjit për drejtësi minorene, enë lidhje me mbrojtjen e të drejtave të minorenëve, është prezenca e obligueshmee avoka t para të gjitha ins tucioneve të sistemit, e të cilat janë të involvuara nëdelikuencën minorene. Gjithashtu, prak kë tjetër pozi ve është profesionalizimi iinspektorëve për minorenët, formimi i ekipeve para qendrave për punë sociale, sidhe ekzis mi i gjykatësve dhe prokurorëve për minorenë, edhe pse gjykatës dhe

prokurorë për të mitur në sistemin tonë juridik kanë ekzistuar gjithmonë, por edheata me sjelljen e kë j ligji iu nënshtruan trajnimeve plotësuese në lidhje me delikue -ncën minorene.

1.7. LIGJI PËR MARRËDHËNIE PUNE (LMP)

Ligji për marrëdhënie pune (LPM) është sjellë në vi n 2005 dhe ai deri mësot është ndryshuar dhe plotësuar disa herë. Kështu, disa nga ndryshimet kanë tëbëjnë me çështjen që përpunohet në këtë leksion. Me sjelljen e LPM në vi n 2005,natyrisht, u shfuqizua Ligji paraprak për marrëdhënie pune dhe në këtë ligj të ri përtë parën herë u ngërthyen norma ve nga sfera e diskriminimit. LPM prerazi e ndalondiskriminimin në nenin 6, ashtu që e pamundëson punëdhënësin që punëkërkue -sin ose punonjësin, ta vejë në pozitë të pabarabartë për shkak të racës, ngjyrëssë lëkurës, gjinisë, moshës, gjendjes shëndetësore, respek visht invalidite t, bind -

jeve religjioze, poli ke ose bindjeve të tjera, anëtarësimit në sindikatë, prejardhjessociale, nacionale, statusit të familjes, gjendjes pronësore, orien mit seksual oserrethanave tjera personale. Njëherit, ligjvënësi ka paraparë sigurimin e mundë -

sisë së barabartë dhe traj mit të barabartë gjatë punësimit, avancimit në punë,a ësimit, arsimimit, rikuali kimit, pagave, shpërblimit, mungesës nga puna, kush -teve të punës, orarit të punës dhe anulimit të marrëveshjes për punësim edhe përmeshkujt edhe për gratë. Me këtë, ligjvënësi në fakt e potencon barazinë gjinore nëthemelimin e marrëdhënies së punës dhe realizimin e së drejtës për marrëdhëniepune.

Me norma v të posaçëm në nenin 24, ligjvënësi e thekson barazinë gjinoreme ras n e shpalljes së vendeve të lira. Së këndejmi, del se punëdhënësi ka përobligim që vendin e lirë të punës ta shpallë edhe për meshkuj edhe për femra,përveçse në raste kur gjinia e caktuar është kush i domosdoshëm për kryerjen easaj pune. Shpallja e vendit të lirë të punës nuk duhet të aludojë se punëdhënësigjatë punësimit i jep përparësi një gjinie të caktuar. LPM, me hyrjen në fuqi në vi n 2005, për të parën herë i de non kon -ceptet për diskriminim direkt dhe indirekt. Gjithashtu i de nonte edhe nocionet përshqetësim dhe shqetësim gjinor, ndërsa i normonte edhe përjash met nga ndalesapër diskriminim. Janë të parapara edhe norma për kompensim të dëmit në rast tëdiskriminimit, që do të thotë mundësi për ngritjen e procedurës gjyqësore dhe re -alizim të së drejtës për zhdëm m për shkak të diskriminimit. Për të parën herë me

normë të posaçme është normuar edhe çështja e barrës së argumen mit të pit tëkë llë të kontesteve. Kështu, barra e argumen mit qysh me LPM bie mbi atë i cilika diskriminuar, gjegjësisht mbi punëdhënësin i cili duhet të argumentojë se nuk kadiskriminuar, ndërsa punëdhënësi me gjasë duhet të bëjë dhe të shpalosë fakte dheprova se është i diskriminuar. Me ndryshimin e LPM të datës 14 shtator 2009, duke përcjellë trendetbotërore, është aprovuar i a.q. mobing ose shqetësim psikik në vendin e punës. Kjodo të thotë se shqetësimi psikik në vendin e punës do të thotë diskriminim, kurseligjvënësi ka ndaluar çdo lloj të shqetësimit psikik në vendin e punës – mobing. Mob -


15/42

2928

ingu është i de nuar si secila sjellje nega ve nga individë dhe grupe që shpeshherëpërsëritet edhe atë të paktën në periudhë gjashtëmujore, ndërsa paraqet cenim tëdinjite t, integrite t, autorite t dhe nderit të personave të punësuar dhe shkaktonfrikë ose krijon sjellje armiqësore, nënçmuese ose ofenduese, qëllimi i fundit i tëcilit mund të jetë ndërprerja e marrëdhënies së punës ose lëshim i vendit të punës.Kryerës i shqetësimit psikik në vendin e punës – mobingut, mund të jenë një osemë shumë persona, pavarësisht nga cilësia e tyre, respek visht pavarësisht nga ajonëse bëhet alë për punëdhënësin si person zik, për personin përgjegjës ose përpunonjësin. Në rast të kontes t për shkak të mobingut, barra e argumen mit ështëe individit ose grupit kundër kujt është ngritur kontes për kryerjen e shqetësimitpsikik në vendin e punës, përveç nëse argumenton se traj mi i ndryshëm është bërëpër shkak të përjash meve nga ndalesa e diskriminimit. Për shkak të ngritjes së pro -cedurës për mbrojtje juridike nga shqetësimi psikik në vendin e punës – mobingu,

si dhe dëshmim gjatë procedurës, personit të punësuar nuk mundet në mënyrë tëdrejtpërdrejtë ose tërthorazi t’i përkeqësohen kushtet e punës. Kjo do të thotë sepersoni i punësuar nuk mund të vihet në gjendje të palakueshme, me çka nuk mundt’i zvogëlohet për mi, nuk mund të zhvendoset në vend tjetër të punës dhe nukmund të pengohet që të avancohet ose profesionalisht të përsoset. Prak kat pozi ve me sjelljen e LPM në vi n 2005 dhe me ndryshimet e

ja, janë më se evidente. LPM është ligji i parë me të cilin u de nua nocioni i dis -kriminimit në lidhje me punësimin dhe marrëdhënien e punës në përgjithësi; ai endalon diskriminimin. Gjithashtu, parashikoi mundësi për realizimin e të drejtave tëpersonave të diskriminuar në lidhje me punësimin dhe marrëdhënien e punës, qëtë drejtat e tyre t’i realizojnë në procedurë gjyqësore, si dhe mundësi të kërkojnëkompensim të dëmit për shkak të diskriminimit. Për të parën herë u aprovua rregul -la për barrën e argumen mit. Për mi më i ri dhe përcjellja e trendeve modernenë LPM dhe ndryshimet e ja, është aprovimi i ndalesës së shqetësimit psikik nëvendin e punës ose i a.q. mobing. Me sjelljen e LPM dhe ndryshimet dhe plotësimete ja shtjellohen prak kat pozi ve për ndalesë të diskriminimit të punonjësit nëpërgjithësi dhe mbrojtja e j gjatë shkeljes së parimeve për ndalesë të diskriminimitqë kanë të bëjnë me të drejtat që dalin nga marrëdhënia e punës.

1.8. LIGJI PËR AVOKATIN E POPULLIT

Kur asim dhe e përpunojmë temën për diskriminimin, e paevitueshmeështë përmendja e Ligjit për avoka n e popullit dhe roli që ka Avoka i popullitsi organ i posaçëm. Pikërisht prak kat dhe poli kat pozi ve të aprovuara me njësërë ligjesh, janë rezultat i bashkëpunimit të qytetarëve me Avoka n e popullit i cilimë pas i përcjell propozimet, sugjerimet dhe inicia vat e qytetarëve deri te dhomaligjvënëse, me qëllim të përmirësimit dhe mbrojtjes të të drejtave kushtetuese dheligjore të qytetarëve. Avoka i popullit është organ i RM-së i cili i mbron të drejtat kushtetuaredhe ligjore të qytetarëve dhe të gjithë personave tjerë kur u shkelen me akte, vep -rime dhe me lëshimin e veprimeve nga ana e organeve të administratës shtetëroredhe organeve tjera dhe organizatave që kanë autorizime të qarta. Avoka i popullit

ndërmerr veprime dhe masa për mbrojtjen e parimeve të mos diskriminimit dhepërfaqësimit adekuat dhe të drejtë të përfaqësuesve të bashkësive në organet epushte t shtetëror, organeve të njësive të vetëqeverisjes lokale dhe ins tucionevedhe shërbimeve publike. Në kryerjen e punëve nga kompetenca e vet, Avoka i popullit ndërmerrveprime dhe masa për të cilat është i autorizuar me këtë ligj, me qëllim të mbrojtjessë të drejtave kushtetuese dhe ligjore të qytetarëve ose mbrojtjes së parimeve tëmos diskriminimit dhe përfaqësimit adekuat dhe të drejtë të qytetarëve të cilët upërkasin bashkësive që janë cenuar nga organet e pushte t shtetëror, organeve tënjësive të vetëqeverisjes lokale dhe ins tucioneve dhe shërbimeve publike. Pro -cedura për mbrojtjen e të drejtave kushtetuese dhe ligjore të qytetarëve përparaAvoka t të popullit, iniciohet me parashtrimin e ankesës. Secili person ka mundësitë parashtrojë ankesë deri te Avoka i popullit kur do të vlerësojë se i janë cenuartë drejtat kushtetuese dhe ligjore dhe kur janë shkelur parimet për mos diskriminimdhe përfaqësim të drejtë dhe adekuat të qytetarëve të cilët i përkasin bashkësive tëcilave u janë cenuar të drejtat nga organet e pushte t shtetëror, organeve të njësivetë vetëqeverisjes lokale dhe ins tucioneve dhe shërbimeve publike. Në rast se Avo -ka i popullit vlerëson se qytetarit i janë cenuar të drejtat kushtetuese dhe ligjore,

ka mundësi të iniciojë procedurë edhe më inicia vë vetjake. Në procedurën para Avoka t të popullit, gjuhë zyrtare është gjuha maqe -donase dhe shkrimi i saj cirilik. Në paj m me Amendamen n V të Kushtetutës sëRM-së, në procedurën para Avoka t të popullit, gjuha tjetër të cilën e asin së paku20 për qind e qytetarëve dhe shkrimi i saj, gjithashtu, është gjuhë zyrtare. Në këtëkontekst, secili person në komunikimin me Avoka n e popullit mund të përdorë njënga gjuhët zyrtare dhe shkrimin e saj, ndërsa Avoka i popullit përgjigjet në gjuhënmaqedonase dhe e shfrytëzon shkrimin e saj cirilik, si dhe gjuhën zyrtare të cilën epërdor parashtruesi i ankesës.


16/42


17/42

3332

- të parashtrojë kërkesë deri te prokurori publik për inicim të procedurëspër shkak të vërte mit të përgjegjësisë ndëshkimore. Kur Avoka i popullit do të konstatojë se janë cenuar të drejtat kushtetuesedhe ligjore parashtruesit të ankesës nga organet e administratës shtetërore dhe or -ganeve tjera të cilat kanë autorizime publike ose meqë janë shkelur parimet e mosdiskriminimit dhe përfaqësimit të drejtë dhe adekuat të pjesëtarëve të bashkësivenë organet e pushte t shtetëror, organet e njësive të vetëqeverisjes lokale dhe in -s tucionet dhe shërbimet publike, ose janë bërë parregullsi dhe po qe se vlerësonse realizimi i ak t administra v do të gjenerojë dëm të pakompensueshëm për tëdrejtën e personit të interesuar, do të kërkojë: - prolongim të përkohshëm të realizimit të ak t administra v deri te ven -dimi i organit të shkallës së dytë, dhe - prolongim të përkohshëm të realizimit të ak t administra v deri te marrja

e vendimit nga gjykata kompetente.Në këtë kontekst, organet janë të obliguara menjëherë, e më së voni në afat prejtre ditësh nga dita e pranimit të kërkesës së depozituar deri te Avoka i popullit, tasjellin dhe ta dorëzojnë deri te Avoka i popullit vendimin me të cilin ak adminis -tra v është prolonguar përkohësisht nga realizimi. Pas përfundimit të procedurës,kur organi ose gjyqi kompetent do ta sjellin vendimin i cili paraprakisht është pro -longuar përkohësisht, janë të obliguar t’ia dorëzojnë Avoka t të popullit. Gjithmonë kur Avoka i popullit do të japë propozime, rekomandime, opin -ione ose sugjerime deri te organet kompetente, ata janë të obliguar ta informojnëAvoka n e popullit për masat e ndërmarra në afat të cilin ai do ta caktojë, ndërsamë së voni deri 30 ditë nga pranimi i kërkesës së parashtruar nga Avoka i popullit.Me bindje të lirë, Avoka i popullit mundet, kur është vërtetuar cenim i të drejtavekushtetuese dhe ligjore, në shpenzim të organit ndaj të cilit ka të bëjë lënda, ras nta shpallë në mjetet për informim publik. Po qe se organet veprojnë sipas propozi -meve, rekomandimeve, opinioneve ose sugjerimeve, Avoka i popullit konstaton seprocedura para j është kryer dhe për këtë e informon parashtruesin e ankesës. Duke pasur parasysh se mund të japë propozime, rekomandime, opinioneose sugjerime, po qe se organet drejt të cilave janë adresuar nuk veprojnë në pa -

jtueshmëri me ato, Avoka i popullit është i autorizuar që personave zyrtarë nëorganet e administratës shtetërore dhe në organet dhe organizatat tjera që kanëautorizime publike, si dhe në organet, organizatat dhe ins tucionet në të cilat liriae lëvizjes së lirë është e ku zuar, t’u shqiptojë gjobë për shkak të mosveprimit nëpajtueshmëri me to. Për shkallën e sigurimit, respek mit, avancimit dhe mbrojtjes së të drejtavekushtetuese dhe ligjore të qytetarëve dhe për respek min e parimeve të mos dis -kriminimit dhe përfaqësimit të drejtë dhe adekuat të pjesëtarëve të bashkësive, ngaana e organeve të administratës shtetërore dhe organeve dhe organizatave të tjera

që kanë autorizime publike, Avoka i popullit e informon Kuvendin e RM-së me ra -port vjetor. Më pas, Kuvendi i RM-së e shqyrton rapor n e dorëzuar në këtë mënyrënë seancë të Kuvendit në të cilën detyrimisht marrin pjesë anëtarë të Qeverisë sëRM-së, respek visht përfaqësues të saj. Rapor i Avoka t të popullit detyrimishtshpallet në mjetet e informimit publik. Avoka i popullit për punë nga kompetencae vet, organeve të njësive të vetëqeverisjes lokale në territorin e të cilës është or -ganizuar zyra si njësi organiza ve e Avoka t të popullit, mund t’u depozitojë raportspecial, kurse rapor n special, komunikatat dhe veprimet tjera të ndërmarra mundt’i shpallë edhe në mjetet për informim publik.

Qartë dhe pa mëdyshje mund të vërehet roli i Avoka t të popullit në mbro - jtjen e të drejtave të garantuar kushtetuese dhe ligjore të qytetarëve. Ai i mbron

liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe qytetarit të garantuara me Kushtetutëne RM-së. Në këtë kontekst, Kushtetuta e RM-së garanton respek m të të drejtave

dhe lirive themelore të njeriut dhe qytetarit, si dhe mundësi që ato të ku zohenvetëm në raste të vërtetuara me Kushtetutën e RM-së. Liritë dhe të drejtat e njeriutdhe qytetarëve mund të jenë të ku zuara vetëm në raste lu e dhe të gjendjes së

jashtëzakonshme. Ku zimi i lirive dhe të drejtave nuk mund të jetë diskriminues mbibazë të gjinisë, racës, ngjyrës së lëkurës, gjuhës, fesë, prejardhjes nacionale dhe so -ciale, pozitës pronësore dhe shoqërore. Gjithashtu, ku zimi i lirive dhe të drejtavetë njeriut nuk mund të ndërlidhet me të drejtën e jetës, ndalesës së mundimit,veprimit dhe dënimit jonjerëzor dhe përçmues, të përcak mit juridik të veprave qëdënohen dhe dënimet, si dhe të lirive të ofendimit, ndërgjegjes, mendimit, shpre -hjes publike të mendimit dhe religjionit. Roli i Avoka t të popullit mund të numërohet në prak kat dhe poli kat poz -i ve që kanë të bëjnë me an diskriminimin. Ndërkaq, mendimi ynë është se duhetakoma më shumë të a rmohet funksioni i j dhe roli dhe autorizimet që i ka nëlidhje me mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të qytetarëve, me çka qytetarët akomamë shumë do të mund të informohen për punën dhe funksionin që e kryen Avoka ipopullit. Në atë mënyrë, akoma më shumë do të theksohet pozita e Avoka t popul -lor dhe do të forcohet parimi për pengimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi. Do tëimponohet obligimi për veprim të njëjtë ndaj të gjithë qytetarëve në RM, traj m i

njëjtë në realizimin e të drejtave të tyre mbi cilëndo qo ë ndjenjë të sigurisë, si dhembrojtje të të drejtave të garantuara kushtetuese dhe ligjore, kur ato janë cenuar.


18/42

3534

1.9. LIGJI PËR PARANDALIMIN DHE MBROJTJEN NGA DISKRI-MINIMI

Me mira min e Ligjit për parandalim dhe mbrojtje nga diskriminimi në prilltë vi t 2010, de ni visht u plotësua boshllëku në rendin juridik të RM-së në raportme materien për mbrojtje nga diskriminimi. Ky ligj paraqet dispozitë me të cilënpër të parën herë në historinë e RM-së në mënyrë direkte është normuar ndalesae diskriminimit. Para se të miratohet ky ligj, ndalesa për diskriminim ekzistonte nërendin juridik të RM-së, kjo çështje ishte e rregulluar me Kushtetutën e RM-së, sidhe me një sërë ligjesh tjera në mënyrë indirekte.

Ligji për parandalimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi siguron parandalimindhe mbrojtjen nga diskriminimi në realizimin e të drejtave të garantuara me Kush -tetutën e RM-së, me ligj dhe me marrëveshje të ra kuara ndërkombëtare. Me këtë

rast, me ligjin imponohet obligimi për mbrojtje dhe ndalesë të diskriminimit për tëgjithë personat zikë dhe juridikë në procesin e realizimit të të drejtave dhe lirive tëgarantuara me Kushtetutën e RM-së dhe me ligjet. Me këtë ligj ndalohet secili diskriminim direkt dhe indirekt, thirrje dhe nxitjediskriminimi dhe ndihmesë në veprime diskriminuese mbi bazën e gjinisë, racës,ngjyrës së lëkurës, fare sit, përkatësisë së grupit të margjinalizuar, përkatësisë et -nike, gjuhës, nënshtetësisë, prejardhjes sociale, religjionit ose bindjes fetare, llo -

jeve tjera të bindjes, arsimimit, përkatësisë poli ke, statusit personal ose shoqëror,pengesave mentale ose trupore, moshës, gjendjes familjare ose bashkëshortore,statusit pronësor, gjendjes shëndetësore ose cilësdo qo ë baze diskriminuese qëështë e paraparë me ligj ose në ndonjë marrëveshje të ra kuar ndërkombëtare.Gjithashtu, me këtë ligj është imponuar obligimi që të gjitha organet shtetërore, or -ganet e njësive të vetadministrimit lokal, personave juridikë me autorizime publikedhe personave juridikë dhe zikë, në të gjitha sferat ta respektojnë dhe ta zbatojnëatë. Për të parën herë, të gjitha de nicionet paraprake për format e diskrimin -imit janë sublimuar në këtë ligj. Kështu që, krahas de nimit të deritanishëm të dis -kriminimit direkt dhe indirekt, shqetësimi dhe shqetësimi seksual, ligji për paran -

dalimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi si lex specialis për nga nocioni i përcaktonkëto forma të diskriminimit. Gjithashtu, ligji de non diskriminim të personave mepengesa mentale dhe trupore, thirrje dhe nxitje për d iskriminim, vik mizim, diskri -minim në sigurimin e të mirave dhe shërbimeve, ndërsa gjithashtu e de non nocio -nin dhe llojet e formës më të rëndë të diskriminimit. Njëkohësisht ligji i ka normuar edhe përjash met nga diskriminimi. Kështu,si përjash me nga diskriminimi i kanë paraparë masat a rma ve, veprimin jo tëbarabartë dhe mekanizmat mbrojtëse për kategori të caktuara të personave. Për mbrojtjen nga diskriminimi formohet komision për mbrojtje nga dis -

kriminimi që ka cilësinë e personit juridik, me përbërje prej shtatë anëtarësh meprocedurë të de nuar për emërimin dhe shkarkimin e tyre, si dhe me kompetencatë de nuara. Me Ligjin për parandalim dhe mbrojtje nga diskriminimi, për të parën herëështë de nuar procedura e posaçme për mbrojtje nga diskriminimi. Kështu, seciliperson i cili konsideron se i është shkaktuar diskriminim, ka mundësi të parashtrojëankesë deri te Komisioni, me shkrim ose gojarisht në procesverbal, dhe me ras n eparashtresës së ankesës personi është liruar nga pagesa e taksës ose çfarëdo kom -pensimi tjetër. Me parashtresën, personi i depoziton dëshmitë dhe faktet prej tëcilave mund të konstatohet ak ose veprimi i diskriminimit. Në procedurën paraKomisionit, për personat të cilët jetojnë në njësitë e vetadministrimit lokal në tëcilat së paku 20 për qind e qytetarëve asin gjuhë tjetër zyrtare që dallon nga gju -ha maqedonase, mund të përdorin cilëndo nga gjuhët zyrtare dhe shkrimin e saj.

Parashtresat e depozituara në gjuhë tjetër zyrtare, Komisioni i përkthen në gjuhënmaqedonase dhe vepron sipas tyre. Komisioni mbi ankesat e parashtruara përgjig - jet në gjuhën maqedonase dhe në shkrimin e saj cirilik, si dhe në gjuhë zyrtare dhe

shkrim të cilin e përdor qytetari. Personi i cili mendon se ka pësuar diskriminim,parashtresën patjetër ta dorëzojë në afat prej 3 muajsh nga dita kur është shkak -tuar shkelja, ose më së voni një vit nga he mi për ak n e diskriminimit. Komisionika autorizim dhe mundësi që të ngrejë procedurë edhe pas skadimit të afa t, poqe se konstaton se bëhet alë për rast me rëndësi të a llë, për të cilën do të ishtee domosdoshme dhe e mirë lltë të udhëhiqet procedurë. Pas pranimit të parash -tresës, Komisioni e konstaton gjendjen fak ke dhe jep opinion dhe rekomandime.Në procedurën, kur vendos në lidhje me parashtresën, Komisioni bashkëpunon mepersona zikë dhe juridikë dhe me të gjitha organet tjera, ndërsa për raste konkretetë diskriminimit, edhe me Avoka n e popullit. Krahas kësaj mbrojtjeje, personat të cilët konsiderojnë se me diskriminim uështë cenuar ndonjë e drejtë, kanë mundësi të parashtrojnë edhe akuza para gjyqitkompetent. Me aktpadinë, personi i cili konsideron se ka pësuar diskriminim, ngaGjyqi mund të kërkojë:- të konstatojë se nga ana e të paditurit i është cenuar e drejta e paditës për

traj m të barabartë, gjegjësisht veprimin të cilin e ka ndërmarrë ose e ka lëshuarmundet drejtpërsëdrej të shkaktojë lëndim të drejtave për barazi në veprim,- të ndalohet ndërmarrja e veprimit me të cilin shkelet ose mund të shkelete drejta e paditësit për veprim të barabartë, respek visht të kryejnë veprim me tëcilin do të shmanget diskriminimi dhe pasojat prej j,- të kompensohet dëmi material dhe jomaterial si pasojë e cenimit të të dre -

jtave të mbrojtura me këtë ligj, dhe- të publikohet në media aktgjykimi me të cilin është konstatuar shkelja e tëdrejtave për veprim të barabartë me shpenzime të të paditurit.


19/42

3736

Gjithashtu, me ligjin është paraparë mundësi për parashtrim të aktpadisësë përbashkët për mbrojtje nga diskriminimi. Në këtë kontekst, në mënyrë ak ve

janë të legji muar të parashtrojnë aktpadi të përbashkëta shoqatat dhe fondacio -net, ins tucionet ose organizatat tjera nga shoqëria qytetare të cilat kanë interes

juridik, e të cilat merren me të drejtën për veprim të barabartë. Ligji për parandalim dhe mbrojtje nga diskriminimi nuk guxon të mosnumërohet në prak kat dhe poli kat pozi ve që kanë të bëjnë me an diskrimini -min. Rezultatet nga mira mi i kë j ligji akoma nuk mund të vërehen, duke pasurparasysh se ai është miratuar në prill të vi 2010. Por, konsta mi se ky është ligjii parë, ligj special nga kjo lëmi, do të vijë deri te një siguri juridike që deri më tanisikur nuk e kishin personat të cilët ishin vik ma të veprimit dhe sjelljes diskrimin -uese nga ana e personave të ndryshëm zikë dhe juridikë. Koha është para ligjitpër parandalim dhe mbrojtje nga diskriminimi dhe ai do të duhet të dëshmohet në

prak kë, e për më tepër, komisioni dhe gjyqet do të duhet t’i jetësojnë normat naai dhe ato t’i zbatojnë në prak k.

* * * * *

Konkluzion nga analiza e deritanishme për prak kat dhe poli kat pozi vedhe nega ve që kanë të bëjnë me an diskriminimin është se ekzistojnë edhe poli -

ka dhe prak ka pozi ve, por nuk mund të neglizhohen edhe ato nega vet. Prejligjeve të deritanishme të cilat në mënyrë indirekte e normuan këtë materie, ashtusiç theksuam, prak kë pozi ve është shkrirja e amendamenteve kushtetuese në lig -

jet proceduese në lidhje me gjuhën e procedurës. Më tutje, prak kë pozi ve ështëedhe aprovimi i mobingut si formë e veçantë e diskriminimit në Ligjin për mar -rëdhënie pune. Edhe një prak kë tjetër pozi ve është mira mi i Ligjit për drejtësipër të miturit, me trajnim të kuadrit profesional dhe të specializuar për zba min e

j. Gjithashtu nuk mundemi të mos e përmendin prak kën pozi ve në raport meAvoka n popullor për mbrojtje nga diskriminimi. Dhe, gjithsesi, për në fund, i do -mosdoshme është mira mi i një ligji special nga sfera e diskriminimit. Ai është Ligjipër mbrojtje dhe ndalesë të diskriminimit që siç përmendëm më lartë, koha është

para j dhe ai do të duhet të përdë ohet dhe ta jus kojë besimin e ligjvënësit dhetë gjithë personave të cilët do të kërkojnë mbrojtje në harmoni me dispozitat e j,ndërsa në situatë kur do të jenë të diskriminuar. Të gjitha këto prak ka pozi ve, çojnë drejt zvogëlimit të poli kave dheprak kave nega ve të cilat fatkeqësisht kanë ekzistuar, ekzistojnë dhe do të ekzis -tojnë edhe në të ardhmen.

IIPRAKTIKAT POZITIVE DHE NEGATIVE PËR DISKRI-MINIMIN MBI BAZËN E PËRKATËSISË ETNIKE NË

REPUBLIKËN E MAQEDONISË


20/42

3938

2.1. HYRJE

Diskriminimi mbi bazën e përkatësisë etnike është një nga format më tëshpeshta të diskriminimit. Ky është rast posaçërisht në shoqëritë që përbëhen prejpjesëtarëve të bashkësive të ndryshme etnike, siç është ras i asaj maqedonase.Nga ana tjetër, lu a kundër diskriminimit etnik është një nga më të hershmet qëparaqiten, qo ë në nivel nacional qo ë në atë ndërkombëtar. Për shkak të kësaj,edhe rregullat juridike, qo ë nacionale qo ë ndërkombëtare, për mbrojtjen e dis -kriminimit etnik, janë më së miri të zhvilluara.

Kjo pjesë e kë j publikimi ka për qëllim t’i analizojë format e paraqitjes sëdiskriminimit mbi bazën e përkatësisë etnike në Maqedoni. Kjo analizë do të lëvizënë dy kahe, edhe atë nga njëra anë do të jepet pasqyrë e shkurtë e legjisla vit përmbrojtje nga diskriminimi sipas përkatësisë etnike dhe masat e ndërmarra për pro -

movimin e barazisë, ndërsa nga ana tjetër, do të bëhet përpjekje që të lokalizohenato marrëdhënie ku më së shum paraqitet diskriminimi mbi bazën e përkatësisëetnike. Diskriminimi gjithnjë, edhe sipas de nicionit, ngërthen traj m divergjentose, thënë më saktësisht, traj m të pavolitshëm/më pak të volitshëm (less favor -able treatment). Kjo buron edhe nga domethënia e mologjike e alës diskriminim,që rrjedh nga shprehjet la ne discriminare, discrimina o, që në përkthim do të tho -në bërje dallim, diferencim, klasi kim. Duke u nisur nga ky de nicion, diskriminimdirekt mbi baza etnike paraqitet kur pjestëari i një grupi etnik vehet në pozitë mëpak të volitshme krahasuar me pjesëtarin e grupit tjetër etnik. Ky është de nicioni idiskriminimit direkt, ndërsa në drejtësi është i njohur edhe koncep i diskriminimitindirekt. Diskriminimi indirekt paraqitet kur pjesëtarët e një grupi të caktuar vihennë pozitë më pak të volitshme nëpërmjet zba mit të dispozitave, kritereve ose prak -

kave në dukej neutrale, e të cilat kanë efekt jo proporcional nega v mbi pjesëtarëte a j grupi në mundësinë për të gëzuar ndonjë të drejtë. Kështu, diskriminimi indi -rekt etnik paraqitet kur dispozitat, kriteret ose prak kat e kë lla të cilat zbatohen nëmënyrë neutrale për të gjithë, jo proporcionalisht më shumë i godasin pjesëtarët e

një bashkësie të caktuar etnike.Në shoqëri, nëpërmjet të së drejtës, bëhen një numër i madh i traj meve

jo të volitshme (diferencime, klasi kime, dis nksione), edhe atë në baza të ndry -shme. Mirëpo, të gjithë këto “traj me të pavolitshme“ nëpërmjet të cilave personatë caktuar vihen në pozitë të pavolitshme krahasuar me të tjerët, nuk paraqesindiskriminim. Diskriminim paraqet vetëm ai traj m jo i volitshëm që nuk ka qëllimlegji m, ose, ndonëse ka qëllim legji m, traj mi i papërshtatshëm që bëhet nukështë proporcional me qëllimin legji m që dëshirohet të arrihet.Në Republikën e Maqedonisë, si edhe në të gjitha shoqëritë tjera dhe në cilindo


21/42

4140

shtet, ekziston diskriminim dhe ai paraqitet në forma të ndryshme. Ndonjëherë aiparaqitet në aktet juridike nëpërmjet të cilave persona të caktuar vihen në një poz -itë më të pavolitshme krahasuar me personat tjerë. Situatat e kë lla janë më tërralla, por paraqiten duke pasur parasysh fak n se diskriminimi është i munduredhe në situata kur nuk ka qëllim real që të bëhet diskriminim.

Në situatat tjera, diskriminimi paraqitet në zba min jo të barabartë të ak -teve juridike ndaj pjesëtarëve të një grupi të caktuar shoqëror, ndonëse ato akte perse nuk janë diskriminuese. Rastet e diskriminimit më së shpesh paraqiten në këtëformë, fak kisht në zba min jo të barabartë të akteve juridike ndaj pjesëtarëve tëgrupeve të caktuara. Ky është rezultat i fak t se në RM, si edhe në të gjitha shoqëritëdemokra ke, është e garantuar parimi i barazisë të të gjithë individëve para ligjit.Në këtë mënyrë, aktet juridike, për nga de nicioni, duhet të garantojnë barazi dhemos diskriminim. Parimi i barazisë është inkorporuar në sistemin tonë juridik nëpër -

mjet Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë , e krahas Kushtetutës edhe në njësërë ligjesh ekzistojnë dispozita për garanci të barazisë dhe ndalesës së diskrimin -imit.

Një nga elementet themelore të diskriminimit (krahas traj mit më të pa -volitshëm) paraqet baza diskriminuese. Baza diskriminuese mund të jetë çfarëdokarakteris ke e njeriut. Këto karakteris ka, mbi të cilat bëhet dallim i palejueshëm,nuk janë të njëjta. Ato ndryshojnë edhe me kalimin e kohës, por edhe në varësi prejshoqërisë së dhënë. Si baza mbi të cilat është i ndaluar diskriminimi, e për të cilat nëtë njëjtën kohë ekziston një pajtueshmëri më e gjerë në të drejtën ndërkombëtare,

janë gjinia, raca, ngjyra e lëkurës, prejardhja nacionale dhe etnike, gjuha, statusipronësor, orien mi seksual, mosha, lindja dhe të ngjashme.

Shumica e këtyre bazave paraqesin karakteris ka të njeriut që janë të lin -dura dhe ato individi i ton pa vullne n e j ndërsa ato e bëjnë pjesëtar të ndonjëgrupi më të gjerë, kundër të cilit eventualisht është i drejtuar diskriminimi. Më tërralla janë bazat të cilat individi i ton gjatë jetës së vet (përkatësia poli ke ose gjen -dja pronësore) dhe të cilat mund të ndryshojnë me vullne n e individit (te gjendjapronësore të paktën mund të bëhet përpjekje për një gjë të llë). Këto baza hyjnënë listën e bazave të ndaluara, sepse janë baza të shpeshta për diskriminim anem -

banë botës.Përkatësia etnike është një nga bazat më të prak kuara të diskriminimit.

Nga ana tjetër, siç u përmend, përkatësia etnike (sipas de nimit të racës) konsidero -het si pjesë e racës si bazë diskriminuese, me çka hyn në ato forma të diskriminimitpër të cilat ekziston konsensus në të drejtën ndërkombëtare se duhet të jetë e nda -luar.

2.2. LEGJISLATIVI MAQEODONAS PËR MBROJTJE NGA DISKRI-MINIMI MBI BAZËN E PËKRTAËSISË ETNIKE

Si qëndrim bazë që do ta themi prej llimi, është se ligjvënia e Republikëssë Maqedonisë ka numër të madh të normave për mbrojtje nga diskriminimi mbibazën e përkatësisë etnike. Krahas kësaj, me ndryshimet e Kushtetutës që ishin re -zultat i Marrëveshjes kornizë të Ohrit, bëhet përpjekje që të harmonizohen dal -limet ndërmjet bashkësive etnike në Maqedoni, respek visht mundësohet përdor -imi i disa veçorive (etnike) të bashkësive më të vogla etnike (arsimi, përdorimi igjuhës, simbolet dhe zhvillimi i iden te ) në drej m të arritjes së barazisë reale nëshoqërinë maqedonase. Gjithashtu, me legjisla vin maqedonase mundësohet (le -

johet) ndërmarrja e masave proak ve (a rma ve) me qëllim të arritjes së barazisësë plotë për pjesëtarët e bashkësive më të vogla të prekura etnike.

Megjithatë, ajo që mungon në Republikën e Maqedonisë, me qëllim tëzvogëlimit të diskriminimit etnik, respek visht që të arrihet barazia e mirë lltë,është implemen mi efek v i kësaj legjisla ve. Fak kisht, para së gjithash, duhet qënë mënyrë efek ve të implementohet legjisla vi për mbrojtjen nga diskriminimi;duhet të implementohen dhe zgjerohen ato pjesë të legjisla vit të cilat mundëso -

jnë përdorim të simboleve speci ke të bashkësive më të vogla etnike; e më pas, mëshpesh dhe më me e kasitet të prak kohen masat e aksioneve a rma ve që janëtë lejuara në legjisla vin tonë. Konkluzionin se në Maqedoni ekzsiton legjisla v solid për mbrojtje ngadiskriminimi etnik, e tërheqim nëpërmjet dy vijave të rezonimit. Para së gjithash,nga aspek i lersgjisla vës së vendit, në Republikën e Maqedonisë parimi i barazisëburon nga Kushtetuta. Ndonëse në dispozitën e Kushtetutës për garan min e bara -zisë, përkatësia etnike nuk është numëruar si bazë e posaçme për diskriminim, nukduhet të konkludohet se në Maqedoni nuk ekziston bazë kushtetuese për mbrojtjennga diskriminimi etnik. Pikërisht e kundërta, sipas interpre mit të nenit 1 të Kon -ventës për eliminim të të gjitha formave të diskriminimit racor (KEDR), koncep racënë vete ngërthen “racë, ngjyrë, paraardhës dhe prejardhje nacionale dhe etnike“.

Denjësisht me këtë interpre m, mos numërimi i prerë i prejardhjes etnike

në klauzolën an diskriminuese të Kushtetutës, nuk ishte pengesë për zhvillimine mëtutjeshëm të legjisla vit për mbrojtje nga diskriminimi, përfshirë këtu edhediskriminimin etnik. Kjo shihet qartë nga numërimi i prerë i prejardhjes etnike sibazë e posaçme diskriminuese në disa ligje tjera. Kështu, kjo bazë diskriminueseështë strikt e numëruar në Ligjin e ri për parandalim dhe mbrojtje nga diskriminimi(LPMD) dhe Ligji për arsim sipëror. Nga ana tjetër, nëpërmjet nocionit “racë“, për -katësia etnike si bazë diskriminuese inkorporohet në Ligjin për marrëdhënie pune ,Ligjin për vullnetarizëm , Ligjin për arsim llor , Ligjin për arsim të mesëm , ndërsanocioni “përkatësi e pakicës nacionale“, përkatësia etnike inkorporohet në Ligjin për


22/42

4342

mbrojtje të të drejtave të pacientëve . Krahas përfshirjes së përkatësisë etnike si bazë e posaçme diskriminuese,posaçërisht duhet të nënvizohet zba mi i gjerë material i legjisla vit për mbrojtjenga diskriminimi etnik. Kjo posaçërisht derivon nga zba mi i LPMD i ri. Duke i pasurparasysh sferat në të cilat zbatohet Ligji, ndërsa bazuar në atë se ai ofron mbro -

jtje edhe nga diskriminimi etnik, mundet lirisht të konkludohet se diskriminimi et -nik në Maqedoni është i ndaluar në të gjitha sferat ku ai më së shum paraqitet.Gjegjësisht, me dispozitat e LPMD prerazi vërtetohet se diskriminimi ndalohet nëkëto sfera: “punë dhe marrëdhënie pune; arsim, shkencë dhe sport; siguri sociale,përfshirë këtu edhe sferën e mbrojtjes sociale, sigurimin pensional dhe invalidor,sigurimin shëndetësor dhe mbrojtjen shëndetësore; banimin; informimin publikdhe mediat; qasje deri te të mirat dhe shërbimet; anëtarësim dhe veprim në par -

të sindikale, par poli ke, shoqata të qytetarëve dhe fondacioneve ose organizata

tjera të bazuara në anëtarësi; kulturë; dhe sfera tjera të caktuara me ligj”. Në këtëmënyrë mundet lirisht të konkludohet se në Maqedoni ekziston legjisla v adekuatpër parandalimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi etnik. Megjithatë, ky legjisla vështë i ri, gjë që len hapësirë për punë plotësuese, me qëllim të implemen mite kas.

Krahas ndalesës së diskriminimit etnik, në Maqedoni, posaçërisht paszba mit të Kushtetutës nëpërmjet Amendamenteve IV-XVIII, ndërmerren masa përadap min e divergjencave të pjesëtarëve të bashkësive më të vogla etnike, ndër -sa me qëllim të arritjes të të a.q. barazi në Maqedoni nëpërmjet pjesëtarëve tëbashkësive të ndryshme etnike. Kështu, posaçërisht është e rëndësishme e drejtapër arsimim në gjuhën amtare , përfshirë këtu edhe arsimin sipëror , të drejtën epërdorimit të gjuhës amtare dhe shkrimit amtar në komunikimin me ins tucionete karakterit publik (posaçërisht në nivel lokal), të drejtën e përdorimit të gjuhësamtare dhe shkrimit amtar në dokumentet personale, përdorimin e gjuhës së bash -kësive etnike si gjuhë zyrtare , të shprehurit, kul vimin dhe zhvillimin e iden te tdhe veçorive të bashkësive etnike dhe përdorimin e simboleve të bashkësive etnike.Po ashtu, me qëllimin e njëjtë, në Maqedoni një periudhë më të gjatë ndërmer -ren masa të aksioneve a rma ve, me qëllim të përmirësimit të par cipimit të

pjesëtarëve të bashkësive më të vogla në arsimin sipëror dhe administratën pub -like. Posaçërisht është e rëndësishme dispozita kushtetuese për “përfaqësim ad -ekuat dhe të drejtë të qytetarëve të cilët i përkasin të gjitha bashkësive në organete pushte t shtetëror dhe në ins tucionet publike të të gjitha niveleve“. Dispozitae kë llë paraqet vlerë bazike të Rendit kushtetues të RM-së dhe ka bazë të fortë

juridike edhe në ligjet tjera.Krahas ekzis mit të legjisla vit vendor, kahja tjetër e argumen mit lëviz

nga aspek i së drejtës ndërkombëtare. Nuk duhet të harrojmë se Maqedonia kandërmarrë obligime në të drejtën ndërkombëtare për mbrojtjen e personave të

cilët gjenden nën juridiksionin e saj nga diskriminimi, ndërmjet bazave tjera, edhepër nga përkatësia etnike. Vetëm do të përmendim se Maqedonia është shtet-kon -traktues i Pak t ndërkombëtar për të drejta civile dhe poli ke, Pak t ndërkombëtarpër të drejta ekonomike, sociale dhe kulturore, Konventës për eliminim të të gjithaformave të diskriminimit racor, Konventës për të drejtat e fëmijëve, Konventës ev -ropiane për të drejtat e njeriut, Protokollit 12 ndaj KEDNj, Konventës kornizë përmbrojtje të pakicave nacionale. Nëse e dimë se marrëveshjet ndërkombëtare tëra kuara në përputhshmëri me Kushtetutën paraqesin pjesë të sistemit tonë ju -ridik , marrja e një obligimi të a llë në të drejtën ndërkombëtare, sipas rregullësthemelore pacta sunt servanda, do të thotë se Maqedonia patjetër të sigurojëmbrojtje në drejtësinë vendore nga diskriminimi mbi bazën e përkatësisë etnike. Nëpërmjet këtyre shpjegimeve shihet se në Maqedoni legjisla vi për mbro -

jtje nga diskriminimi etnik padyshim ekziston. Ajo është miratuar pjesërisht në in -

s tucionet nacionale, kurse pjesërisht derivon edhe nga obligimet e marra në dre - jtësinë ndërkombëtare. Por, kjo nuk duhet të na shtyjë në përfundim se gjendja nëRM në raport me çështjen e mbrojtjes nga diskriminimi etnik është e mirë. Para sëgjithash, nuk duhet të harrojmë se LPMD është miratuar në prill të vi t 2010. Paramira mit të kë j Ligji, ndërsa edhe pas hyrjes së j në fuqi, jemi të mendimit se dis -kriminimi si koncept është akoma i panjohur në Maqedoni. Mosnjohja e koncep ttë diskriminimit në RM jus kohet nëpërmjet disa argumenteve. Argumen i parëështë fak se koncep diskriminim është një koncept rela visht i ri në Maqedoni.kjo shihet qartë nga fak se në Kushtetutën e vi t 1991 ekziston një normë shumëe dobët për barazi dhe mos diskriminim, që duhet në një kohë të shpejtë të ndry -shohet. Nga aktet ligjore, një nga ligjet e para që përmban dispozita më të plotapër mbrojtjen nga diskriminimi është Ligji për marrëdhëniet e punës, i cili ështëmiratuar madje në vi n 2005.

Nga ana tjetër, nën ndikimin e së drejtës së BE-së, në RM bëhen ndryshimenë legjisla v, me qëllim të implemen mit të parimit të mos diskriminimit. Ndërkaq,në të njëj n moment, nuk ka qasje ndaj çështjeve kyçe të (mos)diskriminimit, dhepër këtë shkak, për çështjet kyçe nga kjo sferë pranohen zgjidhje të ndryshme në lig -

jet. Kështu, disa ligje nuk kanë de nicion të diskriminimit, disa ligje nuk përmbajnë

de nicione të posaçme të d iskriminimit direkt dhe indirekt, de nicionet e pranuaradallojnë ndërmjet ve , pranohen lista të pa harmonizuara të bazave diskriminuese,përdoren terme të ndryshme dhe nuk ekziston sistem konzistent i mbrojtjes së dis -kriminimit, “si nga aspek i procedurave, ashtu edhe në raport me sanksionet dhedëmin eventual“.

Këto dy probleme shumë të rëndësishme, hyrja para do kohe e koncep t tëdiskriminimit në sistemin tonë juridik, si dhe qasja jokonzistente ndaj çështjet ngakjo sferë, kanë efekt nega v mbi mbrojtjen prak ke të diskriminimit. Në fakt, parasë gjithash, gjyqet dhe ins tucionet tjera (si Avoka i popullit) që duhet t’i zbatojnë


23/42

4544

këto dispozita, janë vënë në pozitë të keqe, nga njëra anë, duhet të zbatojnë dis -pozitat për një ins tut juridik që për ta është rela visht i ri dhe i panjohur, e nga anatjetër, ligjet e ndryshme kanë qasje të ndryshme gjatë rregullimit të kë j ins tucioni

juridik, që akoma më shumë e rëndon punën e këtyre ins tucioneve.Edhe qytetarët nuk e njohin mirë koncep n e diskriminimit, e që vjen si

rezultat i mosekzis mit të strategjisë së mirë për promovim të njohurive për këtëkoncept. Mosnjohja e koncep t ndikon në pamundësinë që diskriminimi të iden -

kohet në marrëdhëniet shoqërore. Me alë të tjera, qytetarët rrallëherë vendo -sin të iniciojnë procedura për mbrojtjen nga diskriminimi etnik, ngaqë ata as që edinë se kanë qenë të diskriminuar. Pikërisht kjo është arsyeja që para ins tucionevekompetente nuk ka procedura për mbrojtje nga diskriminimi. Kështu, për tërë vi n2009, te Avoka i popullit të RM-së janë parashtruar rreth njëzet parashtresa përdiskriminim, që paraqet vetëm 0,55 për qind nga numri i përgjithshëm i parash -

tresave të dorëzuara para kë j ins tucioni për vi n 2009. Nga këto parashtresa,vetëm katër janë ndërlidhur me diskriminimin etnik.

2.3. PRAKTIKAT (DHE POLITIKAT) NEGATIVE TË DISKRIMINIMITETNIK NË RM 2.3.1. Qëndresa e formave elementare të diskriminimit nëbaza etnike

Përkatësia etnike është bazë e cila gjerësisht është përdorur për traj m jo të barabartë dhe diskriminues në Maqedoni. Mu për këtë përdorimi i gjerë i

kësaj baze diskriminuese edhe në të kaluarën, madje edhe gjatë tenta vës që sot tëzvogëlohen rastet e diskriminimit, pasojat nga e kaluara akoma ndjehen , me ç’rastnevojitet marrja e masave a rma ve (pozi ve) në drej m të sjelljes së pjesëtarëvetë pakicave deri në një nivel prej nga do të mundnin që në mënyrë të mëvetësishmetë garojnë. Diskriminimi mbi bazën e përkatësisë etnike ndjehet thuajse në çdo pjesë

të shoqërisë. Kështu, ndjehet në sferën e marrëdhënieve të punës, në sferën e ar -simit, nëpërmjet segregacionit në shkolla, në sferën e qasjes deri te të mirat dheshërbimet me karakter publik, në sferëm e përfaqësimit të drejtë të bashkësive et -nike në administratën publike, ku ndonëse numri rritet, prapëseprapë ky parim nukështë respektuar deri në fund, posaçërisht nga ana e ndërmarrjeve publike. Këtu,posaçërisht janë të prekur pjesëtarët e bashkësive më të vogla etnike, si pjesëtar tëbashkësisë etnike turke dhe rome.

Gjithashtu, ekzistojnë një numër i madh i punonjësve në administratënshtetërore të cilët nuk janë sistema zuar në vende adekuate të punës, gjë që jovetëm se është diskriminuese ndaj pjesëtarëve të bashkësive etnike jo shumicë, poredhe e cenon parimin e ekonomizimit të mjeteve të harxhuara nga buxhe i RM-sëtë cilat shpenzohen për paga dhe kontribute.Bashkësia më e prekur etnike ende është bashkësia rome, pjesëtarët e së cilës janëvik ma të formave më të thjeshta të diskriminimit, që në shtetet demokra ke nukguxon të tolerohet.

Kështu, janë denoncuar raste të moslejimit të hyrjes së pjesëtarëve të bash -kësisë rome në mjedise publike, ka teri ose klube nate. Gjithashtu, ekziston numëri madh i romëve dhe pjesëtarëve të bashkësive tjera etnike jo shumicë (shqiptarë

dhe turq) të cilët nuk janë të regjistruar në librat amzë të të lindurve, për të cilinshkak ata nuk mund të gëzojnë të drejtat themelore të njeriut si mbrojtja shëndetë -sore, mbrojtja sociale dhe arsim . Siç u cek në llim të kësaj pjese, diskriminimi mbi bazë etnike më së shpeshështë rezultat i zba mit diskriminues të akteve juridike, e kjo vjen duke marrë para -sysh se në sistemin tonë juridik ndalohet diskriminimi në bazë të përkatësisë etnike.Prapëseprapë, nuk përjashtohen situatat kur diskriminimi në baza etnike buronedhe prej akteve juridike. Kjo më së shpesh do të jetë rast kur ligjvënësi nuk ka përqëllim të diskriminojë, por edhe krahas kësaj ak ligjor rezulton me diskriminim.


24/42

4746

Shembuj klasik për diskriminimi etnik që buron prej ak t juridik, janë zgjidhjet lig - jore nga Ligji për sigurim shëndetësor dhe Ligji për mbrojtje të fëmijëve. Sipas ligjit

të parë (Ligji për sigurim shëndetësor), në nenin e ri 24-а parashihet një kompensimnanciar i posaçëm për nënën për lindje dhe mëmësi të fëmijës së lindur të gjallë,

dhe e cila është me vendbanim në një nga komunat me sh m natyror të popullatësprej nën 2,1 fëmijë të lindur të gjallë për grua. Në ligjin e dytë (Ligji për mbrojtjetë fëmijës), në nenin 30-а parashihet realizimi i “shtesës prindërore për fëmijë tëcilin e realizon nëna për fëmijën e vet të dytë, tretë dhe të katërt, e cila është mevendbanim në komuna të Republikës së Maqedonisë me shkallë të sh mit natyrortë popullatës nën 2,1 sipas të dhënave sta s kore nga En shtetëror i sta kës...“.

Zgjidhjet nga ligjet e cituara, pos mbi bazë të vendit të banimit dhe mbibazë të gjinisë, janë diskriminues edhe në raport me përkatësisë etnike. Në ras ne fundit, punohet për të ashtuquajturin diskriminim indirekt. Ai paraqitet në ras -

tet kur ndonjë (në dukje) dispozitë neutrale, kriter neutral ose prak kë neutrale,pjesëtarët e ndonjë grupi etnik i vë në pozitë jo proporcionalisht më të pavolitshmekrahasuar me të tjerët. Dispozitat e kontestuara nga të dy ligjet përdorin kriterneutral, e kjo është shkalla e natalite t sipas komunave. Por, i njëj ky kriter (dis -pozitë) neutral, prapëseprapë në mënyrë indirekte i godet pjesëtarët e bashkësisëetnike shqiptare. Fak kisht, sipas të dhënave nga En shtetëror sta s kor, vetëmnënat me vendbanim në vetëm dy komuna me mbi 90 për qind popullatë shqiptare(Zajaz dhe Osllome) dhe nënat e vetëm disa komunave tjera me përqindje të vogëltë banorëve me prejardhje etnike shqiptare, do të mund të shfrytëzojnë shtesatnë alë. Në këtë mënyrë, kriteri “neutral”, jo proporcionalisht pavolitshëm i preknënat me prejardhje etnike shqiptare, për të cilin shkak është diskriminues. Ështëmirë që këto dy zgjidhje ligjore u abroguar nga ana e Gjyqit kushtetues të RM-së.

Të gjitha këto forma të diskriminimit etnik (sqarimi i të cilave vijon) tregojnëpër një prak kë themelore nega ve të diskriminimit etnik, e kjo është mosekzis mii sistemit për mbrojtje nga diskriminimi etnik. Gjegjësisht, nëse ekzistojnë forma tëkë lla themelore të diskriminimit etnik, kjo do të thotë se vik mat nuk arrijnë tëmbrohen nga diskriminimi etnik nëpërmjet ins tucioneve të drejtësisë (gjyqeve),dhe për këtë shkak diskrimini

analiza e praktikave dhe politikave pozitive dhe negative që kanë të bëjnë me antidiskriminimin

Documents