tË drejtat pronËsore dhe trashËgimore tË...
Post on 06-Feb-2018
242 Views
Preview:
TRANSCRIPT
-
Hulumtimi sht br n kuadr t Projektit Ndihma Juridike, Litigimi pr t
Drejtat Pronsore dhe t Trashgimis pr Grat, si dhe Ngritja e Kapaciteteve t
Juristve t Rinj
Prof. Asst. Dr. Jorida Xhafaj
Eksperte Ligjore n Projekt
Anton Nrecaj
Menaxher i projekti dhe Kshilltar ligjor n CLARD
Prishtin, Mars 2017
T DREJTAT PRONSORE
DHE
TRASHGIMORE T GRAVE
-
2
Ky hulumtim ka ndezur nj shkndij shprese pr njohjen dhe
respektimin e t drejtave pronsore e trashgimore t grave,
duke vazhduar punn pr t par
flakn e vrtet n zbatimin e ktyre t drejtave
Hulumtimi u mundsua me prkrahjen bujare t popullit amerikan prmes
Agjencis s Shteteve t Bashkuara pr Zhvillim Ndrkombtar USAID. Prmbajtja sht prgjegjsi e organizats CLARD dhe nuk pasqyron doemos
pikpamjet e USAID apo t Qeveris s Shteteve t Bashkuara.
Projekti Ndihma Juridike, Litigimi pr t Drejtat Pronsore dhe t Trashgimis
pr Grat, si dhe Ngritja e Kapaciteteve t Juristve t Rinjimplementohet nga CLARD, prmes Programit Angazhimi pr Barazi E4E, i financuar nga Agjencia e Shteteve t Bashkuara pr Zhvillim Ndrkombtar - USAID dhe realizuar nga
Qendra e Trajnimeve dhe Burimeve pr Avokim - ATRC.
-
3
PRMBAJTJA
HYRJE _______________________________________________________________________ 4
METODOLOGJIA E HULUMTIMIT ____________________________________________ 7
QLLIMET DHE OBJEKTIVAT ________________________________________________ 8
1. NORMAT NDRKOMBTARE DHE KUADRI LIGJOR KOMBTAR __________ 9
2. T DREJTAT PRONSORE N KONTEKSTIN E T DREJTS ZAKONORE
_________________________________________________________________________23
3. ZHVILLIMI HISTORIK DHE SFIDAT E T DREJTAVE PRONSORE T
GRAVE ____________________________________________________________________ 27
4. NJANSHMRIA MBI BAZ GJINORE DHE DOMINIMI N PRON ______ 32
4.1 EDUKIMI DHE NGRITJA E NIVELIT T INFORMIMIT MBI T DREJAT PRONSORE DHE PRFITIMIN E TYRE_____________________________________35
4.2 PRMIRSIMI I KLIMS SHOQRORE DHE INSTITUCIONALE PR
MBSHTETJEN E GRAVE N KT SFID _________________________________ 38
4.3 REALIZIMI I GARANCIVE PROCEDURIALE ______________________________42
PRFUNDIMET DHE REKOMANDIMET _____________________________________ 44
PUNIMET E CITUARA ______________________________________________________ 48
-
4
HYRJE
T part tan u rritn dhe edukuan me moralin se pasuria dhe prona jan
burimi i jetess, ruajtja e personalitetit t secilit dhe mnyra e pavarsimit n
jet. Devijimi prej ktij morali, duke u kushtzuar prej prkatsis gjinore dhe
statusit t femrs n familjet tona prbn nj fatkeqsi.
Posedimi i nj pasurie t luajtshme apo t paluajtshme i jep dokujt
mundsin t krijoj kapital finananciar e njherazi pushtetin e vendimarrjes s
pavaruar n familje dhe shoqri. Me respektimin e t drejts s prons t grave
mund t krijohet shtegu, prej prons drejt pjesmarrjes aktive t tyre n jetn
ekonomike n vend.
Sot, garantimi i t drejtave pronsore dhe trashgimore t grave dhe vajzave n
Kosov ngelet nj cshtje pr tu zgjidhur!
E drejta n pron sht nj e drejt themelore q garantohet nga Kushtetuta e
Republiks s Kosovs, Ligji pr Trashgimin i Kosovs, Ligji pr Procedurn Jo
Kontestimore dhe Ligji pr Procedurn Kontestimore. Megjith kuadrin e plot
ligjor, hapsirat e krijuara nga ligji len mundsi t influencimit t rregullave t
tradits patriakale n vend. Shfrytzimi dhe e drejta pr t zotruar pronn
mbetet faktor i rndsishm pr fuqizimin ekonomik t gruas, ndaj reagimi dhe
marrja e masave kundr ktij fenomeni prbn edhe nj prioritet n rrugn e
zhvillimit n prputhje me standartet europiane e m gjer.
Sistemet dhe t drejtat e pronsis ndryshojn nga nj shoqri n tjetrn duke u
ndikuar nga faktor kulturor, racor, politik dhe juridik. Mungesa e kontrollit
mbi burimet s drejts q ekzistojn, pr t qen titullar i nj prone, i vendos
grat n nj pozicion t disfavorshm t t drejtave pronsore dhe nivel t
reduktuar t qasjes n mundsi ekonomike. T drejtat pronsore mbi tokn,
shprndarja e pasuris, si dhe zhvillimi i tregut, kan evoluar si parakushte t
rritjes ekonomike dhe kan ndikuar n uljen e varfris n etapa t ndryshme t
zhvillimit shoqror.
Globalizimi dhe industrializimi, kan sjell rritjen e numrit t grave t
angazhuara n sektor t ndryshm ekonomik dhe pavarsisht ksaj grat
zotrojn vetm rreth 1-2 perqind t t gjith toks t regjistruar n bot dhe
jan n mnyr t vazhdueshme t mohuara nga e drejta pr t trashguar
pasuri. Pr m tepr, mohimi i t drejtave pronsore t grave ka qen gjithnj i
-
5
lidhur me probleme t zhvillimit, me t cilat prballen vendet n t gjith globin,
duke prfshir kryesisht nivelin arsimor1dhe presionin e normave zakonore.
Rndsia e garantimit t prons dhe t drejtave trashgimore t grave sht
njohur gjithnj e n rritje, gjat dekadave t fundit, nga nj sr aktesh ligjore n
nivel kombtar, si dhe prej instrumenteve ligjore ndrkombtare n kuadr t
zhvillimit t parimit t barazis midis grave dhe burrave (p.sh., n Konventat
Ndrkombtare mbi t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore dhe Konventa
mbi t Drejtat Civile dhe Politike. Progresi n normimin e nevojshm t t
drejtave pronsore dhe garantimi i tyre u shoqrua njherazi me zhvillim n
prshtatjen e sistemit t masave t prshtatshme ligjore dhe institucionale, si
edhe qndrimet tradicionale n shoqri.
Me gjith prpjekjet e strukturave shtetrore, prfaqsive diplomatike n Kosov,
organizmat ndrkombtar dhe shoqris civile, shtetaset e Kosovs enden n
kalvarin e gjat t pengesave pr gzuar pron. Dinamika e zhvillimeve n
drejtim t fitimit dhe ushtrimit real t ksaj t drejte sht pozitive, prsa koh
jan konstatuar problematikat dhe propozohen vazhdimisht masa, t cilat ti
prshaten mentalitetit dhe formimit t popullats. N kt pik kemi marr
prsipr t prkufizojm pengesat e mbetura ende pr t ndryshuar:
Ekzistenca e nj korpusi ligjor prball sistemeve t zbatimit t klasifikuar si
joadekuate;
Mungesa e vetdijes se ekzistojn ligjet dhe t kuptuarit t pamjaftueshm
t opsioneve pr zgjidhjen ligjore dhe zgjidhjen e mosmarrveshjeve;
Prhapja e qndrimeve tradicionale dhe praktikave, shum prej t cilave
drejtprdrejt kundrshtojn ligjet statutore dhe t drejtat civile e vendosura;
dhe
Vendimet pr rastet pronsore, q posarisht demonstrojn nj trend t
arsyetimeve t mangta dhe peshimit t gabuar t provave. Gjykatat shpesh i
japin pesh m t madhe dshmis s palve t interesuara sesa provave t
dokumentuara q ligji i definon si mundsisht t rregullta, duke rezultuar me
procese tejet t zgjatura n koh, shpenzime, mekanizma procedurial t
diskutueshm dhe mbi t gjitha uljen e besimit t grave se do t gzojn t
drejtat e tyre. Ve ksaj, n shum raste t trajtuara nga Klinika pr ndihm
juridike falas, Gjykatat nuk i referohen parimeve kushtetuese dhe dispozitave
ligjore t rastit, ku edhe t mbshtesin vendimet e tyre.
1 http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PNADA958.pdf
-
6
Hulumtimi sht struktuar n tre pjes. Pjesa e par trajton kuadrin ligjor n
vend dhe zbraztsit t cilat lejojn apo lehtsojn abuzimet me t drejtat
pronsore e kryesisht ato trashgimore t grave. Evidentimi i normave materiale
dhe proceduriale, t cilat kan krijuar, n zhvillimin historik t vendit si nj
shtet i pavarur, nj sistem q favorizon mbizotrimin e normave zakonore mbi
ato ligjore.
Pjesa e dyt merr prsipr t analizoj modele t garantimit t t drejtave
drejtave pronsore t grave, duke nxjerr n pah mekanizmat e zbatuar pr t
arritur eficensn e nevojshme dhe rritjen e prqindjes s grave q zotrojn
pasuri. sht przgjedhur Kroacia dhe Shqipria si vende me histori t ngjashme
n zhvillimin e t drejtave pronsore dhe mekanizma me zbatueshmri edhe n
Kosov pr mbrojtjen e plot t grave n kt drejtim. Gjithashtu, vlen t
theksohet se Shqipria ka ngritur sistemin e saj t t drejtave pronsore t grave
mbi t njtin rrafsh kulturor dhe zakonor. Ndrkoh Kroacia megjithe
ngjashmrit mbi t kaluarn e prbashkt t organizimt shoqror e shtetror
gjat periudhs jugosllave, vlen t analizohet pr trendin dinamik t zhvillimit t
saj dhe standarteve juridike t garantuara si vend antar i Bashkimit Europian.
S treti, nj pjes esenciale e punimit jan analizimi i faktorve problematik t
grupuar dhe mekanizmave q u prgjigjen si zgjidhje ktyre faktorve. Ndr
rastet praktike t trajtuara n veprimtarin e Kliniks juridike pr ndihm falas
nga CLARD dhe kliniks ligjire pran Kolegjit ILIRIA, sht przgjedhur njri prej
tyre pr t ilustruar edhe garancit proceduriale n sistemin gjyqsor, t cilat
mund t prbjn nj pik kthese n rritjen e numrit t grave q pretendojn t
drejtat pronsore n Kosov.
Studimi prfundon me rekomandime, t cilat synojn t parashtrojn mnyrn
se si t tejkalohen problemet e identifikuara apo prmirsohen proceset e njohjes
s t drejave pronsore t grave.
-
7
METODOLOGJIA E HULUMTIMIT
Pr studimin e gjithanshm dhe t mirfillt t gjendjes s mbrojtjes t t
drejtave pronsore dhe kryesisht ato trashgimore, jan prdorur metodat e
analizs teorike, empirike dhe krahasuese.
Metodologjia primare e prdorur n kt hukumtim ishte nj rishikim i
seleksionuar i legjislacionit n fuqi dhe nj analiz cilsore e impaktit t
dispozitave ligjore n marrdhniet pronsore, trashgimore dhe procesuale.
Fillimisht jan analizuar aktet ligjore nn dritn e akteve ndrkombtar dhe
raportet e deritanishme t publikuara n Kosov me fokus prmirsimin e
regjimit t t drejtave pronsore n Kosov, forcimin e sundimit t s drejts, dhe
rritjen e zhvillimit ekonomik ne vend. N prfundim t ksaj analize sht dal me
pfundime mbi kuadrin ligjor specific.
N pjesn e dyt sht prdorur metoda krahasuese dhe ajo e analizs, me
synimin q t jepet nj pasqyr e modeleve ligjore t ndryshm n rajon dhe
analizimi i elementve q respektivisht ndikojn n shtjet e przgjedhura pr
tu shqyrtuar.
Ky hulumtim sht kryer prej 15 janar 2017 20 mars 2017
-
8
QLLIMET DHE OBJEKTIVAT
Qllimi i hulumtimit sht trajtimi i grupit t problematikave t evidentuara n
shqyrtimin praktik t rasteve nga jeta, t cilat pengojn grat t gezojn nj gam
t gjr t t drejtave pronsore dhe trashgimore. Rrjedhimisht kto pengesa u
mohojn atyre t drejtn jo vetm pr t fituar t drejta pronsore, por edhe pr
ti pretenduar dhe mbrojtur n nj process t rregullt, apo pr ti ushtruar n
mnyr efikase ato. Evidentimet prej rasteve jetsore, nganjher edhe t
prfolura publikisht, lidhen jo vetm me interpretimin dhe zbatimin e duhur t
parimeve t s drejts, por gjithashtu edhe me cenime t rnda t rregullave
proceduriale t sistemit n vend.
Sikurse u prmend m sipr, me qllim sqarimin llogjik t problematikave, disa
prej tyre t trajtuara n kndvshtrime t ndryshme, hulumtimi do t kaloj n
tre faza. Analizimi i garancive dhe mangsive ligjore, procedurale dhe
administrative q kufizojn grat nga trashgimia e prons, identifikimi
pengesave t tjera kulturore q pengojn femrat nga ushtrimi i ksaj kategorie t
t drejtave pronsore, si edhe rekomandimi pr mekanizma t nevojshm pr
zgjidhje, me bazuar n modele n rajon apo perceptimin e popullats. Kjo e
fundit nxjerr lehtsisht n pah perceptimin mbi problematikat e pengesat dhe
sesi ato mund t tejkalohen.
Studimi ka per qllim analizimin e problematikave t mposhtme:
Edukimi dhe ngritja e nivelit t informimit mbi t drejtat pronsore dhe
prfitimin e tyre;
Prmirsimi i klims shoqrore dhe institucionale pr mbshtetjen e grave;
Realizimi i garancive proceduriale.
Vlersimin e rndsis s burimeve njerzore pr efiencn organizative duhet
t merren n konsiderat pr t optimizuar performancn e gjykatave dhe
agjensive shtetrore lidhur me shtjet e pronsis. Ndryshimet institucionale
dhe teknologjike q po ndodhin n Kosov, krkojn nj investim t dedikuar n
kapitalin njerzor.
Nprmjet identifikimit t fushave pr ndrveprim dhe nxitje e zhvillimit t s
drejtave pronsore do t analizohen rndsia e edukimit dhe ndrtimit t
vetdijes t grave; shrbimet ligjore t ndihms dhe mbshtetje; avokimit dhe
lobimit; hululumtimeve shkencore; reforms ligjore dhe institucionale etj.
-
9
1. NORMAT NDRKOMBTARE DHE KUADRI LIGJOR KOMBTAR
Mirqenia e do individi e konkretisht cdo gruaje sht e lidhur ngusht me
respektimin e t drejtave dhe lirive t Njeriut. N kt kuadr, e drejta pr t
mbartur pron sht nj e drejt themelore e njeriut, edhe pse n praktik, kjo e
drejt nuk gjen zbatim t barabart pr burrat dhe grat. sht gjersisht e
ndeshur situata kur t afrmit e tyre, familjart, ose autoritetet shtetrore u
cenojn kto t drejta grave. Madje, edhe vet grat, i mohojn shpesh vetes t
drejtat pronsore ose thjesht nuk i krkojn ato. N kt pikpamje, informimi i
tyre mbi t drejtat q u njohin ligjet dhe aktet ndrkombatre me objekt
mbrojtjen e t drejts s prons sht i ult.
Korniza ligjore pr rregullimin e t drejtave pronsore n Kosov sht definuar
si nj paket ligjesh, akteve ndrkombtare t ratifikuara, e rregulloreve,
udhzimeve administrative, vendime t praktiks gjyqsore dhe, t cilat
ndrthuren pr t krijuar nj trsi normash dhe duke burimin e s drejts n
zgjidhjen e kontesteve lidhur me pronsin. Gjejm vendin t shprehim edhe
mendimin e konstatuar n qarqet e ndryshme t juristve (studiues, avokat,
gjyqtar etj.), sipas t cilve kto akte kan formalizuar nj sistem t ndrlikuar
rregullash, i cili krijon shpesh her hapsira pr keqinterpretime, deformime apo
edhe shmangie e qllimsmshme prej synimit t ligjvnsit.
Nisur prej nivelit m t lart t hierarkis s akteve dhe standarteve
ndrkombtare pr t drejtat e njeriut, kuadri ligjor n Republikn e Kosovs
garanton t drejtat themelore me objekt garantimi e t drejtave pronsore.
Legjislacioni n kt fush t marrdhnieve shoqrore ka psur ndryshime t
qnsishe n varsi t proceseve t rendsishme hisorike, npr t cilat ka
kaluar Kosova. Ktu kan ndikuar masat e veanta t ndrmarra nga ish sistemi
socialist, problemet e shkaktuara nga lufta e fundit e vitit 1998-1999 dhe shum
faktor t tjer t cilt po ashtu ndrlidhen me themelimin e prezencs
ndrkombtare n Kosov pas vitit 1999.
Legjislacioni i hartuar prej deri n vitin 1989, rregullon pothuajse n detaje
marrdhniet themelore juridike pronsore, q kryesisht i referohet pronsis
shoqrore, si form dominonte e pronsis ne sistemin e kaluar t kaluara n
vend. Sidomos prej vitit 1970 e deri n vitin 1989, jan nxirr nj sr ligjesh pr
rregullimin e shtjeve pronsore, nj numr i t cilave edhe sot vazhdojn t
jen t aplikueshme sipas rregullores s UNMIK-ut 1999/242. Shumica e ktyre
ligjeve kan sjell komplikime t mdha pr sistemin juridik kosovar n fushn e
marrdhnieve pronsore-juridike, t cilat duke u shoqruar edhe me procese t
2 Aliu, Abdullah, E Drejta sendore (pronsia), Prishtin 2006
-
10
zhvillimit t shoqris, krijoi nj lmsh problemesh ligjore e sociale. Pas vitit
1989, kur u b suprimimi i autonomis, fillon degradimi i sistemit juridik t
Kosovs dhe instalimi i nj sistemi tjetr t mbshtetur n baza plotsisht
diskriminuese.
Faza e tret e krijimit t nj sistemi t ri juridik n prputhje me parimet dhe
vlerat universale, n Kosov fillon pas vitit 1999. Bazuar n Rregulloren e
prmendur m lart t UNMIK-ut, nr. 1999/24, prcaktohet ligji i aplikueshm
n Kosov, sipas t njjtit mbesin jasht kuadrit ligjor aktet ligjore t miratuara
prej pushteti serb pas vitit 1989 dhe t klasifikuara si ligje diskriminuese.
Shumica e ligjeve n lidhje me t drejtat pronsore dhe t trashgimis s grave
n Kosov jan relativisht t reja, q datojn nga themelimi i shtetit, ku ligji i
par sht botuar n vitin 2003. T gjitha t drejtat pronsore dhe transferimin e
prons n Kosov pr t gjith shtetasit jan objekt i Ligji Nr.03/L-154 pr
Pronsin dhe t Drejtat Tjera Sendore. Garantimi i qasjes s grave n pron
sht prmbushur nprmjet ligjeve t tjera t lidhura n mnyr t
drejtprdrejt me kto marrdhnie, sic jan Ligji Nr. 2004 / 26 pr
Trashgimin, Ligji Ligji Nr. 2004/32 pr Familjen i Kosovs, Ligji Nr. 05/L -021
pr mbrojtjen nga diskriminimi etj.
T drejta pronsore t grave t parashikuar n legjislacion kombtar
shprehimisht parashikohen n prputhje me standartet dhe normat
ndrkombtare pr barazin gjinore n sferat ekonomike dhe sociale. Kshtu,
bazuar n Kushtetutn e Republiks s Kosovs t vitit 2008, n nenin 7 (2) v
n dukje se Republika e Kosovs siguron barazin gjinore si vler themelore pr
zhvillimin demokratik t shoqris, duke dhn mundsi t barabarta pr
pjesmarrje t femrave dhe meshkujve n jetn politike, ekonomike, shoqrore,
kulturore dhe fushat e tjera t jets shoqrore. Pr m tepr, Kushtetuta e
Kosovs e ka prcaktuar qartsisht rolin e grave dhe burrave t barabart n
shoqri duke prjashtuar cdo mundsi diskriminimi si vler themelore e
sanksionuar nprmjet legjislacionit t bredshm t veant dhe ratidikimin e
konventave ndrkombtare3 t prmendura n t. Konkretisht, bazuar edhe n
nenin 24 (2) i Kushtetuts s Kosovs thot se Askush nuk mund t
diskriminohet n baz t racs, ngjyrs, gjinis, gjuhs, fes, mendimit politik
ose tjetr, origjins kombtare ose shoqrore, lidhjes me ndonj komunitet,
3 Nenin 22 i Kushtetuets s Republiks s Kosovs me qllim garantimin e t drejtave themelore n
prputhshmri me konventat dhe dhe aktet e tjera , rendit Konventn pr Eliminimin e t Gjitha Formave
t Diskriminimit Ndaj Gruas. T drejtat dhe lirit e njeriut t garantuara me marrveshjet dhe
instrumentet ndrkombtare n vijim, garantohen n kt Kushtetut, zbatohen drejtprdrejt n Republikn
e Kosovs dhe kan prioritet, n rast konflikti, ndaj dispozitave e ligjeve tjera dhe akteve tjera t
institucioneve publike.
javascript:__doPostBack('ctl00$MainContent$rAktet$ctl00$lblAn','')
-
11
prons, gjendjes ekonomike dhe sociale, orientimit seksual, lindjes, aftsis s
kufizuar ose t ndonj statusi tjetr personal.
N kt norm kushtetuese dhe themelore pr rendin juridik sht prcaktuar
n mnyr absolute prjashtimi nga zbatimi i cfardo akti ligji apo nnligjor i cili
cnon t drejtat e mbrojtura nprjet Konventave t ratifikuara n kt fush.
N rrafshin ndrkombtar E drejta e Pronsis garantohet edhe me specifikisht
nprmjet Traktateve ndrkombtare n Ekonomike, Sociale dhe t Drejtat
Kulturore dhe pr t Drejtat Civile dhe Politike, Deklaratn Universale pr t
Drejtat e Njeriut t vitit 1948, dhe me Konventn Evropiane pr Mbrojtjen e t
Drejtave dhe Lirive Themelore t Njeriut me Protokollet e saj4, Platforma pr
Veprim t miratuar n Konferencn e Katrt Botrore pr Grat t vitit 1995 t
cilat nnvizojn mbrojtje e grave nga diskriminimi, ruajtjen e pavarsis s tyre
financiare apo t drejtn e pr t marr vendime mbi pasurin n mnyr t
pavarur.
Po ku fillojn problematikat n zbatimin legjislacionit dhe prfitmit t t drejtave
pronsore prej grave? Ngelet pr tu sqaruar q t drejtat pronsore t grave
prbjn nj koncept t gjr, ku prfshihen pushtet faktik dhe juridik mbi nj
send, nprmjet mjeteve apo mekanizmave t ndryshm t fitimit t prons5.
Nprmjet nj marrveshje t heshtur kjo tematik sht trajtohet gjersiht me
fokus rastet jetsore apo rrethanat kur personi t drejtn e vet t pronsis e
nxjerr nga e drejta e paraardhsit t tij. Ndodh kshtu sepse, vmendja sht
prqndruar jo vetm tek sigurimi i kushteve q grat t fitojn t drejta
pronsore mbi bazn e punve juridike t vullnetshme, por mbi t gjitha t
mbrojtjes s tyre n rast e fitimit t pasuris mbi bazn punve juridike t
njanshme (dhurimi, testamenti) e n veanti t fitimit t prons me trashgimi.
1.1 T drejtat pronsore n trashgimi
Pozita e grave n lidhje me t drejtn e tyre pr t trashguar qndron prball
nj sr pengesash sociale, ligjore dhe institucionale n Kosov. Paragrafi 1 i
nenit 3 t Ligjin pr Trashegimin i Kosovs prcakton se, T gjith personat
fizik n kushte t njjta jan t barabart n trashgimi, duke definuar
qartsisht se ndarja e trashgimit mes antarve t familjes pa prjashtuar
4 Neni 1, Protokolli 1, i Konvents Evropian pr t Drejtat dhe Lirit Themelore t Njeriut miratuar m 18
maj 1954, themelon t drejtn pr gzim n qetsi t posedimeve dhe ndalon privimin nga posedimi, por me
disa prjashtime; po aty, n nenin 13, q garanton t drejtn n mjete efektive juridike pran nj autoriteti
kombtar; po aty. n nenin 6(1), i cili garanton t drejtn pr nj proces t drejt gjyqsor. 5 Nisur nga mnyrat e definuara juridikisht, e drejta e pronsis fitohet n baz t ligjit, n baz puns
juridike dhe me trashgim, si dhe n baz t vendimit t organit kompetent shtetror
-
12
trashgimtar n baza gjinore. E megjith kt, situata e grave dhe vajzave n
trashgimi nuk mund t krahasohet me at t trashgimtarve t tjer.
Pr nj koh shum t gjat, bashkshortja sht konsideruar si e huaj n
familje. Kjo e fundit ndrtohej vetm me lidhje gjaku. Si rrjedhoj e ktij parimi,
bashkshkortja thirrej pr t marr pjes n trashgimi vetm n rast se
trashgimlnsi skishte asnj t afrm. Me kalimin e kohs konceptime t tilla
filluan t ndryshonin. Sot, bashkshortja sht pjestar i vrtet i familjes.
Bashkshorti sht madje pjestari m i afrt e familjes, pavarsisht mungess
s lidhjes s gjakut. Kto t dhna sociologjike kan br q t ndryshoj edhe
hierarkia e trashgimtarve. Qllimi pr kt t fundit ka qen q t prmirsoj
gjithnj e m shum situatn e bashkshortes pasjetuese, duke ruajtur n nj
lloj mnyre strukturn origjinale t sistemit.
Pengesat e kan origjinn e tyre veanrisht n mentalitetin maskilist t
mbshtetur n zhvillimin historik nga e drejta zakonore. Pr kt arsye sht
mjaft e rndsishme q t njihen disa rregulla themelore q lidhen me t drejtn
e trashgimis pr grat
Trashgimia sht kalimi i pasuris nga personi i vdekur tek nj ose m shum
persona t tjer, trashgimtar t caktuar me ligj. Ky trashgim mund t bhet
me ligj, ose me testament. Nj grua do t fitonte statusin e trashgimtares dhe
njherazi t titullars s prons n rast6 se ajo trashgon pasardhesit e saj
(prindi ose gjyshja per trashegimlnsi q nuk kan ln trashgimtar), nse
ngelet e ve dhe trashgon bashkeshortin pasjetues ose n rast se sht nj prej
familjarve t trashgimlnsit n familjen e saj t vajzris (bija ose motra e
trashgimlnsit), e cila pavarsisht statusit civil (e martur ose jo) do t rradhitej
me trashgimtart e tjer ligjor.
Bashkshortja, n baz t trashgimis me ligj, sht trashgimtar i radhs s
par, ndaj ajo thirret n radh t par, n trashgim, s bashku me fmijt. T
gjith trashgimtart e radhs s par trashgojn n pjes t barabarta.
Trashgimia ligjore e mbron pjesn e trashgimis s bashkshortit, pavarsisht
nga numri i trashgimtarve t tjer q mund t prfitojn trashgimi, n rast se
nj nga fmijt e trashgimlnsit ka vdekur m par, ose n rast se prve
bashkshortes nuk ka trashgimtar t tjer t radhs s par.
N ligj nuk parashikohen specifikime mbi rrethana q lidhen me situatn
ekonomike t bashkshortve pasjetues, e m konkretisht grave duke ju ln t
6 Bazuar n nenin 11.1 t Ligjit pr Trashgimin i Kosovs, Trashgimtar ligjor jan: fmijt e
trashgimlnsit, t adoptuarit e tij dhe pasardhsit e tyre, bashkshorti, prindrit, vllzrit e motrat dhe
pasardhsit e tyre, gjyshi e gjyshja dhe pasardhsit e tyre.
-
13
drejtn t trashgojn njsoj si n rastin kur gruaja sht e aft, edhe n rastin
kur sht e paaft pr pun.
Objektivi ligjor n t vrtet duhet t jet evitimi i shkaqeve dhe rrethanave q
ndihmojn q ajo t mos vihet n vshtirsi dhe t mos dal jasht kuadrit t
zakonshm jetik t tij prej vdekjes s trashgimlnsit. N t njjtn koh, ky
objektiv merr parasysh dhe ann financiare t bashkshortes pasjetuese q t
jetoj n kushte normale.
N vende t ndryshme, pr t prcaktuar situatn reale t bashkshortit
pasjeues, e m s shumti bashkeshortes analizohet fillimisht forma e regjimit
martesor7. Kjo shtje sht trajtuar gjersisht n vijim t ktij studimi, duke
prfshir edhe sfidn pr t garantuar kt standart pr grat e mbetura t ve e
q marrdhnet familjere i kan ngritr mbi bashkejetesn faktike.
Zanafilla e problematikave t ndeshura n praktik lidhen m dy institute
juridike t Ligjit pr Trashgimin i Kosovs. Konkretisht ato lidhen me institutin
e heqjes dor nga e drejta pr t trashguar dhe shmangia nga trashgimia.
Instituti i par sht trajtuar gjersisht n studime me objekt t prafrt e
padashur t prsritemi do t trajtojm natyrn juridike t ktij instrumenti t
aplikuar n kundrshtim me qllimin q ai mbart n vetvete.
Heqja dor nga trashgimia sht shprehje e njanshme e vullnetit q ka pr
pasoj humbjen n myr t pakthyeshme t t gjitha t drejtave q burojn nga
prona e trashguar. Ky veprim ka pr pasoj daljen nga rrethi i trashgimtarve
dhe ndarjen e pjess s tij nprmjet trashgimtarve t tjer. Sikurse u
prmend, heqja dor nga trashgimia nn presionin e trashgimtarve meshkuj
pr t arritur shmangien e gruas nga trashegimia realizohet me mjete t lejuara
ligjore, por shpesh her n kundrshtim me qllimin e ligjit. Themi n
kundrshtim duke pasur parasysh raste kur grat heqin dor nga trashegimia
n emr t harmonise familjare apo vllazrore, n emr zakonit apo edhe pr
shkak t mashtrimit, friks ose dhuns nga antart meshkuj prfitues t
trashgimis.
Bazuar n nenin 130 t Ligjit pr trashgimin, trashgimtari, i cili ka hequr
dor n emr t vet konsiderohet sikur t mos ket qen trashgimtar. Ai mund
t heq dor nga trashgimi me deklarat t dhn pran gjykats gjersa t
prfundoj seanca mbi trashgimin. Heqja dor vlen edhe pr pasardhsit e atij
q ka hequr dor, prve nse shprehimisht ka deklaruar se hequr dor vetm
n emr t vet. N qoft se pasardhsit jan t mitur pr kt heqje dor nuk
nevojitet leja e organit t kujdestaris. Gjithashtu, n qoft se pr trashgim
7 Beignier Bernard dhe Do Carmo Silva, Jean-Michel: Liquidations des rgimes matrimoniaux et de
successions
-
14
kan hequr dor t gjith pasardhsit t cilt i takojn radhs me t afrt t
trashgimis n astin e vdekjes t trashgimlnsit, n trashgim thirren
pasardhsit e radhs pasuese t trashgimit.
Nga analizimi i ksaj dispozit t bien n sy dy problematika, me zgjidhjen e t
cilave dhe n kushtet e Kosovs situata do t lehtsohej n mnyr t
drejtprdrejt.
Kshtu, bie n sy periudha e gjat kohore, gjat s cils trashgimtarja femr
ruan t drejtn pr t hequr dor. Nisur edhe nga modele t tjera ligjore n rajon,
ekziston mundsia q kjo koheqzgjatje e ushrimit t s drejts t jet m e
shkurtur duke zvogeluar shanset per presion n familje apo rrethana t tjera, q
e cojn trashgimtaren t heq dor. Rekomandojm q zvogelimi i ktij afati,
pershembull nj deri n tre muaj pas hapjes s trashgimis, do ndikonte ne
zvogelimin e rasteve kur trashgimtaret heqin dor. T mos harojm q ky
institut ka indur me qllimin pr t mbrojtur trashgimtart nga barra financiare
q rndonn trashgimin e q kjo e fundt t mos kthehet n nj mnyr pr t
demtuar interest e trashgimtarit. Pra, heqja dor subjektivisht nuk
konsiderohet si nj mundsi e bazuar thjesht n dshirn apo peshn morale t
trashgimtares femr, prsa koh n thelb ngelet nj mjet ligjor pr t privuar
veten nga nj e drejt.
N kt drejtim sht ezigjenc e kohs ngritja e vetdijes s grave se heqja dor
nga trashgimia i con n privim nga t drejta pasurore dhe varsia ekonomike,
n t ciln vendosen pas heqjes dor nga t drejat ngushton hapsirn e shum
t drejtave t tjera n familje dhe shoqri.
Prfitimi prej ktij mekanizmi apo mjeti ligjor, duke dal nga konteksti pr t cilin
sht parashikuar apo duke prjashtuar trashgimtart pa ushtruar formalisht
t drejtn pr t hequr dor, si jan edhe rastet kur ata jetojn jasht vendit,
sht kthyer n t mundsi me cen.
Shpehja e vullnetit n formn e deklarats nevojitet t verifikohet zyrtarisht n
gjykat. Pr kt rekomandohet kmbngulja dhe angazhimi i lart i gjyqtarve n
verifikimin e vullnetit t trashgimtares nga njra an dhe organizimi i
aktiviteteve trajnuese pr gjyqtart nga Kshilli gjyqsor apo institucionet e linjs
me qllim ndrfutjen e metodave m t mira t praktiks profesionale n kt
drejtim.
Shmangia dhe njherazi prjashtimi i grave nga trashgimi n mnyra t veanta
sht realizuar edhe nprmjet veprimeve q mbartin n vetvete elemnt t
veprs penale, e q me gjith kt ndodh t aplikohen. Kshtu, me vdekjen e
trashgmlnsit dhe nisjes s procedurs pr hapjen e trashgimis pasi
hartohet Aktvdekja. Kjo e fundit ka si pjes prmbajtsore edhe shnimin e
-
15
trashgimtarve sipas rradhs s trashgimit. N rast se n kt etap t
procedurs nuk depozitohen certifikatat e lindjes s trashgimtareve femra n
zyrn e gjendjes civile, kto t fundit mund t shmangen nga trashgimi duke
mos u shnuar n Aktvdekje.
Aktvdekja sht lshuar nga Organi komunal i shrbimit, kompetent pr
mbajtjen e librit amz t vdekjeve ka pr detyr q, i drgohet brenda afatit prej
15 ditsh nga dita n t ciln e ka regjistruar vdekjen, tia drgoj aktvdekjen
gjykats trashgimore. Bazuar n nenin 134 t Ligjit Nr. 03/L-007 Pr
Procedurn Jokontestimore aktvdekja hartohet n baz t t dhnave q jan
marr nga kushrinjt e personit t vdekur, nga personat me t cilt ka
bashkjetuar i vdekuri, si dhe nga personat e tjer q mund t japin t dhna q
shnohen n aktvdekjen. N rastet e hapjes s trashgimis nga noteri Aktvdekja
prbn akt noterial prej t cilit filloj procesin e prgatitjes s Deklarats s
Trashgimis, duke e ndar formalisht pasurin bazuar vetm n trashgimtart
e listuar.
Parashikimi i t drejts s ankimit dhe parashkrimi i ksaj t drejte n rast
shmangie nga trashgimtart krijon nj garanci pr t mbrojtur grat n t tilla
raste nga cnimii t drejts ligjore. Bazuar n intervistimet e gjykatsve dhe
noterve, t kryera nga Rrjeti Ballkanik pr Gazetari Investigative n vitin 2016,
lidhur me kt hulumtim specifik mbi t drejtn e grave pr trashgim n prone,
jan konstatuar raste n prvojn e tyre kur familjet jan munduar ti fshehin
trashgimtart8. Ky fakt e bn situatn edhe m therse, prsa koh t tilla
veprime nuk raportohen dhe kallzohen nn presionin e faktorve nga m t
ndryshm si mungesa e dijenis mbi t drejtn dhe shmangies prej saj,
friks, presionit familjar apo vet ndrydhjes s liris s grave. Tek kto t
dal nga dshmi t grave t intervistuara gjersisht gjat Kampanjave t
zhvilluara nga Klinikat Ligjore pr Ndihm Juridike Falas nga CLARD dhe
klinika ligjore pran Kolegjit ILIRIA dhe rasteve t shqyrtuar, vrehet edhe
elementi i shpress pr ndryshime nga vajzat dhe grat e moshave m t
reja. Faktori mosh rezulton t theksoj m shum perceprimin mbi t
drejtn e mbartjes s nj prone dhe prirjes pr t prjashtuar apo
vetprjashtuar grat nga t drejtat trashgimore dhe pronsore n emr t
ashtuquajturs prulje ndaj zakonit.
Problematika e dyt sht edhe m e mpreht dhe lidhet me mundsine e
parashikuar n ligj q lejon prindrit q t heqin dor nga e drejta e trashgimis
s pasardhsve t mitur, pa miratim nga organi i kujdestaris.
8 Raporti i BIRN pt t Drejtn e Grave pr Trashgim n Pron, Korrik 2016, faqe 8
-
16
Prindrit jan kujdestart ligjor, t cilt mund t ushtrojn prgjegjsin ligjore
n interes t fmijve. Prgjegjsia prindrore prfshin t drejtat dhe detyrat q
kan pr qllim t sigurojn mirqenien emocionale, sociale dhe materiale t
fmijs, duke u kujdesur pr t, duke mbajtur raporte vetjake me t, duke i
siguruar atij mirrritjen, edukimin, arsimimin, prfaqsimin ligjor dhe
administrimin e pasuris 9 . Nisur nga parimi i siguris juridike kryerja e
veprimeve t administrmit jo t zakonshm (veprime juridike, t cilat mund t
ndryshojn fatin e pasurs s fmijs) t pasuris s fmijs nuk mund t bhet
vetm me autorizimin apo lejen paraprake t Organit kompetent t
Kujdestaris10. Kto dispozita jo vetm q prfqaqsojn nj kontradit ligjore
duke pasur parasysh q vendimi pr t prjashtuar nj t mitur nga trashgimia
sht nj veprim nga kategoria e tagrit t disponimit apo tjetrsimit t pasuris.
Pr m tpr, nn kontekstin e mendsis q rezulton n shoqri dhe
diferencimeve gjinore q bjn prindrit e synimin q pasuria duhet t ngelet n
familje, kjo do t mundsonte lehtsisht shmangien nga trashgimia t vajzave t
mitura, megjithse kjo e drejt u buron parimisht nga ligji.
Prkundr nj progresi t madh n dekadn e fundit, Kosova sht ende pjes e
sfids globale t prmirsimit t barazis gjinore duke prfshir ktu, qasjen jo t
barabart t grave n burime ekonomike dhe natyrore.
1.2 T drejtat pronsore prej bashksis martesore dhe jashtmartesore
Martesa sht nj veprim juridik i secilit prej bashkshortve, i cili sjell si pasoj
jo vetm ndryshimin e statusit t tyre personal, por edhe ndryshimin e regjimit
juridik q do t zbatohet pr t drejtat pronsore t fituara gjat martess.
Nprmjet institutit t regjimit pasuror martesor 11 bashkshortt fitojn
sigurin juridike t prcaktimit t t drejtave mbi pasurit q do t fitohen gjat
martess. Sipas Gjykats Europiane t Drejtsis 12 regjimi pasuror martesor
prfshin jo vetm regjimin pasuror n kuptimin e ngusht t tij, por prfshin
gjithashtu t gjitha marrdhniet pasurore t bashkshortve q rrjedhin nga
9 Neni 128, paragrafi 4 I Ligjit pr Familjen i Kosovs 10 Neni 135 Ligji per Familjen (1) Prindrit, t ardhurat nga pasuria e fmijs s tyre mund ti disponojn, n
radh t par: pr ushqimin, edukimin dhe arsimimin e tij, si dhe pr nevojat e domosdoshme t bashksis
familjare, nse nuk kan mjete t mjaftueshme. (2) Prindrit me lejen e Organit kompetent t Kujdestaris
mund ta tjetrsojn ose ta ngarkojn pasurin e fmijs vetm pr mbajtje, kujdes dhe edukim. 11 Me regjim pasuror martesor do t kuptojm trsin e normave ligjore, t cilat kan pr objekt rregullimin
e marrdhnieve pasurore ndrmjet bashkshortve gjat martess, dhe marrdhnieve ndrmjet tyre dhe
t tretve.
Pr me tepr shih:, Sonila Omari, E drejta familjare, Botimet Morava, Tiran 2010 12 Vendim i GJED C-143/78, 17 Mars 1979 Jacques de Cavel vs Louise de Cavel
-
17
martesa ose nga zgjidhja e saj (vendimet/masat e prkohshme dhe definitive t
rregullimit t marrdhnieve pasurore t bashkshortve pas zgjidhjes s
martess).
Regjimi i bashksis s pasurive t prcaktuar n Ligjin pr Familjen,
konsiderohet si regjimi m i prshtatshm pr rregullimin e marrdhnieve
pasurore t bashkshortve, si regjimi pasuror, q garanton barazin morale dhe
juridike t bashkshortve gjat martess. Kshtu, Kosova nuk renditet ende
ndr vendet q kan parashikuar edhe regjimin kontraktor, si zgjidhje
konvencionale e bashkshortve pr rregullimin e marrdhnieve pasurore n
martes.
Mbrojtja kushtetuese13 dhe ajo e ligjit pr familjen mbron t drejtat e grave jo
vetm pr t hyr me vullnet t lir n martes, por edhe t zotrojn s bashku
pronn e fituar gjat martess s tyre, dhe t ruajn pronsin e veant t
pasuris q sjellin n martes.
Bazuar n nenin 45 t Ligjit nr. 2004/32 Ligji pr familjen i Kosovs,
bashkshortt mund t zotrojn s bashku pronn e fituar gjat martess s
tyre, dhe t ruajn pronsin e veant t pasuris q sjellin n martes. Pr m
tepr bashkshortt garantohen n t drejtat e tyre jo vetm duke vendosur
sistemin e bashkpronsis mbi pasurin e fituar nga secili bashkshort gjat
martess14, por edhe nprmjet vendosjes s barazis n administrimin e ksaj
pasurie15.
Cka sht edhe m e rndsishme, regjimi i bashksis ligjore, gjithashtu,
garanton njohjen dhe vlersimin me t njjtn rndsi jo vetm t kontributit
monetar t bashkshortve n fitimin e pasuris gjat martess, por edhe t
kontributit n natyr, n drejtim t aktivitetit shtpiak dhe rritjes dhe edukimit
t fmijve, duke prezumuar n mnyr absolute se ky kontribut ka br t
mundur fitimin e pasuris ndrmjet bashkshortve, gjat martess16.
U nism nga kjo analiz sistematike pr t theksuar argumente, t cilat n
momentin e trajtimit t problematikave ato rezultojn cshtje t pazgjidhura dhe
13 Shih Neni 37 (2) i Kushtetuts Martesa dhe shkurorzimi rregullohen me ligj dhe bazohen n barazin e
bashkshortve. 14 Neni 47- Pasuria e prbashkt
(1) Pasuri e prbashkt e bashkshortve sht pasuria e fituar me pun gjat vazhdimit t martess, si
edhe t hyrat q rrjedhin nga pasuria e till; (2) Pasuria e prbashkt mund t prfshij gjithashtu t drejtat
sendore dhe t detyrimeve; (3) Pasuria e bashkshortve e fituar bashkrisht prmes lojrave t fatit
konsiderohet pasuri e prbashkt.
(4) Bashkshortt jan pronar t prbashkt n pjes t barabarta t pasuris s prbashkt nse ndryshe
nuk jan marr vesh; 15 Neni 49 - Pasurin e prbashkt bashkshortore gjat martess bashkshortt e administrojn dhe e
disponojn bashkrisht dhe me marrveshje 16 Sonila Omari, E drejta familjare, Botimet Morava, Tiran 2010
-
18
pretendime t pabazuara kundr t drejts s grave pr t qen, edhe ato
sbashku me bashkshortt, titullare t prons s fituar gjat martess.
Pretendimet e hasuara n praktik pr t evituar grat prej pasuris s
prbashkt martesore me argumentin e ngusht pr munges t kontributit
financiar, thekson nevojn pr:
- t nnvizuar barazin midis kontributit financiar dhe atij n natyr pr
mbarvajtjen e familjes dhe
- t shmangur mundsin e ln nga ligji n pikn 4 t nenit 47, pr mundsin
e marrveshjes midis bashkshortve pr t pasur pjes t barabarta n pasuri.
Sikurse e theksuam m lart, rndsia e barabart e kontributit financiar dhe
atij n natyr pr familjen, u garanton grave t pretendojn t drejta pasurore,
edhe n munges t kontributit financiar prej puns17.
N kushtet e numrit t lart t grave t papunsuara apo q nuk krkojn t
punsohen pr rrethana t ndryshme, nj kusht i till do tu garantonte atyre
prmbushje t pakushtzuar t s drejts pr t marr pjes n pasurin e
prbashkt martesore. Gjithashtu, megjith rndsin juridike q mbart
autonomia e vullneteve t bashkshortve, vendosja e parashikimeve lejuese pr
shmangie nga e drejta e bashkshortes pr pjes t barabarta n pasuri, do t
hapte rrugn pr arritjen e marrveshjeve nn ndrhyrjen e faktorve t jashtm
(kanosje, mashtrim ose lajthim, t cilat cojn n pavlefshmri t marrveshjeve,
por q shpesh ngelen t pakontestuara).
N vijimsi t problemeve t hasuara n prfitimin e t drejtave pronsore t
grave t martuara, ekzistojn disa zbraztira lidhur me kto t drejta n
bashksit jashtmartesore apo martesave faktike t krijuara.
Neni 14 i Ligjit pr Familjen prcakton martesn si bashksi e regjistruar
ligjrisht n mes t dy personave t sekseve t ndryshme, me an t s cils ata
lirshm vendosin q t jetojn s bashku me qllim t krijimit t familjes. Me
gjith kt, konsiderohen t lidhur n bashksi faktike edhe burri dhe gruaja, t
cilt sipas nenit 39 t Ligjit pr familjen, jetojn n ifte, e karakterizuar nga nj
jet e prbashkt q paraqet nj karakter stabiliteti dhe vazhdueshmrie. Kjo
bashksi faktike gzon status t barabart me statusin martesor n aspektin e t
drejtave dhe detyrimeve pr prkujdesje, mbshtetje financiare reciproke, dhe t
drejtave pasurore ashtu si sht specifikuar n ligj.
Ajo q vrehet qartsisht nga interpretimi i ktyre dispozitave sht:
17 Agjencia e statistikave t Kosovs _
http://askdata.rks.gov.net/PXeb/pxeb/sq/askdata/askdata__Labour%20market__Quarterly%20labour
%20market__Employment/lfsq01.px/table/tableVieLayout1/?rxid=a98567f0-5ade-480f-b2ea-
d8d314769ffa
http://askdata.rks.gov.net/PXeb/pxeb/sq/askdata/askdata__Labour%20market__Quarterly%20labour%20market__Employment/lfsq01.px/table/tableVieLayout1/?rxid=a98567f0-5ade-480f-b2ea-d8d314769ffahttp://askdata.rks.gov.net/PXeb/pxeb/sq/askdata/askdata__Labour%20market__Quarterly%20labour%20market__Employment/lfsq01.px/table/tableVieLayout1/?rxid=a98567f0-5ade-480f-b2ea-d8d314769ffahttp://askdata.rks.gov.net/PXeb/pxeb/sq/askdata/askdata__Labour%20market__Quarterly%20labour%20market__Employment/lfsq01.px/table/tableVieLayout1/?rxid=a98567f0-5ade-480f-b2ea-d8d314769ffa
-
19
o Synimi pr t barazuar kushtet dhe efektet e bashksis martesore dhe asaj
jashtmartesore;
o Mungesa e prputhshmris me ligjin e trashgimis, i cili vendos
standardet m t larta pr njohjen e nj bashkshorti n bashksi faktike.
Tendenca pr t barazuar dy lloj marrdhniesh, t cilat jan t ngjashme n
thelb, por jo n pasojat q vijn pr personat18, vjen si rezultat i numrit t lart
t martesave faktike t lidhura n Kosov.
Nj tjetr moment ky i rndsis q kan normat zakonore n drejtim t krijimit
t lidhjeve martesore pa kryer formalizimin e tyre n Komun. Konsiderojm si t
rndsishme q bashk me nj prkufizim m t sakt t ktyre marrdhnieve
familjare faktike, t klasifikohen edhe kushtet formale n baz t t cilave
bashkshortja do t fitonte t drejta mbi pasurin e fituar n bashkjetes dhe
pasuris n rast t vdekjes s partnerit bashkjetues. Pr momentin bazuar n
nenin 8919 dhe veanrisht n paragrafin 2 t nenit 9020 t Ligjit pr Familjen, t
drejtat pronsore q parashikohen pr bashkshortt gjat martess ose pas
shkurorzimit, ln t kuptohet q kto t drejta bhen t pretendueshme n
rast t nj lidhje martesore apo e thn ndryshe pr personat q kan statusin e
bashkshortve. Ndrsa n klauzolat e tjera, ligji sht i qart pr at se
marrdhniet pronsore midis bashkshortve n bashksi faktike duhet t jen
njjta me ato n nj martes t regjistruar ligjrisht. Kjo situat ligjore n ligjin e
18 Ligji n fuqi pr familjen prdor termin burri dhe gruaja q jetojn n ift ose personat, t cilat nuk
jan termat adekuat pr t prshkruar bashkjetuesit apo e thn ndryshe partnert bashkjetues. Kta
persona nuk mund t marrin statusin bashkshort, ndaj ngelen t kategorizohen si partner. Ndrsa neni
11.2 i Ligjit pr trashgimin e prkufizon si bashksia jetsore e gruas s pamartuar dhe e burrit t
pamartuar e cila ka zgjatur nj koh t gjat dhe q ka pushuar me vdekjen e trashgimlnsit, me kusht t
ken qen plotsuar prezumimet pr vlefshmrin e martess, duke ju dhn edhe statusin me nj
formulim ambig si bashkshort jashtmartesor. Ky term normalisht qndron shume larg t vrtets s
marrdhneve n bashksit jashtmartesore, t cilt jetojn si burr e grua megjith situatn e krijuar n
vend pr shkak t nnvlersimit t lidhjes s martesave civile. 19 Neni 89 - Pjestimi i pasuris s prbashkt t bashkshortve mund t krkohet gjat martess dhe pas
mbarimit t saj me shkurorzim. 20 Neni 90 - (1) Me rastin e pjestimit t pasuris s prbashkt, borxhi i pasuris s prbashkt do t
llogaritet n pjesn e secilit bashkshort.
(2) Kur bhet pjestimi i pasuris me krkes t njrit prej bashkshortve t nj martese ligjrisht t
regjistruar, duhet kushtuar vmendje pr t siguruar q pjesa e tij/saj prfshin ato sende t pasuris s
prbashkt, t cilt i shrbejn zanatit apo profesionit t tij/saj.
(3) Nse vlera e sendeve nga paragrafi 2 i ktij neni sht jo proporcionalisht e madhe n krahasim me
vlern e pasuris s prgjithshme t prbashkt, do t bhet pjestimi edhe i atyre sendeve, prve nse
bashkshorti t cilit kto pjes duhet ti takojn nuk ia siguron bashkshortit tjetr pagimin prkats n
para apo vlern prkatse ose t prafrt ose nuk ia cedon bashkshortit tjetr sipas plqimit t tij sendet e
tjera me vler prkatse ose t prafrt. Pr kto kompensime qllimi krkohet t miratohet nga t dy
bashkshortt.
(4) Kur pjestimi fillohet me krkesn e njrit bashkshort, atij do ti dorzohen ato sende t pasuris s
prbashkt q i shrbejn ekskluzivisht prdorimit t tij personal.
-
20
posam t marrdhnieve familjare l pa rregulluar marrdhniet pasurore mes
personave q jetojn n bashksi jashtmartesore dhe pr m tepr grat si
kategoria m e pambrojtur n to.
Analizimi i ktyre shtjeve nga doktrina juridike e ka gjetur zgjidhjen n
dispozitn 28 t Ligjit pr trashgimin, i cili ka kushtzuar t drejtn pr t
trashguar t burrit apo gruas q bashkjetojn. Sipas ksaj dispozite Burri dhe
gruaja q bashkjetojn n nj bashksi jashtmartesore mund t trashgojn
njri-tjetrin si bashkshort, nse:
a. Bashksia jashtmartesore deri n momentin e vdekjes s trashgimlnsit ka
zgjatur t paktn 10 vjet, e nse nga kjo marrdhnie kan lindur fmij t
paktn 5 vjet dhe
b. N momentin e vdekjes s trashgimlnsit as njri nga personat q kan
bashkjetuar t mos ket qen ligjrisht i martuar me ndonj person t tret, ose
nse trashgimlnsi ka qen ligjrisht i martuar me personin e tret, ka
paraqitur padi pr shkurorzimin ose nulimin e martess dhe pas vdekjes s tij
konstatohet se padia ka pasur mbshtetje.
(2) Personat q kan bashkjetuar nuk konsiderohen si trashgimtar t
domosdoshm.
(3) Personi q ka bashkjetuar nuk ka t drejtn e trashgimit nse ifti nuk ka
jetuar pr nj koh t gjat s bashku.
S pari parashikimi i t drejts pr t trashguar n kushtet e piks (b) t
paragrafit 1 nuk garanton nj t drejt absolute pr t trashguar personin
bashkjetues. Kjo nuk do t tingellonte nj cnim, prsa koh edhe n vende t
tjera e drejta pr t trashguar sht nj nga efektet e lidhjes s martess. Pr
m tepr nuk do t konsiderohej nj cnim nse numri i ifteve q jetojn n
bashksi faktike nuk do t ishte kaq i lart.
S dyti situata juridike e institutit t bashksis faktike nevojitet t trajtohet n
prputhje me Ligjin pr trashgimin e mbi t gjitha t prkufizohet n nj regjim
m t qart. Me kt kuptojm futjen e bashksis faktike brenda nj kornize m
rigoroze dhe t qart ligjore, pr ta kthyer kt institut n nj marrdhnie t
vazhdueshme q mund t konsolidohet dhe t marr automatikisht efektet e
martess. Kshtu nisur nga eksperienca e vendeve t tjera do t mund t
pranohej si zgjidhje vendosja e kushtit pr t regjistruar bashksit faktike dhe
njohjen e ktyre efekteve pas disa viteve bashkjets21.
21 Kroacia dhe Bosnje dhe Hercegovina krkojn tre vjet bashkjetes para njohjes s bashkjetess.
Ndrkoh kjo kohezgjatje mund t jet edhe m e vogl n kushtet e lindjes s fmijve.
-
21
Pr m tepr do t donim t shtrinim analizn ligjore edhe mbi nj parashikim
tjetr ligjor, n dukje i drejt.
Referuar nenit 14/1 dhe 222 t Ligjit pr Trashgimin i Kosovs, n rast se i
vdekuri nuk l trashgimtar t tjer prvec bashkshortit, thirren
trashgimtart e parashikuar n nenin 14 si: prindrit e trashgimlnsit si dhe
pasardhsite tyre (vllezrit dhe motrat e trashgimlnsit), nipat e strnipat e tij
dhe pasardhsit e largt t tij, sipas dispozits 15 t ligjit. Problemi n kt
dispozit qndron n faktin se n do rast, bashkshorti merr vetm gjysmn e
trashgimis, pavarsisht trashgimtarve t tjer q mund t thirren. Pr m
tepr vrehet nj kontradit dispozitash q jo vetm krijon paqartsi dhe
mundsi interpretimi rast pas rasti, por edhe ul besimin n nj kuadr ligjor t
mir-rregulluar. Kshtu pr m tepr qartsi po vendosim tre dispozita
kontradiktore t ligjit, te cilat dukshm t ln t kuptosh edhe konfuzionin per
ti dhn nj drejtim modelit m t mir pr t garantuar bashkshortin pasjetues
n trashgimin e prons.
Neni 14.4
N qoft se t dy
prindrit e
trashgimlnsit kan
vdekur para tij,
bashkshorti
trashgon tr
pasurin
Neni 15.1 dhe 15.2
1.N qoft se njri nga prindt e
trashgimlnsit ka vdekur para
trashgimlnsit, pjesn e
pasuris trashgimore q do ti
takonte sikur t kishte jetuar pas
trashgimlnsit e trashgojn
fmijt e tij (vllezrit dhe motrat e
trashgimlnsit), nipat e strnipat
e tij dhe pasardhsit e largt t tij,
sipas dispozitave t ktij Ligji q
vlejn pr rastin kur
trashgimlnsin e trashgojn
fmijt dhe pasardhsit e tjer t tij.
2. N qoft se t dy prindt e
trashgimlnsit kan vdekur
para trashgimlnsit, pjesn e
pasuris trashgimore q do ti
takonte secilit prej tyre sikur t
kishin jetuar pas trashgimlnsit e
Neni 17
N qoft se t dy
prindrit e
trashgimlnsit kan
vdekur para
trashgimlnsit e nuk
kan ln asnj
pasardhs, tr
pasurin trashgimore
e trashgon
bashkshorti i
trashgimlnsit.
22 Neni 14 1. Pasurin e trashigimlnsit q nuk ka ln pasardhs e trashgojn prindrit e tij dhe
bashkshorti i tij.
2.Prindrit e trashgimlnsit trashgojn gjysmn e pasuris n pjes t barabarta, kurse gjysmn tjetr t
pasuris e trashgon bashkshorti i trashgimlnsit.
-
22
trashgojn pasardhsit prkats,
si sht prcaktuar n paragrafin 1
t ktij neni.
Sikurse duket qart pozitat e bashkshortit pasjetues kalojn prej rregullimit
parimor si n rast t mungess s trashgimtarve t rradhs s par (femijve)
dhe prindrve t trashgimlnsit, si trashgimtari i vetm. Kjo prfaqson nj
prej modeleve m t arrira t prkrahjes ligjore pr bashkshortin trashgimtar.
Ndrkoh neni 15 dukshm tregon se n rastet kur njri prej prindrve apo t dy
prindrit e trashgimlnsit kan vdekur para trashgimlnsit, pjesn e
pasuris trashgimore q do ti takonte secilit prej tyre sikur t kishin jetuar pas
trashgimlnsit e trashgojn pasardhsit prkats. Dhe situata ligjore
qartsohet n kt interpretim sistematik nprmjet nenit 17, ku n fakt
sqarohet vullneti i ligjvnsit pr bashkeshortin pasjetues. Ai do t jet
trashgimtari i vetm jo n cdo rast si parashikon neni 14.4, por vetm n
rastet kur n thirrjen e tij me trashgimtart e rradhs s dyt (prindrit), ata
nuk kan ln asnj pasardhs.
Pra, pozita e bashkshortit/es pasjetues nuk mund t lejohet t prkeqsohet
nga fakti se ai nuk mbetet trashgimtari i vetm i rradhs s par.
Prvoja e vendeve europiane tregon q mund t bhet akoma m shum.
Bashkshorti pasjetues mund t ket t drejtn q t jetoj n banesn n t
ciln jetonte para se t vdiste trashgimlnsi. Kjo gj sht parashikuar n
legjislacionin francez, sipas t cilit kjo e drejt banimi sht e prkohshme dhe
mund t zgjas deri n 1 vit pas vdekjes s trashgimlnsit. Kjo do t siguronte
bashkshortin pasjetues t prdor gjithashtu dhe sendet q mobilojn shtpin.
N qoft se banesa sht pron e prbashkt apo pron personale e
trashgimlnsit, ather qndrimi n t bhet falas e n rastet kur banesa sht
dhn me qera, ather bashkshorti pasjetues prfiton qeran pr nj periudh
t caktuar.
Kjo prpjekje sht br n mnyr q bashkshorti pasjetues t ket nj jet
normale edhe pas nj fatkeqsie t till. Pas ktij afati, trashgimtart e tjer
ligjor mund t krkojn at q iu takon. N realitetin Kosovar kjo do t
ndihmonte grat t forconin pozitat e tyre prball trashgimtarve t tjer e tu
jepte koh t mbronin t drejat e tyre edhe n rast kur prballen me padrejtsi t
caktuar brenda familjarve t bashkshortit.
N prfundim t ktij trajtimi konsiderojm q baza ligjore e koordinuar midis dy
ligjeve paraqet kushte prjashtuese nga e drejta pr t trashguar pr personat
-
23
q jan n bashksi jashtmartesore, n rast se njri prej tyre vdes. Meqnse
fokusi i ktij studimi jan grat dhe ato paraqiten n nivel shum t ult si
zotruese t pronave, ngelet t kuptohet q kto rregullime cnojn
drejtprdrejt dhe n mnyr disfavorizuese grat n Kosov. Prjashtimi nga e
drejta pr t trashguar n rastet e bashksive faktike prfaqson nj pjes t
konsiderueshme t grave t cilat gjenden n kushtet e mungesave t burimeve
financiare apo minimalisht t shtpis s banimit, pra n mshirn e fatit dhe
humanitetit t familjarve.
N kto kushte konsiderojm si t domosdoshm reagimin n dy drejtime:
1. Ndryshimin e kuadrit ligjor si n aspektin e saktsis dhe qartsis
terminologjike t parashikimeve, ashtu edhe balancimin midis kushteve pr t
njohur bashksit faktike dhe pasojave legjitime t burrit dhe gruas q jetojn n
ift.
2. Inkurajimin e ifteve t martuar apo q jan n premtim pr martes t
shkojn drejt formalizimit t jets n cift nprmjet instrumentit m legjitim t
njohur n bot, martess civile. Kjo mund t arrihet nprmjet lehtsimeve t
caktuara pr iftet q tashm jetojn n bashksi faktike apo ndrgjegjsimit t
atyre q futen n marrdhnie n ift pr ndryshimin n efektet e ktyre
marrdhnieve familjare, sa t ngjashme n thelb, aq edhe t ndryshme n
form.
Sundimi i ligjit n Kosov karakterizohet me t drejta pronsore t definuara
dhe t zbatuara dobt, sidomos t drejtat pronsore t femrave dhe grupeve
minoritare. N vitin 2016, femrat posedonin vetm 18% t pasuris s
patundshme n Kosov, duke prfshir edhe tokn (Raport i Agjencionit
Kadastral pr pronsi t prons n Kosov).
Mungesa e nj aplikimi efikas t t drejtave pronsore e dobson qeverisjen
demokratike, negativisht ndikon n t drejtat e njeriut, shfuqizon femrat dhe
pengon rritjen e qndrueshme ekonomike.
2. T DREJTAT PRONSORE N KONTEKSTIN E T DREJTS
ZAKONORE
-
24
Zanafilla e mnyrs t perceptimit dhe njohjes s t drejts s grave pr t pasur
pron, i gjejm n rregullat zakonore, t cilat n t vrtet jan proces normal i
do shoqrie n etapa t ndryshme t zhvillimit t saj. Fuqia e normave
zakonore, t njohura me emrtimin kanun n veri t trevave shqiptare t asaj
kohe 23 , t zbatuara n nj rrjedh kohore t caktuar, jan objekt i shum
studimeve, pr efektet qe patn ato n krijimin e traditave q i rezistuan edhe
rregullave t shkruara n formn e burimeve t mirfillta t s drejts pozitive.
E drejta zakonore shqiptare nuk u lind nga nj legjislator dhe as nga nj
parlament, ajo i paraprin shtetit, eshte e pashkruar dhe e transmetuar gojarisht
brez pas brezi per gati 500 vjet rradhazi24.
T bn prshtypje fakti sesi ai sht nj ndr t paktat koncepte q t rinjt e
njohin dhe e prmendin natyrshm n Kosov. Njohja e historis gjithnj ka
prfaqsuar nj pik suksesi dhe force n prcaktimin e mnyrs s zhvillimit t
shoqris n vende t ndryshme n mbar botn. Rregullat e zbatuara n nj
periudh t caktuar, n nj vend, reflektojn pr faktor t rndsishm n nj
shoqri dhe patjetr q njohja e tyre identifikon mekanizmat dhe vendimarrjet
politike n vend. Nuk duhet t harrojm, se kur flasim pr rolin dhe forcn e
Kanunit, ndodhemi n nj shoqri mesjetare dhe m von n nj shoqri feudale,
ku nuk ushtrohej asnj pushtet shtetror n kuptimin e vrtet t fjals, ose kur
ky pushtet ishte shum i dobt e sidomos kur ishte i diktuar nga pushtuesit e
huaj. Pra zbatimi i tij n periudhn e gjat historike nga mesjeta deri n fillimin e
shekullit XX, shoqrohej me kushtet e kohs ku pjesa masive e popullats
rurale, e qeveriste jetn, aktivitetet politike, sociale dhe ushtarake sipas
rregullave dhe normave, q diktonte Kanuni, e drejta zakonore qe ka qen aktive
dhe sht zbatuar n mnyre aktive pr shum shekuj n trojet shqiptare.
Megjithat, efekti i ktyre normave zakonore duhet t shoqrohet me kalimin e
kohs nga nj zbehje progresive e fuqis zbatuese, n t kundrt do t
shndrroheshin n nj pik kthese nga rruga normale e zhvillimit social dhe
ekonomik n vend. Natyrisht n nj shtet modern, ligjet e rregullat e Kanunit e
humbin forcen vepruese, ndrsa n nj shtet t dobet, ku nuk realizohet shteti i
te drejtes, ku nuk veprojne ligjet, krijohet nje terren i pershtatshem per
rishfaqien dhe riaktivizimin e aspekteve m negative te Kanunit, si vetegjyqesia,
diskriminimi gjinor i grave, q lndojne progresin dhe modernizimin e shoqris.
23 Kanun,etimologjikisht rrjedh nga fjala latine canon qe do te thote rregull ose ligj, ose dicka qe perdoret
ne menyre te rregullt, e njejta gje mund te thuhet edhe per fjalen e perdorur ne jugun e trevave shqiptare
Venom. Shpeshere, e drejta zakore lidhet ngushte me termin e perdorur me frekuence Kanun, per faktin
se e vetmja e drejte e kodifikuar dhe e permbledhur eshte Kanuni i Lek Dukagjinit, i hedhur ne leter vetem
ne fillim te viteve 1900 nga prifti franceskan Dom Stefan Gjecovi. 24 E. Farruku Il Kanun , Lonore degli albanesi tra passato e presente . Annalisi di un fenomeno e culturale
Rivista Giuridica Stato e Chiese, Roma, 2011.
-
25
Kanuni definohet si n kod i te drejtes zakonore, thellesisht i mbjelle ne
ndergjegjien e popullit shqiptar25. Konsolidimi i shtetit e mnjanoi kt t drejt,
por kurr nuk u fshi plotsisht nga vetdija e njerzve. Ky fakt sht theksuar
edhe m shum nga popullata e nxitur pr t ruajtur kto rregulla etiko-morale
si nj nga mnyrat e mbijetess ndaj ndrhyrjeve t okupuesve apo faktorve t
jashtm26 . N kt llogjik, hendeku midis regjimit t prcaktuar n ligj pr
prmbushjen e t drejtave t grave dhe normave shoqrore apo praktikat
zakonore n kto shtje, sht ngulitur si rezultat i nacionalizmit t rilindur n
kontekstin e lufts s Kosovs pr pavarsi dhe ides pr t forcuar rolin e
burrave n familje e shoqri.
Pr t krijuar nj ide sa m t sakt n lidhje me marrdhniet pasurore n
familje dhe t drejtat pronsore t grave sipas t drejts zakonore, si fillim duhet
t mbajm parasysh strukturn familjare dhe pozitn juridike t femrs n t. N
krahinat ku vepronin normat e t drejts zakonore shqiptare celula baz e
shoqris isht familja patriarkale 27 . Familja patriarkale ishte nj bashksi
njerzish me lidhje gjaku n vij t drejt mashkullore ose t bashkuar n
martes. Brenda saj jetonin 2-3 breza. Kjo familje, kishte nj ekonomi t
prbashkt dhe degt kryesore t saj ishin bujqsia dhe blegtoria. Burrat ishin
bashkpronar mbi pasurin e familjes, ndrsa grat nuk kishin pjes n pasuri,
pasi n der t babs ato quheshin der e huaj, ndrsa n der t burrit ato
ishin t ardhura dhe nuk sillnin pasuri me vete. Kshtu, grat ishin trsisht t
vendosura nn pushtetin ekonomik t burrave, duke minimizuar rolin ekonomik
t tyre n familje trsisht.
Pozita juridike e grave n familje dhe n jetn shoqrore n trsi, prcaktohej
nga roli i tyre n ekonomin familjare, duke i shmangur ato nga pronsia mbi
pasurin e prbashkt t familjes. Grat dispononin vetm sende t thjeshta
vetjake, t prjashtuara nga pronsia dhe trashgimia si n familjen e t atit
edhe n at t burrit.
Reformat ligjore n vite nuk kan mjaftuar pr t realizuar plotsisht t drejtat e
grave pr t poseduar dhe prdorur pronn. Prputhshmria midis normave
sociale me ligjet kombtare krkon ndryshime n nivel t popullsis, ku
mekanizmat e nevojshm pr veprim dhe prfitimet mund t identifikohen m
leht. Iniciativat me baz komunitare, si n mbar botn, synojn identifikimin
dhe eliminimin e faktorve apo arsyeve q ndalojn grat t prmbushin t
25 Salvatore Villari, Le Consuetudini giuridiche dellAlbania: Il kanun di Lek Dukagjin, Societa editrice del
libre italiano, 1940 26 Rustem Gjata, Kanuni i Lek Dukagjinit dhe rndsia e tij n shoqrin shqiptare
http://telegraf.al/drejtesia/dr-rustem-gjata-kanuni-i-leke-dukagjinit-dhe-rendesia-e-tij-ne-shoqerine-
shqiptare 27 Aleks Luarasi, Marrdhniet Familjare, SHB Luarasi, Tiran 2001, fq. 11
-
26
drejtat e tyre. Kta faktor n Kosov prfshijn mungesn e njohurive juridike
pr t drejtat ligjore midis grave n shoqri, burimet e kufizuara t grave pr tu
informuar mbi dokumentacion (shpesh her ato privohen nga informacioni mbi
statusin e pronave t caktuara n mnyr tejet arbitrare n organe t ndryshme
t komunave e sidomos n krahinat jasht Prishtins28), interpretimi i gabuar i
ligjeve, ndryshimet ligjore q prekin regjimin e pronave dhe regjistrimin e tyre, si
edhe nnshtrimi bazuar n mentalitetin zakonor, duke cuar deri n humbjen e
mbrojtjes ligjore.
Rritja e ndrgjegjsimit dhe vmendjes politike pr t drejtat pronsore t grave
ka rezultuar me krijimin e nj kuadri ligjor, sikurse u prmend m lart, i cili
promovon n mnyr progresive rndsin e zgjidhjes s ktij problemi.
28 Shih m posht t dhnat mbi rastin e Afrdita Svatovcit
-
27
3. ZHVILLIMI HISTORIK DHE SFIDAT E T DREJTAVE PRONSORE T
GRAVE
Edhe n qoft se nj sistem ligjor parashikon qasje t barabart n pasuri, grat
mund t prballen me vshtirsi t mdha n realizimin de jure t t drejtave t
tyre pronsore, nj pjes e mir pr shkak t mungess s ndrgjegjsimit.
Ekziston nj hendek i madh midis t drejtave pronsore t ligjruara t grave
dhe njohjes s tyre. Njohja e t drejts s grave n pron nuk ka qen n qendr
t pjess s politikave m t rndsishme n vende t caktuara29, vite m par
ose t programeve q lidhen me tokn, strehimin dhe pronn martesore.
Ndrkoh q disa vende i trajtojn t drejtat pronsore si nj shtje t t
drejtave t njeriut, disa vende t tjerat kan lejuar influencn e rregullave t
tregut apo t drejtn zakonore pr t prcaktuar se kush ka qasje n kto t
drejta, ndrsa vende t tjera kombinojn ndrhyrjen e shtetit me politikat e
tregut. Kshtu pabarazit n pronsin e toks dhe t drejtat mbi pronn midis
burrave dhe grave vazhdojn t ekzistojn n shkelje flagrante me detyrimet
ndrkombtare. Problematikat q identifikohen m s shumti jan:
S pari, t drejtat e prgjithshme nuk jan prpunuar n mnyr adekuate
prmes ligjeve kombtare dhe politikave t cilat mund t konvertojn aspiratat
n mekanizma praktike.
S dyti, synimi pr t arritur ose pr t monitoruar sigurin e posedimit,
disponueshmrin e shrbimeve dhe infrastrukturs, mundsit e mirmbajtjes,
programet dhe politikat publike, investimet nuk jan zhvilluar plotsisht mbi
bazn e programeve dhe planeve t detajuara.
S treti, t drejtat e grave, veanrisht t drejtat e pronsis, kushtzohen nga
praktikat zakonore, pa njohjen e natyrs evolutive t ktyre t fundit.
Situata n vendet e Ballkanit sht shum e ngjashme, n zonat rurale ku
cuditrisht perceptimi sht aq i ngjashm sa t krijon prshtypjen e nj
stereotipi njerzor t lindur. Pasuria e paluajtshme sht shpesh e regjistruar
vetm n emr t kryetarit t familjes, edhe n qoft se gruaja ka sjell pronn n
familje ose e ka bler at nga t ardhurat e saj. N shum vende, grat prjetojn
vshtirsi n regjistrimin e pasuris n emr t tyre dhe bashkeshortve t tyre.
Vetm n disa vende si n Letoni dhe Lituani ku grat mbajn m shum se 45%
29 Institute for Habitat Development, Annual Report, 2003 Raporti eshte I aksesueshme n
http://```.egug.co-plan.org/images/stories/publikime/pdf/annual_report/2003_Annual_Report.pdf Shih edhe Konsolidimi I t Drejtave t Pasurise n Sektorin e Ri t Fermave Private Te Shqiperise, 1992
-
28
t t gjith titujve t toks 30 , pasuria regjistrohet n emr t t dz
bashkeshortve.
Nga studimi i hulumtive krahasimore t bra rreth legjislacioneve t ndryshme
n bot, konstatohet se tradicionalisht burrat dhe grat kishin t drejta t
barabarta pr t mbartur pron, por zakonisht ato regjistrohen sipas
procedurave ligjore n emr vetm t burrit31. N prgjigje t ktij diskriminimi
edhe n vendet m t zhvilluara, evoluimi i t drejtave ekonomike t grave drejtoi
veprimtarin e shum faktorve drejt zgjerimit t titullit t pronsis nprmjet
institutit t posedimit t prbashkt apo bashksis ligjore 32 t prons.
Bashksia ligjore supozon q nse dy persona jetojn s bashku, t drejtat e tyre
mbi administrimin e prons apo tjetrsimit t saj krkojn miratimin eksplicit t
t dyve.
Ky prkufizim ligjor n kto vende u jep mundsin edhe cifteve bashkjetuese
q prmes titujve t prbashkt t ken t drejta t barabarta mbi pronn e
fituar gjat bashkjetess. Burim pr kt mendojm se mund t jen
marrveshjet e bashkjetuesve ose ligji pr ato bashkjetesa, q kan kaluar nj
periudh qndrueshmrie33.
T tilla praktika zbatohen n nj numr t konsiderueshm vendesh si Belgjik,
Bullgari, Franc, Itali, Holand, Spanj, Zvicr, Ukrain, Rusi dhe Kroaci34.
Kroacia u przgjodh si nj nga vendet e ish bllokut t Jugosllavis e cila mbart
elemente t vendeve t zhvilluar pr nga historia, niveli i ult i dmeve me t cilat
doli prej vendve t Federats ish Jugosllave, dinamiks s zhvillimit t shtetit
ligjor pas viteve 2013 dhe antarsimit n Komunitetin Europian.
Deri prpara antarsimit n BE si rrjedhoj edhe t krizs npr t ciln kaloi,
statusi i grave ishte prkeqsuar. Megjith parashikimin e t drejtave themelore
t grave problemet kryesore mbeteshin evidente. Femrat prbnin shumicn e t
papunve, ato ende fitonin m pak pr t njjtn pun, ato mbanin barrn e
prkujdesjes pr fmijt, grat ishin t nnprfaqsuara n t gjitha nivelet e
vendim-marrjes si n sektorin privat dhe publik; ngeleshin m t ekspozuara
ndaj dhuns n familje, si dhe nuk gzonin t drejat n pron n nivelet e
dshiruara. Pavarsisht kushteve t prgjithshme shoqrore, ky model mbetej i
njjt n mesin e vendeve t Evrops post-komuniste.
30 https://```.giz.de/fachexpertise/do`nloads/giz2012-en-gender-and-access-to-land.pdf 31 Policy makers guide to `omens land, property and housing rights across the `orld, UN Habitat 2007, page
20- 25 32 Kjo form e pasurimit t rbashkt shpesh ngatrrohet me bashkpronsin e cila dallon n: 33 Ky propozim del n kushtet e nevojes dhe paraprirjes s situats, kur partneri bashkejetues nuk do te
pranonte nje marrveshje t till n emr t pozits q I jep tradita dhe mentaiteti shoqror. 34 Policy makers guide to `omens land, property and housing rights across the `orld, UN Habitat 2007, faqe
22
-
29
Aktualisht Kroacia karakterizohet pr nj korpus ligjor t arrir, N Ballkan, pr
shembull, legjislacioni i prons n Kroaci nuk prmban dispozita diskriminuese
kundr grave duke reformuar n dy vitet e fundit dispoziatat pr prdorimin e
pasuris martesore. Kroacia ka parashikuar dispozita t veanta pr tjetrsimin
dhe transaksionet q lidhen me shtpin martesore, duke vendosur si kusht t
domosdoshm plqimin e bashkshortit/es t shprehur me shkrim35.
Gjithashtu bazuar n nenet 36 t Ligjit pr familjen sht prkufizuar qartsisht
se cfar prfaqson pasuria martesore dhe t drejtat e barabrata n pjes pr t
dy bashkshortve. Adminstrimi i zakonshm i ksaj pasurie mund t bhet
duke prezumuar plqimin e bashkeshortit/es. Ndrkoh sikurse u prmend m
sipr nprmjet nenit 32 t ktij ligji Kroacia ka nnvizuar garancit ndaj
bashkshortve lidhur me shtpin martesore.
Vlen t nnvizohet se Kroacia ka zgjidhur qartsisht, nprmjet dispozitatave
problemin e pasuris s fituar n bashksin faktike. Nprmjet parashikimeve
t nenit 11 t Ligjit pr famijen t ktij vendi, rregullohen efektet e bashksis
faktike, e cila prkufizohet si marrdhnia midis nj gruaje dhe nj burri t
pamartuar q zgjat t paktn tre vjet ose m pak se tre vjet, nse partnert kan
fmij t prbashkt, si edhe n qoft se marrdhnia sht pasuar n vijim nga
martesa. Kjo bashksi faktike gjeneron efekte personale dhe pronsore t njjta
me ato t nj bashksie martesore duke u ber kshtu objekt i dispozitave t
ligjit pr familjen. Pra, njohja e pasojave t njjta personale dhe pasurore me ato
t martess sht kushtzuar nga kushtet q duhet plotsojn nj lidhje
faktike, pr tu barazuar me mardhniet familjare q vijn nga martesa. Kosova
ka nje zgjidhje ligjore t prafrt, por tepr t rnd n krkesat q parashikon
pr bashkjetuesit.
Mbi t gjitha, Ligji pr familjen n Kroaci, garanton ndalimin e diskriminimit t
marrdhnies n bashksi faktike n paragrafin 3 duke parashikuar se Trajtimi
i pabarabart i atyre q bashkjetojn n lidhje me prfitimin e t ardhurave, t
drejtave dhe detyrimeve q u jepen bashkshortve, nse nuk jan t
justifikueshme pr arsye objektive dhe nuk jan t nevojshme pr ushtrimin e tyre,
prfaqson diskriminim n baz t statusit t familjes.
Prej analizimit t kujdesshm t situats ligjore n Shqipri, ajo sht sa e
ngjashme aq edhe ndryshme me pozitat e lartprmendura ligjore.
S pari garantohen t drejtat pronsore t grave n martes nprmjet
parashikimeve t qarta t Kodit t Familjes t Republiks s Shqipris.
35 ura Kneevi, Are Good Las Enough? The Situation of omen in Croatia, 2013
-
30
S dyti situata ligjore e bashksis faktike apo bashkjetess sikundr
prkufizohet n nenin 164 t KF prfaqson nj dispozit t pamjaftueshm pr
rregullimin e plot t marrdhnieve pasurore t bashjetuesve. Sipas tij
Personat bashkjetues mund t lidhin marrveshje para noterit, ku prcaktojn
pasojat q rrjedhin nga bashkjetesa lidhur me fmijt dhe pasurin gjat
bashkjetess. Parashikimi i mundsis s rregullimit kontraktual t ktzre
marrdhnieve me nj kontrat atipike dhe duke ln t hapur rregullimin pa
asnj parashikim urdhrues ka krijuar efektet e nj situate thuajse t pa
rregulluar.
Pr kt lloj arsye niveli i ndrgjegjsimit pr mungesn e pasojave pasurore nga
bashkjetesa sht e lart. Pr kt lloj arsye situata e cifteve n bashksi faktike
sht perceptohet kryesisht si nj faz e jetess para martess dhe n kt faz
t drejtat pasurore t secilit konsiderohen t bashkjetuesit q ka kontribuar
pr prfitimin e tyre.
T drejat e trashgimit n pron nga grat kan evoluar n nj zhvillim tepr t
ngjashm me at t Kosovs, pr shkak t mentalitetit t njjt dhe pozitave t
gruas n shoqri. T shtyr nga prfitimet n rritjen tepr dinamike t vlers s
pronave t paluajtshme, zhvillimit t sektorit t ndrtimit n vend (prftimi i
pasurive t paluajtshme n kmbim t nj prone s trashguar pr t gjith
fmijt) dhe prhapjes s shpejt t qasjes pr prfitime pasurore, t cilat nuk
cnojn mirqnien e antarve t familjes kan rritur numrin e grave q
posedojn patundshmri. Tashm femrat jan t ndrgjegjesuar pr t drejat
trashgimore. Sipas prpunimit t t dhnave nga Qendra e Krkimit Monitor
nga 600 kompanit m t mdha n vend, sipas qarkullimit vjetor, 50 prej tyre,
jan t paktn 30% n pronsi t femrave
Fatkeqsisht, vazhdon i njjti model perceprimi edhe n vitet e fundit kryesisht
n zonat rurale duke e br gjendjen e grave t pafavorshme. Faktort kryesor
q kan kontribuuar n kt situat jan njohurit e kufizuara t grave mbi t
drejtat e tyre t pronsis, problematikat dhe mangsit n legjislacion (si sht
rasti i bashkjetess), pasaktsit n praktikat gjyqsore dhe administrative, si
dhe mungesa e monitorimit t zbatimit t ligjit pr respektimin e barazis
gjinore36.
Vrehen edhe pengesa burokratike prej organeve administrative t regjistrimit t
patudshmrive apo lshimit t ertifikatave t pronsis. Megjith parashikimin
e nenit 6837 t 8 t Ligjit 33/2012 Pr regjistrimin e pasurive t paluajtshme,
36 Strategjia Ndrsektoriale Reforma N Fushn E T Drejtave T Pronsis 2012 - 2020 37 Ky nen parashikon se, pronari ose personi q provon se ka interes legjitim, ka t drejt t marr t dhna dhe kopje t dokumenteve, q jan n regjistrat e pasurive t paluajtshme,
-
31
nga praktika rezulton se punonjsit e ZRPP-s, nse bashkshortja nuk sht e
regjistruar si bashkpronare, hezitojn ta pajisin at me karteln e pronsis,
edhe pse n baz t ligjit ajo prezumohet si bashkpronare. Kjo ndodh pasi
punonjsit e Zyrs s Regjistrimit t Pasuris mendojn se kshtu mund t
shmangin ndonj konflikt me bashkshortin, n emrin e t cilit sht regjistruar
certifikata e pronsis. Po kshtu, ndodh q pr pasurit e paluajtshme t
familjes bujqsore, pr t cilat ende nuk sht br regjistrimi fillestar, t drejtn
pr t marr informacion mbi gjendjen juridike t pronsis, e kan vetm
kryetart e familjes bujqsore. Antarve t tjer, nuk u jepet informacion mbi
pasurin38.
Drejtimet ku nevojiten prmirsime jan: n legjislacion, rritje t aksesit t grave
n institucionet pr t drejtat e pronsis, monitorimi i zbatimit t legjislacionit,
trajnime t stafeve qendrore dhe lokale q merren me t drejtat e pronsis,
fushata sensibilizuese pr informimin dhe promovimin e t drejtave t grave.
Kto masa jan planifikuar edhe n prputhje edhe me Strategjin Kombtare
pr Barazin Gjinore dhe Reduktimin e Dhuns me Baz Gjinore e Dhuns n
Familje dhe planin e saj t veprimit.
kartela, n harta kadastrale, n dokumentacione t depozituara me krkesn pr regjistrim dhe
n dokumentacionin q mbahet e administrohet nga zyrat vendore t regjistrimit t pasurive t
paluajtshme. Pr t krkuar informacion n Zyrat Vendore t Regjistrimit t Pasuruve t
Paluajtshme, duhet t kesh interes sipas ligjit, pra t jesh pronare, bashkpronare (e prezumuar
n rastin e bashkshortes), t kesh nj prokur ose nj vendim gjykate pr hapjen e nj procesi
gjyqsor. 38 T drejtat pronsore dhe gruaja, Broshur informuese, Tiran, 2014
-
32
4. NJANSHMRIA MBI BAZ GJINORE DHE DOMINIMI N PRON
Rndsia e t drejtave pronsore dhe ato trashgimore t grave sht formalizuar
nprmjet njohjes s tyre n nj shumllojshmri t instrumenteve ligjore
ndrkombtare. Sikurse u prmendn n analizn e kuadrit ligjor, n kto akte
me theksin n Traktatet ndrkombtare pr t Drejta Ekonomike, Sociale dhe
Kulturore si edhe pr t Drejtat Civile dhe Politike, Platforma pr Veprim t
miratuar n Konferencn e Katrt Botrore pr Grat t vitit 1995, dhe Konventa
pr Eliminimin e t Gjitha Formave t Diskriminimit Kundr Grave, nnvizohen
t drejtat themelore q do t garantonin t drejtat pronsore.
Kshtu, lirit dhe standartet jetsore, t cilat kan n fokus t tyre t drejtat
pronsore dhe ojn drejt shfrytzimit t s drejts q nj grua apo vajz t
posedoj pron jan: liria nga cdo lloj diskriminimi; pavarsia financiare; liria e
vendimarrjes pr siprmarrje ekonomike apo marrdhnie pune, e drejta pr t
zotruar, gzuar apo tjetrsuar nj pron.
Shfrytzimi n realitet i t drejtave t definuara n t drejtn pozitive prbn
sfidn m t madhe, sidomos ather kur qeverit i shohin shpesh normat
ndrkombtare si n kundrshtim me interesat e tyre dhe rezistojn duke
zbatuar t drejtat e prgjithsuara n sistemet e tyre sociale, ekonomike dhe
kulturore. Prve ksaj, edhe ratifikimi i nj akti ndrkombtar nuk do t thot
se dispozitat e tij bhen t zbatueshme automatikisht n rendin juridik
kombtar39.
Risollm n vmendje aspektin juridik t t drejtave pronsore pr t vn n
dukje se garantimi i standarteve ligjore kur vihet prball vshtirsive si
mungesa e ndrgjegjsimit dhe mekanizmave t paprshtatshme t zbatimit t s
drejtave (aspekte materiale dhe proceduriale t normave), ather prfitimi i t
drejtave pronsore vonon ose mohoet. Pr t mos prmendur rastet kur
rregullimet ligjore nuk parashikojn zgjidhjen e rrethanave jetsore, dominancs
mashkullore apo vshtirsive t veanta me t cilat prballen grat. Nse do t
39 Neni 19 i Kushtetuts s Republiks s Kosovs- mbi zbatimin e s drejts ndrkombtare
1. Marrveshjet ndrkombtare t ratifikuara nga Republika e Kosovs, bhen pjes e sistemit t
brendshm juridik pasi t botohen n Gazetn Zyrtare t Republiks s Kosovs. Ato zbatohen n mnyr t
drejtprdrejt, me prjashtim t rasteve kur nuk jan t vetzbatueshme dhe zbatimi i tyre krkon nxjerrjen
e nj ligji.
2. Marrveshjet ndrkombtare t ratifikuara dhe normat juridikisht t detyrueshme t s drejts
ndrkombtare kan eprsi ndaj ligjeve t Republiks s Kosovs.
N rastet kur qeveria ka kaluar ligje t cilat nuk parashikojn trsisht parimet e parashikuara n kto
akte, pr zbatimin e tyre dhe t ndryshimeve ligjore krkohen prpjekje n m shum nivele
-
33
zgjidhnim t rendisnim vetm kto t fundit do t parashtronim efektet e
problemeve ligjore t analizuara m sipr.
Prtej ksaj dhe nisur nga mundsia pr t prekur reagimin nga rastet jetsore
t grave vendosm t parashtrojm faktor, t cilt i konsderojm njhersh
problematik dhe zgjidhje pr t ardhmen e grave dhe vajzave t Kosovs.
4.1 Edukimi dhe ngritja e nivelit t informimit mbi t drejat pronsore
dhe prfitimin e tyre
Prbn nj fakt t pakontestueshm se n zhvillimin historik t shoqrive, t
drejtat jan prcaktuar n varsi t statusit brenda n familje dhe t
prmbushjes s nevojave jetsore n t. Kombinimi i proceseve t industrializimit
dhe globalizimit ndryshoi njherazi sistemet e prodhimit duke i detyruar familjet
t fokusohen m shum n aktivitete t gjenerimit t t ardhurave sesa n
praktikat e mbijetess40. Faktori kryesor q ndikoi n rritjen e angazhimit dhe
kontributit t grave ishte rritja e nivelit t tyre t edukimit dhe mbi t gjitha
infomimi real mbi at cka kan t drejt t kryejn dhe posedojn. Efekti do t
ishte i prekshm n rritjen e pavarsis s grave, angazhimit m t madh n
sektor t ndryshm t ekonomis, rritje e nivelit t mirqnies s tyre
ekonomike e njherazi t mirqnies s tyre psikologjike41 dhe sociale.
Edukimi i grave dhe vajzave n kontekstin e infomimit trsor t t drejtave
pronsore dhe mnyrs s pretendimit dhe krkess pr ti disponuar kto t
fundit n vendet ku ndonse ka nj koh kaq t gjat q sundon e drejta pozitive,
prbn jo vetm nj faktor thelbsor, por edhe nj vshtirsi jo lehtsisht t
kaprcyeshme. Pikrisht nprmjet ideologjis s rrnjosur n familje t
instituteve t s drejts zakonore, ndrmarrja e aksioneve (n forma t
ndryshme) t rrnjosjes s tyre sht e vshtir, me impakt t ngadalt dhe me
nevojn kye t ndrveprimit nga shoqria edhe nga prfaqsuesit e
institucioneve.
Nj prej pikave kye n promovimin e t drejtave pronsore dhe trashgimore t
grave sht q tendencat e zhvillimeve n shoqri duhet t shtrihen edhe n kt
drejtim, duke zhvendosur normat sociale dhe traditat me zbatimin n mnyr t
drejt t ligjeve dhe akteve nnligjore t fushs.
40 Gron, Caren; Gupta, Geeta Rao; Kes, Aslihan, Taking action achieving gender equality and empoering
omen (Task Force on Education and Gender Equality), ISBN 1844072223 London Sterling (2005). 41 Pr m tepr, prfitimet psikologjike si rezultat i rritjes s t drejtave pronsore t grave do t onte edhe
n zvoglimin e nivelit t dhuns n familje sipas studjueses Bina Agar`al, t Institutit pr Zhvillim
Ekonomik t Universitetit t Delhit n Indi.
-
34
Kushtet q do t favorizonin kto procese jan n dy nivele. S pari n drejtim t
arsimimit dhe infomimit t plot t grave pr t drejtat q posedojn. Dhe s dyti
krijimi i klims s prshatshme nprmjet vendimarrjes dhe garancive gjyqsore,
t cilat do t trajtohen n mnyr m t detajuar n vijim.
Edukimi si mnyr ndrveprimi ndaj gjendjes s krijuar n drejtim t drejtave
pronsore t grave mund t realizohet nprmjet mekanizmave dhe objektivave
t analizuar m posht:
4.1.1 Ndrgjegjsimi i grave pr pasojat e vendimarrjes s tyre n t
ardhmen
Mobilizimi i aktorve q punojn prej vitesh n Kosov n drejtim t informimit
publik dhe evidentimit t pengesave t t drejtave pronsore t grave nprmjet
veprimtarive informuese dhe edukuese. Kta aktor mbshteten fort nga
organizma ndrkombtar, t cilt kan ndikuar pozitivisht n kt drejtim,
megjithat mendojm se koordinimi dhe alternimi i veprimtarive, hulumtimeve
dhe ndihms juridke, do t rriste efektet e dshiruara.
Realizimi i kampanjave informuese mund t ken si objekt parimet e barazis n
shoqri, mbrojtjen q garanton ligji dhe mnyrn sesi nj grua mund t krkoj
t drejtn e saj. Kampanjat e infomimit realizohen nprmjet mjeteve t
komunikimit masiv si kampanjat radiofonike, n televizion, shfaqjeve artistike q
mund t realizohen n sheshe t Komunave t Kosovs apo shprndarjes s
broshurave t detajuara pr infomim42.
Vendet t cilat n zhvillimin e tyre historik kan kaluar npr kto problematika
kan filluar me t tilla arritje me qllimin e vetm n ndryshimin e qndrimit dhe
sjelljes s grave pr kto t drejta. N fund t fundit cdo gj fillon prej tyre.
Me an t qllimit pr t informuar kt pjes t prekur t shoqris synohet
gjithashtu t garantohet q grat e brezave t reja jan m t informuara mbi t
drejtat e tyre dhe mund t jetojn si t barabarta nn mbrojtjen e ligjit. Kto
praktika kan rezultuar edhe m t suksesshme n rastet kur n mnyr t
vazhdueshme n kto kampanja informimi dhe edukimi t grave prfshihen
meshkujt. Prfshirja e tyre si n rolin e trajnuesve prcon tek femrat mendimin
se jo t gjith meshkujt n shoqri i mohojn t drejtat pronsore. Gjithashtu
nse nj gruaje i mohoen kto t drejta n familjen e saj, kjo sht arsye pr t
par nj realitet tjetr dhe dimesion t respektimit t gruas nga nj familje n nj
tjetr.
42 Model i nj broshure informuese te botuar nga Qendra pr Nisma Ligjore Qytetare me t njejtin qllim n
Shqipri me mbshtetjen United nations Entity for Gender equality dhe UN Albania. T drejtat pronsore
dhe gruaja, Broshur informuese, Tiran, 2014
-
35
Shqipria ka br nj progres t ndjeshm vitet e fundit n drejtim t garantimit
t t drejtave pronsore. Analizimi i hulumtimeve t kryera n kt fush t
krijon iden se rruga q ka prshkruar ka pasur n fokus t njjtat problematika
e mbi t gjitha influencn e madhe t s drejts zakonore.
Hulumtimet dhe aktivitetet e ndrmarra pr ndrgjegjsimin dhe edukimin e
grave pr t drejtat pronsore kan pasur edhe nj fokus shum t veant, at
t ndrgjegjsimit nn perspektivn e ndryshimeve ekonomike n vend. Kshtu
n luftn kundr instrumentit t heqjes dor nga trashgimia grat jan
informuar mbi t drejtat e tyre n kndvshtrimin e ndryshimeve q mund t
ndodhin n t ardhmen. Mendohuni mir prpara se t vendosni t hiqni dor
nga trashgimia. Vlera e pasuris jo vetm ndryshon me kalimin e kohs, por
edhe shfrytzimi i saj n kushtet e ekonomis s tregut mund t sjell prfitime
t paparashikuara. Kshtu, psh., ju jeni trashgimtare e prindrve, mbi shtpin
ku aktualisht banon vllai juaj, i cili gjithashtu, sht trashgimtar i tyre. Ju
dshironi t hiqni dor nga pjesa e shtpis q trashgoni, me qllim q vllai
juaj ta gzoj shtpin me gruan dhe fmijt e tij. N kt rast, ju humbni t
gjitha t drejtat tuaja q burojn nga kjo pron. Prandaj, nse m tej,
trashgimtari i vetm, vllai juaj, vendos t prish shtpin me qllim q n at
tok t ndrtohet nj pallat kt t drejt e ka vetm ai. Ve ksaj nga
apartamentet do t prfitoj vetm ai. Ju nuk mund t krkoni kt t drejt n
baz t ligjit sepse keni hequr dor nga pasuria43
4.1.2 Zgjerimi i njohurive dhe aftsive t grave t zgjedhura n nivel
lokal
Kjo pik prfaqson nj mekanizm me impakt t lart q ka pr synim rritjen e
nivelit t informimit dhe edukimit mbi kuadrin ligjor t t drejtave pronsore t
grave, pr t lobuar m pas n nivele t ndryshme t vendimarrjes pr shtjet e
pronsis dhe t trashgimis s grave. Informimi dhe trajnimi i grave t
zgjedhura n nivel lokal mbi t gjitha rreth zbraztive ligjore dhe abuzimeve do t
rriste nivelin e tzre t informimit, n mnyr q ata do t jen n gjendje pr t t
promovojn vetdijen dhe veprimet mbi shtjet dhe ligjet q i prkasin t
drejtave pronsore dhe trashgimore.
4.1.3 Rritja e nivelit t ndrgjegjsimit n nivel lokal.
43 Qndra pr nisma ligjore qytetare, T drejtat pronsore dhe gruaja, Broshur informuese, Tiran, 2014,
fq.11
-
36
Me kt pik kemi parasysh jo vetm zgjerimin edhe frekuencn e ndrveprimit
pr t kuptuar standartin ligjor pr mbrojtjen nga diskriminimi n t drejtat
pronsore, por mbi t gjitha promovimin e informacionit n mnyr sa m
konkrete, t thjesht dhe mundssht nprmjet figurave publike n lokacionet
prkatse q gzojn reputacion pozitiv. Kshtu, evidentimi i nevojave dhe
prfitimeve n cshtjet pronsore pr grat sht m leht pr tu kuptuar dhe
adresuar. Nj mnyr e mir jan konsideruar edhe zhvillimi i programeve
radifonike kryesisht n radio lokale, nprmjet t cilave t zgjerohen njohurit q
duhet t ken grat pr t drejtat pronsore. Kjo prsri sht nj nga mnyrat
pr t rritur vmndjen e grave pr kujdesin q duhet t shfaqin n momente
thelbsore t vendimarrjes s tyre. Nga praktikat e zbatuara n mnyr t
ngjashe n bot44 t tilla informime publike ju drejtohen grave edhe n formn e
trheqjes s vmendjes mbi thirrje45 si :
Mos firmos kurr n nj flet t bardh;
Mos nxito t firmossh asnj dokument pa e lexuar at me kujdes;
Bji pyetje personit q krkon t firmossh dika dhe syno q t sqarosh do
paqartsi;
Denonco menjher nse ke firmosur nn presion, krcnim, frik dhe
mashtrim;
Mos hiq dor nga t drejtat e tua pa kuptuar se pr far po heq dor;
Pyet dik q njeh ligjin dhe di m shum n kt fush;
Drejtohu Kliniks pr ndihm juridike falas apo nj avokati; etj
Kampanjat dhe aktivitetet n nivel lokal shpesh kan prhapje m t gjer sesa
n qytetet e mdha, duke ndikuar m shpejt n nivelin e informimit dhe pse jo
edhe t raportimit t mohimit dhe/ose cnimit t s drejts.
4.1.4 Avokimi dhe ofrimi i ndihms juridike falas
Ofrimi i ndihms juridike falas sht nj aktivtet i rregulluar me ligj n
Republikn e Kosovs. Aktiviteti i zhvilluar n Klinikn Juridike mundson
qytetarve me mjete t pamjaftueshme financiare t kuptojn t drejtat e tyre
dhe mnyrn sesi mund ti mbrojn. Kjo do tu shrbent grave dhe vajzave pr t
kuptuar gjuhn teknike t ligjeve, q rregullojn t drejat pronsore. Ndihma
juridike falas, mund t
top related