prost, antoine - doce lecciones sobre la historia...como dijera arlette farge, por la atracción del...

Post on 15-Aug-2021

8 Views

Category:

Documents

0 Downloads

Preview:

Click to see full reader

TRANSCRIPT

Co

lec

ció

n d

irig

ida

po

r:

Ped

ro R

uiz

To

rre

s,

Se

rgio

Se

vil

la y

Je

na

ro T

alc

os

An

to

ine

P

ro

st

Do

ce

le

ccio

ne

s s

ob

re l

a h

isto

ria

Ed

ició

n y

tra

du

cc

ión

de

An

ac

let

Po

ns

y J

ust

o S

ern

a

Fró

ne

siq

TE

DR

A U

UN

IVE

RS

ITA

T D

E V

AL

ÈN

CIA

Los

hec

hos

y l

a cr

ític

a h

istó

rica

Si h

ay a

lgun

a co

nvic

ción

arr

aiga

da e

n la

opi

nión

púb

Hca

es

la d

e qu

e en

his

tori

a h

ay h

echo

s y

la d

e qu

e es

nec

esar

io c

onoc

erlo

s.E

sta

cree

ncia

est

á en

la b

ase

de la

s pr

otes

tas

que

en F

ranc

ia s

usci

ta­

ron

los

prog

ram

as d

e hi

stor

ia d

e 19

70 y

197

7, e

inc

luso

fiie

esg

rim

ida

en l

os d

ebat

es d

e 19

80 c

on u

na in

genu

idad

rev

elad

ora.

«L

os a

lum

nos

no s

aben

nad

a en

abs

olut

o...»

, he

ahí e

l gra

n re

proc

he. D

e lo

que

se

in­

fier

e qu

e en

his

tori

a h

ay c

osas

que

deb

emos

sab

er. O

, mej

or d

icho

, hay

he

chos

y h

ay d

atos

. Exi

sten

per

sona

s ra

zona

bles

que

igno

ran

por

com

­pl

eto

si M

arig

nan

fue

una

vict

oria

o u

na d

erro

ta, y

qué

era

lo q

ue e

sta­

ba e

n ju

ego,

per

o qu

e se

ind

igna

n si

los

alu

mno

s ig

nora

n la

fec

ha.

Par

a el

gra

n pú

blic

o, la

his

tori

a qu

eda

a m

enud

o re

duci

da a

un

esqu

e­le

to c

ompu

esto

de

hech

os d

atad

os:

revo

caci

ón d

el e

dict

o de

Nan

tes

en 1

685,

la

Co

mun

a de

Par

ís e

n 18

71,

el d

escu

brim

ient

o de

Am

éric

a en

149

2, e

tcét

era.

En

efec

to, a

pren

der

los

hech

os y

mem

oriz

arlo

s vi

ene

a

‘ L

os d

ías

13 y

14

de

sep

tiem

bre

de

1515

, la

s tr

op

as d

el j

ove

n r

ey f

ran

cés

Fra

nci

s­co

I s

e b

atie

ron

vic

tori

osas

fre

nte

al

ejér

cito

su

izo

po

r el

co

ntr

ol

del

du

cad

o d

e M

ilán

. L

a b

atal

la n

o e

s m

uy

con

oci

da

en E

spañ

a, p

ero

no

ocu

rre

lo m

ism

o e

n F

ran

cia,

en

Su

iza

y en

Ita

lia

—d

on

de

se l

a co

no

ce c

om

o «

Bat

tagl

ia d

i M

arig

nan

o «

Dei

Gig

anti

»—,

po

r d

iver

sas

razo

nes

: aq

uel

la c

ruen

ta d

erro

ta e

stá

en l

a b

ase

de

la p

olí

tica

de

neu

tral

idad

m

ante

nid

a d

esd

e en

ton

ces

po

r lo

s su

izos

. P

ara

los

fran

cese

s su

pu

so,

entr

e ot

ras

cosa

s es

­tr

ech

ar s

us l

azo

s co

n e

l R

enac

imie

nto

ita

lian

o. D

e h

ech

o,

cab

e re

cord

ar q

ue

Leo

nar

do

d

a V

inci

sig

uió

al

rey

fran

cés

y l

e h

izo

ob

seq

uio

, an

tes

de

su m

uer

te,

de

su o

bra

más

fa­

mos

a, l

a G

ioco

nda,

qu

e h

oy

pu

ede

con

tem

pla

rse

en e

l L

ouvr

e. (

N.

dél

os T

.)

66

ser

el m

odo

en q

ue s

e ap

rend

e la

his

tori

a. Y

lo m

ism

o oc

urre

en

los

ni­

vele

s de

est

udio

s m

ás a

vanz

ados

: «S

i tie

nes

mem

oria

, co

nseg

uirá

s la

ag

rega

ción

de

hist

oria

», e

scuc

haba

yo

mis

mo

a m

enud

o cu

ando

pre

pa­

raba

esa

opo

sici

ón.

De

este

mod

o, a

bord

amos

sin

dud

a la

dif

eren

cia

clav

e qu

e h

ay e

n­tr

e la

ens

eñan

za y

la in

vest

igac

ión,

ent

re l

a hi

stor

ia q

ue s

e im

part

e di

­dá

ctic

amen

te y

aqu

ella

que

se

elab

ora.

En

la e

nseñ

anza

, los

hec

hos

son

sólo

hec

hos,

mie

ntra

s qu

e en

la in

vest

igac

ión

es n

eces

ario

con

stru

irlo

s.

El

tod

o C

RÍT

ICO

Tal

com

o se

ens

eñar

en la

s au

las,

inc

luso

en

las

de la

pro

pia

univ

er­

sida

d, l

a hi

stor

ia p

roce

de e

n do

s tie

mpo

s: e

n pr

imer

luga

r, c

onoc

e lo

s he

chos

, par

a a

cont

inua

ción

exp

licar

los,

ela

bora

rlos

for

man

do p

arte

de

un d

iscu

rso

cohe

rent

e. E

sta

dico

tom

ía e

ntre

el

esta

blec

imie

nto

de l

os

hech

os y

su

inte

rpre

taci

ón y

a fi

ie t

eori

zada

a f

inal

es d

el s

iglo

xix

por

la

escu

ela

«met

ódic

a», y

par

ticul

arm

ente

por

Lan

gloi

s y

Seig

nobo

s. E

sta

dua­

lidad

es

el h

ilo c

ondu

ctor

de

la I

ntr

oducc

ión a

bs

estu

dios

his

tóri

cos

(189

7)

y de

El m

étod

o his

tóri

co a

pli

cado

a las

cie

nci

as s

ocia

les

(190

1).

Los

hec

hos

com

o pr

ueb

as

Lan

gloi

s y

Seig

iiobo

s no

con

side

raba

n qu

e lo

s he

chos

fue

ran

sólo

he

chos

: po

r el

con

trar

io,

ambo

s de

dica

ron

muc

ho t

iem

po a

exp

licar

o

wle

s er

an l

as r

egla

s qu

e de

bían

seg

uirs

e pa

ra c

onst

ruir

los.

Aho

ra

bie

n, t

anto

en

su e

spír

itu c

oino

en

eT d

é to

da la

esc

uela

met

ódic

a qu

e el

los

form

aliz

aron

, lo

s he

chos

, un

a ve

z co

nstr

uido

s, l

o so

n de

fini

tiva

­m

ente

, D

e ah

í, pu

es,

la d

ivis

ión

del

trab

ajo

hist

óric

o en

dos

tie

mpo

s y

entr

e do

s gr

upos

de

prof

esio

nale

s: lo

s in

vest

igad

ores

—en

tend

iend

o po

r ta

les'

los

prof

esor

es d

e la

s fa

culta

des—

est

able

cen

los

hech

os;

los

prof

esor

es d

e lo

s lic

eos

los

utili

zan

. L

os h

echo

s so

n as

í co

mo

las

pie­

dras

con

las

que

con

stru

imos

los

mur

os d

e un

edi

fici

o de

nom

inad

o hi

stor

ia.

En

su l

ibri

to L

’His

toir

e da

ns

l’ense

ignem

ent

seco

nda

ire,

Sei

gno­

bos

sien

te i

nclu

so u

n ci

erto

org

ullo

de

su c

ondi

ción

de

fabr

ican

te d

e he

chos

:

La

cost

um

bre

de

la c

ríti

ca m

e h

a p

erm

itid

o s

elec

cio

na

r la

s h

is­

tori

as

trad

icio

nal

es

qu

e lo

s p

rofe

sore

s se

tr

an

smit

ían

de

gen

era

­c

ión

en

gen

era

ció

n y

des

cart

ar l

as a

néc

do

tas

ap

ócr

ifas

y l

os

asp

ec­

67

tos

leg

end

ario

s. H

e p

od

ido

re

no

var

la p

rovi

sió

n d

e h

ech

os

cara

c­te

ríst

ico

s q

ue

son

cie

rto

s y

de

los

qu

e la

en

señ

anza

de

la h

isto

ria

se

deb

e al

imen

tar^

.

La

impo

rtan

cia

que

se le

con

cede

a e

ste

trab

ajo

de c

onst

rucc

ión

de

los

hech

os s

e ex

plic

a a

part

ir d

e un

a pr

eocu

paci

ón c

entr

al: ¿

cóm

o ot

or­

gar

al d

iscu

rso

del

hist

oria

dor

un e

stat

uto

cien

tífic

o?,

¿cóm

o as

egur

ar

que

la h

isto

ria

no e

s un

a su

erte

de

opin

ione

s su

bjet

ivas

que

cad

a un

o es

libr

e o

no d

e ac

epta

r, s

ino

la e

xpre

sión

de

una

verd

ad o

bjet

iva

que,

co

mo

tal,

se i

mpo

ne a

tod

os n

osot

ros?

La

cues

tión

no

es d

e la

s qu

e un

o p

ueda

dec

lara

r su

perf

inas

, in

ú­

tile

s o

cadu

cas.

Ho

y en

día

, no

la

pode

mos

des

pach

ar s

in r

enun

ciar

a

aspe

ctos

im

port

ante

s. P

ara

conv

ence

rse,

bas

ta c

on p

ensa

r en

el g

e­n

oci

dio

hit

leri

ano

. L

a af

irm

ació

n de

que

la

Ale

man

ia n

azi

fiie

du­

rant

e va

rios

año

s un

a em

pres

a de

ext

erm

inio

sis

tem

átic

o de

los

ju

­dí

os n

o es

un

a o

pin

ión

sub

jeti

va q

ue s

eam

os l

ibre

s de

co

mpa

rtir

o

nega

r. E

s un

a ve

rdad

. A

hora

bie

n, p

ara

que

ten

ga u

n es

tatu

to o

bje­

tivo

, es

nec

esar

io q

ue d

esca

nse

sobr

e he

chos

. E

n es

te s

enti

do,

por

ejem

plo,

es

un h

echo

que

las

SS

cons

truy

ero

n cá

mar

as d

e ga

s en

al­

guno

s ca

mpo

s de

co

nce

ntr

ació

n,

y, a

dem

ás,

es a

lgo

que

se p

uede

p

rob

arl

En

el d

iscu

rso

de lo

s hi

stor

iado

res,

los

hec

hos

son,

pue

s, e

l núc

leo

duro

, aq

uello

que

res

iste

a l

a co

ntes

taci

ón.

«Los

hec

hos

son

test

aru­

dos»

, se

dic

e co

n ra

zón.

Pre

ocup

arno

s po

r el

los

en h

isto

ria

es h

acer

lo

por

la a

dmin

istr

ació

n de

la p

rueb

a, lo

cua

l es

indi

soci

able

de

la r

efer

en­

cia

a la

que

uno

est

á ob

ligad

o. P

reci

sam

ente

, ac

abo

de d

ar r

efer

enci

as

en n

ota

sobr

e la

exi

sten

cia

de c

ámar

as d

e ga

s, p

uest

o qu

e és

a es

la n

or­

ma

de l

a pr

ofes

ión.

El

hist

oria

dor

no p

ide

que

se l

e cr

ea p

or s

u pa

la­

bra,

baj

o el

pre

text

o de

que

se

trat

a de

un

prof

esio

nal

que

cono

ce s

u of

icio

, aun

que

por

lo g

ener

al é

ste

sea

el c

aso.

Da

al le

ctor

el m

edio

par

a co

mpr

obar

lo q

ue a

firm

a: l

os «

proc

edim

ient

os d

e ex

posi

ción

est

rict

a­m

ente

cie

ntíf

icos

» qu

e G

. Mon

od r

eivi

ndic

aba

para

la R

evue

His

tori

que

requ

iere

n qu

e «c

ada

afir

mac

ión

esté

aco

mpa

ñada

de

prue

bas,

de

llam

L

’His

toir

e d

ans

l’ens

eign

emen

t sec

onda

ire,

pág

. 31

.

Véa

nse

Eu

gen

Ko

go

n,

Her

man

n L

angb

ein

, A

dal

ber

t R

ück

erl,

Les

Cha

mbr

es à

gaz

, se

cret

d’É

tat,

Par

is,

Éd.

De

Min

uit

, 19

84,

reed

. P

oin

ts H

isto

ire,

198

7, y

la

ob

ra d

e u

n a

tig

uo

rev

isio

nis

ta q

ue

se h

a d

irig

ido

a l

os

arch

ivo

s p

ara

pro

bar

sus

tes

is...

y q

uie

n h

a ll

e­g

ado

a co

ncl

usi

on

es r

igu

rosa

men

te i

nve

rsas

, si

n h

acer

tra

mp

as c

on

sus

fii

ente

s: J

ean

- C

lau

de

Pre

ssac

, Les

Cré

mat

oire

s d

’Au

sch

witz

, la

mac

hine

rie d

u m

eurt

re d

e m

asse

, P

aris

, C

NR

S É

dit

ion

s, 1

993.

68

das

a la

s fu

ente

s y

de c

itas»

"*.

De

la e

scue

la m

etód

ica

a la

de

los

Anna­

les

(véa

se e

l te

xto

de M

. B

loch

que

sig

ue),

la u

nani

mid

ad e

n es

te p

un­

to e

s to

tal:

es u

na r

egla

com

ún d

e la

pro

fesi

ón.

Ma

rc

Bl

oc

h:

El

og

io d

e l

as

no

ta

s a

pie

de

gin

a

Per

o c

uan

do

alg

un

os

lect

ore

s se

qu

ejan

de

qu

e la

men

or

lín

ea

pu

esta

baj

o e

l te

xto

les

hac

e d

ar v

uel

tas

a la

cab

eza,

cu

an

do

cie

rto

s ed

ito

res

pre

ten

den

qu

e su

s co

mp

rad

ore

s, s

in d

ud

a m

eno

s h

iper

sen

- si

ble

s en

rea

lid

ad q

ue

los

pin

tan

, su

fren

el

mar

tiri

o a

la

vist

a d

e cu

al­

qu

ier

pág

ina

así

des

ho

nra

da,

eso

s «d

elic

ado

s» p

meb

an s

enci

llam

en­

te s

u i

mp

erm

eab

ilid

ad a

lo

s p

rece

pto

s m

ás e

lem

enta

les

de

un

a m

ral

de

la i

nte

lig

enci

a. P

orq

ue,

fu

era

de

los

lib

res

jueg

os

de

la f

anta

sía,

u

na

afi

rmac

ión

no

tie

ne

der

ech

o a

pro

du

cirs

e si

no

a c

on

dic

ión

de

po

de

r se

r co

mp

rob

ada.

Y u

n h

isto

riad

or,

si

emp

lea

un

do

cum

ento

, d

ebe

ind

icar

, lo

más

bre

vem

ente

po

sib

le,

su p

roce

den

cia,

es

dec

ir,

el

med

io d

e d

ar c

on

él,

lo

qu

e eq

uiv

ale

a so

met

erse

a u

na

reg

la u

niv

er­

sal

de

pro

bid

ad.

Nu

estr

a o

pin

ión

, em

po

nzo

ña

da

de

do

gm

as y

de

mit

os

—au

n l

a m

ás a

nti

gu

a d

e la

s lu

ces—

, h

a p

erd

ido

has

ta e

l g

ust

o

de

la c

om

pro

ba

ció

n.

El

día

en

qu

e, h

ab

ien

do

ten

ido

an

te t

od

o e

l cu

idad

o d

e n

o h

acer

la o

dio

sa c

on

un

a in

úti

l p

edan

terí

a, l

og

rem

os

per

suad

ida

par

a q

ue

mid

a e

l va

lor

de

un

co

no

cim

ien

to p

or

su p

risa

en

en

fren

tars

e d

e an

tem

an

o a

la

refu

taci

ón

, en

ton

ces

y s

ólo

en

ton

­ce

s la

s fi

ierz

as d

e la

ra

zón

gan

arán

un

a d

e su

s m

ás e

splé

nd

idas

vic

to­

rias

. E

n p

rep

arar

la t

rab

ajan

nu

estr

as h

um

ild

es n

ota

s, n

ues

tras

pe

qu

e

ñas

ref

eren

cias

, d

e la

s q

ue

se b

url

an h

oy,

sin

en

ten

der

las,

tan

tos

bri

­

llan

tes

ing

enio

s.

Ap

olo

gie

po

ur

l’h

isto

ire,

pág

. 4

0

(tra

d.

esp

.,

pág

s. 7

1-72

).

Aun

que

exija

una

dis

cusi

ón m

ás a

mpl

ia,

la id

ea d

e un

a ve

rdad

ob­

jetiv

a qu

e de

scan

sa s

obre

los

hec

hos

debe

ría

ser

anal

izad

a co

n m

ayor

pr

ofun

dida

d. E

n re

alid

ad,

y po

r su

mis

ma

impo

rtan

cia,

sig

ue s

iend

o pa

rte

cons

titut

iva

de l

a hi

stor

ia.

Los

his

tori

ador

es b

usca

n si

empr

e la

s af

irm

acio

nes

hech

as s

in p

rueb

a qu

e se

des

lizan

en

los

exám

enes

de

los

estu

dian

tes

o en

los

art

ícul

os d

e lo

s pe

riod

ista

s. H

ay a

llí,

y es

to d

ebe

G

. M

on

od

, G

. F

agn

iez,

Man

ifie

sto

del

pri

mer

mer

o d

e la

Rev

ue H

isto

rique

, re

­p

rod

uci

do

po

r la

mis

ma

pu

bli

caci

ón

en

el

m.

518

, ab

ril-

jun

io d

e 19

76,

págs

. 29

5-29

6.

Véa

se a

sim

ism

o G

abri

el M

on

od

, «D

u p

rogr

ès d

es é

tud

es h

isto

riq

ues

en

Fra

nce

dep

uis

le

xvi'

siè

cle»

, ib

td.,

pág

s. 2

97-3

24.

69

qued

ar c

laro

de

entr

ada

para

evi

tar

las

sim

plif

icac

ione

s, u

na b

ase

esen

­ci

al d

el o

fici

o de

his

tori

ador

: no

hay

afi

rmac

ione

s si

n pr

ueba

s, e

s de

cir,

no h

ay h

isto

ria

sin

hech

os.

Las

téc

nic

as d

e la

crí

tica

En

esta

fas

e de

la

refl

exió

n, l

a cu

estió

n qu

e se

pla

ntea

es

la d

el e

s­ta

blec

imie

nto

de lo

s he

chos

: ¿có

mo

esta

blec

er lo

s he

chos

que

son

cie

r­to

s? ¿

Qué

pro

cedi

mie

nto

debe

mos

seg

uir?

La

repu

esta

res

ide

en e

l mé­

todo

crí

tico,

que

pod

emos

hac

er r

emon

tar

al m

enos

a M

abill

on

y a

Di

Re

Dip

lom

atic

a (1

681)

. L

angl

ois

y Se

igno

bos

lo d

etal

lan

amph

amen

te.

En

reah

dad,

ello

s es

tán

inte

resa

dos

por

los

hech

os c

onst

ruid

os a

par

tir

de d

ocum

ento

s es

crito

s, s

obre

tod

o de

los

text

os d

e ar

chiv

o. S

e le

s po

­dr

ía r

epro

char

no

habe

r am

plia

do s

u ob

serv

ació

n a

otro

tip

o de

fiie

n-

tes,

per

o es

o no

bas

ta p

ara

desc

alif

icar

los.

En

efec

to, l

a m

ayor

ía d

e lo

s hi

stor

iado

res

cont

inúa

n tr

abaj

ando

so

bre

ese

fipo

de

do

cum

ento

, co

mpr

endi

dos

aque

llos

que,

com

o L.

Feb

vre,

F. B

raud

el o

J.

Le

Gof

f, ha

n ab

ogad

o po

r la

nec

esar

ia a

mpl

iaci

ón d

el r

eper

tori

o do

cum

enta

l. F

ue G

. D

uby

quie

n ev

ocó

«el

enor

me

mon

tón

de p

alab

ras

escr

itas

re­

cién

sal

idas

de

las

cant

eras

al

que

van

los

hist

oria

dore

s a

apro

visi

onar

­se

, a

esco

ger,

a t

alla

r, a

aju

star

, pa

ra d

espu

és c

onst

ruir

el

edif

icio

cuy

o pr

oyec

to h

an c

once

bido

pre

viam

ente

»^ S

ea c

omo

fuer

e, l

os h

isto

ria­

dore

s se

arr

iesg

an a

ser

rec

onoc

idos

dur

ante

muc

ho t

iem

po t

odav

ía,

com

o di

jera

Arl

ette

Far

ge, p

or la

atr

acci

ón d

el a

rchi

vo.

Cua

lqui

era

que

sea

el o

bjet

o al

que

se

refi

era,

la

críti

ca n

o es

asu

n­to

de

prin

cipi

ante

s, c

omo

lo d

emue

stra

n la

s di

ficu

ltade

s qu

e lo

s es

tu­

dian

tes

encu

entr

an a

l vér

sela

s co

n un

tex

to.

Es

nece

sari

o se

r ya

un h

is­

tori

ador

par

a cr

itica

r un

doc

umen

to, p

uest

o qu

e es

enci

alm

ente

se

tra­

ta d

e po

nerl

o en

rel

ació

n co

n to

do l

o qu

e un

o ya

sab

e de

l te

ma

en

cues

tión,

así

com

o de

l lug

ar y

del

mom

ento

a q

ue s

e re

fiere

. E

n ci

erto

se

ntid

o, l

a cr

ítica

, la

pro

pia

hist

oria

, se

afi

na a

med

ida

que

la h

isto

ria

se a

mpl

ía y

pro

fund

iza.

Así

se

evid

enci

a en

cad

a un

a de

las

eta

pas

que

anal

izan

los

mae

s­tr

os d

el m

étod

o cr

ítico

, Lan

gloi

s y

Seig

nobo

s. A

mbo

s di

stin

guen

ent

re

críf

ica

exte

rna

e in

tern

a. L

a pr

imer

a pa

rte

de la

s ca

ract

erís

ticas

mat

eria

­le

s de

l do

cum

ento

: el

pap

el,

la t

inta

, la

esc

ritu

ra,

los

sello

s qu

e lo

ac

ompa

ñan;

la

segu

nda

se c

entr

a en

la

cohe

renc

ia i

nter

na d

el t

exto

.

L’H

isto

ire

cont

inue

, p

ág.

25 (

trad

. es

p.,

pág

. 19

).

70

por

ejem

plo

en la

com

pati

bilid

ad e

ntre

la f

echa

que

con

sign

a y

los

he­

chos

de

los

que

habl

a.Lo

s m

edie

valis

tas

com

o L

angl

ois,

que

tra

tan

habi

tual

men

te c

on d

i­pl

omas

rea

les

o de

cret

os p

ontif

icio

s qu

e so

n ap

ócri

fos,

pre

stan

gra

n at

enci

ón a

la c

rític

a ex

tern

a pa

ra d

isfi

ngui

r el

doc

umen

to a

utén

tico

de

aque

l ot

ro q

ue p

ueda

ser

rep

utad

o co

mo

fals

o. L

as c

ienc

ias

auxi

liare

s de

la

hist

oria

son

una

ayu

da p

reci

osa

en e

se d

omin

io.

La p

aleo

grc^

ía,

o ci

enci

a de

las

viej

as e

scri

tura

s, p

erm

ite d

ecir

si l

a gr

afia

de

un m

anus

cri­

to c

orre

spon

de a

la f

echa

pre

tend

ida.

La

diplo

máti

ca e

nseñ

a la

s co

nven

­ci

ones

seg

ún la

s cu

ales

se

com

poní

an lo

s do

cum

ento

s: c

ómo

se e

nca­

beza

ban,

cóm

o se

red

acta

ban

la in

trod

ucci

ón y

el

cuer

po d

el t

exto

(el

di

spos

itiv

o),

cóm

o ap

arec

ía e

l fir

man

te,

con

qué

títul

os y

en

qué

orde

n (la

tit

ula

rida

d); l

a si

gilo

graf

ía e

num

era

los

dive

rsos

sel

los

y la

s fe

chas

en

las

que

se e

mpl

earo

n. L

a ep

igra

fía

indi

ca la

s re

glas

que

, des

de la

ant

igüe

­da

d, s

e so

lían

utili

zar

para

com

pone

r la

s in

scri

pcio

nes,

en

part

icul

ar la

s fu

nera

rias

.C

on e

stos

rec

urso

s, la

crí

fica

ext

ema

pued

e di

scer

nir

los

docu

men

­to

s de

aut

enti

cida

d pr

obab

le f

rent

e a

los

fals

os, o

de

aque

llos

otro

s qu

e ha

n su

frid

o m

odif

icac

ione

s (c

rític

a de

pro

cede

ncia

). Po

r ej

empl

o, e

s ev

iden

te q

ue u

no q

ue e

sté

escr

ito s

obre

pap

el y

no

sobr

e pe

rgam

ino,

y

que

se p

rete

nda

data

do e

n el

sig

lo x

ii, e

s fa

lso.

Eve

ntua

lmen

te l

a cr

íti­

ca r

esta

blec

e el

doc

umen

to o

rigi

nal

desp

ués

de h

aber

lo d

espo

jado

de

los

añad

idos

o h

aber

le r

estit

uido

las

part

es q

ue f

alta

ban,

com

o se

hac

e a

men

udo

con

las

insc

ripc

ione

s ro

man

as o

gri

egas

(cr

ítica

de

resf

itu-

ción

). U

n ca

so p

artic

ular

de

aplic

ació

n de

est

os m

étod

os lo

con

stitu

ye

■ la

edic

ión

críf

ica,

alg

o en

lo q

ue s

obre

salía

la f

ilolo

gía

alem

ana.

En

este

ca

so, s

e co

mpa

ran

todo

s lo

s m

anus

crit

os p

ara

cont

abili

zar

las

vari

acio

­ne

s, s

e es

tabl

ecen

las

fili

acio

nes

que

se d

an e

ntre

ello

s y

se p

ropo

ne

una

vers

ión

tan

cerc

ana

com

o se

a po

sibl

e al

tex

to o

rigi

nal.

Pero

el m

é­to

do n

o só

lo e

s vá

lido

para

tex

tos

antig

uos:

res

ulta

ade

cuad

o, p

or

ejem

plo,

par

a av

erig

uar

qué

dijo

con

exa

ctitu

d el

mar

isca

l P

étai

n, y

pa

ra e

llo p

odem

os c

ompa

rar

sus

grab

acio

nes

radi

ofón

icas

y lo

s te

xtos

es

crito

s de

sus

men

saje

s y

disc

urso

s*’.

Aun

que

este

pun

to h

aya

qued

ado

firm

emen

te e

stab

leci

do, e

l his

to­

riad

or n

o ha

pue

sto

fin

a su

s de

svel

os. Q

ue u

n do

cum

ento

sea

o n

o au

­té

ntic

o na

da n

os d

ice

sobr

e su

sen

fido

. U

na c

opia

de

un d

iplo

ma

me­

rovi

ngio

hec

ha t

res

sigl

os d

espu

és d

el o

rigi

nal

no

es u

n do

cum

ento

* V

eáse

la

edic

ión

de

Jean

-Cla

ud

e B

arb

as,

Phi

lippe

Pét

ain

, Dis

cour

s au

x F

ran

çais

, P

arís

, A

lbin

Mic

hel

, 19

89.

71

auté

ntic

o, p

ero

no e

s ne

cesa

riam

ente

una

fal

sifi

caci

ón. L

a co

pia

pued

e ha

ber

sido

hec

ha c

on f

idel

idad

. L

a cr

ítica

inte

rna

exam

ina

ento

nces

la

cohe

renc

ia d

el t

exto

y s

e pr

egun

ta s

obre

su

com

pafi

bilid

ad c

on lo

que

se

con

oce

por

otra

s ví

as a

par

tir d

e do

cum

ento

s an

álog

os.

Así

pue

s,

proc

ede

siem

pre

por

apro

xim

acio

nes;

si

lo i

gnor

amos

tod

o so

bre

un

peri

odo

o de

un

tipo

de d

ocum

ento

, no

ser

ía p

osib

le n

ingu

na c

rític

a.

De

dond

e re

sulta

que

no

pode

mos

tom

arla

com

o el

pun

to d

e pa

rtid

a so

bera

no:

es n

eces

ario

ser

ya

hist

oria

dor

para

pod

er c

ritic

ar u

n do

cu­

men

to.

Aho

ra b

ien,

com

o se

ha

dich

o, n

o de

be c

reer

se q

ue e

stos

pro

ble­

mas

sól

o lo

s po

dam

os v

er e

n lo

s te

xtos

ant

iguo

s. P

rese

ntar

emos

par

a el

lo d

os e

jem

plos

tom

ados

de

la h

isto

ria

del

sigl

o xx

. E

l pri

mer

o es

el

llam

amie

nto

que

el P

artid

o C

omun

ista

Fra

ncés

hab

ría

lanz

ado

supu

es­

tam

ente

el

10 d

e ju

lio d

e 19

40 p

ara

inci

tar

a la

res

iste

ncia

. Aho

ra b

ien,

en

ese

tex

to h

ay c

ontr

adic

cion

es, p

ues

por

un la

do m

enci

ona

nom

bres

de

min

istr

os q

ue s

on d

esig

nado

s el

13

de ju

lio, y

, por

otr

a pa

rte,

no

se

corr

espo

nde

con

lo q

ue c

onoc

emos

de

la e

stra

tegi

a de

ese

par

tido

en

julio

de

1940

, inm

erso

por

aqu

el e

nton

ces

en u

na s

erie

de

disc

usio

nes

con

los

ocup

ante

s po

r la

rea

pari

ción

de

un d

iari

o. L

os h

isto

riad

ores

ha

n co

nsid

erad

o, p

ues,

que

se

trat

aba

de u

n te

xto

más

tar

dío

y, c

omo

form

a pa

rte

de l

a se

rie

de l

os H

um

anit

é cl

ande

stin

os,

prob

able

men

te

habr

ia s

ido

impr

eso

en u

na f

echa

pos

teri

or a

l m

es d

e ju

lio^.

La

supe

r­ch

ería

, pue

s, n

o re

sist

e la

crí

tica.

El s

egun

do e

jem

plo

lo t

omo

pres

tado

de

una

reci

ente

pol

émic

a en

la

que

est

á en

jueg

o Je

an M

oulin

*. E

n un

a ob

ra d

estin

ada

al g

ran

pú­

C

om

o s

e sa

be,

L’H

um

anité

fue

crea

do

y d

irig

ido

po

r Jea

n J

aurè

s en

ab

ril

de

1904

. A

par

tir

de

1911

fii

e el

dia

rio

del

par

tid

o so

cial

ista

, par

a co

nve

rtir

se d

espu

és e

n p

ort

avo

z d

el

Par

tid

o C

om

un

ista

Fra

ncés

al c

rear

se é

ste

en e

l con

gre

so d

e T

ours

de

dic

iem

bre

de

1920

. E

n ag

osto

de

1939

fu

e co

nfi

scad

o y

pro

hib

ida

su p

ub

licac

ión

, p

ero

des

de o

cmb

re d

e es

e m

is­

mo

o d

io c

om

ien

zo u

na

edic

ión

reg

ula

r en

la

clan

des

tin

idad

. E

ste

«Hu

man

itécl

and

es­

tin

se m

antu

vo h

asta

ag

osto

de

1944

y o

cup

a u

n t

ota

l d

e 3

17 n

úm

ero

s. (

N.

dél

os T

.)*

Jean

Mo

uli

n e

s co

nsi

der

ado

en

Fra

nci

a u

n h

éro

e n

acio

nal

, u

n m

ito

de

la r

esis

ten

­ci

a. A

su

figu

ra s

e h

an d

edic

ado

mo

nu

men

tos

y u

na

abu

nd

ante

bib

lio

gra

fía;

da

no

mb

re

a d

iver

sos

cen

tro

s ed

uca

tivo

s ga

los

e in

clu

so s

u r

ost

ro a

par

eció

en

los

os 5

0 en

los

se­

llos

de

corr

eos.

Mo

uli

n o

cup

ó d

iver

sos

carg

os e

n l

a ad

min

istr

ació

n f

ran

cesa

en

tre

1932

y

193

9, s

ien

do

pre

fect

o d

e A

veyr

on

en

193

8 y

de

Eu

re-e

t-L

oir

en 1

939.

Tra

s se

r ce

sad

o u

n a

ño

des

pu

és p

or

el g

ob

iem

o d

e V

ich

y, h

uye

a L

ond

res

en 1

941

par

a p

on

erse

baj

o l

as

órd

enes

del

gen

eral

De

Gau

lle,

co

n q

uie

n c

ola

bo

rará

est

rech

amen

te e

n l

a o

rgan

izac

ión

d

e la

res

iste

nci

a. D

e h

ech

o,

pre

sid

ió e

l n

uev

o C

on

sejo

Nac

ion

al d

e la

Res

iste

nci

a en

m

ayo

de

1943

. S

in e

mb

arg

o,

en j

un

io e

s ar

rest

ado

y t

ort

ura

do

po

r la

Ges

tap

o,

con

la p

ar­

tici

pac

ión

des

taca

da

de

Kla

us

Bar

bie

, y

mu

rió

en

ju

lio

. (N

. d

élos

T.)

72

blic

o, e

l pe

riod

ista

Thi

erry

Wol

ton

afir

ma

que

Jean

Mou

lin,

ento

nces

pr

efec

to d

e E

ure-

et-L

oir,

pasa

ba i

nfor

mac

ión

a un

esp

ía s

ovié

tico,

un

tal R

obin

son^

. En

apoy

o de

sus

afi

rmac

ione

s, c

itaba

un

info

rme

envi

a­do

por

est

e úl

tim

o a

Mos

cú.

En

él s

e da

ba c

uent

a de

una

int

ensa

act

i­vi

dad

en lo

s ae

ródr

omos

de

Cha

rtre

s y

de D

reux

, de

los

trab

ajos

de

pro­

long

ació

n de

las

pis

tas

de a

terr

izaj

e en

4,5

kiló

met

ros

y de

la p

rese

ncia

de

220

gra

ndes

bom

bard

eros

en

el d

e C

hart

res.

Dad

a la

pre

cisi

ón d

e es

tas

info

rmac

ione

s, W

olto

n co

nclu

ye q

ue s

ólo

el p

refe

cto

podí

a ha

­bé

rsel

as s

umin

istr

ado.

Aho

ra b

ien,

un

poco

de

críti

ca in

tern

a le

hub

ie­

ra d

isua

dido

de

utili

zar

ese

argu

men

to.

En

efec

to, l

as c

ifira

s ci

tada

s so

n ab

surd

as: p

ista

s de

4’5

kiló

met

ros

de la

rgo

no t

iene

n ni

ngun

a ju

stif

ica­

ción

par

a lo

que

era

la a

viac

ión

en

1940

(só

lo l

os B

oein

g 74

7 ne

cesi

­ta

ban

2 ki

lóm

etro

s), y

la a

viac

ión

alem

ana

cont

aba

en o

ctub

re d

e 19

40

con

un t

otal

de

800

bom

bard

eros

. A

llí t

enía

30,

inc

luid

os l

os 2

2 qu

e es

taba

n op

erat

ivos

en

Cha

rtre

s. ¡

No

se p

uede

dec

ir q

ue e

l in

form

ador

de

Rob

inso

n es

tuvi

era

bien

info

rmad

o!'“

.T

odos

los

mét

odos

crí

ticos

tie

nen

por

obje

to r

espo

nder

a c

uest

io­

nes

sim

ples

. ¿D

e dó

nde

proc

ede

el d

ocum

ento

? ¿C

ómo

se h

a co

nser

­va

do y

tra

nsm

itido

? ¿Q

uién

es

su a

utor

?¿E

s si

ncer

o? ¿

Tie

ne r

azon

es,

cons

cien

tes

o no

, pa

ra d

efor

mar

su

test

imon

io?

¿Dic

e la

ver

dad?

¿Le

pe

rmite

su

posi

ción

dis

pone

r de

bue

nas

info

rmac

ione

s o

más

bie

n ha

ce q

ue e

stén

ses

gada

s? E

n cu

alqu

ier

caso

, es

tas

preg

unta

s no

s co

lo­

can

en d

os p

lano

s di

stin

tos:

la

crít

ica

de

la s

ince

ridad c

ondu

ce a

ave

ri­

guar

las

inte

ncio

nes

del

test

igo,

rec

onoc

idas

o n

o; l

a cr

ític

a de

la e

xac

ti­

tud se

ref

iere

en

cam

bio

a su

situ

ació

n ob

jetiv

a. L

a pr

imer

a es

tá a

tent

a a

las

men

tiras

, la

segu

nda

a lo

s er

rore

s. U

n m

emor

ialis

ta s

erá

sosp

echo

­so

de

dars

e un

pap

el d

esta

cado

, y

la c

rític

a de

la

sinc

erid

ad s

erá

part

i­cu

larm

ente

exi

gent

e en

est

e ca

so.

Si l

o qu

e de

scri

be e

s un

a ac

ción

o

una

situ

ació

n a

la q

ue a

sist

ió s

in e

star

dir

ecta

men

te in

volu

crad

o, la

crí

­tic

a de

la e

xact

itud

le c

once

derá

may

or in

teré

s qu

e si

sól

o se

hic

iera

eco

de

afi

rmac

ione

s de

ter

cera

s pe

rson

as.

Des

de e

sta

pers

pect

iva,

res

ulta

per

tinen

te la

dis

tinci

ón c

lási

ca e

ntre

te

stim

onio

s vo

lunt

ario

s e

invo

lunt

ario

s. L

os p

rim

eros

fue

ron

idea

dos

’ E

l li

bro

al

qu

e al

ud

e A

. P

rost

es

el d

e T

hie

rry

Wo

lto

n,

Le

Gra

nd

recr

utem

ent,

Par

ís,

Gra

sset

, 19

93.

(N.

deb

s T

.)“

T

om

amo

s es

te e

jem

plo

de

Fra

nço

is B

édar

ida,

«L

’his

toir

e d

e la

Rés

ista

nce

et

{’af

­fa

ire

Jean

Mou

lin»,

Les

Cah

iers

de

l’IH

TP

, n

úm

. 27

, ju

nio

de

1994

,/e«

« M

oulin

et l

a R

ésis

­ta

nce

en 1

94

3,

pág

. 16

0. P

ara

otr

os

ejem

plo

s an

álo

gos

a p

rop

ósi

to d

e la

mis

ma

ob

ra p

re­

ten

did

amen

te h

istó

rica

, vé

ase

Pie

rre

Vid

al-N

aqu

et,

Le

Tra

it em

pois

onné

: réf

lexi

ons

su l

’aff

ai­

re Je

an M

oulin

, P

aris

, L

a D

éco

uve

rte,

199

3.

73

para

inf

orm

ar a

sus

lec

tore

s, p

rese

ntes

o f

utur

os.

Las

crón

icas

, la

s m

e­m

oria

s, t

odas

las

fiie

ntes

«na

rrat

ivas

» pe

rten

ecen

a e

sta

cate

gorí

a, c

omo

tam

bién

los

info

rmes

de

los

pref

ecto

s, l

as m

onog

rafí

as lo

cale

s qu

e lo

s m

aest

ros

de e

scue

la p

repa

rara

n pa

ra l

a ex

posi

ción

de

1900

, as

í co

mo

toda

la

pren

sa...

En

cam

bio,

los

tes

tim

onio

s in

volu

ntar

ios

no e

stab

an

dest

inad

os a

info

rmar

. M

. Blo

ch s

e re

fier

e co

n ag

rado

a «

esto

s in

dici

os

que,

sin

pre

med

itaci

ón, d

eja

caer

el p

asad

o a

lo la

rgo

de s

u ru

ta»^

’. H

a­bl

amos

de

un c

orre

spon

denc

ia p

riva

da,

de u

n di

ario

ínt

imo,

de

las

cuen

tas

de u

na e

mpr

esa,

de

los

cert

ific

ados

(pa

rtid

as, e

scri

tura

s) d

e m

a­tr

imon

io (

cart

as d

ótal

es),

de la

s de

clar

acio

nes

de s

uces

ión,

de

los

obje

­to

s, l

as i

mág

enes

o l

os e

scar

abaj

os d

e or

o en

cont

rado

s en

las

tum

bas

mic

énic

as,

pero

tam

bién

de

los

rest

os d

e un

a va

sija

de

barr

o la

nzad

os

a un

poz

o en

el s

iglo

xiv

. Así

, por

eje

mpl

o, l

a pr

opia

cha

tarr

a qu

e de

un o

bús

nos

inst

ruye

más

sob

re e

l ca

mpo

de

bata

lla d

e V

erdú

n qu

e el

te

stim

onio

vol

unta

rio

(fab

rica

do y

fal

sifi

cado

) qu

e pr

oced

e de

las

trin

­ch

eras

...La

s cr

ítica

s de

la s

ince

rida

d y

de la

exa

ctitu

d so

n m

ás e

xige

ntes

con

lo

s te

stim

onio

s vo

lunt

ario

s. P

ero

tam

poco

es

nece

sari

o ah

onda

r en

la

dist

inci

ón, d

ado

que

la h

abili

dad

de lo

s hi

stor

iado

res

cons

iste

a m

enu­

do e

n tr

atar

los

test

imon

ios

volu

ntar

ios

com

o si

fue

ran

invo

lunt

ario

s,

y en

inte

rrog

arlo

s so

bre

cosa

s di

stin

tas

de la

s qu

e qu

ería

n de

cir.

Enf

ren­

tado

a lo

s di

scur

sos

pron

unci

ados

el

11 d

e no

viem

bre

ante

los

mon

u­m

ento

s a

los

caíd

os,

el h

isto

riad

or n

o se

pre

gunt

ará

por

lo q

ue d

icen

, qu

e po

r lo

dem

ás r

esul

ta p

obre

y r

epet

itivo

; se

inte

resa

rá p

or lo

s té

rmi­

nos

utili

zado

s, p

or lo

s co

njun

tos

de o

posi

cion

es o

de

sust

ituc

ione

s, y

de

est

e m

odo

obte

ndrá

una

men

talid

ad, u

na r

epre

sent

ació

n de

la g

uerr

a,

de l

a so

cied

ad,

de l

a na

ción

. A

est

e re

spec

to,

M.

Blo

ch s

iem

pre

ano­

taba

con

hum

or q

ue,

«con

dena

dos,

com

o lo

est

amos

, a

cono

cerl

o (e

l pa

sado

) ún

icam

ente

por

sus

ras

tros

, po

r lo

men

os h

emos

con

segu

ido

sabe

r m

ucho

más

ace

rca

de é

l que

lo q

ue t

uvo

a bi

en d

ejar

nos

dich

o»*

.A

l mar

gen

de q

ue u

n te

stim

onio

sea

o n

o vo

lunt

ario

, de

que

su a

u­to

r se

a o

no s

ince

ro o

est

é o

no in

form

ado,

es

nece

sari

o ac

erta

r co

n el

se

ntid

o de

l te

xto

(crí

tica

de i

nter

pret

ació

n).

La

aten

ción

se

sitú

a aq

en e

l se

ntid

o de

los

tér

min

os,

en s

us u

sos

desv

iado

s o

irón

icos

, en

aq

uella

s pa

labr

as q

ue v

iene

n di

ctad

as p

or la

situ

ació

n qu

e im

pone

el

mom

ento

(es

lógi

co, p

or e

jem

plo,

elo

giar

al d

ifun

to e

n el

tran

scur

so d

e un

a or

ació

n fú

nebr

e).

Ya

el p

ropi

o M

. B

loch

, pa

ra q

uien

era

dem

asia

­

"

Ap

olog

ie, p

ág.

25 (

trad

. es

p.,

pág.

52)

. Ib

íd.

(tra

d.

esp

., p

ág.

53).

74

do b

reve

la r

elac

ión

de c

ienc

ias

auxi

liare

s de

la

hist

oria

que

se

prop

o­ní

a a

los

estu

dian

tes,

sug

ería

aña

dir

tam

bién

la li

ngüí

stic

a: «

A h

ombr

es

que

en l

a m

itad

de

su t

iem

po n

o po

drán

alc

anza

r el

obj

eto

de s

us e

s­tu

dios

sin

o a

trav

és d

e la

s pa

labr

as,

¿por

qué

abs

urdo

par

alog

ism

o se

le

s pe

rmite

(...

) ig

nora

r la

s ad

quis

icio

nes

fund

amen

tale

s de

la

lingü

ís-

tica

?»'l

A m

enud

o,

los

conc

epto

s ca

mbi

an d

e se

ntid

o, d

e m

odo

que

los

que

pare

cen

más

tra

nspa

rent

es r

esul

tan

ser

los

más

pel

igro

sos.

El

térm

ino

«bur

gués

» no

des

igna

la

mis

ma

reah

dad

soci

al e

n un

tex

to

med

ieva

l qu

e en

otr

o ro

mán

tico

o e

n M

arx.

Por

eso

mis

mo,

pod

ría­

mos

est

able

cer

una

hist

oria

de

los

conc

epto

s qu

e fu

era

prev

ia a

cua

l­qu

iera

otr

a hi

stor

ia"*

.E

n un

pla

no m

ás g

ener

al, p

odem

os d

ecir

que

tod

o te

xto

es c

odif

i­ca

do c

on u

n si

stem

a de

rep

rese

ntac

ione

s qu

e se

cor

resp

onde

con

un

voca

bula

rio

conc

reto

. Un

info

rme

reda

ctad

o po

r un

pre

fect

o de

la R

es­

taur

ació

n so

bre

la s

ituac

ión

polít

ica

y so

cial

de

un d

epar

tam

ento

rur

al

esta

rá d

efor

mad

o, d

e m

aner

a in

cons

cien

te e

impe

rcep

tible

si s

e qu

iere

, po

r la

imag

en q

ue é

l se

haga

de

los

cam

pesi

nos:

ver

á lo

que

esp

era

ver

y lo

que

su

repr

esen

taci

ón p

revi

a le

per

mita

ace

ptar

; en

cam

bio,

des

­cu

idar

á ev

entu

alm

ente

lo q

ue n

o se

incl

uya

dent

ro d

e es

e es

quem

a. L

a in

terp

reta

ción

de

su i

nfor

me

supo

ne,

pues

, qu

e el

his

tori

ador

ten

ga

pres

ente

el s

iste

ma

de r

epre

sent

acio

nes

que

era

habi

tual

ent

re lo

s no

ta­

bles

de

la é

poca

^^ P

or t

anto

, to

mar

en

cons

ider

ació

n la

s «r

epre

sent

a­ci

ones

col

ectiv

as»

resu

lta i

ndis

pens

able

par

a un

a co

rrec

ta i

nter

pret

a­ci

ón d

e lo

s te

xtos

'*’.

Ibíd

., p

ág.

28 (

trad

. es

p.,

pág

. 57

).

Véa

se R

ein

har

t K

osel

leck

, «H

isto

ire

des

co

nce

pts

et

his

toir

e so

cial

e»,

en L

e F

utu

r pa

ssé,

pág

s. 9

9-11

8. K

ose

lleck

to

ma

el e

jem

plo

de

un

tex

to d

e H

ard

enb

erg

(19

07):

«U

na

jera

rqu

izac

ión

rac

ion

al q

ue

no

pri

vile

gie

a u

na

clas

e fr

ente

a o

tra,

sin

o q

ue

asig

ne

su l

gar

a lo

s ci

ud

adan

os

de

tod

os

los

esta

men

tos

segú

n c

iert

as c

lase

s es

un

a d

e la

s ve

rdad

e­ra

s y

nad

a su

per

fici

ales

nec

esid

ades

de

un

Est

ado»

(tr

ad.

esp.

, pá

g. 1

07).

(L

a ve

rsió

n f

ran

­ce

sa d

el l

ibro

de

Ko

sell

eck

no

co

inci

de

tota

lmen

te c

on

la

esp

añol

a q

ue

cita

mos

aqu

í. A

sí,

lo q

ue

en c

aste

llan

o e

s «c

lase

» en

su

pri

mer

a ap

aric

ión

en

la

cita

, en

fra

ncé

s es

«or

­dr

e».

Est

a ú

ltim

a o

pci

ón

par

ece

más

ace

rtad

a q

ue

la q

ue

ha

eleg

ido

el t

rad

uct

or

esp

añol

d

e ac

uer

do

con

el

sen

rid

o d

e lo

qu

e se

est

á d

icie

nd

o: e

l pri

vile

gio

esta

men

tal.

[N.d

ebs

T.J)

. E

l an

ális

is d

e lo

s co

nce

pto

s, d

e ép

ocas

dif

eren

tes,

per

mit

e ac

lara

r la

no

ved

ad d

e su

s in

­te

nci

on

es y

su

asp

ecto

po

lém

ico

.

A.

Co

rbin

, «L

e ve

rtig

e de

sfoi

sson

nem

ents

», R

. C

har

tier

, «L

e m

on

de

com

me

rep

rése

tati

on

», y

G.

Noi

riel

, «P

ou

r u

ne

app

roch

e su

bje

ctiv

iste

du

soc

ial»

.

Au

nq

ue

Pro

st n

o l

o d

iga

exp

resa

men

te,

ese

con

cep

to,

el d

e «r

epre

sen

taci

ones

co

­le

ctiv

as»,

pro

ced

e É

mile

Du

rkh

eim

y j

ust

amen

te p

or

eso

lo p

on

e en

tre

com

illa

s, c

om

o

cita

lit

eral

del

so

ció

log

o f

ran

cés.

Ém

ile D

urk

hei

m e

mp

ezó

a e

mp

lear

est

e co

nce

pto

en

to

mo

a 1

897,

en

Le

Suic

ide.

Seg

tin

él,

la v

ida

soci

al e

stá

hec

ha

esen

cial

men

te d

e re

pre

sen

-

75

Lle

gado

s a

este

pun

to, p

odrí

amos

pro

long

ar la

des

crip

ción

del

apa

­ra

to c

rític

o, p

ero

segu

ram

ente

res

ulta

rá m

ás p

rove

chos

o de

tene

rnos

en

abor

dar

el e

spír

itu q

ue la

alie

nta.

El e

spír

itu c

ríti

co d

el h

isto

riad

or

Se t

iene

en

ocas

ione

s la

impr

esió

n de

que

la c

rític

a es

sól

o un

a cu

es­

tión

de s

ensa

tez

y qu

e, p

or e

so m

ism

o, la

dis

cipl

ina

exig

ida

por

la c

orpo

­ra

ción

res

ulta

ría

supe

rflu

a. S

ería

más

bie

n un

a m

anía

de

emdi

tos,

una

co

quet

ería

de

cien

tífic

os, u

n si

gno

de r

econ

ocim

ient

o pa

ra in

icia

dos.

Nad

a h

ay m

ás f

also

. L

as r

egla

s de

la

críti

ca y

de

la e

rudi

ción

, la

ob

ligac

ión

de o

frec

er la

s re

fere

ncia

s, n

o fo

rman

par

te d

e un

as n

orm

as

arbi

trar

ias.

De

hech

o, s

on e

llas

las

que

esta

blec

en c

on c

lari

dad

la d

ife­

renc

ia e

ntre

el h

isto

riad

or p

rofe

sion

al, e

l afi

cion

ado

y el

nov

elis

ta. P

ero

ante

tod

o ti

enen

la

func

ión

de e

duca

r la

for

ma

en q

ue e

l hi

stor

iado

r m

ira

las

fiaen

tes.

Una

gra

n vi

rtud

si s

e qu

iere

, en

todo

cas

o un

a ac

titud

ap

rend

ida,

no

espo

ntán

ea,

pero

que

mol

dea

el c

arác

ter

esen

cial

de

aque

llos

que

se d

edic

an a

est

e of

icio

.E

se r

asgo

se

obse

rva

de i

nmed

iato

cua

ndo

uno

com

para

los

trab

a­jo

s de

los

hist

oria

dore

s co

n aq

uello

s ot

ros

que

prod

ucen

los

soci

ólog

os

o lo

s ec

onom

ista

s. L

os p

rim

eros

se

plan

tean

por

lo g

ener

al u

na c

ues­

tión

prev

ia s

obre

el

orig

en d

e lo

s do

cum

ento

s y

de l

os h

echo

s de

los

qu

e ha

blan

. T

omem

os, p

or e

jem

plo,

las

est

adís

fica

s de

hue

lgas

. E

l his

­to

riad

or n

o da

rá p

or s

enta

da l

a ve

raci

dad

de l

as c

ifra

s of

icia

les,

sin

o qu

e se

int

erro

gará

sob

re l

a fo

rma

en q

ue s

e re

cogi

eron

: ¿q

uién

lo

hizo

?, ¿

con

qué

proc

edim

ient

o ad

min

istr

ativ

o?L

a ac

titu

d cr

ític

a no

es,

pue

s, n

atur

al.

Seig

nobo

s lo

exp

uso

muy

cl

aram

ente

(vé

ase

más

aba

jo)

utili

zan

do l

a co

mpa

raci

ón c

on a

quel

ho

mbr

e qu

e ca

e al

agu

a y

cuyo

s m

ovim

ient

os

espo

ntán

eos

le h

acen

ah

ogar

se:

«Apr

ende

r a

nada

r es

adq

uiri

r el

háb

ito

de

refr

enar

nue

s­tr

os m

ovim

ient

os e

spon

táne

os y

rea

lizar

mov

imie

nto

s qu

e no

son

na

tura

les.

»

taci

ones

, y

est

as r

epre

sen

taci

on

es s

on

est

ado

s d

e ia

co

nci

enci

a co

lect

iva

—es

e m

od

o c

n d

e ap

reci

ar e

l m

un

do

qu

e ti

enen

los

co

nte

mp

orá

neo

s—,

cris

taliz

acio

nes

div

ersa

s q

ue

se d

an e

n e

sfer

as y

gru

po

s d

isti

nto

s, c

rist

aliz

acio

nes

qu

e so

n i

nd

epen

die

nte

s d

e lo

s in

div

idu

os

y q

ue

tien

en u

na

din

ámic

a p

arci

alm

ente

au

tón

om

a h

asta

el

pu

nto

de

po

der

at

raer

se,

op

on

erse

o s

inte

tiza

rse

mu

tuam

ente

. L

as r

epre

sen

taci

on

es c

ole

ctiv

as s

e re

fier

en

a la

s n

orm

as y

val

ore

s d

e co

lect

ivid

ades

o i

nst

itu

cio

nes

tal

es c

om

o l

a fa

mili

a, e

l tr

abaj

o,

el E

stad

o, l

a re

lig

ión

o l

a ed

uca

ción

. (T

V. d

e lo

s T

)

76

Ch

ar

le

s S

eig

no

bo

s:

La

cr

ític

a e

s a

nt

ina

tu

ra

l

...la

crí

tica

se

op

on

e al

gir

o n

orm

al d

e la

in

teli

gen

cia

hu

man

a; l

a te

den

cia

esp

on

tán

ea d

el h

om

bre

es

cree

r lo

qu

e se

le

dic

e. E

s n

atu

ral

acep

tar

cual

qu

ier

afir

mac

ión

, so

bre

to

do

u

na

afir

mac

ión

es

crit

a —

con

más

fac

ilid

ad s

i es

tá c

on

sig

nad

a en

mer

os—

y m

ás f

ácil

­m

ente

to

dav

ía s

i p

roce

de

de

un

a au

tori

dad

ofi

cial

, si

es,

co

mo

se

dic

e, a

uté

nti

ca.

Ap

lic

ar

la c

ríti

ca e

s, p

or

tan

to,

ado

pta

r u

n m

od

o d

e

pen

sar

con

trar

io a

l p

ensa

mie

nto

esp

on

tán

eo,

un

a ac

titu

d d

e es

pír

itu

an

tin

atu

ral

(...)

. L

o c

ual

no

se

log

ra s

in e

sfii

erzo

. E

l m

ovi

mie

nto

es­

po

ntá

neo

del

qu

e ca

e al

ag

ua

es h

ace

r to

do

lo

po

sib

le p

ara

aho

gar

se.

Ap

ren

de

r a

nad

ar e

s a

dq

uir

ir e

l h

áb

ito

de

refr

enar

nu

estr

os

mo

vi­

mie

nto

s es

po

ntá

neo

s y

rea

liza

r m

ovi

mie

nto

s q

ue

no

so

n n

atu

rale

s.

(•■■)

,L

a im

pre

sió

n e

spec

ial

pro

du

cid

a p

or

los

mer

os

es e

n p

arti

cu­

lar

imp

ort

ante

, so

bre

to

do

en

las

cie

nci

as s

oci

ales

. L

a ci

fra

tien

e u

n

asp

ecto

ma

tem

átic

o q

ue

da

la i

lusi

ón

del

hec

ho

cie

ntí

fico

. E

spo

ntá

­n

eam

ente

se

tien

de

a co

nfi

jnd

ir «

pre

ciso

y e

xact

o».

Un

a n

oc

ión

vag

a n

o p

ued

e se

r en

tera

men

te e

xact

a; d

e la

op

osi

ció

n e

ntr

e va

go

y e

xac­

to s

e ll

ega

a la

id

enti

da

d e

ntr

e «e

xact

y «

pre

ciso

». S

e o

lvid

a q

ue

un

d

ato

mu

y p

reci

so e

s c

on

fre

cuen

cia

mu

y f

also

. S

i d

igo

qu

e h

ay

en

Par

ís 5

25

.63

7 a

lmas

ser

á u

na

cifr

a p

reci

sa,

mu

cho

más

pre

cisa

qu

e «d

os

mil

lon

es y

med

io»,

y,

sin

em

bar

go

, m

uch

o m

eno

s ve

rdad

era.

S

e d

ice

vulg

arm

ente

: «d

efin

itiv

o c

om

o u

na

cifr

a»,

ap

rox

imad

amen

­te

en

el

mis

mo

sen

tid

o q

ue

«la

verd

ad a

sec

as»,

lo

cu

al h

ace

sob

reen

­te

nd

er q

ue

la c

ifra

es

la f

orm

a p

erfe

cta

de

la v

erd

ad.

Se

dic

e ta

mb

ién

: «s

on

mer

os»

, c

om

o s

i to

da

pro

po

sici

ón

se

hic

iese

ver

dad

era

en

cua

nto

ad

op

ta f

orm

a a

ritm

étic

a. L

a te

nd

enci

a e

s to

dav

ía m

ás f

iier

- te

cu

and

o e

n v

ez d

e u

na

cifr

a ai

slad

a se

ve

un

a se

rie

de

cifr

as e

nla

zad

as

med

ian

te o

per

acio

nes

ari

tmét

icas

. L

as o

per

acio

nes

so

n c

ien

tífi

cas

y

cier

tas,

in

spir

an u

na

imp

resi

ón

de

con

fian

za q

ue

se e

xti

end

e a

los

dat

os

de

hec

ho

so

bre

lo

s q

ue

se h

a tr

abaj

ado

. E

s n

eces

ario

un

esf

iier

- zo

de

crít

ica

par

a d

isti

ng

uir

, p

ara

ad

mit

ir q

ue

en u

n c

álcu

lo j

ust

o l

os

dat

os

pu

edan

ser

fal

sos,

lo

cu

al q

uit

a to

do

va

lor

a lo

s re

sult

ado

s.

La

Mét

hod

e h

isto

riq

ue

app

liqu

ée a

ux

sci

ence

s so

­ci

ales

, p

ágs.

32-

35 (

trad

. es

p.,

pág

s. 3

1-34

).

Tod

avía

sub

sist

en h

oy

aque

llas

cree

ncia

s co

ntra

las

que

Sei

gnob

os

nos

poní

a en

gua

rdia

. Nue

stra

obl

igac

ión

es o

pone

r re

sist

enci

a al

pre

s­tig

io d

e la

s au

tori

dade

s of

icia

les.

Res

ulta

más

nec

esar

io q

ue n

unca

no

cede

r a

la s

uges

tión

que

prov

ocan

las

cif

ras

prec

isas

ni

al v

értig

o qu

e 77

prod

ucen

los

núm

eros

. L

a ex

actit

ud y

la p

reci

sión

son

cos

as d

istin

tas,

y

una

cifr

a ap

roxi

mad

a va

le m

ás q

ue lo

s de

cim

ales

ilus

orio

s. L

os h

isto

­ri

ador

es h

aría

n m

ejor

sus

deb

eres

si,

al u

tiliz

ar lo

s m

étod

os c

uant

itat

i­vo

s, a

men

udo

indi

spen

sabl

es, e

stuv

iera

n m

ás a

tent

os a

des

mití

fica

r ci

­fr

as y

cál

culo

s.A

est

as a

dver

tenc

ias,

tod

avía

ho

y de

act

ualid

ad,

conv

iene

aña

dir

otra

s nu

evas

. Se

ref

iere

n al

tes

timon

io d

e lo

s te

stig

os d

irec

tos

y a

la

imag

en.

Nue

stra

épo

ca, a

fici

onad

a a

la h

isto

ria

oral

, aco

stum

brad

a po

r la

tel

evis

ión

y la

rad

io a

«vi

vir»

—y

se d

ice

sin

brom

ear—

los

acon

teci

­m

ient

os e

n di

rect

o, c

once

de a

la p

alab

ra d

e lo

s te

stig

os u

n va

lor

exce

­si

vo. E

n ci

erta

oca

sión

, dur

ante

un

curs

o de

lice

nce

, em

pleé

la c

rític

a in

­te

rna

para

dat

ar a

fin

ales

de

1940

una

oct

avill

a es

tudi

antil

—el

tex

to s

e re

ferí

a a

la m

anif

esta

ción

del

11

de n

ovie

mbr

e co

mo

si d

e un

hec

ho r

e­ci

ente

se

trat

ara'

^. P

ues

bien

, lo

s al

umno

s se

mos

trar

on d

ubita

tivos

y

lam

enta

ron

no p

oder

enc

ontr

ar a

nin

gún

estu

dian

te d

el c

urso

de

1940

qu

e hu

bier

a di

stri

buid

o aq

uella

oct

avill

a y

que

se a

cord

ara

de e

sa f

e­ch

a. C

omo

si la

mem

oria

de

los

tesf

igos

dir

ecto

s, m

edio

sig

lo d

espu

és

del

acon

teci

mie

nto,

fiie

ra m

ás f

iabl

e qu

e la

s in

dica

cion

es m

ater

iale

s pr

opor

cion

adas

por

el d

ocum

ento

.L

o m

ism

o su

cede

con

las

imág

enes

. La

foto

graf

ía c

onsi

gue

conv

en­

cern

os:

¿aca

so l

a p

elíc

ula

no f

ijarí

a la

ver

dad?

Tom

emos

, por

eje

mpl

o,

dos

inst

antá

neas

de

la f

irm

a de

l pac

to g

erm

ano-

sovi

étic

o: e

n un

a só

lo

apar

ecen

Rib

bent

rop

y M

olot

ov;

en l

a ot

ra,

adem

ás d

e es

tos

dos

per­

sona

jes,

apa

rece

un

deco

rado

dif

eren

te y

det

rás

de e

llos,

de

pie,

se

dis­

pone

n to

dos

los

ofic

iale

s de

la

UR

SS,

incl

uido

el

prop

io S

talin

. Pu

es

bien

, ba

sta

com

para

rlas

det

enid

amen

te p

ara

adve

rtir

la p

osib

le a

mpl

i­tu

d de

los

tru

caje

s'l

Lo

mis

mo

ocur

re c

uand

o se

dic

e qu

e en

tod

as la

s

Se t

rata

de

un

a cé

leb

re m

anif

esta

ció

n e

stu

dia

nti

l co

ntr

a la

ocu

pac

ión

. P

ara

ento

ces,

el

arm

isti

cio

hab

ía s

ido

fir

mad

o,

la «

paz

» re

inab

a en

Fra

nci

a y

el

térm

ino

«re

sist

en­

cia»

n n

o e

xist

ía.

En

ese

con

text

o e

stab

a p

roh

ibid

a to

da

con

mem

ora

ció

n o

cel

ebra

­ci

ón

, en

esp

ecia

l la

del

arm

isti

cio

de

1918

. D

e ah

í la

im

po

rtan

cia

sim

lica

de

este

pri

­m

er a

cto

de

resi

sten

cia,

qu

e in

icia

lmen

te n

o e

ra m

ás q

ue

el i

nte

nto

de

un

peq

ueñ

o

gru

po

de

estu

dia

nte

s d

e li

ceo

de

dep

osi

tar

un

a o

fren

da

ante

la

tum

ba

del

so

ldad

o d

esco

­n

oci

do

en

ho

men

aje

a aq

uel

arm

isti

cio

de

1918

. C

om

o r

ecu

erd

o e

xist

e u

na

Ass

oci

atio

n

des

Rés

ista

nts

du

11

No

vem

bre

194

0 y

cad

a añ

o s

e ce

leb

ra t

al f

ech

a en

ho

no

r d

e es

os

dos

hec

hos

. (N

. de

¡os

T.)

La

fals

a es

la

foto

gra

fía

sin

Sta

lin

y s

in e

l B

uró

po

líti

co,

po

r d

os

razo

nes

. C

riti

ca

exte

ma:

es

más

fác

il re

cort

ar l

os d

os p

erso

naj

es c

entr

ales

par

a b

orr

ar l

os

otr

os

qu

e añ

a­d

ido

s. C

ríti

ca i

nte

rna:

lo

s so

viét

icos

ten

ían

in

teré

s en

min

imiz

ar e

l co

mp

rom

iso

de

Sta­

lin

tra

s la

ofe

nsi

va a

lem

ana

en R

usi

a. S

ob

re l

a cr

ític

a d

el d

ocu

men

to f

oto

grá

fico

, vé

ase

Ala

in J

aub

ert,

Le

Com

mis

sari

at a

ux

arch

ives

. L

es p

hoto

s q

uif

akif

ien

t l’h

isto

ire.

78

pelíc

ulas

que

los

alia

dos

film

aron

sob

re la

Pri

mer

a G

uerr

a só

lo h

ay d

os

secu

enci

as t

omad

as e

n la

s lín

eas

de b

atal

la.

De

este

mod

o, n

os d

amos

cu

enta

de

que

es e

senc

ial

real

izar

una

crí

tica

en t

érm

inos

de

repr

esen

­ta

cion

es c

olec

tivas

ant

es d

e ut

iliza

r ev

entu

alm

ente

est

e tip

o de

doc

u­m

ento

s.N

o ob

stan

te,

com

o se

pue

de o

bser

var,

ni

la c

ritic

a de

los

tes

timo­

nios

ora

les

ni l

a de

las

foto

graf

ías

o la

de

las

pelíc

ulas

dif

iere

n de

la c

rí­

fica

his

tóri

ca c

lási

ca.

Se t

rata

del

mis

mo

mét

odo,

aun

que

se a

pliq

ue

ahor

a a

otro

tip

o de

doc

umen

tos.

La

únic

a va

riac

ión

pued

e es

tar

en

que

a m

enud

o ut

iliza

mos

con

ocim

ient

os e

spec

ífic

os —

por

ejem

plo,

el

cono

cim

ient

o pr

ecis

o de

las

con

dici

ones

de

roda

je q

ue s

e da

ban

en

una

dete

rmin

ada

époc

a. P

ero

flin

dam

enta

lmen

te e

s el

mis

mo

plan

tea­

mie

nto

que

un m

edie

valis

ta s

igue

ant

e su

s do

cum

ento

s. E

l mét

odo

crí­

tico

es u

no y

, com

o ve

rem

os, e

s el

úni

co m

étod

o co

nsus

tanc

ial a

la h

is­

tori

a.

Fu

nd

am

en

tos

y l

ímit

es

de

la

cr

ític

a

La

hist

oria

, co

noc

imie

nto

por

huel

las

La

impo

rtan

cia

que

toda

s la

s ob

ras

sobr

e ep

iste

mol

ogía

de

la h

isto

­ri

a ot

orga

n al

mét

odo

críti

co e

s un

sig

no i

nequ

ívoc

o de

que

est

amos

an

te u

n as

pect

o ce

ntra

l. ¿P

or q

ué n

o h

ay h

isto

ria

sin

críti

ca?

La

res­

pues

ta e

s to

daví

a h

oy

la m

ism

a, la

de

Lan

gloi

s y

Seig

nobo

s, la

de

Blo

ch

y M

arro

u: p

uest

o qu

e la

his

tori

a se

ref

iere

al p

asad

o, s

u co

noci

mie

nto

esta

bas

ado

en h

uella

s.N

o po

dem

os d

efin

ir la

his

tori

a co

mo

el c

onoc

imie

nto

del p

asad

o,

com

o a

men

udo

deci

mos

un

poco

a la

lige

ra, p

uest

o qu

e el

car

ácte

r de

pasa

do

no b

asta

par

a de

fini

r un

hec

ho o

un

obje

to d

e co

noci

mie

nto.

T

odos

los

hec

hos

pasa

dos

fiie

ron

ante

s he

chos

pre

sente

s: e

ntre

uno

s y

otro

s no

exi

ste

ning

una

dife

renc

ia d

e na

tura

leza

. Pas

ado

es u

n ad

jetiv

o,

no u

n su

stan

tivo,

que

se

utili

za d

e fo

rma

abus

iva

para

des

igna

r el

con

­ju

nto

inde

fini

dam

ente

abi

erto

de

los

obje

tos

que

pued

en p

rese

ntar

ese

ra

sgo

o re

cibi

r ta

l de

nom

inac

ión.

De

esta

con

stan

te s

e de

riva

n do

s co

nsec

uenc

ias

a la

s qu

e no

se

con­

cede

rá ja

más

la

impo

rtan

cia

que

mer

ecen

. E

n pr

imer

luga

r, n

os i

mp

i­de

esp

ecif

icar

la h

isto

ria

por

su o

bjet

o. T

odas

las

cien

cias

que

se

dice

n ta

les

tien

en s

u pr

opio

ám

bito

, cu

alqu

iera

que

sea

su

inte

rdep

ende

ncia

. Su

nom

bre

es s

ufic

ient

e pa

ra q

ue d

istin

gam

os e

l do

min

io q

ue e

xplo

­ra

n y

aque

l qu

e qu

eda

ftie

ra d

e su

esf

era

de a

ctua

ción

. L

a as

tron

omía 79

estu

dia

los

astr

os,

no e

l sí

lex

ni l

a po

blac

ión.

La

dem

ogra

fía

se o

cupa

de

las

pobl

acio

nes,

etc

éter

a. P

ero

la h

isto

ria

pued

e in

tere

sars

e ta

nto

por

el s

ílex

com

o po

r la

pob

laci

ón,

o in

clus

o po

r el

clim

a...

No

hay,

pue

s,

hech

os h

istó

rico

s po

r na

tura

leza

com

o h

ay h

echo

s quím

icos

o d

emog

ráfi

­co

s. E

l tér

min

o hi

stor

ia n

o pe

rten

ece,

pue

s, a

l m

ism

o co

njun

to q

ue lo

s té

rmin

os b

iofí

sica

mol

ecul

ar, f

isic

a n

ucle

ar,

clim

ato

bgí

a o

la

prop

ia e

tnol

o­gí

a.

Com

o re

calc

ó Se

igno

bos,

«no

hay

más

que

hec

hos

hist

óric

os p

or

posi

ción

».

Ch

ar

le

s S

eig

no

bo

s:

No

ha

y m

ás

qu

e h

ay

he

ch

os

his

ric

os

PO

R P

OSI

CIÓ

N

Per

o,

en c

ua

nto

se

trat

a d

e d

elim

ita

r p

ráct

ica

men

te e

l te

rren

o

de

la H

isto

ria,

un

a ve

z q

ue

se i

nte

nta

tra

zar

los

con

fin

es e

ntr

e u

na

cien

cia

his

tóri

ca d

e lo

s h

ech

os

hu

ma

no

s d

el p

asad

o y

un

a ci

enci

a ac

tual

de

los

hec

ho

s h

um

an

os

del

pre

sen

te,

se v

e q

ue

no

pu

ede

es­

tab

lece

rse

ese

lím

ite,

po

rqu

e e

n r

eali

dad

no

ha

y h

ech

os

qu

e se

an

his

tóri

cos

po

r su

nat

ura

leza

, c

om

o h

ay

hec

ho

s fi

sio

lóg

ico

s o

bio

ló­

gic

os.

En

el

uso

vu

lgar

, la

pal

abra

«h

istó

rico

» se

to

ma

to

dav

ía e

n e

l se

nti

do

an

tig

uo

: d

ign

o d

e se

r co

nta

do

. S

e d

ice

en e

ste

sen

tid

o u

na

«jo

rnad

a h

istó

rica

» o

un

a «

fi-a

se h

istó

rica

». P

ero

est

a n

oc

ión

de

la

His

tori

a se

ha

ab

an

do

na

do

; cu

alq

uie

r in

cid

ente

pas

ado

fo

rma

par

­te

de

ella

, ta

nto

el

traj

e q

ue

usa

ba

un

ald

ean

o d

el s

iglo

xv

iii

co

mo

la

to

ma

de

la B

asti

lla,

y l

os

mo

tivo

s q

ue

ha

cen

par

ecer

un

hec

ho

d

ign

o d

e m

enc

ión

so

n v

aria

ble

s h

asta

el

infi

nit

o.

La

His

tori

a co

pre

nd

e el

est

ud

io d

e to

do

s lo

s h

ech

os

pas

ado

s, p

olí

tico

s, i

nte

lec­

tual

es,

eco

mic

os,

la

ma

yo

r p

arte

de

los

cual

es h

an

pas

ado

des

a­p

erci

bid

os.

Par

ecer

ía,

pu

es,

qu

e lo

s h

ech

os

his

tóri

cos

pu

die

ran

de­

fin

irse

c

om

o

los

«hec

ho

s p

asad

os»

, en

o

po

sici

ón

a

los

hec

ho

s ac

tual

es q

ue

son

ob

jeto

de

las

cien

cias

des

crip

tiva

s d

e la

hu

ma

ni­

dad

. P

reci

sam

ente

est

a o

po

sici

ón

es

la q

ue

no

pu

ede

ma

nte

ner

se e

n

la p

ráct

ica.

Se

r p

rese

nte

o p

asad

o n

o e

s u

na

dif

eren

cia

de

cará

cter

in

tem

o,

qu

e d

epen

da

de

la n

atu

rale

za d

e u

n h

ech

o,

no

es

sin

o d

i­fe

ren

cia

de

po

sici

ón

co

n r

esp

ecto

a u

n o

bse

rva

do

r d

ado

. L

a R

evo

­lu

ció

n d

e 18

30

es

un

hec

ho

pas

ado

par

a n

oso

tro

s, p

rese

nte

par

a lo

s q

ue

la h

icie

ron

. Y

de

igu

al m

od

o l

a se

sió

n d

e ay

er e

n l

a C

ám

ara

es

ya

un

he

ch

o p

asad

o.

No

hay

, p

or

tan

to,

hec

ho

s h

istó

rico

s p

or

su n

atu

rale

za,

no

hay

h

ech

os

his

tóri

cos

más

qu

e p

or

po

sici

ón

. E

s h

istó

rico

to

do

hec

ho

q

ue

ya n

o s

e p

ued

e o

bse

rvar

dir

ecta

men

te p

orq

ue

ha

dej

ado

de

exis

­ti

r. N

o h

ay

cará

cter

his

tóri

co i

nh

eren

te a

lo

s h

ech

os,

no

ha

y h

istó

ri­

co m

ás q

ue

la m

aner

a d

e co

no

cerl

os.

La

His

tori

a n

o p

ued

e, a

cau

sa

de

esto

, se

r u

na

cien

cia,

no

es

más

qu

e u

n m

edio

de

con

oci

mie

nto

.

80

En

ton

ces

se p

lan

tea

la c

ues

tió

n p

revi

a en

to

do

est

ud

io h

istó

rico

: íc

óm

o s

e p

ued

e c

on

oce

r u

n h

ech

o r

eal

qu

e ya

no

exi

ste?

He

aqu

í la

to

ma

de

la B

asti

lla:

in

surr

ecto

s, t

od

os

mu

erto

s al

pre

sen

te,

han

to

­m

ad

o c

on

tra

mil

itar

es,

mu

erto

s ta

mb

ién

, u

na

fort

alez

a q

ue

ya n

o

exis

te.

O,

par

a co

nsi

der

ar u

n e

jem

plo

de

ord

en e

con

óm

ico

, o

bre

ros

ho

y m

uer

tos,

d

irig

ido

s p

or

un

m

inis

tro

q

ue

tam

bié

n m

uri

ó,

han

fi

ind

ad

o l

a fá

bri

ca d

e lo

s G

ob

elin

os'

^.

¿Có

mo

alc

anza

r u

n h

ech

o

nin

gu

no

de

cuyo

s el

emen

tos

pu

ede

ser

ya o

bse

rvad

o?

¿Có

mo

co

no

­ce

r ac

tos

nin

gu

no

de

cuyo

s ac

tore

s n

i el

esc

enar

io p

ued

en y

a v

erse

? H

e aq

la s

olu

ció

n d

e es

ta d

ific

ult

ad.

Si

los

acto

s q

ue

se t

rata

de

co­

no

cer

no

hu

bie

ran

dej

ado

nin

gu

na

hu

ella

, n

o s

ería

po

sib

le n

ing

ún

co

no

cim

ien

to d

e el

los.

Per

o m

uch

as v

eces

lo

s h

ech

os

des

apar

ecid

os

ha

n d

ejad

o h

uel

las,

a v

eces

dir

ecta

men

te e

n f

orm

a d

e o

bje

tos

mat

e­ri

ales

, ca

si s

iem

pre

in

dir

ecta

men

te e

n f

orm

a d

e es

crit

os

qu

e re

dac

ta­

ron

las

per

son

as t

esti

go

s d

e es

os h

ech

os.

Est

as h

uel

las

son

lo

s do

cu­

men

tos,

y e

l m

éto

do

his

tóri

co c

on

sist

e en

ex

amin

ar l

os

do

cum

ento

s p

ara

lleg

ar a

det

erm

inar

los

hec

ho

s p

asad

os

de

qu

e lo

s d

ocu

men

tos

son

¡a

s h

uel

las.

To

ma

po

r p

un

to d

e p

arti

da

el d

ocu

men

to o

bse

rvad

o d

i­re

cta

men

te,

y d

esd

e ah

í se

re

mo

nta

, p

or

un

a se

rie

de

razo

na

mie

tos

com

pli

cad

os,

has

ta e

l h

ech

o p

asad

o q

ue

se t

rata

de

con

oce

r. D

i­fi

ere,

pu

es,

rad

ical

men

te d

e to

do

s lo

s m

éto

do

s d

e la

s o

tras

cie

nci

as.

En

lu

gar

de

ob

serv

ar d

irec

tam

ente

hec

ho

s, a

ctú

a in

dir

ecta

men

te r

a­z

on

an

do

so

bre

d

ocu

men

tos.

S

ien

do

to

do

co

no

cim

ien

to h

istó

rico

in

dir

ecto

, la

His

tori

a es

ese

nci

alm

ente

un

a ci

enci

a d

e ra

zon

amie

nto

. S

u m

éto

do

es

un

tod

o i

nd

irec

to,

po

r ra

zon

amie

nto

.

La

Mét

hod

e h

isto

riq

ue

app

liqu

ée a

ux

sci

ence

s so

­

cial

es,

pág

s. 2

-5 (

trad

. es

p.,

pág

s. 6

-8).

Si n

o h

ay u

n ca

ráct

er h

istó

rico

que

sea

inhe

rent

e a

los

hech

os, s

i lo

hist

óric

o es

sól

o la

man

era

de c

onoc

erlo

s, d

e el

lo r

esul

ta, c

omo

seña

la­

ra S

eign

obos

abo

gand

o po

r un

a hi

stor

ia «

cien

tífic

a», q

ue la

his

tori

a no

es

«un

a ci

enci

a, n

o es

más

que

un

med

io d

e co

noci

mie

nto»

. Se

trat

a de

un

a as

erci

ón q

ue h

a si

do s

ubra

yada

a m

enud

o y

de f

orm

a le

gítim

a. Ju

Co

mo

se

sab

e, l

a «f

ábri

ca d

e lo

s G

ob

elin

os»

alu

de

a u

na

man

ufa

ctu

ra r

eal

ded

ica­

da

a la

tap

icer

ía,

fun

dad

a p

or

Co

lber

t (1

619-

1683

) a

par

tir

de

la r

eun

ión

de

vari

os

tall

e­re

s p

aris

inos

. E

l n

om

bre

pro

ced

e d

e Je

an G

ob

elin

, u

n a

rtes

ano

ded

icad

o i

nic

ialm

ente

a

la t

into

rerí

a q

ue

ob

tuvo

gra

n r

eno

mb

re e

n t

od

a E

uro

pa.

Su

tal

ler,

co

no

cid

o c

om

o l

os

Go

bel

ins,

fu

e ad

qu

irid

o p

or

Co

lber

t en

166

2 p

ara

inst

alar

dic

ha

man

ufa

ctu

ra.

Así

, su

s o

per

ario

s fi

iero

n l

os e

nca

rgad

os d

e ab

aste

cer

al m

on

arca

Lui

s X

IV,

tan

to d

e ta

pic

es

com

o d

e o

tro

s el

emen

tos

dec

ora

tivo

s. E

stas

pie

zas

artí

stic

as p

ued

en o

bse

rvar

se h

oy

en

día

en

el

Lo

uvr

e, e

n e

l p

alac

io d

e V

ersa

lles

o e

n e

l p

rop

io M

use

o d

e la

Man

ufa

ctu

re N

tio

nal

e d

es G

ob

elin

s. (

N.

de lo

s T

.)

81

tific

aría

, por

eje

mpl

o, e

l tít

ulo

que

Mar

rou

dio

a su

libr

o; E

l con

ocim

ien­

to h

istó

rico

.

Así

pue

s, c

omo

tal p

roce

so, l

a hi

stor

ia e

s un

con

ocim

ient

o ba

sado

en

hue

llas^

“. C

omo

acer

tada

men

te d

ijo J

.-C

l. P

asse

ron,

es

«un

trab

ajo

sobr

e ob

jeto

s pe

rdid

os».

Pro

cede

a p

artir

de

las

huel

las

que

el p

asad

o no

s ha

dej

ado,

de

«inf

orm

acio

nes

en f

orm

a de

ves

tigio

s qu

e so

n so

li­da

rias

de

cont

exto

s no

obs

erva

bles

dir

ecta

men

te»^

!. Po

r lo

gen

eral

, se

tr

ata

de d

ocum

ento

s es

crito

s, t

ales

com

o lo

s qu

e ha

llam

os e

n lo

s ar

chi­

vos,

per

iódi

cos,

obr

as,

aunq

ue t

ambi

én p

uede

n se

r ob

jeto

s m

ater

iale

s:

por

ejem

plo,

par

te d

e un

a m

oned

a o

de u

na v

asija

de

barr

o en

cont

ra­

das

en u

na s

epul

tura

o, s

i nos

ace

rcam

os e

n el

tie

mpo

, las

ban

dera

s de

lo

s si

ndic

atos

, la

s he

rram

ient

as d

e un

tra

baja

dor

o lo

s ob

sequ

ios

que

reci

be u

n ob

rero

cua

ndo

alca

nza

la j

ubila

ción

. E

n to

dos

los

caso

s, e

l hi

stor

iado

r tr

abaj

a so

bre

esas

hue

llas

para

rec

onst

mir

los

hec

hos.

Esa

op

erac

ión

es, p

ues,

con

stitu

tiva

de l

a hi

stor

ia;

en c

onse

cuen

cia,

las

re­

glas

del

mét

odo

críti

co q

ue la

gob

iern

an s

on, e

n el

sen

tido

prop

io d

el

térm

ino,

fiin

dam

enta

les.

Es

por

eso

por

lo q

ue p

odem

os c

ompr

ende

r m

ejor

lo q

ue d

icen

los

hist

oria

dore

s cu

ando

se

refi

eren

a lo

s he

chos

. Un

hech

o no

es

otra

cos

a qu

e el

res

ulta

do d

e un

raz

onam

ient

o qu

e se

obt

iene

al a

plic

ar la

s re

glas

de

la

críti

ca s

obre

las

hue

llas

del

pasa

do.

Es

nece

sari

o re

cono

cerl

o, l

o qu

e lo

s hi

stor

iado

res

llam

an

indi

fere

ntem

ente

«h

echo

s hi

stór

icos

» co

nstit

uye

un a

utén

tico

«baz

ar»

dign

o de

un

inve

ntar

io a

la

Prév

ert^

. T

omem

os, p

or e

jem

plo,

ala

no

s he

chos

: O

rlea

ns f

ue l

iber

ada

por J

ua­

na d

e A

rco

en 1

429;

Fra

ncia

era

el p

aís

más

pob

lado

de

Eur

opa

en v

ís­

pera

s de

la

Rev

oluc

ión;

en

el m

omen

to d

e la

s el

ecci

ones

de

1936

, el

mer

o de

par

ados

en

Fra

ncia

era

de

men

os d

e un

mill

ón

; baj

o la

Mo­

narq

uía

de Ju

lio,

la jo

rnad

a de

tra

bajo

de

los

obre

ros

era

supe

rior

a la

s do

ce h

oras

; la

laic

idad

se

conv

irtió

en

un a

sunt

o po

lític

o de

pri

mer

or­

den

a fi

nes

del

Segu

ndo

Impe

rio;

el u

so d

el v

estid

o bl

anco

nup

cial

se

exte

ndió

en

la s

egun

da m

itad

del

sig

lo x

ix b

ajo

la i

nflu

enci

a de

los

M.

Blo

ch (

Ap

ohg

ie, p

ág.

21)

(tra

d.

esp

., p

ág.

47)

atri

bu

ye a

Sim

ian

d l

a p

ater

nid

ad

de

esta

«fe

liz

exp

resi

ón».

El

text

o d

e Se

ign

ob

os

qu

e h

emo

s re

pro

du

cid

o a

nte

s m

ues

tra

qu

e la

id

ea y

a es

tab

a en

el

amb

ien

te.

Le

Rai

sonn

emen

t soc

iolo

giqu

e, p

ág.

69.

Se r

efie

re,

sin

du

da,

al

po

eta

surr

ealis

ta J

acq

ues

Pré

vert

(19

00-1

977)

. P

or

otr

a p

ar­

te,

el t

érm

ino

in

ven

tari

o a

pli

cad

o a

est

e es

crit

or e

stá

tan

ext

end

ido

qu

e h

a se

rvid

o d

e tí

­tu

lo a

div

ersa

s ob

ras

qu

e se

le

han

ded

icad

o.

Véa

se,

po

r ej

emp

lo,

Ala

in R

ust

enh

olz

, P

ré-

vert

, in

ven

tair

e, P

arís

, L

e Se

uil

, 19

96,

o B

ern

ard

Ch

urà

tit,

Jacq

ues

Pré

vert

-In

ven

tair

e’d’u

ne

vie,

Par

ís,

Gal

lim

ard

, 19

97.

(N.

dél

os T

.)

82

gran

des

alm

acen

es;

la l

egis

laci

ón a

ntis

emita

de

Vic

hy n

o hi

e di

ctad

a po

r lo

s al

eman

es.

¿Qué

hay

de

com

ún e

ntre

tod

os e

stos

«he

chos

» he

- te

rócl

itos?

Un

sólo

pun

to:

son

afir

mac

ione

s ve

rdad

eras

, y lo

son

por

­qu

e re

sulta

n de

una

ela

bora

ción

met

ódic

a, d

e un

a re

cons

truc

ción

a

part

ir d

e hu

ella

s.Po

r lo

dem

ás,

si b

ien

este

pro

cedi

mie

nto

es e

l ún

ico

posi

ble

para

co

noce

r el

pas

ado,

no

quie

re e

llo d

ecir

que

sea

exc

lusi

vo d

e la

his

tori

a.

Los

polit

ólog

os q

ue a

naliz

an l

a po

pula

rida

d de

los

can

dida

tos

a un

as

elec

cion

es,

los

espe

cial

ista

s de

mar

ket

ing,

los

eco

nom

ista

s qu

e se

int

e­rr

ogan

sob

re u

na r

eces

ión

o so

bre

una

etap

a de

cre

cim

ient

o, lo

s so

ció­

logo

s qu

e ex

amin

an e

l m

ales

tar

soci

al q

ue e

xist

e en

los

sub

urbi

os d

e un

a gr

an c

iuda

d, l

os ju

eces

que

per

sigu

en la

dro

ga o

la c

orru

pció

n, t

o­do

s el

los

inte

rpre

tan

huel

las.

El

uso

del

mét

odo

críti

co d

esbo

rda

con

muc

ho e

l dom

inio

de

la h

isto

ria.

No

hay

hech

os s

in p

regu

nta

s

La

escu

ela

met

ódic

a, l

a fu

ndad

ora

de l

a pr

ofes

ión

hist

óric

a en

F

ranc

ia,

no s

e co

nte

nta

ba

con

este

tip

o de

aná

lisis

. E

n el

con

text

o cu

ltur

al d

e fi

nes

del

sigl

o xi

x —

dom

inad

o po

r el

mét

odo

expe

rim

en­

tal d

e C

laud

e B

erna

rd—

, su

reto

con

sist

ía e

n ha

cer

de s

u di

scip

lina

una

«cie

ncia

» en

tod

os l

os s

entid

os.

De

ahí

que

dich

a es

cuel

a co

mba

tiera

co

ntra

la h

isto

ria

que

se p

rese

ntab

a ba

jo u

na c

once

pció

n «f

ilosó

fica

» o

«lite

rari

a».

Est

a pe

rspe

ctiv

a ob

ligab

a a

pone

r al

his

tori

ador

en

rela

ción

con

ci

entíf

icos

que

tra

baja

n en

su

labo

rato

rio

com

o el

quí

mic

o o

el n

atur

a­lis

ta, c

entr

ando

así

la a

rgum

enta

ción

en

la o

bser

vaci

ón.

La

hist

oria

, ta

l y

com

o pr

eten

dían

Lan

gloi

s y

Seig

nobo

s, t

ambi

én e

ra u

na c

ienc

ia d

e la

obs

erva

ción

. A

hora

bie

n, m

ient

ras

que

el q

uím

ico

o el

nat

ural

ista

ob

serv

an d

irec

tam

ente

los

fen

ómen

os d

e su

dis

cipl

ina,

el

hist

oria

dor

ha d

e co

nten

tars

e co

n ob

serv

acio

nes

indi

rect

as, m

enos

fia

bles

por

tan

­to

. Su

s te

stig

os n

o so

n ay

udan

tes

de la

bora

tori

o qu

e, s

igui

endo

pro

to­

colo

s pr

ecis

os, r

ecop

ilen

de f

orm

a si

stem

átic

a lo

s re

sulta

dos

de la

exp

e­ri

men

taci

ón.

De

ese

mod

o, e

l m

étod

o cr

ítico

no

es s

ólo

el f

unda

men

­to

de

la h

isto

ria

ente

ndid

a co

mo

cono

cim

ient

o, s

ino

com

o ci

enci

a.

Así

, m

ient

ras

que

hast

a es

e m

omen

to S

eign

obos

hab

ía d

ecla

rado

que

la

his

tori

a no

pod

ía s

er u

na c

ienc

ia,

en r

ealid

ad c

onta

ba c

on l

a cr

ítica

pa

ra c

olm

ar la

dif

eren

cia

que

la s

epar

aba

de e

lla.

Est

a vo

lunt

ad d

e ot

orga

r a

la h

isto

ria

un e

stat

uto

cien

tífic

o ex

plic

a la

im

port

anci

a qu

e aq

uella

gen

erac

ión

de h

isto

riad

ores

con

cedí

a a

la 83

publ

icac

ión

sist

emát

ica

y de

fini

tiva

de d

ocum

ento

s cr

ítico

s. S

u su

eño

no e

ra o

tro

que

el d

e un

rep

erto

rio

exha

ustiv

o de

tod

os lo

s te

xtos

dis

po­

nibl

es q

ue,

tras

un

a vi

gila

nte

dep

urac

ión

crí

tica

, fi

iera

pue

sto

a di

s­po

sici

ón d

e lo

s hi

stor

iado

res.

De

ahí

surg

ía t

ambi

én s

u id

ea d

e di

spo­

ner

de u

n ac

ervo

his

tóri

co q

ue, g

raci

as a

la c

rític

a, s

e hu

bier

a de

sem

ba­

raza

do d

e le

yend

as y

fal

seda

des.

De

ahí,

asim

ism

o, l

a co

ntin

uida

d qu

e se

dab

a en

tre

la e

nseñ

anza

sec

unda

ria

y la

inve

stig

ació

n hi

stór

ica,

ést

a al

imen

tand

o a

aqué

lla y

sur

tiénd

ola

de h

echo

s lis

tos

para

ser

uti

liza­

dos;

la c

ont

inui

dad,

en

fin,

ent

re la

his

tori

a en

seña

da y

la h

isto

ria

cien

­tíf

ica,

des

prov

ista

de

su a

ndam

iaje

crí

tico.

..R

esul

ta f

ácil

cari

catu

riza

r es

ta c

once

pció

n de

la h

isto

ria.

H.-I

. Mar

rou

se m

ofab

a de

aqu

ello

s er

udito

s po

sitiv

ista

s qu

e cr

eían

que

po

co

a p

oc

o s

e a

cum

ula

en

nu

estr

as f

ich

as e

l p

uro

tri

go

can

dea

l d

e lo

s «h

ech

os»

: al

his

tori

ad

or

no

le

qu

eda

ya

sin

o r

efer

irlo

s co

n

exa

ctit

ud

y f

idel

ida

d,

pro

cu

ran

do

(...

) d

eja

r q

ue

ha

ble

n ú

nic

am

en­

te l

os

test

imo

nio

s re

co

no

cid

os

co

mo

lid

os.

En

un

a p

ala

bra

, q

ue

él n

o c

on

stru

ye

en m

od

o a

lgu

no

la

his

tori

a,

sin

o q

ue

la v

ue

lve

a

enco

ntr

ar^

^.

H.-I

. M

arro

u pr

osig

ue c

itan

do e

n es

ta o

casi

ón a

R.

G.

Col

ling-

w

ood

"*, a

utor

que

, en

efec

to, n

o es

catim

a sa

rcas

mos

par

a re

feri

rse

a es

a hi

stor

ia d

e «t

ijera

s-y-

engr

udo»

^^ (

scis

sors

an

d p

ast

e his

tory

) co

nstr

uida

a

part

ir d

e es

os h

echo

s pr

efra

bric

ados

(re

ady-

mad

e st

atem

ents

) que

los

his­

tori

ador

es o

bten

dría

n co

n só

lo a

cudi

r a

los

docu

men

tos,

de

form

a si

­m

ilar

a co

mo

el a

rque

ólog

o se

para

un

frag

men

to d

e un

a va

sija

de

la

tierr

a qu

e lo

rod

ea.

La

cari

catu

ra e

s ex

cesi

va y

, si

n du

da,

Seig

nobo

s nu

nca

se h

ubie

ra

reco

noci

do e

n un

a si

mpl

ific

ació

n ta

n si

mpl

ista

com

o és

ta.

Por

lo d

e­m

ás, c

onve

ndrí

a se

r ho

nest

os:

la m

ayor

ía d

e lo

s hi

stor

iado

res,

cua

ndo

De

la c

onna

issa

nce

hist

oriq

ue,

pág

. 54

(tr

ad.

esp

., p

ág.

43).

Ten

go

deb

ilid

ad p

or

Ro

bin

Geo

rge

Co

llin

gw

oo

d.

Fu

e u

n g

ran

esp

írit

u y

, en

mi

op

inió

n,

el ú

nic

o f

iló

sofo

qu

e fu

e as

imis

mo

his

tori

ado

r. P

rofe

sor

de

filo

sofí

a en

Oxf

ord

, ta

mb

ién

fu

e ar

qu

eólo

go

e h

isto

riad

or

de

la I

ngl

ater

ra a

nti

gua.

A é

l le

deb

emo

s u

n v

olu

­m

en d

e la

Cam

brid

ge A

nci

ent H

isto

iy o

f En

glan

d y

nu

mer

oso

s ar

tícu

los

eru

dit

os

sob

re l

a G

ran

Bre

tañ

a ro

man

a. E

n ot

ras

pal

abra

s, e

s d

iver

tid

o y

se

le l

ee c

on

pla

cer.

..E

n e

ste

caso

co

mo

en

los

an

teri

ores

, m

ante

nem

os

el c

rite

rio

de

uti

liza

r la

tra

du

c­ci

ón

cas

tella

na

ya e

xist

ente

. S

in e

mb

arg

o,

qu

izá

hu

bie

ra s

ido

pre

feri

ble

su

stit

uir

ia p

or

la

de

«rec

orta

r y

peg

ar»,

de

emp

leo

más

co

n,

entr

e ot

ras

cosa

s p

orq

ue

el t

érm

ino

en

gru

­d

o —

tan

sim

pát

ico

y e

ntr

añab

le—

ha

caíd

o en

des

uso

al

ser

reem

pla

zad

o p

or

otr

os

pe­

gam

ento

s. (

N.

de h

s T

.)

84

en s

u qu

ehac

er c

otid

iano

impa

rten

cur

sos

o es

crib

en o

bras

de

sínt

esis

, lo

hac

en s

igui

endo

el

esqu

ema

de S

eign

obos

. Lo

s hi

stor

iado

res

dedi

­ca

n bu

ena

part

e de

su

tiem

po a

leer

se lo

s un

os a

los

otro

s y

a re

utili

zar

el t

raba

jo d

e su

s co

lega

s. E

n ef

ecto

, los

libr

os q

ue u

nos

escr

iben

se

con­

vier

ten

para

otio

s en

rec

opila

cion

es d

e he

chos

, can

tera

s a

las

que

recu

rren

pa

ra s

urtir

se d

e pi

edra

s co

n la

s qu

e co

nstr

uir

sus

edif

icio

s. E

l do

mi­

nio

de

la h

isto

ria

es t

an v

asto

y la

s fu

ente

s ta

n ab

unda

ntes

que

ser

ía a

b­su

rdo

desc

arta

r el

tra

bajo

de

nues

tros

col

egas

y n

uest

ros

pred

eces

ores

, si

empr

e y

cuan

do c

uent

en c

on la

s ga

rant

ías

met

odol

ógic

as r

eque

rida

s:

reem

pren

deri

o to

do v

olvi

endo

a la

s fu

ente

s se

ria

una

empr

esa

vana

y

dese

sper

ada.

Si

los

gran

des

ante

ceso

res

de l

a es

cuel

a m

etód

ica

hubi

e­ra

n an

dado

tot

alm

ente

des

cam

inad

os, s

i los

hec

hos

no f

iiera

n, e

n ci

er­

tos

aspe

ctos

, m

ater

iale

s ac

umul

ados

por

la in

vest

igac

ión

criti

ca e

n be

­ne

fici

o de

otr

os h

isto

riad

ores

, ent

once

s és

tos

no s

e ha

bría

n to

mad

o la

m

oles

tia d

e ac

umul

ar t

anta

s no

tas

cita

ndo

los

libro

s de

sus

col

egas

. De

ese

mod

o, s

i bi

en e

llos

subr

ayan

det

erm

inad

as i

deas

que

des

ean

pro­

long

ar o

dis

cutir

, ta

mbi

én t

iene

n en

cue

nta

y se

sir

ven

de m

ucho

s ot

ros

hech

os.

No

esta

ría

de m

ás d

ecir

lo

que

esta

s pr

áctic

as s

on:

nin

­gú

n hi

stor

iado

r re

nunc

ia a

tom

ar d

e ot

ros

hist

oria

dore

s lo

s he

chos

pre

­fa

bric

ados

, co

n ta

l de

que

esté

n bi

en c

onst

ruid

os y

pue

da r

eutil

izar

ios

en s

u pr

opio

edi

fici

o.Po

r ot

ra p

arte

, de

berí

amos

señ

alar

que

la

diso

ciac

ión

entr

e el

est

a­bl

ecim

ient

o de

los

hech

os p

or e

l mét

odo

críti

co y

su

post

erio

r in

terp

re­

taci

ón,

aunq

ue r

espo

nda

a la

s ex

igen

cias

pro

pias

de

la e

nseñ

anza

y d

e la

sín

tesi

s, n

o es

lógi

cam

ente

sos

teni

ble.

En

reah

dad,

nos

est

amos

equ

i­vo

cand

o de

cam

ino

si lo

eri

gim

os e

n pr

inci

pio

de la

inv

estig

ació

n hi

s-,26

tonc

a- Vol

vam

os s

obre

la d

istin

ción

ent

re o

bser

vaci

ón d

irec

ta e

indi

rect

a,

la c

ual

no e

s de

gra

n ut

ilida

d po

r lo

que

al

mét

odo

resp

ecta

. C

om

o se

ha

vis

to, p

uede

apl

icar

se p

or u

n la

do a

las

inve

stig

acio

nes

sobr

e el

pre

­se

nte

y, p

or o

tro,

con

cier

ne a

las

huel

las

mat

eria

les

dire

ctam

ente

obs

er­

vada

s^.

Vol

vam

os t

ambi

én s

obre

la im

posi

bilid

ad ló

gica

de

com

enza

r en

la

prác

tica

la h

isto

ria

por

la c

rític

a de

las

huel

las.

La

expo

sici

ón c

lási

ca d

el

mét

odo

hist

óric

o si

túa

la c

rític

a co

mo

fund

amen

to ló

gico

de

su e

difi

­ci

o y

exig

e qu

e to

do h

isto

riad

or t

enga

una

s de

term

inad

as c

ompe

ten-

El

erro

r d

e Se

ign

ob

os

resi

de

en c

reer

qu

e la

en

señ

anza

y la

in

vest

igac

ión

pro

ced

en

sig

uie

nd

o la

mis

ma

lógi

ca.

Véa

se n

ues

tro

art

ícu

lo «

Seig

no

bo

s re

visi

té».

M.

Blo

ch d

iscu

te a

mp

liam

ente

so

bre

est

e p

un

to (

Apo

logi

e, p

ágs.

17-

20).

85

cias

en

ese

sent

ido,

de

mod

o qu

e qu

ien

no la

s po

sea

no p

ueda

eje

rcer

­la

. R

ecor

dem

os q

ue la

crí

tica

proc

ede

por

com

para

cion

es y

que

es

im­

posi

ble

dem

ostr

ar l

a fa

lsed

ad d

e un

doc

umen

to s

i de

scon

ocem

os

cóm

o de

berí

a es

tar

pres

enta

do.

Ya

hem

os s

ubra

yado

la

nece

sida

d de

de

scif

rar

los

text

os a

par

tir d

e la

s re

pres

enta

cion

es c

olec

tivas

sub

ya­

cent

es a

su

cons

truc

ción

. D

e es

e m

odo,

sól

o un

his

tori

ador

agu

erri

do

está

pre

para

do p

ara

prac

tica

r la

crí

tica.

Así

lo c

onfi

rman

, por

otr

a pa

r­te

, la

s di

ficu

ltade

s qu

e fi

enen

los

est

udia

ntes

cua

ndo

han

de c

om

en­

tar

un t

exto

. Si

bie

n le

s tr

anqu

iliza

por

que

evita

n de

ent

rada

el v

érti­

go q

ue p

rodu

ce l

a ho

ja e

n bl

anco

, la

exp

erie

ncia

de

quie

n co

rrig

e en

­se

ña q

ue le

s re

sulta

muc

ho m

ás d

ifíc

il qu

e re

spon

der

a un

a pr

egun

ta.

El

hist

oria

dor

se h

alla

, pu

es,

ence

rrad

o en

un

círc

ulo

vici

oso:

lo

que

defi

ne s

u ta

rea

es l

a cr

ífic

a de

fiie

ntes

, per

o no

pue

de h

acer

lo s

i no

es

ya h

isto

riad

or.

La

inge

nuid

ad f

iand

amen

tal

de l

a es

cuel

a m

etód

ica

de f

ines

del

si­

glo

XIX

rad

ica

en la

sim

plic

idad

de

la s

ecue

ncia

doc

umen

to/c

rífi

ca/h

e-

cho.

M.

Blo

ch,

refi

rién

dose

con

cret

amen

te a

Lan

gloi

s y

Seig

nobo

s, lo

de

ja b

ien

clar

o: Mu

chas

per

son

as,

y a

un

al

par

ecer

cie

rto

s au

tore

s d

e m

anu

ales

, se

fo

rma

n u

na

imag

en a

som

bro

sam

ente

cán

did

a d

e la

mar

cha

de

nu

estr

o t

rab

ajo

. E

n e

l p

rin

cip

io,

par

ece

dec

ir,

está

n l

os

do

cum

ento

s.

El

his

tori

ad

or

los

reú

ne,

lo

s le

e, s

e es

fiie

rza

en p

esar

su

au

ten

tici

dad

y

su

ver

acid

ad.

Tra

s el

lo,

ún

icam

ente

tr

as e

llo

, d

edu

ce s

us

con

se­

cuen

cias

. D

esg

raci

adam

ente

, n

un

ca h

isto

ria

do

r al

gu

no

ha

pro

ced

i­d

o a

sí,

ni

aun

cu

and

o p

or

azar

cre

e h

acer

io^

*.

En

efec

to,

los

Mon

od,

Lav

isse

, L

angl

ois

y Se

igno

bos,

que

teo

riza

­ro

n so

bre

las

regl

as d

e la

crí

fica

y e

labo

raro

n a

part

ir d

e el

las

la d

eont

o­lo

gía

de l

a pr

ofes

ión,

no

obra

ron

así.

Pero

si n

o fi

iero

n co

nsci

ente

s se

de

bió

a qu

e su

ele

cció

n de

cisi

va, q

ue c

onsi

stía

en

inte

resa

rse

por

las

de­

cisi

ones

de

los

Est

ados

y e

l fia

ncio

nam

ient

o de

las

inst

ituci

ones

, les

lle­

vaba

a p

rivi

legi

ar lo

s do

cum

ento

s de

los

arch

ivos

púb

hcos

. Com

o, p

or

otra

par

te,

les

pare

cía

que

tal

elec

ción

se

impo

nía

por

sí m

ism

a, n

o se

pr

eocu

paro

n de

just

ific

ada,

ni

tan

siqu

iera

de

expl

icita

rla.

Aho

ra b

ien,

es

o le

s im

pidi

ó se

r co

nsci

ente

s de

cuá

l er

a su

pro

pio

plan

team

ient

o.L

a m

ism

a el

ecci

ón e

xplic

a qu

e su

his

tori

a se

pre

sent

e co

mo

el e

stu­

dio

de c

iert

os p

erio

dos,

dad

o qu

e su

inte

rés

se c

entr

a en

la s

uces

ión

de

regí

men

es p

olít

icos

, y é

stos

se

insc

ribe

n en

una

s et

apas

det

erm

inad

as.

Ibíd

., pá

g, 2

6 (t

rad

. es

p.,

pág

. 54

).

86

A e

sta

hist

oria

-per

iodo

se

le o

pone

la h

isto

ria-

prob

lem

a, e

n la

que

las

preg

unta

s ex

plíc

itas

son

la b

ase

que

perf

ila s

u ob

jeto

de

estu

dio.

Est

a op

osic

ión

es a

ntig

ua,

com

o la

pre

scri

pció

n qu

e en

cier

ra:

el g

ran

pre­

cept

o de

Lor

d A

cton

a f

inal

es d

el s

iglo

xix

era

ya

«est

udie

n lo

s pr

o­bl

emas

, no

los

per

iodo

s»^^

. E

n re

alid

ad,

incl

uso

los

inve

stig

ador

es

que

se o

cupa

n de

los

per

iodo

s co

nstr

uyen

su

hist

oria

a p

arti

r de

pre

­gu

ntas

, au

nque

ést

as p

erm

anez

can

imp

lícit

as y

en

cons

ecue

ncia

mal

fo

rmul

adas

.E

n ef

ecto

, la

hist

oria

no

pued

e pr

oced

er a

par

tir d

e lo

s he

chos

: no

lo

s h

ay s

in p

regu

ntas

, si

n hi

póte

sis

prev

ias.

Lo

que

pued

e su

cede

r es

qu

e el

inte

rrog

ante

est

é im

plíc

ito,

per

o si

fal

ta, e

nton

ces

el h

isto

riad

or

esta

rá d

esam

para

do y

no

sabr

á qu

é bu

scar

ni

dónd

e ha

ceri

o. P

uede

da

rse

el c

aso

tam

bién

de

que

la p

regu

nta

sea

inic

ialm

ente

vag

a, p

ero

si no

se

prec

isa

post

erio

rmen

te la

inve

stig

ació

n qu

edar

á ab

orta

da. L

a hi

s­to

ria

no e

s el

art

e de

pes

car

con

red;

el

hist

oria

dor

no la

nza

sus

apar

e­jo

s al

aza

r pa

ra v

er s

i ca

ptur

ará

pece

s y

de q

ué t

ipo.

Jam

ás h

alla

rem

os

resp

uest

a a

preg

unta

s qu

e no

s ha

llam

os p

lant

eado

pre

viam

ente

... E

n es

to, l

a hi

stor

ia n

o se

dif

eren

cia

de la

s ot

ras

cien

cias

, com

o ya

sub

raya

­ra

P. L

acom

be e

n 18

94:

Pa

ul

La

co

mb

e:

No

ha

y o

bs

er

va

ció

n s

in h

ipó

te

sis

La

his

tori

a (.

..) n

o s

e p

rest

a a

la e

xp

erie

nci

a en

el

sen

tid

o c

ien

tí­

fico

de

la p

alab

ra^

“. B

ajo

su

per

spec

tiva

, el

ún

ico

pro

ced

imie

nto

po

­si

ble

es

el d

e la

ob

serv

ació

n.

Es

nec

esar

io q

ue

no

s p

on

gam

os

de

acu

erd

o s

ob

re e

l si

gn

ific

ado

de

ese

térm

ino

. H

arto

gen

eral

men

te s

e im

agin

a q

ue

la o

bse

rvac

ión

co

nsi

ste

en t

ener

lo

s o

jos

fijo

s so

bre

la

ole

ada

infi

nit

a d

e lo

s fe

men

os

qu

e p

asan

; y

al

pas

ar,

alca

nza

r lo

s fe

men

os

qu

e es

tab

lece

n u

na

de

esas

id

eas

qu

e so

n l

a re

vela

ció

n d

e su

s as

pec

tos

gen

eral

es.

Per

o l

a in

fin

ita

div

ersi

dad

de

los

fen

óm

eno

s n

o a

rro

ja s

ino

in

cert

idu

mb

re y

du

da

en e

l es

pír

itu

va

cío

de

tod

a c

on

­ce

pci

ón

. P

reci

sam

ente

, o

bse

rvar

es

no

mir

ar t

od

o c

on

un

a o

jead

a va

­g

amen

te a

ten

ta y

exp

ecta

nte

. E

s co

nce

ntr

ar

la v

ista

so

bre

cie

rtas

re­

gio

nes

o s

ob

re c

iert

os

asp

ecto

s en

vir

tud

de

un

pri

nci

pio

de

elim

ina-

Lo

rd A

cto

n,

A L

ectu

re o

n th

e St

ud

y o

f His

tory

, D

eliv

ered

at

Cam

brid

ge, j

un

e II

189

5,

Lo

nd

res,

Mac

mil

lan

, 18

95,

142

pág

s. V

éase

tam

bié

n F

. F

ure

t, D

e l’h

isto

ire

réci

t à l

’his

toire

prob

lèm

e. Hem

os

añad

ido

, co

n n

ues

tra

pro

pia

tra

du

cció

n,

las

línea

s q

ue

van

des

de

«Baj

has

ta «

térm

ino»

. E

stas

poc

as l

ínea

s n

o e

xist

en e

n l

a ve

rsió

n c

aste

llan

a ed

itad

a, p

ero

en

la c

ita

qu

e re

pro

du

ce P

rost

. (N

. de

los

T.)

87

ció

n y

ele

cció

n,

ind

isp

ensa

ble

an

te l

a en

orm

e m

ult

ipli

cid

ad

de

los

fen

óm

eno

s. U

na

hip

óte

sis

con

ceb

ida,

un

pro

yect

o p

reco

nce

bid

o d

e ve

rifi

caci

ón

es

lo q

ue

sólo

su

min

istr

a es

e p

rin

cip

io q

ue

circ

un

scri

be

la v

ista

, la

ate

nci

ón

en

un

sen

tid

o e

spec

ial

y l

a ci

erra

en

cu

alq

uie

r o

tro

. S

i es

evi

den

te q

ue

un

a h

ipó

tesi

s ex

ige

ser

veri

fica

da,

tam

bié

n e

s ci

erto

au

nq

ue

men

os

evid

ente

, q

ue

la o

bse

rvac

ión

exi

ge

pre

viam

en­

te l

a co

nce

pci

ón

de

un

a h

ipó

tesi

s.

De

l'his

toir

e co

nsid

érée

com

me

Scie

nce,

pág

. 54

(t

rad

. es

p.,

pág

s. 5

4-55

).

Los

hist

oria

dore

s de

la

escu

ela

de l

os A

nnal

es,

que

se r

ecla

mab

an

here

dero

s ta

nto

de L

acom

be c

omo

de S

imia

nd,

insi

stie

ron

espe

cial

­m

ente

sob

re e

ste

punt

o, y

con

raz

ón.

L. F

ebvr

e, c

on s

u ha

bitu

al i

nspi

­ra

ción

, de

spac

haba

con

un

sím

il ru

ral

a aq

uello

s hi

stor

iado

res

que

no

se p

lant

ean

preg

unta

s:

...si

el

his

tori

ad

or

no

se

pla

nte

a p

rob

lem

as,

o p

lan

teán

do

selo

s n

o

form

ula

hip

óte

sis

par

a re

solv

erio

s, e

stá

atra

sad

o c

on

res

pec

to a

l ú

lti­

mo

de

nu

estr

os

cam

pes

ino

s. P

orq

ue

los

cam

pes

ino

s sa

ben

qu

e n

o e

s co

nve

nie

nte

lle

var

a lo

s an

imal

es a

la

bu

ena

de

Dio

s p

ara

qu

e p

aste

n

en e

l p

rim

er p

asto

qu

e ap

arez

ca:

los

cam

pes

ino

s ap

risc

an e

l g

anad

o,

lo a

tan

a u

na

esta

ca y

le

ob

lig

an a

pac

er e

n u

n l

ug

ar m

ejo

r q

ue

en

otr

o.

Y s

aben

po

r q

ué^

'.

Los

his

tori

ador

es d

e la

esc

uela

met

ódic

a, c

omo

Lan

gloi

s y

Seig

no­

bos,

se

mos

trar

on r

elat

ivar

rjen

te d

e ac

uerd

o so

bre

las

cues

tione

s qu

e se

pl

ante

aron

. Po

r es

a ra

zón,

no

logr

aron

est

able

cer

esta

int

erde

pend

en­

cia

entr

e he

chos

, doc

umen

tos

y pr

egun

tas.

Ése

es

prec

isam

ente

el p

un­

to d

ébil

de s

u ep

iste

mol

ogía

, aun

que

el m

ism

o Se

igno

bos

deja

ra c

ons­

tanc

ia d

e qu

e al

doc

umen

to s

e ib

a pa

ra in

terr

ogar

lo. E

l pro

pio

M. B

loch

ut

iliza

el t

érm

ino

«sor

pren

dent

e» p

ara

calif

icar

una

fra

se q

ue s

e le

esc

a­pa

ra a

su

quer

ido

mae

stro

, fra

se q

ue —

añad

ía—

no

pued

e de

cirs

e qu

e se

a el

«pr

opós

ito d

e un

fan

farr

ón»:

«E

s m

uy ú

til

hace

rse

preg

unta

s,

pero

muy

pel

igro

so r

espo

nder

las»

^^.

Com

o co

ntra

part

ida,

su

deon

tolo

gía

sobr

e la

for

ma

en q

ue s

e es

ta­

blec

en lo

s he

chos

con

tinú

a si

endo

la r

egla

de

la p

rofe

sión

. C

ualq

uier

a qu

e se

a la

esc

uela

de

la q

ue u

no s

e re

clam

e m

iem

bro,

el h

isto

riad

or a

c­tu

al r

espe

ta lo

s pr

inci

pios

de

la c

rític

a. G

.-P. P

alm

ade

tení

a ra

zón

cuan

­

Com

bats

po

ur l

’his

toire

, p

ág.

23 (

trad

. es

p.,

pág

. 44

).

Ap

olog

ie,

pág.

XV

I (t

rad

. es

p.,

págs

. 18

-19)

.

do s

eñal

aba

en 1

969,

en

el p

refa

cio

a un

a re

edic

ión

de l

a H

isto

ire

sincé

­re

de

la n

ati

onfr

ança

ise

de S

eign

obos

, que

tod

os n

osot

ros

som

os h

ered

e­ro

s, «

aunq

ue a

vec

es in

cons

cien

tes

o in

grat

os»,

de

la g

ener

ació

n de

fian

- da

dore

s de

la p

rofe

sión

. L

o qu

e oc

urre

es

que

min

imiz

amos

su

cont

ri­

buci

ón «

por

habe

rla

asim

ilado

com

plet

amen

te».

En

efec

to,

cual

esqu

iera

que

sea

n lo

s do

cum

ento

s ut

iliza

dos

o la

s cu

estio

nes

plan

tead

as, l

o qu

e es

tá e

n ju

ego

en la

fas

e de

l est

able

cim

ien­

to d

e lo

s he

chos

es

la f

iabi

lidad

o la

ver

dad

del t

exto

que

el h

isto

riad

or

dará

a s

us le

ctor

es.

De

eso

depe

nde

el v

alor

de

la h

isto

ria

com

o «c

ono­

cim

ient

o».

La

hist

oria

se

basa

en

los

hech

os, y

al h

isto

riad

or s

e le

apr

e­ci

a en

la m

edid

a en

que

los

prod

uzca

en

apoy

o de

sus

afi

rmac

ione

s. L

a so

lidez

de

un t

exto

his

tóri

co,

la c

ualid

ad d

e se

r ci

entíf

icam

ente

adm

i­si

ble,

dep

ende

del

cui

dado

que

pre

sta

a la

con

stru

cció

n de

los

hech

os.

El a

pren

diza

je d

el o

fici

o de

scan

sa, p

ues,

a la

vez

sob

re e

l pla

ntea

mie

n­to

crí

tico

, el

co

no

cim

ien

to d

e la

s fu

ente

s y

la p

ráct

ica

de l

a in

terr

o­ga

ción

. E

s ne

cesa

rio

apre

nder

var

ias

cosa

s a

un t

iem

po:

tom

ar n

otas

co

rrec

tam

ente

, lee

r ade

cuad

amen

te u

n te

xto

sin

equi

voca

rse

sobr

e su

sen

­tid

o, s

us in

tenc

ione

s o

su a

lcan

ce, y

pla

ntea

r la

s pr

egun

tas

pert

inen

tes.

D

e ah

í la

impo

rtan

cia

que

en lo

s es

tudi

os d

e hi

stor

ia t

iene

n, a

l m

enos

en

el

caso

fra

ncés

, la

s «e

xplic

acio

nes

de d

ocum

ento

s»,

text

os,

imág

e­ne

s, t

abla

s es

tadí

stic

as,

etcé

tera

. E

s po

r es

o po

r lo

que

, cu

ando

se

eva­

lúa

a lo

s in

vest

igad

ores

, se

con

cede

un

gran

val

or a

l tra

bajo

hec

ho s

o­br

e fu

ente

s de

pri

mer

a m

ano,

esa

lab

or e

n qu

e se

ind

ica

su p

roce

den­

cia,

esa

tar

ea e

n la

que

se

seña

lan

las

refe

renc

ias,

es

deci

r, h

abla

mos

de

aque

lla o

cupa

ció

n en

la

que

se d

a un

gra

n re

lieve

a t

odo

lo q

ue ll

ama­

mos

el

«apa

rato

crí

tico»

. L

a hi

stor

ia,

para

bie

n o

para

mal

, no

sop

orta

la

im

prec

isió

n, n

o so

port

a el

«po

co m

ás o

men

os»,

el

«apr

oxim

ada­

men

te».

Una

fec

ha,

una

refe

renc

ia,

o so

n al

go c

iert

o o,

por

el

cont

ra­

rio,

son

fal

sas.

No

es u

na c

uest

ión

de o

pini

ón.

Lo

que

debe

mos

hac

er,

si q

uere

mos

im

pugn

ar u

na d

eter

min

ada

lect

ura

de l

a hi

stor

ia,

es p

ro­

duci

r ot

ros

hech

os,

otro

s da

tos,

otr

as r

efer

enci

as.

Sabe

mos

que

la

prof

esió

n hi

stór

ica

está

atr

aves

ada

por

divi

sion

es

inte

rnas

, com

o oc

urre

con

cua

lqui

er g

rupo

soc

ial.

Pero

, a p

esar

de

ello

, m

anti

ene

una

deon

tolo

gía

com

ún.

En

ese

caso

, ¿n

o es

a é

sta

a la

que

de

bem

os e

l hec

ho d

e ha

ber

pres

erva

do u

na c

iert

a un

idad

?

89

top related