o„zbekiston respublikasi sog„liqni saqlash vazirligi...
Post on 29-Aug-2019
299 Views
Preview:
TRANSCRIPT
O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG„LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“DORI VOSITALARINING SANOAT TEXNOLOGIYASI”
kafedrasi
“SANOAT MIQYOSIDA DORI VOSITALARINI ISHLAB CHIQARISH”
fanidan
5A 510603 – Dorilarning sanoat texnologiyasi
ta‟lim mutaxassisligi
2-kurs magistratura talabalari uchun
O„QUV-USLUBIY MAJMUA
(1-qism)
TOSHKENT – 2016
2
O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG„LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“TASDIQLAYMAN”
O‟quv ishlari bo‟yicha prorektor
------------------------------------------- S.U.Aliyev
“----------”----------------------------------2016 yil
“DORI VOSITALARINING SANOAT TEXNOLOGIYASI”
kafedrasi
“SANOAT MIQYOSIDA DORI VOSITALARINI ISHLAB
CHIQARISH”
fanidan
5A 510603 – Dorilarning sanoat texnologiyasi
ta‟lim mutaxassisligi
2-kurs magistratura talafalari uchun
O„QUV-USLUBIY MAJMUA
TOSHKENT – 2016
3
Tuzuvchilar:
Xaydarov V.R. - DVST kafedrasi mudiri, dotsent, farm.f.n.
Jalilov F.S. - DVST kafedrasi dotsenti v.b., farm.f.n.
Zufarova Z.H. - DVST kafedrasi kata o‘qituvchisi, farm.f.n.
Taqrizchilar:
Fayzullaeva N.S. - DTT kafedrasining dotsenti, farm.f.n.
Dusmatov A.F. - O‗zR SSV qoshidagi DVTTSNQ BB, Farmakopeya qo‘mitasining raisi, farm.f.d.
Fanning o‘quv-uslubiy majmuasi Institut Markaziy uslubiy kengashining
2016 yil ―____‖ _________dagi ___ - sonli majlisida muhokamadan o‘tgan va
Institut ilmiy kengashida muhokama qilish uchun tavsiya etilgan.
Markaziy uslubiy kengash raisi S.U.Aliyev
Fannning o‘quv-uslubiy majmuasi Institut ilmiy kengashida muhokama etilgan va chop etishga tavsiya etilgan. (2016 yil ―___‖ _________dagi ―___‖ -
sonli bayonnoma).
Institu Ilmiy kengashining
kotifi, farm.f.n., dots V.R.Xaydarov
4
MUNDARIJA 1. Ishchi dastur.................................................................................................................. 5
2. Sillabus (o`qituvchining ish dasturi)............................................................................. 21
3. Fanni o‗qitishda foydalaniladigan intrefaol ta‘lim metodlari....................................... 27
4. Nazariy materiallar........................................................................................................ 43
4.1. Sanoat miqyosida dori vositalari ishlab chiqarishning bugungi kundagi xolati va
rivojlanish istiqbollari................................................................................................. ...
43
4.2. ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti‖ (GMP) umumiy qoidalar va talablar................... 50
4.3. Validatsiya.................................................................................................................... 57
4.4. Dori vositalarining sifatini ta‘minlash. Dori vositalari sifat nazoratiga nisbatan
talablar...........................................................................................................................
60
4.5. Dori vositalarini ishlab chiqarish jarayoni.................................................................... 67
4.6. ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti‖ jaxon standartini bino va xonalarga bo‗lgan
talablari....................................................................................................................... ...
74
4.7. Sanoat miqyosida farmatsevtik ishlab chiqarishda xodimlar taqsimoti. Xodimlarga
qo‗ygan talablari. Shartnoma bilan ishlash va o‗z-o‗zini tekshirish.............................
82
4.8. Qattiq dori shakllarini sanoat miqyosida ishlab chiqarish. Kukun dori turlarini ishlab
chiqarish texnologiyasi………………………………………………………………..
87
4.9. Granulalar va quruq qiyomlarni sanoat miqyosida ishlab chiqarish………………..... 96
4.10. Tabletka dori turlarini sanoat miqyosida ishlab chiqarish………………………….... 102
4.11. Sanoat miqyosida jelatin kapsulalari ishlab chiqarish. Dori moddalarini jelatin
kapsulalariga joylashtirish…………………………………………………………….
110
4.12. Steril va aseptik sharoitda tayyorlanadigan dori turlari. Ularni sanoat miqyosida
ishlab chiqarish…………………………………………………………………….....
118
4.13. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan surtmalar, linimentlar, kremlar, gellar va
pastalar. Ularni tayyorlashni umumiy va xususiy texnologiyalari…………………..
126
4.14. Sanoat miqyosida rektal dori turlarini ishlab chiqarish. Ularni tayyorlash
texnologiyalari……………………………………………………………………….
135
4.15. Sanoat miqyosida dorivor o‗simlik xom ashyolaridan tayyorlanadigan dori turlari va
ularni tayyorlash texnologiyalari……………………………………………………..
141
4.16. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan gormonal preparatlar……………………..... 152
4.17. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan ferment preparatlari va biogen
stimulyatorlar…………………………………………………………………………
162
4.18. Dori vositalarining sifat ko‗rsatkichlari, ularni aniqlash va unga ta‘sir qiluvchi
omillar…………………………………………………………………………………
170
4.19. Dori vositalarining biologik samaradorligi va unga ta‘sir qiluvchi omillar………….. 183
4.20. Dori vositalarining turg‗unligi va saqlanish muddatlarini belgilash…………………. 192
5
I. ISHCHI DASTUR
Kirish
O‗zbekiston Respublikasining ―Ta‘lim to‗g‗risidagi‖ qonunida belgilangan mutaxasicslik
fanlari bo‗yicha malakaviy pedogog kadrlarni va ilmiy ish olib boruvchi izlanuvchini, har
tomonlama etuk kadrlarni tayyorlash dolzarb masalalardan biridir. Ilmiy texnika taraqqiyoti misli
ko‗rilmagan darajada rivojlanayotgan davrda oliy ta‘lim muassasalarini zamon yangi liklari bilan
bir qadamda boruvchi, tajribali olimlar, pedagoglar zahirasini yaratish maqsadga muvofiqligi
zamon talabidir. Aholini yuqori samarali turg‗un va arzon dori darmon bilan ta‘minlash,
sanoat miqyosida farmatsevtik ishlab chiqarishni ustivor yunalishlaridan biri xisoblanib
kelmoqda.
O‗zbekiston Respublikasida tibbiyot amaliyotida qo‗llashga ruhsat etilgan dori vositalari
ichida tayyor dori vositalarining ulushi 73% ni tashkil etadi. Mustaqillikka erishganimizdan
so‗ng esa bu ko‗rsatkich 90% dan oshib ketdi va rivojlangan xorijiy mamlakat ko‗rsatkichlariga
tenglashib qoldi. Lekin bu asosan chetdan keltirilayotgan TDV hisobiga ekanligini aytib o‗tish
lozim.
Bugungi kunga kelib O‗zbekiston Respublikasida 115 ta korxona dori vositalari va tibbiy
buyumlar ishlab chiqarish litsenziyasiga ega. Respublikada 590 dan ortiq maxalliy dori vositalari
ro‗yhatdan o‗tgan bo‗lib, umumiy ro‗yxatdan o‗tgan dori vositalarining 12% ni tashkil etadi.
Taxlil natijalari bo‗yicha maxalliy dori vositalari umumiy strukturasida 32 ta original dori
vositalari (birinchi marotaba yaratilgan), 523 turdagi generik dori vositalari, hamda 20 ta
substansiya va 38 ta davolash va diagnostik vositalar ishlab chiqarishga ruxsat etilgan.
Maxalliy korxonalar tomonidan ishlab chiqarilayotgan dori vositalarining 475 ta
nomdagisining to‗liq texnologiyasi o‗zlashtirilgan bo‗lsa, 80 turdagi dori vositalarini ishlab
chiqarish chet el firmalari tomonidan keltiriladigan yarim tayyor mahsulotni qo‗llashga
asoslangandir.
O‘quv uslubiy majmua Sarfaraz K. Niazi Handbook of pharmaceutical manufacturing
formulations 2nd edition 1-6 volume USA, 2014 horijiy adabiyot ma‘lumotlari bilan to‘ldirildi
va boyitildi.
Fanning maqsad va vazifalari
5A 510603 – Dorilarning sanoat texnologiyasi mutaxassisligi bo‗yicha ta‘lim oluvchi 2
kurs talabalari ―Sanoat miqyosida dori vositalari ishlab chiqarish‖ mutaxassislik fani bo‗yicha
sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan tayyor dori vositalarini tayyorlash texnologiyasi va ishlab
chiqarishni tashkil qilish bilan yaqindan tanishadilar.
―Sanoat miqyosida dori vositalari ishlab chiqarish‖ fanini o‗qitishdan maqsad 5A
510603 – Dorilarning sanoat texnologiyasi mutaxassisligi bo‗yicha 2 kurs talabaantlariga
korxona sharoitida ishlab chiqarilayotgan tayyor dori vositalarini tayyorlash texnologiyasi va
ishlab chiqarishni to‗g‗ri yo‗lga qo‗yish bo‗yicha umumiy ko‗nikmalarga ega bo‗lish.
Fan bo‟yicha talabaning malakasiga qo‟yiladigan talablar
―Sanoat miqyosida dori vositalarani ishlab chiqarish‖ o‗quv fanini o‗zlashtirish
jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida talaba:
- dori vositalarini ishlab chikarish borasida farmatsevtik ishlab chikarish, bu ishlab
chikarish uchun zarur bo‗lgan me‘yoriy texnik xujjatlar, unga ko‗yilgan talablar, ishlab chikarish
uchun zarur bo‗lgan asosiy va yordamchi moddalar, asbob-uskunalar va apparatlar, shuningdek
tayyor dori vositalarining ta‘rifi, tavsifi va tasnifi, dori vositalarini tayyorlash uchun eng kulay va
oddiy xamda sodda usulni tanlashni bilishi kerak;
- dori vositalarini ishlab chikarish uchun farmatsevtik ishlab chikarishni tashkil
kilish bo‗yicha ishlab chikarishga va asosiy va yordamchi moddalarga qo‗yilgan talablar, dori
va yordamchi moddalarni to‗g‗ri tanlash, dori vositasini tayyorlash bo‗yicha ularni umumiy va
o‗ziga xos tayyorlanish texnologiyalariga, shuningdek ularni tayyorlashda ishlatiladigan asbob-
6
uskunalar bilan ishlay olish borasida aloxida ko‗nikmalariga ega bo‗lishi kerak;
- dori vositalarini tayyorlashda farmatsevtik ishlab chiqarishni to‗g‗ri tashkil qilish,
unda ishlatiladigan boshlang‗ich materiallarni to‗g‗ri tanlash, dori vositasini tayyorlash uchun
zarur bo‗lgan asbob-uskuna va apparatlarni ishlatish, ularni tegishli parametrlarini ish
rejimiga moslashtirish, ularni ish unumdorligini oshirish bo‗yicha o‗z malakalariga ega
bo‗lishi kerak.
O‟quv rejadagi boshqa fanlar bilan bog‟liqligi
―Sanoat miqyosida dori vositalarini ishlab chiqarish‖ fani mutaxassislik fani xisoblanib,
4-semestrda o‗qitiladi. Dasturni amalga oshirish bakalavriatura o‗kuv rejasida rejalashtirilgan
matematik va tabiiy-ilmiy fanlar (oliy matematika, informatika va informatsiyaon texnologiyalar,
fizika, anorganik kimyo, organik kimyo, fiziologiya anatmoiya asoslari bilan, botanika,
ekologiya), umumkasbiy fanlar (analitik kimyo, fizik va kolloid kimyo, biologik kimyo,
kimyoviy mikrobiologiya, farmakologiya, sanoat gigienasi, muxandislik grafikasi, hayot
faoliyati havfsizligi, kimyo-farmatsevtik ishlab chiqarish jarayonlari va apparatlari, metrologiya
va standartizatsiya, umumiy kimyo texnologiyasi, lotin tili, elektrotexnika, farmakognoziya,
farmatsevtik kimyo, ishlab chiqarish menejmenti, energotexnologiya) dan, talabaatura o‗quv
rejasida rejalashtirilgan etarli bilim va ko‗nikmalarga ega bo‗lishlik talab etiladi.
Fanni o‟qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar
―Sanoat miqyosida dori vositalarini ishlab chiqarish‖ fanini o‗zlashtirish uchun
o‗qitishning ilg‗or va zamonaviy usullaridan foydalanish hamda yangi informatsion-pedogogik
texnologiyalarni o‗quv jarayoniga tatbiq qilish muhim ahamiyatga egadir. Fanni o‗zlashtirishda
zamonaviy axborot texnologiyalari: eng oxirigi, yangi darslik, o‗quv va uslubiy qo‗llanmalar,
ma‘ruza matnlari, tarqatma materiallar, elektron materiallar, virtual stendlar hamda ishchi
holatdagi asbob-uskunalar va apparatlarning tayyor dori turlarini laboratoriya sharoitida
tayyorlanish texnologiyasidagi namunalari va maketlaridan foydalaniladi. Ma‘ruza va
laboratoriya mashg‗ulotlar mos ravishdagi ilg‗or pedogogik texnologiyalariga ("blits-so‗rov",
"stol ustidagi ruchka", "kaynoq kartoshka", "sen menga - men senga", "aqliy hujum" va
boshqalar) asosan olib boriladi.
Fanni o‗qitishda zamonaviy axborot texnologiyalarni qo‗llashda fanni o‗zlashtirish uchun
omil bo‗ladigan zamonaviy axborot texnologiyalarning ahamiyati va o‗rni ochib beriladi.
Jumladan, pedagogik jarayonni jadallashtirish maqsadida axborot texnologiyasi va texnik
vositalardan foydalanish samaradorligini oshiruvchi didaktik vositalardan keng foydalanish
zarur. O‗quv jarayoni uchun zarur moddiy-texnik bazani yaratish lozim.
Fanni o‗qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‗llashda ta‘lim jarayonini
optimallashtirish uchun omil bo‗ladigan pedagogik texnologiyalarni qo‗llash mexanizmlari
ko‗rsatiladi. Dars jarayonida qo‗llaniladigan pedagogik amaliyotga ilmiy asoslangan pedagogik
texnologiyalardan (―Fikrlar xujumi‖, ―Klaster‖ metodi, ―Bumerang‖, ―Skorobey‖, ―Tarozi‖,
―Elpig‗ich‖ texnologiyasi va boshqalar) tanlab olish imkoniyatidan foydalanish kerak. Bundan
tashqari pedagogik jarayon natijalarini xolisona baholash (Test usuli, reyting tizimi, talabaning
bilim va ko‗nikmalarini egallash jarayonini nazorat etish) maqsadga muvofiq
Pedagogik texnologiyalar asosida yaratilgan fanga oid o‗quv majmualar beriladi.
―Sanoat miqyosida dori vositalarini ishlab chiqarish‖ kursini loyihalashtirishda
quyidagi asosiy konseptual yondoshuvlardan foydalaniladi:
Shaxsga yo„naltirilgan ta‟lim. Bu ta‘lim o‗z mohiyatiga ko‗ra ta‘lim jarayonining
barcha ishtirokchilarini to‗laqonli rivojlanishlarini ko‗zda tutadi. Bu esa ta‘limni
loyihalashtirilayotganda, albatta, ma‘lum bir ta‘lim oluvchining shaxsini emas, avvalo,
kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog‗liq o‗qish maqsadlaridan kelib chiqqan holda
yondoshilishni nazarda tutadi.
Tizimli yondoshuv. Ta‘lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o‗zida mujassam
etmog‗i lozim: jarayonning mantiqiyligi, uning barcha bo‗g‗inlarini o‗zaro bog‗langanligi,
yaxlitligi.
Faoliyatga yo„naltirilgan yondoshuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga,
7
ta‘lim oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va intensivlashtirish, o‗quv jarayonida uning barcha
qobiliyati va imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo‗naltirilgan ta‘limni ifodalaydi.
Dialogik yondoshuv. Bu yondoshuv o‗quv munosabatlarini yaratish zaruriyatini
bildiradi. Uning natijasida shaxsning o‗z-o‗zini faollashtirishi va o‗z-o‗zini ko‗rsata olishi kabi
ijodiy faoliyati kuchayadi.
Hamkorlikdagi ta‟limni tashkil etish. Demokratik, tenglik, ta‘lim beruvchi va ta‘lim
oluvchi faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni baholashda birgalikda
ishlashni joriy etishga e‘tiborni qaratish zarurligini bildiradi.
Muammoli ta‟lim. Ta‘lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali ta‘lim
oluvchi faoliyatini aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni ob‘ektiv qarama -
qarshiligi va uni hal etish usullarini, dialektik mushohadani shakllantirish va
rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo‗llashni mustaqil ijodiy faoliyati
ta‘minlanadi.
Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo„llash - yangi
kompyuter va axborot texnologiyalarini o‗quv jarayoniga qo‗llash.
O„qitishning usullari va texnikasi. Ma‘ruza (kirish, mavzuga oid, vizuallash),
muammoli ta‘lim, keys-stadi, pinbord, paradoks va loyihalash usullari, amaliy ishlar.
O„qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot hamkorlik va o‗zaro
o‗rganishga asoslangan frontal, kollektiv va guruh.
O„qitish vositalari: o‗qitishning an‘anaviy shakllari (darslik, ma‘ruza matni) bilan bir
qatorda – kompyuter va axborot texnologiyalari.
Kommunikatsiya usullari: tinglovchilar bilan operativ teskari aloqaga asoslangan
bevosita o‗zaro munosabatlar.
Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blits-so‗rov, oraliq va joriy va
yakunlovchi nazorat natijalarini tahlili asosida o‗qitish diagnostikasi.
Boshqarish usullari va vositalari: o‗quv mashg‗uloti bosqichlarini belgilab
beruvchi texnologik karta ko‗rinishidagi o‗quv mashg‗ulotlarini rejalashtirish, qo‗yilgan
maqsadga erishishda o‗qituvchi va tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya
mashg‗ulotlari, balki auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning nazorati.
Monitoring va baholash: o‗quv mashg‗ulotida ham butun kurs davomida ham
o‗qitishning natijalarini rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test topshiriqlari yoki yozma
ish variantlari yordamida tinglovchilarning bilimlari baholanadi. Test tizimi hamda tayanch
so‗z va iboralar asosida oraliq va yakuniy nazoratlar o‗tkaziladi.
“Sanoat miqyosida dori vositalarini ishlab chiqarish” fanidan mashg‟ulotlarning
mavzular va soatlar bo‟yicha taqsimlanishi:
t/r Mavzular nomi Jami soat Ma‟ruza
Amaliy
mashg‟ulot
Mustaqil
ta‟lim
1. Sanoat miqyosida dori vositalari
ishlab chiqarishning bugungi
kundagi xolati va rivojlanish
istiqbollari.
11 3 5 3
2. ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti‖
(GMP) umumiy qoidalar va
talablar.
11 3 5 3
3. Validatsiya. 11 3 5 3
4. Dori vositalarining sifatini
ta‘minlash. Dori vositalari sifat
nazoratiga nisbatan talablar.
11 3 5 3
5. Dori vositalarini ishlab chiqarish
jarayoni.
12 3 5 4
6. ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti‖
jaxon standartini bino va xonalarga
12 3 5 4
8
bo‗lgan talablari.
7. Sanoat miqyosida farmatsevtik
ishlab chiqarishda xodimlar
taqsimoti. Xodimlarga qo‗ygan
talablari. SHartnoma bilan ishlash
va o‗z-o‗zini tekshirish.
12 3 5 4
8. Qattiq dori shakllarini sanoat
miqyosida ishlab chiqarish. Kukun
dori turlarini ishlab chiqarish
texnologiyasi.
12 3 5 4
9. Granulalar va quruq qiyomlarni
sanoat miqyosida ishlab chiqarish. 12 3 5 4
10. Tabletka dori turlarini sanoat
miqyosida ishlab chiqarish. 12 3 5 4
11. Sanoat miqyosida jelatin kapsulalari
ishlab chiqarish. Dori moddalarini
jelatin kapsulalariga joylashtirish.
13 3 5 5
12. Steril va aseptik sharoitda
tayyorlanadigan dori turlari. Ularni
sanoat miqyosida ishlab chiqarish.
13 3 5 5
13. Sanoat miqyosida ishlab
chiqariladigan surtmalar,
linimentlar, kremlar, gellar va
pastalar. Ularni tayyorlashni
umumiy va xususiy texnologiyalari.
13 3 5 5
14. Sanoat miqyosida rektal dori
turlarini ishlab chiqarish. Ularni
tayyorlash texnologiyalari.
13 3 5 5
15. Sanoat miqyosida dorivor o‗simlik
xom ashyolaridan tayyorlanadigan
dori turlari va ularni tayyorlash
texnologiyalari.
13 3 5 5
16. Sanoat miqyosida ishlab
chiqariladigan gormonal
preparatlar.
13 3 5 5
17. Sanoat miqyosida ishlab
chiqariladigan ferment preparatlari
va biogen stimulyatorlar.
13 3 5 5
18. Dori vositalarining sifat
ko‗rsatkichlari, ularni aniqlash va
unga ta‘sir qiluvchi omillar.
13 3 5 5
19. Dori vositalarining biologik
samaradorligi va unga ta‘sir
qiluvchi omillar.
13 3 5 5
20. Dori vositalarining turg‗unligi va
saqlanish muddatlarini belgilash.
13 3 5 5
Jami 246 60 100 86
Asosiy qism: Fanning uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi
Asosiy qismda (ma‘ruza) fanni mavzulari mantiqiy ketma-ketlikda keltiriladi. Har bir
mavzuning mohiyati asosiy tushunchalar va tezislar orqali ochib beriladi. Bunda mavzu bo‘yicha
9
talabalarga DTS asosida etkazilishi zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalar to‘la qamrab olinishi
kerak.
Asosiy qism sifatiga qo‘yiladigan talab mavzularning dolzarbligi, ularning ish
beruvchilar talablari va ishlab chiqarish ehtiyojlariga mosligi, mamlakatimizda bo‘layotgan
ijtimoiy-siyosiy va demokratik o‘zgarishlar, iqtisodiyotni erkinlashtirish, iqtisodiy-huquqiy va
boshqa sohalardagi islohatlarning ustuvor masalalarini qamrab olishi hamda fan va
texnologiyalarning so‘ngti yutuqlari e‘tiborga olinishi tavsiya etiladi.
Ma‟ruza mashg‟ulotlari
Sanoat miqyosida dori vositalari ishlab chiqarishning bugungi kundagi xolati va
rivojlanish istiqbollari. Sanoat miqyosidagi farmatsevtik ishlab chiqarishning qisqacha tarixi va
bugungi kuni, shuningdek rivojlanish istiqbollari bo‗yicha umumiy ko‗nikmaga, qolaversa
sanoat miqyosida farmatsevtik ishlab chiqarishda eng ko‗p uchraydigan terminlar va
tushunchalarga ega bo‗linadi. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan tayyor dori vositalari
shakli va dori turi shuningdek, ishlatilishiga qarab tasniflanadi.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Blis, tezkor
so‟rov, aqliy hujum, munozara, o‟z-o‟zini nazorat.
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
“Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti” (GMP) umumiy qoidalar va talablar. GMP –
umumiy boshqaruv qoidalari bo‗lib, u ishlab chiqarish jarayonlari va nazorat sinovlari o‗tkazish
tartibini belgilaydi va ishlab chiqarishni turi hamda uni zamonaviy usulda olib borish bo‗yicha
minimal amaliy ko‗rsatmalarni o‗z ichiga oladi. Jahon sog‗liqni saqlash tashkiloti (―World
Health Organization‖) tomonidan dori vositalarini ishlab chiqarish va sifatini texnik darajasiga
baxo berish uchun ―Halqaro savdoda farmatsevtik preparatlar sifatini tasdiqlash tizimi‖ yaratildi.
―Good manufacturing practice‖ anashu tizimning bir qismidir.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Ma‟ruza,
namoyish etish, savol-javob, “Bumerang”, “Klaster”, “Blis-so‟rov”, “Fikrlash xaritasi” ,
Charxpalak, B.B.B jadvali.
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
Validatsiya. Validatsiya – texnologik jarayonlarni (jihozlar, xom ashyo, materiallar,
bino, xonalarni qo‗shib) me‘yoriy texnik hujjatlar talablariga mos ekanligini tasdiqlovchi
hujjatdir. Validatsiya – sifat kafolatining ajralmas qismi xisoblanadi. Validatsuiyani o‗tkazish
tartibi bo‗yicha quyidagi talablar mavjud:
- umumiy qoidalar;
- validatsiyaning asosiy belgilari;
- validatsiya o‗tkazish holatlari;
- takroriy validatsiya o‗tkazish;
- texnologik jarayonni validatsiya qilish;
- validatsiya jarayonini tashkil qilish;
- aniq ob‘ekt validatsiyasi uchun bayonnoma.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Ma‟ruza,
namoyish etish, savol-javob, B.B.B jadvali, tezkor so‟rov, aqliy hujum, “Klaster”, Charxpalak.
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
Dori vositalarining sifatini ta‟minlash. Dori vositalari sifat nazoratiga nisbatan
talablar. Farmatsevtik sanoatida sifatni boshqarish deganda dori preparatlarini ishlab chiqarish
jarayonining barcha bosqichlarida sifat nazoratini va ishlab chiqarishni munosib darajada
ta‘minlash tushuniladi. Tayyor dori vositalarining sifatini boshqarishda quyidagi talablar
mavjud:
- sifat nazorati tamoillari;
- dori vositalarining sifatini ta‘minlash;
- ―Yaxshi ishlab chiqarish qoidalari‖
- Sifat nazorati.
Dori vositalari ishlab chiqarishda va sifatini nazorat qilishda foydalaniladigan jihozlar,
10
ularni ishga tayyorlash, ishlatish va hizmat ko‗rsatishga iloji boricha qulay qilib quriladi hamda
joylashtiriladi. Jihozlar va nazorat-o‗lchov asboblarining ko‗rinishi, kattaligi hamda tavsifi
o‗tkazilayotgan texnologik jarayonlarga mos bo‗lishi kerak. Ular uchun quyidagicha talablar
qo‗yiladi:
- umumiy qoidalar;
- jihozlar konstruksiyasi;
- jihozlarni joylashtirish;
- jihozlarni ishga tayyorlash va ishlatish;
- ―toza‖ xonalardagi jihozlarga nisbatan bo‗lgan talab.
Sifatni nazorat qilish namuna olish, me‘yoriy texnik hujjatlar (spetsifikatsiyalar) va
sinovlar o‗tkazish hamda ishni tashkil qilish uslublari, ularni hujjatlashtirish va o‗rnatilgan
tartibda ruxstnomalar berishga tegishli ishlarni o‗z ichiga oladi. Berilgan ruxsatnomalar barcha
tegishli sinovlar o‗tkazilganligiga va dastlabki xom ashyo materiallari, yarim tayyor mahsulot va
oraliq maxsulotdan foydalanishni ta‘qiqlashga hamda tayyor mahsulot sifatini qoniqarli deb
topilguncha sotishga ruxsat berilmasligiga kafolat berishni ta‘minlaydi. Sifat nazorati faqat
amaliyda tekshirish bilan chegaralanmasligi kerak, mahsulot sifatiga tegishli qarorni uning
barcha moolajalar bilan bog‗liq ravishda chiqarish zarur. Sifat nazoratining asosiy talablari uni
ishlab chiqarishga bog‗liq ekanligi xisoblanadi. Shuningdek, unga qo‗yilgan talablar quyidagilar:
- sifat nazorati tamoillari;
- umumiy talablar;
- mahsulot sifatini nazorat qilishda yaxshi amaliyot amaliysi.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Ma‟ruza,
namoyish etish, B.B.B. jadvali, munozara, Venn diagrammasi, T-sxema, o‟z-o‟zini nazorat.
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
Dori vositalarini ishlab chiqarish jarayoni. Dori moddalari va dori vositalarini
tayyorlash farmatsevtika korxonasining asosiy maqsadi xisoblanadi. Bunda djastlabki xom ashyo
va yordamchi modda, o‗rov va markalash materiallari ishlatiladi. Kerakli darajada yaxshi
tuzilgan hujjat tayyor mahsulot sifatini ta‘minlash tizimining ajralmas qismi xisoblanadi. U
ushbu qoidaning hamma bo‗limlari bilan bog‗liq bo‗lishi va uning asosiy talablarini aks ettirishi
kerak. Ishlab chiqarish jarayoni qoida talablari aks ettirilgan texnologik reglamentga qat‘iyan
rioya qilgan xoldda amalga oshirilishi kerak. Bu esa kerakli sifatda tayyor mahsulot olishni
ta‘minlaydi. SHu bilan birga dori vositalarini ishlab chiqarish jarayoni bo‗yicha quyidagi talablar
mavjud:
- umumiy qoidalar;
- birlamchi xom ashyo;
- birlamchi o‗rov materiallari;
- ishlab chiqarish jarayoni;
- yorliq va ikkilamchi o‗ram;
- tayyor mahsulotlar;
- mahsulot qoldiqlari, yaroqsizlarini orqaga qaytarish va qayta ishlash;
- ishlab chiqarish chiqindilari;
- ishlab chiqarish jarayonini nazorat qilish;
- hujjatlar.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Ma‟ruza,
namoyish etish, blis-so‟rov, “baliq skeleti”, guruhlarda ishlash metodi.
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
“Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti” jaxon standartini bino va xonalarga bo„lgan
talablari. Ichish uchun mo‗ljallangan tayyor dori vositalarini dori shakllari bo‗yicha
tasniflanishi: qattiq, suyuq va yumshoq. Ularni sanoat miqyosida tayyorlash texnologiyalarining
o‗zigsha xos tomonlari.
Bino va xonalarning joylanishi, loyihalanishi va qurilishi ishlab chiqarish operatsiyalarini
bajarish uchun mo‗ljallangan bo‗lishi, shuningdek ishlab chiqarishda kelib chiqishi ehtiomli
11
bo‗lgan xatoliklar bo‗lmasligini ta‘minlash kerak. Xonalarni ishga tayyorlash va ularni ish
xolatida ushlash, tayyor mahsulot sifatiga salbiy ta‘sir ko‗rsatuvchi har tomonlama
kontaminatsiya, chang va boshqa iflosliklar to‗planishlarini yo‗q qilish imkoniyatini berishi
kerak. Ular uchun quyidagi talablar mavjud:
- umumiy qoidalar;
- ishlab chiqarish xonalarini loyihalashdagi o‗ziga xoslik;
- isitish, ventilyasiya, konditsionerlash;
- yoritish;
- suv ta‘minoti, kanalizatsiya, oqova suvlar;
- sanitariya.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Ma‟ruza,
namoyish etish, blis-so‟rov, “baliq skeleti”, B.B.B. jadvali, munozara, Venn diagrammasi, T-
sxema, o‟z-o‟zini nazorat.
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
Sanoat miqyosida farmatsevtik ishlab chiqarishda xodimlar taqsimoti. Xodimlarga
qo„ygan talablari. SHartnoma bilan ishlash va o„z-o„zini tekshirish. Korxonada tegishli
ma‘lumotga ega bo‗lgan, ishlab chiqarish operatsiyalarini yoki yo‗riqnoma asosida nazorat qilish
bo‗yicha operatsiyalarni bajarish qobiliyatiga ega bo‗lgan soha xodimlari bo‗lishi kerak. Barcha
xodimlar yuqori sifatli tayyor maxsulot chiqarishdan manfaatdor bo‗lishi darkor. Ularga ―Yaxshi
ishlab chiqarish amaliyoti‖ jahon standarti bo‗yicha quyidagi talablar qo‗yiladi:
- umumiy qoidalar;
- rahbar xodim;
- xodimlarni o‗qitish;
- ―toza‖ xonalar xodimlarini vazifalari;
- kiyim-bosh;
- xodimlarning shaxsiy gigienasi.
Shartnoma bo‗yicha dori moddalari va tayyor dori vositalarini (mahsulot) tahlil qilish va
ishlab chiqarishda ularni sifatiga ta‘sir qiluvchi anglashilmovchiliklar oldini olish uchun har bir
tomonning aniq vazifasi va maqsadi yozma ravishda aniqlangan bo‗lishi kerak:
- umumiy qoidalar;
- buyurtmachi;
- buyurtma ijrochisi;
- shartnoma;
- o‗z-o‗zini tekshirishni olib borish.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Ma‟ruza,
namoyish etish, savol-javob, “Bumerang”, “Klaster”, “Baliq skeleti”, T-sxema, o‟z-o‟zini
nazorat.
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
Qattiq dori shakllarini sanoat miqyosida ishlab chiqarish. Kukun dori turlarini
ishlab chiqarish texnologiyasi. Sanoat miqyosida tayyor dori vositalarini ishlab chiqarishni
tashkil qilish asoslari. Qattiq dori shakllarini sanoat miqyosida ishlab chiqarishni o‗ziga xos
tomonlari. Kukun dorilar va ularni sanoat miqyosida (ichish uchun mo‗ljallangan kukunlar,
in‘eksiya qilish uchun mo‗ljallangan kukunlar) ishlab chiqarish uchun zarur bo‗lgan shart-
sharoitlar.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Ma‟ruza,
namoyish etish, B.B.B. jadvali, munozara, Venn diagrammasi, T-sxema, o‟z-o‟zini nazorat.
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
Granulalar va quruq qiyomlarni sanoat miqyosida ishlab chiqarish. Tayyor dori
vositasi sifatida ishlatiladigan granulalar va quruq qiyomlarni sanoat miqyosida ishlab chiqarish
texnologiyasi. Ularni ishlab chiqarishdagi o‗ziga xos tomonlar.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Ma‟ruza,
namoyish etish, savol-javob, “Bumerang”, “Klaster”, “Blis-so‟rov”, “Fikrlash xaritasi” ,
12
Charxpalak, B.B.B jadvali.
Adabiyotlar: A1;A2; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
Tabletka dori turlarini sanoat miqyosida ishlab chiqarish. Tabletkalar texnologiyasi.
Tabletkalar ishlab chiqarish texnologiyasi uchun kerak bo‗ladigan asosiy va yordamchi
moddalar, substansiya va presslanadigan massaning fizik-kimyoviy va texnologik xossalari va
sifat ko‗rsatkichlarini aniqlash uchun zarur bo‗lgan asbob-uskuna va apparatlar bilan tanishish,
ular bilan ishlashni o‗rganish, ish unumdorligini oshirish yo‗llarini qidirish.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Ma‟ruza,
namoyish etish, savol-javob, B.B.B jadvali, tezkor so‟rov, aqliy hujum, “Klaster”, Charxpalak.
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
Sanoat miqyosida jelatin kapsulalari ishlab chiqarish. Dori moddalarini jelatin
kapsulalariga joylashtirish. Kapsulalarni zamonaviy tavsifi va tasnifi, asosiy va yordamchi
moddalarning tavsifi, jelatin kapsulalarini ishlab chiqarish, yumshoq va qattiq jelatin kapsulalari,
kapsulani to‗ldirish apparati, sifatini tekshirish usullarini tahlil qilish. Mikrokapsulalarni olish
usullari va ularni qobig‗ini o‗ziga xos tuzilishini saqlab qolish. Dori moddalarini jelatin va
mikrokapsulalarga joylashtirish usullari.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Ma‟ruza,
namoyish etish, savol-javob, “Bumerang”, “Klaster”, “baliq skeleti”, T-sxema, o‟z-o‟zini
nazorat.
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
Steril va aseptik sharoitda tayyorlanadigan dori turlari. Ularni sanoat miqyosida
ishlab chiqarish. In‘eksion eritmalarni ishlab chiqarish uchun qo‗yilgan boshlang‗ich talablar.
Sanoat miqyosida ampula ishlab chiqarish va uni to‗ldirishga tayyorlash. Ampula uchun kerak
bo‗ladigan boshlang‗ich materiallarga qo‗yilgan talablar. Boshlang‗ich material erituvchilarga
qo‗yilgan talablar. Oddiy, tozalangan va in‘eksion suvlar. Eritmani tayyorlash, ampulaga quyish,
sterillash, sifatini baxolash, qadoqlash, o‗rash va jihozlash. Sanoat miqyosida ampulalarga
quyilgan in‘eksion eritmalarni ishlb chiqarishni tashkil qilish.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Ma‟ruza,
namoyish etish, blis-so‟rov, aqliy hujum, “Klaster”, Charxpalak.
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan surtmalar, linimentlar, kremlar, gellar va
pastalar. Ularni tayyorlashni umumiy va xususiy texnologiyalari. Mazmuni: Yumshoq dori
turlarini korxona sharoitida ishlab chiqarish uchun zarur bo‗lgan dori va yordamchi moddalar va
materiallarga qo‗yilgan talablar. Yumshoq dori turlarini o‗ziga qo‗yilgan zamoanviy talablar.
Ularni tasnifi, tarkibi va tayyorlanish texnologiyalari. Yumshoq dori turlarini qadoqlash, o‗rash
va tashish. Ularni sanoat miqyosida ishlab chiqarishni tashkil qilish.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Ma‟ruza,
namoyish etish, B.B.B. jadvali, munozara, Venn diagrammasi, T-sxema, o‟z-o‟zini nazorat.
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
Sanoat miqyosida rektal dori turlarini ishlab chiqarish. Ularni tayyorlash
texnologiyalari. Sanoat miqyosida rektal dori turlarini ishlab chiqarish zaruriyati va ularni ishlab
chiqarish imkoniyatlari. Ularni tavsifi, tasnifi, tayyorlash usullari, sifatini baxolash,
nomenklaturasi va ishlab chiqarish unumdorligi va samaradorligini oshirish chora-tadbirlari.
Rektal dori turlarini sanoat miqyosida ishlab chiqarishni tashkil qilish asoslari.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Ma‟ruza,
namoyish etish, savol-javob, B.B.B jadvali, tezkor so‟rov, aqliy hujum, “Klaster”, Charxpalak.
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
Sanoat miqyosida dorivor o„simlik xom ashyolaridan tayyorlanadigan dori turlari
va ularni tayyorlash texnologiyalari. Dorivor o‗simlik xom ashyolaridan olinadigan dori
turlarining tavsifi va tasnifi. Dorivor o‗simlik xom ashyolarini sanoat miqyosida qadoqlash.
Yig‗malarni tayyorlash texnologiyasi. Nastoyka va ekstraktlarni umumiy va xususiy
texnologiyalari. Ularni sanoat miqyosida ishlab chiqarish.
13
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Ma‟ruza,
namoyish etish, blis-so‟rov, aqliy hujum, “Klaster”, “Fikrlash xaritasi” , Charxpalak, B.B.B
jadvali.
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan gormonal preparatlar. Organopreparatlar
ta‘rifi, tavsifi, tasnifi va ishlatilishi. Afzallik va kamchiliklari. Gormonlar. Ularni bugungi
kundagi ishlab chiqarilish xolati. Ularni ishlab chiqarish. Ularni tayyorlashda ishlatiladigan
yordamchi moddalar va ularga qo‗yilgan talablar. Gormonlarni tayyorlash usullari va ularda
ishlatiladigan asbob-uskunalar.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Ma‟ruza,
namoyish etish, savol-javob, B.B.B jadvali, , munozara, Venn diagrammasi, T-sxema, o‟z-o‟zini
nazorat.
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan ferment preparatlari va biogen
stimulyatorlar. Fermentlar. Ularni bugungi kundagi ishlab chiqarilish xolati. Ularni ishlab
chiqarish. Ularni tayyorlashda ishlatiladigan yordamchi moddalar va ularga qo‗yilgan talablar.
Fermentlarni tayyorlash usullari va ularda ishlatiladigan asbob-uskunalar.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Ma‟ruza,
namoyish etish, savol-javob, “Bumerang”, “Klaster”, “baliq skeleti”, T-sxema, o‟z-o‟zini
nazorat.
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
Dori vositalarining sifat ko„rsatkichlari, ularni aniqlash va unga ta‟sir qiluvchi
omillar.
Tayyor dori vositalarini sifatini aniqlash usullari. Ichish uchun mo‗ljallangan dori
turlarini sifatiga qo‗yilgan talablar. In‘eksiya qilish uchun mo‗ljallangan dori turlarini sifatiga
qo‗yilgan talablar. Tashqi maqsadlar uchun mo‗ljallangan dori turlarini sifatiga qo‗yilgan
talablar. Qattiq dori shakllarining sifatiga qo‗yilgan talablar. Suyuq dori shakllarining sifatiga
qo‗yilgan talablar. Yumshoq dori shakllarining sifatiga qo‗yilgan talablar. Rektal dori
shakllarining sifatiga qo‗yilgan talablar. Aerozol dori shakllarining sifatiga qo‗yilgan talablar.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Ma‟ruza,
namoyish etish, savol-javob, “Bumerang”, “Klaster”, “Blis-so‟rov”, “Fikrlash xaritasi” ,
Charxpalak, B.B.B jadvali.
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
Dori vositalarining biologik samaradorligi va unga ta‟sir qiluvchi omillar. Tayyor
dori vositalarining biologik samaradorligi va uni aniqlash usullari. Usullarni bir-biri bilan
qiyosiy baxolash. Ularni afzallik va kamchilik tomonlari. Instrumental tahlil. Biologik
samaradorlikka ta‘sir qiluvchi omillar. Ularning ahamiyati. Korellyasion koeffitsient va uni
aniqlash. Korellyasion koeffitsientni aniqlashdan maqsad.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Ma‟ruza,
namoyish etish, blis-so‟rov, aqliy hujum, “Klaster”, “Fikrlash xaritasi” , Charxpalak, B.B.B
jadvali.
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
Dori vositalarining turg„unligi va saqlanish muddatlarini belgilash. Tayyor dori
vositalarining turg‗unligi va saqlanish muddatini belgilashda inobatga olinadigan asosiy jihatlar.
Dori shakllariga qarab tayyor dori vositalarining turg‗unligi va saqlanish muddatini belgilash.
Qo‗llash usuliga qarab tayyor dori vositalarining turg‗unligi va saqlanish muddatini belgilash.
Dorivor o‗simlik xom ashyolaridan olinadigan TDVlarining turg‗unligi va saqlanish muddatini
belgilash.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim. Ma‟ruza,
savol-javob, “Bumerang”, “Klaster”, Charxpalak, B.B.B jadvali, test, o‟z-o‟zini nazorat.
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5.
14
“Sanoat miqyosida dori vositalarini ishlab chiqarish” fani bo‟yicha ma‟ruza
mashg‟ulotlarining kalendar tematik rejasi
t/r Ma‟ruza mashg‟ulotlarining mavzulari (barcha) soat
1. Sanoat miqyosida dori vositalari ishlab chiqarishning bugungi kundagi xolati va
rivojlanish istiqbollari.
3
2. ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti‖ (GMP) umumiy qoidalar va talablar. 3
3. Validatsiya. 3
4. Dori vositalarining sifatini ta‘minlash. Dori vositalari sifat nazoratiga nisbatan
talablar.
3
5. Dori vositalarini ishlab chiqarish jarayoni. 3
6. ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti‖ jaxon standartini bino va xonalarga bo‗lgan
talablari.
3
7. Sanoat miqyosida farmatsevtik ishlab chiqarishda xodimlar taqsimoti. Xodimlarga
qo‗ygan talablari. SHartnoma bilan ishlash va o‗z-o‗zini tekshirish.
3
8. Qattiq dori shakllarini sanoat miqyosida ishlab chiqarish. Kukun dori turlarini
ishlab chiqarish texnologiyasi.
3
9. Granulalar va quruq qiyomlarni sanoat miqyosida ishlab chiqarish. 3
10. Tabletka dori turlarini sanoat miqyosida ishlab chiqarish. 3
11. Sanoat miqyosida jelatin kapsulalari ishlab chiqarish. Dori moddalarini jelatin
kapsulalariga joylashtirish.
3
12. Steril va aseptik sharoitda tayyorlanadigan dori turlari. Ularni sanoat miqyosida
ishlab chiqarish.
3
13. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan surtmalar, linimentlar, kremlar, gellar va
pastalar. Ularni tayyorlashni umumiy va xususiy texnologiyalari.
3
14. Sanoat miqyosida rektal dori turlarini ishlab chiqarish. Ularni tayyorlash
texnologiyalari.
3
15. Sanoat miqyosida dorivor o‗simlik xom ashyolaridan tayyorlanadigan dori turlari
va ularni tayyorlash texnologiyalari.
3
16. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan gormonal preparatlar. 3
17. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan ferment preparatlari va biogen
stimulyatorlar.
3
18. Dori vositalarining sifat ko‗rsatkichlari, ularni aniqlash va unga ta‘sir qiluvchi
omillar.
3
19. Dori vositalarining biologik samaradorligi va unga ta‘sir qiluvchi omillar. 3
20. Dori vositalarining turg‗unligi va saqlanish muddatlarini belgilash. 3
Jami 60
t/r Amaliy mashg„ulotlar mavzusi Soat
1. Sanoat miqyosida dori vositalarini ishlab chiqarish bo‗yicha GMP talablari va ularni
amaliyotga tatbiq etilishi
5
2. Dori vositasini sifatini ta‘minlash 5
3. Dori vositalarini ishlab chiqarishda bino va uning xonalari 5
4. Dori vositalarini ishlab chiqarish jarayoni. Umumiy qoidalar
Dori vositalari sifat nazoratiga nisbatan talablar. Sifat nazorati tamoillari.
5
5. Validatsiya. 5
6. Me‘moriy loyihalash va xavfsizlik qoidalari. 5
7. Qattiq dori shakllarini sanoat miqyosida ishlab chiqarish. Kukun dori turlarini ishlab
chiqarish texnologiyasi.
5
8. Granulalar va quruq qiyomlarni sanoat miqyosida ishlab chiqarish. 5,0 dan koldreks
granulasi ishlab chiqarishni tashkil qilish
5
15
9. Tabletka dori turlarini sanoat miqyosida ishlab chiqarish. Allapinin tabletkasini
sanoat miqyosida ishlab chiqarishni tashkil qilish
5
10. In‘eksion dori turlarini sanoat miqyosida ishlab chiqarish. Diklofenak natriy
in‘eksion eritmasini ampulalarda 5 ml dan sanoat miqyosida ishlab chiqarish
5
11. Sanoat miqyosida farmatsevtik eritmalarni ishlab chiqarish. Dag‗al dispers tizimlar.
Suspenziyalar va emulsiyalar
5
12. Efir moyi va efir moylari saqlovchi dori vositalarini sanoat miqyosida ishlab
chiqarish
5
13. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan surtmalar, linimentlar, kremlar, gellar va
pastalar. Ularni tayyorlashni umumiy va xususiy texnologiyalari.
5
14. Diklofenak natriy surtmasini sanoat miqyosida ishlab chiqarish texnologiyasi 5
15. Sanoat miqyosida rektal dori turlarini ishlab chiqarish. SHamchalar, tayoqchalar va
sharchalarni tayyorlash texnologiyalari. Ixtiol shamchasini sanoat miqyosida ishlab
chiqarishni tashkil qilish
5
16. Sanoat miqyosida jelatin kapsulalari va mikrokapsulalar ishlab chiqarish. Lakto
FLORni kapsula shaklida ishlab chiqarish
5
17. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan gormonal va ferment preparatlari. Insulin va
uning preparatlarini ishlab chiqarish
5
18. O‗simlik xom ashyolari va ulardan tayyorlanadigan yig‗malar. YAllig‗lanishga
qarshi ishlatiladigan yig‗maning tarkibi va texnologiyasi
5
19. Biofarmatsiya. Biologik samaradorlik. Ibuprofen tabletkasini biosamaradorligini
o‗rganish
5
20. Tayyor dori vositalarining turg‗unligi va saqlanish muddatlarini o‗rganish. Unga
ta‘sir qiluvchi omillar. Indometatsin quruq qiyomini turg‗unligi va saqlanish
muddatini belgilash
5
Jami 100
Mustaqil ta‟lim tashkil etishning shakli va mazmuni.
―Sanoat miqyosida dori vositalarini ishlab chiqarish‖ bo‘yicha talabaning mustaqil ta‘limi
shu fanni o‘rganish jarayonining tarkibiy qismi bo‘lib, uslubiy va axborot resurslari bilan to‘la
ta‘minlangan.
Talabalar auditoriya mashg‘ulotlarida professor-o‘qituvchilarning ma‘ruzasini tinglaydilar,
laboratoriya mashg‘ulotlarini bajaradilar, masalalar echadilar. Auditoriyadan tashqarida talaba
darslarga tayyorlanadi, adabiyotlarni va berilgan laboratoriya ishlarini konspekt qiladi, uy vazifa
sifatida berilgan masalalarni echadi. Bundan tashqari ayrim mavzularni kengroq o‘rganish
maqsadida qo‘shimcha adabiyotlarni o‘qib referatlar tayyorlaydi hamda mavzu bo‘yicha testlar
echadi. Mustaqil ta‘lim natijalari reyting tizimi asosida baholanadi.
Uyga vazifalarni bajarish, qo‘shimcha darslik va adabiyotlardan yangi bilimlarni mustaqil
o‘rganish, kerakli ma‘lumotlarni izlash va ularni topish yo‘llarini aniqlash, internet
tarmoqlaridan foydalanib ma‘lumotlar to‘plash va ilmiy izlanishlar olib borish, ilmiy to‘garak
doirasida yoki mustaqil ravishda ilmiy manbalardan foydalanib ilmiy maqola va ma‘ruzalar
tayyorlash kabilar talabalarning darsda olgan bilimlarini chuqurlashtiradi, ularning mustaqil
fikrlash va ijodiy qobiliyatini rivojlantiradi. Shuning uchun ham mustaqil ta‘limsiz o‘quv
faoliyati samarali bo‘lishi mumkin emas.
Uy vazifalarini tekshirish va baholash laboratoriya mashg‘ulot olib boruvchi o‘qituvchi
tomonidan, konspektlarni va mavzuni o‘zlashtirish darajasinitekshirish va baholash esa ma‘ruza
darslarini olib boruvchi o‘qituvchi tomonidan har darsda amalga oshiriladi.
―Sanoat miqyosida dori vositalarini ishlab chiqarish‖ fanidan mustaqil ish majmuasi
fanning barcha mavzularini qamrab olgan va quyidagi 20 ta katta mavzu ko‘rinishida
shakllantirilgan.
16
t/
r Mustaqil ta‟lim mavzulari Berilgan topshiriqlar
Bajar.
muddat
Hajmi (soatda)
1. Sanoat miqyosida dori vositalarini
ishlab chiqarish tizimi.
Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 1-hafta
3
2.
Sanoat miqyosida ishlab
chiqariladigan tayyor dori vositalarini
qadoqlash turlari va usullari.
Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 2-hafta
3
3. Sanoat miqyosida yig„malar va kukun
dorilarni ishlab chiqarish.
Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 3-hafta
3
4. Sanoat miqyosida tabletkalar ishlab
chiqarish.
Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 4-hafta
3
5.
Draje, granula, qiyom va quruq
qiyomlarni sanoat miqyosida ishlab
chiqarish.
Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 5-hafta
4
6.
Kapsula va mikrokapsulalar, spansula
va qandolatchilik dori turlarini sanoat
miqyosida ishlab chiqarish.
Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 6-hafta
4
7. Farmatsevtik eritmalarni sanoat
miqyosida ishlab chiqarish.
Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 7-hafta
4
8. In‟eksion dori turlarini sanoat
miqyosida ishlab chiqarish.
Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 8-hafta
4
9. Nastoyka va ekstraktlarni sanoat
miqyosida ishlab chiqarish.
Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 9-hafta
4
10. Biogen stimulyatorlar va ularni sanoat
miqyosida ishlab chiqarish.
Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 10-hafta
4
11. Novogalen preparatlari va ularni
sanoat miqyosida ishlab chiqarish.
Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 11-hafta
5
12.
Gormon va ferment preparatlari.
Ularni sanoat miqyosida ishlab
chiqarish
Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 12-hafta
5
13.
Suspenzion va emulsion dori
preparatlarini sanoat miqyosida ishlab
chiqarish.
Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 13-hafta
5
14. Surtmalar va linimentlar. Ularni
sanoat miqiyosida ishlab chiqarish.
Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 14-hafta
5
15. Sanoat miqyosida tibbiyot malxamlari
va xantal qog„ozi.
Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 15-hafta
5
16. Sanoat miqyosida rektal dori
shakllarini ishlab chiqarish.
Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 16-hafta
5
17. Farmatsevtik aerozollar. Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 17-hafta
5
18. Efir moyi saqlovchi dori
preparatlarini.
Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 18-hafta
5
19. Ko„z uchun mo„ljallangan dori
vositalari.
Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 19-hafta
5
20. O„ziga xos tayyorlanish usuliga ega
bo„lgan dori preparatlari.
Adabiyotlardan konspekt qilish.
Individual topshiriqlarni bajarish 20-hafta
5
Jami 86
17
Dasturning informatsion uslubiy ta‟minoti
Mazkur fanni o‘qitish jarayonida ta‘limning zamonaviy metodlari, pedagogik va axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini qo‘llash nazarda tutilgan:
Talabalarga ―Sanoat miqyosida dori vositlarini ishlab chiqarish‖ fanini o‘qitishda
kompyuter, axborot va boshqa zamonaviy texnologiyalarni qo‘llab, bilim saviyasini oshirish va
shu orqali Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablariga javob beradigan ilmiy salohiyatli etuk
mutaxassis kadrlar tayyorlash jarayonini amalga oshirish davr talabidir. Ma‘ruzalarni
videoproektordan foydalanib, taqdimot ko‘rinishida yoki slaydlar orqali kodoskopda o‘qish,
internet ma‘lumotlaridan samarali foydalanish, shuningdek talabalarni elektron darsliklardan
foydalanishlari uchun sharoitlar yaratish maqsadga muvofiq. O‘qitish jarayonda o‘quv
dasturlarini kompyuter orqali o‘qitishni joriy etish, talabalarning kompyuter savodxonligini
oshirishga ko‘nikma berish, zamonaviy pedagogik texnologiya usullarini qo‘llash orqali
erishiladi. O‘qitish jarayoniga ayniqsa talabalar bilimini nazorat qilishga kompyuterlarni keng
tatbiq qilish, talabalarning kompyuter savodxonligini oshiribgina qolmay, turli jarayonlarni
oqilona boshqarish, vujudga kelgan vaziyatni tez va to‘g‘ri xal qilish imkonini beradi;
Shuningdek ayrim amaliy mashg‘ulotlarda aqliy xujum, guruhli fikrlash, ―ish o‘yini‖ va
boshqa pedagogik texnologiyalardan foydalaniladi.
“Sanoat miqyosida dori vositalarini ishlab chiqarish” fanidan talabalar bilimini
reyting tizimi asosida baholash mezoni.
―Sanoat miqyosida dori vositalarini ishlab chiqarish‖ fani bo‘yicha reyting jadvallari,
nazorat turi, shakli, soni hamda har bir nazoratga ajratilgan maksimal ball, shuningdek joriy va
oraliq nazoratlarining saralash ballari haqidagi ma‘lumotlar fan bo‘yicha birinchi mashg‘ulotda
talabalarga e‘lon qilinadi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim saviyasi va o‘zlashtirish darajasining Davlat ta‘lim
standartlariga muvofiqligini ta‘minlash uchun quyidagi nazorat turlari o‘tkaziladi:
joriy nazorat (JN) – talabaning fan mavzulari bo‘yicha bilim va amaliy ko‘nikma
darajasini aniqlash va baholash usuli. Joriy nazorat fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda
laboratoriya mashg‘ulotlarda og‘zaki so‘rov, test o‘tkazish, suhbat, nazorat ishi, kollekvium, uy
vazifalarini tekshirish va shu kabi boshqa shakllarda o‘tkazilishi mumkin;
oraliq nazorat (ON) – semestr davomida o‘quv dasturining tegishli (fanlarning bir necha
mavzularini o‘z ichiga olgan) bo‘limi tugallangandan keyin talabaning nazariy bilim va amaliy
ko‘nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Oraliq nazorat bir semestrda ikki marta
o‘tkaziladi va shakli (yozma, og‘zaki, test va hokazo) o‘quv faniga ajratilgan umumiy soatlar hajmidan kelib chiqqan holda belgilanadi;
yakuniy nazorat (YN) – semestr yakunida muayyan fan bo‘yicha nazariy bilim va amaliy
ko‘nikmalarni talabalar tomonidan o‘zlashtirish darajasini baholash usuli. Yakuniy nazorat
asosan tayanch tushuncha va iboralarga asoslangan ―Yozma ish‖ shaklida o‘tkaziladi.
ON o‘tkazish jarayoni kafedra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ishtirokida muntazam
ravishda o‘rganib boriladi va uni o‘tkazish tartiblari buzilgan hollarda, ON natijalari bekor
qilinishi mumkin. Bunday hollarda ON qayta o‘tkaziladi.
Oliy ta‘lim muassasasi rahbarining buyrug‘i bilan ichki nazorat va monitoring bo‘limi
rahbarligida tuzilgan komissiya ishtirokida yani o‘tkazish jarayoni muntazam ravishda o‘rganib
boriladi va uni o‘tkazish tartiblari buzilgan hollarda, YaN natijalari bekor qilinishi mumkin.
Bunday hollarda YaN qayta o‘tkaziladi.
Talabaning bilim saviyasi, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi
asosida talabaning fan bo‘yicha o‘zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi.
Talabalarning ―Sanoat miqyosida dori vositalarini ishlab chiqarish‖ fanidan o‘zlashtirish
ko‘rsatkichi 100 ballik tizim bo‘yicha olib boriladi.
100 balli nazorat sistemasi talabalar bilimini nazoratning barcha turlarida qo‘llaniladi:
1. Laboratoriyada o‘quv mashg‘ulotlarini nazorat ya‘ni JN (TMI ham JN ni ichida)
2. Oraliq nazorat.
3. Yakuniy nazorat.
18
t/r Nazorat turi Maksimal ball Saralash bali
1. Joriy nazorat 60 39,0
2. Oraliq nazorat 10 6,5
3. Yakuniy nazorat 30 19,5
Jami 100 65
Joriy nazorat
Joriy nazorat bo‗yicha baholash 75 balli reyting tizimidagi aniq mezonlarga muvofiq guruh
jurnaliga xar bir mashg‗ulot uchun olgan ballari qo‗yib boriladi. Talabalarning xar bir mashg‗ulotda
olgan maksimal ballari quyidagilardan tashkil topgan bo‗ladi.
1. Mavzu bo‗yicha talabani amaliy va nazariy tayyorgarlik natijasini tekshirish 3 ball.
2. Talabani amaliy ishni bajarish darajasi, xosil qilgan ko‗nikmasi 1 ball.
3. Mavzu bo‗yicha talabani mustaqil ishni tayyorlab kelganligi 0,5 ball.
4. Ma‘ruza matnining mavjudligi 0,5 ball
Jami : 5,0 ball
JN da talabalarning mashg‗ulotga tayyorgarlik darajasi og‗zaki suxbat orqali tekshiriladi. Amaliy
ishni bajarganligi tayyor maxsulotni o‗qituvchiga topshirganligidan keyin baholanadi. Ko‗nikma esa
talabani ishni qanday bajarganligini so‗rash orqali baholanadi. Agar talabada ma‘ruza matni bo‗lmasa yoki
ma‘ruzaga qatnashmagan bo‗lsa, shu ma‘ruzaga to‗g‗ri keladigan amaliy mashg‗ulotdan 0,5 ball olib
tashlanadi. Talaba amaliy mashg‗ulotni qayta topshirganda olgan ballari 0,8 koeffitsientga ko‗paytiriladi.
Ma‘ruzani qayta topshirishda 0,5 koeffitsient qo‗llaniladi.
Mavzu bo„yicha JN quyidagicha amalga oshiriladi:
2,20 dan kam – qoniqarsiz
2,24 dan – 2,80 gacha qoniqarli
2,84 dan – 3,40 gacha yaxshi
3,44 dan – 5 gacha a‘lo
Fan bo„yicha JN quyidagicha amalga oshiriladi:
39 dan kam qoniqarsiz
39 dan – 42 gacha qoniqarli
43 dan – 51 gacha yaxshi
52 dan – 60 gacha a‘lo
Talabalarning JN bo„yicha ballarda ifodalangan o„zlashtirishi quyidagicha baxolanadi:
№ O„zlashtir
ish %
Balla
r
Baxo Talabaning bilim darajasi
1 86-100 52-60 a‘lo - mavzu bo‗yicha berilgan savollarga to‗liq javob bersa;
- amalda bajariladigan ish daftarga yozib kelingan
bo‗lsa;
- amaliy ish natijasi, ya‘ni tayyorlangan dori shakli
talabga javob bersa;
- ma‘ruza matni yozilgan bo‗lsa.
2 71-85 43-51 yaxshi - mavzu bo‗yicha barcha savollarga yaxshi javob bersa;
- amaliy ish natijasi, ya‘ni tayyorlangan dori shakli
talabga javob bersa;
19
- ma‘ruza matni yozilgan bo‗lsa;
- amalda bajariladigan ish daftarga yozib kelinmagan
bo‗lsa.
3 66-70 39-42 o‗rta - mavzu bo‗yicha muxokamada to‗liq qatnashmasa;
- amaliy ish natijasi, ya‘ni tayyorlangan dori shakli
talabga javob bersa;
- ma‘ruza matni yozilmagan bo‗lsa;
- amalda bajariladigan ish daftarga yozib kelinmagan
bo‗lsa.
4 65 dan
kam
39
dan
kam
qoniq
arsiz
Talaba uy vazifasini daftariga yozib kelgan, lekin mavzu
bo‗yicha savollarga javob bera olmaydi. Mohiyatini
tushunmaydi.
Talabani musataqil ishi (TMI)
TMI O‗zbekiston Respublikasi Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligining 21.02.2005 yildagi 34-
sonli buyrug‗i va institut rektori tomonidan 2013 yil 27 fevralda tasdiqlangan ―Talaba mustaqil ishini
tashkil etish, nazorat qilish va baxolash tartibi to‗g‗risidagi Nizom asosida tashkil etiladi.‖
TMI ―Sanoat miqyosida dori vositalarini ishlab chiqarish‖ fani dasturiga muvofiq taklif etiladi:
talabalarni o‗quv izlanish ishlarini alohida yuqorida keltirilgan mavzular bo‗yicha; jadvallar, slaydlar,
vaziyatli masalalar, testlar tuzish bilan. O‗quv jurnalida har bir semestr amaliy mashg‗ulotdan keyin
alohida ustuncha ajratilib, unga talabaning mustaqil bajargan ishiga ball qo‗yiladi.
TMI kafedra arxivida ro‗yhatga olinadi va 2 yil mobaynida saqlanadi.
TMI ning hajmini kafedra xodimlari har bir talaba uchun quyidagi hajmda belgilaydi.
I. Agar talaba tanlagan mavzusi bo‗yicha vaziyatli masala tuzadigan bo‗lsa; 10 va undan yuqori
masala uchun 0,5 ball bilan baholanadi.
II. Agar talaba tanlagan mavzusi bo‗yicha test tuzadigan bo‗lsa: (testlarning har birini 5 tadan
javobi bo‗lishi shart); 50 va undan yuqori test tuzilsa 0,5 ball bilan baholanadi.
III. Agar talaba tanlagan mavzusi bo‗yicha adabiyotlar taxlilini beradigan bo‗lsa; 5 yillik
adabiyotlarni ko‗rib chiqib, internet ma‘lumotlaridan foydalanib, qo‗lyozma tipida 25 bet referat
tayyorlasa 0,5 ball bilan baholanadi.
IV. Talaba tanlagan mavzu bo‗yicha asbob uskunalarni rangli tasvirini tayyorlasa 0,5 ball bilan
baholanadi. Agar tuzilgan tasvir ko‗rimsiz, sifatsiz va talabga javob bermasa, mustaqil ish qabul
qilinmaydi.
Talaba tayyorlagan tasviriy ishlar soni uning murakkabligiga qarab belgilanadi. Mustaqil ish
mavzularini tanlash ixtiyoriy. Agar talaba olingan mavzusi bo‗yicha mustaqil ishni bajara olmasa mavzu
almashtiriladi.
Oraliq nazorat
Talabani ON 10 balli reyting tizimi bo‗yicha bir marta semestr oxirida o‗tkaziladi. ON kafedra
majlisining qaroriga muvofiq yozma shaklida o‗tkaziladi. yozma ON da xar bir bilet 3 ta savoldan tashkil
topgan bo‗lib, quyidagicha baholanadi:
6,5 dan kam qoniqarsiz
6,6 dan – 7,0 gacha qoniqarli
7,1 dan – 8,5 gacha yaxshi
8,6 dan – 10 gacha a‘lo
ON ga amaliy mashg‗ulotdan qarzi bo‗lmagan talabalar qo‗yiladi.
20
Yakuniy nazorat
YaN ga mazkur kursni muvoffaqiyatli yakunlagan hamda JN va ON dan 65% dan yuqori ball
to‗plagan talabalar qo‗yiladi. Institut ilmiy kengashining qaroriga muvofiq YaN tegishli shaklida
o‗tkaziladi va 30 ball asosida baholanadi.
30 balli tizimda fan bo‗yicha semestr davomida to‗plagan ballar quyidagicha o‗zlashtirish
ko‗rsatkichlari bilan belgilanadi:
19,5 dan kam - qoniqarsiz
19,8 dan – 21,0 gacha qoniqarli
21,3 dan – 25,5 gacha yaxshi
25,8 dan – 30 gacha a‘lo
TALABANI FAN BO„YICHA ATTESTATSIYADAN O„TKAZISH TARTIBI
JN (11 ta dars)
JN o‗rtacha qiymati – 5+5+5+5+5+5+5+5+5+5+5=55
JN bali = 55 + 5 (TMI) = 60 ball (a‘lo)
ON
ON =10 ball (a‘lo)
YaN
YaN = 30 ball (a‘lo)
Fandan olingan baho JN + ON + YaN = 60 + 10 + 30 = 100 ball (a‘lo)
Tavsiya etilgan adabiyotlar ro‟yhati Asosiy adabiyotlar
1. Teoriticheskie osnovы texnologii lekarstvennыx sredstv. Uchebnoe posobie.
Beregovыx V.V., Sapojnikova E.A., Djalilov X.K. i dr. Tashkent 2011. 244 s.
2. Katalog texnologicheskogo oborudovaniya ximiko-farmatsevticheskoy
promыshlennosti. Uchebnoe posobie dlya studentov dnevnoy i zaochnoy formы obucheniya
spetsialnosti «Texnologiya farmatsevticheskix preparatov». Vinnitsa. NOVA KNIGA, 2010. 266
S.
3. Produksiya meditsinskoy i mikrobiologicheskoy promыshlennosti. Texnologicheskie
reglamentы proizvodstva. Soderjanie, poryadok razrabotki, soglasovaniya i utverjdeniya.
Otraslevoy standart. Tst 19-02: 2003. 73 s.
4. SHax D.X. Standartnыe operatsionnыe protsedurы v farmatsevticheskom
proizvodstve. Obщiev prinsipы. 2006 Kiev «Avtograf» 425 S.
Qo„shimcha adabiyotlar
1. YAxshi ishlab chiqarish amaliyoti qoidalari (GMP). Tarmoq standarti Tst 19-
01:2003. 60 bet.
2. Xorujaya T.G., CHuchalin V.S. Rastvorы, nastoyki, ekstraktы promыshlennogo
proizvodstva. Delovaya igra. Uchebnoe posobie. Tomsk. SGMU. 2009. 177 S.
3. Fedotov A.E. Osnovы GMP. Proizvodstvo lekarstvennыx sredstv. «Moskva. 2012.
Asinkom» 576S.
4. Proizvodstvo lekarstv po GMP (Sbornik statey). Moskva. 2005. «Meditsinskiy
biznes» 344. S.
5. Promыshlennaya texnologiya lekarstv /Pod red. Prof. V.I. CHueshova. Tom 2.
Xarkov. 2002. 715 s.
Promыshlennaya texnologiya lekarstv /Pod red. Prof. V.I. CHueshova. Tom 1. Xarkov.
2002. 327 s.
Internet saytlari
1. http://www.ziyonet.uz/
2. http://nonfood.unipack.ru/937/
3. http://www.lxn.ru/index.php?id=843
21
II. SILLABUS
Fanning qisqacha tavsifi
OTMning nomi
va joylashgan
manzili:
Toshkent Farmatsevtika Instituti Oybek ko‗chasi, 45
Kafedra: Dori vositalarining sanoat
texnologiyasi Sanoat farmatsiya fakulteti tarkibida
Ta‟lim sohasi va
yo„nalishi:
5A 510603 –
Dorilarning sanoat
texnologiyasi a‘lim
mutaxassisligi
2-kurs magistratura talafalari uchun
Fanni (kursni)
olib boradigan
o„qituvchi
to„g„risida
ma‟lumot:
farm.f.n., dotsent
Xaydarov Vosiljon
Rasulovich
e-mail: dr.xaydarov@mail.ru
Dars vaqti va
joyi:
1-bino 107
uditoriya Kursning
davomiyligi: 3.09.2014-06.04.2015
Individual
grafik asosida
professor-
o`qituvchining
talabalar bilan
ishlash vaqti:
Haftaning dushanba, chorshanba va shanba kunlari soat 14.00 dan 18.00 gacha
Fanga ajratilgan
soatlar
Auditoriya soatlari
Mustaqil ta‟lim: 86 Ma‟ruza 60 Amaliyot 100
Fanning boshqa
fanlar bilan
bog„liqligi:
―Sanoat miqyosida dori vositalarini ishlab chiqarish‖ fani mutaxassislik fani
xisoblanib, 4-semestrda o‗qitiladi. Dasturni amalga oshirish bakalavriatura
o‗kuv rejasida rejalashtirilgan matematik va tabiiy-ilmiy fanlar (oliy
matematika, informatika va informatsiyaon texnologiyalar, fizika, anorganik
kimyo, organik kimyo, fiziologiya anatmoiya asoslari bilan, botanika,
ekologiya), umumkasbiy fanlar (analitik kimyo, fizik va kolloid kimyo,
biologik kimyo, kimyoviy mikrobiologiya, farmakologiya, sanoat gigienasi,
muxandislik grafikasi, hayot faoliyati havfsizligi, kimyo-farmatsevtik ishlab
chiqarish jarayonlari va apparatlari, metrologiya va standartizatsiya,
umumiy kimyo texnologiyasi, lotin tili, elektrotexnika, farmakognoziya,
farmatsevtik kimyo, ishlab chiqarish menejmenti, energotexnologiya) dan,
talabaatura o‗quv rejasida rejalashtirilgan etarli bilim va ko‗nikmalarga ega
bo‗lishlik talab etiladi
Fanning mazmuni
Fanning
dolzarbligi va
qisqacha
mazmuni:
5A 510603 – Dorilarning sanoat texnologiyasi mutaxassisligi
bo‗yicha ta‘lim oluvchi 2 kurs talabalari ―Sanoat miqyosida dori vositalari
ishlab chiqarish‖ mutaxassislik fani bo‗yicha sanoat miqyosida ishlab
chiqariladigan tayyor dori vositalarini tayyorlash texnologiyasi va ishlab
chiqarishni tashkil qilish bilan yaqindan tanishadilar.
―Sanoat miqyosida dori vositalari ishlab chiqarish‖ fanini o‗qitishdan
maqsad 5A 510603 – Dorilarning sanoat texnologiyasi mutaxassisligi
22
bo‗yicha 2 kurs talabaantlariga korxona sharoitida ishlab chiqarilayotgan
tayyor dori vositalarini tayyorlash texnologiyasi va ishlab chiqarishni to‗g‗ri
yo‗lga qo‗yish bo‗yicha umumiy ko‗nikmalarga ega bo‗lish.
Talabalar
uchun talablar
- o‗qituvchiga va guruhdoshlarga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo‗lish;
- institut ichki tartib - intizom qoidalariga rioya qilish;
- uyali telefonni dars davomida o‗chirish;
- berilgan uy vazifasi va mustaqil ish topshiriqlarini o‗z vaqtida va sifatli
bajarish;
- ko‗chirmachilik (plagiat) qat‘iyan man etiladi;
- darslarga qatnashish majburiy hisoblanadi, dars qoldirilgan holatda
qoldirilgan darslar qayta o‗zlashtirilishi shart;
- darslarga oldindan tayyorlanib kelish va faol ishtirok etish;
- talaba o‗qituvchidan so‗ng, dars xonasiga - mashg‗ulotga kiritilmaydi;
- talaba reyting ballidan norozi bo‗lsa e‘lon qilingan vaqtdan boshlab 1 kun
mobaynida apellyasiya komissiyasiga murojat qilishi mumkin
Elektron pochta
orqali
munosabatlar
tartibi
Professor-o‗qituvchi va talaba o‗rtasidagi aloqa elektron pochta orqali ham
amalga oshirilishi mumkin, telefon orqali baho masalasi muhokama
qilinmaydi, baholash faqatgina instituthududida, ajratilgan xonalarda va
dars davomida amalga oshiriladi. Elektron pochtani ochish vaqti soat 15.00
dan 20.00 gacha
Fan mavzulari va unga ajratilgan saotlar taqsimoti:
t/r Mavzular nomi Jami soat Ma‟ruza
Amaliy
mashg‟ulot
Mustaqil
ta‟lim
1. Sanoat miqyosida dori vositalari ishlab
chiqarishning bugungi kundagi xolati va
rivojlanish istiqbollari.
11 3 5 3
2. ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti‖
(GMP) umumiy qoidalar va talablar. 11 3 5 3
3. Validatsiya. 11 3 5 3
4. Dori vositalarining sifatini ta‘minlash.
Dori vositalari sifat nazoratiga nisbatan
talablar.
11 3 5 3
5. Dori vositalarini ishlab chiqarish
jarayoni.
12 3 5 4
6. ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti‖ jaxon
standartini bino va xonalarga bo‗lgan
talablari.
12 3 5 4
7. Sanoat miqyosida farmatsevtik ishlab
chiqarishda xodimlar taqsimoti.
Xodimlarga qo‗ygan talablari.
SHartnoma bilan ishlash va o‗z-o‗zini
tekshirish.
12 3 5 4
8. Qattiq dori shakllarini sanoat miqyosida
ishlab chiqarish. Kukun dori turlarini
ishlab chiqarish texnologiyasi.
12 3 5 4
9. Granulalar va quruq qiyomlarni sanoat
miqyosida ishlab chiqarish. 12 3 5 4
10. Tabletka dori turlarini sanoat miqyosida 12 3 5 4
23
ishlab chiqarish.
11. Sanoat miqyosida jelatin kapsulalari
ishlab chiqarish. Dori moddalarini jelatin
kapsulalariga joylashtirish.
13 3 5 5
12. Steril va aseptik sharoitda
tayyorlanadigan dori turlari. Ularni
sanoat miqyosida ishlab chiqarish.
13 3 5 5
13. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan
surtmalar, linimentlar, kremlar, gellar va
pastalar. Ularni tayyorlashni umumiy va
xususiy texnologiyalari.
13 3 5 5
14. Sanoat miqyosida rektal dori turlarini
ishlab chiqarish. Ularni tayyorlash
texnologiyalari.
13 3 5 5
15. Sanoat miqyosida dorivor o‗simlik xom
ashyolaridan tayyorlanadigan dori turlari
va ularni tayyorlash texnologiyalari.
13 3 5 5
16. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan
gormonal preparatlar. 13 3 5 5
17. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan
ferment preparatlari va biogen
stimulyatorlar.
13 3 5 5
18. Dori vositalarining sifat ko‗rsatkichlari,
ularni aniqlash va unga ta‘sir qiluvchi
omillar.
13 3 5 5
19. Dori vositalarining biologik
samaradorligi va unga ta‘sir qiluvchi
omillar.
13 3 5 5
20. Dori vositalarining turg‗unligi va
saqlanish muddatlarini belgilash. 13 3 5 5
Jami 246 60 100 86
“Sanoat miqyosida dori vositalarini ishlab chiqarish” fani bo‟yicha ma‟ruza
mashg‟ulotlarining kalendar tematik rejasi
1.t/
r
Ma‟ruza mashg‟ulotlarining mavzulari (barcha) soat
2. Sanoat miqyosida dori vositalari ishlab chiqarishning bugungi kundagi xolati
va rivojlanish istiqbollari.
3
3. ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti‖ (GMP) umumiy qoidalar va talablar. 3
4. Validatsiya. 3
5. Dori vositalarining sifatini ta‘minlash. Dori vositalari sifat nazoratiga
nisbatan talablar.
3
6. Dori vositalarini ishlab chiqarish jarayoni. 3
7. ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti‖ jaxon standartini bino va xonalarga
bo‗lgan talablari.
3
8. Sanoat miqyosida farmatsevtik ishlab chiqarishda xodimlar taqsimoti.
Xodimlarga qo‗ygan talablari. SHartnoma bilan ishlash va o‗z-o‗zini
tekshirish.
3
9. Qattiq dori shakllarini sanoat miqyosida ishlab chiqarish. Kukun dori turlarini
ishlab chiqarish texnologiyasi.
3
24
10. Granulalar va quruq qiyomlarni sanoat miqyosida ishlab chiqarish. 3
11. Tabletka dori turlarini sanoat miqyosida ishlab chiqarish. 3
12. Sanoat miqyosida jelatin kapsulalari ishlab chiqarish. Dori moddalarini jelatin
kapsulalariga joylashtirish.
3
13. Steril va aseptik sharoitda tayyorlanadigan dori turlari. Ularni sanoat
miqyosida ishlab chiqarish.
3
14. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan surtmalar, linimentlar, kremlar, gellar
va pastalar. Ularni tayyorlashni umumiy va xususiy texnologiyalari.
3
15. Sanoat miqyosida rektal dori turlarini ishlab chiqarish. Ularni tayyorlash
texnologiyalari.
3
16. Sanoat miqyosida dorivor o‗simlik xom ashyolaridan tayyorlanadigan dori
turlari va ularni tayyorlash texnologiyalari.
3
17. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan gormonal preparatlar. 3
18. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan ferment preparatlari va biogen
stimulyatorlar.
3
19. Dori vositalarining sifat ko‗rsatkichlari, ularni aniqlash va unga ta‘sir
qiluvchi omillar.
3
20. Dori vositalarining biologik samaradorligi va unga ta‘sir qiluvchi omillar. 3
21. Dori vositalarining turg‗unligi va saqlanish muddatlarini belgilash. 3
Jami 60
Talabalar bilimini baholash tizimi:
―Sanoat miqyosida dori vositalarini ishlab chiqarish‖ fani bo‘yicha reyting jadvallari, nazorat
turi, shakli, soni hamda har bir nazoratga ajratilgan maksimal ball, shuningdek joriy va oraliq
nazoratlarining saralash ballari haqidagi ma‘lumotlar fan bo‘yicha birinchi mashg‘ulotda
talabalarga e‘lon qilinadi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim saviyasi va o‘zlashtirish darajasining Davlat ta‘lim
standartlariga muvofiqligini ta‘minlash uchun quyidagi nazorat turlari o‘tkaziladi:
joriy nazorat (JN) – talabaning fan mavzulari bo‘yicha bilim va amaliy ko‘nikma darajasini
aniqlash va baholash usuli. Joriy nazorat fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda laboratoriya
mashg‘ulotlarda og‘zaki so‘rov, test o‘tkazish, suhbat, nazorat ishi, kollekvium, uy vazifalarini tekshirish va shu kabi boshqa shakllarda o‘tkazilishi mumkin;
oraliq nazorat (ON) – semestr davomida o‘quv dasturining tegishli (fanlarning bir necha
mavzularini o‘z ichiga olgan) bo‘limi tugallangandan keyin talabaning nazariy bilim va amaliy
ko‘nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Oraliq nazorat bir semestrda ikki marta o‘tkaziladi
va shakli (yozma, og‘zaki, test va hokazo) o‘quv faniga ajratilgan umumiy soatlar hajmidan kelib chiqqan holda belgilanadi;
yakuniy nazorat (YN) – semestr yakunida muayyan fan bo‘yicha nazariy bilim va amaliy
ko‘nikmalarni talabalar tomonidan o‘zlashtirish darajasini baholash usuli. Yakuniy nazorat asosan
tayanch tushuncha va iboralarga asoslangan ―Yozma ish‖ shaklida o‘tkaziladi.
ON o‘tkazish jarayoni kafedra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ishtirokida muntazam
ravishda o‘rganib boriladi va uni o‘tkazish tartiblari buzilgan hollarda, ON natijalari bekor qilinishi
mumkin. Bunday hollarda ON qayta o‘tkaziladi.
Oliy ta‘lim muassasasi rahbarining buyrug‘i bilan ichki nazorat va monitoring bo‘limi
rahbarligida tuzilgan komissiya ishtirokida yani o‘tkazish jarayoni muntazam ravishda o‘rganib
boriladi va uni o‘tkazish tartiblari buzilgan hollarda, YaN natijalari bekor qilinishi mumkin.
Bunday hollarda YaN qayta o‘tkaziladi.
Talabaning bilim saviyasi, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi asosida
talabaning fan bo‘yicha o‘zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi.
Talabalarning ―Sanoat miqyosida dori vositalarini ishlab chiqarish‖ fanidan o‘zlashtirish
ko‘rsatkichi 100 ballik tizim bo‘yicha olib boriladi.
25
100 balli nazorat sistemasi talabalar bilimini nazoratning barcha turlarida qo‘llaniladi:
1. Laboratoriyada o‘quv mashg‘ulotlarini nazorat ya‘ni JN (TMI ham JN ni ichida)
2. Oraliq nazorat.
3. Yakuniy nazorat.
t/r Nazorat turi Maksimal ball Saralash bali
1. Joriy nazorat 60 39,0
2. Oraliq nazorat 10 6,5
3. Yakuniy nazorat 30 19,5
Jami 100 65
Joriy nazorat
Joriy nazorat bo‗yicha baholash 75 balli reyting tizimidagi aniq mezonlarga muvofiq guruh jurnaliga
xar bir mashg‗ulot uchun olgan ballari qo‗yib boriladi. Talabalarning xar bir mashg‗ulotda olgan maksimal
ballari quyidagilardan tashkil topgan bo‗ladi.
1. Mavzu bo‗yicha talabani amaliy va nazariy tayyorgarlik natijasini tekshirish 3 ball.
2. Talabani amaliy ishni bajarish darajasi, xosil qilgan ko‗nikmasi 1 ball.
3. Mavzu bo‗yicha talabani mustaqil ishni tayyorlab kelganligi 0,5 ball.
4. Ma‘ruza matnining mavjudligi 0,5 ball
Jami : 5,0 ball
JN da talabalarning mashg‗ulotga tayyorgarlik darajasi og‗zaki suxbat orqali tekshiriladi. Amaliy
ishni bajarganligi tayyor maxsulotni o‗qituvchiga topshirganligidan keyin baholanadi. Ko‗nikma esa
talabani ishni qanday bajarganligini so‗rash orqali baholanadi. Agar talabada ma‘ruza matni bo‗lmasa
yoki ma‘ruzaga qatnashmagan bo‗lsa, shu ma‘ruzaga to‗g‗ri keladigan amaliy mashg‗ulotdan 0,5 ball
olib tashlanadi. Talaba amaliy mashg‗ulotni qayta topshirganda olgan ballari 0,8 koeffitsientga
ko‗paytiriladi. Ma‘ruzani qayta topshirishda 0,5 koeffitsient qo‗llaniladi.
Mavzu bo„yicha JN quyidagicha amalga oshiriladi:
2,20 dan kam – qoniqarsiz
2,24 dan – 2,80 gacha qoniqarli
2,84 dan – 3,40 gacha yaxshi
3,44 dan – 5 gacha a‘lo
Fan bo„yicha JN quyidagicha amalga oshiriladi:
39 dan kam qoniqarsiz
39 dan – 42 gacha qoniqarli
43 dan – 51 gacha yaxshi
52 dan – 60 gacha a‘lo
Talabalarning JN bo„yicha ballarda ifodalangan o„zlashtirishi quyidagicha baxolanadi:
№ O„zlashtiri
sh %
Ballar Baxo Talabaning bilim darajasi
1 86-100 52-60 a‘lo - mavzu bo‗yicha berilgan savollarga to‗liq
javob bersa;
- amalda bajariladigan ish daftarga yozib
kelingan bo‗lsa;
- amaliy ish natijasi, ya‘ni tayyorlangan dori
26
shakli talabga javob bersa;
- ma‘ruza matni yozilgan bo‗lsa.
2 71-85 43-51 yaxshi - mavzu bo‗yicha barcha savollarga yaxshi
javob bersa;
- amaliy ish natijasi, ya‘ni tayyorlangan dori
shakli talabga javob bersa;
- ma‘ruza matni yozilgan bo‗lsa;
- amalda bajariladigan ish daftarga yozib
kelinmagan bo‗lsa.
3 66-70 39-42 o‗rta - mavzu bo‗yicha muxokamada to‗liq
qatnashmasa;
- amaliy ish natijasi, ya‘ni tayyorlangan dori
shakli talabga javob bersa;
- ma‘ruza matni yozilmagan bo‗lsa;
- amalda bajariladigan ish daftarga yozib
kelinmagan bo‗lsa.
4 65 dan kam 39 dan
kam
qoniqars
iz
Talaba uy vazifasini daftariga yozib kelgan,
lekin mavzu bo‗yicha savollarga javob bera
olmaydi. Mohiyatini tushunmaydi.
Asosiy adabiyotlar:
1. Teoriticheskie osnovы texnologii lekarstvennыx sredstv.
Uchebnoe posobie. Beregovыx V.V., Sapojnikova E.A.,
Djalilov X.K. i dr. Tashkent 2011. 244 s.
2. Katalog texnologicheskogo oborudovaniya ximiko-
farmatsevticheskoy promыshlennosti. Uchebnoe posobie dlya
studentov dnevnoy i zaochnoy formы obucheniya spetsialnosti
«Texnologiya farmatsevticheskix preparatov». Vinnitsa.
NOVA KNIGA, 2010. 266 S.
3. Produksiya meditsinskoy i mikrobiologicheskoy
promыshlennosti. Texnologicheskie reglamentы proizvodstva.
Soderjanie, poryadok razrabotki, soglasovaniya i utverjdeniya.
Otraslevoy standart. Tst 19-02: 2003. 73 s.
4. SHax D.X. Standartnыe operatsionnыe protsedurы v
farmatsevticheskom proizvodstve. Obщiev prinsipы. 2006
Kiev «Avtograf» 425 S.
Qo„shimcha adabiyotlar:
5. YAxshi ishlab chiqarish amaliyoti qoidalari (GMP).
Tarmoq standarti Tst 19-01:2003. 60 bet.
6. Xorujaya T.G., CHuchalin V.S. Rastvorы, nastoyki,
ekstraktы promыshlennogo proizvodstva. Delovaya igra.
Uchebnoe posobie. Tomsk. SGMU. 2009. 177 S.
7. Fedotov A.E. Osnovы GMP. Proizvodstvo lekarstvennыx
sredstv. «Moskva. 2012. Asinkom» 576S.
8. Proizvodstvo lekarstv po GMP (Sbornik statey). Moskva.
2005. «Meditsinskiy biznes» 344. S.
9. Promыshlennaya texnologiya lekarstv /Pod red. Prof. V.I.
CHueshova. Tom 2. Xarkov. 2002. 715 s.
10. Promыshlennaya texnologiya lekarstv /Pod red. Prof. V.I.
CHueshova. Tom 1. Xarkov. 2002. 327 s.
11. http://www.ziyonet.uz/
12. http://nonfood.unipack.ru/937/
13. http://www.lxn.ru/index.php?id=843
27
III. MODULNI O„QITISHDA FOYDALANILADIGAN INTREFAOL TA‟LIM
METODLARI.
Hozirgi vaqtda ta‘lim jarayonida o‗qitishning zamonaviy metodlari keng qo‗llanilmoqda.
O‗qitishning zamonaviy metodlarini qo‗llash o‗qitish jarayonida yuqori samaradorlikka
erishishga olib keladi. Ta‘lim metodlarini tanlashda har bir darsning didaktik vazifasidan kelib
chiqib tanlash maqsadga muvofiq sanaladi.
An‘anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda, unga turli-tuman ta‘lim oluvchilar faoliyatini
faollashtiradigan metodlar bilan boyitish ta‘lim oluvchilarning o‗zlashtirish darajasining
ko‗tarilishiga olib keladi. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta‘lim beruvchi
tomonidan ta‘lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta‘lim jarayonida faolligi muttasil
rag‗batlantirilib turilishi, o‗quv materialini kichik-kichik bo‗laklarga bo‗lib, ularning mazmunini
ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs-munozara, muammoli vaziyat,
yo‗naltiruvchi matn, loyiha, rolli o‗yinlar kabi metodlarni qo‗llash va ta‘lim oluvchilarni amaliy
mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi.
Bu metodlarni interfaol yoki interaktiv metodlar deb ham atashadi. Interfaol metodlar
deganda-ta‘lim oluvchilarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, ta‘lim jarayonining
markazida ta‘lim oluvchi bo‗lgan metodlar tushuniladi. Bu metodlar qo‗llanilganda ta‘lim
beruvchi ta‘lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Ta‘lim oluvchi butun jarayon davomida
ishtirok etadi. Ta‘lim oluvchi markazda bo‗lgan yondoshuvning foydali jihatlari quyidagilarda
namoyon bo‗ladi:
- ta‘lim samarasi yuqoriroq bo‗lgan o‗qish-o‗rganish;
- ta‘lim oluvchining yuqori darajada rag‗batlantirilishi;
- ilgari orttirilgan bilimning ham e‘tiborga olinishi;
- o‗qish shiddatini ta‘lim oluvchining ehtiyojiga muvofiqlashtirilishi;
- ta‘lim oluvchining tashabbuskorligi va mas‘uliyatining qo‗llab-quvvatlanishi;
- amalda bajarish orqali o‗rganilishi;
- ikki taraflama fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi.
“BLITS O„YIN” metodi - harakatlar ketma-ketligini to‗g‗ri tashkil etishga mantiqiy
fikrlashga, o‗rganayotgan predmeti asosida ko‗p, xilma xil fikrlardan, ma‘lumotlardan
kerakligini tanlab olishni o‗rgatishga qaratilgan. Ushbu texnologiya tinglovchilarga tarqatilgan
qog‗ozlarda ko‗rsatilgan harakatlar ketma ketligini avval yakka holda mustaqil ravishda
belgilab, so‗ngra o‗z fikrini boshqalarga o‗tkaza olish yoki o‗z fikrida qolish, boshqalar bilan
hamfikr bo‗la olishga yordam beradi.
“BUMERANG” texnikasi – o‗quvchi-talabalarni dars jarayonida, darsdan tashqarida
turli adabiyotlar, matnlar bilan ishlash, o‗rganilgan materiallarni yoddan saqlab qolish, so‗zlab
bera olish, fikrni erkin holda bayon eta olish hamda bir dars davomida barcha o‗quvchi
talabalarni baholay olishga qaratilgan. ―Bumerang‖ texnologiyasi tanqidiy fikrlash, mantiqli
shakllantirishga, imkoniyat yaratadi; xotirani, g‗oyalarni, fikrlarni, dallillarni yozma va og‗zaki
shakllarda bayon qilish ko‗nikmalarini rivojlantiradi.
“SINKVEYN” metodi – ta‘lim oluvchilarni axborotlarni qisqa bayon etishga o‗rgatadi,
hamda olingan ma‘lumotlar ustida chuqur ilanishga chorlaydi.
“QORA QUTI” metodi – o‗quvchi-talabalar bu metod asosida echiladigan muammolar
aniq vaziyatni tahlil qilish orqali amalga oshiriladi, muammolar sababi yo‗l-yo‗lakay aniqlanadi.
“Aqliy hujum” metodi - biror muammo bo‗yicha ta‘lim oluvchilar tomonidan bildirilgan
erkin fikr va mulohazalarni to‗plab, ular orqali ma‘lum bir echimga kelinadigan metoddir.
―Aqliy hujum‖ metodining yozma va og‗zaki shakllari mavjud. Og‗zaki shaklida ta‘lim beruvchi
tomonidan berilgan savolga ta‘lim oluvchilarning har biri o‗z fikrini og‗zaki bildiradi. Ta‘lim
oluvchilar o‗z javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon etadilar. YOzma shaklida esa berilgan
savolga ta‘lim oluvchilar o‗z javoblarini qog‗oz kartochkalarga qisqa va barchaga ko‗rinarli
tarzda yozadilar. Javoblar doskaga (magnitlar yordamida) yoki «pinbord» doskasiga (ignalar
yordamida) mahkamlanadi. ―Aqliy hujum‖ metodining yozma shaklida javoblarni ma‘lum
28
belgilar bo‗yicha guruhlab chiqish imkoniyati mavjuddir. Ushbu metod to‗g‗ri va ijobiy
qo‗llanilganda shaxsni erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga o‗rgatadi.
―Aqliy hujum‖ metodidan foydalanilganda ta‘lim oluvchilarning barchasini jalb etish
imkoniyati bo‗ladi, shu jumladan ta‘lim oluvchilarda muloqot qilish va munozara olib borish
madaniyati shakllanadi. Ta‘lim oluvchilar o‗z fikrini faqat og‗zaki emas, balki yozma ravishda
bayon etish mahorati, mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko‗nikmasi rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar
baholanmasligi ta‘lim oluvchilarda turli g‗oyalar shakllanishiga olib keladi. Bu metod ta‘lim
oluvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish uchun xizmat qiladi.
―Aqliy hujum‖ metodi ta‘lim beruvchi tomonidan qo‗yilgan maqsadga qarab amalga
oshiriladi:
1. Ta‘lim oluvchilarning boshlang‗ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib qo‗yilganda, bu
metod darsning mavzuga kirish qismida amalga oshiriladi.
2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni keyingi mavzu bilan bog‗lash maqsad qilib
qo‗yilganda –yangi mavzuga o‗tish qismida amalga oshiriladi.
3. O‗tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo‗yilganda-mavzudan so‗ng, darsning
mustahkamlash qismida amalga oshiriladi.
“Aqliy hujum” metodini qo„llashdagi asosiy qoidalar:
1. Bildirilgan fikr-g‗oyalar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi.
2. Bildirilgan har qanday fikr-g‗oyalar, ular hatto to‗g‗ri bo‗lmasa ham inobatga
olinadi.
3. Har bir ta‘lim oluvchi qatnashishi shart.
Quyida (1-chizma) ―Aqliy hujum‖ metodining tuzilmasi keltirilgan.
1-chizma. “Aqliy hujum” metodining tuzilmasi
“Aqliy hujum” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
1. Ta‘lim oluvchilarga savol tashlanadi va ularga shu savol bo‗yicha o‗z javoblarini
(fikr, g‗oya va mulohaza) bildirishlarini so‗raladi;
2. Ta‘lim oluvchilar savol bo‗yicha o‗z fikr-mulohazalarini bildirishadi;
3. Ta‘lim oluvchilarning fikr-g‗oyalari (magnitafonga, videotasmaga, rangli
qog‗ozlarga yoki doskaga) to‗planadi;
4. Fikr-g‗oyalar ma‘lum belgilar bo‗yicha guruhlanadi;
5. YUqorida qo‗yilgan savolga aniq va to‗g‗ri javob tanlab olinadi.
“Aqliy hujum” metodining afzalliklari:
natijalar baholanmasligi ta‘lim oluvchilarda turli fikr-g‗oyalarning shakllanishiga
olib keladi;
ta‘lim oluvchilarning barchasi ishtirok etadi;
Muammoli savol beriladi
Fikr va g’oyalar eshitiladi va jamlab boriladi
Fikr va g’oyalar guruhlanadi
Aniq va to'g’ri javob tanlab olinadi
29
fikr-g‗oyalar vizuallashtirilib boriladi;
ta‘lim oluvchilarning boshlang‗ich bilimlarini tekshirib ko‗rish imkoniyati
mavjud;
ta‘lim oluvchilarda mavzuga qiziqish uyg‗otadi.
“Aqliy hujum” metodining kamchiliklari:
ta‘lim beruvchi tomonidan savolni to‗g‗ri qo‗ya olmaslik;
ta‘lim beruvchidan yuqori darajada eshitish qobiliyatining talab etilishi.
“LOYIHA” metodi – ta‘lim oluvchilarning invidual yoki guruhlarda belgilangan vaqt
davomida, belgilangan mavzu bo‗yicha axborot yig‗ish, tadqiqot o‗tkazish va amalga oshirish
ishlarini olib borishidir. Bu metodda ta‘lim oluvchilar rejalashtirish, qaror qabul qilish, amalga
oshirish, tekshirish va xulosa chiqarish va natijalarni baholash jarayonlarida ishtirok etadilar
[24].
3-jadval. Ta‟lim mazmunining interfaol metodlar bilan aloqasi
“Kichik guruhlarda ishlash” metodi - ta‘lim oluvchilarni faollashtirish maqsadida ularni
kichik guruhlarga ajratgan holda o‗quv materialini o‗rganish yoki berilgan topshiriqni bajarishga
qaratilgan darsdagi ijodiy ish.
Ushbu metod qo‗llanilganda ta‘lim oluvchi kichik guruhlarda ishlab, darsda faol ishtirok
etish huquqiga, boshlovchi rolida bo‗lishga, bir-biridan o‗rganishga va turli nuqtai- nazarlarni
qadrlash imkoniga ega bo‗ladi.
―Kichik guruhlarda ishlash‖ metodi qo‗llanilganda ta‘lim beruvchi boshqa interfaol
metodlarga qaraganda vaqtni tejash imkoniyatiga ega bo‗ladi. CHunki ta‘lim beruvchi bir
Bilimlar
Faoliyat
usullarini amalga oshirish tajribasi
Ijtimoiy faoliyat
tajribasi
Аjurali
arra
Munozara
O‘z o‘r-ningni top
Debat
Меnyu
Tanqidiy
fikrlash
Klaster
Sinkveyn
Aqliy
hujum
Mazmunni o'zlashtirishdagi asosiy roli
Mazmunni o'zlashtirishdagi yordamchi roli
30
vaqtning o‗zida barcha ta‘lim oluvchilarni mavzuga jalb eta oladi va baholay oladi. Quyida
―Kichik guruhlarda ishlash‖ metodining tuzilmasi keltirilgan (2-chizma).
2-chizma. “Kichik guruhlarda ishlash” metodining tuzilmasi
“Kichik guruhlarda ishlash” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
1. Faoliyat yo‗nalishi aniqlanadi. Mavzu bo‗yicha bir-biriga bog‗liq bo‗lgan masalalar
belgilanadi.
2. Kichik guruhlar belgilanadi. Ta‘lim oluvchilar guruhlarga 3-6 kishidan bo‗linishlari
mumkin.
3. Kichik guruhlar topshiriqni bajarishga kirishadilar.
4. Ta‘lim beruvchi tomonidan aniq ko‗rsatmalar beriladi va yo‗naltirib turiladi.
5. Kichik guruhlar taqdimot qiladilar.
6. Bajarilgan topshiriqlar muhokama va tahlil qilinadi.
7. Kichik guruhlar baholanadi.
«Kichik guruhlarda ishlash» metodining afzalligi:
o‗qitish mazmunini yaxshi o‗zlashtirishga olib keladi;
muloqotga kirishish ko‗nikmasining takomillashishiga olib keladi;
vaqtni tejash imkoniyati mavjud;
barcha ta‘lim oluvchilar jalb etiladi;
o‗z-o‗zini va guruhlararo baholash imkoniyati mavjud bo‗ladi.
Kichik guruhlar shakllantiriladi
Mavzu yoritiladi
1-guruhga topshiriq
2-guruhga topshiriq
3-guruhga topshiriq
4-guruhga topshiriq
Ko'rsatma berish va yo'naltirish
Muhokama va tahlil qilish
1- guruh
taqdimoti
2- guruh taqdimoti
3- guruh taqdimoti
4- guruh taqdimoti
Baholash
31
«Kichik guruhlarda ishlash» metodining kamchiliklari:
ba‘zi kichik guruhlarda kuchsiz ta‘lim oluvchilar bo‗lganligi sababli kuchli ta‘lim
oluvchilarning ham past baho olish ehtimoli bor;
barcha ta‘lim oluvchilarni nazorat qilish imkoniyati past bo‗ladi;
guruhlararo o‗zaro salbiy raqobatlar paydo bo‗lib qolishi mumkin;
guruh ichida o‗zaro nizo paydo bo‗lishi mumkin.
“REZYUME” metodi – o‗quvchi-talabalarni biror mavzuning ijobiy va salbiy tomonilari,
afzallik va kamchiliklari, foyda va zararlarini belgilashni o‗rganadi. Texnologiyaning
mohiyati shundan iboratki, bunda mavzuning turli tarmoqlari bo‗yicha bir yo‗la axborot
beriladi. Ayni paytda, ularning har biri alohida nuqtalardan muhokama etiladi. Masalan, ijobiy
va salbiy tomonlari, afzallik, fazilat va kamchiliklari, foyda va zararlari belgilanadi.
O‗zbekistonda pedagogik innovatsiyaning rivojlanishi pedagog olimlarning harakati (S.
G‗ulomov, B. Farberman, U. Nishonaliev, N. Sayidaxmedov, M. Ochilov, M.Maxmudov va
boshqalar.) maktabining tez rivojlanishiga bo‗lgan talab bilan bog‗liq. SHu sababli yangi
bilimlarga bo‗lgan talab, yangi «yangilik», yangi «innovatsiya», «innovatsion jarayon»
tushunchalarini anglash talabi ortdi.
Fan va texnikaning jadal rivojlanishi mustaqil mamlakatimizda sanoat va qishloq xo‗jaligi
qiyofasini tubdan o‗zgartirib yubormoqda. Hozirgi zamon ishlab chiqarishidagi ko‗pgina kasblar
faqat ma‘lumotli kishilargina emas, yuksak rivojlangan, ijodiy qobiliyatga ega mustakil fikrlay
oladigan kasb egalarini jalb qilishni talab qilmoqda.
SHunday ekan, malakali kadrlar tayyorlash jarayonining har bir bosqichida ta‘limni
samarali tashkil etish, uni yuqori bosqichlarga ko‗tarish borasida muayyan vazifalarni amalga
oshirish lozim.
Mazkur metodik ishlanmada pedagogik texnologiyaga yondashuv asosida ta‘lim
jarayonini tashkil etish va uni amalga oshirish, ya‘ni o‗quv maqsadlarini aniqlashtirish orqali
muayyan natijaga hamda ta‘lim oluvchilarning mustaqil fikrlashlariga erishish shu yo‗l bilan
ta‘lim jarayonida yuqori samaradorlikka erishish kabilar xususida so‗z yuritiladi.
Hozirgi vaqtda ta‘lim jarayonida o‗qitishning ilg‗or usullarini qo‗llash, o‗qitish jarayonida
yuqori natajalarga olib keladi. Ta‘lim usullarini har bir darsning didaktik vazifasidan kelib
chiqib tanlash maqsadga muvofiq sanaladi. An‘anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda, uni
turli-tuman zamonaviy usullar bilan boyitish ta‘lim oluvchilarning o‗zlashtirish darajasining
ko‗tarilishiga olib keladi. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkili qilinishi, ta‘lim beruvchi
tomonidan ta‘lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta‘lim jarayonida faolligi muttasil
rag‗batlantirilib turilishi, o‗quv materialini kichik-kichik bo‗laklarga bo‗lib, ularning mazmunini
ochishda interfaol usullarni qo‗llash va ta‘lim oluvchilarni ommaviy mashqlarni mustaqil
bajarishga undash talab etiladi. Bu usullar qo‗llanilganda ta‘lim beruvchi ta‘lim oluvchini faol
ishtirok etishga chorlaydi. Ta‘lim oluvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi.
Interfaol usullarning ta‘lim jarayonidagi samaradorligini quyidagicha tasvirlash mumkin.
Bu piramidani tahlil qilar ekanmiz, o‗qitish samaradorligi faol usullardan foydalanilganda
eng yuqori bo‗lishiga ishonch hosil qilamiz. YOxud, ular ko‗proq amaliy, seminar va mustaqil
o‗qish shakllarida foydalanishga moyildirlar. SHuning uchun ham, o‗qitishning bu tashkiliy
shakllari salmog‗i va ahamiyatiga yanada ko‗proq e‘tibor berish zarur. Bu, ta‘lim oluvchilarning
amaliy – kasbiy malakalari darajasini oshiruvchi asosiy omillardan biri bo‗lib hisoblanadi.
Metod tanlash nafaqat o‗quv maqsadidan, balki o‗quv material mazmuniga va bu fanning
murakkabligiga bog‗liq. Bundan tashqari metodlarni tanlashda talabalarning soni, ularning o‗quv
imkoniyatlari, ta‘limning davomiyligi, o‗quv-moddiy sharoitlar va o‗qituvchining mahoratiga
bog‗liq.
32
.
“Davra suhbati” metodi – aylana stol atrofida berilgan muammo yoki savollar
yuzasidan ta‘lim oluvchilar tomonidan o‗z fikr-mulohazalarini bildirish orqali olib boriladigan
o‗qitish metodidir.
―Davra suhbati‖ metodi qo‗llanilganda stol-stullarni doira shaklida joylashtirish kerak. Bu
har bir ta‘lim oluvchining bir-biri bilan ―ko‗z aloqasi‖ni o‗rnatib turishiga yordam beradi. Davra
suhbatining og‗zaki va yozma shakllari mavjuddir. Og‗zaki davra suhbatida ta‘lim beruvchi
mavzuni boshlab beradi va ta‘lim oluvchilardan ushbu savol bo‗yicha o‗z fikr-mulohazalarini
bildirishlarini so‗raydi va aylana bo‗ylab har bir ta‘lim oluvchi o‗z fikr-mulohazalarini og‗zaki
bayon etadilar. So‗zlayotgan ta‘lim oluvchini barcha diqqat bilan tinglaydi, agar muhokama
qilish lozim bo‗lsa, barcha fikr-mulohazalar tinglanib bo‗lingandan so‗ng muhokama qilinadi.
Bu esa ta‘lim oluvchilarning mustaqil fikrlashiga va nutq madaniyatining rivojlanishiga yordam
beradi.
3-chizma. Davra stolining tuzilmasi
Yozma davra suhbatida (3-chizma) ham stol-stullar aylana shaklida joylashtirilib, har bir
1
2
Belgilar:
1-ta'lim oluvchilar 2-aylana stol
33
ta‘lim oluvchiga konvert qog‗ozi beriladi. Har bir ta‘lim oluvchi konvert ustiga ma‘lum bir
mavzu bo‗yicha o‗z savolini beradi va ―Javob varaqasi‖ning biriga o‗z javobini yozib, konvert
ichiga solib qo‗yadi. SHundan so‗ng konvertni soat yo‗nalishi bo‗yicha yonidagi ta‘lim
oluvchiga uzatadi. Konvertni olgan ta‘lim oluvchi o‗z javobini ―Javoblar varaqasi‖ning biriga
yozib, konvert ichiga solib qo‗yadi va yonidagi ta‘lim oluvchiga uzatadi. Barcha konvertlar
aylana bo‗ylab harakatlanadi. Yakuniy qismda barcha konvertlar yig‗ib olinib, tahlil qilinadi.
Quyida ―Davra suhbati‖ metodining tuzilmasi keltirilgan (4-chizma).
“Davra suhbati” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
1. Mashg‗ulot mavzusi e‘lon qilinadi.
2. Ta‘lim beruvchi ta‘lim oluvchilarni mashg‗ulotni o‗tkazish tartibi bilan tanishtiradi.
3. Har bir ta‘lim oluvchiga bittadan konvert va javoblar yozish uchun guruhda necha ta‘lim
oluvchi bo‗lsa, shunchadan ―Javoblar varaqalari‖ni tarqatilib, har bir javobni yozish uchun
ajratilgan vaqt belgilab qo‗yiladi. Ta‘lim oluvchi konvertga va ―Javoblar varaqalari‖ga o‗z
ismi-sharifini yozadi.
4-chizma. “Davra suhbati” metodining tuzilmasi
4. Ta‘lim oluvchi konvert ustiga mavzu bo‗yicha o‗z savolini yozadi va ―Javoblar
varaqasi‖ga o‗z javobini yozib, konvert ichiga solib qo‗yadi.
5. Konvertga savol yozgan ta‘lim oluvchi konvertni soat yo‗nalishi bo‗yicha yonidagi ta‘lim
oluvchiga uzatadi.
6. Konvertni olgan ta‘lim oluvchi konvert ustidagi savolga ―Javoblar varaqalari‖dan biriga
javob yozadi va konvert ichiga solib qo‗yadi hamda yonidagi ta‘lim oluvchiga uzatadi.
7. Konvert davra stoli bo‗ylab aylanib, yana savol yozgan ta‘lim oluvchining o‗ziga qaytib
keladi. Savol yozgan ta‘lim oluvchi konvertdagi ―Javoblar varaqalari‖ni baholaydi.
8. Barcha konvertlar yig‗ib olinadi va tahlil qilinadi.
Ushbu metod orqali ta‘lim oluvchilar berilgan mavzu bo‗yicha o‗zlarining bilimlarini
qisqa va aniq ifoda eta oladilar. Bundan tashqari ushbu metod orqali ta‘lim oluvchilarni
muayyan mavzu bo‗yicha baholash imkoniyati yaratiladi. Bunda ta‘lim oluvchilar o‗zlari bergan
savollariga guruhdagi boshqa ta‘lim oluvchilar bergan javoblarini baholashlari va ta‘lim
beruvchi ham ta‘lim oluvchilarni ob‘ektiv baholashi mumkin.
“Davra suhbati” metodining afzalliklari:
o‗tilgan materialining yaxshi esda qolishiga yordam beradi;
Suhbatni o'tkazish shartlari bilan tanishtirish
Konvertlar va “Javoblar varaqalari”ni tarqatish
Konvertlarga savollar yozish
Savollarga javob yozish
Baholash va tahlil qilish
Konvertni yonidagi o'quvchiga uzatish
ларга саволлар ёзиш
34
barcha ta‘lim oluvchilar ishtirok etadilar;
har bir ta‘lim oluvchi o‗zining baholanishi mas‘uliyatini his etadi;
o‗z fikrini erkin ifoda etish uchun imkoniyat yaratiladi.
“Davra suhbati” metodining kamchiliklari:
ko‗p vaqt talab etiladi;
ta‘lim beruvchining o‗zi ham rivojlangan fikrlash qobiliyatiga ega bo‗lishi talab etiladi;
ta‘lim oluvchilarning bilim darajasiga mos va qiziqarli bo‗lgan mavzu tanlash talab etiladi.
Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda o‗quvchilarning o‗quv va ijodiy
faolliklarini oshiruvchi hamda ta‘lim – tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi
pedagogik texnologiyalarni qo‗llash borasida katta tajriba to‗plangan bo‗lib, ushbu tajriba
asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilmoqda.
Ana shunday texnologiyalardan biri – ―Keys - stadi‖dir. U ilk marta Garvard
universitetining huquq maktabida 1870 yilda qo‗llanilgan edi. 1920 yilda Garvard biznes-
maktabi (HBS) o‗qituvchilari yuristlarning o‗qitish tajribasiga tayanib, iqtisodiy amaliyotdagi
aniq vaziyatlarni tahlil etish va muhokama qilishni ta‘limning asosiy usuli etib tanlashganidan
keyin mazkur o‗qitish uslubi keng tatbiq etila boshladi.
Keys-stadi amaliy vaziyatlarni tahlil etish va hal qilish asosida o‗qitish usuli
u ilk marta Garvard universitetining huquq maktabida 1870 yilda qo‗llanilgan edi.
iqtisodiy amaliyotdagi aniq vaziyatlarni tahlil etish va muhokama qilish.
Keys-stadi (inglizcha sase - to‗plam, aniq vaziyat, stadi -ta‘lim) keysda bayon qilingan va
ta‘lim oluvchilarni muammoni ifodalash hamda uning maqsadga muvofiq tarzdagi echimi
variantlarini izlashga yo‗naltiradigan aniq real yoki sun‘iy ravishda yaratilgan vaziyatning
muammoli-vaziyatli tahlil etilishiga asoslanadigan ta‟lim uslubidir[14]
Keys-stadi - ta‘lim, axborotlar, kommunikatsiya va boshqaruvning qo‗yilgan ta‘lim
maqsadini amalga oshirish va keysda bayon qilingan amaliy muammoli vaziyatni hal qilish
jarayonida bashorat qilinadigan o‗quv natijalariga kafolatli etishishni vositali tarzda
ta‘minlaydigan bir tartibga keltirilgan optimal usullari va vositalari majmuidan iborat bo‗lgan
ta‘lim texnologiyasidir
Keysda tavsiflangan aniq vaziyat o‗rganishni voqelikka bog‗lab qo‗yadi: sizga muammoni
hal etish bo‗yicha vaziyatni tahlil qilish, tahminlarni shakllantirish, muammolarni aniqlash,
qo‗shimcha ma‘lumotni yig‗ish, tahminlarni aniqlashtirish va aniq qadamlarni loyihalashtirish
imkonini beradi.
O„quv uslubi sifatida quyidagilarni ta‟minlaydi:
o‗rganilgan o‗quv mavzu, kursi bo‗yicha (nazariy ta‘limdan so‗ng) bilimlarni
mustahkamlashni;
muammolarni tahlil qilish va qarorlarni yakka tartibda va guruhli qabul qilish
ko‗nikmalarini egallashni;
ijodiy va o‗rganish qobiliyatlar, mantiqiy fikrlash, nutq va muhit sharoitlariga
moslashish qobiliyatlarini rivojlantirishni;
yangilikka, qarorlarni mustaqil qabul qilishga tayyorgarlikni;
mas‘uldorlik, mustaqillik, kommunikativlik va empatiya, refleksiyaning
shakllanishini; o‗quv ma‘lumotlarini o‗zlashtirish sifatini o‗z tekshirishini (o‗quv
dasturi yakunida).
“Ishbop o„yin” metodi - berilgan topshiriqlarga ko‗ra yoki o‗yin ishtirokchilari
tomonidan tayyorlangan har xil vaziyatdagi boshqaruvchilik qarorlarini qabul qilishni
imitatsiya qilish (taqlid, aks ettirish) metodi hisoblanadi.
O‗yin faoliyati biron bir tashkilot vakili sifatida ishtirok etayotgan ishtirokchining hulq-
atvori va ijtimoiy vazifalarini imitatsiya qilish orqali beriladi. Bir tomondan o‗yin nazorat
qilinsa, ikkinchi tomondan oraliq natijalarga ko‗ra ishtirokchilar o‗z faoliyatlarini o‗zgartirish
imkoniyatiga ham ega bo‗ladi. Ishbop o‗yinda rollar va rollarning maqsadi aralashgan holda
bo‗ladi. Ishtirokchilarning bir qismi qat‘iy belgilangan va o‗yin davomida o‗zgarmas rolni ijro
35
etishlari lozim. Bir qism ishtirokchilar rollarini shaxsiy tajribalari va bilimlari asosida o‗z
maqsadlarini belgilaydilar. Ishbop o‗yinda har bir ishtirokchi alohida rolli maqsadni bajarishi
kerak. SHuning uchun vazifani bajarish jarayoni individual-guruhli harakterga ega. Har bir
ishtirokchi avval o‗zining vazifasi bo‗yicha qaror qabul qiladi, so‗ngra guruh bilan
maslahatlashadi. O‗yin yakunida har bir ishtirokchi va guruh erishgan natijalariga qarab
baholanadi. Quyida ―Ishbop o‗yin‖ metodining tuzilmasi keltirilgan (5-chizma).
5-chizma. “Ishbop o„yin” metodining tuzilmasi
“Ishbop o„yin” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
1. Ta‘lim beruvchi mavzu tanlaydi, maqsad va natijalarni aniqlaydi. Qatnashchilar uchun
yo‗riqnomalar va baholash mezonlarini ishlab chiqadi.
2. Ta‘lim oluvchilarni o‗yinning maqsadi, shartlari va natijalarni baholash mezonlari bilan
tanishtiradi.
3. Ta‘lim oluvchilarga vazifalarni taqsimlaydi, maslahatlar beradi.
4. Ta‘lim oluvchilar o‗z rollari bo‗yicha tayyorgarlik ko‗radilar.
5. Ta‘lim oluvchilar tasdiqlangan shartlarga binoan o‗yinni amalga oshiradilar. Ta‘lim
beruvchi o‗yin jarayoniga aralashmasdan kuzatadi.
6. O‗yin yakunida ta‘lim beruvchi muhokamani tashkil etadi. Ekspertlarning xulosalari
tinglanadi, fikr-mulohazalar aytiladi.
7. Ishlab chiqilgan baholash mezonlari asosida natijalar baholanadi.
Har bir rolni ijro etuvchi o‗z vazifasini to‗g‗ri bajarishi, berilgan vaziyatda o‗zini qanday
tutishi kerakligini namoyish eta olishi, muammoli holatlardan chiqib ketish qobiliyatini ko‗rsata
olishi kerak.
“Ishbop o„yin” metodining afzalliklari:
ta‘lim oluvchilarning bilimlarini va tajribalarini o‗z qarashlari va hulqlari orqali ifoda
etishga yordam beradi;
ta‘lim oluvchining boshlang‗ich bilimlari va tajribalarini safarbar etish uchun yaxshi
imkoniyat yaratiladi;
ta‘lim oluvchilar o‗z bilimlari doirasidan kelib chiqqan holda imkoniyatlarini namoyish
etishlari uchun sharoit yaratiladi.
Vazifalarni taqsimlash
Vazifalar bo'yicha ishtirokchilar qaror qabul qiladilar
O'yinni amalga oshirish
Muhokama qilish
O'yin shartlari va baholash mezonlari bilan tanishtirish
Baholash
36
“Ishbop o„yin” metodining kamchiliklari:
ta‘lim beruvchidan katta tayyorgarlikni talab etadi;
vaqt ko‗p sarflanadi;
tanlangan mavzu ta‘lim oluvchining bilim darajasiga mos kelishi talab etiladi;
ta‘lim oluvchining his-hayajoni to‗g‗ri qaror qabul qilishga halaqit berishi mumkin.
“ELPIG„ICH” metodi – o‗quvchi-talabalarni biror mavzuning ijobiy va salbiy tomonilari,
afzallik va kamchiliklari, foyda va zararlarini belgilashni o‗rganadi. Texnologiyaning
mohiyati shundan iboratki, bunda mavzuning turli tarmoqlari bo‗yicha bir yo‗la axborot
beriladi. Ayni paytda, ularning har biri alohida nuqtalardan muhokama etiladi. Masalan, ijobiy
va salbiy tomonlari, afzallik, fazilat va kamchiliklari, foyda va zararlari belgilanadi [26].
Misol tariqasida Tabletka dori turlarini sanoat miqyosida ishlab chiqarishda yordamchi
moddalarning afzallik va kamchiliklarini inobatga olgan holda afzal variantni qabul qilinadi.
Jarayonining bosqichlari ketma-ketligini keltirishimiz mumkin:
―Tabletka dori turlarini sanoat miqyosida ishlab chiqarish‖ mavzusini
―Elpig‗ich‖ metodida o‗qitish:
Tabletka dori turlarini sanoat miqyosida ishlab chiqarish
kraxmal MKS
Afzalligi Kamchiligi Afzalligi Kamchiligi
Xulosa:
“Rolli o„yin” metodi - ta‘lim oluvchilar tomonidan hayotiy vaziyatning har xil shart-
sharoitlarini sahnalashtirish orqali ko‗rsatib beruvchi metoddir.
Rolli o‗yinlarning ishbop o‗yinlardan farqli tomoni baholashning olib borilmasligidadir.
SHu bilan birga ―Rolli o‗yin‖ metodida ta‘lim oluvchilar ta‘lim beruvchi tomonidan ishlab
chiqilgan ssenariydagi rollarni ijro etish bilan kifoyalanishsa, ―Ishbop o‗yin‖ metodida rol ijro
etuvchilar ma‘lum vaziyatda qanday vazifalarni bajarish lozimligini mustaqil ravishda o‗zlari
hal etadilar.
Rolli o‗yinda ham ishbop o‗yin kabi muammoni echish bo‗yicha ishtirokchilarning
birgalikda faol ish olib borishlari yo‗lga qo‗yilgan. Rolli o‗yinlar ta‘lim oluvchilarda shaxslararo
muomala malakasini shakllantiradi.
―Rolli o‗yin‖ metodida ta‘lim beruvchi ta‘lim oluvchilar haqida oldindan ma‘lumotga ega
bo‗lishi lozim. CHunki rollarni o‗ynashda har bir ta‘lim oluvchining individual xarakteri, xulq-
atvori muhim ahamiyat kasb etadi. Tanlangan mavzular ta‘lim oluvchilarning o‗zlashtirish
darajasiga mos kelishi kerak. Rolli o‗yinlar o‗quv jarayonida ta‘lim oluvchilarda motivatsiyani
shakllantirishga yordam beradi. Quyida ―Rolli o‗yin‖ metodining tuzilmasi keltirilgan (6-
chizma).
“Rolli o„yin” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat: 1. Ta‘lim beruvchi mavzu bo‗yicha o‗yinning maqsad va natijalarini belgilaydi hamda rolli
o‗yin ssenariysini ishlab chiqadi.
2. O‗yinning maqsad va vazifalari tushuntiriladi.
3. O‗yinning maqsadidan kelib chiqib, rollarni taqsimlaydi.
4. Ta‘lim oluvchilar o‗z rollarini ijro etadilar. Boshqa ta‘lim oluvchilar ularni kuzatib
turadilar.
5. O‗yin yakunida ta‘lim oluvchilardan ular ijro etgan rolni yana qanday ijro etish
mumkinligini izohlashga imkoniyat beriladi. Kuzatuvchi bo‗lgan ta‘lim oluvchilar o‗z
yakuniy mulohazalarini bildiradilar va o‗yinga xulosa qilinadi.
37
Ushbu metodni qo‗llash uchun ssenariy t‘lim beruvchi tomonidan ishlab chiqiladi. Ba‘zi
hollarda ta‘lim oluvchilarni ham ssenariy ishlab chiqishga jalb etish mumkin. Bu ta‘lim
oluvchilarning motivatsiyasini va ijodiy izlanuvchanligini oshirishga yordam beradi. Ssenariy
maxsus fan bo‗yicha o‗tilayotgan mavzuga mos ravishda, hayotda yuz beradigan ba‘zi bir
holatlarni yoritishi kerak. Ta‘lim oluvchilar ushbu rolli o‗yin ko‗rinishidan so‗ng o‗z fikr-
mulohazalarini bildirib, kerakli xulosa chiqarishlari lozim.
6-chizma. “Rolli o„yin” metodining tuzilmasi
“Rolli o„yin” metodining afzallik tomonlari:
o‗quv jarayonida ta‘lim oluvchilarda motivatsiya (qiziqish)ni shakllantirishga yordam
beradi;
ta‘lim oluvchilarda shaxslararo muomala malakasini shakllantiradi;
nazariy bilimlarni amaliyotda qo‗llay olishni o‗rgatadi;
ta‘lim oluvchilarda berilgan vaziyatni tahlil qilish malakasi shakllanadi.
“Rolli o„yin” metodining kamchilik tomonlari:
ko‗p vaqt talab etiladi;
ta‘lim beruvchidan katta tayyorgarlikni talab etadi;
ta‘lim oluvchilarning o‗yinga tayyorgarligi turlicha bo‗lishi mumkin;
barcha ta‘lim oluvchilarga rollar taqsimlanmay qolishi mumkin.
“Klaster” metodi o‗quvchilarni biron-bir mavzuni chuqur o‗rganishlariga yordam berib,
ularda mavzuga taalluqli tushuncha yoki aniq fikrni chuqur tahlil etgan holda erkin va ochmq
ravishda ketma-ketlik bilan uzviy bog‗lagan holda tarmoqlashlariga o‗rgatadi.
“Klaster” metodini amalga oshirish bosqichlari:
1. Topshiriqni diqqat bilan o‗qib chiqing.
2. Fikrni tarmoqlanish jarayonida paydo bo‗lgan har bir fikrni yozing.
3. Imlo xatolar va boshqa jihatlarga e‘tibor bermang.
4. Belgilangan vaqtdan unumli foydalanishga va fikringizni jamlashga harakat
qiling.
5. Har bir tarmoqda talab qilinayotgan tushunchalarga mumkin qadar to‗laroq javob
berishga harakat qiling.
6. Javoblarni yozishda faqat o‗z bilimlaringizga tayangan holda ish yuriting.
―Don va don massasining fizikaviy xossalari ‖ mavzusiga
Senariy ishlab chiqiladi
O'yinning maqsadi va vazifalari tushuntiriladi
Rollar taqsimlanadi
Rollar ijro etiladi
Yakuniy hulosaga kelinadi
38
―BBB‖ jadvali metodini qo‗llash
“Loyiha” metodi - bu ta‘lim oluvchilarning individual yoki guruhlarda belgilangan vaqt
davomida, belgilangan mavzu bo‗yicha axborot yig‗ish, tadqiqot o‗tkazish va amalga oshirish
ishlarini olib borishidir. Bu metodda ta‘lim oluvchilar rejalashtirish, qaror qabul qilish, amalga
oshirish, tekshirish va xulosa chiqarish va natijalarni baholash jarayonlarida ishtirok etadilar.
Loyiha ishlab chiqish yakka tartibda yoki guruhiy bo‗lishi mumkin, lekin har bir loyiha o‗quv
guruhining birgalikdagi faoliyatining muvofiqlashtirilgan natijasidir. Bu jarayonda ta‘lim
oluvchining vazifasi belgilangan vaqt ichida yangi mahsulotni ishlab chiqish yoki boshqa bir
topshiriqning echimini topishdan iborat. Ta‘lim oluvchilar nuqtai-nazaridan topshiriq murakkab
bo‗lishi va u ta‘lim oluvchilardan mavjud bilimlarini boshqa vaziyatlarda qo‗llay olishni talab
qiladigan topshiriq bo‗lishi kerak.
Loyiha o‗rganishga xizmat qilishi, nazariy bilimlarni amaliyotga tadbiq etishi, ta‘lim
oluvchilar tomonidan mustaqil rejalashtirish, tashkillashtirish va amalga oshirish imkoniyatini
yarata oladigan bo‗lishi kerak.
Quyidagi chizmada ―Loyiha‖ metodining bosqichlari keltirilgan (7-chizma).
7-chizma. “Loyiha” metodining bosqichlari
“Loyiha” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
1. Muhandis-pedagog loyiha ishi bo‗yicha topshiriqlarni ishlab chiqadi. Ta‘lim oluvchilar
mustaqil ravishda darslik, sxemalar, tarqatma materiallar asosida topshiriqqa oid
ma‘lumotlar yig‗adilar.
2. Ta‘lim oluvchilar mustaqil ravishda ish rejasini ishlab chiqadilar. Ish rejasida ta‘lim
oluvchilar ish bosqichlarini, ularga ajratilgan vaqt va texnologik ketma-ketligini, material,
asbob-uskunalarni rejalashtirishlari lozim.
3. Kichik guruhlar ish rejalarini taqdimot qiladilar. Ta‘lim oluvchilar ish rejasiga asosan
topshiriqni bajarish bo‗yicha qaror qabul qiladilar. Ta‘lim oluvchilar muhandis-pedagog
bilan birgalikda qabul qilingan qarorlar bo‗yicha erishiladigan natijalarni muhokama
qilishadi. Bunda har xil qarorlar taqqoslanib, eng maqbul variant tanlab olinadi. Muhandis-
pedagog ta‘lim oluvchilar bilan birgalikda ―Baholash varaqasi‖ni ishlab chiqadi.
4. Ta‘lim oluvchilar topshiriqni ish rejasi asosida mustaqil ravishda amalga oshiradilar. Ular
individual yoki kichik guruhlarda ishlashlari mumkin.
Bilaman Bilishni hohlayman Bilib oldim
5. Теkshirish
4. Аmalga oshirish
2. Reja tuzish 6. Xulosa chiqarish
3. Qaror qabulqilish
1. Ma'lumot yig’ish
39
5. Ta‘lim oluvchilar ish natijalarini o‗zlarini tekshiradilar. Bundan tashqari kichik guruhlar bir-
birlarining ish natijalarini tekshirishga ham jalb etiladilar. Tekshiruv natijalarini ―Baholash
varaqasi‖da qayd etiladi. Ta‘lim oluvchi yoki kichik guruhlar hisobot beradilar. Ish yakuni
quyidagi shakllarning birida hisobot qilinadi: og‗zaki hisobot; materiallarni namoyish qilish
orqali hisobot; loyiha ko‗rinishidagi yozma hisobot.
6. Muhandis-pedagog va ta‘lim oluvchilar ish jarayonini va natijalarni birgalikda yakuniy
suhbat davomida tahlil qilishadi. O‗quv amaliyoti mashg‗ulotlarida erishilgan
ko‗rsatkichlarni me‘yoriy ko‗rsatkichlar bilan taqqoslaydi. Agarda me‘yoriy
ko‗rsatkichlarga erisha olinmagan bo‗lsa, uning sabablari aniqlanadi.
Muhandis-pedagog ―Loyiha‖ metodini qo‗llashi uchun topshiriqlarni ishlab chiqishi,
loyiha ishini dars rejasiga kiritishi, topshiriqni ta‘lim oluvchilarning imkoniyatlariga
moslashtirib, ularni loyiha ishi bilan tanishtirishi, loyihalash jarayonini kuzatib turishi va
topshiriqni mustaqil bajara olishlarini ta‘minlanishi lozim.
―Loyiha‖ metodini amalga oshirishning uch xil shakli mavjud:
yakka tartibdagi ish;
kichik guruhiy ish;
jamoa ishi.
munozarali masalalarni hal etishda, baxs –munozaralar o‗tkazishda yoki o‗quv seminari
yakunida, yoki o‗quv rejasi asosida biron bir bo‗lim o‗rganib bo‗lingach qo‗llanilishi mumkin.
Bu texnologiya tinglovchilarni o‗z fikirlarini himoya qilishga, erkin fikirlash va o‗z fikrini
boshkalarga o‗tkazishga , ochiq xolda baxslashishga , o‗quv jarayonida egallagan bilimlarini
tahlil etishga, qay darajada egallaganliklarini baholashga hamda tinglovchilarni baxslashish
madaniyatiga o‗rgatadi.
Namuna: yuqori samarali suyuqlik xromatografiya usulining SWOT tahlilini ushbu
jadvalga tushiring.
S
yuqori samarali suyuqlik xromatografiya
usulining afzallik tomonlari
Bir vaqtning o‗zida tekshiri-luvchi
moddaning ham chinligi, ham to‗zalagi va
ham miqdorini aniqlashga imkon beradi..
40
W
yuqori samarali suyuqlik xromatografiya
usulining kamchilik tomonlari
Asbob qimmat turadi...
O yuqori samarali suyuqlik xromatografiya
usulidan foydalanishning imkoniyatlari
Internet bilan bog‗langan...
T To‗siqlar (tashqi) Elektr bo‗lmasa ishlamaydi...
“Keys-stadi” metodi
Keys-stadi interaktiv ta‘lim metodi sifatida tinglovchilar tomonidan eng afzal
ko‗riladigan metodlar qatoriga kirmoqda. Ushbu texnologiya asosan farmatsevtika fanlaridan
dars beruvchi o‗qituvchi va tinglovchilarning umumiy intellekual va kommunikativ salohiyatini
rivojlantirishga qaratilgan.
Buning sababi sifatida ushbu metod tinglovchilarga tashabbus bildirish, nazariy holatni o‘zlashtirishda hamda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishda mustaqillikka ega bo‘lish imkoniyatini berishida ko‘rish mumkin. O‘z navbatida vaziyatlarning analizi (tahlili) tinglovchilarning kasbiy shakllanish jarayoniga kuchli ta’sir o‘tkaza olishi, ularning kasbiy jixatdan “ulg‘ayishiga” xizmat qilishi, ta’lim olishga nisbatan qiziqish va ijobiy motivatsiyaning shakllantirishi alohida ahamiyatga ega. Keyslar metodi o‘qituvchining tafakkur turi sifatida, alohida paradigma ko‘rinishida gavdalanib, ijodiy salohiyatni rivojlantirish, noan’anaviy tarzda fikrlash imkoniyatini beradi.
“Keys metodi” ni amalga oshirish bosqichlari
Ish bosqichlari Faoliyat shakli va mazmuni
1-bosqich: Keys va uning axborot ta’minoti bilan tanishtirish
yakka tartibdagi audio-vizual ish; keys bilan tanishish(matnli, audio yoki media shaklda); axborotni umumlashtirish; axborot tahlili; muammolarni aniqlash
2-bosqich:Keysni aniqlash-tirish va o‘quv topshirig‘ni belgilash
individual va guruhda ishlash; muammolarni dolzarblik ierarxiyasini aniqlash; asosiy muammoli vaziyatni belgilash
3-bosqich: Keysdagi asosiy muammoni tahlil etish orqali o‘quv topshirig‘ining echimini izlash, hal etish yo‘llarini ishlab
individual va guruhda ishlash; muqobil echim yo‘llarini ishlab chiqish; har bir echimning imkoniyatlari va to‘siqlarni tahlil qilish;
41
chiqish muqobil echimlarni tanlash
4-bosqich: Keys echimini echimini shakllantirish va asoslash, taqdimot.
yakka va guruhda ishlash; muqobil variantlarni amalda qo‘llash imkoniyatlarini asoslash; ijodiy-loyiha taqdimotini tayyorlash; yakuniy xulosa va vaziyat echimining amaliy aspektlarini yoritish
Keys. Laboratoriyaga yangi yuqori samarali xromatografi o‗rnatildi. Ammo ishga
tushirishning imkoni bo‗lmadi.
«CHARXPALAK» TRENINGI
№ Tayyor dori vositasini ishlab
chiqarish uchun qanday
me‟yoriy xujjatlar kerak
bo„ladi
Me‟yoriy xujjatlar
1 FM
2 VFM
3 DF
4 DST
5 TU
6 TST
7 Reglament
8 Ijtimoiy institut qarori
9 KST
10 Litsenziya
11 Pensiya daftarchasi
“Assesment” metodi
Ushbu ―Assesment‖ lardan ma‘ruza mashg‗ulotlarida
qatnashchilarning mavjud bilim darajasini o‗rganishda, yangi
ma‘lumotlarni bayon qilishda, seminar, amaliy
mashg‗ulotlarda esa mavzu yoki ma‘lumotlarni o‗zlashtirish
darajasini baholash, shuningdek, o‗z-o‗zini baholash
maqsadida individual shaklda foydalanish tavsiya etiladi.
SHuningdek, o‗qituvchining ijodiy yondashuvi hamda o‗quv
maqsadlaridan kelib chiqib, assesmentga qo‗shimcha
topshiriqlarni kiritish mumkin.
42
Test
• 1. Ushbu ta’rif qaysi Galen preparatiga
nisbatan berilgan? Dorivor o‘simliklardan
moylar yordamida yordamida ajratib
olingan olingan galen preparati...
a) Nastoyka
b) Quyuq ekstrakt
v) Moyli ekstrakt
g) Quruq ekstrakt-konsentrat
2. Moyli ekstraktlar tayyorlash uchun
ajratuvchilarga qo‘yilgan talablar:
1. Oson bug‗lanadigan
2. Asbob-uskunalar uchun bezarar
3. Rangli
4. Xom ashyo tarkibidagi BFM uchun bezarar
5. Arzon
6. Mahalliy
7. Inson organizmi uchun bezarar
8. Tiniq
9. Tanlab ta‘sir qiladigan
10. Rangsiz
a) 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10
b) 1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10
v) 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10
g) 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9
Ketma-ketlikni tanlang
Quruq ekstrakt-konsentrat tayyorlash
texnologik bosqichlar ketma-ketligini tanlang:
Xom ashyoni maydalash va elash
Qadoqlash va o‗rash
Ajratmani olish
Ajratuvchini tanlash
Ajratmani tozalash
Moyli ekstraktni sifatini baholash
Moslikni tanlang
1. Ermon 1. Moyli ekstrakt
2. Tog‗jambil 2. Quruq ekstrakt
3. Termopsis 3. Quyuq ekstrakt
4. Mindevona 4. Suyuq ekstrakt
5. CHuchukmiya 5. Nastoyka
6. Belladonna 6. Ekstrakt-konsentrat
Rasmdagi qanday asbob va qaysi usulda
ishlatiladi?
_____________________________
43
III.NAZARIY MATERIALLAR
1-ma‟ruza. Sanoat miqyosida dori vositalari ishlab chiqarishning bugungi kundagi
xolati va rivojlanish istiqbollari.
Reja
Mavzuning dolzarbligi
1. Respublika xukumati tomonidan sanoat miqyosida dori vositalari ishlab chiqarishga
qaratilgan chora-tadbirlar.
2. ―Milliy dori siyosati‖ va uning mohiyati.
3. Mahalliy farmatsevtik ishlab chiqarish va uning bugungi kundagi xolati.
4. ―O‗ZFARMSANOAT‖ DAK va uning vazifalir.
5. Amaliyotga tatbiq etilayotgan yangi mahalliy dori vositalari
6. Respublikamizda ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti‖ bo‗yicha amalga oshirilayotgan
ishlar.
Xulosalar
O‗zbekiston Respublikasi er Sharining Markaziy Osiyo qismida joylashgan bo‗lib,
Shimol tarafdan Qozog‗iston bilan janub tarafdan esa Tojikiston va Afg‗oniston bilan, Sharq
tarafdan Qirg‗iziston bilan g‗arb tarafdan esa Turkmaniston bilan tutashgan bo‗lib, u markaziy
hududda joylashgan. O‗zbekiston Ruspublikasining er maydoni 447,4 ming kv2
tashkil etadi.
Geografik joylashuvidan kelib chiqqan holda, O‗zbekiston Respublikasining Shimoliy qismi
mo‗‗tadil klimatik zonaga, janubi esa quruq subtropik iqlim sharoitiga kiradi. Bunday iqlim
sharoitidan kelib chiqqan holda, O‗zbekiston Respublikasi turli hududlarida ochiq sharoitda va
alohida (sovutilgan, isitilgan) binolarda harorat, nisbiy namlik va nisbiy Yorug‗lik omillari
o‗zaro keskin farqlanadi.
Xorijiy mamlakatlarda ishlab chiqarilayotgan yuqori biosamarador, turg‗un va sifatli dori
vositalarini ularning sifatiga ta‘sir etmagan holda mahalliy ishlab chiqarish amaliyotiga
moslashtirish va shu yo‗l bilan O‗zbekiston Respublikasi ichki bozorini sifatli, arzon va kerakli
dori vositalari bilan qisman bo‗lsada ta‘minlash farmatsevt texnologlarning oldida turgan muhim
va dolzarb vazifalardan biridir.
Bugungi kunda O‗zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilayotgan tayyor dori vositalari
aholini dori vositalariga bo‗lgan ehtiyojini 16% qondira oladi xolos. Bundan ko‗rinadiki, aholi
uchun zarur bo‗lgan dori vositalarining asosiy qismi xorijiy davlatlardan valyuta hisobiga import
qilinmoqda. Jumladan, birgina 2010 yilning o‗zida O‗zbekiston Respublikasida dori vositalari
importiga sarflangan mablag‗ hajmi 536,7 mln. AQSh dollarini tashkil qiladi. Bu esa dori
vositalarining tannarxiga salbiy ta‘sir ko‗rsatibgina qolmay, ulardan foydalanish imkoniyatini
cheklab qo‗ymoqda. Markaziy Osiyoda XX asrning II yarmidan boshlab, ekologik
muvozanatning buzila boshlashi, qolaversa Orol fojeasi, qishloq xo‗jaligining turli sohalarida
uzoq yillar davomida zaharli kimyoviy birikmalardan nazoratsiz foydalanish oqibatida ayrim
kasalliklar foizini keskin ko‗payishiga olib keldi. Xususan qandli diabed, allergiya, bo‗qoq, jigar,
buyrak, yallig‗lanish, onkologik kasalliklar, immunitetning susayib ketishi va kamqonlik kabi
kasalliklar bilan og‗rigan bemorlar soni ko‗payib, dori vositalariga bo‗lgan ehtiyoj yil sayin
oShib bormoqda.
Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlaboq reapublika rahbariyati va hukumati
aholini tayyor dori vositalari va tibbiy buyumlar bilan ta‘minlash sifatini oshirish va bu borada
amalga oshirilishi lozim bo‗lgan vazifalarni belgilashga alohida e‘tibor berdi. Jumladan,
O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1996 yil 29 avgustda qabul qilingan
―Fuqarolar sog‗lig‗ini saqlash to‗g‗risida‖gi va 1997 yil 25 aprelda qabul qilingan ―Dori
vositalari va farmatsevtika faoliyati to‗g‗risida‖gi qonunlar va ularni amaliyotga joriy etish bilan
bog‗liq bo‗lgan bir qator qonunosti hujjatlarida o‗z aksini topgan.
Prezidentimiz I.A.Karimovning ―Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‗zbekiston
sharoitida uni bartaraf etishning yo‗llari va choralari‖ nomli asarida ta‘kidlab o‗tilganidek,
44
―ishlab chiqarishni modepHizatsiya qilish, texnik yangilash va diversifikatsiya qilish,
innovatsion texnologiyalarni joriy etish – O‗zbekiston uchun inqirozni bartaraf etish va jahon
bozorida yangi marralarga chiqishning eng ishonchli yo‗lidir‖.
Bugungi kunda sanoat miqiyosida ishlab chiqarilayotgan tayyor dori vositalar orasida
kapsula dori turlari etakchi o‗rinlarda turadi. Bunga asosiy sabab kapsula dori turining bir qator
afzalliklari: aniq dozalanganligi, organizmga tez ta‘sir ko‗rsatishi va yuqori biosamaradorligi
hamda faol modda ta‘sirini uzaytirish va uni boshqarish imkoniyatlariga ega ekanligidir.
Ma‘lumki, milliy iftixorimiz mustaqillikni qo‗lga kiritgan davrda mamlakatimizda
faqatgina 2 ta korxona farmatsevtik ishlab chiqarish bilan faoliyat ko‗rsatgan bo‗lsa, bugungi
kunga kelib, dori vositalari va tibbiy buyumlar ishlab chiqaruvchi mahalliy korxonlarning soni
100 dan ortib ketgan. Ular jumlasiga ―Novapharma plus‖ MCHJ, ―Jorabek Laboratories‖ MCHJ
kiritishimiz mumkin. Shu bilan birga horijiy davlatlar investitsiyasi, texnika va texnologiyalarini
respublikamizga olib kirishga juda katta yo‗llar ochib berilmoqda. Buning sababi Respublika
rahbariyati tomonidan chiqarilgan, mahalliy farmatsevtika sohasini qo‗llab-quvvatlashga,
rivojlantirishga qaratilgan qonun, qaror va farmonlardir. Bular o‗z navbatida mahalliy
farmatsevtik ishlab chiqarishga keng Shart-Sharoitlar yaratib bermoqda.
Farmatsevtika tarmog‗i korxonalarining ishlab chiqarish quvvatlaridan samarali va
oqilona foydalanish, eksportga yo‗naltirilgan raqobatbardoSh farmatsevtika mahsulotlari ishlab
chiqarishni ko‗paytirish, shuningdek respublika aholisining mahalliy dori vositalari va tibbiyot
buyumlariga bo‗lgan talab-ehtiyojini yanada to‗liq qondirish maqsadida: O‗zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2006 yil 14 iyuldagi "Dori vositalari va tibbiy maqsaddagi
buyumlarni ishlab chiqaradigan mamlakatimizning korxonalarini qo‗llab-quvvatlash chora-
tadbirlari to‗g‗risida"gi PQ-416-sonli, 2007 yil 19 noyabrdagi "2011 yilgacha bo‗ladigan davrda
farmatsevtika tarmog‗i korxonalarini modepHizatsiya qilish, texnikaviy va texnologik qayta
jixozlash dasturi to‗g‗risida"gi PQ-731 sonli qarorlari qabul qilindi.
Ushbu hujjatlarga asosan farmatsevtika korxonalarni qayta qurish, ularni zamonaviy
jihozlash, chet el investitsiyalarni jalb etish, sifat xalqaro tizimini joriy etish kabi ishlar amalga oshirilmoqda.
Xozirda O‗zbekiston Respublikasi hududida 109 farmatsevtik korxonalari o‗z
faoliyatlarini amalga oshirmoqdalar. Ular bugungi kunga kelib 1000 ga yaqin dori vositalari va
tibbiy buyumlar ishlab chiqarilmoqda. Ishlab chiqarilayotgan dori vositalari va tibbiy
buyumlardan asosan har xil nomdagi tabletkalar, in‘eksion eritmalar, ichki va tashqi maqsadda
ishlatilagan eritmalar, kapsulalar, surtmalar va boshqa dori turlari hamda, bir qancha tibbiy
buyumlar ishlab chiqarish texnologiyalari yo‗lga qo‗yilgan bo‗lib, ulardan bir nechtasi xorijiy
davlatlarga eksport qilinadi. Bu esa o‗z navbatida, davlatimiz byudjetini xorijiy valyuta bilan
to‘ldirishga zamin yaratadi. Maxalliy farmsevtik korxonalar tomonidan ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlar respublikamiz aholisini dori vositalari va tibbiy buyumlarga bo‗lgan talabni
tahminan 17-20% ta‘minlaydi.
Bu ko‗rsatkichni jahonning rivojlangan mamlakatlarida o‗z aholisini mahaliy
farmatsevtik korxonalarda ishlab chiqarilgan dori vositalari bilan ta‘minlanganlik darajasi 50 %
dan 60 % gacha, AQSh da esa bu ko‗rsatkich 70 % dan ortiqligini ko‗rishimiz mumkin.
Mamlakatimizdagi farmatsevtika sohasi bo‗yicha olib borilayotgan keng ko‗lamdagi tashkiliy
ishlar bu ko‗rsatkichni kelasi yillarda jadal sur‘atlatlarda rivojlantiradi.
Hukumatimiz ishlab chiqqan ―Milliy dori siyosati‖ - bu borada aholini dori ta‘minotini
yaxshilash borasidagi muhim tadbirlar rejasi belgilangandir. Ular:
1. O‗zbekistonning boy tabiiy resurslari asosida zamonaviy dori turlarini va standartlash
usullarini yaratishdir.
2. YAratilgan dorilarni belgilangan tartibda laboratoriya va klinik sinovlardan o‗tkazish
va amaliyotga joriy etish.
3. Mahalliy farmatsevtika sanoatini rivojlantirish.
4. O‗zbekiston olimlari tomonidan yaratilgan shuningdek, chet el zamonaviy
texnologiyalari asosida olinadigan dori turlarini ishlab chiqarishga joriy etish.
45
5. Mamlakatimizning ichki va tashqi farmatsevtika bozoriga chiqarilishini ta‘minlash
bilan davlat salohiyatini ko‗tarishga hissa qo‗Shish vazifalarida belgilanadi.
Farmatsevtika sohasining oldiga nafaqat Respublika aholisini sifatli tibbiyot mahsulotlari
bilan talabni qondirish, balki eksport miqdori ham oshirish masalasi maqsad qilib qo‗yildi.
Hozirgi kunda respublikamzdagi 20 dan ortiq farmatsevtik korxona o‗z mahsulotlarini Rossiya,
Qozog‗iston, Ukraina, Qirg‗iziston, Tojikiston, Latviya va Afg‗oniston davlatlariga eksportini
amalga oshirmoqda.
Farmatsevtika sohasini qo‗llab quvatlashga bo‗lgan e‘tibopHi hisobga olib shuni aytish
mumkinki, O‗zbekiston farmsanoati baland cho‗qqilarga chiqadi, kelajakda jahon bozorlarini
«O‗zbekistonda ishlab chiqarilgan» degan yozuv ostida farmatsevtik mahsulotlar bilan keng
miqyosda ta‘minlanishi hech shubhasizdir.
Hukumatimiz rahbariyati tomonidan aholini yuqori sifatli, bezarar va etarli darajadagi
samarali dori vositalari bilan ta‘minlash ishlariga alohida e‘tibor berib kelinmoqda.
O‗zbekiston Respublikasining ―Fuqarolar sog‗lig‗ini saqlash to‗g‗risida‖gi (1996 yil 29-
avgust) va ―Dori vositalari va farmatsevtika faoliyati to‗g‗risida‖gi (1997 yil 25-aprel)
qonunlarida, mamlakatda dori vositalari muomalasining qonuniy asoslari yaratilgan.
O‗zbekiston Respublikasi milliy dori siyosatida farmatsevtika sohasini rivojlantirish va aholini
dori ta‘minotini yaxshilash borasidagi tashkiliy va ilmiy-amaliy tadbirlari belgilab berilgan.
O‗zbekistonning boy tabiiy zahiralaridan yuqori samarali dori vositalarini yaratish va
ularni ishlab chiqarishga joriy etish, shuningdek Respublika dori mustaqilligini ta‘minlash,
mamlakatimiz farmatsevtika fanining muhim vazifalaridan biri hisoblanadi.
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 14-iyundagi № PQ-416-sonli ―Dori
vositalari va tibbiyot buyumlari ishlab chiqaruvchi korxonalarni qo‗llab quvvatlash choralari
to‗g‗risida‖ gi va 2007 yil 19 noyabrdagi PQ-731-sonli ―2011 yilgacha bo‗lgan davrda
farmatsevtika sohasi korxonalarini modepHizatsiya qilish, texnikaviy va texnologik jihatdan
qayta jihozlash dasturi to‗g‗risida‖ gi qarorlari ham, mahalliy farmatsevtika sanoati korxonalarini
kelgusida yanada rivojlanishini ko‗zda tutuvchi muhim omillardan bo‗lib hisoblanadi. Ushbu
qarorlar mahalliy farmatsevtika sanoatini rivojlantirish uchun, ishlab chiqarish sub‘ektlarini
qo‗llab-quvvatlovchi qator imtiyozlar yaratish bilan bir qatorda ularning oldiga, mahalliy hom
ashyo zahiralaridan dori vositalari va tibbiyot buyumlarini ishlab chiqarishda qo‗llaniladigan
yangi xom ashyo turlarini yaratish, ularni amaliyotga joriy qilinishini jadallashtirish va
zaxiralarini ta‘minlash. Shuningdek yangi original dori vositalari bilan bir qatorda, generik dori
vositalarini ham ishlab chiqarilishini o‗zlashtirish va aholini dori vositalariga bo‗lgan talabini
yanada to‗laroq qondirish kabi masalalarni qo‗yadi.
Yuqoridagilardan yangi, mahalliy xom ashyolar asosida tayyorlanadigan, yuqori
samaradorlikka ega bo‗lgan, bezarar, import o‗rnini bosuvchi dori vositalari texnologiyalarini
ishlab chiqish, ularning sifatini Xalqaro standartlar talablari darajasiga ko‗tarish, yaratilgan
ishlab chiqarish usullarini farmatsevtika va tibbiyot amaliyotiga joriy etish, farmatsevtika
fanining dolzarb masalasi ekanligi ko‗zga tashlanadi.
Mustaqil O‗zbekiston Respublikasi aholisini yuqori samarador, turg‗un va arzon dori-
darmon bilan ta‘minlash, farmatsevtik texnologiyaning ustuvor vazifalaridan hisoblanadi.
Hozirgi kunda Respublikamizda ishlab chiqarilayotgan dori-darmon, aholi extiyojini 10%ni
qondira oladi xolos. Bundan ko‗rinadiki, aholi uchun zarur bo‗lgan dori vositalarining asosiy
qismi horijiy davlatlardan valyuta hisobiga keltirilmoqda. Bu esa, dorining tannarhiga salbiy
ta‘sir ko‗rsatmoqda, shuningdek undan foydalanish imkoniyatini cheklab qo‗ymoqda. Markaziy
Osiyo Respublikalarida XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, ekologik muvozanatning buzila
boshlashi, qolaversa Orol fojeasi, qishloq xo‗jaligining turli sohalarida, uzoq yillar davomida
zaharli, kimyoviy moddalarni nazoratsiz foydalanish ayrim kasalliklarni keskin ko‗payishiga olib
keldi. Xususan qandli diabet, allergiya, bo‗qoq, jigar, buyrak va kamqonlik kabi kasalliklar bilan
kasallangan bemorlarning soni ko‗payib, dori darmonga bo‗lgan ehtiyoj yil sayin oShib ketdi.
Respublikada dori ta‘minotini yaxshilash usullaridan biri, shu sohadagi mutaxassislarning ilmiy
tadqiqot ishlarini jadallashtirish, ularni aniq maqsad sari yo‗naltirish, dorishunos, farmakolog va
46
kimyogarlarning o‗zaro hamkorligini kengaytirishdir. Bu muammoni xal qilishning yana bir
yo‗li, maxalliy xom ashyolardan oqilona foydalanib, yangi dori turlarini yaratish va amaliyotga
tatbiq etishdir. O‗zbekiston Markaziy Osiyo davlatlari orasida dorivor giyoxlarga boy mintaqa
hisoblanadi. Bu giyoxlar zaxirasini asrab avaylagan xolda foydalanish, ulardan biofaol
moddalarni ajratib olib o‗rganish va amaliyotga tatbiq qilish mutaxassislar oldida turgan jiddiy
masalalardan hisoblanadi. Shulardan kelib chiqqan xolda maxalliy dorivor o‗simlik xom
ashyolaridan olingan quruq ekstraktlar va sun‘iy usulda olingan biofaol moddalardan tabletka
dori turini yaratish, tayyor maxsulotning miqdoriy tahlil usulini ishlab chiqish, ularni
biofarmatsevtik nuqtai nazaridan baxolash farmatsevtik texnologiyaning ustuvor
yo‗nalishlaridandir.
Axolini dori darmon bilan ta‘minlashda tayyor dori vositalarining o‗rni beqiyosdir.
Xozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarda tayyor dori vositalarini umumiy dori vositalarining
99% ga, xamdo‗stlik mamlakatlarida 90%, 2010 yilga borib esa faqat tabletka dori turining
o‗zini 85% ga etkazish mo‗ljallanmoqda.
O‗zbekiston Respublikasida tibbiyot amaliyotida qo‗llashga ruhsat etilgan dorilar ichida
tayyor dori vositalarining uluShi 73% ni tashkil etadi. Mustaqillikka erishganimizdan so‗ng esa
bu ko‗rsatkich 90% dan oShib ketdi va rivojlangan xorijiy mamlakat ko‗rsatkichlariga
tenglashib qoldi. Lekin bu ko‗rsatkich asosan chetdan keltirilayotgan TDV hisobiga ekanligini
aytib o‗tish lozim.
O‗zbekiston xukumati TDV ishlab chiqarishni rivojlantirish muammosini xal qilishda
katta amaliy ishlarni amalga oshirmoqda. Respublikada farmatsevtika sanoatini kompleks
rivojlantirish dasturini amalga oshirish maqsadida O‗zbekiston Respublikasining 1993 yil 2
iyundagi № 290 - sonli Prezident qaroriga muvofiq Davlat-aksionerlik konsepHi
―O‗ZFARMSANOAT‖ tashkil etildi.
―O‗ZFARMSANOAT‖ ning birlamchi vazifalaridan qilib quyidagilar belgilandi:
- Yuqori samarador dori vositalarini yaratish va amaliyotga tatbiq etish;
- bozor konyukturasi asosida ishlab chiqarish va xizmat ko‗rsatish tizimini
takomillashtirish;
- xom ashyo bazasini rivojlantirish;
- chet el korxonalari bilan o‗zaro manfaatdorlikka asoslangan iqtisodiy xamkorlikni
o‗pHatish;
- ichki rezervlar va chet el investitsiyalari asosida bugungi kunda bor va yangi ishlab
chiqarish korxonalarini qayta jihozlash va yangi ishlab chiqarish korxonalarini tashkil
etish.
Bugungi kunga kelib O‗zbekiston Respublikasida 92 ta korxona dori vositalari va tibbiy
buyumlar ishlab chiqarish litsenziyasiga ega. Respublikada 590 dan ortiq maxalliy dori vositalari
ro‗yhatdan o‗tgan bo‗lib, umumiy ro‗yxatdan o‗tgan dori vositalarining 12 % ni tashkil etadi.
Tahlil natijalari bo‗yicha maxalliy dori vositalari umumiy strukturasida 32 ta original dori
vositalari (birinchi marotaba yaratilgan), 523 turdagi generik dori vositalari, hamda 20 ta
substansiya va 38 ta davolash va diagnostik vositalar ishlab chiqarishga ruxsat etilgan.
Maxalliy korxonalar tomonidan ishlab chiqarilayotgan dori vositalarining 475 ta
nomdagisining to‗liq texnologiyasi o‗zlashtirilgan bo‗lsa, 80 turdagi dori vositalarini ishlab
chiqarish chet el firmalari tomonidan keltiriladigan yarim tayyor mahsulotni qo‗llashga
asoslangandir.
Mahalliy korxonalar tomonidan ishlab chiqarilayotgan dori vositalari dori turlari bo‗yicha
tahlil qilinadigan bo‗lsa, ular 36,6% tabletkalar va kapsulalar, 19,21% in‘eksion eritmalar, 10,3%
tashqi maqsadda ishlatiladigan eritmalar, 10,34% surtma dori va linimentlar, 11,92% dorivor
o‗simlik yig‗malari va 11,63% boshqa dori turlaridan iboratdir.
Agar mahalliy korxonalar tomonidan ishlab chiqariladigan dori vositalar
farmakoterapevtik guruhlar bo‗yicha tahlil qilinadigan bo‗lsa, ular antibakterial (16%),
immunobiologik (2%), yallig‗lanishga qarshi nosteroid dori vositalari (13%), yurak qon tomiri
tizimi kasalliklarini davolash uchun qo‗llaniladigan dori vositalar (12%), kimyoviy jarayonlarni
47
muvofiqlovchi dori vositalar 11%) va boshqalardan iboratdir.
Shu maqsadda O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining O‗zbekiston Farmatsevtika
sanoati (―O‗zfarmsanoat‖) Davlat – aksionerlik konsepHini tashkil etish to‗g‗risidagi 1993 yil 2
iyundagi PF №290 farmoniga muvofiq tashkil etilgan ―O‗zfarmsanoat‖ Davlat aksionerlik
konsepHi tayyor dori vositalari ishlab chiqarish bilan shug‗ullanadigan barcha korxona va
tashkilotlarning ishlarini muvofiqlashtirib, aniq maqsad sari yo‗naltirishi lozim.
Bundan tashqari respublikada 90 dan ortiq farmatsevtika mahsulotlari ishlab chiqarishga
ixtisoslashgan mulkchilik shakli turlicha bo‗lgan korxonalar faoliyat olib bormoqda.
Mustaqillikni dastlabki yillarida maxalliy korxonalar tomonidan ishlab chiqarilgan farmatsevtika
mahsulotlari aholini dori vositalariga bo‗lgan talabini 1% dan ham kamroq miqdorda qondirgan
bo‗lsa, bugungi kunda bu ko‗rsatkich 12% dan ortiqni tashkil etadi.
O‗zbekiston Respublikasi Dori vositalari va tibbiyot buyumlarining 9-son Davlat
Reestriga binoan mahalliy korxonalar tomonidan 638 nomdagi mahalliy sharoitlarda ishlab
chiqarilayotgan dori turlari tibbiyot amaliyotida qo‗llashga ruxsat etilib, qayd etilganligini
ko‗rish mumkin, shulardan 174 tasi tabletka dori turlaridan iboratdir. Ular tahlil qilib
chiqiladigan bo‗lsa 18 tasi – 10,35 % mahalliy tashkilot va muassasalar tomonidan yaratilgan
original dori vositalardan, 156 tasi - 89,65 % esa generik dori vositalardan iboratligi ko‗zga
tashlanadi. yuqorida sanab o‗tilgan dori vositalarining deyarli xech biri to‗liq mahalliy xom
ashyolar asosida ishlab chiqarilmasligini ta‘kidlab o‗tish joiz.
Ekologiyadagi muvozanatning ma‘lum darajada buzilishi, sintetik dori-darmon va oziq-
ovqatlarni ko‗p iste‘mol qilish, aholini immun tizimini zaiflaShishiga olib kelmoqda. Natijada
axoli orasida turli xil kasalliklarga osongina chalinish xolatlari kuzatilmoqda.
Axolini maxalliy xom ashyolardan foydalanib, kam zaharli, allergiya chaqirmaydigan,
turg‗un, yuqori biosamarador, arzon dori vositalari bilan ta‘minlash ustuvor yo‗nalishlardan
hisoblanadi. Bu muammoni xal qilish yo‗llaridan biri o‗zimizda o‗sadigan dorivor o‗simliklardan
oqilona foydalanishdir. Xozirgi vaqtda tibbiyot amaliyotida ishlatilayotgan dori vositalarining
50% dan ko‗prog‗ini o‗simlik xom ashyolaridan olingan preparatlar tashkil etadi.
O‗zbekiston Respublikasida o‗sadigan dorivor o‗simliklardan biofaol moddalar va
ularning majmuasini ajratib olish, ularni har tomonlama o‗rganish va sanoat miqyosida ishlab
chiqarishga tatbiq qilish bo‗yicha olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar shu kunning ustuvor
yo‗nalishlaridan hisoblanadi. Fikrimizning dalili sifatida ko‗p yillardan buyon M.Ulug‗bek
nomidagi Milliy Universitet, O‗zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining akademik
S.YU.YUnusov nomidagi O‗simlik moddalari kimyosi instituti, akademik O.S.Sodiqov
nomidagi bioorganik kimyo institutlari bilan ToShkent Farmatsevtika instituti olimlari
xamkorlikda ilmiy izlanishlar olib borib ijobiy natijalarga erishganligini aytib o‗tish lozim.
Bioorganik kimyo institutidagi tadqiqotlardan gossipol xosilalari, fiziologik faolligi
bo‗yicha samarador hisoblanib, virus, yara va Shishlarga qarshi dori vosita va immunosupressiv
vosita sifatida ishlatiladi. Gossipol va uning xosilalari bo‗lgan immunosupressiv xususiyatiga
ega bo‗lgan batriden tabletka shaklida, megasin esa uchuq va toShmalarni davolash uchun
surtma dori shaklida ishlab chiqarilmoqda. Batriden suvda yomon erishi sababli faolligi qisman
chegaralangan bo‗lib, uning polivinilpirrolidon bilan xosil qilgan birikmasi – mebavin o‗zining
eruvchanligi, so‗rilishi bo‗yicha batridendan afzalligini ko‗rsatdi.
ToShkent Farmatsevtika instituti olimlari S.M.Maxkamov, V.A.Kalaydjyan va
SH.N.SHodmonovalar tomonidan mebavin, ragosin, gazolidonlardan yaratilgan dori turlari
korxona sharoitida ishlab chiqarilib, bugun amaliyotda ishlatilmoqda. M.Ulug‗bek nomidagi
Milliy Universitetning tabiiy birikmalar kimyosi laboratoriyasida gangituvchi bozulbang guli va
bargidan olingan quruq ekstrakt – inebrin bilan olib borilgan dastlabki farmakologik tadqiqotlar
uning samarador qon to‗xtatuvchi vosita ekanligini ko‗rsatdi.
O‗zimizda o‗sadigan maxalliy xom ashyolardan bunday preparatlar ishlab
chiqarilmaganligini inobatga olsak, inebrinni axamiyati o‗z-o‗zidan tushunarli bo‗ladi. Shu
laboratoriya xodimlari keng kosachabargli bozulbangning er ustki qismidan plateks (quruq
ekstrakt) degan preparatni oldilar. U yuqori samarador gipotenziv vosita ekanligini ko‗rsatdi.
48
Inebrin va plateks substansiyalaridan tabletka dori turi yaratildi, ular amaliyotga tatbiq
etish bo‗sag‗asida.
Ayustan Turkiston ayugasi novdalari (Cormus Ajuga Turkestanica Rgl) dan olingan
quruq ekstrakt bo‗lib, tarkibida ekdisteroidlar (ekdisten, tukesteron, 22 -atsetilasteron, siasteron),
iridoidlar (8-0-atsetilgarpagid va garpagid) va boshqa ekstraktiv moddalar saqlaydi. Ayustan
preparati organizmda onalik sutini ko‗paytiruvchi xossaga ega.
Flateron – flavonoidlar yig‗indisi hisoblanib, ketma-ket gulli termopsis er ustki qismidan
(Thermopsis altepHiflora R Fabaceae) olingan quruq ekstrakt. Tarkibida flavonoidlar
formononetin, lyuteolin, xrizoeriomarin saqlaydi. Olib borilgan farmakologik tadqiqotlar
flateronni yuqori gipolipidemik va antisklerotik vosita ekanligini ko‗rsatdi.
Tabiiy xom ashyolardan olingan faol substansiyalar bilan birga sun‘iy yo‗l bilan olingan
preparatlarni xam dori vositasi sifatida foydalanish lozimligini xech kim inkor eta olmaydi. Bu
soxada respublikamiz etuk mutaxassislarga ega bo‗lib, ularning ilmiy tadqiqotlari natijalaridan
unumli foydalanish lozim.
ToShkent Farmatsevtika instituti Markaziy Osiyoda mikroelement saqlagan kompleks
brikmalarni sintez qilish, tarkibini o‗rganish va amaliyotga tatbiq qilish bo‗yicha etakchi o‗rinni
egallaydi.
Institut olimlari tomonidan sintez qilingan va amaliyotga tatbiq etish uchun taklif etgan
preparatlardan feramid, kupir, piratsin, sinopir, koamid, kogistin, pirofer va boshqalarni misol
tariqasida keltirish mumkin.
Bizni mintaqamizda eng ko‗p tarqalgan xastalik kamqonlikdir. yuqorida nomlari zikr
etilgan preparatlar asosan temir etishmovchiligi bilan bog‗liq bo‗lgan kamqonlikni davolashga
tavsiya qilingan. Olib borilgan ilmiy tadqiqotlar askofer (askorbin kislotasini feramid bilan
aralashmasi), mumifer (mumiyoni feramid bilan aralashmasi), feraskafol (feramidni askorbin
kislotasi, koamid va fol kislotalari bilan aralashmasi) tabletkalarining antianemik faolligi, bu
preparatlarning o‗ziga qaraganda biosamaradorligi ancha yuqori bo‗lishini ko‗rsatadi.
Tayyor dori vositalari orasida o‗zining keng tarqalganligi jihatidan tabletka dori turlari
birinchi o‗rinni egallab kelmoqda. Tabletka dori turlari texnologiyasi murakkab jarayon
hisoblanadi. Tabletka texnologiyasi jarayonlari ilmiy jixatdan asoslashga bag‗ishlangan nazariy
ishlar xozirgacha tegishli adabiyotlarda etarlicha emas. Bu esa keng ko‗lamda fizik-kimyoviy,
mexanika va fanning boshqa soxasi yutuqlaridan oqilona foydalanishni taqozo etadi. Buni
antifriksion va bog‗lovchi moddalarni ishlatish misolida ko‗rish mumkin. yuqoridagi
muloxazalarga asoslanib, bu soxani fizik-mexanik ta‘limoti bilan jiddiy asoslash va boyitish
lozim bo‗ladi.
Shuni alohida ta‘kidlab o‗tish kerakki, mustaqilligimizni qo‗lga kiritganimizga ko‗p
bo‗lmagan bo‗lsada farmatsevtika sohasining katta bo‗lmasada yutuqlarga erishdi desak
mubolag‗a bo‗lmaydi. Vaqti kelib bizning Respublikamizda ham xalqaro standartlar (GLP,
GMP, GPP, GDP, GSR, GSP ISO) talablariga mos keladigan korxonalar loyixalashtirilib, xorijiy
davlatning dori vositalari bilan raqobatlasha oladigan va jahon bozorida o‗zining sifati bilan
alohida ajralib turadigan dori vositalari ishlab chiqariladi.
Jumladan, 2007 yili ―Novapharma plus‖ MCHJda in‘eksion eirtmalarni ampulalarda
ishlab chiqarish bo‗yicha, 2008 yil esa ―Jo‘rabek Laboratories‖ MCHJ qo‗shma korxonasi
antibiotiklarni flakonlarga qadoqlash bo‗yicha Jahon Sog‗liqni saqlash tashkiloti (JSST)
auditorlari tomonidan yuqoridagi korxonalarda ishlab chiqarish jarayoni GMP talablariga javob
berishini tasdiqlab, ularga tegishli GMP sertifikatlarini olindi.
Ma‘lumki, (JSST) tomonidan dori vositalarini GMP talablarida ishlab chiqarish uchun
tavsiyalar beradi. Ushbu tavsiyalar asosida rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar o‗zlarining
mahalliy farmatsevtik ishlab chiqarishini rivojlantirish maqsadida GMP talablarini ishlab
chiqarishgan. Bu borada O‗zRSSV DVTTSNBB hamda «O‗zfarmsanoat» DAK mutaxasislari
tomonidan «Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti qoidalari (GMP)» standarti ishlab chiqilgan
bo‗lib, bu farmatsevtika sanoatini tashkil qilishda muhim xujjatlardan biri bo‗lib xisoblanadi.
Bu standart asosida tashkil etilgan mahalliy farmatsevtika korxonalar
49
raqobatbardoShliligi, sifati va ular ishlab chiqargan mahsulotni eksport qila olish salohiyati bilan
ajralib turadi. Bundan tashqari maxalliy xom ashyolardan foydalangan holda yangi dori vositalar
yaratishda bosqichma-bosqich xalqaro standartlari o‗tishni belgilab oldi.
Biroq, faoliyat ko‗rsatayotgan mahalliy korxonalarning ishlab chiqarish va sifatini
nazorat qilishni tashkil qilish farmatsevtik amaliyotining zamonaviy yutuqlarini hisobga olmagan
xolda tashkil etilgan. Ko‗pgina xolatlarda esa, dori vositalar ishlab chiqarilishini sifat nazoratida
xalqaro-tan olingan qoida va uslublar e‘tiborga olinmagan. Xuddi shunday xolat barcha
MDHning farmatsevtik mamlakatlarida kuzatilmoqda.
Xalqaro standartlar talablariga o‗tishni ta‘minlash maqsadida xususan, ―Yaxshi ishlab
chiqarish amaliyoti GMP‖ standartini, ―MDH ishtirokchi davlatlarida sog‗liqni saqlashni
rivojlantirish bo‗yicha‖ davlatlararo kelishuvi asosida ma‘lum ishlar olib borilmoqda.
Quyidagi savolning echimini echishda kadrlarni tayyorlashda ularning faoliyatiga ta‘luqli
asosiy prinsiplar shuningdek, GMRning aniq talablarini berish alohida ahamiyat kasb etadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan xolda, Sog‗liqni saqlash Vazirligining 2000 yilning 8
iyunida № 306 sonli qarori asosida Dori vositalari va tibbiy texnika sifatini nazorat qilish Bosh
boshqarmasi qoShida mahaliy farmatsevtik korxonalarining xodimlarini JSST GMP ning turli
yo‗nalishlari (aspekt) bo‗yicha malaka oshirish bo‗limi tashkil etildi.
Bugungi kunda Respublikamizda farmatsevtika soxasi xodimlarini malakasini oshirish
aynan shu bo‗lim xodimlari tomonidan shuningdek, ToShkent Farmatsevtika institutida tashkil
etilgan kurslar asosida o‗qitilmoqda.
Dori vositalari va tibbiy texnika sifatini nazorat qilish Bosh boshqarmasida-―Yaxshi
ishlab chiqarish amaliyoti (GMP)‖ bo‗yicha kurslar quyidagi yo‗nalishlardan tashkil topgan:
- ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti (GMP)‖ bo‗yicha ―Dori vositalar ishlab chiqarish
soxasidagi boshqaruvchi xodimlarni‖ malakasini oshirish;
- ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti (GMP)‖ bo‗yicha ―Bevosita dori vositalari ishlab
chiqarilishini ta‘minlovchi xodimlarni‖ malakasini oshirish;
- ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti (GMP)‖ bo‗yicha ―Sifatni nazorat qilish soxasidagi
boshqaruvchi xodimlarni‖ malakasini oshirish;
- ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti (GMP)‖ bo‗yicha ―Bevosita sifatni nazorat qilishni
ta‘minlovchi xodimlarni‖ malakasini oshirish;
- ―Dori vositalarining ulgurji savdosi qoidalari‖ bo‗yicha ―dori vositalarining ta‘minoti
shuningdek, bevosita tarqatilishi va distribyusiyasini ta‘minlovchi xodimlarni‖ malakasini
oshirish;
- ―Narkotik vositalar, psixotrop moddalar va prekursorlarning bevosita oborotini
ta‘minlovchi xodimlarni‖ malakasini oshirish;
- ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti (GMP)‖ bo‗yicha ―Ishlab chiqarishning yordamchi
xodimlari‖ malakasini oshirish.
Dori vositalari va tibbiy texnika sifatini nazorat qilish Bosh boshqarmasida-―Yaxshi
laboratoriya amaliyoti (GLP)‖ bo‗yicha:
- ―Yaxshi laboratoriya amaliyoti (GLP)‖ bo‗yicha oliy va o‗rta ma‘lumotli tibbiyot
xodimlarini malakasini oshirish.
Dori vositalari va tibbiy texnika sifatini nazorat qilish Bosh boshqarmasida-―Yaxshi
klinik amaliyoti (GSP)‖ bo‗yicha:
- ―Yaxshi klinik sinovlari amaliyoti (GSP)‖ bo‗yicha oliy va o‗rta ma‘lumotli tibbiyot
xodimlarini malakasini oshirish.
Dori vositalari va tibbiy texnika sifatini nazorat qilish Bosh boshqarmasida-―O‗zbekiston
Respublikasida narkotik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlar ayirboshlashni
ta‘minlashning tashkil etishning qonuniy asoslari ‖ bo‗yicha:
50
2-ma‟ruza. “Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti” (GMP) umumiy qoidalar va
talablar.
Reja
Mavzuning dolzarbligi
1. ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti‖ maqsadi, vazifalari va tarixi.
2. ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti‖ uchun me‘yoriy xavolalar.
3. ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti‖ atamalari.
4. ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti‖ bo‗yicha faoliyat olib borayotgan mahalliy
farmatsevtik ishlab chiqaruvchilar.
5. ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti‖ qoidalari.
6. ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti‖ talablari.
Xulosalar
Jahon sog‗liqni saqlash tashkiloti (World Health Organization) tomonidan dori
vositalarini ishlab chiqarish va sifatini texnik darajasiga baho berish uchun ―Xalqaro savdoda
farmatsevtik preparatlari sifatini tasdiqlash tizimi‖ yaratilib, tizimning amal qilayotgan varianti
1992 yilda qabul qilingan.
Tizimda ishtirok etish uchun mamlakatda uchta sharoit mavjud bo‗lmog‗i darkor:
1. Dori vositalarini Davlat ro‗yhatidan o‗tkazish idorasi va tizimning mavjudligi.
2. Vakolatli idoralar tomonidan farmatsevtika korxonalarini muntazam ravishda
inspeksiyadan o‗tkazish.
3. Amaldagi korxonalarning GMP (Good manufacturing practice – yaxshi ishlab
chiqarish amaliyoti qoidalari) talablariga mos kelishi.
Bugungi kunda tizimga 140 dan ortiq davlatlar qo‗shilgan. Dori ishlab chiqarish
korxonalarining barchasida GMP qoidalari talablariga javob bermasligi sababli O‗zbekiston
tizim a‘zosi emas. Shuni ta‘kidlab o‗tish lozimki, yangi ishlab chiqarilayotgan yoki importga
chiqariladigan dori vositalarini ro‗yhatdan o‗tkazishda GMP qoidalariga mos keladigan ishlab
chiqarish sertifikati berilishi kerak.
GMP – umumiy boshqaruv qoidalari bo‗lib, ishlab chiqarish jarayonlariva nazorat
sinovlari o‗tkazish tartibini belgilab, hamda chiqarishni turi, zamonaviy usulda olib borish
bo‗yicha minimal amaliy ko‗rsatmalarni o‗z ichiga oladi.
Turli mamlakatlarda GMP qoidalarini bajarilishini ta‘minlash maqsadida, farmatsevtika
mahsulotini ayrim turlarini chiqarish jarayonini tashkil qilish va boshqarish sharoitlarini
reglamentlovchi hamda aniqlovchi hujjatlar va standartlar ishlab chiqilmoqda.
Bunday talablar ilk bor 1963 yilda AQSh da, (1965, 1971, 1978, 1987, 1989, 1992
yillarda to‗ldirilgan) keyinchalik Kanadada, Italiyada, Buyuk Britaniyada, Avstraliyada va
boshqa mamlakatlarda qabul qilingan. Bugungi kunda bunday hujjatlar (GMP milliy qoidalari)
40 dan ortiq mamlakatlarda mavjud. Bunday tashqari GMRning xududiy qoidalari ham mavjud,
aniq qilib aytganda bular: Evropa hamjamiyatiga (European Community - ES) kiruvchi
mamlakatlar GMP qoidalari, ―Farmatsevtik nazorat bo‗yicha bitim‖ ishtirokchilari bo‗lgan
mamlakatlar GMP qoidalari Janubiy – Sharqiy Osiyo mamlakatlari Assotsiatsiyasi a‘zo –
mamlakatlari (Convention for the Natural Recognition of Inspection on Respect of the
Manufacture of Pharmaceutical Product -PC) va xalqaro GMP qoidalari va Jaxon sog‗liqni
saqlash tashkiloti GMP qoidalaridir.
Mustaqil Davlatlar Hamdo‗stligi mamlakatlarida (―Dori vositalarini ishlab chiqarish va
sifatini nazorat qilishni tashkil etish qoidalari‖ RD 64-125-91) GMRning xalqaro xududiy va
milliy yaoidalari yaratilgan hujjatlarni hisobga olgan xolda 1991 yilda ilk bor ishlab chiqilgan.
O‗zbekistonda esa 1996 yilda RD 64-125-91 o‗rniga rahbariy hujjat RD O‗z 19-01-96
tasdiqlangan.
Oxirigi yillar GMPda yangi qoidalar va standartlash xalqaro tashkilotida (IntepHational
Organization for Standartization ISO) bir qator hujjatlar, ya‘ni ISO 9000-9004 deb nomlanuvchi
51
standartlar yuzaga kelgan bo‗lib, dastlab kiritilgan tushunchalarni ancha rivojlantirdi yoki sifatni
boshqarish, validatsiya va xakozo muhim holatlarni birinchi marta o‗z ichiga olgan, shuningdek
ayrim dori vositalari guruhini ishlab chiqarishga tegishli qoidalarni qo‗llanish sohasini
kengaytiradi. Bundan tashqari, oxirigi yillarda O‗zbekistonda GMP qoidalari talablari ma‘lum
bir darajada e‘tiborga olingan yangi ishlab chiqarish korxonalari tashkil etildi.
Shuning uchun, RD O‗z 19-01-96 o‗rniga vatanimizning yangi taxrirdagi GMP
qoidalarini yaratish dolzarb bo‗lib qoldi.
Hujjat tibbiyot ehtiyojidagi dori vositalarini ishlab chiqarish, hamda sifatini nazorat qilish
bo‗yicha qoida va talablarni o‗z ichiga olgan majmuadan iborat. Uning qoidalari shuningdek,
taysYor dori vositalari ishlab chiqarish uchun zarur bo‗lgan dori moddalarining oxirigi
bosqichiga ham taalluqlidir.
Dori vositalarini ishlab chiqarishga va ularning ayrim guruhlariga qo‗yiladigan talablar
maxsus me‘yoriy hujjatlarda to‗la aks ettirilgan bo‗lishi kerak.
Ushbu sohaviy standart qaysi idoraga va mulkchilikning qaysi shakliga mansubligidan
qat‘iy nazar, dori ishlab chiqaruvchi barcha korxona va tashkilotlarga bajarish uchun majburiy.
Ushbu hujjat quyidagi asosiy bo‗limlarni o‗z ichiga oldai: atamashunoslik, sifatni
boshqarish, xodimlar, bino va xonalar, jihozlar, ishlab chiqarish jarayoni, hujjatlar, validatsiya,
reklama va bozor, taqriz, o‗z-o‗zini tekshirish. Hujjatlarning oxirigi ikki bo‗limi birinchi marta
kiritilib, ―Sifatni boshqarish‖, ―Bino va xonalar‖, ―Ishlab chiqarish jarayoni‖, ―Hujjatlar‖
bo‗limlari esa qayta ishlangan.
Me‘yoriy xavolalar
1. GOST 12.1.005-88 ―Ish zonasidagi havoga nisbatan qo‗yiladigan umumiy sanitariya-
gigiena talablari‖
2. GOST R 50766-95 ―Toza xonalar. Tasniflash. Attestatsiya uslubi. Asosiy talablar‖
M.Gosstandart Rossii. 1995.
3. GOST
4. OST 42-505-96. ―Tabiiy sanoat mahsulotlari. Ishlab chiqarish texnologik
reglamentlari. Mazmuni, yaratish tartibi, keliShish, tasdiqlash‖
5. OST 42-506-96. ―Dori vositalari va dorivor o‗simlik xom ashyolari uchun me‘yoriy
hujjat ishlab chiqish, keliShish va tasdiqlash tartibi‖.
6. OST 42-507-96. ―Yangi dori vositalarini yaratish va sanoatda qo‗llash bo‗yicha
ishlarni tashkil qilish tartibi. Asosiy qoidalar‖.
7. GOST 2874-82 ―Iste‘mol suvi. Gigiena talablari va sifat nazorati‖.
8. OST 42-504-96. ―Sanoat korxonalari va tashkilotlarda dori vositalari sifat nazorati.
Asosiy qoidalari‖.
Atamalar ta‘rifi.
Aseptik sharoitlar – tayyor mahsulotga mikroorganizmlar yoki mexanik zarrachalar
tushib qolishini istisno qiluvchi steril dori moddalari yoki tayyor dori vositalari ishlab chiqarish
sharoiti.
YAroqsiz (yaroqsiz deb topilgan mahsulot) – texnologik hujjat talabalariga amal
qilinmay chiqarilgan yoki belgilangan standartga mos kelmaydigan mahsulot.
Validatsiya – ishlab chiqarish sharoiti, texnologik jarayoni, jihozlar, yarim tayyor
mahsulot va tayyor mahsulot sifatini belgilangan talablarga mosligini hujjatlar asosida
tasdiqlash.
Ventilyasiyalangan havo – ventilyatordan ventilyasion tizimga kelayotgan va ishlab
chiqarish xonasining tegishli darajadagi tozaligini ta‘minlovchi tozalangan havo.
Havo Shlyuzi – tozalikning turli darajalariga mansub xonalar orasidagi to‗tash joyga
―toza‖ xonaga mexanik zarrachalar va mikroorganizmlar kirishini oldini olish maqsadida
o‗pHatilgan qurilma. Shlyuzni odamlar, jihozlar va har xil materiallarni bir xonadan boshqa
xonalarga o‗tkazish uchun ishlatish mumkin.
Yordamchi materiallar – tayyor mahsulot ishlab chiqarishda foydalaniladigan biroq,
alohida dori sifatida foydalanishga mo‗ljallanmagan modda yoki materiallar.
52
Tayyor mahsulot – ishlab chiqarishning barcha bosqichlarini shu jumladan o‗rash va
markalash bosqichini ham o‗tagan dori shakli.
Tayyor dori vositasi – davolash hususiyatiga ega bo‗lgan dori shakli xususiy
iste‘molchiga davolash uchun qulay bo‗lgan shaklda sotishga tayyorlangan dori vositasi.
Karantin – xom ashyo, yordamchi, o‗rov, markalash materiallarining, yarim tayyor
mahsulotning alohida joyda saqlanayotgan yoki ularni ishlatishga qaror chiqarilguncha sotilish
va foydalanishni ta‘qiqlaydigan huquqiy holatlardir: sotilish, yaroqsizlarni ajratish yoki qayta
tiklash.
Sifat - tayyor mahsulot xususiyati va undan foydalanish uchun belgilangan standartlarga
ya‘ni ro‗yhatga kiritilgan texnologik jarayonni asosiy parametrlariga mosligini aniqlab beruvchi
belgilar yig‗indisidir.
Xonaning tozalik darajasi – xonaning ―toza‖ yoki ―tozalik‖ darajasi 1 m3 havoda ma‘lum
kattalikdagi mexanik zarrachalar va mikroorganizm miqdoriga qarab belgilanadi.
Kodlashtirish – tayyor mahsulotni avtomat tarzda bir turda ekanligini taqqoslash
imkonini beruvchi yozuvlar tizimi.
Ishlab chiqarish jarayoni nazorati – tayyor mahsulot sifatini me‘yoriy hujjat talablariga
mosligini ta‘minlash uchun chiqarilayotgan mahsulotni ishlab chiqarish jarayonini ko‗zatish
maqsadida tegishli texnologik parametrlarga korrektirovka kiritishni bosqichma-bosqich nazorat
qilish turlarini amalga oshirish. Atrof muhit va jihozlar tozaligi nazorati ishlab chiqarish jarayoni
nazoratining bir qismi hisoblanadi.
Dori moddalari (substansiyalar) – ishlatishga ruhsat berilgan tabiiy va sun‘iy biologik
moddalar.
Dori vositalari – profilaktika, diagnostika va davolash uchun foydalanishga ruhsat
berilgan bir yoki bir necha dori moddalari (substansiyasi), tabiiy va sun‘iy ravishda olingan
qo‗shimcha moddalardir. Bular qatoriga immunobiologik, radiofarmatsevtik preparatlar,
gomeopatik, diagnostika va sterilizatsiya vositalari kiradi.
Material balansi – nazariy olinishi mumkin bo‗lgan va amaliy olingan tayyor mahsulotni
solishtirmasi.
Seriya raqami – seriyaning bir xilligini taqqoslash va shu seriyani olishdagi ishlab
chiqarish hamda nazorat qilish operatsiyalarining bajarilish ketma-ketligini aniqlashga yordam
beruvchi raqamli harfli yoki harf-raqamli belgilar.
Chiqindilar – tayyor mahsulot ishlab chiqarish jarayonida olinadigan qo‗shimcha
mahsulot.
Bir tomonlama havo oqimi (laminar oqim) – bir xil tezlikdagi ko‗ndaloang kesim bo‗ylab
bir tomonlama o‗tadigan parallel havo oqimi (chiziqli oqim).
Har tomonlama kontaminatsiya – xom ashyo, yarim tayyor mahsulot, tayyor mahsulotni
ishlab chiqarish jarayonida boshqa turdagi xom ashyo, yarim tayyor mahsulot yoki tayyor
mahsulot bilan ifloslanish ehtimoli.
Ishlab chiqarish (ishlab chiqarish jarayoni) – tayyor dori vositalarini ishlab chiqarish
operatsiyalarini ya‘ni xom ashyo, birlamchi o‗rov, markalash materiallari va qo‗shimcha, yarim
tayyor mahsulotlarni sotib olishda to ularni tayyorlash, o‗rash, sotishga ruhsatnomalar olish,
saqlash, transportirovkalash va tayyor mahsulot sifatini nazorat qilish kabi ishlarni o‗z ichiga
olgan tamoillardir.
Yarim tayyor mahsulot – dori vositasi bo‗lishdan avval ishlab chiqarish jarayonining
keyingi bosqichlarini o‗tishi lozim bo‗lgan qisman ishlov berilgan xom ashyo yoki dori moddasi.
Seriya – muttasil sharoitda bir ishlab chiqarish jarayonida tayyorlangan bir jinsli tayyor
mahsulotlarning ma‘lum miqdori.
Xom ashyo – o‗rov va markalash materiallaridan tashqari, tayyor mahsulot olishda
foydalaniladigan birlamchi material.
Yaroqlilik muddati – dori vositalarini me‘yoriy hujjat talablariga mos ravishda
barqarorligini hisobga olib belgilangan sana. Bundan tashqari yorliqda yaroqlilik muddatiga
muvofiq yaroqliliik muddati tugashi to‗g‗risidagi ko‗rsatma bo‗lishi Shart (expiry, date).
53
Texnologik kiyim-bosh – xom ashyo, yordamchi va o‗rov materiallari, yarim tayyor va
tayyor mahsulotni, jihozlar va xonalar chiqarayotgan mexanik zarrachalar hamda
mikroorganizmlar ikkilamchi ifloslanishda ximoya qilishga mo‗ljallangan kiyim-bosh komplekti.
O‗rash – dorilarni o‗rov materiallariga joylash, markalash va ularni tashkil qilishdagi
hamma bosqichlar va operatsiyalar.
Steril dori vositalarini ishlab chiqarishda birlamchi o‗ramni to‘ldirish (birlamchi o‗rov
material, qadoqlash yoki quyish), qoida bo‗yicha o‗rash bosqichiga kirmaydi.
To‗ldirilgan, lekin birlamchi o‗rov materiali bilan o‗ralmagan mahsulotni yarim tayyor
mahsulot deb hisoblash kerak.
O‗rov materiallari – o‗rash yoki dozalashda shuningdek tayyor dori vositalarini saqlashda
foydalaniladigan materiallar (transport tarasida tashqari). Ular quyidagi turlarga bo‗linadi:
- bevosita dori shakllariga tegib turadigan birlamchi o‗rov materiallari;
- tayyor dori vositalarini o‗rashda ishlatiladigan ikkilamchi o‗rov materiallari (qutilar,
karton, plenka, folga va boshqalar).
Farmatsevtik korxona - dori moddalari, dori vositalari yoki shakllarini ishlab chiqarish
bo‗yicha sanoat korxonasi.
―Toza‖ kamera – ma‘lum kattalikdagi mexanik zarracha miqdori me‘yorlangan steril
havoning laminar oqimini yaratib beruvchi qurilma.
―Toza‖ xonalar – havoning tozaligi ma‘lum kattalikdagi mexanik zarrachalar va
mikroorganizmlar miqdori bo‗yicha me‘yorga solib turiladigan tayyor sterila dori vositalari
ishlab chiqarish mo‗ljallangan xonalar yoki zonalar.
Xonaning tozalik darajasi – 1 m3 havoda ma‘lum kattalikdagi mexanik zarrachalar va
mikroorganizmlarning miqdoriga qarab belgilanadi.
Shuni alohida ta‘kidlab o‗tish kerakki, mustaqilligimizni qo‗lga kiritganimizga ko‗p
bo‗lmagan bo‗lsada farmatsevtika sohasining katta bo‗lmasada yutuqlarga erishdi desak
mubolag‗a bo‗lmaydi. Vaqti kelib bizning Respublikamizda ham xalqaro standartlar (GLP,
GMP, GPP, GDP, GSR, GSP ISO) talablariga mos keladigan korxonalar loyixalashtirilib, xorijiy
davlatning dori vositalari bilan raqobatlasha oladigan va jahon bozorida o‗zining sifati bilan
alohida ajralib turadigan dori vositalari ishlab chiqariladi.
Jumladan, 2007 yili ―Novapharma plus‖ MCHJda in‘eksion eirtmalarni ampulalarda
ishlab chiqarish bo‗yicha, 2008 yil esa ―Jo‘rabek Laboratories‖ MCHJ qo‗shma korxonasi
antibiotiklarni flakonlarga qadoqlash bo‗yicha Jahon Sog‗liqni saqlash tashkiloti (JSST)
auditorlari tomonidan yuqoridagi korxonalarda ishlab chiqarish jarayoni GMP talablariga javob
berishini tasdiqlab, ularga tegishli GMP sertifikatlarini olindi.
Ma‘lumki, (JSST) tomonidan dori vositalarini GMP talablarida ishlab chiqarish uchun
tavsiyalar beradi. Ushbu tavsiyalar asosida rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar o‗zlarining
mahalliy farmatsevtik ishlab chiqarishini rivojlantirish maqsadida GMP talablarini ishlab
chiqarishgan. Bu borada O‗zRSSV DVTTSNBB hamda «O‗zfarmsanoat» DAK mutaxasislari
tomonidan «Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti qoidalari (GMP)» standarti ishlab chiqilgan
bo‗lib, bu farmatsevtika sanoatini tashkil qilishda muhim xujjatlardan biri bo‗lib xisoblanadi.
Bu standart asosida tashkil etilgan mahalliy farmatsevtika korxonalar
raqobatbardoShliligi, sifati va ular ishlab chiqargan mahsulotni eksport qila olish salohiyati bilan
ajralib turadi. Bundan tashqari maxalliy xom ashyolardan foydalangan holda yangi dori vositalar
yaratishda bosqichma-bosqich xalqaro standartlari o‗tishni belgilab oldi.
Biroq, faoliyat ko‗rsatayotgan mahalliy korxonalarning ishlab chiqarish va sifatini
nazorat qilishni tashkil qilish farmatsevtik amaliyotining zamonaviy yutuqlarini hisobga olmagan
xolda tashkil etilgan. Ko‗pgina xolatlarda esa, dori vositalar ishlab chiqarilishini sifat nazoratida
xalqaro-tan olingan qoida va uslublar e‘tiborga olinmagan. Xuddi shunday xolat barcha
MDHning farmatsevtik mamlakatlarida kuzatilmoqda.
Xalqaro standartlar talablariga o‗tishni ta‘minlash maqsadida xususan, ―Yaxshi ishlab
chiqarish amaliyoti GMP‖ standartini, ―MDH ishtirokchi davlatlarida sog‗liqni saqlashni
rivojlantirish bo‗yicha‖ davlatlararo kelishuvi asosida ma‘lum ishlar olib borilmoqda.
54
Quyidagi savolning echimini echishda kadrlarni tayyorlashda ularning faoliyatiga ta‘luqli
asosiy prinsiplar shuningdek, GMRning aniq talablarini berish alohida ahamiyat kasb etadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan xolda, Sog‗liqni saqlash Vazirligining 2000 yilning 8
iyunida № 306 sonli qarori asosida Dori vositalari va tibbiy texnika sifatini nazorat qilish Bosh
boshqarmasi qoShida mahaliy farmatsevtik korxonalarining xodimlarini JSST GMP ning turli
yo‗nalishlari (aspekt) bo‗yicha malaka oshirish bo‗limi tashkil etildi.
Bugungi kunda Respublikamizda farmatsevtika soxasi xodimlarini malakasini oshirish
aynan shu bo‗lim xodimlari tomonidan shuningdek, Toshkent Farmatsevtika institutida tashkil
etilgan kurslar asosida o‗qitilmoqda.
Dori vositalari va tibbiy texnika sifatini nazorat qilish Bosh boshqarmasida-―Yaxshi
ishlab chiqarish amaliyoti (GMP)‖ bo‗yicha kurslar quyidagi yo‗nalishlardan tashkil topgan:
- ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti (GMP)‖ bo‗yicha ―Dori vositalar ishlab chiqarish
soxasidagi boshqaruvchi xodimlarni‖ malakasini oshirish;
- ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti (GMP)‖ bo‗yicha ―Bevosita dori vositalari ishlab
chiqarilishini ta‘minlovchi xodimlarni‖ malakasini oshirish;
- ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti (GMP)‖ bo‗yicha ―Sifatni nazorat qilish soxasidagi
boshqaruvchi xodimlarni‖ malakasini oshirish;
- ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti (GMP)‖ bo‗yicha ―Bevosita sifatni nazorat qilishni
ta‘minlovchi xodimlarni‖ malakasini oshirish;
- ―Dori vositalarining ulgurji savdosi qoidalari‖ bo‗yicha ―dori vositalarining ta‘minoti
shuningdek, bevosita tarqatilishi va distribyusiyasini ta‘minlovchi xodimlarni‖ malakasini
oshirish;
- ―Narkotik vositalar, psixotrop moddalar va prekursorlarning bevosita oborotini
ta‘minlovchi xodimlarni‖ malakasini oshirish;
- ―Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti (GMP)‖ bo‗yicha ―Ishlab chiqarishning yordamchi
xodimlari‖ malakasini oshirish.
Dori vositalari va tibbiy texnika sifatini nazorat qilish Bosh boshqarmasida-―Yaxshi
laboratoriya amaliyoti (GLP)‖ bo‗yicha:
- ―Yaxshi laboratoriya amaliyoti (GLP)‖ bo‗yicha oliy va o‗rta ma‘lumotli tibbiyot
xodimlarini malakasini oshirish.
Dori vositalari va tibbiy texnika sifatini nazorat qilish Bosh boshqarmasida-―Yaxshi
klinik amaliyoti (GSP)‖ bo‗yicha:
- ―Yaxshi klinik sinovlari amaliyoti (GSP)‖ bo‗yicha oliy va o‗rta ma‘lumotli tibbiyot
xodimlarini malakasini oshirish.
Dori vositalari va tibbiy texnika sifatini nazorat qilish Bosh boshqarmasida-―O‗zbekiston
Respublikasida narkotik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlar ayirboshlashni
ta‘minlashning tashkil etishning qonuniy asoslari ‖ bo‗yicha:
- ―O‗zbekiston Respublikasida narkotik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlar
ayirboshlashni ta‘minlashning tashkil etishning qonuniy asoslari‖ bo‗yicha farmatsevt-
tashkilotchi, Shifokor-tashkilotchilarni malakasini oshirish.
“Yaxshi ishlab chiqarish qoidalari” (GMP)
Ushbu standart sifatni ta‘minlash tizimining asosiy qismi hisoblanib, korxonada ishlab
chiqarish va nazorat qilishga tegishli hujjatlar talabiga asosan olib borishni ta‘minlaydi. Qoidalar
tayyor mahsulotni nazorat qilish yo‗li bilan yo‗qotib bo‗lmaydigan ishlab chiqarishda havfli
xatoliklarni minimumga olib kelishga yordam qiladi. Ko‗pincha ikki xil turdagi xatoliklar
uchraydi:
1. har tomonlama kontaminatsiya
2. tayyor mahsulotlarni aralashtirish yoki chalkashtirish.
Qoidalar quyidagilarni nazarda tutadi:
- barcha ishlab chiqarish va nazorat jarayonlari, ularni kerakli sifatdagi dori vositalarini
chiqarishga tayyorgarligini tasdiqlash uchun aniq reglamentlashni;
55
- mahsulot sifatiga ta‘sir ko‗rsatishi mumkin bo‗lgan ishlab chiqarishning barcha
bosqichida validatsiya o‗tkazish va undagi barcha sezilarli o‗zgarishlarni;
- ishlab chiqarish korxonasi tegishli darajada o‗qitilgan yuqori malakali xodimlar bilan
zarur xonalar, tegishli asbob-uskunalar va ularga hizmat ko‗rsatishni, sifatli o‗rov va markalash
materiallarini saqlash va kerakli Tashilishini ta‘minlanishi;
- har bir aniq mahsulot ishlab chiqarish uchun standart va qo‗llanma asosida to‗zilgan
aniq va bir xil ma‘nodagi yozilgan tasdiqlangan texnologik reglament mavjudligini;
- xodimlarga texnologik operatsiyalarni tagishli darajada o‗rgatishni;
- reglament talablari bo‗yicha ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida doimiy
ro‗yhatdan o‗tkazish, olingan mahsulotlar esa sifat va miqdor jihatdan belgilangan talablarga
muvofiqligini nazarda tutadi. Hamma bo‗zilganlar (qo‗llanmadan chetga chiqilgan) ro‗yhatga
olinishi va chuqur o‗rganilishi kerak;
- tayyor mahsulotni sotish hujjatlarini o‗z ichiga olgan odatdagi ishlab chiqarish
hujjatlarini ma‘lum vaqt davomida mahsulot har bir seriyasini ko‗zatish qulay bo‗lgan joyda
(seriyalar haqida hisobotlar, marShrut haritalar va boshqalar) saqlanishi;
- tayyor mahsulotni saqlash va sotishda sifatni pasayishi ehtimoli minimal bo‗lishini;
- tayyor dori vositalari har bir seriyasini sotgan yoki sotish bosqichida sifat bzilish
sababalari aniqlanganda qaytarib olish tartibi va aniqlangan kamchiliklar qaytarilaganda
ogohlantirish chora tadbirlari ko‗rilishini.
Sifat nazorati – bu qoidaning namuna olish uslubiga qaratilgan sinovlar o‗tkazish, tegishli
sifatdagi xom ashyo, yordamchi, o‗rov va markalash materiallaridan foydalanishni tekshirgan
xola haqqoniy sinovlar o‗tkazish zarurlagini hamda tayyor mahsulot sifat ko‗rsatkichlari
bo‗yicha me‘yoriy hujjatlar talabiga javob bergan xolda sotilganligini tasdiqlovchi hujjatlar
berilishini ta‘minlaydigan qismi hisoblanadi.
Har qanday ishlab chiqaruvchi korxonada sifat nazorat bo‗limi (SNB) bo‗lishi kerak.
SNB (farmatsevtik korxonaning) mustaqil struktura bo‗linmasi va uni katta ish stajiga ega
bo‗lgan malakali mutaxassis boshqarishi kerak. SNB o‗z faoliyatini davlat va tarmoq hujjatlariga
amal qilgan xolda tashkil etadi.
Sifat nazorat tizimi (ob‘ektlar nazorati, tekshirish operatsiyalari va ularning
muntazamligi, texnik jihozlanishi, uslublar, tekshirish operatsiyalarini kompyuterlashtirish,
avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash vositalari) ishlab chiqarish jarayonining ajralmas
qismidir.
SNB ga qo‗yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat:
- yuqori malakali xodimlarning mavjudligi, zamonaviy laboratoriya asbob-uskunalar
to‗plami, nazorat o‗lchov asboblari va reaktivlar bilan jihozlangan bo‗lishi, tasdiqlangan me‘riy
hujjatlar hamda analitik uslublar va ishlab chiqarish jarayoni nazoratini muntazam olib borish
bo‗yicha yo‗riqnomalar mavjudligi;
- tasdiqlangan yo‗riqnomalar asosida tayyor mahsulot va yarim tayyor mahsulotdan
xom ashyo, yordamchi o‗rov va markalash materiallaridan namuna olib borish (SNB xodimlari
yoki ular ishtiroqida);
- tegishli me‘yoriy hujjatlarga asosna tayyor mahsulot va yarim tayyor mahsulot,
mrakalSh, o‗rov, yordamchi materiallar va xom ashyoning kirish nazoratini amalga oshirish;
- omborxona yoki sexdan sexga va ishlatish uchun saqlash xonalariga ko‗chirishda
ularni belgilangan talablarga muvofiqlik nazoratini amalga oshirish;
- tahlil o‗tkazi uslubi validatsiyasi;
- tasdiqlangan reglament asosida yaroqlilik muddati tugagandan keyin bir yil davomida
preparatning barqarorligini ko‗zatish va tayyo mahsulot sifat nazoratini amalga oshirish;
- ishlab chiqarish jarayoni nazoratini bosqichma-bosqich olib borishni rejalashtirish va
tashkil qilishni amalga oshirish (laboratoriya, sex yoki bo‗lim xodimlari bilan birgalikda);
- tayyor dori vositalari seriyalarini tayyorlash vaqtida shu bilan birga ishlab chiqarish
jarayoni nazoratini bosqichma-bosqich olib borishda olingan natijalar va barcha tahlillarni
56
ro‗yhatdan o‗tkazish. Bo‗zilganlar ro‗yhatga olinishi, puxta o‗rganilishi va chora-tadbirlar
ko‗rilishi kerak;
- davlat nazorati idoralari tomonidan SNB ishini tekshirishni ta‘minlash uchun tayyor
dori vositalari va moddalari, markalash, o‗rov va yordamchi materiallar, xom ashyo
namunalarini etarli miqdorda saqlashni tashkil etish. Tayyor mahsulot namunalarining har bir
seriyasi oxirgi o‗ramdan keyin tavsiya etilgan sharoitda saqlanishi kerak. Tayyor mahsulot
yaroqlilik muddati tugagandan keyin bir yil davomida saqlanishi kerak. Lekin uch yildan kam
emas. Dori vositalari yaroqlilik muddati tugaganidan keyin faol xom ashyolar namunasi bir yil
davomida saqlanishi kerak, lekin uch yildan kam emas. yordamchi materiallar (erituvchi, gaz va
suvdan tashqari) kamida uch yil saqlanishi kerak.
Tayyor dori vositalari yoki dori moddalari tayyorlangan barcha seriyalari uchun
pasportlar saqlanishi tayyor mahsulot yaroqlilik muddati tugaganidan keyin ishlab chiqarish
jarayonini bosqichma-bosqich nazorati va tayyor dori vositalari, dori moddalari, markalash,
o‗rov va yopdamchi materiallar, xom ashyo tahlili natijalarining nuShasi (ko‗chirmasi) bir yil
davomida saqlanishi kerak, lekin uch yildan kam emas.
57
3-ma‟ruza. Validatsiya.
Reja
Mavzuning dolzarbligi
1. Validatsiya maqsadi, vazifalari va tarixi.
2. Validatsiyaning asosiy belgilari.
3. Validatsiyaning o‗tkazish xolatlari.
4. Validatsiya jarayonini tashkil qilish.
5. Aniq ob‘ekt validatsiyasi uchun bayonnoma.
6. Validatsiya ob‘ektlari.
Xulosalar
Validatsiya
So‗nggi 30 yil davomida validatsiya farmatsevtik ishlab chiqarishda sifatni ta‘minlash
tizimining asosiy elementlaridan, shuningdek GMRning asosiy muhokama etiladigan
bo‗limlaridan biri bo‗lib qolmoqda. Uni o‗tkazilishi farmatsevtik ishlab chiqaruvchidan ko‗pdan
ko‗p vaqt va mablag‗ sarflanishini talab qilmoqda.
Birinchi bo‗lib ―validation‖ so‗zi XII asrning o‗rtalarida ingliz tili yozuvlarida paydo
bo‗ldi. 1832 yilda London dorixona birlashmasining hisobotida har xaftada ishlatilish lozim
bo‗lgan xom ashyolarning sifatini tasdiqlash bo‗yicha xay‘at validatsiya terminini amaliyotga
kirishiga sababchi bo‗ldi. 1948 yilda ozuqa muhitidan (mikrobiologik) aspekti jarayonlarni
amalga oshirishda foydalanish maqsadida uni validatsiyalash amalga oshirildi. Validatsiyaning
bir qancha shakllari yoki ko‗rinishlari farmatsevtik ishlab chiqarishning tegishli me‘yoriy
hujjatlarida aks ettirilgan bo‗lib, bu tushuncha mohiyatan yangi emas.
Farmatsevtik ishlab chiqarish validatsiyasi birinchi bo‗lib AQShlarda o‗tgan asrning 70
yillarida amalga oshirilgan. GMRning dastlabki nashrlarida bu termin yo‗q edi.
AQSHning oziq ovqat va dori vositalar sifatini nazorat qilish ma‘muriyatining ikki vakili
E.Beyers va B.Loftuslar 1974 yilda davlat hizmatidan kechib o‗zlarning xususiy konsultativ
agentligini tashkil qildilar.
Validatsiya va uni o‗tkazish va aniqlash tartibi ISO 9000 standartida kengroq berilgan.
Umumiy qoidalar
Validatsiya – hujjat tarzida rasmiylashtiriladigan ob‘ektiv isbotlarni istalgan ob‘ektlar
haqiqatdan o‗zining ishlatilishiga va belgilangan talablarga mos kelishini tasdiqlaylovchi GMP
prinsiplariga muvofiq holda ekpert tomonidan baholash va taqdim etish. Ularning ishlatilishi esa
kutilgan natijalarga olib keladi.
Validatsiya – sifat kafolatining ajralmas qismi hisoblanadi.
Validatsiyaning asosiy belgilari quyidagilardan iboratdir:
- asosiy texnologik, qo‗shimcha jihozlar, shu bilan birga kompyuter sistemasini
montaji va ishlash qobiliyatiga baho berish;
- texnologik jarayon parametrlariga baho berish;
- jarayonni bajarishda mumkin bo‗lgan og‗ish jegarasiga baho berish;
- tahlil uslublariga baho berish;
- texnologik jarayonlarni Shahodatlovchi hisobot yoki bayonnoma to‗zish.
Quyidagi xollarda validatsiya o‗tkaziladi:
- har bir texnologik jarayonni ishlab chiqarishga tatbiq qilishdan oldin;
- steril dori vositalari ishlab chiqarishning mavjud jarayonlarini (texnologik jarayon va
jihozlar validatsiyasi) bor ma‘lumotlar asosida nosteril dori vositalari ishlab chiqarishning
mavjud jarayonlarini (bor ma‘lumotlar ikkilanish uyg‗otsa jarayonning bir qismi yoki hammasi
validatsiyadan o‗tkaziladi).
Quyidagi xollarda takroriy validatsiya o‗tkaziladi:
58
- tayyor dori vositasi, xom ashyo, yordamchi yoki o‗rov, markalash materiallari uchun
me‘yoriy-texnik hujjatlar o‗zgargan xollarda;
- texnologik hujjat o‗zgarganda;
- jihozni almashtirganda yoki ta‘mirlaganda;
- ishlab chiqarish xonalari yoki yordamchi tizimlar (isitish, ventilyasion,
kondinsionerlashtirish) qayta jihozlanganda;
- texnologik jarayonlarni olib borishda reglamentdan og‗ishlar aniqlanganda;
- tegishli jadvallarni hisobga olib o‗tkaziladigan rejali validatsiya.
Texnologik jarayonni validatsiya qilishda dastlabki sharoit.
- Jihoz, nazorat-o‗lchov asboblari, ishlab chiqarish texnologiyasi tasdiqlangan hujjatga
mos kelishini rasmiy tasdiqlash.
- Ishlab chiqarishni barcha aspektlari validatsiya qilingan bo‗lishi lozim (jihozlar,
ventilyasion tizimlarni tozalash, xonalar, xavo, suvga, sanitar ishlov berish va boshqalar).
- O‗qitilgan xodimlarning mavjudligi.
Validatsiya jarayonini tashkil qilish.
Farmatsevtika korxonasida validatsiya o‗tkazish uchun ma‘sul Shaxs belgilanadi. U o‗z
navbatida ishchi guruh to‗zib, uning rahbarini tayinlaydi. Ishchi guruhning rahbari oldin
to‗plangan axborotlardan iloji boricha ko‗proq foydalanib, validatsiya o‗tkazish rejasini to‗zadi.
Reja barcha manfaatdor bo‗limlar bilan kelishilgan (loyihalash, konstruktorlik, ilmiy-tadqiqot,
ishlab chiqarish, sifatni nazorat qilish) va validatsiyani o‗tkazish uchun ma‘sul Shaxs tomonidan
tasdiqlangan bo‗lishi kerak.
Validatsiya bo‗yicha ishni bajarayotgan ishchi guruhi va manfaatdor bo‗limlar vakillari
reja asosida uning o‗tkazilishi uchun javob beradilar.
Validatsiya bo‗yicha ishga jalb qilinayotgan xodim tegishli tayyorgarlikdan o‗tishi lozim.
Validatsiya o‗tkazilgani haqidagi hisobot quyidagilarni o‗z ichiga olishi zarur:
- maqsad;
- birlamchi ma‘lumot;
- o‗lchov vositalari kalibrlash haqida ma‘lumot;
- texnologik jarayon parametri va sharoiti, jihozlarni ishlash tafsilot va me‘yoriy
hujjatlarga mos kelish haqida bayonnoma. Tekshirish bo‗yicha olingan natijalar bayoni;
- olingan natijalar tahlili, taklif va xulosalar;
- takroriy tekshirish o‗tkazish bo‗yicha talablar.
Olingan natijalar asosida ishchi guruh rahbari o‗tkazilgan validatsiya haqida hisobot
tayyorlaydi. Validatsiyani o‗tkazish bo‗yicha ma‘sul xodim hisobotni tasdiqlaydi va ob‘ektning
(jihoz) texnologik jarayon va meYoriy – texnik hujjat yoki texnologik hujjat talablariga mosligi
haqida xulosa tayyorlaydi.
Aniq ob‟ek validatsiyasi uchun bayonnoma (reja)
- Validatsiya maqsadi.
- Dastlabki sharoitlar.
- Nazorat-o‗lchov texnikasini qiyoslashni rasmiy tasdiqlash.
- Jihozga texnik hujjatlar komplekti.
- Yo‗riqnomalar, uslublar va x.k. mavjudligi.
- Validatsiya jarayonining umumiy bayoni
- Validatsiya bayonnomasi va uni tasdiqlash.
- Validatsiya haqida hisobot.
- Mahsulot tavsifi, tekshirish natijasi.
- Validatsiya hamda takroriy validatsiya haqida xulosa va tavsiyalar.
- Kafolatli idora ma‘muriyatiga qisqartirilgan hisobot berish.
Validatsiyani amalga oshirish bilan bog‗liq bo‗lgan harajatlar tekshirilayotgan umumiy
ob‘ekt summasining 4-8% tashkil qilishi lozim. Biroq keyingi vaqtlarda bu me‘yordan chetga
chiqishlar ko‗zatilmoqda. Masalan AQShda farmatsevti ishlab chiqarishda amalga oshiriladigan
validatsiya 50mlrd. Dollordan ortib ketmoqda. Bu aksariyat ishlab chiqaruvchilarni
59
validatsiyaning asl mohiyatini tushunmasdan uni o‗tkazishga jazm qilashidadir. Buning uchun
aniq iqtisodiy asoslangan validatsiya rejasi ishlab chiqilishi lozim.
Validatsiya shuningdek o‗z ichiga ―kvalifikatsiya‖ tushunchasini ham oladi. Bu
validatsiya to‗g‗risidagi OST 42-510-98 keltirilmagan bo‗lsada, MU 64-04-001-2002 ―Dori
vositalarin ishlab chiqarish. Validatsiya. Asosiy tamoillar‖ da o‗z aksini topgan.
MU 64-04-001-2002ga muvofiq kvalifikatsiya (Qualification) – loyihalashtirish
hujjatlari, asbob-uskunalar, muxandislik tizimlari va boshqa ishlab chiqarishning Shart
sharoitlarini kutilayotgan ishlab chiqarish natijalariga eriShish sifatini oshirish va ularni
hujjatlashtirish orqali tasdiqlash. Bu validatsiyaga tayyorgarlik ko‗rishning asosiy qismi
hisoblanadi.
Shuning uchun ob‘ektga bog‗liq ravishda qanday termin ―kvalifikatsiya‖ yoki
―validatsiya‖ qo‗llanilishi lozimligi to‗g‗risida olindan xulosa chiqarish lozim.
―Kvalifikatsiya‖ yoki ―validatsiya‖ teminlarini ishlatilish sohalari
Validatsiya ob‘ektlari (MU 64-04-001-2002ga muvofiq):
1. Texnologik jarayonlar.
2. Analitik uslublar.
3. Tozalash jarayonlari.
4. Binoni sanitar qayta ishlash jarayonlari v. b.
5. Texnologik va laboratoriya uskunalari.
6. Muxandislik tizimlari, qaysiki yarim mahsulot va tayyor mahsulot sifatiga bevosita
ta‘sir ko‗rsatuvchi (toza havo, suv, bug‗, inert gaz, siqilgan havo v.b.).
7. ―Toza‖ binolar va zonalar, ―sovuq‖ xonalar v.b.
8. Kompyuter tizimlari qaysiki, ishlab chiqarish va uni nazorat qilish jarayonlari bilan
bog‗liq bo‗lgan.
Farmatsevtik ishlab
chiqarishning elementlari
Kvalifikatsiya Validatsiya
Ishlab chiqarish binolari +++
Muxandislik tizimlari +++
Asbob-uskunalar (texnologik
va nazorat-o‗lchov )
+++
Analitik uslublar +++
Ishlab chiqarish jarayonlari,
nazorat jarayonlari bilan birga
+++
Yordamchi jarayonlar +++
Kompyuter tizimlari + ++
Quyidagilar uchun validatsiya jarayoni o‗tkazilmaydi:
1. YArim mahsulot yoki tayyor mahsulot sifatiga ta‘sir ko‗rsatmaydigan asbob-
uskunalar.
2. Muxandislik tizimlari, qaysiki mahsulot sifatiga tasir ko‗rsatmaydigan, biroq ishlab
chiqarish jarayonini doimiyligini ta‘minlaydigan (elektrenergiya ta‘minot tizimi).
3. Bino yoki imoratning umumiy konstruktiv to‗zilish elementlari.
4. Yordamchi kompyuter tizimlari, qaysiki ishlab chiqarish jarayoniga bevosita bog‗liq
bo‗lmagan.
Validatsiyaning asosiy elementlari OST 42-510-98 ga ko‗ra quyidagilar hisoblanadi:
- asosiy va yordamchi texnologik asbob-uskunalarning ishlab chiqarishga layoqatligi,
unumdorilgi va samaradorligi va montaj ishlarining sifatini baholash, shuningdek kompyuter
tizimlarining ham;
- texnologik jarayonlarning parametrlari va Shart-Sharoitlarini baholash;
- jarayonni davom etishida sodir bo‗lishi mumkin bo‗lgan chetlanishlarni baholash;
- tahlil usullarini baholash;
- texnologik jarayonlarni attestatsiyadan o‗tkazish bo‗yicha bayonnomalar va
hisobotlarni tayyorlash.
60
4-ma‟ruza. Dori vositalarining sifatini ta‟minlash. Dori vositalari sifat nazoratiga
nisbatan talablar.
Reja
Mavzuning dolzarbligi
1. Dori vositalarini ishlab chiqarish va sifat nazorati uchun jihozlar.
2. Jihozlarni ishga tayyorlash va ishlatish.
3. Dori vositasini sifatini ta‘minlash.
4. Dori vositalari sifat nazoratiga nisbatan talablar.
5. Xodimlarga nisbatan talablar.
6. Sinovga nisbatan talablar.
7. Tayyor mahsulot sifat nazoratiga talablar.
Xulosalar.
DORI VOSITALARINI ISHLAB CHIQARISH VA SIFAT NAZORATI UCHUN
JIHOZLAR
Umumiy qoidalar
Dori vositalari ishlab chiqarishda va sifatini nazorat qilishda foydalaniladigan jihozlar,
ularni ishga tayyorlash, ishlatish va hizmat ko‗rsatishga iloji boricha qulay qilib quriladi hamda
joylashtiriladi.
Jihozlar va nazorat-o‗lchov asboblarining ko‗rinishi, kattaligi hamda tavsifi
o‗tkazilayotgan texnologik jarayonlarga mos bo‗lishi kerak.
Dori vositalari ishlab chiqarish hamda sifatni nazorat qilishda foydalaniladigan tarozi va
o‗lchov asboblari vaqti-vaqti bilan umum qabul qilingan usullarda kalibrlanib va tekishiruvdan
o‗tkazilishi lozim.
Mahsulot ishlab chiqarish, o‗rash, saqlash, transportda tashish va sifatini nazorat qilishda
kompyuter texnikasidan foydalanish maqsadga muvofiq.
Jihozlar konstruksiyasi
Jihozlar konstruksiyasiga nisbatan quyidagi talablar qo‗yiladi:
- jihozlarning xom ashyo, yarim tayyor mahsulotlar yoki tayyor mahsulotga tegib
turadigan sirtlari silliq bo‗lishi, foydalanilayotgan xom ashyo yoki materiallar ta‘siriga
berilmaydigan hamda dezinfeksiyalovchi vositalar bilan ishlov berishga barqaror, o‗zidan zahar
chiqarmaydigai (korroziyaga) berilmaydigan materialdan tayyorlanishi kerak;
- jihozlarning ishlab chiqarish mahsulotlariga tegib turadigan barcha qismlari yuvish
dezinfeksiyalovchi vositalar bilam ishlov berish yoki sterilizatsiyalashga qulay bo‗lishi uchun
ochiladigan bo‗lishi zarur;
- tayyor mahsulotlarning ifloslanishi va sifatini yomonlaShishini oldini olish uchun
jihozlar ishlatilayotgan paytda foydalaniladigan materiallardan (masalan, moylovchi moddalar)
ifloslanmasligi kerak;
- barcha uzatuvchi moslamalarning usti (transporterlar, zanjirli uzatgichlar,
transmissiya uzatgichlari) yopiq, yoki to‗silgan bo‗lishi zarur;
- bunkerlar, sig‗imlar va shunga qovushqoq jihozlar usti yopiq, bo‗lishi darkor.
Jihozlarni joylashtirish
Jihozlar quyidagi talablarga javob beradigan qilib joylashtirilishi lozim:
- birlamchi xom ashyo, materiallar oqimini iloji boricha to‗xtamaydigan, xodimlar
yurishini iloji boricha kamaytiradigan qilib joylashtirilishi;
- dori vositalarini ishlab chiqarish jarayonida ifloslanishini oldini oladigan bo‗lishi;
- turli xil mahsulotlarning aralashib ketishini yoki ishlab chiqarish jarayonidan biror
bosqichni tushib qolishini oldini oladigan bo‗lishi;
- jihozlarni yuvish, ishlov berish, ishlatish va hizmat ko‗rsatish qulay bo‗lishi kerak.
Tuzatilmagan jihozni ishlab chiqarish va texnik nazorat bo‗limi xonalaridan chiqarib
61
tashlanishi yoki chiqarilgunga qadar tegishli ravishda aniq, markalab qo‗yilishn kerak.
Jihozlarni ishga tayyorlash va ishlatish
Har bir yangi texnologik jarayonnn ishlab chiqarishga tatbiq etishdan oldin jihozlarni
ishlash samarasiga va o‗pHatilishiga (montajiga) baho berilishn kerak. Jihozlarni ta‘mirlash yoki
almashtirish grafikga asosan jihoz takroran validatsiya qilinadi. Bundan olingan natija
validatsiya bo‗yicha hisobotga qo‗shila|di har blr jihozdagi Yorliqda esa oxirgi va takroran olib
borilgan validatsiya sanasi ko‗rsatiladi.
Jihozlarni ishlatish qulay bo‗lishi uchun ularni muntazam profilaktik ko‗rigi, zarur
xollarda esa joriy ta‘miri (remonti) o‗tkazilib turishi kerak.
Jihozlar dezinfeksiyalovchi bilan ishlov berish yoki sterilizatsiyalash bo‗yicha
yo‗riqnomalar asosida ishga tayyorlanadi.
Jihozlarga dezinfeksiyalovchi vosita bilan ishlov berilgan yoki ish qismlari sterilizatsiya
qilingach yuriqnomalarga muvofiq jihozlarni ishga tayyorlash sifati nazoratdan o‗tkaziladi.
Jihozlarni ishga tayyorlash nazorati natijalari, shuningdek profilaktik ko‗rigi va joriy ta‘miri
(remont) natijalari maxsus jupHalda yozilishi kerak.
Dorilarning faqat bir turini ishlab chiqarishda foydalaniladigan jihozlar shunday
tozalanishi kerakki, turli seriyadagi mahsulotlarning o‗zaro aralashib ketishiga yo‗l qo‗yilmasin.
Bir necha nomdagi dori vositalarini ishlab chiqarishda foydalaniladigan jihozlar yuvilayotgan
suvda avvalgi tayyorlangan dori vositasi tarkibiga kiruvchi dori vositasidan nom-nishon
qolmaguncha tozalanadi. Keyingi nomdagi dori vositasi ishlab chiqarishni boshlashdan avval,
zarur bo‗lganda, jihozlarga dezinfeksiyalovchi vosita bilan ishlov beriladi yoki sterilizatsiya
qilinadi.
Ishlab chiqarish jihozlariga ishlov berishda ishlatiladigan asboblar va materiallarni
shunday tanlash va ishlatish kerakki, ularning o‗zi ifloslantirish manbaasi bo‗lmasligi kerak.
«Toza» xonalardagi jihozlarga nnsbatan bo„lgan talab
«Toza» xonalarda ishlashda foydalaniladigan jihozlar iloji boricha shunday qurilishi va
joylashtirilishi kerakki, ularni «Toza» xonalardan tashqarida ishlatish, hizmat ko‗rsatish va
remont qilish mumkin bo‗lsin. Ishlar tugagandan so‗ng xonaga dezinfeksiyalovchi vosita bilan
ishlov berish lozim.
Aseptik sharoitda ishlashda foydalaniladigan jihozlarning jarayon parametrlarini nazorat
qilish uchun qayd etish moslamasi bo‗lishi zarur. Jihozlar nosozlik haqida habar beruvchi
signalizatsiya qurilmasi bilan ta‘minlangan bo‗lishi maqsadga muvofiq.
Suv tayyorlash qurilmasini shunday loyihalash, qurish va ishga solish kerakki, u tegishli
sifatdagi suv bilan ta‘minlashi lozim. Ularni loyihadagidan yuqori quvvatda ishlatish mumkin
emas Suvni ta‘minlash, saqlash va taqsimlash shunday talab qilinadiki, uni 80 darajadan yuqori
yoki 4 darajadan past haroratda doimiy aylanish hisobiga hosil bo‗ladigan bakteriyalar o‗sishiga
to‗sqinlik qilish kerak.
Dori vositasini sifatini ta‟minlash.
Dori vositalari yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti qoidalari (GMP), yaxshi laboratoriya
tajribasi (GLP), yaxshi klinik tajriba (GCP) va Ushbu rahbariy hujat talablariga asosan
yaratilishi va tekshirilishi kerak.
Farmatsevtika sanoatida sifatni boshqarish deganda dori preparatlarini ishlab chiqarish
jarayonining barcha bosqichlarida sifat nazoratini va ishlab chiqarishni munosib darajada
ta‘minlash tushuniladi.
Ishlab chiqarishga litsenziyasi bo‗lgan korxona egasi, ishlab chiqarilayotgan dori
vositalarini ishlatilishi ro‗yohatdan o‗tkazilgan va litsenzion hujjatlardagi talablarga mosligini
ta‘minlash hamda ulardan foydalanilganda natija berishi va zararsizligiga kafolat berishi kerak.
Korxona rahbari buning uchun javobgarlik olib boradi.
Sifatni taxminlash uchun barcha zodimlar ularga yuklatilgan vazifalarni yuqori darajada
bajarishi hamda ulgurja sotishni tashkil qiluvchi Shaxslar va tovar bilan ta‘minlovchilarning
ishtirok jtishi talab qilinadi. Sifatni ta‘minlash maqsadida ishlab chiqaruvchi korxonada sifatni
62
nazorat qilish tajribasi bo‗lgan sifat tizimi tashkil qilinishini va to‗g‗ri ishlab turishi kerak. Sifat
tizimi to‗la hujjatlashtirish uning natijasi esa tekshirib turilishi kerak.
Sifat tizimining barcha bo‗limlari yuqori darajada bilmdon xodimlar, foydalanish uchun
zarur sondagi xonalar, jihozlar va yordamchi texnik vositalar bilan ta‘minlanishi kerak. Ushbu
standart talablarini bo‗zgan litsenziya egasi kafolatli Shaxslar va bilimdon xodim amaldagi
qonunga muvofiq yuridik ma‘muriy va jinoiy javobgarlikka tortiladilar.
Dori vositalarini yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti qoidalari, yaxshi laboratoriya tajribasi,
yaxshi klinik tajriba va Ushbu rahbariy hujjat talablariga asosan yaratilishi va tekshirilishi kerak.
Sifatni ta‘minlash – bu tayyor mahsulotni belgilangan sifatda olinishini ta‘minlaydigan
va uningn me‘yoriy hujjatlar talablariga mosligini kafolatlashini o‗z ichiga olgan tajribalar
majmuasidan iborat tizimdir. Sifatni ta‘minlash tizimi Ushbu ―qoidlar‖ talablarini, shu bilan
birga ishlab chiqarish sifat nazorati shuningdek ―Klinikagacha farmakologik vositalar
havfsizligini baholash qoidalari‖ (Good Laboratory Practice - GLP) ―Klinik sinovlar o‗tkazish
qoidalariga‖ kiritilmagan talablarni bajarilishini o‗z ichiga oladi.
Sifatni ta‘minlash tizimi shunga qaratilgan bo‗lishi kerakki, farmatsevtika korxonasi
quyidagilarni kafolatlay olsin.
- Ushbu qoidalar talablariga asosan ishlab chiqarish va sifat nazorati aniq amalga
oshiriladi va tegishli hujjatlarda to‗liq aks ettiriladi.
- tashkilot rahbari va turli toifadagi xodimlar va lavozim egallashda talab qilinadigan
ularni xuquqi, vakolat doirasi, vazifasi, javrbgarligi va bilimdonligi darajasi aniq aks ettirilgan
lavozim o‗llanmasiga ega.
- Tashkilotda ishlab chiqarish tayyor mahsulot chiqarishda foydalanishga yaraydigan
xom ashyo, yarim tayyor mahsulot va materiallar etkazib berish uchun kerakli tadbirlar amalga
oshiriladi va rejalanadi.
- Ishlab chiqarish paytida xom ashyo, yarim tayyor mahsulot, materiallar va orliq
mahsulotlarni kerakli turdagi nazorati shuningdek ishlab chiqarish jarayonida kalibrovka va
validatsiyada esa nazoratning barcha turlari olib boriladi.
- Tayyor mahsulotni nazorat qilish me‘yoriy hujjatlar talabiga muvofiq olib boriladi.
- Dori vositalarini iste‘molchiga sotish faqatgina kafolat berilgan Shaxs tomonidan
tayyor mahsulotning har bir seriyasini ro‗yhatdan o‗tkazishda va litsenzion me‘yoriy hujjat va
boshqa ishlab chiqarish qoidalari talablariga asosan tayyorlanganini va tekshirilganini
tasdiqlangandan keyin amalga oshiriladi.
- Dori vositalarini umumiy yaroqlilik muddati davomida saqlash, Tashish, ulgurji va
chakana savdo qilishda keyinchalik ishlatilishida sifatini saqlab qolishga yordam beruvchi
kompleks tadbirlar amalga oshiriladi.
- Korxona sifat tizimining foydali va unumdorligiga baho berish maqsadida suntazam
sifatni tekshirish (audit) yoki o‗z-o‗zini tekshirishni amalga oshiradi.
Farmatsevtika korxonalari o‗zlarida chiqarilayotgan dori vositalari sifatiga javob
berishlari va ularning me‘yoriy hujjat talablariga mosligini ta‘minlashlari kerak. Tegishli
sifatdagi dori vositalarini ishlab chiqarish javobgarligi rahbar xodim va ishlab chiqarish nazorat
qilishni barcha bosqichlarida band bo‗lgan xodim zimmasiga yuklatiladi., bu esa korxonaning
tegishli me‘yoriy hujjatlarida aniq ko‗rsatilishi va aks ettirilishi kerak.
DORI VOSITALARI SIFAT NAZORATIGA NISBATAN TALABLAR
Sifat nazorati tamoillari
Sifatni nazorat qilish namuna olish, me‘yoriy-texnik hujjatlar (spetsifikatsiyalar) va
sinovlar o‗tkazish hamda ishni tashkil qili uslublari, ularni hujjatlashtirish va o‗pHatilgan
tartibda ruhsatnomalar berishga tegishli ishlarni o‗z ichiga oladi. Berilgan ruxsotnomalar barcha
tegishli sinovlar o‗tkazilganligiga va dastlabki xom ashyo materiallari, yarim tayyor mahsulot va
oraliq mahsulotdan foydalanishni ta‘qiqlashga hamda tayyor mahsulot sifatini qoniqarli deb
topilguncha sotishga ruhsat berilmasligiga kafolat berishni ta‘minlaydi. Sifat nazorati faqat
laboratoriyada tekshirish bilan chegaralanmasligi kerak, mahsulot sifatiga tegishli qaopHi uni
barcha muolajalar bilan bog‗liq ravishda chiqarish zarur. Sifat nazoratining asosiy talablari uni
63
ishlab chiqarishga bog‗liq emasligi hisoblanadi.
Umumiy talablar.
Dori vositalarini ishlab chiqarish va ulgurji sotish uchun litsenziya berilgan har bir
korxonada boshqa struktura bo‗limlariga bog‗liq bo‗lmagan sifat nazorati bo‗limi (SNB) bo‗lishi
Shart. SNB boshlig‗i yuqori malakali va ish tajribasiga ega bo‗lishi zarur. SNB tarkibida bir yoki
bir necha sinov o‗tkazish (nazorat) laboratoriyalari bo‗lishi kerak. Korxona rahbari sifat
nazoratiga tegishli barcha tadbirlarni samarali va ishonchli bajarilishini ta‘minlash uchun etarli
darajada mablag‗ ajratishi kerak.
SNB ning asosiy vazifasi sifatsiz tayyor mahsulot ishlab chiqarish va yoki uni
iste‘molchiga etkazib berish oldini olishdir.
SNB boshlig‗ining asosiy lavozimlik vazifalaridan tashqari yanga boshqa vazifalarga ega
Bular: tekshirib chiqish bilan bog‗liq bo‗lgan validatsiya va boshqa barcha sifat nazorati
uslublarini joriy qilish, saqlash va astlabki xom ashyo nazolrat namunasini materiallar, yarim
tayyor mahsulotni sinovdan o‗tkazish, markalash va mahsulot saqlash muddatini nazorat qilish,
shuningdek mahsulot sifati bilan bog‗liq bo‗lgan reklamatsiyalarni ko‗rib chiqishda ishtirok etish
va .x.k. Bu tadbirlarning barchasini standart ishchi qo‗llanmasi yoki ishlab chiqarish
yo‗riqnomalariga asosan bajarish kerak. Ish natijalari zaruriyat bo‗lganda hujjat bilan
rasmiylashtirilishi kerak.
Tayyor mahsulotni baholashda uning sifati uchun muhim bo‗lgan barcha faktorlarni
hisobga olish zarur. Ishlab chiqarish sharoiti, ishlab chiqarish jarayonida nazorat natijalari, ishlab
chiqarish hujjatlarini ko‗rib chiqish (Shu bilan birga o‗rash bilan bog‗liq bo‗lgan hujjatlar)
dastlabki xom ashyo materiallar yarim tayyor mahsulot, oraliq mahsulot va tayyor mahsulotning
me‘yoriy texnik hujjatlari (tafsilotlari) o‗rash va markalash talablarini qo‗shgan xolda talablariga
mosligi.
SNB xodimi namuna olish va sinovlar o‗tkazish uchun omborxona va ishlab chiqarish
xonalariga kirish xuquqiga ega bo‗lishi kerak.
Mahsulot sifatini nazorat qilishda yaxshi amaliyot laboratoriyasi.
Xonalar va xonalardagi jihozlarga va sinov laboratoriyasidagi asbob-uskunalarga
qo‗yiladigan talablar ―Dori vositalari ishlab chiqarish bino va xonalar‖ ga qo‗yilgan sifat
nazoratini olib borishning umumiy va maxsus talablariga mos kelishi kerak.
Xodimlarga nisbatan talablar.
Sifatni nazoart qilish laboratoiryasining xodimlar soni va malakasi, tekshiriladigan ish
hajmi va turlaridan kelib chiqqan vazifaga mos bo‗lishi kerak. Maxsus sabablarga ko‗ra, sinov
ishlari kontrakt asosida boshqa tashkilot laboratoriyalarida olib borilishiga ruhsat beriladi. Bu
sifat nazorati bayonnomasida aks ettirilishi kerak.
Hujjatlarga nisbatan talablar.
Laboratoriya hujjatlari ―Hujjatlar‖ bo‗limida ko‗rsatilgan talablar va tamoillarning
muhim qismi sifat nazorati bilan bog‗liq SNB ixtiyorida quyidagi hujjatlar bo‗lishi lozim:
- me‘yoriy hujjatlar (tafsilotlar);
- namuna olish standart ishchi uslubi;
- sinash va bayonnomalar standart ishchi uslubi (jumladan analitik ish bayonnomalari
yoki laboratoiiya jurnallari);
- analitik pasportlar va yoki sifat sertifikatlari;
- kerak bo‗lganda atrof muhit nazorat bayonnomasi;
- standart ish uslublari va sinash validatsiyasi usuli bayonnomasi;
- standart ishchi uslublar va texnik to‗lov vositalarini kalibrovkalash va jihozlar texnik
hizmati bayonnomalari.
Bayonnomaga kiritilgan maxsus har bir seriyasining sifat nazorati aks ettirilgan hujjat,
seriyaning saqlash muddati tugagandan keyin yana 1 yil saqlanishi kerak va sifat sertifikati
berilgandan keyin eng kamida 5 yil saqlanadi.
Tekshirishning ayrim natijalarini (masalan, saqlash muddatini o‗rganishdagi sinov
natijalari, mahsulotning xaqiqiy chiqimi, atrof muhit nazorati ma‘lumotlari va boshqalar) kerak
64
bo‗lganda vaqt o‗tishi bilan ularni o‗zgarish tendensiyalarini aniqlash uchun jadval shaklida
bayonnomaga yozish tavsiya etiladi.
Har kuni sinash bayonnomalari bilan birga birlamchi ish hujjatlari olib borilishi va
saqlanish kerak. Masalan laboratoriya jupHali va boshqa yozuvlar.
Namuna olishga nisbatan talablar.
Namuna olishni tasdiqlangan standart ishchi uslubi yoki ishlab chiqarish yo‗riqnomasiga
asosan amalga oshirish kerak. Ular quyidagi ma‘lumotlarga ega bo‗lishi kerak:
- tadbir ko‗rsatish bilan namuna olish uslubining bayoni;
- foydalanadigan jihozlar ro‗yhati;
- olinadigan namuna miqdori;
- namuna ajratish tartibi bayoni;
- namuna olinadigan tara holati va xili;
- namuna olinadigan taraning identifikatsion belgisi;
- steril, beqaror va zararli mahsulotdan namuna olganda barcha kerakli ehtiyot
choralariga rioya qilish;
- saqlash sharoiti va muddati;
- namuna olish jihozlarini saqlash va tozalash tartibining bayoni.
Namunani shunday olish kerakki, dastlabki xom ashyo material, yarim tayyor mahsulot
yoki tayyor mahsulotning har qanday seriyasini sifat va miqdor jihatdan har tomonlama baholash
mumkin bo‗lsin. Namunalar shunday olinishi kerakki, ular barcha seriyalar yoki qadoqdagi
―angro‖ ga mos kelsin. Tara va seriyaning har xil qismidan olingan namunani aralashtirish
mumkin emas. Shuningdek oraliq mahsulot sifatini nazorat qilish uchun texnologik jarayon
davomida namuna olish darkor (masalan qadoqlanmagandan).
Namuna olingan har bir tarada quyidagi ma‘lumotlar yozilgan Yorliqlar bo‗lishi lozim:
- olingan mahsulot nomi;
- seriya raqami;
- namuna olingan (tara, jihoz) ob‘ekt raqami yoki nomi;
- namuna olgan Shaxs lavozimi va imzosi;
- namuna olingan sana.
Tayyor mahsulotning har bir seriyasidan, tekshirib ko‗radigan namunalar olinishi va SNB
ga saqlash uchun qo‗yilishi kerak. Bu namunalar seriyaning hammasiga mos kelishi qayta
ko‗rsatish va eng kamida saqlash muddati davomida va yana 1 yil u tamom bo‗lgach me‘yoriy
hujjatda ko‗rsatilgan sharoitda saqlanishi kerak. Namunalarni iste‘molchiga etkazilgan o‗ramda
saqlash kerak. Eng katta o‗ramlar yoki ―angro‖ da ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulot
namunalarini kichik o‗lchovdagi o‗ramlarda o‗rov materiallari va uni tiqinlash uslubi sharoitida
saqlashga ruhsat beriladi.
Dastlabki xom ashyo namunalari (erituvchilar, gaz va suvdan tashqari) ular barqaror
bo‗lgan sharoitda, seriyaning hammasi mos kelishi kerak va mahsulot sotilgandan keyin eng
kamida 2 yil davomida yoki dori vositalariga tegishli tekshirib ko‗radigan namunalarni saqlash
muddati muddati davomida saqlanadi. Dorilar tafsilotida ko‗rsatilgan yaroqlilik muddatiga
asosan ularni saqlash muddatiqisqartirilishi mumkin. Dastlabki xom ashyolar, materiallar, yarim
tayyor mahsulot va tayyor mahsulotni tekshirib ko‗radina namunalar soni, me‘yoriy hujjatga
ssoan eng kamida to‗la ikkita qo‗shimcha tekshirish olib borish imkonini beradi.
Namuna olishda kontaminatsiya, mahsulot aralaShishi yoki uni sifatiga boshqa bir salbiy
ta‘sir ko‗rsatish ehtimoli oldini olish yoki minimumga keltirish kerak. Mahsulot bilan kontakdagi
namuna olish jihozlarining barchasi toza va kerak bo‗lganda steril bo‗lishi kerak. Namuna
olingan tara, tegishli darajada Yorliqlangan va namuna olingandan keyin ustalik bilan
muhrlanishi yoki tiqin bilan yopilishi kerak. Zaharli, giyohvand sensibilizatsiya va kuchli ta‘sir
etuvchi preparatlar hamda mikroorganizmli dori vositalari bilan ishlaganda maxsus ehtiyot
choralariga amal qilish kerak.
Namuna olish jihozlari tozalangan va har bir namuna olishdan oldin va ishlatilgandan
keyin sterilizatsiya qilinishi lozim. Uni boshqa laboratoriya jihozlaridan alohida saqlash kerak.
65
Olingan namunalar va ular uchun ilova hujjatlari namuna olish jupHalida ro‗yhatga
olinadi, kartoteka yoki kompyuterga kiritiladi.
Sinovga nisbatan talablar.
Sinov uslublari validatsiyadan o‗tishi kerak. Barcha sinov tekshirishilari, ro‗yhatdan
o‗tgan va litsenzion me‘yoriy hujjatda keltirilgan, tasdiqlangan uslub asosida olib borilishi lozim.
Sinov natijalarini hujjat bilan rasimylashtirish kerak. Saqlash jarayonida (retrospektiva)
har bir seriya orasidagi sinov natijalarining mos kelishini hamda bir seriyaning har xil
namunalari tahlilida olingan parallel (bir vaqtda) natijalar orasidagi moslikni tekshirib turish
lozim. Barcha hisoblashlarni churu tekshirish talab qilinadi.
Bayonnomalar, laboratoriya jurnallari va boshqa ma‘lumotlar (grafiklar, spektrlar,
jadvallar va x.k.) saqlanishi Shart. Ularda sinov ob‘ektlari aniq identifikatsiya qilish talab
qilinadi.
Olib borilgan sinovlarni bayonnoma bilan rasmiylashtirish kerak. Bayonnomalar eng
kamida quyidagi ma‘lumotlarni o‗z ichiga olishi kerak.
- dastlabki xom ashyo, material, yarim tayyor mahsulot, oraliq yoki tayyor mahsulot
nomi, shuningdek kerak bo‗lganda dori shaklining ko‗rinishi;
- seriya raqami va ishlab chiqaruvchi korxona va sinov uslublariga havolalar;
- sinov natijalarini ko‗zatish va hisoblashni qo‗shib, analitik pasportlarga (sifat
sertifikati) havola;
- sinov o‗tkazish sanasi;
- sinov va hisoblash yakunini o‗tkazgan Shaxs lavozimi va Shartli imzosi;
- sinov va hisoblash yakuni natijalarini tekshirib chiqqan va baholagan Shaxs nasabi va
Shartli imzosi;
- ruhsat berish to‗g‗risidagi aniq ifodalangan xulosa (natija) yoki mahsulotni rad etish
xulosasiga (yoki uni statusiga tegishli boshqa qaror) imzo chekkan Shaxs familiyasmi va sana.
Sex xodimlari tomonidan ishlab chiqarish xonalarida sinov tekshirishni qo‗shib, ishlab
chiqarish jarayonida bajarilgan ishlarni nazorat qilishning barcha turlaristandart ishchi uslublari
yoki SNB boshlig‗i tomonidan tasdiqlangan ishlab qicharish yo‗riqnomalari asosida amalga
oshirilishi kerak. Ushbu sinovlar natijasini bayonnomada ifodalash kerak.
Laboratoriya tekshirish ishlari uchun ishlatiladigan reaktivlar sifatiga o‗lchov idishlari,
ishchi eritmasi, standart namunalar, ozuqa bo‗ladigan muhit, mikroorganizmlarni o‗stirish,
solishtirish etalonlariga alohida e‘tibopHi qaratish lozim. Ularni tayyorlash tashkil qilish va
sinash standart ishchi uslubi asosida amalga oshirilishi kerak.
SNB tushadigan barcha standart namunalar va ularni sinash to‗g‗risidagi hamma
ma‘lumotni to‗la aks ettiruvchi maxsus ro‗yhat jupHalini olib borish kerak.
Nisbatan o‗zoq vaqt davomida foydalanishga mo‗ljallangan reaktiv saqlanadigan har bir
sig‗imni quyidagi ma‘lumot yozilgan Yorliq bilan ta‘minlash lozim:
- tayyorlash sanasi;
- reaktiv tayyorlangan Shaxs familiyasi va imzosi;
- yaroqlilik muddati (nostabil reaktivlar va rivojlanish muhiti uchun majburi
yravishda);
- saqlashni maxsus sharoitlari;
- oxirgi titr aniqlangan sana va to‗g‗rilash koeffitsienti (titrlangan eritmalar uchun).
Reaktivlarni ishlatish va saqlashda tegishli hujjatlar talabiga rioya qilish (tafsilotlash,
standart ishchi uslublari, ishlab chiqarish yo‗riqnomalari). Reaktivlarni sifati va bir xilligini
tekshirish maqsadida ular olingandayoq yoki ishlatishdan oldin tahlil qilinishi zarur. Reaktivlar,
standart namunalar va boshqa moddalar solingan sig‗imlarda ularni qabul qilib olingan sanasini
ko‗rsatish lozim.
Dastlabki xom ashyo va mahsulot sinovi uchun tajriba o‗tkazishda foydalaniladigan
hayvonlar karantinda bo‗lishi kerak. Hayvonlarni rejadagi sinov uchun yaroqli ekanligiga kafolat
berish maqsadida tegishli tekshirishlar olib borish bilan bog‗liq bo‗lgan sharoitda saqlash kerak.
Hayvonlarda taniladigan belgilar bo‗lishi kerak. Har bir hayvonning tajribada qatnashgani
66
bayonnomada yozilishi kerak. Bayonnomalar ehtiyot qilib saqlanishi lozim.
Dastlabki xom ashyo , yarim tayyor mahsulot va materiallar nazorati talablari:
- dastlabki xom ashyo, yarim tayyor mahsulot va materiallarni ishlatishga ruhsat
berishdan oldin barcha talablarga mos ravishda sinovdan o‗tganini hujjat bilan kafolatlash kerak:
xaqiqiyligi (podilnnost), miqdoriy soni, tozalik va boshqa sifat ko‗rsatkichlar.
- Markalashtirilgan o‗lchov materialining har bir seriyasi olinishi bilanoq tekshirib
chiqilishi kerak;
- Ta‘minotchini sinov natijalarini davriy ravishda validatsiyadan o‗tkazish asosida sifat
sertifikatini to‗g‗riligiga iqror bo‗lgandan keyin ishlab chiqaruvchi korxona dastlabki xom ashyo
va yarim tayyor mahsulot sinovini o‗tkakzish o‗rniga ta‘minotchi mahsulotining analitik
pasportidan (sifat sertifikati) foydalanishi mumkin. Bunday holatda ishlab chiqaruvchi korxona
dastlabki xom ashyo va yarim tayyor mahsulotni xaqiqiyligiga (podlinnost) sinov olib boradi.
Ta‘minotchining sifat sertifikati asl nuShada berilish kerak (fotokopiya, kserokopiya emas), aks
xolda ularni asl nuShaligini tasdiqlash kerak. Sifat sertifikati quyidagi ma‘lumotlarni ichiga olish
kerak.
- Ta‘minotchi mahsulotni identifikatsiya qilish ma‘lumoti, komponent va javobgar
Shaxs imzosi, unign familiyasi va mutaxassiligi;
- Sinalgan mahsulotning seriya raqami va nomi;
- Foydalanligan tafsilotlar, sinash uslublari va sifat ko‗rsatkichlarini reglamentga solish
haqida ma‘lumotlar;
- Sinov tekshirish natijalari va ularni olib borish sanasi.
Tayyor mahsulot nazoratiga talablar:
- dori vositalari har bir seriyasi sotilishidan oldin laboratoriya sinovlarining
barchasidan o‗tishi, uning me‘yoriy texnik hujjat (tafsilotlar) talablariga mosligini tasdiqlash
kerak;
- me‘yoriy texnik hujjatlarda keltirilgan talablarga yoki boshqa sifat kriteriyalariga
javob bermagan tayyor mahsulotni yaroqsizga chiqarish lozim. Iloji bo‗lganda yaroqsizga
chiqarilgan mahsulotni qayta ishlatish mumkin. Qayta tiklangan mahsulotni yangidan tahlil qilib
chiqish Shart. Iste‘molchiga mahsulotni etkazishga ruhsat berish uchun mahsulot me‘yoriy
texnik hujjatni barcha talablari va boshqa sifat kriteriyalariga javob berishi lozim.
- Tayyor mahsulotni chiqarilgan seriyasi uchun ishlab chiqarish va sifat nazoratiga
tegishli barcha bayonnomalarini ko‗rib chiqish kerak. Ishlab chiqarishda texnologik
reglamentdan og‗ishlar va mahsulot sifati tafsilotlar talabiga javob bermasligini chuqur tekshirib,
ularni sababalirin anqilash kerak. Kerak bo‗lganda bunday tekshirish shu mahsulotning qolgan
seriyalari va boshqa turdagi dori vositalariga ham tegishli, chunki ularni sifati me‘yoriy
talabalardan chetga chiqish ehtimoliya bo‗lishi mumkin. Bayonnomalarni ko‗rib chiqqandan
keyin tayyor mahsulot seriyasiga xulosani o‗z ichiga olgan keyingi tassurotlar bayoni ham
bayonnoma to‗zilgan bo‗lishi kerak.
- SNB tayyor mahsulot sifatini iste‘molchiga etkazib beradigan o‗ramda saqlash
jarayonida ularni barqarorligini aniqlash maqsadida tekshirishlar olib boradi. Olib borilgan
tekshrishlar natijasiga asosan SNB dori vositlaarining yaroqlilik muddati va ularni saqlash
sharoitini belgilaydi. Bu ma‘lumotlar o‗pHatilgan tartibda tegishli me‘yoriy texnik hujjatlarga
kiritiladi (VFM, FM). Dorilarning yaroqlilik muddatini o‗rganish bo‗yicha ishlarni SNB
tarkibida bo‗lmagan korxonaning markaziy ldaboratoriyasida ham oli borish mumkin.
Dori vositalar barqarorligi quyidagi ma‘lumotlarni o‗z ichiga olgan tasdiqlangan dasturga
asoan o‗rganish lozim:
- tekshiriladigan dori vositalarini to‗la bayoni;
- preparat haqida ma‘lumot (sifatli identifikatsiya, dori vositalari miqdori, tozaligi,
fizik tavsifi va boshqalar) olishni ta‘minlash uchun, ularni sinov uslublari va barcha
parametrlarni to‗la hujjat bilan rasmiylashtirish, uni yordamida preparat barrqarorligini baholash
mumkin;
67
5-ma‟ruza. Dori vositalarini ishlab chiqarish jarayoni.
Reja
Mavzuning dolzarbligi
1. Dori vositalarini ishlab chiqarish jarayoni. Umumiy qoidalar.
2. Birlamchi xom ashyo.
3. Birlamchi o‗rov materiallari.
4. Ishlab chiqarish jarayoni.
5. Yorliq va ikkilamchi o‗ram.
6. Mahsulot qoldiqlari yaroqsizlarni orqaga qaytarish va qayta ishlash.
7. Hujjatlar.
Xulosalar
Umumiy qoidalar
Dori moddalari va dori vositalarini tayyorlash farmatsevtika korxonasining asosiy
maqsadi hisoblanadi. Bunda dastlabki xom ashyo va yordamchi, o‗rov va markalash materiallari
ishlatiladi.
Kerakli darajada yaxshi tuzilgan hujjat tayyor mahsulot sifatini ta‘minlash tizimining
ajralmas qismi hisoblanadi. U Ushbu qoidaning hamma bo‗limlari bilan bog‗liq bo‗lishi va
uning asosiy talablarini aks ettirishi kerak.
Ishlab chiqarish jarayoni qoida talablari aks ettirilgan texnologik reglamentga qatiyan
rioya qilgan holda amalga oshirilishi kerak. Bu esa kerakli sifatda tayyor mahsulot olishni
ta‘minlaydi.
Birlamchi xom ashyo
Farmatsevtika korxonalari birlamchi xom ashyo uchun belgilangan tartibda tasdiqlangan
me‘yoriy-texnik hujjatga ega bo‗lishlari kerak.
Ishlab chiqarish korxonasida tasdiqlangan korxona standarti bo‗lishi va quyidagilarni o‗z
ichiga olishi kerak;
- nomi, Shartli belgisi va kodini o‗z ichiga olgan xom ashyo bayonnomasini;
- mavjud me‘yoriy hujjatlarga havolalarni;
- xom ashyo etkazib berish ehtimoli bo‗lganlarni, ular bilan me‘yoriy hujjatlarni
keliShishni, etkazib beradigan xom ashyo hajmi va muddatini ko‗rsatishni;
- namuna olish va kirish nazorati o‗tkazish bo‗yicha qo‗llanmalarni;
- ishlab chiqarish tasnifini hisobga olgan holda sifatga nisbatan talablarni;
- xom ashyo ishlatishda ehtiyot choralari va tegishli sharoitda saqlashni;
- xom ashyoni ishlatish muddati yoki sanasi. Bundan keyin sifatni qo‗shimcha tekshirish
talab qilinishini;
Xom ashyo seriyalarini olayotganda ta‘minotchining byurtma (zakaz) blankasidagi
ma‘lumotlarni, analitik pasportini, yuk xati va Yorliqlarni to‗g‗riligini, o‗ramining
Shikastlanmaganligi va tozaligi, xom ashyo sifatini ko‗rsatuvchi hujjatlarning mavjudligi
tekshirib ko‗riladi. Olinayotgan xom ashyoning har bir seriyasi ro‗yxatdan o‗tkaziladi.
Agarda birdaniga bir necha turlicha seriyadagi bir xil xom ashyo olingan bo‗lsa, namuna
olishda har bir seriyani alohida ko‗rib chiqish, me‘yoriy hujjat asosida kirish nazoratini
o‗tkazishni amalga oshirish va ishlab chiqarishda foydalanish uchun ruhsat berish kerak.
Olingan xom ashyo amaldagi hujjatlarga asosan kirish nazoratidan o‗tkaziladi, buning
uchun xom ashyoning hamma seriyasidan o‗rtacha na‘muna tanlab olinadi.
Namunalar maxsus jihozlangan xonalarda, xom ashyoni qo‗shimcha ifloslanishdan
saqlaydigan Shartlarga amal qilgan xolda tanlab olinadi. Iloji boricha, namuna olishni boshqa
xodim nazorati ostida, faqatgina sifat nazorati bo‗limining vakolat berilgan xodimi olishi kerak.
Nazorat qilinuvchi iamunalarni ishlatish muddati tugagandan keyin yana bir yil davomida
tegishli sharoitda saqlash kerak.
68
Me‘yoriy hujjat talablaridan chetga chiqish, shuningdek dastlabki xom ashyo sifatiga
ta‘sir qilishi mumkin bo‗lgan o‗ramni Shikastlangani ro‗yxatdan o‗tkazilishi kerak.
Olingan xom ashyo Yorliq va quyidagi ma‘lumotlar bilan ta‘minlanishi kerak:
- mahsulot nomi, Shartli belgisi va yoki kodi;
- seriya raqami;
- yaroqlilik muddati yoki sanasi. Bundan keyin sifatni qo‗shimcha tekshirish talab
qilinishi kerak. Bunday xolda rangli Yorliqdan foydalanish maq,sadga muvofiq. Nazorat
bosqichlaridan o‗tish jarayonida Yorliqlar almashtirib boriladi. (masalan, xom ashyo ishlatishga
ruhsat berildi yoki yaroqsiz deb topildi).
Xom ashyo asosiy ishlab chiqarishdan ajratilgan xonalarida saqlanishi kerak. Xom
ashyoni o‗zaro aralashib ketishini va ifloslanishini oldini olish maqsadida kabul qilish, saqlash
va berish uchun alohida xonalar yoki joylar ajratilishi lozim Saqlashda vakolati bo‗lgan xodimlar
xom ashyoga oson kirishlari kerak.
Xom ashyo bilan ishlash vaqtida amaldagi sanitariya, gigiena va texnika havfsizligi
me‘yorlariga qat‘iy amal kilish talab etiladi.
Xom ashyo me‘yoriy-texnik hujjatlar talablariga mos bo‗lsagina, texnik nazorat bo‗limi
ruhsati bilan ishlab chiqarishga topShiriladi. TopShirilayotgan va zahiradagi xom ashyo
ro‗yhatdan o‗tkazilishi zarur.
Xom ashyoning olingan har bir seriyasidan takroriy tahliliy nazorat o‗tkazish uchun etarli
miqdorda namunalar qoldirish zarur.
Birinchi navbatda, korxonaga oldin tushgan, SNB tegishli ruhsati bo‗lgan seriyalar
ishlatilishi lozim.
Vakolatlangan sex xodimi ishlab chiqarishda foydalaniladigan xom ashyoni tarozida
tortish va o‗lchashni yozma yo‗riqnoma asosida amalga oshirishi kerak. Tarozida tortib va
o‗lchab olishdan oldin, xom ashyoni ishlatish mumkinligiga va sig‗im markalanganligiga
ishonch xosil qilish kerak. Tarozida tortishni bir xodim 2- xodim nazoratida olib borish kerak
Ikkilamchi kontaminatsiyaning oldini olish maqsadida birlamchi ashyoni ishlab chiqarish
uchastkasiga etkazib berish sharoitlariga alohida ahamiyat berish zarur.
Steril dori vositalari tarkibiga kiruvchi barcha komponentlar muntazam mikrob
kontaminatsiyasi tekshiruvidan o‗tkazib turilishi kerak.
Steril dori vositalapH tarkibiga kiruvchi barcha komponentlar muntazam sterillik yoki
mikrob kontaminatsiyasi, zarur hollarda pirogenlik bo‗yicha tekshiruvdan o‗tkazilishi lozim.
Mikroorganizmlarning ruhsat etilgan miqdori korxona standartida xom ashyoning har bir turi
uchun alohida ko‗rsatilishi kerak. Zarur xollarda birlamchi xom ashyolardagi mexanik
zarrachalar miqdori aniqlanishi zarur.
YAroqsiz deb topilgan xom ashyo qayta Yorliqlanishi ta‘minotchiga qaytarilishi yoki
yo‗q qilinishi kerak. Bu hujjat bilan rasmiylashtirilishi lozim.
Xom ashyo faqatgina Dori vositalari va tibbiy texnika sifat nazorati Bosh boshqarmasi
ro‗yxatidan o‗tgan ta‘minotchilardan olinishi kerak.
Oraliq mahsulotlar, kerak bo‗lganda, sanoat reglamenti talablariga muvofiq. sinovdan
o‗tkazilishi kerak.
Oraliq mahsulot miqdorining tasdiqlangan yoki loyihadagiga nisbatan ancha chetga
chiqishini (jumladan qadoqlanmagan mahsulot) bayonnomaga kirgizish va tekshirib chiqish
kerak.
Birlamchi o„rov materiallari
Dori vositalari ishlab chiqarishda foydalaniladigan birlamchi o‗rov materiallari quyidagi
talablarga javob berishi darkor:
- dori vositalarini noqulay tashqi muhit ta‘siridan himoya qilishi;
- mexanik ta‘sirlardan saqlashi;
- kundalik foydalanish uchun qulay bo‗lishi;
- tashqi ko‗rinishi didli bo‗lishi.
Farmatsevtika korxonalari birlamchi o‗rov materiallari bilan muomala qilishning barcha
69
aspektlarini qamrab olgan (tayyorlash, foydalanish va sifatni nazorat qilish usullari)
yo‗riqnomalar yaratishlari lozim. Bu ishni amalga oshirish birlamchi o‗rov materiallarini
mexanik, kimyoviy va mikrobdan ifloslanishi bo‗yicha tozalikni talab qilingan darajasida
bo‗lishini kafolatlaydi.
Birlamchi o‗rov materiallarini tayyorlashda (ampulalar, flakonlar, bankalar, qopqoqlap.
klapanlar, tiqinlar va boshqalar) dori vositalari barqyrorligiga va farmakoterapiya xususiyatlariga
ta‘sir etmaydigan materiallardan foydalanish zarur.
Birlamchi o‗rov materiallarining shakli, kattaligi va kattalikdan mumkin bo‗lgan
og‗ishlar tegishli standartlar talablariga javob berishi kerak.
Barcha birlamchi o‗rov materiallari maxsus ishlab chiqilgan va tasdiqlangan tarmoq
standartlar yoki korxona qo‗llanmasiga mos kelishi va ta‘minotchilardan korxonaga ularning
butun saqlanishini ta‘minlovchi va saqlash davrida ikkilamchi ifloslanishning oldini oluvchi
o‗ramda kelishi lozim.
O‗rov materiallari alohida xonada o‗zaro aralashib ketmaydigan va ifloslanmaydigan
sharoitlarda saqlanishi kerak. Birinchi navbatda, korxonaga oldin olingan sifat nazorati
bo‗limining tegishli ruhsati bo‗lgan o‗rov materiallari ishlatilishi lozim. Eski yoki eskirgan
birlamchi o‗rov materiallarini yo‗q qilish va buni jujjat bilan rasmiylashtirish kerak.
Tayyorlab qo‗uyilgan birlamchi o‗rov materiallarini bir xonadan ikkinchi xonaga
Tashiyotganda, ularni ikkilamchi bor ifloslanishi yoki aralashib ketishini oldini oluvchi maxsus
moslamalar, konteynerlardan foydalaniladi.
Bolalar uchun mo‗ljallangan dori vositalarini o‗rashda issiqlik bilan elimlanadigan
plenkali bir marta ishlatiladigan paketlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Ichiladigan
eritmalar, sirop va suspenziyalarni o‗z ichiga olgan ko‗p marta foydalaniladigan o‗ramlar
bolaning yoShini hisobga olib, dozalash vositalari bilan jamlanishi kerak. Bolalarga
mo‗ljallangan,- kuchli ta‘sir qiladigan dori vositalarini ko‗p marta foydalanadigan o‗ramga
joylashtirish man etiladi. Bolalarga mo‗ljallangan dori vositalari o‗ramining barcha turlari ajralib
turadigan qilib markalanishi lozim.
In‘eksion dori vositalarini (ampulalar, flakonlar, rezina tiqinlar) birlamchi o‗rov
materiallarida mexanik zarrachalar yo‗qligi tekshirib ko‗rilishi kerak. Birlamchi o‗ramda
sterilizatsiya qilinmaydigan in‘eksion dori vositalari ishlab chiqarishda, bundan tashqari ularning
sterilligi, zarur xollarda pirogenlik holati nazorat qilinishi kerak.
Agarda dastlabki o‗rov materiallarini tayyorlash jarayonida validatsiya qilingan bo‗lsa,
ularning sterilligi va pirogenligi ayrim xollarda tekshirilishi mumkin.
Ishlab chiqarish jarayoni
Texnologik jarayon tayyor mahsulot ishlab chiqarishni ta‘minlash maqsadida me‘yoriy-
texnik hujjatlarning barcha talablariga muvofiq va texnologik reglament asosida olib borilishi
kerak. Ishlab chiqarish jarayonini takomillashtirish va modepHizatsiya qilish masalalariga
alohida e‘tibor berish kerak.
Texnologik jarayon operatsiyalari malakali xodimlar tomonidan zarur jihozlar va asbob-
uskunalardan foydalangan xolla, shu maqsadlar uchun ajratilgan maxsus xonalarda bajarilishi
hamda nazorat qilinishi lozim.
Xom ashyo, yordamchi materiallar, birlamchi o‗rov materiallariga va tayyor
mahsulotlarga ishlov berish hamda foydalanishning barcha turlari, shu jumladan qabul qilib
olish, karantin, namunalar tanlab olish va tahlil qilish, saqlash, markalash va o‗rash ishlari yozma
yo‗riqnomalar va korxona standarti asosida bajarilishi hamda ro‗yxatdan o‗tkazilishi zarur.
Texnologik jarayondagi har qanday chetga og‗ishlar korxonada o‗pHatilgan tartibda ro‗yxatga
olinishi kerak. Ishlab chiqarish operatsiyalarini bajarishda har qanday chetga og‗ishlar qayd qilib
borilishi lozim.
Texnologik jarayonlarni bajarish sharoitlari quyidagilarni ta‘minlashi zarur:
- texnologik jarayonning uzluksizligini ta‘minlashi;
- barcha texnologik jihozlarning bir maqomda, havfsiz va avariyasiz ishlashini hamda
optimal tarzda ish bilan ta‘minlanishi;
70
- ishlayotgan xodimlarning jihozlarga hizmat ko‗rsatish jarayonida va ishlab chiqarish
operatsiyalarini bajarayotgan vaqtda xom ashyo, yordamchi materiallar birlamchi o‗ram va
tayyor mahsulotlar bilan juda kam munosabatda bo‗lishini ta‘minlash;
- texnologik jarayoning barcha bosqichlarini, moddiy balans tuzishni qo‗shgan xolda
qatiy hujjatlashtirishni;
- xosil bo‗lgan chiqindilarni qayta ishlashni;
- texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish, kompyuterlash, yordamchi va yuklash-
tushirish ishlarini mexanizatsiyalash.
Vakolat berilgan sex xodimi mahsulotning har bir seriyasini tayyorlash uchun tarozida
tortilgan va yoki o‗lchangan xom ashyoni qo‗Shishni yozma yo‗riqnomaga asosan amalga
oshiradi. Xom ashyo qo‗Shishni xodimning birgina o‗zi boshqa xodim nazorati ostida olib
boradi. Tayyor mahsulotdagi Yorliqda ko‗rsatilgan ta‘sir etuvchi moddaning miqdori 100% kam
bo‗lmasligini xisobga olib ishlatiladigan komponentlar miqdorini hisoblash kerak.
YArim tayyor mahsulotlarni saqlash sharoitlari va yo‗l qo‗yilishi mumkin bo‗lgan
talablar texnologik reglamentlar va boshqa ishlab chiqarish hujjatlarida ko‗rsatilishi va
belgilanishi kerak.
Steril dori vositalari ishlab chiqarish jarayoniga alohida e‘tibor berish lozim, uni
tayyorlash bo‗yicha Ushbu hujjatning tegishli bo‗limlarida Yoritilgan tadbirlar majmuasini
bajarish kerak (xonalarni, ventilyasiyalangan havoni, jihozlar hamda xodimlarni ishga
tayyorlash).
Dori vositalarini ishlab chiqarishda quyidagi sterilizatsiya uslublari qo‗llaniladi:
- qizdirish (bug‗li va havoli);
- kimyoviy (gazli);
- radiatsiyali;
- filtr bilan sterilizatsiyalash.
Sterilizatsiyalash usuli va tartibini tanlayotganda, sterilizatsiya qilinadigan modda hamda
materiallarni xossasi, hajmi yoki og‗irligi hisobga olinishi zarur. Barcha issiqlikka chidamli
moddalar uchun issiq sterilizatsiyalash eng qulay uslub hisoblanadi. Sterilizatsiyalash jarayonini
samaradorligi nazorat-o‗lchov asboblari, kimyoviy va biologik indikatorlar yordamida nazorat
qilib turiladi. Sterilizatsiya jarayoni validatsiya qilingan bo‗lishi kerak. Sterilizatsiyaning boshqa
usullaridan foydalanish mumkin bo‗lmagan taqdirda sterillovchi filtrlash usuli qo‗llaniladi.
So‗nggi sterilizatsiyalovchi filtrlash iloji boricha idishlarga quyish joyiga yaqinroq erda
bajariladi. Filtr materiali mahsulot xususiyatiga ta‘sir etmasligi darkor.
Tarkibida asbest bo‗lgan filtrdan ayrim xollardagina, teShikchalarining kattaligi 0,22
mkm bo‗lgan membranali filtrlarni qo‗llagan xoldagina foydalanishga ruhsat etiladi. Filtrlarning
butunligi va yig‗ilgan qurilmalariing zichligi tegishli usulda filtrlashdan avval va so‗ngra
tekshirib ko‗riladi.
Texnologik jarayonni tashkil etish va o‗tkazish sterilizatsiyalangan va
sterilizatsiyalanmagan mahsulotlarning o‗zaro aralashib ketishini oldini olish kerak. Bunday-
xolda kirish va chiqish yo‗llari ajratilgan, alohida xonalarda joylashtirilgan sterilizatsiyalash
jihozlaridan foydalaniladi.
Tirik mikroorganizmlar saqlovchi preparatlar boshqa farmatsevtik preparatlar ishlab
chiqarish uchun foydalaniladigan zonalarda ishlab chiqarilishi va qadoqlanishn mumkin emas.
Biroq. o‗lgan mikroorganizmlar yoki bakteriyalardan olingan ajratmalar saqlovchi vaksinalar
inaktivatsiya validatsiyasi va tozalash jarayoni validatsiyasi o‗tkazilgandan so‗ng boshqa steril
farmatsevtik preparatlar kabi o‗Sha xonalarda qadoqlanishi va joylanishi mumkin.
Birlamchi o‗ram, va qadoqlanmagan mahsulotlar uchun sig‗im va jihozlarni yuvish,
quritish va sterilizatsiyalash orasidagi vaqt, shuningdek ularni sterillash va keyinchalik ishlatish
orasidagi vaqt iloji boricha qisqa va vaqt bo‗yicha chegaralangan bo‗lishi kerak.
Eritmalarni dastlab tayyorlash va sterilizatsiyalash yoki filtrlash usuli bilan
sterilizatsiyalash orasidagi vaqt nixoyatda qisqa bo‗lishi kerak. Har bir mahsulot turi uchun
ularni tarkibi va tasdiqlangan caqlash usullarini nazarda tutib, eng ko‗p ruhsat beriladigan oraliq.
71
vaqt belgilangan bo‗lishi kerak.
Yorliq va ikkilamchi o„ram
Korxonada o‗rov va materiallarni qabul qilish hamda Chinligini aniqlash, ish joylarini va
jihozlarni tekshirish qoidalari, o‗ram va Yorliqlash tartibini o‗zida aks ettirgan yo‗riqnomalar
bo‗lishi zarur.
Tayyor mahsulot aniq Yorliqqa ega bo‗lishi kerak. Yorliqning mazmuni va yozuvlari, har
bir muayyan dori vositasi uchun amaldagi me‘yoriy-texnik hujjatlarda belgilangan talablarga
mos bo‗lishi lozim. Mahsulotlarni Yorliqlashda avtomatlashgan tarzda ndentifikatsiyalashni
osonlashtiruvchi kodlashtirishdan foydalanish maqsadga muvofiq.
Markalash maxsus Yorliqlar ko‗rinishida bo‗lishi yoki bevosita birlamchi o‗ram sirtiga
tushirilishi mumknn.
Yorliqlar va boshqa bosma materiallar tayyorlash shunday tashkil etilishi kerakki, ularni
o‗zaro aralashib ketishi bartaraf etilsin.
O‗rov uchun kerakli Yorliqlar va boshqa bosma materiallar yopiladigan konteynerlarda
maxsus xonalarda saqlanishi lozim. Yorliqlar va har bir alohida nomdagi dorilar u markalash
materiallari, dori vositalarining dozalari alohida saqlanishi kerak. Ular faqat tegishli yozma
farmoyish bo‗lsagina beriladi.
Yorliqlarni saqlash xonasidan markalash va o‗rash liniyasiga olib borish shunday tashkil
etilishi kerakki, ularni qalbakilashtirish yoki boshqa dori vositalari, xom ashyolar yoki
yordamchi materiallarni markalash uchun mo‗ljalangan Yorliqlar bilan aralashib ketmasligi
kafolatlangan bo‗lsin.
Eskirgan, ishdan chiqqan Yorliqlar, markalash va o‗rov materiallari, hamda seriya raqami
va boshqa ishlatilmagan ma‘lumotli Yorliqlar yo‗q qilinishi va hujjat bilan rasmiylashtirilishi
lozim.
Tayyor dori vositalarini transportda Tashishda, ularning butligini ta‘minlash maqsadida
ular amaldagi me‘yoriy-texnik hujjatlarga muvofiq qo‗shimcha ravishda, ikkinchi marta o‗ralgan
va tara guruhga joylashtirilgan bo‗lishi kerak.
Ikkilamchi o‗ramning markalanishi amaldagi me‘yoriy-texnik hujjatlar talablariga mos
bo‗lishi kerak. Bundan tashqari bitta qutidagi birlamchi o‗rov soni haqidagi ma‘lumotlar ham
bo‗lishi zarur.
Umumiy o‗ramni markalanishi amaldagi me‘yoriy-texnik hujjatlar talablariga va
ikkilamchi o‗ram markalanishiga mos bo‗lishi lozim.
Tayyor mahsulot korxona xududidan chiqarilayotganda, ikkilamchi va umumiy o‗ramlar
markalanishining o‗zaro mosligini shu maqsad uchun ajratilgan xodimlar tomonidan yana bir bor
tekshirib chiqiladi.
Umumiy taraga o‗rovdagi dori vositalari usti yopiq transport vositalarida, amaldagi
me‘yoriy-texnik hujjatlar talablari va transport qoidalariga mos ravishda Tashilishi kerak.
O‗rash va markalash jarayonida bir-biri bilan kontaminatsiyalanish, aralaShish yoki bir
turdagi mahsulot o‗rniga boshqasini adashtirib qo‗yishni ogohlantiruvchi chora tadbirlari nazarda
tutilishi kerak.
Agar texnologik yullar oralig‗i to‗siqlar bilan ajratilmagan bo‗lsa dori vositalarini bir-
biriga bevosita yaqin joyda o‗rash mumkin emas.
Markalash mahsulot birlamchi o‗rov materialiga joylangandan va berkitilgandan so‗ng
darhol amalga oshirilishi kerak. Agar markalash (Yorliqlash) keyinga qoldirilsa xato markalash,
boshqa mahsulot bilan aralashib va chalkashib ketishini oldini olish uchun chora-tadbirlar
ko‗rilishi kerak.
O‗rov jarayoni tamom bo‗lgach, seriya raqami qo‗yilgan hamma ishlatilmagan o‗rov va
markalash materiallari yo‗q, qilinishi kerak.
Tayyor mahsulotlar
Tayyor dori vositalari, ularni sotilishiga ruhsat olinishga qadar, ishlab chikaruvchi
tomonidan belgilangan va ularni zararlanmasligini ta‘minlovchi sharoitda karantinda saqlanishi
kerak.
72
Zarur bo‗lganda saqlanayotgan mahsulotlarni vaqti-vaqti bilan tekshirib chiqish
muddatlari, saqlash usuliga nisbatan qo‗yiladigan talab, shuningdek zaharlovchi va kuchli ta‘sir
etuvchn alangalanuvchi, portlovchi mahsulotlar hamda saqlash muddati chegaralangan
mahsulotlarga nisbatan qo‗yiladigan maxsus talablar ko‗rsatilishi kerak.
Dori vositalarini sotilishiga ruhsat olingandan keyin ham ishlab chiqaruvchi belgilagan
va ularniq zararlanmasligini ta‘minlanadigan sharoitda saqlanishi kerak.
Mahsulot qoldiqlari yaroqsizlarni orqaga qaytarish va qayta ishlash
Seriyadan qolgan mahsulot qoldiqlarni ishlatish, reglament talablari asosida ularni
keyingi seriyalarga qo‗Shish yo‗li amalga oshirilishi kerak. Keyingi seriyalarga qo‗shiladigan
qoldiq mahsulotning eng ko‗p miqdori aniq reglamentlangan bo‗lishi darkor
Oldingi seriyalardagi mahsulotlarning o‗zida jamlagan seriyani, faqat shu seriya
qoldiqlaridan tashkil topgan seriyani olib chiqishga ruhsatnoma bo‗lsagina chiqarishga ruhsat
etiladi. Mahsulot sifatiga salbiy ta‘sir etishi mumkin bo‗lgan qoldiqlardan foydalanish man
etiladi.
YAroqsizlikka chiqarilgan mahsulot ro‗yhatdan o‗tkazilishi, markalanishi va karantinga
topShirilishi lozim. Undan, ishlab chiqarish jarayonida foydalanish haqida sifat nazorati
bo‗limining asosli qarori qabul kilinmagunicha hech kimga berilmasligi kerak.
Qayta ishlash natijasida me‘yoriy-texnik hujjatning barcha talablariga javob beradigan
mahsulot olinishiga ishonch xosil kilinsagina, yaroqsiz deb topilgan mahsulotni sifat nazorati
bo‗limiga qayta ishlashga ruhsat beriladi. Aks xolda yaroqsizga chiqarilgan mahsulot yo‗q qilib
yuborilishi kerak. Yo‗qotish yozma yo‗riqnoma asosida amalga oshiriladi va hujjat bilan
rasmiylashtiriladi.
Ishlab chiqarish chiqindilari
Yo‗qotiladigan axlat, ishlab chiqarish chiqindilarini qoidaga muvofiq, va xavfsiz
saqlashni ta‘minlash lozim. Ularni maxsus markalangan sig‗imlarga joylashtirish kerak. Zaharli
moddalar va yonuvchi materiallarni shu maqsad uchun ishlatiladigan, Yorliqlangan yopiq
sig‗imlarda saqlash kerak. Sig‗imni chiqindi bilan birga har kuni ishlab chiqarishdan tashqarida
maxsus ajratilgan joyga olib boriladi, sig‗im ichidagi esa qaytadan ishlashga yoki utilizatsiyaga
doimiy ravishda chiqarilib turishi kerak.
Suyuq chiqindilarni bino ichida saqlashga ruhsat berilmaydi. Ular maxsus
priyomniklarga, keyinchalik binodan truboprovod orqali chiqarib yuborish uchun yig‗ilishi
kerak. Ularni xavfsiz va tegishli sanitar-gigienik sharoitga amal qilgan xolda, qisqa vaqt
oralig‗ida muntazam ravishda chiqarib yuborish lozim.
Korxona yuk, qilinadigan o‗rov va markalash materiallarini, dastlabki xom ashyo va -
yaroqsiz deb topilgan mahsulotni o‗g‗irlashdan saqlashni ta‘minlash kerak
Ishlab chiqarish jarayonini nazorat qilish.
Me‘yoriy-texnik hujjatlar talablariga moe kelmaydigan tayyor mahsulot ishlab
chiqarishni oldini olish maqsadida, .ishlab chiqarish jarayoni bosqichma-bosqich nazorat
qilinadi. Bu nazorat sex laboratoriyasi xodimlari (muntazam) va texnik nazorat bo‗limi xodimlari
tomonidan (vaqt-vaqti bilan amaldagn tarmoq hujjatlari, texnologik reglament va yozma
yo‗riqnomalar asosida o‗tkaziladi. Tekshiruvlar vaqti korxoia rahbari va texnik nazorat bo‗limi
tomonidan har bir mahsulotga hamda ishlab chiqarish jarayoniga tatbiqan belgilanadi.
Bosqichma-bosqich nazorat vaqtida quyidagilar tekshiriladi:
- foydalanilayotgan xom ashyo, yordamchi materiallar, yarim tayyor mahsulotlarni
me‘yoriy-texnik hujjatlar talablariga mosligi;
- sexlar va ish joylarining sanitariya holati;
- reglamentlangan texnologik operatsnyalarning bajarilishi va ishda texnologik tartibga
rioya kilinishi;
Bosqichma-bosqich nazorat qilish natijalari tegishli dalolatnomalarda aks ettiriladi.
Texnologik jarayon tartib va me‘erlardan chetga chiqishlar aniqlanganda, uning sabablari
aniqlanib, bartaraf qilish choralari ko‗rilishi lozim.
Hujjatlar
73
Hujjat puxta ishlab chiqilgan, tuzilgan, tekshirilgan, tasdiqlangan va tarqatilgan bo‗lishi
kerak. U ishlab chiqarish va tayyor mahsulotni sotishga tegishli qoidalarga javob berishi lozim.
Kompetent va qonuniy huquqga ega bo‗lgan Shaxslar tomonidan hamma hujjatlar sanasi
ko‗rsatilgan holda imzo qo‗yilgan va tasdiqlangan bo‗lishi kerak. Javobgar Shaxs hujjatdagi
yozuvga kiritilgan har qanday tuzatishga imzo (viza) qo‗yishi kerak.
Hujjatning mazmuni bir ma‘noli bo‗lib, ikkinchi izohi bo‗lmasligi kerak. Ular hammabop
va oson tekshiriladigan bo‗lishi lozim. Hujjatlar nuShasi aniq va ravShan bo‗lishi kerak.
Har bir mahsulotni ishlab chiqarishga tegishli ayrim hujjatlarni qayta ko‗rilgan sanasini
ko‗rsatgan xolda doimiy ravishda qaytadan ko‗rib chiqish lozim. Agar hujjat qaytadan ko‗rib
chiqilgan bo‗lsa, eski xatoligini yo‗q qilish zarur.
Hujjatlar qo‗l yozma bo‗lmasligi kerak. Ammo, ularga qandaydir ma‘lumotlar kiritish
zarur bo‗lsa, faqat ularni qonuniy huquqga ega bo‗lgan xodim viza qilish Sharti bilan qo‗lda
yozish mumkin. YOzuvlar bir ma‘noli, ravShan, aniq va uchirilmaydigan bo‗lishi kerak.
Ish natijasi ma‘lumotlarini elektron tizimi (kompyuterlar) yordamida, suratga olish yoki
boshqa bir ishonchli uslub bilan yozib qo‗yish mumkin. Foydalaniladigan yozish tizimiga
tegishli qo‗llanmalar tushunarli, ularning to‗g‗ri yozilishini esa javobgar Shaxslar tomonidan
tekshirib turilishi kerak. Agar hujjatlarni kompioterdan foydalanib olib borilsa, ma‘lumotlarni
kompyuterga kiritish yoki ularni o‗zgartirishni faqatgina konuniy xuquqga ega bo‗lgan xodim
bajarishi mumkin.
YOzuvlarni o‗zgartirilishi yoki yo‗q qilinishi hujjat bilan rasmiylashtirilishi kerak.
Ma‘lumotga kira olish parol (kod) yoki boshqa yo‗l bilan himoyalangan bo‗lib, asosiy
ma‘lumotni kiritish esa mustaqil ravishda tekshirib turish kerak. Elektron xotirasida saqlanadigan
yozuvlar qo‗shiicha ravishda magnit lentasiga, mikrofilmga, qog‗ozga yozilish va boshqa yo‗llar
bilan yozib qo‗yilishi mumkin.
Ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlari yoki tekshirish sinovlarini olib borishga
tegishli yozuvlar ishlab chiqarish jarayoni yoki tekshirishni olib borish bilan bir vaqtda
bajarilishi kerak. Barcha qayd yozuvlari ma‘lum vaqt davomida, lekin dori vositalarini saqlash
muddati o‗tgach kamida 1 yil saqlanishi kerak.
Ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan asosiy hujjatlar quyidagilardan iborat:
- texnologik reglamentlar;
- ishlab chiqarish yozuv varaqalari;
- analitik uslublar, sifat tafsilotlari va boshqa korxona standartlari.
Tasdiqlangan texnologik reglamentga asosan har bir dori vositasini ishlab chiqarish
jarayoni maxsus yo‗riqnomalarda Yoritilishi kerak. Bu yo‗riqnomalar eng kamida quyidagi
ma‘lumotlarni o‗z ichiga olishi kerak:
- dori shaklining ko‗rinishi, nomi va dori vositasining dozirovkasi;
- ishlab chiqarishning barcha bosqichida xom ashyoning haqiqiyligi, miqdori va sifati;
- yarim tayyor mahsulotlar va tayyor dori vositalarini ishlab chiqarish hamda saqlash
bo‗yicha operatsiyalar bayoni;
- ishlab chiqarishning turli bosqichlarida tayyor mahsulot chiqarishning nazariy
miqdori va haqiqatdan chiqarilayotgan mahsulotning ruhsat berilga miqdori;
- dori vositasini o‗rash va markalash usullari bayoni;
- ishlab chiqarishning har bir bosqichlarida o‗tkazilishi lozim bo‗lgan nazorat tahlillari
va nazorat o‗tkazuvchi bo‗limlar nomining bayoni.
Ishlab chiqarishni qayd qilish yozuvlari (seriyalar to‗g‗risida hisobot, marShrut haritalari,
yozish jurnallari), dori vositalarining har bir seriyasini ishlab chiqarish hamda nazorat qilishning
barcha bosqichlari bo‗yicha quyidagi ma‘lumotlarni o‗z ichiga olishi va seriya texnologik
reglamentlarga hamda yozma yo‗riqnomalarga mos ravishda tayyorlanganini ko‗rsatib turishi
kerak:
- farmatsevtik korxonaning nomi;
- dori vositasining nomi va dozasi;
- seriya tayyorlangan sana;
74
6-ma‟ruza. “Yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti” jaxon standartini bino va xonalarga
bo„lgan talablari.
Reja
Mavzuning dolzarbligi
1. Jaxon standartini bino va xonalarga bo‗lgan talablari.
2. Ishlab chiqarish xonalari va ularga qo‗yilgan talablar.
3. Steril dori vositalari tayyorlash xonalari.
4. Dori vositalarini o‗rash xonalari.
5. Isitish, ventilyasiya, konditsionerlash.
6. ―Toza‖ xonalar.
7. Yoritish, suv ta‘minoti, kanalizatsiya, oqava suvlar, sanitariya.
8. Reklamalar va mahsulot tavsiyanomasi.
Xulosalar
Umumiy qoidalar
Bino va xonalarning joylanishi, loyixalanishi va qurilishi ishlab chiqarish operatsiyalarini
bajarish uchun mo‗ljallangan bo‗lishi, shuningdek ishlab chiqarishda kelib chiqish ehtimoli
bo‗lgan xatoliklar bo‗lmasligini ta‘minlashi kerak. Xonalarni ishga tayyorlash va ularni ish
holatida uShlash, tayyor mahsulot sifatiga salbiy ta‘sir ko‗rsatuvchi har tomonlama
kontaminatsiya, chang va boshqa iflosliklar to‗planishlarni yuq qilish imkoniyatini berishi kerak.
Dori vositalari ishlab chiqariladigan xonalarni pestitsid va gerbitsidlar ishlab chiqarish
uchun foydalanish qat‘iyan man etiladi.
Farmatsevtika korxonalari bitta yoki bir nechta ishlab chiqarish binolarida joylaShishi
lozim. Uning kattaligi, loyihasi va joylaShishi ishlab chiqarish jarayonlarini ratsional tarzda
bajarilishi ta‘minlanishi kerak.
Ishlab chiqarish binolari, inShootlar va xonalar amaldagi qurilish me‘yorlari va qonunlari
(QMVK)ga, tibbiy sanoati korxonalarini loyihalash va qurish bo‗yicha yo‗riqnoma hamda Ushbu
hujjat talablariga mos ravishda loyixalanishi lozim.
Ishlab chiqarish binolari changlanish, ifloslanishni oldini oladigan, hasharotlar va
hayvonlar kira olmaydigan qilib loyihalanishi va qurilishi kerak.
Ishlab chiqarish binosidagi xonalar joylaShishi shunday rejalashtirilishi kerakki, ular
quyidagilarni ta‘minlashi lozim:
- texnologik bog‗liq, xonalar o‗rtasidagi masofalar o‗ta qisqa.bo‗lib, jarayonlar
uzluksizligini ta‘minlash;
- odamlar o‗tish va texnologik oqimlarni o‗zaro kesishini oldini olishi;
- iloji boricha tozalikning bir xil darajasidagi xonalar yaqin joylaShishi;
- birlamchi xom ashyolarning har xil turi va seriyalari, yarim tayyor mahsulotlar
hamda tayyor dori vositalarini o‗zaro aralashib ketish oldini olish maqsadida, jihozlar va
materiallarni oqilona joylashtirish;
- sanitariya-gigiena rejimi Shartlariga to‗la rioya qilish:
- ishlab chiqarish xonalarini omborxona va maishiy-sanitariya xonalari sifatida
foydalanishni, xodimlar kelishini taqiqlash;
- birlamchi xom ashyo, yarim tayyor mahsulotlar va tayyor dori vositalarini bino
ichida hamda bitta binodan ikkinchisiga olib o‗tishda ifloslanishdan ) himoya qilish;
- texnika havfsizligi hamda yong‗in havfsizligi me‘yor va qoidalariga rioya qilish;
- boshqa guruhdagi dori vositalarining o‗zaro kontaminatsiyasi oldini olish
maqsadida betalaktamin antibiotiklar ishlab chiqarishda alohida xonalardan foydalanish;
- o‗ta faol, zaharli yoki uchuvchan moddalar ishlab chiqarishda alohida xonalardan
foydalanish;
Ishlab chiqarish xonalarida kuyidagilar bo‗lishi Shart:
75
- xonalar, jihozlar va tayyor mahsulot tozaligini ta‘mnnlovchi Yoritgich,
ventilyasiya, elektr tizimlari, suv tarmog‗i va kanalizatsiya, ishlab chiqarish chiqindilarini.olib
ketish tizimlari
- dori vositalarini ishlab chiqarish va saqlash davrida ularning sifatini saqlab turish,
hamda xodimlarga nisbatan qo‗yilgan gigienik talabni bajarilishini va foydalanilayotgan
jihozlarning aniq ishlashi uchun zarur harorat hamda nisbiy namligini ta‘minlovchi konditsioner
kurilmalari
- ishlab chiqarish xonalariga yakin joylashgan toza va maishiy-sanitariya xonalari.
Xonalar (ishlab chShqarish. saqlash va maishiy-sanitariya xonalari shular jumlasiga
kiradi) funksional-texnologiya bloklarga birlashtirilishi lozim, zarur xollarda alohida ishlaydigan
muxandislik tizimi bilan ta‘minlangan bo‗lishi kerak!
Barcha ishlab chiqarish xonalari havoning mikroorganizmlar va mexanik zarrachalar
bilan ifloslanish darajasi bo‗yicha tavsiflanadi Xonalar yoki zonalarning tozalik darajasi
texnologik jarayonlarning harakteriga qarab belgilanadi.
Steril dorilar ishlab chiqarishda «toza» xonalar xavodagi mexanik zarrachalar miqdoriga
qarab me‘yorlanadi. Xona xavosining mexanik ifloslanishini aniqlash va mikrob ko‗payishini
nazort qilish hujjatga muvofiq amalga oshiriladi.
Asbob-anjom bilan mukammal ta‘minlangan deganda, ―toza‖ xonaning barcha tizimlari
ishga tayyor, texnologik jihozlar o‗pHatilgan va ishga qobili yatli, ish zonasida xodim yo‗qligi
tushiniladi. Ishlab turgan holat deganda, «toza» xonadagi barcha tizimlar va texnologik jihozlar
ishlaydigan holatda, reglament talablariga muvofiq; tartibda, shuningdek o‗zlarining ishlab
chiqarish vazifalarini bajarayotgai ma‘lum sondagi xodimlar ishtiroqida deb tushiniladi.
Tozalikning V, S va D - darajasiga mansub xonalarning dervorlari tashqi to‗siqlarga
mansub xonalarning devorlariga tegib turmasligi darkor (yong‗in xavfsizligi me‘yorlariga ko‗ra
A va B toifaga mansub xonalarning devorlar mustahkam bo‗lmasligi kerak). Tozalikning yuqori
darajalariga mansub xonalarni pastroq darajadagi xonalar ichiga joylashgan bo‗lishi darkor.
Tozalikning V, S va D - darajasiga maisub xonalarni binoning erto‗lasiga yoki birinchi
qavatiga joylashtirish man etiladi.
Dori vositalari ishlab chiqarish va sifatini nazorat qilish xonalariga quyidagi talablar
qo‗yiladi:
- qat‘iy ravishda faqat belgilangan maqsadda foydalanish zarur;
- etarli darajada keng bo‗lib, shunday jihozlangan bo‗lishi kerakki turli dori vositalari
hamda ularning tarkibiy qismlarini aralashib ketishini, yo‗llar tutashgan joyda ifloslanishni, dori
vositalarini tayyorlash va sifatini nazorat qilish jarayonida bosqichlardan birini o‗tib ketishini
bartaraf qiladigan bo‗lsin.
- ichki tarafi silliq bo‗lib (devorlar, pollar, Shiplar, eShiklar), turtib chiqqan joylar va
tokchalar kam bo‗lishi kerak;
- suyuqlik o‗tkazmaydigan va yuvish hamda dezinfeksiyalovchi vositalar bilan ishlov
berishga qulay bo‗lishi darkor. Ishlab chiqarish xonalarini pardozlash uchun ishlatiladigan
materiallar o‗zidan chang chiqarmaydigan, oson yuviladigan, yonmaydigan va
dezinfeksiyalovchi vositalar ta‘siriga bardoShli bo‗lishi lozim;
- xonalarda truboprovodlarni, Yoritgich elementlarni Shamollatish tuynuklari va
boshqalarni dezinfeksiya vositalari va suv bilan yuovishni osonlashtirishni nazarda tutgan xolda
loyihlash va joylashtirish kerak. Texnik hizmat ko‗rsatishni iloji boricha ishlab chiqarish
xonalaridan tashqarida amalga oshirish kerak:
- ular benuqson toza xolda bo‗lishi, har kuni albatta yig‗ishtirilishi hamda vaqti-vaqti
bilap ta‘mirlanib turilishi kerak
- statsionar yoki ko‗chirib yuriluvchi Yoritgichlar yordamida (odamlar borligida yoki
ular yo‗qligida) xavoni zararsizlantirish maqsadida UBN bilan nurlantirib turish mumkin;
- xonalarda ishlab chiqarish jarayonlarinn amalga oshirish uchun etarli miqdorda
jihozlar va mebel saqlanishi mumkin;
76
- xonadagi Yorug‗lik, harorat rejimi, xavo va ventilyasiyasi ishlab chiqarish
jarayonida tayyor mahsulot sifatiga, shuningdek jihozlar ishlashiga hamda xodimlar
salomatligiga to‗g‗ri yoki bevosita salbiy ta‘sir etmaydigan bo‗lishi kerak;
- joylardagi qo‗ngan changni tozalash uchun kichik jihozlar bo‗lish darkor (na‘muna
olayotganda, o‗lchanayotganda. aralashtirayotganda va h.k.
Steril dori vositalari tayyorlash xonalariga quyidagi qo‗shimcha talablar qo‗yiladi:
- taxta sirtlardan, bo‗yalmagan sirtlardan foydalanish man etiladi;
- devor, pol va Shiplar tutashgan erlar yumaloq shaklda bo‗lishi kerak;
- osma Shiplar tepadan chang tushishini oldini olish maqsadida xavo kirmaydigan
(germetizatsiya) qilingan bo‗lishi kerak;
- konstruktiv qismlar tutashgan joylardan havo kirmasligi va zich yopish uchun chang
chiqarmaydigan egiluvchan va germetik kurilish materiallaridan foydalaniladi;
- tozaliknnng V va S darajasiga mansub xonalarda kommunikatsiyalar (tabiiy gazdan
tashqari) va havo yo‗llari ochiq bo‗lmasligi kerak (odatda, bunday ax. ahvol tozalikning D-
darajasiga mansub xonalarda ham bo‗lmasligi kerak);
- filtrlangan havo berish bosimi, yaqin turgan boshqa xonalarga nisbatan balandroq,
bo‗lishi kerak. Asosiy e‘tibopHi bevosita mahsulotga yoki mahsulot bilan kontaktda bo‗ladigan
tozalangan birlamchi o‗ramga ta‘sir etish havfi
ko‗proq bo‗lgan zonalarga ya‘ni atrof muxitga qaratish kerak. Bunda ayrim moddalar, masalan,
patogen, o‗ta zaharli, radioaktiv, shuningdek tirik virus va bakteriyalar ishtirok etganda havo
berishda va bosim farki bilan bog‗liq bo‗lgan maksadga muvofiq har xil o‗zgartirishlar kiritish
zaruratiga ruhsat etiladi. Ayrim operatsiyalar uchun hizmat vositalarini dekontaminatsiya qilish
toza zonadan chiqayotgan havoga ishlov berish zarurati bo‗lishi mumkin;
- kam xavo berilayotganini ogohlantiruvchi tizim bo‗lishi kerak. Agarda ikki xona
o‗rtasidagi bosim farqi asosiy bo‗lib hisoblansa, ikki xona opalig‗iga bosim farqini aniqlaydigan
indikator o‗pHatish kerak; bosimdagi farq darajasini doimiy ravishda tekshirib turish kerak;
- tozalikning V va S - darajasiga mansub xonalarda rakovina hamda suv oqizish
kuvurlaridan foydalanish man etiladi tozalikning D-darajasiga mansub xonalarda ulardan
foydalanmaslik madsadga muvofiq. Agar buning iloji bo‗lmasa, suv oqizish quvurlarini yuvish
va qayta ishlash uchun qulay joylashtirilgan bo‗lishi hamda suv oqimini orqaga qaytarmaydigan
moslamalar bilan ta‘minlangan bo‗lishi darkor;
- havoni tozalash filtrlari maxkam zichlangan (germetizatsiyalangan] bo‗lib, «toza»
xonaga havo berish joyiga yoki iloji boricha unga yaqin erga joylashtirilishi zarur;
- sirg‗anma eShikdan foydalanish man etiladi;
- tayyor mahsulotlarni tozalik darajasi yuqoriroq bo‗lgan xonalardan tozalik darajasi
kamroq xonalarga uzatishda devorlar orasidan o‗tadigan transporterdan foydalanishga ruhsat
beriladi. Qarama-qarshi tomonga uzatishda transporterlardan foydalanishga ruhsat etilmaydi;
- tozalikning turli darajalariga mansub xonalar o‗rtasida elektromexanik so‗zlashuv
moslamalari bo‗lishi zarur;
- havo Shlyuzlari orqali xodimlarni kirishi va «toza» xonalarga materiallarni uzatish
amalga oshirilishi kerak. Bu steril xavoni «tepadan-pastga» uzatish yordamida amalga oshiriladi.
SHlyuzda bir yo‗la hamma eShikni ochish ta‘qiqlanadi; eShiklar o‗zi yopiladigan va
zichlatgichli bo‗lishi kerak.
Dori vositalarini o‗rash xonalarida:
- texnologik operatsiyalarni to‗g‗ri tashkil etish va materiallarni olib yurgan yullar
to‗silib qolmasligi uchun etarlp darajada keng bo‗lishi;
- jihozlar, mahsulotlarni, ayniqsa dori vositalarini, shuningdek o‗rov materiallarini
o‗rashning turli bosqichlarida o‗zaro aralashib ketish havfining oldini oladigan qilib joylashtirish
kerak;
- o‗rash paytida mahsulot sifatiga, shuningdek jihozlar ishlashiga salbiy ta‘sir
etmaydigan Yorug‗likka, harorat tartibiga, havo namligiga va Shamollatish imkoniyatiga ega
bo‗lishi kerak
77
Saqlash xonalari, omborxonalar kuyidagi talablarga javob berishi darkor:
- birlamchi xom ashyo, yordamchi materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, o‗rov va
markalash materiallari, tayyor dori mahsulotlari va yaroqsiz deb topilgan mahsulotlarni tartibli
hamda alohida saqlash imkonini beradigan darajada keng bo‗lishi kerak;
- o‗g‗irlikdan va bexosdan yoki ataylab ifloslanishdan yoki zaharlanishdan ishonchli
himoyani ta‘minlashi;
- ishlab chiqarishning alangalanuvchi va portlovchi mahsulotlari, zaharlovchi va
giyohvand moddalarni saqlash va munosabatda bo‗lishning amaldagi qoidalariga javob berishi;
- quruq, toza bo‗lishi va zarur darajada Yorug‗likka, ventilyasiyaga, haroratga hamda
xavo namligiga ega bo‗lishi kerak.
Nazorat uchun namunalar belgilangan tartibda, zarur xollarda steril havoning laminar
oqimini yaratib beruvchi qurilmalar bilan jihozlangan mahsus xonalarda tanlab olinadi.
Ishlab chiqarish jarayonini olib borish uchun dastlabki xom ashyo va yordamchi
materiallarni va amaliy yul bilan olingan tayyor mahsulotni baholash uchun tarozida tortishni
belgilangan tartibda ishlab chiqarish yoki mahsulot saqlash zonasidagi maxsus xonalarda amalga
oshirish kerak.
Mahsulotlar va materiallarni kabul qilish hamda jo‗natishda nobop ob-havo sharoitlari
ta‘sirdan himoya qilish ta‘minlanishi kerak.
Saqlash xonasiga faqat tegishli vakolati bo‗lgan xodimlargagina kirishga ruhsat etiladi.
Sanitariya-maishiy xonalar tarkibi ishlab chiqarish jarayonlari harakteriga karab
belgilanadi.
Turli turdagi kiyim-boshni (ko‗chada kiyiladigan va maxsus kiyim-bosh, o‗tish va
texnologik) saqlash uchun garderobxona nazarda tutiladi. Ko‗cha kiyimini va o‗tish kiyimini
saqlash garderobxonasi binoga kiraverishda joylashtiriladi. Texnologik kiyim-bosh maxsus
garderobxonalarda saqlanishi lozim. DuShxonalar, va qo‗l yuvish xonalari va hojatxonalar ishlab
chiqarish hamda saqlash xonalaridan ajratilgan bo‗lishi zarur.
Ovqatlanish va dam olish xonalari boshqa xonalardan ajratilgan bo‗lishi kerak.
Xodimlarni tayyorlash uchun zarur miqdorda ventilyasiya va tegishli jihozlar bilan
ta‘minlangan S va D – darajasiga mansub xonalar (erkaklar va ayollar uchun alohida) tashkil
etilishi kerak.
Xodimlarni tayyorlash xonalari shunday joylashtirilishi va ulardan shunday foydalanish
kerakki, kiyim-boshni almashtirishning har bir bosqichi alohida o‗tkazilishi ta‘minlansin va shu
tariqa texnologik kiyim-boshning mikroorganizm hamda mexanik zarrachalar bilan ifloslanish
darajasi kamaytirilsin. Xodimlarni tayyorlash xonalari dori vositalari ishlab chiqarish, ayniqsa
steril mahsulot ishlab chiq.arish zonalaridan tashqarida «toza» ishlab chiqarish xonalariga tutash
qilib joylashtirilishi lozim. Xonalar sovuq va issiq. yuvgich bilan ta‘minlangan bo‗lishi zarur.
Qo‗lni artish uchun bir marta yoki ko‗p marta foydalaniladigan steril sochiqdan yoki havo
quritgichidan foydalanish mumkin. Bundan tashqari xonalarda foydalangan kiyim-boshni
saqlash uchun usti yopiladigan idishlar, shuningdek yuvish va ishlov berish uchun zarur
yuvuvchi hamda dezinfeksiyalovchi vositalar bo‗lishi Shart.
Texnik nazorat bo‗limi va sexlar qo‗shimcha tarzda avariya duShlari, o‗z-o‗ziga yordam
ko‗rsatish rakovinalari yoki qo‗lni yuvish moslamalari bilan ta‘minlangan bo‗lishi kerak.
Mexanik ustaxonalar iloji boricha ishlab chiqarish va saqlash xonalaridan ajratilgan
(alohida) bo‗lishi kerak. Agarda, qandaydir asboblar (jihoz, asbob-uskunalar) va instrumentlar
bevosita ishlab chiqarish yoki saqlash xonalarida ishlash uchun zarur bo‗lsa, ularni maqsad
uchun maxsus belgilangan alohida xonalarda yoki Shkaflarda saqlash kerak
Isitish, ventilyasiya, konditsionerlash.
Ishlab chiqarish binolaridagi isitish, ventilyasiya va konditsionerlash tizimi amaldagi
qurilish me‘yorlari va qoidalariga sanoat korxonalarini loyixalash va qurish bo‗yicha
yo‗riqnomalar talablariga hamda Ushbu hujjatga mos ravishda loyihalanishi kerak.
Ishlab chiqarish xonalari samarali ishlaydigan. xavo oqimini nazorat qiluvchi, oqim
yaratib beruvchi va so‗rib oluvchi ventilyasiya tizimiga, haroratni, namlikni, filtrlash
78
samaradorligini va filtrdagi bosim o‗zgarishini o‗lchash asboblariga va OOP - testi (germetiklik
va oqishni sinash)ga ega bo‗lishi kerak.
Ventilyasiyalashda va havoni konditsionerlashda oqim berish tizimining samaradorligi
qabul kilingan xavo almaShishni tashkil etish sxemasini hisobga olib, ish zonasida xavoning
talab qilingan parametrlarini ta‘minlash sharoitlaridan kelib chiqqan xolda aniqlanishi kerak.
Oqim beruvchi ventilyasiyaning xavo beruvchi qurilmasn tomning, iloji boricha, xavosi
toza joyiga, Shamolning yunalishini hisobga olgan xolda o‗pHatiladi. Tozalikning V va S -
darajasiga mansub xonalarga beriladigan xavo oqimi uch bosqichda tozalanadi.
Tozalikning D - darajasiga mansub xonalarga beriladigan havo oqimi ikki bosqichda
tozalanishi mumkin.
Ventilyasiyalangan havoni tayyorlash tizimi «toza» xonalardagi xavoning tozaligini
jadvalga muvofiq va tozalik darajasi ancha past bo‗lgan atrofdagi xonalarga nisbatan bosimni
ijobiy tomonga o‗zgarishini ta‘minlash kerak. Tozalik darajasi har xil bo‗lgan qo‗shni xonalarda
bosim o‗zgarishi qoida bo‗yicha 10-15 Pa bo‗lishi kerak.
«Toza» xonalardagi ventilyasiya qurilmalarining filtr kameralari va xavo yullarining
ichki hamda tashqi sirtlari dezinfeksiyalovchi eritma bilan ishlov berish imkonini beruvchi
qoplamaga ega bo‗lishi kerak. Havodagi changlanishni nazorat qilish asboblari yordamida filtrlar
ishining samaradorligiga muntazam baho berib borish lozim. Filtrlovchi jihozlarni almashtirish
yoki germetizatsiyalash ishlari asboblar ko‗rsatishi bo‗yicha, me‘yoriy ko‗rsatkichga nisbatan
havo oqimi karShiligi ikki martaba oshganida almashtirish muddati kelganligini anglatadi.
Qarshilikning oshganligi filtr samaradorligi kamayganidan yoki uning Shikastlanishidan dalolat
beradi.
Penitsillinli antibiotiklar ishlab chiqarish xonalarini havo bilan ta‘minlash tizimi, tibbiyot
ehtiyojidagi boshqa dori vositalari ishlab chiqarish xonalaridagi havo tizimidan to‗la ajratilgai
bo‗lishi kerak.
So‗ruvchi ventilyasiya tizimining ishlab chiqarish quvvati «toza» xonalardagi xavoni
to‗la so‗rib olmasligi uchun oqim beruvchi ventilyasiya tizimi ishlab chiqarish kuvvatining 80-
90% ga teng bo‗lishi kerak.
Ishlab chiqarish xonalaridagi so‗rib olinayotgan xavo atrof-muxitni zaharlanishini oldini
olish maqsadida nafis filtrdan o‗tkaziladi.
Steril dori vositalari ishlab chiqarishda, ehtiyojga qarab, eng ma‘suliyatli uchastka yoki
operatsiyalarni himoya qilish maqsadida, xonaning hamma erida yoki alohida kichik zonasida,
maxsus kurilmalar yordamida gorizontal yoki vertikal laminar oqim yaratib berish mumkin.
Vertikal laminar oqim yaratilgan «toza» uchastka yoki «toza» xonada, oqim beruvchi
ventilyasiya filtrlari ichiga, so‗ruvchi ventilyasiya tuynugi esa polda yoki devorning pastki
qismiga joylashtirilishi kerak. Gorizontal laminar oqimli "toza" xonalarda yoki «toza»
uchastkalarda oqim beruvchi filtrlar va so‗ruvchi ventilyasiya tuynuklar bir-biriga qarama-qarshi
devorlar bo‗ylab joylashtiriladi.
«Toza» kamerlar quyidagi talablarga javob berishi lozim:
- panelning yunaltiruvchi oqimi, qopqog‗i va sirtlari silliq va mustahkam materialdan
tayyorlanishi lozim;
- oldindan tozalash filtrlari bir marta foydalaniladigan yoki yaxshilab tozalab, yana
foydalansa bo‗ladigan materialdan tayyorlanishi kerak;
- so‗nggi filtrlash, oldindan sinovdan o‗tkazilgan va germetizatsiya qilingan, nafis filtrlar
orqali amalga.oshiriladi;
- laminar oqim tezligi 0,45 m/s ± 20% atrofida bo‗lishi kerak;
Steril havoning laminar oqim qrilmalarning ishi tegishli yuriqnomalarga va tekshirish
jadvaliga muvofiq doimiy nazorat qilib turilishi kerak.
Zarur xollarda ishlab chiqarish xonalari xavo oqimi beruvchi konditsioner tizimi bilan
jihozlangan bo‗lishi mumkin va u quyidagilarni ta‘minlashi kerak
- havoni tegishli darajada mikroorganizmlardan tozalab berishi;
79
- texnologik jarayonlar va xodimlar ishlashi uchun zng qulay sharoit yaratib berish
yo‗lida iqlim parametrlarini (harorat va xavonnng nisbiy namligi) avtomat tarzda boshqarish;
- binoda va uning alohida xonalarida havoni optimal taqsimlash va boshqa
parametrlarni uShlab turish uchun yuqori aerodinamik barqarorlikka ega bo‗lishi;
- statik elektr paydo bo‗lishi va u bilan bog‗liq chang to‗planishini bartaraf etish;
- ish paytida Shovqin kam bo‗lishi,
- dezinfeksiyalovchi moddalarga qarshi turg‗un va chang chiqarmaydigan material
hamda zanglanishga (korroziyaga) qarshi qoplamalardan foydalanib qurish.
Har bir bino siqilgan havo, zarur hollarda azot bilan ta‘minlash tizimiga shuningdek
ularni barcha zarur xonalarga taqsimlash texnologik tizimiga ega bo‗lishi kerak.
Moylanmagan kompressorlardan berilayotgan havoda aralashmalar yoki yog‗ bug‗lari
bo‗lmasligi darkor.
Bug‗lar kondensatsiyalanishini oldinn olish maqsadida quvurlardagi havo va azot
suvsizlantiriladi.
Yoritish
Ishlab chiqarish binolarining elektr ta‘minoti va elektr bilan Yoritish tarmog‗i qurilish
me‘yorlari qoidalari va amaldagi boshqa me‘yoriy hujjatlar asosida loyihalashtiriladi.
Barcha ishlab chiqarish maishiy-sanitariya xonalari va saqlash xonalari, ayniqsa ko‗z
bilan nazorat qilinadigan xonalari yaxshi mehnat sharoitlari yaratish uchun etarli quvvatga ega
bo‗lgan Yoritish tarmog‗iga ega bo‗lishi kerak.
«Toza» xonalardagi Yoritish asboblari quyidagi talablarga javob berishi lozim:
- tuzilishi chang to‗plamaydigan va yig‗ishtirish uchun- qulay bo‗lishi;
- sinib qolganda bo‗laklari atrofga sochilmasligi uchun usti yopiq. bo‗lishi kerak.
Suv ta‟minoti. Kanalizatsiya. Oqava suvlar
Ishlab chiqarish binolaridagi ichki suv ta‘minoti, kanalizatsiya va ichki oqava suvlarni
oqizish tizimi loyihasi qurilish me‘yorlari va qoidalari, amaldagi boshqa me‘yoriy hujjatlar va
Ushbu hujjat asosida bajarilishi lozim.
Suv bilan ta‘minlash tizimidagi quvurlarga zarur hollarda filtrlar qo‗yiladi.
Turli tizimlar kesishgan joyda suyuqliklarning opqaga oqishini bartaraf etuvchi
moslamalardan foydalaniladi.
Suv ta‘minoti quvurlari va gaz berish sistemalari:
- bug‗ bilan sterilizatsiya qilinishini inobatga olib, zanglamaydigan po‗latdan yoki
boshqa zanglanishga (korroziyaga) chidamli materiallardan tayyorlangan bo‗lishi kerak;
- ichidagi narsa va oqim yunalishi ko‗rsatilgan holda aniq tamg‗alangan bo‗lishi
kerak;
- ayniqsa ayrim gaz va suyuqliklar uchun mustahkam ulangan uskuna (perexodnik,
adapter) bo‗lishi kerak;
- suyuqliklar to‗la oqib ketishi uchun nishobi bo‗lishi kerak:
- suv to‗planishi mumkin bo‗lgan joylari bo‗lmasligi kerak (U- simon joylari, boshi
berk joylari, yomon ishlaydigan ventillar).
Birlamchi o‗ram materiallari va jihozlarni yuvishda vodoprovod suvidan yoki tuzlardan
tozalangan.suvdan foydalaniladi
Nosteril dori vositalari tayerlashda birlamchi o‗ram materiallarini, nosteril dori
vositalariga tegib turadigan jihozlar hamda sirtlarni oxirgi marta chayishda tozalangan yoki
tuzsizlantirilgan suvdan foidalaniladi.
Steril dori vositalari tayerlashda birlamchi o‗ram materiallarini, steril dori vositalariga
tegib turadigan jihozlar hamda sirtlarini oxirgi marta chayishda in‘eksiya suvlaridan foydalanish
zarur.
Tozlangan suv va in‘eksiya uchun suv olishda foydalaniladigan jihozlar shunday montaj
qilinishi va ishlatilishi kerakki. etarli miqdorda talab qilingan sifatdagi suv etkazib bera olsin.
Suvni olish. saqlash va taqsimlash sharoitlari mikroorganizmlar o‗sishiga to‗sqinlik qilishi kerak
(80 darajadan past bo‗lmagan harorat ostida doimiy sirkulyasiya qilish yordamida).
80
Suvning sifati va jihozlarni tayyorlash ishlari
Yo‗riqnomalarga asosan doimo nazorat qilib turilishi lozim
Oqava suyuqliklar chiqib ketadigan tizimlar suyuqliklarni orqaga chiqib ketishini oldini
oladigan moslamalar bilan ta‘minlangan bo‗lishi zarur. Ular o‗tadigan joylarga tegishli
ventilyasiya qurilmalari o‗pHatilgan bo‗lishi kerak.
Oqava suyuqliklar chiqadigan tizimlar iloji boricha «toza» xonalardan tashqariga olib
chiqilishi kerak. Bunday tizimlarni tashqariga olib chiqish mumkin bo‗lmagan hollarda, ular dam
berib tozalanadigan, chiqindilarni sochilib ketishini oldini oladigan, samarali ishlaydigan
moslamalar va dezinfeksiyalovchi qurilmaga ega bo‗lishi darkor.
Sanitariya
Ishlab chiqarish xonalari sanitariya tartibi qoidalariga mos ravishda toza va tegishli
tartibda saqash kerak. Gullar o‗stirishga, ahlat to‗planishiga, hasharotlar paydo bo‗lishiga yo‗l
qo‗yilmaydi.
Har bir korxona quyidagilarni belgilab beruvchi sanitariya tadbirlari o‗tkazish dasturiga
ega bo‗lishi darkor:
- yig‗ishtirilishi va ishlov berish lozim bo‗lgan xonalar va jihozlar ro‗yxati, uslubi
va ularning davriyligi;
- xonalarni yig‗ishtirish va jihozlarga ishlov berishda ishlatiladigan inventar,
material, yuvuvchi va dezinfeksiyalovchi vositalar ro‗yxati;
- xonalarni yig‗ishtirish, jihozlarga ishlov berishlarni bajarish yuklatilgan xodimlar
va rahbar ro‗yxati.
Bu yo‗riqnomalardan tegishli xodimlar doimo habardor qilib turiladi hamda xodimlarni
tayyorlash va malakasini oshirish dasturiga kiritiladi.
Xonalarni yig‗ishtirish va jihozlarga ishlov berishda qo‗llaniladigan yuvuvchi va
dezinfeksiyalovchi vositalar. inventar va materiallarni saqlash uchun xona ajratish zarur.
Barqaror shakldagi mikroorganizmlar paydo bo‗lishini oldini olish uchun dezinfeksiyalovchi
vositalarni almashtirib turish zarur. Dezinfeksiyalovchi eritmalar steril bo‗lishi lozim.
Mikroorganizmlar o‗sishini oldini olish maqsadida tayyorlangan eritmalar oldindan yuvilgan
idishlarda qisqa vaqt sarqlanishi kerak. Qisman to‗ldirilgan idishlarga yangi tayyorlangan
eritmalardan quyish ta‘qiqlanadi
Ishlab chiqarish xonalaridagi havoda mexanik zarrachalar va mikroorganizmlarning
miqdori hamda tegishli yo‗riqnomalar bo‗yicha johozlarning mikroblar kontaminatsiya darajasi
muntazam nazorat qilib turilishi zarur.
Dori vositalari ishlab chiqarishda band bo‗lgan xodimlar Ushbu hujjatning 5- bo‗limiga
muvofiq, Shaxsiy va ishlab chiqarish gigienasi qoidalariga amal qilishlari lozim.
REKLAMA VA MAHSULOT TAVSIYANOMASI
Tamoillar
Barcha reklamalar va boshqa yaroqsiz bo‗lishi mumkin bo‗lgan mahsulot sifatiga mos
emasligiga tegishli ma‘lumotlarni standart ishchi uslubiga asosan diqqat bilan tekshirish kerak.
Ishlab chiqaruvchi korxona sotilgan mahsulotda sifat kamchiligi bo‗lishi mumkinligini
aniqlaganda tez va samarali ravishda qaytarib olish imkoniyatiga ega bo‗lgan tizim tashkil
qilingan bo‗lishi kerak
Izox. Direktiv 75/319/EES (28 modda) mahsulotni qaytarib olish zarurligini quyidagi
xollarda nazarda tutadi:
- qo‗llash yo‗riq.nomasida e‘tiborga olingan dorini qabul qilgan bemor cog‗lig‗iga ziyon
keltirganda;
- davolash samarasi etarli bo‗lmaganda;
- dori vositalarining tarkibi sifat va miqdor jizhatdan mos kelmaganda;
- tayyor mahsulot va (yoki) dastlabki xom ashyo va oraliq mahsulotni me‘yoriy texnik
hujjat talablariga asosan nazorat yo‗qligida
Reklamalar
Korxona Shtatida, reklamalarni ko‗rib chiqish va tadbir-choralar qabul qilish uchun
81
javobgar Shaxs bo‗lishi kerak. Bu Shaxs qo‗l ostida etarli darajada xodimlar bo‗lishi kerak. Agar
korxonada, reklamalarni ko‗rib chiqish va tayyor mahsulotni sotishga ruhsat berish javobgarligi
har xil xodimga yuklangan bo‗lsa, unda reklamalar, yaroqsizga chiqarish sabablarini o‗rganish
va qaytarib olish haqidagi barcha ma‘lumotlar majburiy ravishda dori vositalarini sotishga ruhsat
berish vakolati berilgan Shaxsga etkazilishi kerak,
Korxonada yaroqsizga chiqarilgan yoki yaroqsiz bo‗lish ehtimoli bo‗lgan mahsulotni
qo‗shib reklama qilganda ko‗riladigan tadbir choralar yozilgan standart ishchi uslubi bo‗lishi
kerak.
Mahsulotni sifat defekti bilan bog‗liq bo‗lgan har qanday reklama, barcha ma‘lumotlar
mukammal bayonn bilan bayonnomaga yozilishi va belgilangan me‘yordan og‗ish sabablarini
aniqlash bilan chuqur o‗rganish kerak. Korxonada sifat nazoratiga javob beruvchi rahbar Shaxs,
qoida bo‗yicha, ish bajarilishida ishtirok etishi kerak.
Agarda dori vositasinpng biror seriyasida me‘yoriy-texnik hujjat talabiga mos emasligi
aniqlansa, unda uning boshqa seriyalarini tekshirish lozim: yaroqsizga chiqarilgan seriya kabi
dastlabki xom ashyo, yarim tayyor maxsulot va materiallardan iborat tayyor mahsulot seriyasi
nazorati, hamda yaroqsiz deb topilgan sabablarini aniqlash natijasida mos kelmaslik ehtimoli
bo‗lgan boshqa dori vositalarini nazoratiga asosiy e‘tibopHi qaratish kerak.
Reklamani baholash va tekshirgandan keyin kerak bo‗lganda, mos kelmaslikni yo‗qotish
uchun, mahsulotni qaytarib olishgacha, har xil tuzatish ishlari bajarilishi kerak.
Barcha tekshirish natijalari, qabul qilingan qarorlar va qilingan tuzatish ishlari
bayonnoma bilan rasmiylashtirilishi va tayyor mahsulot seriyasiga tegishli bayonnomalarga
havola qilinishi kerak.
Asosiy chora ko‗rishni talab qiladigan o‗ziga xos yoki takroriy defekt aniqlash maqsadida
reklamatsiya bayonnomalari muntazam ravishda ko‗rib chiqiladi.
Dori vositalarini ishlab chnqarishda sifatsiz mahsulot chiqarishga olib keladigan muhim
kamchiliklar aniqlanganda, ishlab chiqaruvchi tashkilot rahbariyati tegishli davlat idorasini
sifatsiz mahsulot chiqarishni oldini olish va sifatni yaxshilash chora-tadbirlar ko‗rilayotgani
haqida ogohlantirishi kerak.
Mahsulotni qaytarib olish
Korxona Shtatida mahsulot qaytarib olishni muvofiqlashtirish va amalga oshirish uchun
javobgar Shaxs bo‗lishi kerak. Uni qo‗l ostida qaytarib olish bilan bog‗liq. barcha masalalarni
tezda hal qilish uchun etarli xodimlar bo‗lishi lozim Bu Shaxs va u rahbarligidagi struktura qismi
sotish va marketing bo‗limlariga bog‗liq bo‗lmasligi kerak. Agar korxonada, mahsulotni qaytarib
olish va tayyor mahsulotni sotishga ruhsat berish javobgarligi har xil xodimda bhlsa, har bir
qaytarib olinadigan mahsulot to‗g‗risidagi barcha ma‘lumot majburiy ravishda dori vositalarini
sotishga ruhsat berish vakolati berilgan Shaxsga etkaziladi.
Korxonada tartibni belgilaydigan standart ishchi uslubi bo‗lishi zarur. Bu hujjatlar
muntazam ravishda tekshirilib, kerak bo‗lganda, takomillashtirilishi lozim.
Mahsulot qaytarib olish tartibida darhol, birinchi navbatda, hoxlagan vaqtda, Shifoxona
va dorixonalardan qaytarib olish chora-tadbirini nazarda tutish kerak.
Dori vositalarini sotish bayonnomasi mahsulotni qaytarib olishga javobgar Shaxs (lar)
uchun tushunishi oson bo‗lishi lozim. Bayonnomalarda, qaytarib olishni samarali ta‘minlash
uchun buyurtmachilarga to‗g‗ridan-to‗g‗ri va ulgurji etkazib berish to‗g‗risida atroflicha
ma‘lumotlar (eksport qilinadigan mahsulot, hamda klinik sinov va tibbiy tekshirish uchun
namuna olgan davolash tashkilotlarini qo‗shib) bo‗lishi talab qilinadi. Hamma buyurtmachilarga
tegishli bayonnomalarda (ulgurji va bevosita iste‘molchilar), eng kamida, quyidagi ma‘lumotlar
ko‗rsatilishi zarur: manzilgox, telefon raqamlari (ish davomida va ishdan tashqari), hamda seriya
raqamlari va Ushbu iste‘molchiga sotilgan mahsulot miqdori.
Qaytarilgan mahsulotni, uni mavjud holatini ko‗rsatgan xolda markalash va boshqa dori
vositalaridan alohida tegishli sharoitda, uni taqdiri haqida qaror qabul qilingunga qadar saqlash
lozim. Chaqirib olingan va qaytarilgan mahsulotni saqlash tartibi mahsus ishlab chiqarish
yo‗riqnomasida aks ettirilishi lozim.
82
7-ma‟ruza. Sanoat miqyosida farmatsevtik ishlab chiqarishda xodimlar taqsimoti.
Xodimlarga qo„ygan talablari. Shartnoma bilan ishlash va o„z-o„zini tekshirish.
Reja
Mavzuning dolzarbligi
1. Xodimlar va ularga qo‗yilgan talablar.
2. Xodimlarni o‗qitish.
3. Kiyim bosh.
4. ―Toza‖ xonalar xodimlarining vazifalari.
5. Shartnoma bilan ishlash.
6. O‗z o‗zini tekshirish.
Xulosalar.
Xodimlar. Umumiy qoidalar
Korxonada tegishli ma‘lumotga ega bo‗lgan, ishlab chiqarish operatsiyalarini yoki
yo‗riqnoma asosida nazorat qilish bo‗yicha operatsiyalarni bajarish qobiliyatiga ega bo‗lgan
sonda xodimlar bo‗lishi kerak. Barcha xodimlar yuqori sifatli tayyor mahsulot chiqarishdan
manfaatdor bo‗lishlari darkor.
Korxonadagi lavozim qo‗llanmalarida hamma ishchilar, shu bilan birga rahbar
xodimning ishlab chiqarishdagi vazifalari (vazifa va huquqlari) va javobgarlik doirasi aks
ettirilishi zarur.
Har bir xodim, Ushbu qoidalarga bevosita uning ishlab chiqarish faoliyatiga tegishli,
asosiy qoidalar bilan tanishtirilgan bo‗lishi kerak.
Har bir ishchi boshida va keyingi ishlar davomida gigiena bo‗yicha ma‘lumotlarni o‗z
ichiga olgan qoida asoslarini o‗rganish kursini o‗Tashi zarur.
Korxona sxema va unga tegishli Shtat jadvali holatida berilgan tasdiqlangan tashkiliy
strukturaga ega bo‗lishi darkor.
Rahbar xodim
Korxona rahbari dori vositalari ishlab chiqarish bilan bog‗liq bo‗lgan ma‘lumotga va ish
tajribasiga ega bo‗lishi lozim. Ishlab chiqarish masalalariga, sifat nazorati, mahsulotni sotishga
javobgar bo‗lgan bir-biriga bog‗liq bo‗lmagan mutaxassislar u bilan yaqin aloqada ishlashlari
kerak.
Qoida bo‗yicha rahbarlik vazifasini egallagan Shaxslar, to‗la ish kunini o‗tashlari kerak.
Har xil darajadagi rahbarlar o‗z vazifalarini bajarish uchun zarur vakolatlarga egadirlar.
Ish faoliyatida noaniklik yoki bir-birining ishini kaytarmaslik uchun rahbarlar vazifalari tegishli
lavozim yo‗riqnomalarida belgilab qo‗yiladi. Yirik korxonalarda rahbar xodimning ayrim
vazifalari boshqa mutaxassisga faqat ishlab chiqarish yoki tayyor mahsulotni sifat nazorati uchun
javobgarlik birinchi zimmasida saqlangan holda topShirilishiga ruhsat etiladi.
Ishlab chiqarish rahbarining vazifasiga quyidagilar kiradi:
- Yaxshi sifatli tayyor mahsulot olish uchun ishlab chiqarishni texnologik hujjatlar
va «Qoidalar...» talablariga muvofiq tashkil qilish;
- ishlab chiqarish jarayonini boskichma-boskich nazoratini o‗tkazish bo‗yicha
qo‗llanmasini o‗z ichiga olgan ishlab chiqarish qo‗llanmasini tasdiqlash va unga kat‘iyan rioya
qilishni ta‘minlash;
- Joriy ishlab chiqarish hujjatlarini (ishlab chiqarish seriyalari haqida hisobotlar,
marShrut haritasi, to‗ldirSh jurnallari va boshqalar) to‗g‗ri yuritilishini ta‘minlash;
- ishlab chiqarish xonalari holatini, jihozlar va ularni texnik hizmati nazoratini
amalga oshirish;
- texnologik jihozlar, ishlab chiqarish jarayoni va nazorat o‗lchov-asboblarini
kalibrlashni, validatsiyasini o‗tkazish, hujjatlarning asl nuShasini va hisobotlarni tushunarli
shaklda maxsus joyda saqlashni ta‘minlash;
- xodimlarni tasdiqlangan dastur asosida korxonada ish boshlashda va ishlash
83
davomida ham o‗qitilishini nazorat qilish;
- xodimlar tomonidan texnika havfsizligi qoidalariga amal qilishni ta‘minlash.
Texnik nazorat bo‗limi boshlig‗ining vazifasiga quyidagilar kiradi:
- ishlab chiqarishda dastlabki xom ashyoni, yordamchi o‗rov va markalash
materiallarni, yarim tayyor mahsulotni ishlab chiqarishda
ishlatishga, shuningdek tayyor mahsulotni taqqatishga ruhsat berish yoki man etish;
- Namuna olish, xom ashyo va materiallar, yarim tayyor mahsulotlar va tayyor
mahsulot tahlilini o‗tkazish bo‗yicha uslub yoki yuriqnomalar, ishlab chiqarish jarayonini
baholash va nazorati bo‗yicha yo‗riqnomalar va bevosita tayyor mahsulot sifat nazorati bilan
bog‗liq boshqa hujjatlarni tuzish va tasdiqlashni ta‘minlash;
- barcha nazorat tekshiruvlari (tahlillarni) olib borishni ta‘minlash;
- bo‗lim xonalari, jihozlar, nazorat-o‗lchov asboblarini holati va. ularni texnik
hizmati nazoratini amalga oshirish;
- zarur validatsiya jarayoni, jumladan analitik uslublar validatsiyasini va nazorat-
o‗lchov asboblarining kalibrlanishi o‗tkazilishini ta‘minlash;
- korxona xodimlari, jumladan texnik nazorat bo‗limini xodimlarini o‗qitish
dasturini tasdiqlash va ish davomida o‗qitish nazoratini olib borish. Bundan tashqari, SNB
rahbari dori vositalarini eksport qilishda vakolatlangan Shaxs vazifasini bajarishi mumkin.
Ishlab chiqarish rahbari va texnik nazorat bo‗lim boshlig‗i quyidagilarga javobgardirlar:
- Ushbu qoidalar talablariga amal qilish;
- texnologik reglament va boshqa ishlab chiqarish reglamentlari, ularga qo‗shimcha
va o‗zgartishlarni tuzish va tasdiqlash va boshqa odatdagi ishlab chiqarish hujjatlarini tuzish va
tasdiqlashga;
- ishlab chiqarishda tegishli sanitariya-gigiena qoidalariga rioya qilishni nazorat
qilish;
- o‗z-o‗zini nazorat qilish.
Xodimlarni o„qitish.
Har bir korxonada Ushbu korxona rahbari tomonidan tasdiqlangan dasturga asosan
bevosita ishlab chiqarishda yoki nazorat laboratoriyalarida ishlayotgan barcha xodimlar,
jumladan texnik masalalar, jihozlarga hizmat ko‗rsatish va xonalarni tozalash bilan
shug‗ullanuvchi Shaxslar o‗qitiladi va attestatsiyadan o‗tkaziladi .
Shuningdek, faolnyati tayyor mahsulot sifatiga ta‘sir ko‗rsatuvchi xodimlar ham, masalan
tayyor mahsulot va dastlabki xom ashyo saqlanadigan xonalarda (omborlarda) ishlovchn
xodimlar ham o‗qitiladi.
Yangi ishga kelganlar Ushbu qoidalarni o‗rgangan xolda, mutaxassisliklari bo‗yicha
tayyorgarlikdan o‗tishlari kerak. Xodim vaqt-vaqti bilan qaytadan tayyorgarlikdan o‗tadi.
Har bir xodimning o‗qitilganligi haqidagi ma‘lumotlar saqlovchi hujjatlar uning
korxonada ishlashi davomida saqlanadi.
Xodimlarni o‗qitish dasturiga aniqlik yoki o‗zgartirish kiritish uchun vaqti-vaqti bilan
uning samaradorlngiga baho berib turilishi kerak.
Yuqori faol, zaharli, uchuvchan, sensibilizatsiyalanuvchi moddalar, shuningdek in‘eksion
preparatlari bo‗lgan salomatligi uchun xavfli xonalarda ishlovchi xodimlar maxsus dastur
asosida qo‗shimcha tayyorgarlikdan o‗tadi.
Maxsus tayyorgarlikdai o‗tmagan xodimlarni ishlab chiqarish xonalariga kiritish man
etiladi. Agar bunga zarurat tug‗ilsa, ular oldindan ishlab chiqarishda o‗zlarini qanday to‗tish
qoidalari bilan tanishtirilib chiqishlapH kerak.
«Toza» xonalarda ishlaydigan xodimlar, shu jumladan jihozlarga hizmat ko‗rsatuvchi va
ta‘mirlovchi, xonalapHn ishga tayyorlovchi xodimlar tayyorgarligiga alohida ahamiyat berish
kerak. Xodimlar steril dori vositalari ishlab chiqarish uchun zarur bilim va tajribaga, shu
jumladan gigiena va mikrobiologiya bo‗yicha bilimlarga eti bo‗lishlari lozim
Xodimlarning Shaxsiy gigienasi.
Har bir farmatsevtik korxonada xodimni Shaxsiy gigienaga amal qilish mehnat gigienasn,
84
texnologik kiyimlarni kiyish va foydalanish qoidalarini o‗z ichiga olgan gigiena bo‗yicha to‗la
dastur mavjud. Bu qoidalar har bir xodim uchun tushunarli va qat‘iy rioya qilishi kerak.
O‗'zbekiston Respublikasi sog‗liqni saqlash vazirligining 2002 yil 06.06 oni 300 raqamli
Buyrug‗iga asosan xodim ishga kirayotgan vaqtda dastlabki va keyinchalik davriy ravishda
tibbiy ko‗rikdan o‗tib turadi.
Dori vositalari tayyorlash, nazorat qilish va saqlash bilan bog‗liq, ishlarga patogen
mikroflora tashuvchi, allergik va teri kasalliklariga chalingan kishilar qo‗yilmaydi. Vaqtnnchalik
sog‗ligi yaxshilangunga qadar infeksion kacalliklap bilan og‗pigan bemorlar yoki terilari turli
darajada Shikastlangan xodimlar ishga qo‗yilmaydi.
Dori vositalari ishlab chiqarish, qayta ishlash, o‗rash va caqlash jarayonida band bo‗lgan
xodimlar salomatliklarini tartibga solish reglamentiga hamda gigiena talablariga kat‘iy rioya
qilishlari lozim.
Xodimlar dori vositalariga salbiy ta‘sir etish mumkin bo‗lgan har qanday kasallikka
chalinsalar (teri kasalliklari, nafas olish yo‗llari kasalliklari) bu haqda u rahbarlarini xabardor
etishlari kerak.
Xodim ximoyalanmagan qo‗l bnlan dastlabki xom ashyo, yordamchi va dastlabki o‗rash
materiallari, yarim tayyor mahsulotga va bundan tashqari, amaldagn texnologik hujjatlarda
nazarda tutilmagan jihozlarning ayrim kismlariga tegishi mumkin emas.
Ishlab chiqarish xonalarida va tayyor mahsulotlar omborxonasida ovqatlanish, chekish,
shuningdek oziq-ovqat, chekish materiallari va Shaxsiy dorilarni saqlash man etiladi.
Ishlab chiqarish xonalariga kiradigan barcha kishilar yoki doimiy ishlashlaridan qat‘iy
nazar shuningdek keluvchilar va tekshiruvchilar ishlab chiqarish xonalariga kiritilish qoidalariga
jumladan himoya kiyim boshini kiyishga qat‘iy rioya qilishlari kerak.
Kiyim bosh
Ishlab chiqarish xonasiga kiradigan har bnr odam bajarayotgan ishlab chiqarish
operatsiyalariga mos maxsus kiyim-bosh kiyishi kerak.
Tozalikning turli darajasiga mansub xonalarda ishlaganda shu maqsadlarga mos
keladigan texnologik kiyim-boshdan foydalanish kerak.
Tozalikning D-darajasiga mansub xonalarda kombinzon, kurtka va Shim yoki xalat,
paxta yoki zig‗irpoya tolali matodan qalpoqcha yoki ro‗moldan; poyafzal ustidan kiyiladigan
tegishli oyok kiyimi yoki baxillalardan foydalanish tavsiya etiladi.
Tozalikning S-darajasiga mansub xonalarda (englari tugmalanadigan, tikka yokali),
qalpoqcha yoki durrachadan, zarur xollarda esa maskadan foydalanish tavsiya etiladi.
Tozalikning A va V - darajasiga mansub xonalarda A zonada tikka yokali, belbog‗li,
manjetlari qo‗l panjalariga yopishib turadigan, to‗pig‗i mahkam yopishib turadigan
kombinizonlardan foydalaniladi. Kiyim-boshning milklari hamda choklari berkitilgan bo‗lishi
kerak, kombinizonda ortiqcha burmalar. ichki va tashqi cho‗ntaklar bo‗lmasligi darkor. Bosh
kiyim, soch, burun, og‗iz va engakni to‗la yopib turadigan Shlem-kapyuShon shaklida bo‗lishi
kerak Ishlar rezina yoki elastik polimerdan ishlangan steril qo‗lqop va sterilieatsiyalangan yoki
dezinfeksiyalangan poyafzalda olib borilishi zarur. Poyafzal ustidan tovongacha yopib turadigan
baxila kiyiladi.
SHimning pochasi baxila ichiga, kombinizon englari esa qo‗lqop ichiga tiqiladi.
Tananing yoki ich kiyimning biror kismi ochik. kolmasligm kerak. Kiyim bosh etarli
darajada keng va ishlash uchun qulay bo‗lishi darkor.
Tozalikning A, V, S va D - darajasiga mansub xonalarda ishlash mo‗ljallangan
texnologik kiyim-bosh gigienik talablarga javob beradigan va o‗zidan juda kam tuk chikaradigan
materialdan tayyorlanishi lozim.
Texnologik kiyim bosh bir marta va ko‗p marta foydalanadigan bo‗lishi mumkin.
Nosteril dori vositalari ishlab chiqarishda tozalikning S darajasiga mansub xonalarga
kirayotgan va shu xonalarga qaytayotgan har bir Shaxsga yangi steril kiyim-bosh yoki yangi
yuvilgan ko‗p marta foydalanish mo‗ljallangan steril texnologik kiyim-bosh berilishi zarur.
Tozaligi D -darajadagi xonalarga kirish va kaytishda oldingi yangi yuvilgan texnologik kiyim-
85
boshning o‗zidan foydalanishga ruhsat beriladi.
Steril dori ishlab chiqarishda tozalikning V, S yoki D darajasidagi xonalarga yangi
kirayotgan va tozalikning V darajasidagi xonalarga kaytayotganlarga birbir marta
foydalaniladigan steril kiyim -bosh yoki yangi komplekt ko‗p marta foydalaniladigan texnologik
kiyib-bosh berilishi kerak. Tozalikning D - darajasidagi xonalarga qaytganda avvalgi texnologik
kiyim-boshning o‗zidan foydalanishga ruhsat beriladi.
Texnologik kiyim-boshni shunday yuvish yoki tozalash kerakki, u qo‗shimcha tarzda
ifloslanmasin. Vaqt-vaqti bilan matoning tuk chiqarishini nazorat qilib turishni nazarda to‗tish
kerak, yuvish Shaxobchasi yoki alohida kir yuvish mashinasi bo‗lishi maqsadga muvofiq.
Toza yoki steril kiyim-bosh ifloslanishdan muhofazalangan joyda saqlanishi kerak.
Texnologik kiyim-bosh xodimlarni tayyorlash xonasiga havo Shlyuzi orqali uzatilishi
lozim.
Ish paytida qo‗lqop va qo‗llarga muntazam dezinfeksiyalovchi vosita bilan ishlov berib
borilishi kerak.
«Toza» xonalar xodimlarining vazifalari
«Toza» xonalar xodimlari vazifasiga kuyidagilar kiradi:
- «toza» xonalarga kirib chiqishni keskin kamaytirish, buning uchun tegishli
yo‗riqnomalar ishlab chiqilishi zarur;
- ishlab chiqarish jarayonlarini xodimlarning eng kam miqdori bilan bajarish kerak.
Tekshirish va nazorat tadbirlari asosan «toza» zonalardan tashqarida bajarilishi zarur;
- tozalikning V va S darajasidagi xonalarda xodimlar yurishini kamaytirish. Ish
zonasida keskin harakatlardan o‗zini tiyish;
- havo oqimi yunalishini o‗zgartirmasligi uchun havo yo‗li va ish zonasi manbai
oralig‗ida joylashmaslik;
- usti ochiq cig‗im yoki mahsulotga egilmaslik va ularga tegmaslik;
- ish vaqtida polga tushib ketgan buyumlarni ko‗tarmaslik va ulardan
foydalanmaslik;
- «toza» xonalarga (xodimlarni tayyorlash xonasiga) kirishdan oldin barcha
taqinchoqlarni echish, upa-elikdan tozalanish, shu jumladan tipHoqlarni lakdan tozalash, duSh
qabul qilish (zarur xollarda), qo‗lga dezinfeksiyalovchi vosita bilan ishlov berib steril texnologik
kiyim-bosh va poyafzal kiyish;
- keraksiz mavzularda suhbatlar olib bormaslik, ishlab chiqarish xonalaridan
tashqaridagi odamlar bilan og‗zaki muloqotda bo‗lishni maxsus gaplaShish punktida amalga
oshirish;
- barcha xatoliklar, shuningdek sanitar-gigienik rejimda noxuSh o‗zgarishlar yoki
iqlimiy parametrlar o‗zgarilishi to‗g‗risida rahbariga etkazish.
KONTRAKT BILAN ISHLASH
Umumiy qoidalar
Kontrakt bo‗yicha dori moddalari va tayyor dori vositalarini (mahsulot) tahlil qilish va
ishlab chiqarishda ularni sifatiga ta‘sir qiluvchi anglashilmovchiliklar oldini olish uchun har bir
tomonning aniq vazifasi va maqsadi yozma ravishda aniqlangan bo‗lishi kerak.
Buyurtmachi
Buyurtmachi buyurtma ijrochisini kompetentligiga javobgarlik olib boradi.
Buyurtmachi kontraktda ko‗rsatilgan ishlarni amaliyotdagi hujjatlarga asosan va to‗g‗ri
bajarish uchun buyurtma ijrochisiga barcha kerakli ma‘lumotlarni etkazib berishi kerak.
Buyurtmachi buyurtma ijrochisiga mahsulot, ish sharoiti bilan yoki xodimlar, jihozlar, xonalar
va boshqa moddalar yoki mahsulotlar uchun havf tug‗diradigan tahlillarni olib borish bilan
bog‗liq, bo‗lgan masalalar haqidagi to‗la ma‘lumotni etkazishga javobgar.
Buyurtma ijrochisi
Buyurtma ijrochisi tegishli ilm va ish tajribasiga. hamda unga buyurtmachi tomonidai
berilgan ishni qoniqarli bajarish uchun kerakli xonalar, jihozlar va kompetent xodimlarga ega
bo‗lishi lozim. Ishlab chiqarish uchun kontraktni faqatgina litsenziyasi bo‗lgan bajaruvchi bilan
86
tuzish mumkin.
Buyurtma ijrochisi unga topShirilgan ishni buyurtmachi roziligi va dastlabki fikrini
olmasdan uchinchi tomonga topShirishi mumkin emas. Buyurtma ijrochisi va uchinchi tomon
o‗rtasidagi kelishuv, mahsulot tahlili va tayyorlashi bo‗yicha to‗la ma‘lumot ham dastlabki
buyurtmachida ham buyurtma ijrochisida bo‗lishini ta‘minlashi kerak.
Buyurtma ijrochisi unga berilgan barcha xom ashyo qo‗shimcha va o‗rov materiali,
mahsulot va yarim tayyor mahsulotlar tegishli me‘yoriy-texnik hujjat talablariga javob berishi
nazarda tutilgan maqsadlar uchun foydalanishiga kafolat berishi kerak.
Buyurtma ijrochisi tayyorlangan yoki tahlil qilinayotgan mahsulot sifatiga yomon ta‘sir
qiluvchi harakatlar qilmasligi kerak.
Kontrakt
Buyurtmachi va ijrochi o‗rtasida tuzilgan kontraktda (Shartnoma) ularni ishlab chiqarish
va nazoratga tegishli vazifalari aniq, ko‗rsatilgan bo‗lishi kerak. Kontraktning texnik tomonlari
texnologiya, analitika va ―Qoidalar...‖ni yaxshi tushunadigan, kompetent xodimlar tomonidan
ifodalanishi kerak
Mahsulot seriyasini sotishga ruhsat beruvchi kompetent xodim, qanday qilib har bir
seriyani texnologik va me‘yoriy hujjat talablariga mos ravishda nazorat qilinganligi va
tayyorlanganligini ta‘minlashi, kontraktda aniq keltirilishi kerak.
Kontraktda xom ashyo, qo‗shimcha va o‗rov materiallari, yarim tayyor mahsulotni sotib
olish va tekshirish, mahsulot ishlab chiqish, ishlab chiqarish hamda ishlab chiqarish jarayoni
iazorati va sifat nazoratini amalga oshirishga kim javobgar hamda namuna olish va tahlil
o‗tkazishga kim javobgar ekanligi anik, yozilgan bo‗lishi kerak. Agarda kontrakt tahlil olib
borishga tuzilgan bo‗lsa. unda buyurtma ijrochisiga tayyorlovchi xonalarda namuna olishga
ruhsat berilishi yoki berilmasligi kontraktda ko‗rsatilishi kerak.
Ishlab chiqarish ro‗yhat varaqalari va standart namunalar buyurtmachida saqlanishi yoki
uning ixtiyorida bo‗lishi kerak. Reklama yoki mo‗ljallangan defekt mavjud bo‗lganda, mahsulot
sifatini baholashga tegishli barcha varaqalar tushunarli va buyurtmachining ishlab chiqarish
ro‗yhat varaqasida yozilishi kerak.
Kontraktda brakka chiqarilgan mahsulotni qayta tiklash tartibi yoki boshqa joyda
ishlatish nazarda tutilishi kerak.
O„Z-O„ZINI TEKSHIRISH. Umumiy qoidalar
O‗z-o‗zini tekshirish - ishlab chiqaruvchi tomonidan farmatsevtika sanoati ishlab
chiqarishining Ushbu qoida aspektlariga mosligini ta‘minlashdir. O‗z-o‗zini tekshirish dasturini
olib borish shunday tashkil kilingan bo‗lishi kerakki, unda qoidani bajarishda har qanday
kamchiliklarni aniqlash va ularni yo‗qotish uchun tegishli chora-tadbirlar taklif qilinsin.
O‗z-o‗zini tekshirish reja asosida, undan tashqari, qo‗shimcha ravishda masalan,
mahsulot bozordan qaytarib olinganda olib boriladi. O‗z-o‗zini tekshirishni olib borish
bayonnomada aks ettirilishi lozim.
O‗z-o‗zini tekshirishni olib borish
Korxonada o‗z-o‗zini tekshirish guruhi tuziladi. Guruh a‘zolari korxonada o‗z sohasining
yuqori malakali mutaxassisi va qoidani yaxshi biladigan, shuningdek bevosita ekspertlar bo‗lishi
mumkin.
Korxonada o‗z-o‗zini tekshirishni olib borish yo‗riqnomalari yozilgan bo‗lish kerak.
Ularda asosan quyidagi masalalar keltirilgan bo‗lishi lozim:
- xodimlar;
- xonalar va xodimlarni tayyorlash xonalari;
- jihozlar va binolarni ekspluatatsiya qilish;
- tayyor mahsulot va xom ashyoni saqlash;
- ishlab chiqarish nazorati va bosqichma bosqich nazorat;
- kelib tushish, saqlash, o‗rov va markalash materiallaridan foydalanish nazorati;
- sifat nazorati;
87
8-ma‟ruza. Qattiq dori shakllarini sanoat miqyosida ishlab chiqarish. Kukun dori
turlarini ishlab chiqarish texnologiyasi.
Reja
Mavzuning dolzarbligi.
1. Qattiq dori shakllarini (QDSH) tayyor dori vositalari orasida tutgan o‗rni.
2. QDSH ta‘rifi, tarixi, tavsifi va tasnifi.
3. Kukunlarni ishlab chiqarishda ishlatiladigan mexanizmlar.
4. Kukunlarni tayyorlashda ishlatiladigan yordamchi moddalar va ularga qo‗yilgan
talablar.
5. Kukunlarni tayyorlash texnologiyalari.
6. Kukunlarni sanoat miqyosida ishlab chiqarish.
7. Kukunlarni qadoqlash, tashish va saqlash.
Xulosa
Xozirgi zamon korxona sharoitida dori ishlab chiqarish mashina ishlatishni taqozo
etadi, chunki bunda ishchilar mexnati engillashadi, tayyor maxsulot tannarxi arzonlashadi.
Mashina. bu mexanizm yoki mexanizmlar majmuasi bo‗lib, ma‘lum maqsadga muvofiq
energiya yoki ishni o‗zgartirish maqsadida harakat qiladi.
Mashina dvigatel, uzatuvchi mexanizm, bajaruvchi (ispolnitelniy) mexanizmlardan
iborat.
Dvigatel - mashinaning hamma qismlarini harakatga keltirish uchun xizmat qiladi.
Uzatuvchi mexanizm - bu dvigatel bilan bajaruvchi mexanizm orasidagi boqlovchi
zvenodir. Uzatuvchi mexanizm bu funksiyani baja ruvchi mexanizm vazifasiga muvofiq
boshlang‗ich aylanma harakatni uzatish, boshqarish orqali amalga oshiradi. Bajaruvchi
mexanizm - bu mashinani asosiy (muxim) qismi bo‗lib, mexnat vositasiga bevosita ta‘sir
ko‗rsatadi va kerakli ishni bajaradi.
Dvigatel validan harakatni qabul qilib olish va ishchi mashina valiga uzatish Shkiflar,
qayishli (tasmali) uzatgichlar orqali amalga oshiriladi va bunda tortish kuchini xosil qiladi
(tyaga). SHkiv - tashqi yuzasi silliq bo‗lib, mashinani bosh valiga kiygiziladi va unga
mustaxkamlanadi. SHkiv ishchi mashinani Shkivi bilan mustaxkam kiyintirilgan tasma
yordamida harakat qiladi. Ishqalanishni ko‗paytirish uchun tasmalar va Shkivlar yuzasi kanifol
bilan ishlanadi. Tezlikning o‗zgarishi Shkivlar o‗lchovi (katta kichikligi) bilan belgilanadi.
Fraksion (chiqiriqli) uzatma ikkita bir biriga qattiq taqilgan (prijatix) g‗ildirakdan iborat.
Bu uncha katta bo‗lmagan kuchni uzatishda ishlatiladi. Kuch juda katta bo‗lsa g‗ildiraklar bir
biriga o‗tib ketib ish bajarilmay qoladi. Tishli uzatgich - bunda harakat tishli g‗ildiraklar yoki
tishli reykalar orqali amalga oshiriladi. Tishli uzatgichlar har xil mashinalarning tarkibiy qismi
xisoblanib, keng qo‗llaniladi.
CHervyak (ShestepHa)li uzatgichlar bir biriga perpendikulyar o‗qlari (osyami) o‗zaro
kesilmaydigan uzatgichlardagi aylanma harakatni uzatadi. Bu uzatgich chervyakdan,vintdan va
tishli g‗ildirakdan tashkil topgan.
KrivoShip mexanizm yoki krivoShip Shatunli mexanizm to‗g‗ri chiziqli olg‗a (oldinga
qarab) boradigan harakatni aylanma harakatga yoki aksiga o‗zgartirish uchun xizmat qiladi. Bu
mexanizm krivoShipdan, Shatundan va sirpantirgich (polzun)lardan tashkil topgan.
Ekssentrikli uzatgich - aylanma harakat jufti (para) ShapHir va sirpantirgichlardan iborat.
Ekssentrik - bu dumaloq (yumaloq; krugliy) disk bo‗lib, harakatlanadigan valga
o‗pHatilgan. shunday qilib diskni markazi valning o‗qiga to‗g‗ri kelmaydi. Kulakchakli
(kulachkavie) mexanizmlar - bu aylanma harakatni davriy olg‗a-orqaga harakatga aylantirish
imkoniyatini beradi. Bu esa mashina va avtomatlarda keng qo‗llaniladi.
Maydalash - bu qattiq moddalarni mexanik usulda parchalanishi (rasSheplenie) dir.
Maydalash uchun har xil tipdagi mashinalar ulkan maydalagichlardan,toki 0,1 mkm gacha
88
kattalikda maydalaydigan kolloid tegirmonlar ishlatiladi.
Yirik maydalash (droblenie) va tolqonga aylantirish maydalash darajasi bilan
belgilanadi:
Maydalash har bir mashinada bitta yoki bir nechta bosqichda olib boriladi.
CHunki mashinalar tuzilishiga qarab chegaralangan maydalikni berishi mumkin. O‗ta maydalik
darajasini ta‘minlash uchun, bu jarayon bir nechta bosiqchda olib boriladi. Bunda bir nechta
yirik va tolqon beradigan mashinalar ketma-ket joylashtirilgan bo‗ladi. CHunki bir martada
kerakli madalikka erishib bo‗lmaydi. Bo‗lakchalarni boshlang‗ich va oxirgi kattaligiga qarab
maydalash quyidagi turlarga bo‗linadi:
Yirik maydalash (droblenie) db =1000 mm do =250 mm
O‗rtacha maydalash (droblenie) db =250 mm do =20 mm
Mayda tolqon (droblenie) db =20 mm do =1,5 mm
O‗ta mayda tolqongacha maydalash (tonkoe, razmol)
db =0,10-0,4 mm
do =0,005-0,015 mm
Kolloid zarrachalargacha maydalash (kolloidnie)
db <0,1 mm
do <0,001 mm
Odatda mayda va o‗ta mayda (razmol) tolqongacha maydalash quruq va xo‗l (nam) xolda
olib boriladi. Xo‗l maydalashda chang xosil bo‗lishi kamayadi, zarrachalar bir xil kattalikda
maydalanadi. Materiallarni fizik-mexanik xossalariga (zarrachalar shakli, tarangligi, namligi va
elastikligi -qayishqoqligi) qarab quyidagi maydalash usullari tanlanadi:
- qattiq va mo‗rt materiallar uchun - ezish va zarb bilan urish.
- qattiq va qayishqoq materiallar uchun - ezish bilan.
Mo‗rt va o‗rtacha qattiq materiallar uchun - zarb bilan urish, Yorib (raskalivanie)
maydalash, ishqalab (istiranie) maydalash.
Qayishqoq va o‗rtacha qattiq materiallar uchun - ishqalab va ishqalab zarb bilan urib
maydalash. Maydalashda materiallarni namlik darajasini va qumoq (komkovanie) lanib qolish
xossalarini xisobga olish kerak. Maydalash ochiq va yopiq sikllarda olib boriladi.
Ochiq siklda material maydalagich (drobilka) orqali bir marta o‗tkaziladi. YOpiq siklda
esa bir necha marta o‗tkaziladi.
Maydalash xillari va mashina turlari:
Yirik maydalash - SHnekli maydalagichlar
O‗rtacha maydalash - Konusli maydalagich, valikli (juvalab) maydalagich
Yirik tolqongacha maydalash - Valikli (juvali) maydalagich, bolg‗achali
maydalagich
Tolqongacha maydalash - Urib - markazdan qochma tegirmonlarda, barabanli
tegirmonlarda, rolik-xalqali tegirmonlarda.
O‗ta mayda tolqongacha maydalash - Vibro tegirmonlarda, oqimli-vibro tegirmonlarda,
kolloid tegirmonlarda.
Qattiq jismlarda tashqi kuch ta‘sirida zarrachalarning deformatsiyasi xisobiga o‗ta kichik
darz (treShini) ketishlar xosil bo‗ladi. Agar ta‘sir qiladigan kuch jismni mustaxkamlik
chegarasidan katta bo‗lsa, jism parchalanadi. Bunda qayishqoq (uprugaya) deformatsiya mo‗rt
deformatsiya bilan almashinadi va jism parchalanadi. Maydalanish jarayonida yangi yuzalar
xosil bo‗lish vaqtida zarrachalarning deformatsiyasidan xosil bo‗lgan ichki ishqalanishni
bartaraf qilish va material xamda mashina orasida xosil bo‗ladigan tashqi ishqalanishni bartaraf
qilish uchun anchagina energiya sarflanadi.
Maydalashning ikkita nazariyasi bor: xajmiy (ob‘emnaya) va yuza (poverxnostnaya)
nazariyalari.
89
Xajmiy nazariya. buni 1874 yilda V.L.Kirpichev taklif qilgan. Bu nazariyaga muvofiq
maydalash uchun sarflanadigan energiya jismning xajmiga to‗g‗ri proporsionaldir.
Shunday qilib Kirpichev bo‗yicha maydalash uchun sarflangan kuch (R) jismni to‗g‗ri
chiziqli o‗lchovining kvadratiga yoki jismning yuzasiga proporsionaldir, sarflangan ish esa shu
jismning xajmiga yoki og‗irligiga proporsionaldir.
YUza nazariyasi. Buni 1867 yilda Rittinger taklif qilgan. Maydalash uchun sarflanadigan
energiya, xosil bo‗lgan bo‗lakchalar (zarrachalar) yuzasiga proporsionaldir. Bu nazariya
bo‗yicha jismni maydalash uchun sarflangan ish uning maydalik darajasiga proporsionaldir .
Bu ikki nazariya mustaqil ravishda masalani tub moxiyatini ochib berolmaydi. Ular bir-
birini to‗ldiradi, oydinlashtiradi. Rebinder P.A. bu ikki nazariyadan bir butun maydalash
nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaga binoan jismni maydalash uchun sarflanadigan ish, ya‘ni
yuza xosil bo‗lishi uchun sarflangan energiya (a* q) va maydalanadigan materialning xajmlarini
yig‗indisiga tengdir:
bu erda: A - maydalash ishi;
G2 - taranglikni enguvchi kattalik;
∆F - yangidan xosil bo‗lgan yuza;
K - proporsionallik koeffitsienti;
V - maydalanadigan jism xajmi;
E - maydalanayotgan jismning taranglik ko‗rsatkichi.
Dastlabki (predvaritelnoe) maydalash. Dastlabki maydalash asosiy (keyinchalik)
maydalashni osonlashtirish maqsadida amalga oshiriladi. Bu usul asosan farm korxonalarda
o‗simlik xom ashyolarini (ildiz, po‗stloq, poya va x.k.) maydalashda ishlatiladi.
Bu usulda maydalash quyidagi maydalagichlarda amalga oshiriladi: kesuvchi, Yoruvchi,
arralovchi .
Kesuvchi-arralovchi maydalagichlar. Bular asosan o‗t yoki ildiz qirquvchilar yordamida
amalga oshiriladi. Bu mashinalarni asosiy ishchi qismi har xil tuzilishdagi pichoqlardir. O‗t
qirquvchi-travorezki - bular diskli va barabanli bo‗ladi. Diskli o‗t qirquvchilarda egri chiziqli
(krivolineynoe) tig‗i(pichoqi) maxovikni kechayiga (spitsasiga) mustaxkamlab qo‗yilgan bo‗ladi.
Xsimlik xom ashyosi dasta xolida tapHovcha orqali pichoqqa yuboriladi. Barabanli o‗t
qirquvchilarda pichoqi qayrilgan bo‗lib, 30 gradus burchak xosil qilib mustaxkamlab qo‗yilgan.
Ishlab chiqarish unumi soatiga 300 kg xom ashyodir.
Ildiz qirquvchi - kopHerezkalarda gilotinali 2 ta pichoqi bor. yuqoridagi pichoq -
ekssentrikka maxkamlab qo‗yilgan bo‗lib, yuqoriga va pastga harakat qiladi. Pastki pichoq
harakatlanmaydi. Pastki pichoq yuqoriga va pastka tushishi bilan ildizni maydaligi
boshqariladi (rasm).
Maxsus mashinalarda xom ashyo kvadrat yoki kub shaklida kesiladi. Agar xom ashyo
o‗ta quruq bo‗lsa, ularni namlab bir-ikki kunga xo‗llangan qalin matoga o‗rab qoldiriladi. Xom
ashyoni oxirigacha maydalashda har-xil tuzilishdagi tegirmonlardan foydalaniladi.
Ezib (razdavlivayuщego) maydalShga asoslangan maydalagichlar. Juvali tegirmonlar -
ular silliq juvali va tishli bo‗ladi. Juvalarni to‗g‗ri va unumli ishlashi xom ashyoni uzluksiz va bir
me‘yorda berib turishga boqliqdir. Bunda tegirmonning juvalari silliq bo‗lsa, uning diametri
maydalanadigan materialning diametridan 20 marta katta bo‗lishi kerak.
Tishli juvalar ancha katta bo‗laklarni xam qamrab olib maydalay oladi, shuning uchun
uning diametri 5-10 marta katta bo‗lsa etarlidir. Ularni ishlab chiqarish unumdorligi soatiga
1000 kg ni tashkil qiladi. Juvali tegirmonlar oziq-ovqat, ximiya sanoatida va texnikada keng
qo‗llaniladi.
Ezib-ishqalab maydalaydigan maydalagichlar. Ishlash prinsipi ezib-ishqalashga
asoslangan maydalagichlarga toShli tegirmon, (jepHovka), begunlar va diskli tegirmonlar kiradi.
Diskli tegirmonlar. Asosiy ishchi qismi ikkita vertikal o‗pHatilgan disk bo‗lib, ulardan
bittasi harakat qiladi, ikkinchisi harakatsiz. Disklarning yuzasida kesuvchi yoki zarb bilan urib
90
maydalovchi har xil konstruksiyadagi moslamalar - tishlar bo‗ladi. Tashqi disk yopilganda
tishlar bir birini orasiga kiradi. Material disklar orasiga tushib maydalanadi.
Disklar minutiga 200-300 marta tezlikda harakat qiladi.
Diskdagi tishlar doira bo‗ylab shunday joylashganki, harakatdagi diskning tishlari
harakatsiz diskning tishlari orasiga tushishi kerak. Tegirmon ishlaganda o‗tkir tishlar xisobiga
materialni kesish, ishqalash va ezish yuz beradi. Diskni diametri D=400 mm bo‗lganda ishlab
chikarish unumdorligi 50 kg/soat bo‗ladi.
Dezintegratorlar va dimmembratorlar - bular mo‗rt materiallar (soda, achchiqtoSh, qand
va boshqalar) ni maydalashda ishlatiladi. Bu tegirmonda maydalash urib markazdan qochish
kuchiga asoslangandir. Dezintegratorlarda ikkala diski xam qarama-qarshi tomonga minutiga
500-900 marta tezlikda aylanadi. Ikkala disk yuzasida tishlar va Shtiftga qovushqoq
moslamalar bo‗lib, 2-4 qator xalqa bo‗ylab joylashgan. Disklar bir-biriga qarama-qarshi ravishda
shunday joylashganki, bita diskning tishlari ikkinchi disknikiga kirib turadi. Markazdan qochish
kuchi xisobiga zarrachalar markazdan chetga uloqtiriladi. Bunda zarrachalar tishlardagi disklar
yuzasida xisobsiz zarbaga uchrab maydalanadi.
Dismembratorlar - dezintegratorlardan farqi, tashqi diski aylanmaydi. shuning uchun
kerakli darajadagi maydalik olish uchun ichki diski minutiga 3800 marta tezlikda aylanadi.
Perpleks dismembra torning bir turidir (rasm).
Bolg‗achali tegirmon - ichki devori zixrlangan qalin metalldan tayyorlangan tana,
markaziy o‗qga o‗pHatilgan diskdan iborat bo‗lib, uning markazidan devorga qarab bir nechta
qator bolg‗achalar o‗z o‗qi atrofida qimirlaydigan qilib o‗pHatilgan bo‗ladi, maydalangan modda
elakdan uzluksiz o‗tib ketaveradi. Bu esa maydalash jarayonini tezlatadi (rasm).
Zarb (urib) bilan maydalaydigan maydalagichlar. Bunda jismlarni maydalanishi uni
bo‗lakchalarini bir-biriga uriShish tezligiga boqliq. Bularga bolg‗achali (molotkovie)
dezintegratorlar, dismembratorlar va tez oqimda (struynie) ishlaydigan tegirmonlar kiradi.
Bolg‗achali tegirmonlar. Bu tegirmonlarda rotopHi markaziy valiga ketma-ket bir qancha
disklar o‗pHatilgan (mustaxkamlangan) bo‗ladi. Disklarda esa ShapHirga (oShiq-moShiqqa)
o‗pHatilgan po‗latdan yasalgan bolg‗achalar osilib turadi. Rotor bolg‗achalar bilan og‗ir
(massivniy) korpus ichida aylanadi. Korpusning ichki devori zixrli (bronli) po‗lat bilan
qoplangan bo‗ladi. Maydalanadigan modda bo‗lakchalari bolg‗achalar zarbidan korpusning
devoriga borib uriladi, bunda bo‗lakchalar bir-biri bilan xam katta tezlikda urilib maydalanadi.
Bunda zarrachalar ma‘lum o‗lchovgacha maydalangandan so‗ng korpusning pastki qismidagi
elak-panjara (reShetka) orqali o‗tadi. Rotor minutiga 500-1500 marta aylanadi. Yumshoq va
qayishqoq materiallarni maydalash uchun bolg‗achalari disklarga qo‗zg‗almas qilib biriktirilgan
tegirmonlar ishalatiladi. Bunday tegirmonlar krestliyoki krestsimon deyiladi.
Tez oqimda ishlaydigan (struynie) maydalagichlar. Bu maydalagich kamerasidan, ikkita
bir-biriga qarama-qarshi joylashgan 2 naychalardan iborat. Ularning uchida trubka, soplo,
voronkasi va chiqarib beruvchi Shtutserlar joylashtirilgan bo‗ladi. Maydalanadigan material
voronka orqali injektopHi qabul qilish idishiga tushadi, u erda soplodan chiqadigan 6-7 atm.
Bosimli xavo oqimida tezlikni oshiruvchi trubkaga yuboriladi, natijada zarrachalar kerakli
tezlikni oladi. Bunda zarrachalar tezlikni oshiruvchi trubkadan 800 m/sek tezlikda otilib chiqib
qarama-qarshi trubkadan shu tezlikda kelayotgan zarrachalar bilan uriladi. Zarrachalar bir-
biriga katta tezlikda urilganda (xavo tezligi 1 sekundda 800 m, 6-7 atm. bosimda) maydalanadi
va Shtutser orqali ajratgichga yuboriladi. Tez oqimda ishlaydigan tegirmonlar xom ashyoni
diametri 100 mm dan 50-80 mkm gacha maydalaydi. Bu maydalik darajasi biofarmatsiya nuqtai
nazaridan katta axamiyatga egadir.
Urib (zarb) - ishqalab maydalaydigan maydalagichlar. Bu prinsipda zo‗ldirli va vibro
tegirmonlar ishlaydilar. Zo‗ldirli tegirmonlar asosan baraban va zo‗ldirlardan tashkil topgan.
Ishqalanish natijasida va markazdan qochish kuchlar xisobiga material va zo‗ldirlar ma‘lum
balandlikka ko‗tariladi, keyin u erdan pastga tushadi, natijada zo‗ldirlar urishi va ularni
orasidagi ishqalanish xisobiga material maydalanadi. Bunda zo‗ldirli tegirmonlar faqat ma‘lum
tezlikdagina unumli ishlaydi.
91
Solanadigan zo‗ldirlar miqdorini barabanni 40-50% xajmini tashkil qilishi lozim.
Odatda diametri D=50-150 mm bo‗lgan zo‗ldirlar ishlatiladi. Zo‗ldirli tegirmonni ishlab
chiqarish unumdorligi barabanni diametri kattalaShish bilan oShib boradi. Odatda ularni
diametri 800-2900 mm, tezligi 20-40 ob/min. bo‗ladi. Barabanni nikellangan temirdan,
Chinnidan yoki boshqa materiallardan tayyorlanadi. Zo‗ldirli tegirmonlarda yuqori maydalik
darajasiga ega bo‗lgan tolqonlarni olish mumkin. Mayda va o‗ta mayda tolqonlar olishda
ishlatiladi. Maydalanadigan moddani zarrachalari diametri 1-2 mm bo‗lsa, 1-5 mkmgacha
maydalikdagi zarrachalarni olish mumkin.
Vibrotegirmonlar inersion va giratsion (ekssentrikli). larga bo‗linadi. Ishlab chiqarishda
debalans vali inersion maydalagichlar keng tarqalgan (rasm). Debalansli val aylanganda
tegirmonni korpusi tebranadi, bu tebranish esa baraban (korpus) ichidagi zo‗ldirlarga beriladi.
Bunda maydalanish korpus ichidagi material zo‗ldirlar birbiriga urilishi va ishqalanishidan
amalga oshiriladi.
Kolloidli tegirmonlar. O‗ta mayda tolqon olish uchun kolloid tegirmonlar ishlatiladi.
Ularni ishlash prinsipi urib-markazdan qochish tegirmonlarga qovushqoqdir. Zarrachalar ikkita
tez aylanadigan konussimon roliklar (rotor) orasidagi diametri 0,05 mm bo‗lgan tuynik orqali
o‗tib, maydalanadi. Ular yuqori tomonga xalqasimon bo‗lib kengayib boradi. RotopHi tezligi
125 m/S va nam xolda maydalashda ishlatiladi.
Elaklash. Maydalangan xom ashyo elaklardan o‗tkazilib, tasniflanadi. XI Davlat
farmakopeyasida keltirilgan jadvaldan shu maqsadda foydalaniladi (1-jadval).
Korxona sharoitida ishlatiladigan elaklar mexanik ravishda ishlaydigan bo‗lib, tebranma
(soniyasiga 200 marta) va giratsion harakatli bo‗lishi mumkin.
Elaydigan mexanizmlar. Farmatsevtika korxonalarida asosan ikki xil elaydigan
mexanizmlar ishlatiladi.
1. Tekis (yassi) elakli mashinalar.
2. Do‗mbira (baraban) elakli mashinalar.
YAssi elakli mashinalarga tebranma (groxota, tryasunki) va zirillovchi elaklar kiradi.
Tebranma elakli mashinalar. Bunda g‗ildirakchalar (rolik) ga 2-4 5o 0 qiyalikda
joylashtirilgan elak tirsakli o‗q yordamida ikki yo‗naltirgich orasida ilgarilama teskari harakat
qiladi (rasm- ). Uni tebranish soni 50 dan 200 martagacha bo‗lib, amplitudasi 200 mm gacha
bo‗ladi. Ancha mukammallashtirilgan mashinada elak qutisi (korobka) bilan oShiq-moShiqli
(ShapHir) ilmoq (podves) qa yoki qiyShiq Shotili tirgovich (opora) ga o‗pHatilgan bo‗lib,
ilgarilanma-teskari harakat qiladi (rasm- ). 2-3 elak ustma-ust joylashtirilgan tebratmalar ancha
qulay xisoblanadi. Masalan, maydalangan xom ashyoni nastoyka yoki ekstrakt tayyorlashdan
oldin ikkita ketma-ket joylashgan elakdan o‗tkazish maqsadga muvofiqdir. Xom ashyo
xampadan teShigi kichik bo‗lgan elakka tushib elanadi, bunda diametri 0,5 mm dan kichik
bo‗lgan zarrachalar o‗tadi. CHang va mayda zarrachalardan tozalangan xom ashyo ikkinchi
elakda elanganda 3 mm dan kichik bo‗lgan xamma zarrachalar o‗tadi, elakda qolganlari esa
qaytadan maydalashga yuboriladi.
Zirillovchi elaklar. Zirillovchi (vibratsion) elaklar elektro magnitli, gritsion (o‗qi markaz
chetida bo‗lgan) va inersion elaklarga bo‗linadi. Zirillovchi elaklarni mayda tolqonlarni elashda
ishlatish maqsadga muvofiqdir, chunki zirillovchi harakat elak teShiklariga tolqon tiqilib
qolishini oldini oladi. Elektromagnitli zirillovchi elakda ilgarilanma teskari qaytariladigan
harakat elakka maxkamlanib qo‗yilgan yakopHi navbatma-navbat magnitlanishi va
magnitsizlanishi xisobiga amalga oShadi (rasm). Asbob elektr tarmog‗iga ulanganda
elektromagnit yakopHi va unga maxkamlab qo‗yilgan elakni tortadi, bu vaqtda o‗ng tomondagi
ulagich uziladi va yakor magnitsizlanadi, elakni orqaga harakati kuchli purijinalar yordamida
amalga oshiriladi. Bu jarayon soniyasiga 200 marta, 3 mm amplituda bilan uzluksiz davom
etaveradi.
Giratsion elaklar. Har xil o‗lchovdagi bitta, ikkita va uchta elakdan tashkil topgan
bo‗ladi. Ular elakli qutidan, prujinali tirgovich va tayanch ramadan tashkil topgan.
Harakatlantiruvchi mexanizm harakatni tasmadan oladigan ekssentrikli o‗qdan tashkil topgan.
92
X o‗q ikkita muvozanatni uShlab turadigan toShla- ri bo‗lgan maxovikka mustaxkamlangan
bo‗ladi. Ekssentrikli o‗q aylanganda elanadigan tolqon qarama-qarshi oqimda aylanma
harakatga kelib, uni yaxshi saralanishiga olib keladi.
Do‗mbirali elaydigan dastgoxlarlar yuzasi elakli aylanadigan do‗mbiradan tashkil topgan
bo‗lib, 3-80 qiyalikda joylashtirilgandir. Elanadigan material do‗mbira ichiga solinadi va
aylanganda elak teShiklaridan o‗tadi, katta bo‗laklar va tashlandiq moddalar do‗mbirani
oxiriga yig‗iladi va chiqarib tashlanadi. Odatda do‗mbira g‗ilofli bo‗ladi. Do‗mbirani bitta yoki
2-3 elakli yuzasi bo‗lishi mumkin. Do‗mbira tishli yoki fraksion uzatgichlar yordamida
harakatga keltiriladi. Agar friksion uzatgich bo‗lsa do‗mbira aylanadigan g‗ildirakcha ( rolik)
larga o‗pHatilgan bo‗ladi. Do‗mbirali elaydigan dastgoxlar daqiqasiga 10 dan 25 martagacha
aylanadi.
Elashdagi turboelektrik xodisalar. Turboelektrik xodisa deb, ishqalanish natijasida elektr
zaryadlari xosil bo‗lishiga aytiladi. Bunday xodisalar ba‘zan dori moddalarni elashda xam yuz
berib, bunda xosil bo‗lgan zaryad qarama-qarshi qutbli bo‗lishi mumkin. Masalan, oltingugurt va
qo‗rg‗oShin oksidini aloxida-aloxida zarrachalar ishqalanish xisobiga manfiy, birgalikda esa har
xil ( oltingugurt manfiy, qo‗rg‗oShin oksidi musbat) zaryadlar xosil bo‗ladi. Ba‘zi elektr faol
moddalar zaryadi yo‗qolgandan yoki chiqib ketgandan (utechka) so‗ng qattiq (prochniy)
bo‗laklar xosil qiladi. Bunday moddalarga qo‗rg‗oShin oksidi, bug‗doy kraxmali, qand va
boshqalar kiradi. Triboelektrik xodisalar elash jarayonini qiyinlashtirgani uchun uni xosil
bo‗lishini oldini olish kerak. Buni eng qulay usuli elak materialini o‗zgartirish yoki tolqonlarni
har xil usullarda elashdir.
Tolqonlarni maydaligini aniqlash.
Tolqonlarni maydaligi elak teShigini o‗lchovi bilan belgilanib, maydalangan tolqon
undan to‗la o‗tishi kerak. Maydaligiga qarab tolqonlar:
- yirik:
- o‗rtacha yirik:
- o‗rtacha mayda:
- mayda:
- juda mayda:
- o‗ta maydalarga bo‗linadi.
Agar tolqonning maydalik darajasi ko‗rsatilmagan bo‗lsa, zarrachalarni o‗lchovi 0,150
mm dan katta bo‗lmasligi kerak. XI DF 2-juzini Ijadvaliga 23 elak kiritilgan bo‗lib, 7 xil
maydalik darajasiga to‗g‗ri keladi. Bu jadvalda elaklarni teShigini shakli, teShigini belgilangan (
nominalniy) o‗lchov (mm), elak materiali va NTX bo‗yicha raqami, elak tayyorlangan
materialni raqami, tolqonni kattalik darajasi ko‗rsatilgan bo‗ladi.( jadval 1). Elaklar to‗qilgan,
teShilgan va panjarasimon bo‗ladilar.
To‗qilgan elaklar. Ipak, kapron iplaridan, po‗lat, latun va mis simlaridan to‗qiladi. Ipak
va kaprondan to‗qilgan elaklar xama xildagi mayda va o‗rtacha yirik tolqonlarni elashda
ishlatiladi. Ular mustaxkam bo‗lib, elangan materialni bir xilligini ta‘minlaydi. Simdan
to‗qilgan elaklar xamma kategoriyalardagi yirik tolqonlarda ishlatiladi.
TeShib tayyorlangan elaklar ruxlangan temir bo‗laklariga dumaloq yoki to‗rtburchak
qilibteShib tayyorlanadi. Yirik maydalangan materiallarni elashda ishlatiladi. Bu elaklar
mustaxkam, har xil mexanik tas‘irlarga chidamli bo‗ladi.
Panjarasimon elaklar - parallel joylashgan metall tolalari majmuasidan iborat bo‗ladi.
Ular o‗ta mustaxkam bo‗lib zarb bilan ishlaydigan bolg‗achali tegirmonlarga o‗pHatiladi. Elash
yoki elaklab tasniflash deb, har xil o‗lchovdagi zarrachalarni elaklar yordamida ikki va undan
ko‗p qismlarga ajratishga aytiladi. Odatda maydalangan xom ashyo 1-jadvaldagi elaklardan
o‗tkazilib tasniflanadi. Tasniflanadigan tolqonlar yirik, o‗rtacha yirik va o‗rtacha mayda bo‗lsa
25-100 g olib yaxshi bekiladigan qopqoqli va tubi teShikli elakka solib qo‗lda yoki mexanik
usulda 10 daqiqa elanadi.
Agar tolqon mayda yoki o‗ta mayda bo‗lsa 25 g olib 20 daqiqa elanadi. Agar elash
jarayonida tolqonlar elakni teShigiga taqalib qolsa, pastki tomondan tozalashga ruxsat etiladi.
93
Sanoat miqyosida ishlab-chiqariladigan kukunlarni tayyorlashni o‗ziga xos tomonlari
qo‗yidagilardan iborat: ular katta hajmda, maxsus sexlarda tayyorlanadi; tayyorlash jarayoni
asosan mexanizatsiya va avtomatizatsiyalashtirilgan bo‗ladi. Har bir bosqichni nazorat bo‗limi
tekshirib boriladi, maxsulot tayyor bo‗lganidan so‗ng qadoqlashdan oldin har bir turkumni sifat
va miqdor ko‗rsatkichlari tekshiriladi. Talab darajasida bo‗lsa qadoqlashga ruhsat etiladi.
Qadoqlab bo‗lganidan so‗ng har bir turkumdan qadoqlashgan Yorliqlangan maxsulotdan olib,
analitik laboratoriyaga topShiriladi. U erda bitta idishdagi maxsulotni miqdori, tashqi
ko‗rinishi, Chinligi, tozaligi, ta‘sir etuvchi moddani miqdori tahlil etiladi. Hamma
ko‗rsatkichlar bo‗yicha natijalar MH talabiga javob bersa, nazorat bo‗limini xulosasi asosida
maxsulot korxona omborxonasiga topShiriladi. Korxona sharoitida ishlab chiqariladigan
kukunlarni tayyorlash quyidagi texnologik bosqichlardan iborat: tegishli asbob uskunalarni
tayyorlash, boshlang‗ich maxsulotlarni maydalash, elash, aralashtirish, qadoqlash va Yorliqlash.
Kukun tayyorlanadigan sex xona gigiena-sanitariya talabiga javob berishi kerak, asbob
uskunalar ishlashdan tozalab, dezinfeksiyalovchi moddalar qo‗shilgan. Tuzsizlantirilgan suv
bilan 2-3 marta yuviladi, so‗ngra suv bug‗i yuborib, quritiladi. Kukunlarni tayyorlashni birinchi
bosqichi substansiyalarni maydalashdir. Bu maqsadda asosan tegirmonlar ishlatildi. Tegirmonni
tanlashda maydalanadigan moddani fizik-kimyoviy, morfologik, gistologik xossalarini hisobga
olish kerak. Substansiyalarni maydalashda ulardagi qoldiq namlik katta ahamiyatga ega. Sex
sharoitida ko‗pincha zo‗ldirli, dismembrator, dezintegrator, bolg‗achali tegirmonlar ishlatiladi.
Maydalanadigan modda tegishli tegirmonga solinadi. Elektr tarmog‗iga ulanadi va reglamentda
ko‗rsatilgan vaqt oralig‗ida maydalaniladi. Mayda langan modda barabanli, vibratsion yoki
sexda mavjud bo‗lgan boshqa elaklar yordamida elanadi. Elangan kukunlar aralashtirgichlarga
solib yaxshilab aralashtiriladi. Agar murakkab kukun bo‗lsa, hamma ingridientlar yana elanishi
kerak va qaytadan aralashtiriladi. Korxona sharoitida kukunlar asosan uchta usulda
aralashtiriladi:
1. Zettasimon ikki kurakchali aralashtirgichlar. Bular asosan ikkita yarim silindrsimon
tubdan, ikkita zetta-simon aralashtirgichdan, qopqoqdan, qopqoqdagi tuyikdan tashkil topgan.
Aralashtirgich kurakchalari har hil tezlikda qarama-qarshi tomonga harakat qiladi. Bundan
maqsad kukunni hamma qatlamlari bir hil aralaShishidir. Aralashtirib bo‗lgandan so‗ng
aralashtirgich avtomatik usulda "ag‗dariladi" va kukun idishga tushadi. Korxonalarda bunday
aralashtirgichlardan 40, 70, 100 litrlilari ko‗p ishlatiladi (rasm).
2. Laboratoriya sharoitida kukunni ko‗pincha zo‗ldirli tegirmonda aralashtiradilar. Bu
maqsadda barabandagi Sharlarni bir qismini olib, barabanga kukun solinadi va elektr
tarmog‗iga ulab ma‘lum vaqt baraban aylantiriladi. Bunda kukunlar bir tekis aralashadilar. Bu
usul oddiy, lekin unumdorligi yuqori emas (rasm).
3. YOlg‗on qaynoq yuzada aralashtirish bu eng zamonaviy asbob bo‗lib, SG-30
turkumidagi asbobda amalga oshiriladi. Bu asbob tubida ikki qavatli elagi bo‗lgan va 30 kg
kukunga mo‗ljallangan idishdan, yuqorisida kaprondan qilingan engdan iborat. Aralashtirish
lozim bo‗lgan modda idishga solinadi, idishni gardishi (cheti) kapron eng bilan zich berkiladi,
so‗ngra boshqaruv pultidan idishni tubiga xavo bosim bilan yuboriladi. Bunda idishdagi massa
bosim ostida yuqoriga ko‗tarilib, muallak holga kelib , o‗zaro aralashadi, mayda zarrachalar
kapron filtrda ig‗iladi, aralashtirib bo‗lgandan so‗ng, filtr avtomatik usulda tebranib, mayda
kukunlar teleShkaga tushadi. So‗ngra teleShkani korpusdan chiqarib ichidagi modda boshqa
sig‗imga so‗linadi. Bu usulni kamchiligi bosim me‘yoridan yukori bo‗lsa, kapron yirtilib
mayda fraksiya atmosferaga chiqib ketadi. shunday qilib, tayyor kukundan nazorat bo‗limi
namuno olib analitik laboratoriyaga tekshirishga yuboriladi. Agar natijada ijobiy bo‗lsa,
qadoqlashka ruhsat etiladi.
Korxona sharoitida ishlab chiqariladigan sepma kukunlarini texnologiyasi boshqa
kukunlardan quyidagi tomonlari bilan farq qiladi:
1. Sepma tarkibiga kiradigan ingridientlar o‗ta quruq bo‗lishi kerak.
2. Sepma tarkibidagi moddalar alohida-alohida mayda kukun holigacha maydalanib,
teShigini diametri 100mk dan katta bo‗lmagan elaklar orqali elangan bo‗lishi kerak, chunki
94
zarracha diametri qanchalik kichchik bo‗lsa, uni biosamaradorligi shunchalik yuqori bo‗ladi,
teriga yaxshi yopishidi.
Sepma dorilar quruq joida saqlanishi lozim, aqs holda namni tortib olib , qattiq
bo‗lakchalar hosil qiladi, ular esa terini qitiqlaydi.
Sex sharoitida sepma dorilarni ishlab chiqarishda bularni hisobga olish kerak.
Korxona sharoitida ishlab chiqariladigan kukunlar:
Sun‘iy karlovar tuzi (Sal Carolinum factitium) .- 10 qism suvda eriydigan oq kukun.
Tarkibi:
Natriy sulfat kurutilgani - 44,0
Natriy gidrokarbonat - 36,0
Natriy xlorid - 18,0
Kaliy sulfat - 2,0
Har bir modda tegishli tegirmonda o‗rtacha maydalik darajasigacha maydalaniladi,
elanadi. So‗ngra yuqoridagi nisbatda aralashtirib, teShigini diametri 0,2 mm li elak orqali
o‗tkazib, yana aralashtiriladi. So‗ngar preparat bitta ta‘sir qiluvchi moddasi bo‗yicha
baholaniladi. Masalan, natriy gidrokarbonat 15-16% bo‗lishi kerak. Tayyor mahsulot Shishia
idishiga yoki polietilen qopchilariga 125 g dan qadoqlanadi. Preparat quruq joyda saqlanadi.
Surgi va o‗t haydovchi sifati ishlatiladi.
Galmanin (Galmaninum). Oq yoki och puShti rangli yog‗simon kukun.
Tarkibi:
Salitsil kislota - 2,0
Rux oksidi - 10,0
Talk - 44,0
Kraxmal - 44,0
Tarbidagi moddalar alohida-aloxida o‗rtacha may daliBu sepma dori bo‗lganligi sababli
har bir modda alohida-alohida upa holigacha maydalanadi, 90 mkm li elak orqali o‗tkaziladi,
yana aralashtiriladi. Laboratoriyada analizidan o‗tganidan so‗ng nazorat bo‗limini ruhsati bilan
50,0 g karton karobkalarga qadoqlanadi. Quruq joyda saqlanadi. Oyoq terlaganida qurutuvchi va
antiseptik vosita sifatida ishlatiladi.
Bolalar sepmasi (Aspersio puerilis). Oq yoki oq kulrang kukun.
Tarkibi:
Ruh oksidi - 10,0
Kraxmal - 10,0
Talk - 80,0
Texnologiyasi galmaninga qovushqoq. 50,0 g dan karton karobkada chiqariladi. Quruq
joyda saqlanadi. Teri kasalligida ishlatiladi.
Amikazol sepmasi (Aspersio Amicosoli). Oq yoki kulrang kukun.
Tarkibi:
Amikazol - 2,0 - 5,0
Talk - 98,0 - 95,0
Texnologiyasi galmaninga monand. Shisha yoki karton idishlarda 40,0 dan chiqariladi.
B - ruyhatda, qorong‗i joyda saqlanadi. Zamburug‗ga qarshi vosita sifatida tashqi maqsadlarda
ishlatiladi.
Murakkab chuchukmiya kukuni (Pulvis Glycyrrhizae Compositus). Ko‗kish-sariq yoki
ko‗kish-qo‗ng‗ir rangli, taxir-Shirin mazali va ukrop hidiga ega bo‗lgan kukun.
Tarkibi:
CHuchukmiya ildizi kukuni - 20,0
Sano bargi kukuni - 20,0
Ukrop mevasi kukuni - 10,0
Tozalangan oltin gugurt - 10,0
Qand kukuni - 40,0
Preparatni tarkikgacha maydalanib, teShigini diametri 200 mkmli elak orqali o‗tkaziladi.
95
Aralashtiriladi. Qo‗ng‗ir ranli bankalarga qadoqlanadi. Qorong‗i, quruq joyda saqlanadi. Engil
surgi dori sifatida ishlatiladi.
Kirim-chiqim nisbati. Moddalar massasini saqlanish qonuniga binoan dori tayyorlash
uchun olingan xom ashyo miqdori, tayyor maxsulot qo‗shimcha va tashlandiq moddalar
miqdoriga teng bo‗lishi kerak:
g1 = g2 + g3+ g4,
bu erda
g1 - dori tayyorlash uchun olingan xom ashyo miqdori;
g2 - tayyor maxsulot;
g3 - qo‗shimcha maxsulot miqdori;
g4 - tashlandiq modda miqdori.
Amalda olingan tayyor maxsulot miqdori har doim olingan xom ashyo miqdoridan kam
bo‗ladi, chunki ishlab chiqprish jarayonida olingan moddani ma‘lum bir miqdori yo‗qoladi.
shuning uchun yuqoridagi tenglama bunday yozilishi mumkin
g1 = g2 + g3+ g4+ g4+ g5
bu erda g5 - yo‗qotilgan modda miqdori.
Bu tenglama kirim-chiqim tenglamasi deyiladi. Kirim-chiqim nisbati algebraik
tenglama, jadval yoki diagramma shaklida ifoda etilish mumkin. Kirim-chiqim nisbati jadval
shaklida ifodalanganda kirim qismiga ishlab chiqarish uchun olingan xom ashyo miqdori, sarf
qismida esa, tayyor maxsulot, qo‗shimcha maxsulot, yo‗qotilgan modda miqdori yoziladi.
Bunda har ikki tomon miqdorlari yig‗indisi bir-biriga teng bo‗lishi kerak. Kirim-chiqim
nisbati 1) bitta bosqich yoki operatsiya; 2) vaqt birligi (soat, smena, sutka); 3) tayyor maxsulot
birligi (1000 dona, 100 kg) uchun tuzilishi mumkin.
Kirim-chiqim nisbati korxonani ko‗zgusidir, chunki kirim-chiqim nisbati orqali hamma
hisob-kitoblar amalga oshiriladi. Korxona sharoitida maxsulot odatda butun sonlarda (10 kg,
100 kg, 1000 kg) tayyorlanadi, shuning uchun xom ashyo farmakopeyada keltirilgan miqdordan
ko‗proq olish kerak, ya‘ni yo‗qotish hisobiga olinadi. Bu sarflanish koeffitsienti orqali amalga
oshiriladi. Sarflanish koeffitsientini tenglamasi:
bu erda:
g1 - olingan modda miqdori;
g2 - tayyor maxsulot har doim.
K sarf birdan katta bo‗ladi, birga teng yoki undan kichik bo‗lishi mumkin emas, chunki
K sarf birga teng bo‗lsa yoki kichik bo‗lsa, tayyor maxsulot 100% yoki undan katta bo‗ladi, bu
bo‗lishi mumkin emas, chunki har qanday ideal ishlab chiqarishda ham yo‗qotish bo‗ladi.
Lekin K sarf birga yaqinlashtirishga harakat qilinadi. K sarf qiymati korxonani avtomatizatsiya
va mexanizatsiya darajasiga bog‗liq bo‗ladi.
Farmakopeya tarkibi ma‘lum bo‗lsa, uni sarflanish koeffitsientiga qupaytirsa ishchi tarkib
xosil bo‗ladi. Masalan, streptotsidning 10% li surtmasini XI DF bo‗yicha tarkibi:
Streptotsid - 10,0
Vazelin - 90,0
Uni K sarf = 1,08 ga teng bo‗lsa, ishchi tarkib quyidagicha bo‗ladi:
Streptotsid - 10,0 x 1,08 = 10,80
Vazelin - 90,0 x 1,08 = 97,20
108,0
96
9-ma‟ruza. Granulalar va quruq qiyomlarni sanoat miqyosida ishlab chiqarish.
Reja
Mavzuning dolzarbligi.
1.Granulalar va quruq qiyomlarni ta‘rifi, tarixi, tavsifi va tasnifi.
2.Granulalar va quruq qiyomlarni ishlab chiqarishda ishlatiladigan mexanizmlar.
3.Granulalar va quruq qiyomlarni tayyorlashda ishlatiladigan yordamchi moddalar va
ularga qo‗yilgan talablar.
4.Granulalar va quruq qiyomlarni tayyorlash texnologiyalari.
5.Granulyatorlar.
6.Granulalar va quruq qiyomlarni qadoqlash, tashish va saqlash.
Xulosa
Granulalar – Granulae, ―donacha‖ degan ma‘noni anglatib, shakli dumaloq, Sharsimon,
silindsimon yoki umuman shaklsiz, diametri 0,2 mm dan 3 mm gacha bo‗lgan, ichish uchun
mo‗ljallangan tayyor dori turidir.
Granulalar ikkita asosiy tarkibiy qismlardan iborat bo‗lib, ular dori va yordamchi
moddalardir. Aksariyat xolatlarda granulalar yordamchi moddalar ishtirokida tayyorlanadi.
Ayniqsa dozasi kichik bo‗lgan dori moddalaridan, lekin umuman yordamchi moddalarsiz
tayyorlanadigan granulalar xam bugugngi kun amaliyotida mavjuddir.
Dori moddalarini granula qilishidan ko‗zda tutilgan asosiy maqsad, dori moddasining
turg‗unligini oshirish, uning qadoqlanishini osonlashtirish jarayoni uchun zarur bo‗lgan
sochiluvchanlik, sochiluvchan zichlik va saralanish kabi texnologik xossalarini yaxshilash,
qolaversa noxuSh xid va mazasini maskirovka qilishdan iboratdir.
Granulalar ishlatilishi bo‗yicha ikkiga bo‗linadi: tayyor dori vositasi sifatida va tabletka
ishlab chiqarishda oraliq modda sifatida.
Urodan ana shunday tayyor dori vositasi sifatida ishlatiladigan granulalarning tipik
vakilidir. Unnig tarkibi piperazin, geksametilentetramin, natriy benzoat, litiy benzoat, quritilgan
natiriy fosfat, natriy gidrokarbonat, vino kislotasi va qanddan iborat bo‗lib, podagra, surunkali
poliartrit va buyrak kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Unnig tarkibidagi piperazi va litiy
tuzlari siydik kislotasi bilan oson eruvchan birikma xosil qilib, uning organizmda chiqib ketishini
ta‘minlaydi.
Plantaglyusid granulasi asosan plantaglyusid va qanddan iborat bo‗lib, tibbiytda
yallig‗lanish va muShaklarning tarangligini susaytiruvchi (spazmolitik) dori vositasi sifatida ishlatiladi. Me‘da Shirasining ajralishini bir oz ko‗paytiradi.
Amidopirin granulasi amidopirin, qand va limon kislotasidan iborat bo‗lib, odatda og‗riq
qoldiruvchi, haroratni tushiruvchi va yallig‗lanishga qarshi dori vositasi sifatida ishlatiladi.
Ferroask granulasining tarkibi ferramid va askorbin kislotasi shuningdek, qanddan iborat
bo‗lib, tibbiyotda temir etishmovchiligibilan yuzaga keladigan kam qonlikni davolashda
ishlatiladi.
Granula tarkibidagi moddalarning texnologik xossalarini aniqlash.
Fraksion tarkib XI DF da keltirilgan usul bo‗yicha aniqlanib, teShigining diametri 1,0
0,5 0,315 0,25 0,2 0,15 va 0,08 mm bo‗lgan elaklar yig‗indisi olindi. Moddalar elaklar
yig‗indisining eng ustidagi elakka (1,0 mm) solindi va 5 daqiqa davomida harakatlantirildi.
Belgilangan vaqt o‗tgandan sqng bir daqiqa kutib turildi va elaklar yig‗indisining qopqog‗i
ochilib, har bitta elakda qolgan modda aloxida aloxida tortib olindi.
Sochiluvchan zichlikni aniqlash. Moddani massasini xajm birligiga nisbati sochiluvchan
zichlik deyilib, granula qadoqlanadigan idish xajmini belgilaydi. Sochiluvchan zichligi katta
bo‗lgan moddalarni sochiluvchanligi yaxshi bo‗ladi va u qadoqlash jarayonida idishga bir xil
miqdordagi granula tushishini ta‘minlaydi. Sochiluvchan zichlik zarrachalar tuzilishiga va
massaining g‗ovakliligiga bog‗liq. Massani sochiluvchan zichligi 500-800 kg/m3 atrofida bo‗lsa
97
mo‗‗tadil xisoblanadi. Sochiluvchan zichlikni aniqlash uchun diametri va balandligi aniq
bo‗lgan silindr olinib, u massa bilan to‗ldirildi va ortiqchasi chizg‗ich yordamida olib tashlanib,
ichidagi massa 0,001 g aniqlikda tortib olindi. Formula orqali sochiluvchan zichlik xisoblandi va
olingan natija 1-jadvalda keltirildi.
Sochiluvchanlik. Massani vaqt birligi ichida xampadan oqib tushish tezligi
sochiluvchanlik bo‗lib, u modda zarrachalarini tuzilishiga, tarkibiga, qoldiq namlik miqdori va
elektrlanish xossasiga uzviy ravishda bog‗liqdir. Modda sirtining tuzilishi qanchalik murakkab,
tarkibidagi qoldiq namlik esa me‘yoridan ortiq va zarrachalarini elektrlanish xossasi oz bo‗lsa,
uning sochiluvchanligi shunchalik yomon bo‗ladi. Qoldiq namlikni kamayishi bilan
sochiluvchanlik yaxshilanadi, ammo me‘yoridan kamaysa birdaniga bu ko‗rsatkich pasayib
ketishi mumkin. Har bir dori moddasining mo‗‗tadil qoldiq namligi mavjud bo‗lib, u tajriba yo‗li
bilan belgilanadi. Sochiluvchanligi ijobiy bo‗lgan moddalardan granula tayyorlash qulay.
Qoniqarsiz sochiluvchanlik namoyon etgangranulaning qoldiq namligini me‘yoriga keltirish
xamda qo‗shiladigan yordamchi moddalarning turi va miqdorini qaytadan ko‗rib chiqish lozim
bo‗ladi. Sochiluvchan zichlik Mariupol texnologik uskunalar korxonasida ishlab chiqarilgan VP-
12 asbobida aniqlandi.
Zichlanish ko‗rsatkichni aniqlash. Bu kattalik granulani qadoqlovchi mashinaning
foydalai ish koeffitsientini aniqlashda qo‗l keladi. Xaqiqatdan xam moddaning zichlanishi yuqori
bo‗lsa, u shunchalik kam xajmni egallaydi. Zichlanish ko‗rsatkichi teShigining diametri 11 mm,
balandligi 22,3 mm bo‗lgan qolipda 0,5 g massaga nisbatan aniqlandi va olingan natijalar 1-
jadvalda keltirildi.
Qoldiq namlikni aniqlash. Granulaning texnologik xossalari, ko‗p jixatdan massadagi
qoldiq namlikka bog‗liq. Mo‗‗tadil qoldiq namlik har bir modda uchun o‗ziga xos bo‗lib, tajriba
orqali topiladi. Moddaning qoldiq namligi me‘yoridan ko‗p bo‗lsa, sochiluvchanligi
yomonlashadi. Namlik me‘yoridan kam bo‗lsa, granula tashqi ko‗rinishi farmakopeya talabiga
javob bermaydi. Qoldiq namlik Yaponiyaning ―Kett‖ firmasi ishlab chiqqan namlikni o‗lchash asbobida o‗lchandi, natijalar 1-jadvalda keltirildi.
Granula - lotincha "granum" degan donacha, bug‗doychani anglatadi. Granulalar
tibbiyotda ikki maqsadda qo‗llaniladi:
1. Sifatli tabletka olish uchun oraliq mahsulot sifatida.
2. Tayyor dori vositasi sifatida.
Granulalar XI DF talabiga muvofiq standartizatsiya qilinadi.
Granulalar tashqi ko‗rinishi, o‗lchamlari, parchalanishi ta‘sir etuvchi moddasi orasidagi
farq bilan baxolanadi. Granulalarning tashqi ko‗rinishi bir xil rangli bo‗lib, o‗lchami 3 -0,2 mm
oralig‗ida bo‗lishi kerak. Katta va kichik granulalar orasidagi farq 5% dan ortmasligi kerak.
Dori modda orasidagi farq +10% dan ortmasligi kerak. Parchalanishi tabletkaga qovushqoq
aniqlanadi. Agar farmakopeyaning xususiy maqolasida boshqa ko‗rsatmalar bo‗lmasa granulalar
15 daqiqa davomida erib ketishi kerak. TDV stifatida ishlatiladigan granulalarning rangi bir xil
bo‗lishi kerak, agar xususiy maqolada boshqa ko‗rsatma bo‗lmasa.
Granula dori turiga bo‗lgan extiyoj yil sayin ortib bormoqda, chunki mustaqil
O‗zbekiston Respublikasini aholisining yaqin 50% ni bolalar tashkil etadi. Bolalarga
tayyorlanadigan dorilar o‗zini tashqi ko‗rinish, xidi, mazasi bilan kattalarnikidan tubdan farq
qilishi kerak. Bolalar dori turi iloji boricha konservantsiz, termik sterilizatsiya qilmasdan, asrab
avaylaydigan texnologiyani qo‗llash kerak. Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarning etakchi
firmalarida "quruq qiyom" nomi bilan yuritiladigan granulalarning ishlab chiqarish keng yo‗lga
qo‗yilgan. Bular asosan bolalar amaliyotiga mo‗ljallangan bo‗lib, dorilarni achchiq mazzasi va
yoqimsiz hidini korrigentlar yordamida yaxshilangan bo‗ladi. Ularni granula xolida ishlab
chiqarishdan kuzatiladigan asosiy maqsad. preparatni turg‗unligini ta‘minlashdir. Odatda
"quruq qiyom" ishlatishdan oldin yangi qaynatilgan va sovutilgan suvda eritiladi (idishdagi
belgisigacha etkaziladi). Eritilgan qiyom sovutgichlarda 7-14 kungacha saqlanishi mumkin.
Ko‗pincha "quruq qiyomlar" saharoza asosida tayyorlanadi.
Ularga misol qilib: natriy etazol, amoksitsillin, ampitsillin, sefaleksin va boshqalarni
98
keltirish mumkin.
Donadorlash lotincha "granula", "donacha" so‗zidan olingan bo‗lib, tabletka tayyorlash
jarayonida taxtakachlashni osonlashtirish uchun massaning hampadan bir me‘yorida qolipga
tushib turishini ta‘minlash va sifatli tabletka olish uchun qo‗llaniladi.
Donadorlash (granulyasiya) quydagi usullarda olib boriladi:
1. Strukturalab donadorlash
2. G‗alvirdan o‗tkazib donadorlash
3. Maydalab donadorlash
4. Briketlab, so‗ngra maydalash usuli
5. Suyultirib, so‗ngra donadorlash
Strukturlab donadorlash. 1958 yilda AQSh da Vurster tomonidan taklif etilgan bo‗lib,
maxsus asboblarda olib boriladi. Bu usul eng zamonaviy, istiqbolli bo‗lib, unda nisbatan bir xil
katta-kichiklikdagi usti silliq donador massa olish imkoniyati bor. Bu usulni uzluksiz
ishlaydigan, mexanizatsiyalashgan jarayonga o‗tkazish mumkin. Bu usulni tushuntirish uchun
1959 yilda taklif etilgan Vurster asbobini keltirish mumkin.
Asbob silindr shakliga ega bo‗lib, ishchi qismiga donadorlash kerak bo‗lgan massa tushib
turadi. yuqori qismidan katta bosim ostida bog‗lovchi modda purkaladi. Asbobning elaksimon
tubidan ma‘lum haroratgacha isitilgan va filtralgan havo ma‘lum bosim ostida yuboriladi.
Modda zarrachalari xavoda muallaq xolda suzib yurishi natijasida "soxta qaynoq yuza" xosil
bo‗ladi. Zarrachalar bog‗lovchi modda zarrachalari bilan ketma-ket to‗qnashib kattalasha boradi.
Xosil bo‗lgan donachaning massasi berilayotgan havo zichligini engib o‗tgach, asbob tubiga
tushadi. Birikib ulgurmagan mayda zarrachalar asbobning yuqori qismidagi siklonga duch
keladi va asbobning ishchi qismiga qaytariladi. Xozirgi vaqtda shu asosda uzluksiz ishlaydigan
N.I. Gelperin (1965) va boshqalar taklif qilgan ko‗p tanali asboblar mavjud.
G‗alvirdan o‗tkazib donadorlash. Bu oddiy, qulay va eng ko‗p qo‗llaniladigan usul
bo‗lib, namlash bilan donadorlash xam deb ataladi. Bu usul ikki bosqichda amalga oshiriladi:
birinchi bosqichda donadorlash uchun mo‗ljallangan kukun oldindan maydalab, elaklab
aralashtirilgan tabletka tarkibiga kiradigan tolqonlar zettasimonaralashtirgichda bog‗lovchi
moddalar bilan namlanadi. Namlash uchun olingan bog‗lovchi modda miqdori aralashmaga
kiradigan moddalarning xususiyatlariga bog‗lik bo‗ladi: 10-30%, ba‘zan 40% va undan yuqori
bo‗lishi mumkin. Lekin namlangan massa barmoqlar orasiga olib ezib qo‗rilganda, yopishib
qoladigan va sochiluvchan bo‗lmasligi kerak.
Bir xil va me‘yorida namlangan massa granulyator asbobi (3-5 mm li elak) orqali
donador shaklga keltiriladi va uni quritgichlarda ma‘lum nakmlik qolguncha quritiladi. Bu
bosqich namlash yo‗li bilan donadorlash (vlajnaya granulyasiya) deyiladi.
Ikkinchi bosqich yoki quruq xolda donadorlash. Birinchi bosqichda quritilgan massa
qayta granulyatordan o‗tkaziladi. Granulyator teShikchalarning diametri 1-3 mm ni, ko‗pincha
1,5-2 mm ni tashkil etadi. Donadorlashni ikki bosqichda olib borilishidan maqsad,
donadorlargan massaning kattaligi nisbatan bir xil bo‗lio‗ga eriShish, uning tez va bir
me‘yorida quritilishini ta‘minlashdir. Shuning uchun quritish jara nidan so‗ng maydalash qiyin
bo‗lgan va bir xil qurishiga xalaqit beradigan katta-kichik bo‗laklar xosil bo‗lishining oldini
olish imkoniyatiga ega bo‗lgan xollarida birinchi bosqichini tushirib qoldirish mumkin. Bu
iqtisodiy jixatdan samarali bo‗lganligi uchun xozirgi kunda sanoat miqyosida asosan shu usuldan
foydalaniladi.
Quruq usulda donadorlash uchun ishlatiladigan granulyator teShikchalarning diametrini
to‗g‗ri tanlab olish texnologiya jarayoning keyingi bosqichlari, ya‘ni massaning
sochiluvchanligi, sochiluvchan zichligi va tabletka mashinasining bir me‘erida ishlashi uchun xal
qiluvchi omil xisoblanadi.
Granulyator donadorlash uchun ishlatiladigan asbob bo‗lib, elektryurgich, devorlari
ma‘lum diametrli teShiklardan iborat silindr, kurukcha va qabul idishidan iborat.
Donadorlanishi lozim bo‗lgan massa silindr ichiga tushib turadi. Markazdan kechuvchi
kuch ta‘sirida silindr devoriga urilaetgan massaning uning ichida aylanib turgan kurakcha
99
devor teShikchalaridan o‗tishiga yordam beradi. TeShigdan o‗tgan donadorlangan massa
to‗plagichga tushadi. Boshqa prinsipda ishlaydigan granulyator xam bo‗lishi mumkin.
Masalan, go‗Sht qiymalagich asosida ishlaydigan Shnekli granulyator va boshqalar. Nam usul
bilan donadorlashning eng asosiy kamchiliklardan biri qurish muddatining uzoq davom etishi,
quritgichlar ishlatilishi, bu jarayonida har xil fizik va kimyoviy o‗zgarishlar ro‗y berishi
mumkinligidir.
Maydalash bilan donadorlash. Tabletka tayyorlanadigan dori mod dalar donador shakldan
katta bo‗lgan taqdirda maydalab donadorlash usulitdan foydalaniladi.
Briketlash orqali donadorlash. Taxtakachlanaladigan massa oldin katta kuch bilan briket
xoliga keltiriladi. So‗ngra granulyatorlar dan o‗tkazib, ma‘lum shakl va kattalikka keltiriladi.
Bu usulning afzalliklari: bog‗lovchi moddalar talab etilmaydi, quritish jarayoni bo‗lmaganligi
tufayli fizik-kimyoviy o‗zgarishlar ro‗y bermaydi. Bu maqsadda ishlatiladigan tolqonlar
aralashmasidan briket xosil qilish, uni maydalash va xosil bo‗lgan granulalarni katta kichikka
ajratishga mo‗ljallangan qurilma istiqboli xisoblanadi. Kurilmada tolqonlar aralashtirgich orqali
o‗tib, jo‗valar orasida taxtakachlanadi, so‗ngra maydalagichda maydalanib , tebranma elakda
idishda yig‗iladi. Qolgan katta va mayda qismi yana taxtakachlanishga uzatiladi.
"XUTT" firmasi (Germaniya) bu maqsadda boshqa jarayonida ishlay digan qurilma taklif
qildi. Bu xam uzluksiz granula tayyorlashga mo‗ljallangan bo‗lib, ikkita tishli do‗mbira
shaklidagi taxtakachlagichdan iborat. Tolqonlar majburiy tarzda Shnek orqali do‗mbira
oralig‗idagi teShiklarida taxtakachlanib, ikki tomonga qalamcha shaklida o‗tadi. Maxsus
o‗pHatilagn pichoq yordamida kqlamchalar kesiladi va kerakli kattalikda massa xosil bo‗ladi.
Suyultirish usulida donadorlash. Bu usul 1958-1964 yillarda chet ellarda tavsiya etilgan
bo‗lib, 1970 yilda Sankt-Peterburg kimyo-farmatsevtika Oliy bilimgoxida shu usul bilan
anestezin, amidopirin, fenobarbital va bir necha murakkab tabletkalar olish bo‗yicha nomzodlik
dissertatsiyasi yoqlandi (El-Banna X.M.)
Buning uchun uch og‗izli dumaloq kolbaga dori modda solib, termometr va aralashtirgich
tushirib quyiladi. Kolba suv yoki parafin xammomiga joylashtirilib, suzguncha qizdiriladi.
Suyultirilgan modda Chinni kosachalarga quyib sovutiladi. Qotishma maydalanib, donador
shaklga keltiriladi. tabletka qattiqligini taminlash uchun suyuqlikka qand tolqoni quShib,
suspenziya xoliga keltirib sovutiladi. Bu usul ilmiy ishlarda qattiq dispers tarmoq asosida ta‘siri
uzaytirilgan tabletka tayyorlashda ishlatilmoqda.
Granula tayyorlashda keyingi vaqtlarda aralashtirish yoki quritish jarayoni birgalikda olib
boriladigan qurilmalar ishlatila boshlandi. Bular jumlasiga: markazdan qochish kuchiga
asoslanib ishlaydigan aralashtirgich-granulyator, yuqori tezlikda ishlaydigan aralashtirgich
granulyator kiradi.
Markazdan qochish kuchiga asoslanib Shlaydigan aralashtirgich granulyatorda
bog‗lovchi modda naycha orqali rotor satxiga tushib, uni qoplaydi. Sochiluvchan modda naycha
orqali markazdan qochish kuchiga asosan suyuklikka borib yopishadi. Bunda aralashma
maxrutiyga urilib teShikchalardan o‗tadi va xavo oqimi to‗r orqali ko‗rilmaning
maxrutiysimon qismida to‗planadi. Xavo esa tashqariga chiqadi. yuqori tezlikda ishlaydigan
aralashtirgich-granulyator (Angliya va Belgiya firmalari) ostki qismi dumaloq germetik
berkitilgan va o‗ta silliqlangan bo‗lib, 2 ta aralashtirgichi bor. Bulardan biri massani
harakatga keltiriladi, ikkinchisi esa noto‗g‗ri shakldagi zarrachalarning ishini odora qilish
imkoniyati bor. Bu qurilmalar ish jarayoni tez kechadi. Bog‗lovchi modda aralashtirgichda
quruq aralashma bilan aralashadi. Tezlikni tanlash bilan granulyatning katta-kichikligini
ta‘minlash mumkin. Tayyor maxsulot eShikcha orqali to‗plagich yordamida yig‗ib olinadi va
quritishga beriladi.
Granulalarni silliqlash. Massaning bir tekisda hampadan matritsaga tushib turishini
ta‘minlash uchun uning sathi g‗idir-budir bo‗lmay bir tekisda bo‗lishi kerak. Buning uchun
maxsus qurilmalardan foydalaniladi. Qurilma asosi g‗idir-budir plastinkadan iborat bo‗lib, u
daqiqasiga 400-1600 marta aylanadi va 2 daqiqa etarli bo‗ladi. Ish unumi soatiga 20 tonna.
Granulalarni quritish. Farmatsevtika sanoatida ko‗proq javonli quritgichlar hamda
100
aerofontan usulida ishlaydigan har xil tuzilishga ega bo‗lgan quritgichlar (SP, SG) ishlatiladi.
Ular javon ko‗rinishda, ikki qismdan iborat bo‗ladi. Ostki qismi nam massa solinadigan sig‗im -
g‗ildirakli bo‗lib, javon ichiga kiritiladi va ustki qismiga zichlab berkitiladi. Ustki qismida
neylon, kapron kabi mustahkam matolardan tayyorlangan "Filtr eng" bo‗ladi. Bu qurilma
avtomatik ravishda ishlaydi.
Belgilangan haroratda kuchli havo oqimi asbobning ostki qismidan ma‘lum bosim
bilan beriladi. Asbob ostki qismining tubi ba‘zan yon taraflari to‗rlardan iborat bo‗lib, havo ular
orqali o‗tadi va sig‗imdagi massani ko‗tarib, muallaq holatga keltirib uShlab turadi. Massa
"soxta qaynoq yuza"da quriydi. Namlangan havo mato orqali o‗tib tashqariga chaqarib
yuboriladi. Mayda zarrachalar matoda tutilib qoladi. Matodan o‗tishini mo‗‗tadil ta‘minlash
uchun vaqti-vaqti bilan u avtomatik ravishda silkitilib turiladi. Belgilangan vaqt o‗tgach, asbob
avtomatik ravishda to‗xtaydi. Biroz tingach, ochib qurigan massa olinadi.
TDV sifatida ishlatiladigan granulalarni umumiy texnologiyasi:
Dori va yordamchi moddalar teShigini diametri 150 mkm li elak orqali o‗tkazilib,
yaxshilab aralashtiriladi va tozalangan suv bilan mo‗tadil nam massa hosil qilinadi. Massani
mo‗tadilligi quyidagicha tekshiriladi: Massani ikki barmoq orasiga olib siqqanda bir butun
bo‗lakcha hosil bo‗ladi, uni 10-15 sm balandlikdan tashlab yuborilganda uvalanib ketmasligi
kerak, agar uvalanib ketsa yana bog‗lovchi modda qo‗Shish kerak bo‗ladi. Agar massa
barmoqlarga yopishsa, demak bog‗lovchi modda me‘yoridan ko‗p qo‗shilgan bo‗ladi.
So‗ngra taYor massani patnuslarga 2-3 mm qalinlikda yoyib, 40-50-60 50 0 haroratda
mo‗tadil qoldiq namlik qolguncha quritiladi. So‗ngra teShigining diametri 3000-2000-1000
mkm li elak orqali o‗tkaziladi. Tayyor massani mayda fraksiyadan tozalash uchun diametri 200
mkm li elak orqali elanadi. Tayyor granula tibbiyotda ishlatishga ruxsat etilgan idishlarga 40-50,
60, 70, 80, 90, 100 gr qadoqlab og‗zi zich berkiladi va tegishli etiketka yopishtiriladi. Tayyor
mahsulot analitik laboratoriyaga analiz uchun topShiriladi. Shuni alohida ta‘kidlash lozimki,
bolallar amaliyotida ishlatiladigan dorilar mutlaqo mikroorganizmlar saqlamasligi va sterill
bo‗lishi kerak. Shunga ko‗ra "quruq qiyomlar" sifat va miqdoriy tahlildan tashqari mikrobiologik
tozaligi ham tekshiriladi. Laboratoriyalardan ijobiy javob olgandan so‗ng mahsulot
omborxonaga jo‗natiladi.
Granula tayyor dori vositalariga misollar:
1. Urodan (Uradanum)
Piperazini phosphatis - 2,5 q
Hexamethylentetramini - 8,0 q
Natrii benzoatis - 2,5 q
Litii benzoatis - 2,0 q
Natrii phosphatis - 10,0 q
Natrii hydrocarbonatis - 37,5 q
Acidi tartarici - 36,5 q
Sacchari - 1,9 q
Spiritus aethylici 96% - q.s.
2. Glitserofosfat granulasi (Granulae glycerophosphatis)
Calcii glycerophosphatis - 10,0 q
Natrii glycerophosphatis - 2,0 q
Sacchari - 88,0 q
3. Amidopirin granulasi (Granulae Amidopyrini)
Amidopyrini - 1,67 q
Sacchari - 97,5 q
Acidi citrici - 0,83 q
Aguae - 3,0 q
4. Plantaglyusid granulasi (Granulae Plantaglucidi)
101
Plantaglucidi - 1,0 q
Sacchari - 1,0 q
Spiritus aethylici 70% - q.s.
5. Furazolidon granulasi (Granulae Furazolidoni pro infantibus)
Bu ham qand asosida tayyorlanadi. Sirig‗ yoki ko‗kimtir-sarg‗ish rangli granula, o‗ziga
xos hidga ega. Belgisi bor flakonlarda 50,0 g dan chiqariladi, ishlatishdan oldin yangi
qaynatilgan suv bilan belgisigacha etkaziladi (100 ml gacha). Bir Shgacha bo‗lgan bolalarga 4
ml dan, 1-2 yoShlilarga 4-5 ml dan, 3-4 yoShlikka 6-7 ml, 5-6 yoShlikka 7,5-8,5 ml dan beriladi.
Ishlatishdan oldin suspenziyani yaxshilab chayqatish lozim.
6. Bolalarga mo„ljallangan etazol natriy granulasi (Granulae Aethazoli Natrii
pro infantibus)
PuShti rangli, o‗ziga xos hidli granula. Flakonlarda 60,0 g dan chiqariladi, ishlatishdan
oldin 30-40 500 li suvda eritib, 30 daqiqa vaqti-vaqti bilan chayqatiladi. Bir yoshgacha bo‗lgan
bolalarga 5 ml, 2 yoshga - 10 ml, 3-4 yoshga 15 ml, 5-6 yoShlikga 20 ml har 4 soatda berish
kerak. Antibakterial vosita sifatida ishlatiladi. Pnevmoniyada, dizenteriyada, angina, sistit va h.k.
Urodan. (Urodanum). Oldindan tegishli maydalagichlarda alohida-alohida
maydalangan, teShigini diametri 50 mkmli elakdan o‗tkazilgan modda zettasimon
aralashtirgichlarda yaxshilab aralashtiriladi. So‗ngra 96% spirt qo‗shib mo‗‗tadil nam massa
xosil bo‗lguncha aralashtiriladi. Nam massani teShigini diametri 3000 mkm li elak orqali
o‗tkazib granula xoliga keltiriladi. Nam massani 40 50 0 haroratda mo‗‗tadil qoldiq namlik
(3%) qolguncha quritiladi. So‗ngra quruq granula teShigini diametri 200 mkm li elak
yordamida elab, mayda fraksiyadan tozalaydi. Tayyor maxsulot sifat va miqdoriy tahlil
uchun laboratoriyaga beriladi. U erdan ijobiy javob olgandan so‗ng, Shisha idishlarga yoki
polietilen qoplarga 100 g dan qadoqlanadi. Ishlatilishi: podagra, surunkali poliartrit va buyrak
kasalliklarni davolashda 0,5 stakan suvda bir oSh qoShiq granulani eritib, kuniga 3-4 marta
beriladi.
Tayyor mahsulot sifatini tekshirish.
CHinligi. Efir bilan ishlangan mahsulotning eritmasidan efir uchiriladi va temir (III)-
xlorid eritmasi qo‗shilganda och sariq rangli cho‗qma hosil bo‗ladi (benzoat ioni). Mahsulot
eritmasiga toron eritmasi qo‗shilsa sariq rang hosil bo‗ladi (litiy).
Mahsulot eritmasi qizdirilib, geksametilentetraminni parchalanishidan hosil bo‗lgan
formaldegid uchiriladi. Qoldiq Dragendorf reaktivi bilan qizil cho‗kma hosil qiladi (pierazin).
MiqdopHi aniqlash. . Geksametilentetramin - yod-xlorometrik usulda aniqlanadi.
Uning miqdori 7,2-8,8% bo‗lishi kerak.
Piperazin. Pikrin kislotasi yordamida cho‗ktirib, og‗irlik usulida aniqlanadi. Uning
miqdori 2,25% dan kam va 2,66% dan yuqori bo‗lmasligi kerak.
Benzoat kislotasining umumiy miqdori efirli ajratmadan neytrallash usuli bilan
aniqlaganda 3,6-4,4% bo‗ladi. Quritilgan ikkilamchi natriy fosfat esa FEK da aniqlanadi.
Uning miqdori 9-11% bo‗lishi kerak.
Plantoglyusid granulasi (Granulae Plantaglucidi). Zo‗ldirli tegirmonda alohida-
alohida maydalangan va teShigini diametri 150 mkm li elakdan o‗tkazilgan qand va
plantaglyusid kukunlari ikki kurakchali zettasimon aralashtirgichda yaxshilab aralashtiriladi va
mo‗tadil nam massa hosil bo‗lguncha 70% cpirt solinadi. Nam massa teShigining diametri 3000
mkm li granulyator orqali o‗tkazib, pergament qog‗oz yozilgan patnislarga yupqa (2 -3 m)m
qilib, yoyiladi va 40-600 haroratda quritiladi. Quruq massa qaytadan 3000 mkm li elak orqali
o‗tkaziladi, so‗ngra 200 mkm li elak orqali elab, mayda fraksiyalardan tozalanadi.
Tayyor mahsulot namunasi analitik laboratoriyaga yuboriladi. Ijobiy javob olingandan
so‗ng burama qopqoqli qo‗ng‗ir rangli idishlarga 50,0 g dan qadoqlanadi.
Saqlanishi yaxshi berkitilgan idishlarda qo‗ruq joyda saqlanadi.
102
10-ma‟ruza. Tabletka dori turlarini sanoat miqyosida ishlab chiqarish.
Reja
Mavzuning dolzarbligi.
1. Tabletkalarni tayyor dori vositalari orasida tutgan o‗rni.
2. Tabletkalarning ta‘rifi, tavsifi va tasnifi.
3. Tabletka mashinalari va ularning samaradorligini oshirish.
4. Presslash nazariyalari.
5. To‗g‗ridan-to‗g‗ri presslab va nam donadorlash usullari orqali tabletka tayyorlash.
6. Tabletkalarni qadoqlash, o‗rash, tashish va saqlash
Xulosalar
Tayyor dorilar orasida o‗zining keng tarqalganligi jihatidan tabletka dori turlari birinchi
o‗rinni egallab kelmoqda. Tabletka dori turlari texnologiyasi murakkab jarayon xisoblanadi.
Tabletka texnologiyasi jarayonlari ilmiy jixatdan asoslashga bag‗ishlangan nazariy ishlar
xozirgacha tegishli adabiyotlarda etarlicha emas. Bu esa keng ko‗lamda fizik-kimyoviy,
mexanika va fanning boshqa soxasi yutuqlaridan oqilona foydalanishni taqozo etadi. Buni
antifriksion va bog‗lovchi moddalarni ishlatish misolida ko‗rish mumkin. yuqoridagi
muloxazalarga asoslanib, bu soxani fizik-mexanik ta‘limoti bilan jiddiy asoslash va boyitish
lozim bo‗ladi.
Ekologiyadagi muvozanatni ma‘lum darajada buzilishi, sintetik dori-darmon va oziq-
ovqatlarni ko‗p iste‘mol qilish, aholini immun tizimini zaiflaShishiga olib kelmoqda. Natijada
axoli orasida turli xil kasalliklarga osongina chalinish xolatlari kuzatilmoqda.
Axolini maxalliy xom ashyolardan foydalanib kam zaharli, allergiya chaqirmaydigan,
turg‗un, yuqori biosamarador, arzon dori vositalari bilan ta‘minlash ustuvor yo‗nalishlardan
xisoblanadi. Bu muammoni xal qilish yo‗llaridan biri o‗zimizda o‗sadigan dorivor o‗simliklardan
oqilona foydalanishdir. Xozirgi vaqtda tibbiyot amaliyotida ishlatilayotgan dori vositalarini 50%
dan ko‗prog‗ini o‗simlik xom ashyolaridan olingan preparatlar tashkil etadi.
O‗zbekiston Respublikasida o‗sadigan dorivor o‗simliklardan biofaol moddalar va
ularning majmuasini ajratib olish, ularni har tomonlama o‗rganish va sanoat miqiyosida ishlab
chiqarishga tadbiq qilish bo‗yicha olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar shu kunning ustuvor
yo‗nalishlaridan xisoblanadi. Fikrimizning dalili sifatida ko‗p yillardan buyon M.Ulug‗bek
nomidagi Milliy Universitet, O‗zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining akademik
S.YU.YUnusov nomidagi O‗simlik moddalari kimyosi instituti, akademik O.S.Sodiqov
nomidagi bioorganik kimyo institutlari bilan ToShkent Farmatsevtika instituti olimlari
xamkorlikda ilmiy izlanishlar olib borib ijobiy natijalarga erishmoqdalar.
Bioorganik kimyo institutidagi tadqiqotlardan gossipol xosilalari, fiziologik faolligi
bo‗yicha samarador xisoblanib, virus, yara va Shishlarga qarshi dori vosita va immunosupressiv
sifatida ishlatiladi. Gossipol va uning xosilalari bo‗lgan immunosupressiv xususiyatiga ega
bo‗lgan batriden tabletka shaklida, megasin esa uchuq va toShmalarni davolash uchun surtma
dori shaklida ishlab chiqarilmoqda. Batriden suvda yomon erishi sababli faolligi qisman
chegaralangan bo‗lib, uning polivinil pirrolidon bilan xosil qilgan birikmasi – mebavin o‗zining
eruvchanligi, so‗rilishi bo‗yicha batridendan afzalligini ko‗rsatdi.
ToShkent Farmatsevtika instituti olimlari S.M.Maxkamov, V.A.Kalaydjyan va
SH.N.SHodmonovalar tomonidan mebavin, ragosin, gazolidonlardan yaratilgan dori turlari
korxona sharoitida ishlab chiqarilib bugun amaliyotda ishlatilmoqda. M.Ulug‗bek nomidagi
Milliy Universitetning tabiiy birikmalar kimyosi laboratoriyasida gangituvchi bozulbang guli va
bargidan olingan quruq ekstrakt – inebrin bilan olib borilgan dastlabki farmakologik tadqiqotlar
uning samarador qon to‗xtatuvchi vosita ekanligini ko‗rsatdi.
O‗zimizda o‗sadigan maxalliy xom ashyolardan bunday preparatlar ishlab
chiqarilmaganligini inobatga olsak, inebrinni axamiyati o‗z-o‗zidan tushunarli bo‗ladi. Shu
laboratoriya xodimlari keng kosachabargli bozulbangning er ustki qismidan plateks (quruq
ekstrakt) degan preparatni oldilar. U yuqori samarador gipotenziv vosita ekanligini ko‗rsatdi.
103
Inebrin va plateks substansiyalaridan tabletka dori turi yaratildi, ular amaliyotga tadbiq
etish bo‗sag‗asida.
Ayustan va flateron substansiyalari O‗zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining
S.Yu.Yunusov nomidagi o‗simlik moddalari kimyosi institutida maxalliy o‗simlik xom
ashyolaridan olingan quruq ekstrakt xisoblanadi.
Ayustan Turkiston ayugasi novdalari (Cormus Ajuga Turkestanica Rgl) dan olingan
quruq ekstrakt bo‗lib, tarkibida ekdisteroidlar (ekdisten, tukesteron, 22-atsetilasteron, siasteron)
iridoidlar (8-0-atsetilgarpagid va garpagid) va boshqa ekstraktiv moddalar saqlaydi. Ayustan
preparati organizmda onalik sutini ko‗paytiruvchi xossaga ega.
Flateron – flavonoidlar yig‗indisi xisoblanib, ketma-ket gulli termopsis er ustki qismidan
(Thermopsis altepHiflora R Fabaceae) olingan quruq ekstrakt. Tarkibida flavonoidlar
formononetin, lyuteolin, xrizoeriomarin saqlaydi. Olib borilgan farmakologik tadqiqotlar
flateronni yuqori gipolipidemik va antisklerotik vosita ekanligini ko‗rsatdi.
Ayustan va flateronlardan tabletka dori turi yaratildi. Ayustan uchun vaqtinchalik
farmakopeya maqolasi tasdiqlangan. Flateron uchun tasdiqlash arafasida turibmiz.
Tabiiy xom ashyolardan olingan dori moddalar bilan birga sun‘iy yo‗l bilan olingan
preparatlarni xam dori vositasi sifatida foydalanish lozimligini xech kim inkor eta olmaydi. Bu
soxada respublikamiz etuk mutaxassislarga ega bo‗lib, ularning ilmiy tadqiqotlari natijalaridan
unumli foydalanish lozim.
ToShkent Farmatsevtika instituti Markaziy Osiyoda mikroelement saqlagan kompleks
brikmalarni sintez qilish, tarkibini o‗rganish va amaliyotga tadbiq qilish bo‗yicha etakchi o‗rinni
egallaydi.
Institut olimlari tomonidan sintez qilingan va amaliyotga tadbiq etish uchun taklif etgan
preparatlardan feramid, kupir, piratsin, sinopir, koamid, kogistin, pirofer va boshqalarni keltirish
mumkin.
Bizni mintaqamizda eng ko‗p tarqalgan xastalik kamqonlikdir. yuqorida nomlari zikr
etilgan preparatlar asosan temir etishmovchiligi bilan bog‗liq bo‗lgan kamqonlikni davolashga
tavsiya qilingan. Olib borilgan ilmiy tadqiqotlar askofer (askorbin kislotasini feramid bilan
aralashmasi), mumifer (mumiyoni feramid bilan aralashmasi), feraskafol (feramidni askorbin
kislotasi, koamid va fol kislotalari bilan aralashmasi) tabletkalarini antianemik faolligi bu
preparatlarning o‗ziga qaraganda biosamaradorligi ancha yuqori bo‗lishini ko‗rsatadi.
Ishlab chiqarishni loyihalashtirish nafaqat farmatsevtik ishlab chiqarishda balki, butun
ishlab chiqarishga taalluqli bo‗lgan sohalarda, ishlab chiqarishni to‗g‗ri tashkil qilishda, ishlab
chiqarilayotgan maxsulotning sifatini oldindan belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Ishlab chiqarishni loyihalashtirish bu zamon talabi bo‗lib, uning zamonaviy ko‗rinishlari
rivojlangan davlatlarda zamonaviy murakkab texnika va texnologiyalar bilan amalga oshiriladi.
Uni amalga oshirishda alohida e‘tibor qaratiladigan jihat bu, ishlab chiqarishga bog‗liq bo‗lgan
xom ashyo va asbob-uskunalarning ishlab chiqarish unumdorligi to‗g‗ri belgilash va lozim bo‗lsa
ish unumdorligini qolaversa, foydali ish koeffitsientini oshirishdan iborat bo‗ladi.
Zamonaviy mashinalarda sifatli tabletka olish uchun eng asosiy omillardan bo‗lib,
taxtakachlanayotgan moddaning ma‘lum og‗irlikda (kamida 1,0 g) bo‗lishi yaxshi
to‗kiluvchanlik xususiyatiga, tabletka mashinasi imkoniyati darajasidagi bosimda
taxtakachlanadigan va ososnlik bilan qolipdan chiqadigan bo‗lishi kerak. Moddalar xossalarining
o‗ta xilma xilligi gidrofil, gidrofob nam tortuvchi, qayishqoq, tarang, maydalik darajasi har xil
kristall shaklga ega ekanligi va shunga qovushqoq sabablar har doim xam to‗g‗ridan to‗g‗ri
taxtakachlash bilan sifatli tabletka olish imkongiyatini bermaydi. Shu sababli ularni sun‘iy
ravishda kerakli texnologik xossalar bilan boyitish zarur bo‗ladi. Bunday xossa beruvchi
moddalarni yordamchi moddalar deb yuritiladi. Ularning bajaradigan vazifalariga qarab
adabiyotlarda to‗ldiruvchi-suyultiruvchilar va o‗ziga xos bo‗lgan yordamchi moddalar-
texnologik qo‗shimchalar deb yuritiladi. Aslida ularni qanday maqsadda ishlatilishidan qat‘iy
nazar tabletka tayyorlashda ishlatilganligi uchun bir so‗z bilan yordamchi moddalar deb
yuritilgani ma‘qul bo‗ladi. Ishlatiladigan yordamchi moddalar miqdori farmakopeyaning oldingi
104
nashrlarida 20% dan ortmasligi ko‗rsatilgan bo‗lib, bunda tabletka massasini shakllantirish
uchun qo‗shiladigan (suyultiruvchi-to‗ldiruvchi) yordamchi moddalar inobatga olinmagan edi.
Shu sababli kam dozali moddalardan tabletka tayyorlashda ularning massasi aksariyat xollarda
0,1 g dan kam bo‗lmaganligini inobatga olinsa, yordamchi moddalar miqdori bir necha 100%
dan oShib ketadi. Bunday chalkashliklar tahlil qilinsa kapillyar tarmoq xosil qilish va bog‗lovchi
modda sifatida ishlatiladigan kraxmal bir tomondan 20% ichida bo‗lishi kerak deb qaralsa, uni
kam miqdorli moddalardan tabletka tayyorlashda to‗ldiruvchi sifatida qo‗shilganida bir necha
100% dan ortiq bo‗ladi. Xuddi shunday xolni har xi maqsad uchun qand ishlatilganida xam
kuzatish mumkin. DF ning 11 nashri talabiga javob beradigan tabletka ishlab chiqish uchun
yordamchi moddalar miqdorini maqsadga muvofiq tarzda belgilash, optimal texnologik
jarayonni ta‘minlash bilan birga maxsulot tan narxiga bog‗liq bo‗ladi. Xozirgi bozor iqtisodiyoti
vaqtida dorilarning narx navosini arzonlashtirish imkoniyatlaridan bir kam miqdorda yordamchi
moddalar sarflab, sifatli maxsulot olishdan iboratdir. Bu o‗z yo‗lida qadoqlash, Tashish, saqlash
uchun sarflanadigan harajatlarni qisqarishiga olib keladi.
Odatda yangi tabletka yaratilishida texnologik jarayonga ilmiy yondashilganligi aytiladi.
Lekin aynan qaysi omillar asos qilib olinganligi va shularga binoan ilmiy yondoShilganligi
yaxshi Yoritilmaydi. Xaqiqatdan xam, xozirgi vaqtda tabletka texnologiyasini shakllantirishda
zarur omillar mavjud bo‗lib, bularga substansiyaning fizik-kimyoviy va texnologik
ko‗rsatkichlari xam kiradi. Ma‘lumki, kichik dozadagi tabletkalar asosan to‗ldiruvchi moddalar
yordamida tayyorlanadi. Odatda tabletka tarkibiga to‗ldiruvchi modda sifatida katta miqdorda
qand upasi kiritilgan bo‗lsa bog‗lovchi modda sifatida suvdan foydalanish tavsiya etiladi. Qandli
massa suvga juda sezgir bo‗lib, uning miqdori ozgina kamayganida massadagi granulalarning
maydalanib ketishiga olib kelishi va oqibatda massa tarkibida har xil zichlikka ega bo‗lgan
moddalarning qabatlanishi yuzaga kelishi mumkin. Boshqa bog‗lovchi moddalardan
foydalanilganda esa massadagi granulalar qattiq bo‗lib, maydalanishi qiyin va qayishqoqligi kam
bo‗lishi mumkin. Bunda massaning sochiluvchanligi yaxshi bo‗lsada, presslash jarayoni nisbatan
katta ishqalanish bilan boradi xamda tabletkaning uqalanishi va suyuqlikda parchalanish muddati
nisbatan yuqori bo‗ladi. Bunday xollarda bog‗lovchi modda sifatida etarli bog‗lash xususiyatiga ega bo‗lgan 5% li kraxmal ShilimShig‗idan foydalanish maqsadga muvofiq.
Ko‗pincha tabletka tashqi ko‗rinishida bir xillik kuzatilmaydi. Odatda tabletka tashqi
ko‗rinishidagi bir xillik tarkibiga rangli yoki rangsiz moddalar mavjudligi bilan bog‗liq bo‗ladi.
Ammo aslida esa bir xil rangli moddalardan tashkil topgan tarkibda xam bir xillik kuzatilmaydi.
Bir xil rangga eriShishning birdan bir yo‗li yordamchi moddalarni massanin namlashdan
oldinqo‗Shish va massa tarkibiy qismida 310 mkm li fraksiyani imkoni boricha yuqori bo‗lishiga
eriShishdir. Kalsiy steratning fraksion tarkibi xaqida xam yuqoridagi muloxazani aytish mumkin.
Bunda kalsiy stearat zarrachalari kuzatiladigan qarshilikni engishga birmuncha imkon yaratib,
tabletkani sifatli bo‗lishini ta‘minlaydi.
Tabletka ishlab chiqarishda xozirgi zamon talabiga binoan yuqori unum bilan ishlaydigan
RTM larning bir me‘yorda ishlashi ko‗p jixatdan massaning saralanish tarkibiga bog‗liq. Ammo
adabiyotlarda bu masala bo‗yicha fikrlar turli tuman bo‗lib, qanday saralanish tarkibga ega
bo‗lgan massa maqsadga muvofiq ekanligini anglab bo‗lmaydi. Lekin keyingi yillarda ilmiy
izlanish natijalarining barchasida substansiya va tabletka massalarining saralanish tarkibi
keltirilayotganligini kuzatish mumkin. Ilgarilari tabletka masasi tarkibidagi mayda qismni
miqdoriga e‘tibor berilar edi va bunga qarab tabletka mashinalarining bir me‘yorda ishlashi
xamda olingan tabletkalarning og‗irlikdagi chetlanishi qay darajada kechishi mumkinligi
baxolanar edi. Endilikda bunga axamiyat berilmay faqat saralanish tarkibini keltirish bilan
kifoyalanmoqda. Saralanishni esa uch, to‗rt va undan ortiq tarkibiy qism bo‗yicha amalga
oishirish odatga aylandi. Jumaladan. Ayrim tadqiqotchilar saralanishni 3 ta tarkibiy qismni
aniqlash bilan ifodalagan bo‗lsalar, boshqalari 4 ta tarkib bilan, yana boshqalari esa 5 ta, xatto 6
va 7 ta ko‗rsatkich tarkibi bilan ifodalaganlar. Lekin shunga qaramay xammasi xam ijobiy
baxolangan. Bu saxadagi ko‗rsatma birinchi bo‗lib, 70-80 yillarda korxona sharoitidan kelib
105
chiqqan xolda teShigining diametri 3 mm bo‗lgan donadorlagichdan olingan tabletka massalari
uchun 3000-2000 mkm – 15-20% va 1000-500 mkm – 80-85% bo‗lishligi, teShigining diametri
2 mm bo‗lganida va tashqi teShikchasi maxrutiysimon donadorlagichdan o‗tgan massada esa
2000-1000 mkm – 5-20% va 1000 mkm li tarkib 95-80% atrofida bo‗lishi mumkinligi
ko‗rsatilgan. Keyinchalik RTM larning takomillashuvi va tabletka sifatiga bo‗lgan talablarning
birmuncha jiddiylashuvi tabletka massasini teShigining diametri 1 mm bo‗lgan
donadorlagichdan o‗tkazishni taqazo etdi. Endilikda aksariyat ilmiy maqolalarda aynan shu
o‗zgarishni kuzatish mumkin. Ammo sanoat miqiyosida teShigining diametri 1 mm bo‗lgan
donadorlagichdan foydalanilganda olingan massaning tarkibiy qismini asosan 250 mkm li
granulalar tashkil qilishini kuzatish mumkin. Bu xolat esa massaning sochiluvchanlik xossasiga
ta‘sir ko‗rsatishi aniq. CHunki sanoat miqiyosidagi donadorlagichlarda olingan massa tarkibi
laboratoriyada donadorlangandan tubdan farq qiladi. Lekin massada qanday saralanish tarkibi
bo‗lishidan qat‘iy nazar u zamonaviy tezyurar tabletka mashinasining bir me‘yorda ishlashini
ta‘minlasa va tabletka sifat ko‗rsatkichlariga salbiy ta‘sir ko‗rsatmasa, shuni etarli deb baxolash
maqsadga muvofiqdir Masalaga bunday yondoShish esa saralanish tarkibini o‗rganish bilan
bog‗liq bo‗lgan keraksiz jarayondan voz kechib, faqat teShigining diametri 1 mm bo‗lgan
donadorlagichdan o‗tgan massa miqdorini keltirish bilan kifoyalanish mumkinligini ko‗rsatadi.
Zaruriyat tug‗ilganda esa faqat 310 mkm tarkibiy qismni aniqlash bilan kifoyalansa etarli
bo‗ladi. Bunda XI DF ning tolqonlarni elaklash qoidasiga binoan 310 mkm qismining 40% dan
ko‗p bo‗lmasligiga rioya qilinsa kifoyadir. Lekin ko‗pincha amalda bu ko‗rsatkich yuqori
bo‗lganligi sababli, ayniqsa rangli tabletkalarning bir xil tashqi ko‗rinishini ta‘minlashda o‗z
ta‘sirini ko‗rsatadi. Bu o‗rinda yuqoridagi qoidaga binoan bu ko‗rsatkichdan amaliyotda
foydalanish maqsadga muvofiq bo‗ladi.
Tabletka massasi to‗g‗ri tayyorlangan bo‗lsa, uning kerakli texnologik ko‗rsatkichlari
me‘yorida bo‗ladi va undan tayyorlangan tabletkalar xam sifat ko‗rsatkichlari bo‗yicha
farmakopeya talabi darajasida bo‗ladi. Lekni qanday tabletka massasi va sozlangan tabletka
mashinasi bo‗lmasin, tabletkalar og‗irligidagi qat‘iy bir xildagi chetlanish har doim xam
kuzatilavermaydi. Bunga asosiy sabab tabletka mashinasining harakat tezligi va xampadagi
massaning ish jarayonida yuzaga keladigan zichlanishdagi farqi xisoblanadi. Taxtakachlash
jarayonida xampadagi massa kamaya borgan sari uning satxiga bo‗ladigan bosim xam asta sekin
kamayib boradi. Shu sababli xampadagi tabletka massasi satxidagi bosimni keskin kamayib
ketishiga yo‗l qo‗ymaslik uchun uni o‗z vaqtida yangi massa bilan to‗ldirib turish kerak.
Aksariyat xolda bunga rioya qilinmaydi. Natijada xampada massa kamaygach matritsa kanalini
to‗lishida oldingi zichlik bo‗lmaydi va tabletka massa me‘yoridan ancha cheklangan xolda
bo‗ladi. Aynan buning teskarisi xampa qayta to‗ldirilganda kuzatiladi. Natijada bu jarayonlar
davomida olingan tabletkalar nazorat vaqtida ko‗zga tashlanishi mumkin. Albatta bu xol o‗z
navbatida tabletka qattiqlik ko‗rsatkichiga xam ta‘sir ko‗rsatadi. Bu axvoldan chiqish uchun
avtomatik tarzda mashinani sozlash bilan amalga oshirib bo‗lmasligini tushunib etish va
xampada massa miqdorining keskin o‗zgarishiga yo‗l qo‗ymaslik lozim. Tabletka sifat
ko‗rsatkichlarini baxolashda ya‘ni moddiy yo‗qotish bilan bog‗liq bo‗lgan xollarda DF XI
Nashri talablariga binoan o‗rtacha og‗irlikdan chetlanish miqdori, ta‘sir qiluvchi moddani miqdor
tahlili, moddalarning tabletkada bir xil tarqalishini aniqlash qat‘iy chegara + ko‗rsatkich bilan
belgilangan. Sifat ko‗rsatkichlari moddiy yo‗qotish bilan bog‗liq bo‗lmagan xollarda esa
qattiqligi, parchalanishi, erishi kabi ko‗rsatkichlar uchun ma‘lum oraliqda bo‗lishligi keltirilgan.
Shu sababli keyingi xolatda tajriba natijalarini qayta xisob qilib, keltirish ortiqcha bo‗libgina
qolmay balki bunga jiddiyroq yondoShib tajriba natijalarining tabiiyligini ta‘minlashda muxim
axamiyatga ega ekanligini unutmaslik lozim. Tabletka mashinasining bir me‘yorda ishlashi
massaning etarli sochiluvchanlik xossasiga bog‗liq. Ayniqsa bu zamonaviy tezyurar mashinalar
uchun muximdir. Shunday ekan massa sochiluvchanligini belgilashda xaqqoniy miqdoriy
ko‗rsatkich bo‗lishi kerak va shunga qarab mashina teznligShini aniqlash mumkin.
Adabiyotlarda sochiluvchanlik 2 . 10–3 kg/sdan yuqori bo‗lgani yaxshi deb baxolanadi. Aslida
massa sochiluvchanligi zamonaviy tezyurar tabletka mashinalarini qoniqtiradigan darajada
106
bo‗lmog‗i lozim. Misol tariqasida RTM 12 mashinasining ishi tahlil qilingan. RTM 12
mashinasining ishlab chiqarish quvvati daqiqasiga 20 marta tezlik bilan aylanganda soatiga 14
400 dona tabletkaga teng bo‗ladi. Bunda qolipni massa bilan to‗lishi taxtakachlanishi va
taxtakachlangan tabletkani qolipdan itarib chiqarish uchun faqat 0,25 soniya vaqt sarf bo‗ladi.
Demak qolip teShikchasini to‘ldirish 0,08 soniya ichida bo‗lishi kerak. Bu xolda massa
sochiluvchanligi 0,5 g tabletka misolida kamida 6,2 10-3 kg/s bo‗lishi talab etiladi. Ammo RTM
12 ning xampa ostki qismi keng bo‗lib, 3 yoki undan ko‗proq bo‗linmaga ega. Bunda xampa
ostida ketma-ket qolip to‗linmalarini massa bilan to‗lishi osonlashadi. Bu esa amalda massa
sochiluvchanligi kamroq bo‗lgan xollarda xam talab darajasida tabletka olish imkoniyatini beradi.
Odatda ilmiy izlanishlarda tabletka texnologiyasida eng muxim bo‗lgan taxtakachlanish
jarayonini kechishi aniq Yoritilmaydi va taxminan 100 tagacha tabletka olish bilan kifoyalanib,
shunga asoslanib baxolanadi. Agar bunda tajriba tabletkalar qo‗l taxtakach asbobida olingani
inobatga olinsa, bu ishlab chiqarish korxonasi uchun zarur bo‗lgan ko‗rsatkichni chetlab
o‗tilganini ko‗rsatadi. Ko‗pincha massani zarb bilan ishlaydigan mashinada tayyorlandi deb
kifoyalanadilar. Ko‗rsatilgan barcha xolatlarda etarli aniqlik bo‗lmagani uchun tabletka massasi
mashinaga qanchalik mos kelishini baxolab bo‗lmaydi va taklif qilingan texnologiyani qay
darajada asosli ekanini anglash ancha muShkul bo‗ladi. Bizga ma‘lum bo‗lgan adabiyotlarda bu
soxada biror bir ko‗rsatma yo‗q. Lekin RTM dan foydalanish bo‗yicha berilgan xujjatda
baxolash kamida 500,0 g massani taxtakachlash bilan belgilanadi deb ko‗rsatilgan. Lekni bunda
qanday og‗irlikdagi tabletkalar uchunligi keltirilmagan. Shu sababli tabletka og‗irligiga qarab
olinadigan natijalar xam bir xil bo‗lmaydi. Masalaga oydinlik kiritish va baxolashni
xaqqoniylashtirish uchun quyidagi amalga rioya qilish lozim. Shartli ravishda tabletka massasini
0,5 g ga teng deb olsak, 0,5 kg tabletka massasini taxtakachlanish boshlanishidan to oxirigacha
(massa tugaguncha) bo‗lgan davpHi 3 ga bo‗lish mumkin. Birinchi davr taxtakachlanish jarayoni
mo‗‗tadillashi uchun ketgan vaqt. Bu vaqt tabletka massasining texnologik xossasiga qarab qisqa
yoki uzoqroq bo‗lishi mumkin. Bu RTM 12 tabletka mashinasining 10-15 marta aylanishi uchun
ketgan vaqtga to‗g‗ri keladi. Ikkinchi davr. Taxtakachlash jarayonini boshlang‗ich va tugallanish
davri. Bu taxminan RTM 12 talbletka mashinasining 10 marta aylanishi uchun ketgan vaqt.
Boshlang‗ich va tugallanish davrlari uchun sarf bo‗ladigan massa miqdori:
0,5 g li tabletka uchun 10x12x0,5=60 dona tabletka yoki
15x12x0,5=90 ta tabletka bo‗lib, 30-45 g massaga to‗g‗ri keladi.
0,1 g li tabletkalar uchun 15x12x0,1=180 dona tabletka yoki
10x12x0,1=120 dona tabletka. Bu 12-18 g massaga to‗g‗ri keladi.
Uchinchi davr. Ish davri. Bu boshlang‗ich va tugallanish davrlaridan qolgan massani,
ya‘ni taxtakachlash uchun sarflanadigan va to‗liq sifatli tabletka olishni ta‘minlaydigan davr.
Demak, tabletka massasini RTM 12 mashinasida taxtakachlanishini xaqqoniy baxolash uchun
har bir matritsa qanday diametrga ega bo‗lishidan qat‘iy nazar taxminan 55-60 marta
taxtakachlashga ishtirok etishi kerak bo‗ladi. Bu keltirilgan raqamlar qat‘iy bo‗lmay, massa
xossasiga qarab u yoki bu tomonga qisman chetlanishi mumkin. Bunday baxolash ishlab
chiqarishda takroriy sinovlar o‗tkazishga o‗rin qoldirmaydi.
Hozirgi vaqtda korxona sharoitida tabletkalar asosan ikki xil usulda: substansiyani
to‗g‗ridan-to‗g‗ri presslab va nam donadorlash orqali presslab olinadi. To‗g‗ridan-to‗g‗ri
presslab tabletka olishda texnologik bosqichlar soddalashadi, energiya tejaladi va tayyor
mahsulotning biosamaradorligi, nam donadorlash usuli bilan olingan tabletkalarga nisbatan har
doim yuqori bo‗ladi. Lekin yordamchi moddalar qo‗shmasdan to‗g‗ridan-to‗g‗ri presslab
tabletka olinadigan substansiyalar 3% ni tashkil etadi xolos. To‗g‗ridan-to‗g‗ri presslab tabletka
olish uchun, presslanadigan massa zarrachalarining shakli Sharsimon yoki ko‗p qirrali kubsimon
bo‗lishi, suvda yaxshi erishi va dozasi 0,05 g dan kam bo‗lmasligi kerak hamda ular ijobiy
texnologik xossalarni namoyon etishi lozim. Bunday moddalar izodiametrik guruhga mansub
107
bo‗lib, ularga NaCl, KBr, KJ va hakozolar kiradi. Bundan tashqari bir qator substansiyalar
yuqoridagi talablarga javob beradi, lekin texnologik xossalari talab darajasida bo‗lmaydi.
Bunday moddalardan to‗g‗ridan-to‗g‗ri presslab tabletka olish uchun, ularga turli xil yordamchi
moddalar qo‗shib, texnologik xosslarini ijobiy tomonga o‗zgartirib, so‗ngra presslab tabletka
olinadi. Ularga feramid, anestezin, paxikarpin gidroyodid, geksametilentetramin va natriy kofein
benzoatlar kiradi.
Korxona sharoitida bugungi kunda tabletkalar asosan nam donadorlash usuli orqali
tayyorlanadi. Bunda substansiya va yordamchi moddalar aralashmasiga maqsadga muvofiq
bog‗lovchi qo‗shib, mo‗‗tadil nam massa xosil qilinadi va u turli xil donadorlash usullarida
granula holiga keltiriladi. Hozirgi vaqtda korxonalarda g‗alvirdan o‗tkazilib, briketlash,
strukturali va eritish usullari mavjud. Bulardan eng maqsadga muvofig‗i briketlash orqali va
strukturali donadorlash usullari hisoblanadi. Bu usullarda olingan granulalar etarli qattiqlikka ega
bo‗lib, sirti tekis bo‗ladi. Bu esa o‗rtacha massasi talab darajasida bo‗lgan sifatli tabletkalar
olishga imkon beradi. Briketlash orqali donadorlashda dori modda harorat va namlik ta‘siriga
uchramaydi. Bu esa yuqori biosamarador mahsulot olish imkoniyatini beradi. Bu usulni qo‗llash
uchun, respublikamizga zamonaviy briket mashinalari keltirilishi lozim. Briketlash usuli tabletka
ishlab chiqarishni avtomatizatsiyalash imkoniyatini beradi. Strukturali granulyasiya usullaridan
―yolg‗on qaynoq‖ yuzada donadorlash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu maqsadda asosan SG-
30 asbobini ishlatish maqsadga muvofiq. Bu usulda olingan granulalar ham etarli
mustahkamlikka va tekis sirtga ega bo‗ladi, bu esa o‗z navbatida sifatli mahsulot olishga imkon
yaratadi. Texnologik nuqtai nazardan donadorlashdan kuzatiladigan asosiy maqsad
presslanadigan massaning sochiluvchanligini yaxshilash va mustahkam tablekta olishdir.
Tabletka ishlab chiqarish texnologiyasida presslanadigan massaning qoldiq namligi katta
ahamiyatga ega. Agar massadagi qoldiq namlik me‘yoridan ko‗p bo‗lsa, presslanadigan
massaning sochiluvchanligi yomonlashadi, qolipga yopishadi va tabletkaning sifati talab
darajasida bo‗lmaydi. Agar qoldiq namlik me‘yoridan kam bo‗lsa, presslash uchun yuqori bosim
talab etiladi. Bu esa tabletka mashinalarini me‘yoridan oldin emirilishiga olib keladi,
tabletkaning chetlari uvalanib ketadi. Undan tashqari yuqori bosim ostida zarrachalarning qaytf
taqsimlanishi yuz berib, faollikka ega bo‗lmagan yangi polimorf modifikatsiyalar xosil bo‗lishi
mumkin.
Har bir presslanadigan massa uchun mo‗‗tadil qoldiq namlik tajriba yo‗li orqali topiladi.
Tarkibida kristallizatsion suv saqlagan substansiyalar presslanadigan massalarining qoldik
namligi kristallogidratlar miqdoricha bo‗lishi kerak. Mo‗‗tadil qoldiq namlik zarrachalar orasida
―ko‗prikcha‖ vazifasini bajarib, zarrachalarni bir-biriga mo‗‗tadil bosim ostida yaqinlaShishiga
yordam beradi va sifatli tabletka olish imkoniyatini yaratadi. Shunday qilib massadagi qoldiq
namlik asosiy texnologik ko‗rsatkichlardan biri bo‗lib, sifatli tabletka ishlab chiqarishga yordam
beradi.
Sanoatda qoldiq namlik asosan quritgich javonlarida doimiy og‗irlikkacha quritish orqali
aniqlanib, uzoq vaqtni talab qiladi. Shularni inobatga olib, keyingi yillarda qoldiq namlik
miqdorini Germaniyaning Sartorius yoki Yaponiyaning ―Kett‖ firmasi taklif etgan, namlik
o‗lchagich asbobida aniqlanmoqda. Bu usulda bir marta tortma olinib, uning tarkibidagi qoldiq
namlik foiz hisobida topiladi. Xorijiy davlatlarda qoldiq namlikni ―Fisher‖ reaktivi orqali
aniqlash keng tarqalgan. Ampitsillin, amoksitsillin va amoksiklav granulalaridagi qoldiq namlik
shu usulda aniqlanadi. Lekin ―Fisher‖ reaktivi o‗ta zaharli bo‗lganligi uchun bizni
mamlakatimizda amalda kam qo‗llaniladi.
Har qanday tabletka dori turi bosim ostida olinadi. Bu esa bosim ta‘sirida qanday
o‗zgarishlar yuz berishini tushuntirishni taqozo etadi. yuqori bosim ostida moddani hajmi keskin
kamayadi va natijada uni xossasi keskin o‗zgaradi. Masalan, ularni elektr o‗tkazuvchanligi
oShadi, yuqori bosim ostida dielektriklar ham metallik xossasini namoyon etadi. Qattiq
jismlarni presslashdagi nazariy masalalar yaxshi o‗rganilmagan. Keyingi vaqtlarda fizik-
mexanikani dorilar texnologiyasini rivojlanishi, metallar, silikatlar va plastmassa texnologiyasini
rivojlanishiga turtki bo‗ldi. Bu sohani rivoji oziq-ovqat sanoatida o‗z samarasini ko‗rsata
108
boshladi. Bu yutuqlarni farmatsevtika sanoatida ham qo‗llanilishiga hech qanday shubha
bo‗lishi mumkin emas. shulardan kelib chiqqan holda tabletka texnologiyasida yuz beradigan
o‗zgarishlarni fizik-kimyoviy mexanika hamda fizik va mexanika qonunlari asosida
tushuntirishga harakat qildilar, ko‗zga ko‗ringan olimlar.
Tabletkani qattiq dozalarga bo‗lingan dori turi bo‗lgani uchun dispers muhitsiz o‗zaro
bog‗langan dispers sistema deb qaralsa bo‗ladi. Qattiq jismni har bir zarrachasi o‗ziga xos
mexanik xossalari bo‗ladi: qovushqoqlik, qayishqoqlik, elastiklik va qattiqlik. Bu xossalar
zarrachalarni deformatsiyaga qarshilik darajasini belgilaydi. Qattiq jismlarni bu xossalari o‗z
navbatida moddani tuzilishiga, molekulalar aro kuchning katta-kichikligiga bog‗liq bo‗ladi.
Kukunlarda zarrachalarni bir-biriga tortishi mexanik va elektrostatik kuchlar hisobiga amalga
oshiriladi. Presslanmagan kukunlar zarrachalari orasidagi masofa katta bo‗lganligi sababli
elektrostatik kuchlar kichik bo‗ladi. Zarrachalararo elektrostatik kuch ulardagi atomlar soniga
proporsional bo‗ladi. Presslash jarayonida zarrachalar bir-biriga yaqinlaShishi bilan
molekulalararo kuch ko‗payadi va zarrachalar o‗zaro birikadi.
Kukunlarni presslab tabletka olish jarayoni 3 bosqichdan iborat bo‗ladi: boshlang‗ich,
o‗rta va oxirgi.
Boshlang‗ich bosqichda g‗ovaklikni kamayishi hisobiga zarrachalarni hajmi jadal suratlar
bilan kamayadi.
Ikkinchi bosqichda, ma‘lum vaqt oralig‗ida bosim ortishiga qaramasdan zarrachalarning
zichlanishi kuzatilmaydi, bu zarrachalarni zichlanishga bo‗lgan qarshiligi bilan tushuntiriladi.
Bu bosqichda asosan elastiklik (uprugaya), deformatsiya kuzatiladi. Bu bosqichni davom etish
vaqti kukunlarni elastiklik xossasiga bog‗liq bo‗ladi. Bu bosqichda asosan elastik deformatsiya
kuzatiladi.
Bu bosqichni cho‗zilish vaqti kukunni elastiklik darajasiga bog‗liq bo‗ladi. Elastik
kukunlar uchun zichlanish vaqti ko‗p bo‗ladi.
Plastik moddalar uchun esa qisqa bo‗ladi.
Oxirigi (so‗nggi) presslash bosqichi elastik deformatsiya plastik deformatsiyaga
aylanganidan boshlab yuz bera boshlaydi. Zarrachalarni qattiqligi va elastiklik darajasiga
hamda zarrachalarni qolipda joylaShishiga qarab 2 xil deformatsiyani kuzatish mumkin.
Presslashni so‗nggi bosqichida zarrachalar bir-biriga yaqinlashadi va ular orasidagi
kontaktlar ko‗payadi. Bunda zarrachalarni o‗‗zaro tortiShish kuchi ko‗payadi, natijada bir
butun buyum xosil bo‗ladi.
Presslash natijasida xosil bo‗ladigan mustahkam buyumlarni, mexanizmini tushuntirish
uchun I.Poxolok va V.A.Boldirev (1952), Mali (1961) bir nechta nazariyalarni ishlab chiqqan.
Shularni ko‗proq amaliy ahamiyatga ega bo‗lganlari: kapillyarlik nazariya, kolloid nazariya,
erish nazariyasi va zarrachalarni bir biriga mexanik kirib borish nazariyasidir.
Kapillyarlik nazariyasi. Bu nazariyaga binoan taxtakachlanadigan modda bo‗sh
strukturali suvga to‗la kapillyarga boy tarmoq deb qaraladi. Taxtakachlanish jarayonida bu
kapillyarlar siqilishi natijasida ichidagi suyuqlik siqilib tashqariga chiqadi va uning satxini
yupqa suv pardasi bilan qoplaydi. Bu esa zarrachalarning o‗zaro ishqalanishini engillashtirib,
siljishini osonlashtiradi, natijada tabletka xosil bo‗ladi. yuqori puanson ko‗tarilganda, bosim
yo‗qolib boradi, moddalar kapillyar taranglik qoidasiga binoan oldingi xoliga qaytishga intiladi.
Bunda kapillyar qonuniga binoan uning ichiga siqib chiqarilgan suvning bir qismi tortiladi. Bu
esa satxdagi pardaning yana xam yupqalanishiga, ta‘sir yuzasining yanada yaqinlashuviga olib
keladi. Natijada molekulyar ta‘sir kuchi yuzaga kelib, tabletkaning mustahkamligi ta‘minlanadi.
Kolloid nazariyasi. Bu nazariya ham molekulyar kuch ta‘siriga asoslangan bo‗lib,
taxtakachlanadigan modda zarralari yupqa kolloid parda bilan qoplangan deb xisoblanadi. Bu
xolda zarrachalarning o‗‗zaro yopiShishi, shu kolloid zarrachalarning faol funksional qismlari
bilan bog‗liq bo‗lib, molekulyar va elektrostatik kuch ta‘sirida yuzaga keladi, deb
tushuntiriladi.
Qotishma xosil qilish nazariyasi. Bu nazariya ko‗proq nisbatan past haroratda eriydigan
moddalar uchun xosdir. Taxtakachlash jarayonida qolirning silliqlik darajasiga, sirpantiruvchi
109
va moylovchi moddalarning sifati va miqdoriga, taxtakachlash tezligiga qarab ishqalanish xosil
bo‗ladi. Bunda harorat 50 dan ham yuqoriga ko‗tarilishi mumkin. Bu esa zarrachalarning
qattiqligini kamaytiradi. Natijada taxtakachlanadigan modda osonlik bilan qotishma xosil qiladi.
Zarrachalarning o‗zaro bir-birining ichiga kirish nazariyasi. Taxtakachlanayotgan
moddalarning yuza shakli katta ahamiyatga ega. Agar zarracha murakkab dentrit, tolasimon
kabi ko‗rinishda bo‗lsa, to‗g‗ri shakldagi moddalarga nisbatan ularning o‗zaro bir-biriga kirib
borishi birmuncha oson yuz beradi. Natijada tabletka xosil bo‗ladi.
Umuman olganda taxtakachlanadigan zarrachalarning tashqi shakli bir xil bo‗lishini
ta‘minlash juda kiyin. shuning uchun ham taxtakachlash jarayonida yuqorida keltirilgan xamma
nazariyalar ham amal qilishi mumkin. Bizning fikrimizcha, tabletka xosil bo‗lishida
zarrachalarning molekulyar kuchlarini o‗zaro ta‘siri, zarrachalarning bir-biriga kirib borishi va
qotishma hosil qilish xossalari sodir bo‗ladi.
Shu nuqtai nazarga asosan, tabletka tayyorlashda ishlatiladigan yordamchi moddalarning
ham ahamiyatini tushuntirish mumkin.
Dori moddalarni to‗g‗ridan-to‗g‗ri presslab tabletka olish katta amaliy va nazariy
ahamiyatga ega. To‗g‗ridan-to‗g‗ri presslab tabletka olishda texnologik bosqichlar bir muncha
qisqaradi, substansiya namlik va harorat ta‘siriga uchramaydi, iloji boricha yordamchi moddalar
qo‗shilmaydi yoki oz miqdorda qo‗shiladi. Bu esa energiya tejamkorligiga, texnologik jarayonni
soddalashuviga olib keladi. Bu tadbirlar katta iqtisodiy samara beradi va mahsulotni tannarxini
arzonlashuviga ko‗maklashadi. Eng muhimi adabiyotlarda keltirilgan ma‘lumotlar, to‗g‗ridan-
to‗g‗ri presslab olingan tabletkalarni biosamaradorligi nam donadorlash orqali olinganga
qaraganda biologik ta‘siri yuqoriligini ko‗rsatdi. To‗g‗ridan-to‗g‗ri presslab tabletka olish uchun
dori modda ijobiy texnologik xossalarni namoyon etishi, dozasi 0,05 g dan kam bo‗lmasligi va
suvda yaxshi erishi kerak.
Bunday xossalarni natriy xlorid, geksametilentetramin, kaliy bromid, kaliy yodidlar
namoyon etadi, shuning uchun ularni yordamchi moddalar qo‗shmasdan presslab sifatli tabletka
olish mumkin.
Masalan, natriy xloridni to‗g‗ridan-to‗g‗ri presslab tabletka olish uchun uzunchoq
shakldagi zarrachalar maqsadga muvofiq bo‗lib, Sharsimon zarrachalarni presslash ancha qiyin
bo‗ladi. M: sut qandi, fenil salitsilat, geksametilentetramin, feramid va h.k. shuning uchun
bunday moddalarni to‗g‗ridan-to‗g‗ri presslash mumkin bo‗ladi. To‗g‗ridan-to‗g‗ri presslab
tabletka olishni keng tarqalgan usullaridan biri massani sochiluvchanligini yaxshilovchi
yordamchi moddalar qo‗Shishdir. Bu maqsadda, karboksimetilsellyuloza va uni natriyli tuzi,
30% gacha quruq sut zardobi, amilaza, sorbital, glyukoza, kraxmal va kalsiy stearat, qand
bilan ksilit aralashmasi, o‗lchami 1 mm bo‗lgan eritilgan mannit, glyukoza va kraxmal
aralashmasi (7+1+2), o‗ta maydalangan kraxmal, luviskol A64 (vinilpirolidin va
vinilatsetatlarning sopolimerlari), aerosil, magniy stearat va talk aralashmasi (1+9), kraxmalga
10% kakao moyi qo‗shilgan aralashmalar va h.k.
Yuqoridagi yordamchi moddalarni qo‗shib vitaminlar, alkaloidlar, glikozidlar,
fenolftalein, sulfadimezin, fenolbarbital, efedrin gidroxlorid, askorbin kislotasi, natriy
gidrokarbonat, kalsiy laktat, ftivazidni Na-PASK bilan aralashmasi, streptotsid, fenatsetin,
bruneomitsin tabletkalari olingan. Bu tabletkalarni tayyorlash texnologiyasi quyidagicha: dori va
yordamchi modda yaxshilab aralashtiriladi va tabletka mashinasida presslanadi. Bu usulni eng
asosiy kamchiliklari: massa qavatlanishi, dozasi kichik bo‗lgan tabletkalarda ta‘sir qiluvchi
moddani bir xil tarqalmasligi va yuqori bosim kerakligi. Odatda yuqori bosimda ishlagan
mashinalar muddatidan ilgari emiriladi.
Bu kamchiliklarni ayrimlarini quyidagi tadbirlar orqali yo‗qotish mumkin: massani
qolipga majburan uzatish. Bu mashinani ishchi qismiga ayrim o‗zgartirishlar kiritish orqali
amalga oshiriladi.
110
11-ma‟ruza. Sanoat miqyosida jelatin kapsulalari ishlab chiqarish. Dori
moddalarini jelatin kapsulalariga joylashtirish.
Reja
Mavzuning dolzarbligi.
1. Kapsulalarni tayyor dori vositalari orasida tutgan o‗rni.
2. Kapsulalarning ta‘rifi, tavsifi va tasnifi.
3. Kapsulyatorlar va ularni samaradorligini oshirish.
4. Kapsulalarni tayyorlashda ishlatiladigan yordamchi moddalar va ularga qo‗yilgan
talablar.
5. Kapsulalarni tayyorlash usullari.
6. Kapsulalarni qdoqlash, o‗rash, tashish va saqlash.
Xulosalar.
Kapsulalar – qattiq yoki Yumshoq jelatina qobiqlariga bir yoki bir nechta biologik faol
moddalar yoki ularni yordamichi moddalar bilan xosil qilgan aralashmasi joylashgan,
dozalangan, qattiq dori turi. Kapsula lotincha – ―capsula‖ so‗zidan olingan bo‗lib, ―qobiq‖,
―quti‖ degan ma‘noni anglatadi.
Kapsulalar to‗g‗risidagi ma‘lumotlar eramizdan avvalgi 1500 yillarda ―Ebers
papiruslarida‖ qayd etilganligi, Georg Ebert tomonidan aniqlangan. 1730 yilda Venetsiyalik
farmatsevt De Pauli toza terpenni noxuSh hidi va ta‘mini qobiqlash orqali yo‗qotishga erishgan.
1833 yilda farmatsevtik maqsadlarda qo‗llash uchun jelatina kapsulalarini tayyorlashga birinchi
patent Parijda, fransuz farmatsevt talabasi François Achille BapHabe Mothes (Mote) va
dorishunos Joseph Gérard Auguste Dublanc (Dyublan) tomonidan olingan.
Birinchi kapsulalar simob bilan to‗ldirilgan charm qopchani suyuq jelatina massasiga
botirib olish usulida olingan. CHarm qopchaga yopishgan yupqa qatlamli jelatina ma‘lum vaqt
qurib qotgandan so‗ng, simob olib tashlangan, hosil bo‗lgan kapsula charm qopchadan oson
ajratib olingan. Kapsulalarga dori moddalar joylashtirilib (o‗Sha davrlarda faqatgina dorivor
suyuq moylar hamda moyli eritmalar pipetka yordamida to‗ldirilgan) tirqish suyuq jelatina
tomizib, berkitilgan. O‗Sha yili Mote simob to‗ldirilgan charm qopchani zaytun mevasi
shaklidagi metallga almashtirib, qo‗shimcha patent oladi. Bu usul zamonaviylashgan ko‗rinishda
bugungi kunga qadar laboratoriya sharoitida Yumshoq jelatina kapsulalarini tayyorlashda
qo‗llanilib kelinmoqda.
1846 yilda fransuz Jyul Leubi ―dorivor qobiqlarni tayyorlash usuli‖ nomi bilan patent
oldi. U birinchi bor harakatlanuvchi diskga mahkamlangan matall bo‗lakchalarni suyuq
jelatinaga tushirib, ikki qisimli kapsulalarni olishga muvoffaq bo‗ldi. Ikkiala qisim bir-biri bilan
birikib, ―ipak pillasi‖ ko‗rinishidagi, silindrik shaklli qutichani hosil qiladi. Bu kapsulalarga
Shifokor retseptiga muvofiq dorishunoslar kukun yoki ularning aralashmalarini joylab, ichish
uchun qulay bo‗lgan dori vositalarini olishgan. Aynan shu usulni zamonaviylashgan ko‗rinishi
bugungi kunda sanoat miqyosida qattiq (ikki qismli) jelatina kapsulalarini ishlab chiqarishda
qo‗llaniladi.
1872 yilda fransuz ixtirochisi Limuzin ikki qismli kapsulalarni to‘ldirish va ishlab
chiqarishda qo‗llanadigan apparatni ixtiro qiladi.
Keyinchalik, Amerikaliklar tomonidan kapsulalarni ishlab chiqarishga katta hissa
qo‗shildi.
1874 yilda Deytroytlik farmatsevt Hubel (Xyubel) botirib olish usulida kapuslalash
apparatni kashf qildi va birinchi marotaba katta miqdordagi kapsulalarni ishlab chiqishga
muvaffaq bo‗ldi. Shuningdek, u kapsulalarni sig‗imi bo‗yicha farqlab, raqamlar bilan belgilashni
taklif etdi. Kapsulalar avvaliga dorixonalarda keyinchalik esa farmatsevtik korxonalarda
―Kapsulalangan dori shakllari‖ nomi bilan ishlab chiqarila boshlandi.
Keyinchalik, 1888 yilda Amerikalik muhandis John Russel (Djon Rassel) sanoat
111
miqyosida ikki qismli jelatina kapsulalarni ishlab chiqarishni qulay usulini patentladi. Bu usul
1895 yilda mashxur Parke, Davis & Co kompaniyasi mutaxasisi Colton (Artur Kolton)
tomonidan takomillashtirildi. Uning qurulmasi soatiga 6 000 dan 10 000 donagacha kapsula
ishlab chiqargan. ―Colton‖ firmasi birinchi bo‗lib, ikki qismli kapsulalarni to‘ldirish va yopishni
avtomatlashtirishni yo‗lga qo‗ygan. Firmaning ishlab chiqarish unumdorligi yuqori bo‗lgan,
zamonavilashgan hamda avtomatlashgan dasgohlari bugungi kunda ham jelatinali kapsulalarni
ishlab chiqarishda qo‗llanilib kelinmoqda.
Kapsulalarni sig‗imi bo‗yicha farqlab, raqamlar bilan belgilashni taklif etgan Xyubel
tasnifi, 1904 yilda Germaniyada nashr etilgan ―Umumiy farmatsiya ensiklopediyasi‖da o‗z
aksini topadi. Bunda, eng katta kapsula – 00 va eng kichik kapsula – 5 deb belgilangan, o‗Sha
davrda Evropada esa eng kichik kapsulalar – 0, eng katta kapsulalar – 5 raqamlari bilan belgilan.
Amerikaning Parke, Davis & Co firmasi ilk bor Yumshoq kapsulalarni qoliplash usulida
ishlab chiqarishni yo‗lga qo‗ygan. Bu usul 1933 yilda Amerikalik muhandis Sherer (Robert
Sherer ―R.P. Sherer‖ – kompaniyasining asoschisi) tomonidan takomillashtirilgan. U gorizontal
presslash usulini o‗zgartirib, aylanma harakatlanuvchi ikki vertikal qolipni pichoqcha bilan
ta‘minlagan, kapsulalar to‗lgandan so‗ng kesilgan va bir vaqtning o‗zida ponasimon uskuna
yordamida teShikcha kavsharlab berkitilgan.
Antibiotiklar kashf etilganidan so‗ng, barcha mana shu amaliy-ilmiy manbadan,
kapsulalangan dori shakllarini ishlab chiqarishda, dunyo bo‗yicha keng foydalanilgan. O‗Sha
davrlarda antibiotiklar tibbiyotda keng foydalanilganligi sababli, ularning achchiq ta‘mini
kapsulalash yordamida yo‗qotila boshlanganligi, bu dori turini ommaviylaShishiga turtki bo‗ldi.
Jelatina kapsulalarni katta miqdorda ishlab chiqarishni avtomatlashtirish, Ushbu dori turini
boshqa dori turlaridek tanilishiga sabab bo‗ldi.
Hozirgi kunda kapsulalangan dori preparatini katta miqdorda ishlab chiqaruvchi
davlatlarga ―Katta ettilik‖ davlatlari, hamda Belgiya, Janubiy Koreya, SHvetsariya, Meksika
kiradi. O‗zbekistonda esa bu dori turini ishlab chiqarish endigina rivojlanayotgan bosqichda
bo‗lib, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning muhim muammosi hisoblanadi.
Tayyorlanish texnologiyasiga ko‗ra jelatina kapsulalari qattiq – ikki qisimli (capsulae
dure or operculate), ajraladigan asos va qopqoqdan tashkil topgan, hamda Yumshoq (capsulae
molles) – yaxlit o‗zaro ajralmaydigan bo‗lib, olinish usuliga ko‗ra ular ham chokli (ikkita bir xil
bo‗lakni yopishtirilishidan hosil bo‗lgan bo‗ylama chokli) yoki choksiz bo‗ladi.
Jelatina kapsulalarini qattiq va Yumshoq turlarga ajratish Shartli bo‗lib, qattiq kapsula –
qattiq, Yumshoq kapsula esa Yumshoq qobiqli bo‗lishi kerak degan fikr noto‗g‗ridir. Yumshoq
kapsulalarni Yumshoq deb yuritilishiga sabab shundaki, kapsulalash vaqtida farmatsevtik faol
modda kapsulalarga yumShoqligida solinadi, shakl berish jarayonida va vaqt o‗tishi natijasida u
qattiqlashib, hatto qotib, qattiq holatga kelib qolishi ham mumkin.
Yumshoq kapsula qobig‗i tarkibidagi komponentlar miqdoriga qarab, yumShoqlik
darajasi uch xil bo‗ladi. Yumshoq jelatinali kapsulalar asosan suyuq yoki pastasimon dori
moddalar bilan to‗ldiriladi. Ba‘zan Yumshoq kapsula qobig‗ining tarkibiga ta‘sir etuvchi
moddalar ham kiritiladi.
Yuqori samarali texnologiyalar imkoniyatlaridan foydalanib, kapsulalarni bemorga berish
yo‗llarini kengaytirishga erishilmoqda. Qabul qilish usuliga ko‗ra asosan enteral (ichish uchun
mo‗ljanlangan) kapsulalardan tashqari, bugungi kunda kapsulalangan dori shakllari mahalliy
qo‗llash uchun ham ishlab chiqarilmoqda. Jumladan, rektal, vaginal, sublingval, chaynashga
mo‗ljanlangan kapsulalarni ishlab chiqish yuzasidan katta ishlar amalga oshirilmoqda, shu bilan
birga quloq va ko‗z tomchilarini o‗zida saqlagan kapsulalar ham mavjud.
Bulardan tashqari dori moddasini ajraladigan joyiga qarab ham enteral kapsulalarni
Oshqozonda parchalanadigan va ichakda parchalanadigan turlarga ajratiladi. Ichakda
parchalanadigan kapsulalar modifikatsiyalangan ajralib chiquvchi vositalar qatoriga kirib, ular
me‘da Shirasiga turg‗un, ta‘sir etuvchi moddani ichak muhitida tez parchalananishi – ajralishini
ta‘minlaydi. Ular qattiq yoki Yumshoq kapsulalarni kislotali muhitga turg‗un bo‗lgan plyonkalar
bilan qoplangan, yoki kislotali muhitga turg‗un bo‗lgan plyonkalar bilan qoplangan granulalar
112
yoki kukunlar to‗ldirilgan kapsulalardir.
Ta‟siri uzaytirilgan kapsulalar (retard kapsulalar) kapsulalarning alohida guruhi bo‗lib,
tarkibidagi dori moddasini ajralish tezligi va miqdorini hamda ajralib chiqish joyini boshqarish
mumkin bo‗lgan prolongirlangan kapsulalardir. Bu maqsadda maxsus yordamchi moddalardan
foydalaniladi, bu moddalar kapsula qobig‗ining tarkibida yoki ichidagi dori moddasi bilan birga
yoki har ikki holatda ham bo‗lishi mumkin.
Spansulalar – qattiq kapsulalar turiga kirib, uning tarkibidagi dori moddasi turli xil
vaqtlarda erishini ta‘minlovchi moyli qobiqlar bilan qoplangan mikrokapsulalar yoki
mikrodrajelar aralashmasidan iborat.
Medulalar – qattiq jelatina kapsulalari bo‗lib, tarkibida plyonka bilan qoplangan
mikrokapsulalardan iborat.
Spansula va medulalarning tarkibiga 3, 4 hatto 5 turdagi, har xil qobiq bilan qoplangan
mikrokapsuslalarni joylashtirish mumkin. Bu yadroni erish vaqtini uzaytirishi bilan dori
moddasining ta‘sirini uzaytiradi.
Mikrokapsulalar – kapsulalarning alohida guruhi bo‗lib, polimer yoki boshqa
materiallardan tayyorlangan yupqa qobiqdan iborat, Sharsimon yoki geometrik shaklga ega
bo‗lmagan, o‗lchami 1 mkm dan 500 mkm gacha bo‗lgan farmatsevtik ta‘sir etuvchi qattiq,
suyuq yoki gazsimon moddalarning yordamchi moddalar bilan yoki yordamchi moddalarsiz
saqdaydigan kapsulalar hisoblanadi. Bugungi kunda mikrokapsulalar spansulalar, medulalar,
suspenziyalar, ―retard‖ tipidagi tabletkalar, terapevtik sistemalar, briketlar hamda rektal tipidagi
kapsula dori turlari ko‗rinishida qabul qilinadi.
Pelletlar – bir yoki bir nechta farmatsevtik faol moddalarning yordamchi moddalar bilan
yoki yordamchi moddalarsiz saqlagan, qobiq bilan qoplangan, o‗lchami 2000 mkm dan 5000
mkm gacha bo‗lgan, Sharsimon shakldagi qattiq zarrachalardir.
Bugungi kunda farmatsevtik ishlab chiqarishda nanotexnologiya asosida dori moddasini
yangi nanokapsulalar shaklida ishlab chiqarish amalga oshirilmoqda. Nanokapsulalar – sun‘iy
yaratilgan ―dori moddasi uchun konteynerlardir‖. Ular 100-600 nanometr o‗lchamlarda bo‗ladi.
Dunyo bo‗yicha qattiq jelatina kapsulalar (Standart, Snap-Fit, Coni-Snap) 8 o‗lchamda
ishlab chiqariladi. №5 (eng kichik) dan №000 (eng katta) gacha. CHet elda ayrim ishlab
chiqaruchi firmalar tomonidan qo‗shimcha to‗qqizinchi №0el o‗lchamdagi kapsulalarni (0
elongated, ya‘ni №0 o‗lchamdagi kapsulalarning uzun shakldagisi) ishlab chiqarish
texnologiyasi o‗zlashtirilgan. Bulardan tashqari beSh xil standartda Supro turidagi A dan E
gacha belgilangan kapsulalar ko‗p ishlatiladi. yuqoridagi ikki turdagi kapsulalarning o‗rtacha
sig‗imi quyida keltirilgan.
Qattiq jelatina kapsulalari ikkita silindrik qismdan tashkil topgan: tubi yarimSharsimon
bo‗lgan asosiy qobiq – asos va huddi shunday shakldagi, lekin uzunligi bo‗yicha kaltaroq
qopqoqdan iborat. Qopqoqning ichki diametri asosning tashqi diametriga teng bo‗lib, ularning
o‗zaro ichiga kirishidan standart o‗lchamli konteyner hosil bo‗ladi.
Asos va qopqoqni mustahkam hamda ishonchli yopilishini ta‘minlash maqsadida 60-
yillarda etakchi ishlab chiqaruvchilar tomonidan Snap-Fit kapsulasini ishlab chiqarish yo‗lga
qo‗yidi. Bu kapsulalar standart o‗lchamlarda (5 dan 00 gacha) bo‗lib, asosiy qobiq uchida va
qopqoqning tubiga yaqin qismida maxsus birikadigan botiq hamda qavariq halqali bo‗rtmalar
bilan ta‘minlangan. Ular yordamida kapsula qismlari ―qulflangan‖, bu esa keyingi bosqichlarda
qadoqlash hamda Tashishda kapsulalarni ochilib ketishini oldini olgan.
Kapsulalarni to‘ldirish bosqichiga yangi avlodga mansub, ishlab chiqarish unumdorligi
yuqori bo‗lgan dastgohlarni joriy etilishi kapsulalarni texnik takomillashtirish zaruriyatini
keltirib chiqardi, natijada «Capsugel» firmasi tomonidan Coni-Snap standart o‗lchamdagi (4 dan
00 gacha) asosining og‗zi konussimon qayrilgan kapsulalar ishlab chiqarish yo‗lga qo‗yildi.
Bunday kapsulalarning asosi qopqog‗i bilan to‗qnashmasdan kiyishib, kapsulalashni
avtomatlashtirilgan usulda ishlab chiqarish va to‘ldirishda bo‗ladigan yaroqsiz mahsulot
miqdorini kamaytiradi hamda nuqsonsiz bo‗lishini ta‘minladi.
Coni-Snap kapsulalarining yangi vakili ―chuqurchali‖ Coni-Snap kapsulasidir. U ikki
113
ketma-ket paralel halqali bo‗rtmalardan tashqari 4 ta dumaloq yoki oval chuqurchalar bilan
taminlangan. Bu yangi ko‗rinish kapsulaning aniq, shu bilan birga to‗liq yopilishini taminlaydi.
Kapsulalarni tasodifiy ochilib ketishidan turli yoShdagi bemorlarni himoyalash
maqsadida, takomillash-tirilgan kapsula ko‗rinishi – Coni-Snap SUPRO ishlab chiqilgan. Bu
yuqorida keltirilgan kapsula ko‗rinishining o‗zi bo‗lib, uning qopqog‗i asosiy qobiqni deyarli
to‗liq yopadi (kapsula shunday yopiladiki, faqat asosiy qobiqni yumaloq tubi ko‗rinib turadi).
Bunday kapsulalarni amaliy jihatdan ochib bo‗lmaydi.
Yumshoq kapsulalar ham sig‗imiga ko‗ra farqlanadi, lekin ular qattiq kapsulalardek aniq
standartlanmagan. Chokli Yumshoq kapsulalarning sig‗imi 7,5 ml gacha bo‗ladi. Kapsulalarni
to‗diradigan va chok hosil qilib yopishtiradigan shakl beruvchi qoliplar minim o‗lchov birligida
o‗lchanadi.
Sharsimon shakldagi choksiz kapsulalardan farqli ravishda chokli kapsulalar shakliga
ko‗ra turlicha bo‗ladi: Sharsimon (round), uzunchoq (oblong), oval (oval), rektal shamcha
shaklida (suppositories) va tubatinalar (tubes). Zaruratga ko‗ra chokli Yumshoq kapsulalarga
boshqa shakllarni ham berish mumkin.
Durlar (Perlae gelatinosae) – hajmi 0,1-0,2 ml bo‗lgan, asosan moyli eritmalar bilan
to‗ldirilgan Yumshoq kapsulalardir.
Tubatinalar (Sapsulae gelatinosae tubatinae) – maxsus bolalar amaliyotida
qo‗llaniladigan, bo‗yni cho‗zinchoq yoki boshqa turli xil ko‗rinishlardagi Yumshoq
kapsulalardir.
Rektal kapsulalar – to‗g‗ri ichak Shilliq qavatida yuqori so‗rilish darajasiga ega bo‗lib,
dori moddasini boshqa ta‘sirlarga uchramasdan yuqori biosmaradorlikka eriShishiga olib keladi.
Bu kapsulalar ichak Shilliq qavatiga hech qanday zararli ta‘sir ko‗rsatmaydi.
Kapsulalanadigan massa konsistensiyaga ko‗ra ham kapsulalar farqlanadi. Ular
quyidagicha bo‗lishi mumkin:
qattiq kapsulalarni to‘ldirishga mo‗ljallangan sochiluvchan qattiq moddalar (kukunlar va
ularning aralashmalari, granulalar, pelletlar, mikrokapsulalar, tabletkalar);
Yumshoq kapsulalarni to‘ldirishga mo‗ljallangan suyuqliklar (moy va moyli eritmalar,
ayrim suvsiz eritmalar va oquvchan suspenziyalar);
zamonaviy dastgohlar yordamida qattiq va Yumshoq kapsulalarni to‘ldirishga
mo‗ljanlangan pastasimon moddalar.
Zamonaviy avtomatlashgan kapsula to‗ldiruvchi mashinalar yordamida o‗lchami katta
bo‗lmagan tabletkalarni yoki drajelarni hamda ularni turli sochiluvchan to‗ldiruvchilar bilan
kombinatsiyasini qattiq jelatina kapsulalarga joylash – to‘ldirish mumkin.
Kapsulalar tayyor dori vositalari orasida alohida o‗rin tutadi. Ular farmatsevtik ishlab
chiqarishda tabletkalar va in‘eksion dori vositalaridan so‗ng uchinchi o‗rinni egallaydi.
O‗zbekiston Respublikasi 2010 yil reestrida jami 5808 ta nomdagi tayyor dori vositalari
ro‗yxatdan o‗tgan bo‗lib, ularning 500 tasi (8,6%) kapsula dori shakliga to‗g‗ri keladi. Agar
ro‗yxatdan o‗tgan kapsula dori shakllarini farmatsevtik ishlab chiqaruvchilar bo‗yicha tahlil
qilsak, 47 tasi (9,4%) mahalliy, 129 tasi (25,8%) MDH davlatlari va 324 tasi (64,8%) horijiy
davlatlar farmatsevtik korxonalari tomonidan ishlab chiqarilganligini ko‗rishimiz mumkin.
O‗zbekiston Respublikasida ro‗yhatdan o‗tgan umumiy kapsula dori shakllarini
farmakoterapevtik guruhlari bo‗yicha tahlil qiladigan bo‗lsak, antibiotiklar, vitaminlar va me‘da-
ichak yarasiga qarshi ishlatiladigan dori moddalardan tayyorlangan kapsulalar etakchi o‗rinlarni
egallaydi.
O‗zbekiston Respublikasida tayyor dori vositalarini ishlab chiqaruvchi farmatsevtik
korxonalar 115 tani tashkil qilib, ular tomonidan ishlab chiqaradigan tayyor dori vositalarining
nomenklaturasi 873 taga etgan. Bu korxonalardan faqatgina 9 tasida, 47 nomdagi kapsulalangan
dori shaklini ishlab chiqarish yo‗lga qo‗yilgan.
Kapsula qobiqlarini ishlab chiqarishda ishlatiladigan xom ashyolar Kapsulalar ishlab chiqarish texnologiyasining ba‘zi jihatlari kapsula qobiqlarini
tayyorlashda ishlatiladigan xom ashyolar hamda dori moddasining kompazitsiyasiga bog‗liq.
114
Kapsula qobig‗ini ishlab chiqarishda elastik plyonka (po‗st) hosil qiluvchi YUMB lardan
foydalaniladi, ularni ma‘lum darajada mexanik mustaxkam bo‗lishi talab etiladi. Bu sinf
moddalarga kazein, zein, parafin, yog‗lar va mumsimon moddalar, metilsellyuloza,
etilsellyuloza, polietilen, polivinilxlorid, natriy alginat, akril kislotasini tuzlari, ayrim sintetik
polimerlar: sopolmer, metakrilat va matakril kislotasi va b. kiradi. Lekin bu moddalardan
bugungi kunda kapsulalar ishlab chiqarishda keng ko‗lamda foydalanilmaydi. Bugungi kunda
sanoat miqyosida dori vositalarini kapsula shaklida ishlab chiqarishda ishlatilib kelinayotgan
asosiy xom ashyo jelatina (jelatinali kapsulalar) hisoblanadi.
Jelatina – CAS № 9000-70-8. Jelatina (lotincha “gelare” – “qotmoq, qotib qolmoq”)
kollagenning qisman gidrolizidan hosil bo‗lgan maxsulot, u oqsil tabiatga ega, bog‗lovchi
to‗qimalarning asosiy qismini tashkil etadi. Hayvonlarning teri, pay, Shox, suyak hamda
touyoqlarida ko‗p miqdorda uchraydi. Dunyo miqyosida jelatina xom ashyosi asosan G‗arbiy
Evropada ishlab chiqariladi.
Jelatinaning asosini inson organizmi uchun zarur bo‗lgan, almashtirib bo‗lmaydigan, 19 ta
aminokislotadan tashkil topgan polipeptid zanjir; glycine 21,5 - 30% gacha, proline 12%,
hydoxproline 12%, glutam. acid 10%, alanine 9%, arginine 8%, aspartic acid 6%, lysine 4%,
serine 4%, leucine 3%, valyne 2%, phenylalanine 2%, threonine 2%, isoleucine 1%,
hydroxylysine 1%, methionine va histidine <1% hamda tyrosine <0.5% tashkil qiladi.
Jelatina bezarar, hattoki me‘da-ichak traktida og‗ir buzilish holalarida ham tez va oson
o‗zlashtiriluvchanlik xususiyatiga ega.
Suyak va teridan kislota va/yoki ishqor ishtiroki bilan matseratsiya usulida kollagen ajratib
olinadi. Kislota va/yoki ishqor kollagenni zanjir hosil qilmagan (Shoxlanmagan)
aminokislotalarga parchalaydi. Zanjirining uzunligiga qarab jelatinaning og‗irligi 40 000 dan 100
000 gacha bo‗ladi.
―Jelatin. Tibbiyot sanoatida ishlatish uchun xom ashyo‖ asosiy ko‗rsatkichlari keltirilgan
DST 11293-89 bilan tasdiqlangan.
Jelatina parchalanish usuliga ko‗ra Jelatin A (kislotali muxitda eriydigan) va Jelatin V
(ishqoriy muxitda eriydigan)ga bo‗linadi. Bu ikki tur bir biridan fizik-kimyoviy xossalari bilan
farqlanadi. Kapsula qobiqlarini hosil qildishda jelatinadan boshqa yana bir qancha moddalardan
foydalaniladi.
Plastifikatorlar – kapsulaning mexanik mustaxkamligini yaxshilash, talab darajasida
elastikligini hamda qattiqligini ta‘minlash, shuningdek, mo‗rtligini yo‗qotish maqsadida jelatina
massasiga qo‗shiladi. Bu maqsadda eng keng qo‗llaniladigan moddalar: glitserin (CAS № 56-81-
5), sorbit (TSH 64-5-17-80), PEO-400, polietilenglyukol, polipropilen, polietilensorbit (3-15%)
va oksietilen (4-40%) aralashmasi, geksantropol va boshqa moddalar yoki ularning
aralashmalaridir.
Plastifikatorlarning miqdori qattiq jelatinali kapsula qobig‗ini umumiy og‗irligini 0,3 -
1,0%, Yumshoq jelatinali kapsula qobiqlari umumiy og‗irligini 20 - 45% ni tashkil qilishi
mumkin.
Stabilizatorlar – jelatinaning ishlab chiqarilgan vaqtidan boshlab, ma‘lum vaqtga qadar
saqlanilishida uning fizik-kimyoviy turg‗unligini taminlaydi. Bu maqsadda: fizik-kimyoviy
(dispers) sistemalar (MS hosilalari, PVP, bentonitlar, tvin-80 (FM 42-2540-88) va b.) hamda
kimyoviy moddalar (gidrolitik jarayonlarni to‗xtatuvchi moddalar (kislotalar, ishqorlar, bufer
sistemalar); oksidlanish-qaytarilish jarayonlarini to‗xtatuvchi moddalar (natriy metabisulfit,
tiomochevina, trilon B va b.)) ishlatiladi.
Konservantlar – (E200 - E299). Ma‘lumki, jelatina massasi mikroorganizmlarning
yashashi va ko‗payishi uchun eng qo‗lay muhitdir. Jelatinaning mikrobiologik turg‗unligini
ta‘minlash maqsadida unga konservantlar qo‗shiladi. Bu maqsadda asosan salitsil kislotasi
(0,12% gacha) va kaliy (natriy) metabilulfit (0,2% gacha) aralashmasi, benzoy kislotasi va natriy
benzoat (0,05 - 0,1%), metilparabena (napagin, 0,1 - 0,5%, CAS № 99-76-3, E218) va
etilparabena (napazol, CAS № 12047-8, E214) hamda sorbin kislotasi ishlatilishi mumkin.
Tozalangan suv – (CAS № 7732-18-5, FM 42Uz-0511-2002).
115
Yordamchi xom ashyolar – jelatinaning hosil bo‗lishi yoki boshqa maqsadlar uchun
qo‗shiladigan moddalar. Ayrim chetlanishlardan tashqari deyarli barcha jelatina kapsulalarining
estetikligini ta‘minlash maqsadida hamda har xil nomdagi dorilarni ishlab chiqarishda ularni
rangi bo‗yicha farqlashda rang beruvchi moddalar (E100-E199) qo‗shiladi. Rang beruvchilar
kapsulada 50 mkg dan oShmasligi talab etiladi. Bo‗yovchi moddalar sifatida tibbiyot amaliyotida
qo‗llashga ruxsat etilgan: eozin, eritrozin, qizil 2S kislotasi, tropeolin 00, indigotin, indigo,
bo‗yalgan shakar (ruberozum, flavorozum, serulezum) va ularning turli nisbatdagi aralashmalari
qo‗shiladi. Asosan tabiiy maxsulotlar (karbin kislotasi, xlorofil (E140), β-karotin (E160a) va
boshqalar), noorganik moddalar temir oksidlari, organik bo„yovchilardan foydalaniladi.
Xiralashtiruvchilar – bu moddalar noShaffof kapsulalar olishda ishlatilib, ular jelatina
massasida mayda dispers suspenziya hosil qiladi. Bu maqsadda asosan titan oksidi ishlatiladi,
kamdan-kam hollarda alyuminiy oksidi va kalsiy karbonat (CAS № 471-34-1)dan foydalaniladi.
Suv yutuvchi moddalar – bu moddalar karsulani gigroskopik moddalar bilan to‗ldirilganda
kapsuladagi namlikni Shimib olishni oldini oladi. Bu maqsadda asosan polipeptidlar,
oligosaharidlar, kraxmal (CAS № 9005-25-8) va boshqa suv Shimuvchi moddalar ishlatiladi.
Dezintegrantlar – bu moddalar jelatina kapsulalarini uzoq vaqt saqlaganda ham ularning
parchalanishini ta‘minlaydi (jelatina kollagendan olingandan so‗ng eskirish xususiyatiga ega).
Bundan tashqari dezintegrantlar yana dori moddani tez ajralishini ta‘minlaydi. Kapsulalarga
presslab solingan kukun odatdagi vaqtdan ikki baravar uzoq muddatda parchalanadi.
Dezintegrantlar to‗ldiruvchi moddaning agregat holatini o‗zgarishiga yo‗l qo‗ymaydi. Bu
maqsadda aminokislotalar, proteinlar, kazein, kroskarmelloza, tvinlar, natriy gidrokarbonat
ishlatiladi.
Bundan tashqari kapsula qobig‗ini (tez) parchalanishini ta’minlash uchun ayrim
gazlardan foydalaniladi. Bu maqsadda kislorod, azot, uglerod (II) oksidi, argon va boshqa gazlar
ishlatiladi. Yapon olimlari tomonidan taklif qilingan jelatinani yantar angdridi bilan ishlov berish
usuli bu borada diqqatga sazovordir.
Sirpantiruvchi agentlar – kapsulalarni yopishib qolishdan saqlaydi. Bularga D-mannit, D-
sorbit (TSH 64-5-17-80), ksilit kiradi.
Aromatizatorlar – Kapsulalarga huShbo‗y hid berish maqsadida, ba‘zi hollarda jelatinali
asosga efir moylari, essensiya, etil-vanilin 0,1% kabi aromatizatorlar qo‗shilishi mumkin.
Ta‘mini yaxshilash maqsadida esa shakar qiyomi, saharoza, glyukoza va b. yordamchi moddalar
ishlatiladi.
Dori vositalarini kapsula dori shaklida ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan yordamchi
moddalar
Bir yoki bir nechta faol farmatsevtik ta‘sirga ega bo‗lgan moddani tibbiyotda qo‗llashga
ruxsat etilgan yordamchi moddalar bilan yoki yordamchi moddalarsiz kukun, granula, pellet,
mikrodraje, suyuq yoki gazsimon yadroli mikrokapsula, pasta, tabletkalar, jelatin kapsulalar yoki
ularning turli xil kombinatsiyalari bilan kapsulaga joylash uchun to‗ldiriluvchining o‗ziga xos
xususiyatlarini inobatga olgan holda turli xil yordamchi moddalardan foydalanish mumkin.
Foydalaniladigan yordamchi moddalarni indifferent bo‗lishi maqsadga muvofiqdir. Odatda
kerakli og‗irlikga etkazish uchun to‘ldiruvchilar yoki erituvchilardan foydalaniladi. Qattiq
kapsulalar uchun bu maqsadda sut qandi, MKS, kalsiy digidrofosfat va boshqa moddalar
ishlatiladi. Bular kerakli miqdorda og‗irlik hosil bo‗lishi, dori moddaning bir xil sepiluvchanligi
va/yoki oqib tushishini ta‘minlab beradi. MKS esa dori moddasining sekin so‗rilishi hamda
ta‘sirini uzaytirilishini ta‘minlaydi.
Yumshoq jelatina kapsulalariga indifferent to‗ldiruvchi sifatida o‗simlik moylari,
polietilenoksid aralashmalari kamdan-kam hollarda silikon moylari va murakkab tarkiblilariga
esa yuqoridagilardan tashqari glitserin, propiletilenglikol, tvin-80 va boshqa yordamchi moddalar
ishlatiladi.
Sirpantiruvchi agentlar – massaning sepiluvchanligini va sirpanishini ta‘minlab beradi.
Bu maqsadda kalsiy stearat, magniy stearat, stearin kislota, talk va b. foydalaniladi. Dori
moddasining tarkibida ularning miqdori odatda 0,5-2,0% bo‗ladi.
116
Dezintegrantlar – kapsulalarga presslab solingan kukun odatdagi vaqtdan ikki baravar
uzoq muddatda parchalanadi. Dezintegrantlar to‗ldiruvchi moddaning agregat holatini
o‗zgarishiga yo‗l qo‗ymaydi. Bu maqsadda asosan aerosil (kremniy (IV) oksidining kolloidi),
talk, kalsiy karbonatdan foydalaniladi.
Tiksotroplar – bu moddalar dori moddasining oquvchanligini ta‘minlaydi: ma‘lum
haroratgacha qizdirilganda pastasimon moddaning qovushqoqligi kamayadi (bu maqsadda etil
spirti ishlatilishi mumkin). Tez oquvchi moddaning qovushqoqligini oshirish maqsadida PEG,
voski (Sham), soyali letsitin va zaruriyat tug‗ilganda boshqa moddalar ham ishlatilishi mumkin.
Dori moddaning Oshqozonda erib konsentratsiyasining kamayishi yoki Oshqozon
Shirasining neytrallanishib qolishini oldini olish va b. maqsadlarda ichakda eriydigan kapsulalar
– retard kapsulalar (prongirlangan - ta‘siri uzaytirilgan ajralish bilan) ishlab chiqarilada.
Ichakda eriydigan kapsulalarni bir necha xil usulda olish mumkin.
1. Kapsula qobig„i tarkibiga qotiruvchi moddalar qo„Shish.
Bu maqsadda aldegidlar, natriy alginat va boshqa kimyoviy moddalardan foydalaniladi.
2. Noananaviy (keng tarqalmagan) usul.
Kapsulalarni parchalanish davrini uzaytirish va uni ingichka ichakda sekinlik bilan erib
borishini ta‘minlash uchun dori moddsi bilan to‗ldirilgan tayyor kapsulalarni qobig‗iga qattiqlik
berish maqsadida ma‘lum moddalar bilan ishlov beriladi. Masalan: farmaldegid. Bu usul hozirgi
vaqtda ishlab chiqaruvchi xodimlarga zararli ta‘sir qilganligi uchun kamdan-kam holllarda
foydalaniladi.
3. Ananaviy (keng tarqalgan) usul.
Kapsulalarni qoplash uchun maxsus tarkibdagi asosan Shellak, sellyuloza hosilalari, oddiy
va murakkab efirlar, polimetilakrilat, sopolimerlar (stirol va malein kislotasi va b.), tabiiy
mumlar, natriy algenat va b. keng miqyosida qo‗llaniladi.
Dori moddasini ichakda erishini taminlash uchun esa ichakda eriydigan plenka bilan
granula yoki mikrokapsulalar qoplanadi. Oldingi usulga qaraganda bu usul bugungi kunda
farmatsevtika sanoatida keng miqyosida ishlatilib kelinmoqda.
Kapsulalangan dori moddalarini ta‘sir doirasini kengaytirish maqsadida maxsus ingdrentlar
qo‗shiladi. Bular inson organizmi uchun indeferent bo‗lgan metakril hosilalaridir. Ular ta‘sir
etuvchi moddalarning (parchalanishi) erishini susaytiradi. Bunday moddalar qatoriga asosan
sellyuloza hosilalari (MKS, oksipropilmetilsellyuloza, metilsellyuloza) va boshqa moddalar
kiradi.
Har bir dori moddasi(substansiya)ning o‗ziga xos fizik-kimyoviy, farmakologik va
farmakokinetik xossalariga asoslangan holda unga xos dori turi tanlanadi va yaratiladi. Kapsula
shaklidagi dori vositalari ishlab chiqarishda yuqoridagi ko‗rsatib o‗tilgan xususiyatlarni inobatga
olish lozim.
KAPSULA QOBIG„INI TAYYORLASH VA UNDA ISHLATILADIGAN ASBOB
USKUNA VA JIHOZLAR
Jelatina kapsulalari ishlab chiqarishning bir qancha usullari mavjud. Jumladan, cho„ktirish
usuli (―makaniya‖), qoliplash usuli hamda tomchilash usullari asosiy hisoblanadi.
1. Cho„ktirish usuli (―makaniya‖) – bu maxsus uShlagichlar bilan jihozlangan makal
romlarda ipak pillasi ko‗rinishidagi kapsula qobiqlarini ishlab chiqarishga moslashgan.
UShlagichlar jelatina massasiga tushuriladi va jelatina massasi metalga yupqa qatlam hosil qilib
yopishadi. Qobiqlar qolipdan ajratib olinadi va qobiqlarni quritishda ma‘lum parametrlarda
shakillantiriladi yoki kapsulaning qattiq yoki yumShoqligiga qarab oldin to‗ldiriladi keyin
shakillantiriladi.
Agar Yumshoq kapsulalarni tomchili kavsharlash usulida olinadigan bo‗lsa, jarayon ko‗p
mehnat talab qiladi va ishlab chiqarish samaradorligi past bo‗ladi. Bu usuldan hozirgi kunda
faqat laboratoriya sharoitida foydalanilmoqda.
Qattiq kapsulalash usuli bugungi kundagi keng tarqalgan usul bo‗lib, sanoat miqyosida
kapsulalar ishlab chiqarishda asosan shu usuldan foydalanilmoqda. Bugungi kunga kelib sanoat
miqyosida 400 dan ortiq qattiq jelatina kapsular tayyorlovchi avtomatlar turi mavjud. Bularga:
117
Amerikaning ―Elanco‖, ―Parke-davis‖, ―Colton‖; Kanadaning ―Capsule Technology
IntepHational‖; Germaniyaning ―Hofliger und Karg‖, ―R.P. Scherer GmbH & Co. KG‖;
Belarussiyaning ―Minskinterkaps PRUP‖; Xindistonning ―Associated Capsules Limited‖;
Xorvatiyaning ―Razvitak DD Ludbrek-PC Lukaps‖; Italiyaning ―Capsugel‖ va boshqa ishlab
chiqaruvchilarni misol qilib keltirish mumkin.
Ishlab chiqaruvchilarning ko‗pchiligiga qaramasdan ularning avtomatlari bir-biridan
deyarli farq qilmaydi. Metallar soni va uShlagich shakli hamda ishlab chiqarish unumdorligi
soatiga 36 000 dan 200 000 gacha kapsula.
2. Qoliplash usuli – bu usul sanoat miqyosida Yumshoq kapsulalar ishlab chiqarishning
eng samarali usuli hisoblanadi.
Kapsulalar ishlab chiqarishning bu usulda birinchi bo‗lib jelatina lentasi hosil qilinadi,
so‗ngra, lenta kapsulyator yordamida yarim kapsula qobiq shakliga keltiriladi va dori moddasi
solinib, ikkinchi tomoni presslagich yoki val bilan qoliplanadi. Bu usulda ishlaydigan
kapsulyatorlar yuqori aniqlik darajasiga (xatolik darajasi ±3%) ega. Ishlab chiqarish darajasi
soatiga 3 000 – 76 000 dona va turli xil shakldagi kapsulalar ishlab chiqarish imkoniyatiga ega.
Kapsulalarning sig‗imi katta va har xil konsistensiyadagi (suyuq, pastasimon) dori
moddalar bilan to‗ldirilishi mumkin.
Bugungi kunda faramsevtika sohasida 400 ga yaqin rotatsion matritsali usulda ishlaydigan
avtomatlardan foydalanilmoqda. Masalan: Ilaliyaning ―Pharmagel‖, Kanadaning ―Capsule
Technology IntepHational‖, Koreyaning ―Lucky Gold Star‖ va b.
3. Tomchilash usuli – 1960 yilda Gollandiyaning ―Interfarm Biussum‖ firmasi tomonidan
asos solingan usul hisoblanadi. Bu usulda Sharsimon shakldagi choksiz Yumshoq kapsulalarni
ishlab chiqarish mumkin.
Bu usul konsentrik trubali forsunkadan bir vaqtning o‗zida qobiq va suyuq dori moddasini
– ikki fazani konsentrik oqim bilan, siqib chiqarib kapsula hosil qilishga asoslangan. Kapsula
qobig‗ining yopilishi jelatina massasini sirt taranglik kuchiga asoslanadi. Bu usulning ishlab
chiqarish samaradorligi yuqori bo‗lib, soatiga 60 000 dona kapsulaga teng. Dozalarga bo‗lish
aniqlik darajasi ±3%. Bu usulda faqat oson eruvchi tarkibida suv miqdori kam bo‗lgan dori
moddalardan kapsulalar ishlab chiqarish mumkin.
Ma‘lumki kapsulalarning dori moddalari har xil konsistensiyaga ega bo‗lishi mumkin.
Bunda Yumshoq kapsulalarning ichiga oson oquvchi yoki pastasimon yog‗lar, moylar, suvsiz
eritmalar, suspenziyalar, pastasimon, mazsimon yoki gelsimon dori moddalar joylab ishlab
chiqarish mumkin. Ayrim chet el firmalari Yumshoq kapsulalarga qattiq dori moddalari solib
chiqarish ustida ilmiy izlanishlar olib bormoqdalar. Bugungi kunda bu izlanish natijalari kapsula
ishlab chiqarish amaliyotida muhim o‗rin egallagani yo‗q. Lekin hozirda suyuq dori moddalari
bilan to‗ldirilgan qattiq kapsulalardan tibbiyot amaliyotida keng miqyosida foydalanilmoqda.
Bularga turli xil vitaminlar va vitaminli dori moddalarni misol qilishimiz mumkin.
Yumshoq jelatina kapsularini tomchilash usulida ishlab chiqarish jarayonida kapsula
qobiqig‗ini hosil qilish, uni to‘ldirish, kavsharlash va kapsula yuzasini plenka bilan qoplash bir
vaqtning o‗zida amalga oshiriladi. Kapsula tayyorlash jarayonida dori moddasini ichki qavatdan
tez oqib ketishini oldini olish maqsadida korpus va qopqoqni birlashgan joyi maxkam yopilishini
ta‘minlash uchun mexanik va termik ultratovuSh kavsharlash usulida quyi molekulali termik
germetiklash amalga oshiriladi.
Qattiq jelatina kapsulalari ishlab chiqarishda esa bu jarayonlarning har biri alohida amalga
oshiriladi: birinchi qapsula qobiqlari hosil qilinadi, keyin esa boshqa asbobda dori moddasi bilan
to‗ldiriladi. Qattiq jelatina kapsulalarini dori moddasi bilan to‗ldiruvchi qurilmalar dozalash
usuliga ko‗ra turli xil bo‗ladi.
Bundan tashqari saralash asbobida saralanadi, yaroqsizlar ajratib olinadi va qayta ishlanadi.
Qattiq jelatina kapsulalarini to‗ldiruvchi uskuna (dozator)lar qo‗l mehnatiga asoslangan,
yarim avtomat yoki to‗liq avtomatlashtirilgan bo‗lishi mumkin. Qo‗l mehnatisha asoslangan va
yarim avtomat tipdagilari asosan laboratorida ishlatishga mo‗ljallangan.
118
12-ma‟ruza. Steril va aseptik sharoitda tayyorlanadigan dori turlari. Ularni sanoat
miqyosida ishlab chiqarish.
Reja
Mavzuning dolzarbligi.
1. In‘eksion dori turlarini tayyor dori turlari orasida tutgan o‗rni.
2. In‘eksion dori turlarini ta‘rifi, tavsifi va tasnifi.
3. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan in‘eksion dori turlari.
4. Turg‗unlashtiruvchilar qo‗shib tayyorlanadigan in‘eksion dorilar.
5. In‘eksion erituvchilar va ularga qo‗yilgan talablar.
6. Ampulalar, ularni yuvish, to‘ldirish va sterillash.
Xulosalar.
In‘eksion dori turlari – suvli yoki suvli bo‗lmagan emulsiya, suspenziya va quruq (Shu
jumladan liofilizatsiyalangan) preparatlar bo‗lib, organizmga parenteral yo‗l bilan kiritiladigan
va maxsus germetik berkitilgan idishlarda chiqariladigan dori shakllaridir. Quruq qattiq
moddalar (kukunlar, g‗ovak massalar, tabletkalar) in‘eksiya qilinishidan oldin steril erituvchida
eritiladi. Hajmi 100 ml va undan ko‗p bo‗lgan in‘eksion eritmalar infuzion eritmalar deyiladi.
Bugungi kunga kelib, farmatsevtik ishlab chiqarishda in‘eksion dori turlari, tayyor dori
vositalari orasida 30% ni tashkil qiladi. Bir necha davlatlarning farmakopeyalari tahlil qilinganda
ularda keltirilgan farmakopeya maqolalarining qariyib 10-15% ni in‘eksion eritmalarga
bag‗ishlangan farmakopeya maqolalari tashkil qilishi aniqlangan.
In‘eksiya – bir qator guruhga mansub bo‗lgan dori vositalarini, maxsus qurilma orqali
organizmga terining yoki boshqa Shilliq qavatni jarohatlash xisobiga kiritilishidir.
In‘eksion dori turi boshqa dori turlariga nisbatan ancha yoSh bo‗lib, birinchi marta
1851 yili Vladikavkaz harbiy gosbitalining vrachi Lazarev teri orasiga dori moddasini yubordi.
1885 yilda Peterburglik farmatsevt, professor A.V.Pel tomonidan birinchi marta bir
marta ishlatishga mo‗ljallangan dori moddalarining steril eritmalari solingan Shisha ampulalarni
taklif qildi. Ayni shu vaqtda nemets aptekachilari Fridlender, Marpmann, Lyutslar, avstriya
aptekachisi BepHatuik va fransuz aptekachisi Stanislav Limuzinlar toomnidan ham Shisha
ampulalarga solingan steril eritmalar xaqidagi ma‘lumotlar o‗Sha paytdagi farmatsevtika
jurnallarida chop etildi. O‗Sha paytlarda farmatsevtik ishlab chiqarish yaxshi yo‗lga
qo‗yilmaganligi sababli aptekchilarning o‗zlari bu dori shaklini, Shishadan ampula tayyorlash
uchun Shishasozga murojaat qilishga va ishlab chiqishga majbur bo‗ldilar. Keyinchalik
in‘eksion eritmalarga bo‗lgan qiziqish va talabning ortib borishi bilan ularni farmatsevtik
korxonalarda ishlab chiqarish yo‗lga qo‗yildi.
Bulardan tashqari kamdan-kam xolatlarda podzatilochnie (inectiones suboccipitales),
okolokoreShkovqe (inectiones paravertebrales), suyaklar ichiga, bo‗g‗imlar orasiga va plevra
bo‗shlig‗ining ichiga ham in‘eksiya qilish mumkin.
Keyingi paytlarda kam og‗riq beruvchi, ignasiz (0,1-0,12 mm diametrli) yuqori
bosimlarda, 3 sm chuqurlikka, 300 m/s tezlikda in‘eksiya qilish usullari amaliyotga tadbiq
qilindi. Bu jihatdan ―Pchelka‖, ―Hynospray‖, ―Jetinjection‖ in‘ektorlari fikrimiz dalilidir.
Suspenzion va emulsion in‘eksion eritmalar gomogen va ultradispersligi bo‗yicha
farmakopeya maqsolasining talabiga to‗liq javob berishi kerak. Zarrachalarning o‗lchami
eritmani ignadan o‗tishiga xalaqit berganligi sababli, bunday eritmalarni organizmga kiritishda
ignaning o‗lchamlari ham farmakopeya maqolasida keltirilgan bo‗lishi lozim. Suspenzion
in‘eksion eritmalar ishlatishdan oldin 35+1oS haroratda, 30 soniya chayqatilgandan so‗ng 3
daqiqa davomida tashqi ko‗rinishi bo‗yicha boshlang‗ichdan farq qilmasligi kerak, agar MH da
boshqa ko‗rsatmalar bo‗lmasa.
Umumiy talab bo‗yicha tayyorlanadigan in‘eksion eritmalarda dori moddasi belgilangan
miqdordagi erituvchida 3 daqiqa davomida erib ketishi lozim, agar MH da boshqa ko‗rsatma
119
bo‗lmasa.
Oxirigi uchta talab tegishli me‘yoriy texnik xujjatlarda keltirilgan in‘eksion eritmalar
uchun taalluqli.
In‘eksion eritmalarni tayyorlashda ishlatiladigan erituvchilar va yordamchi moddalarga
ularni tibbiyot amaliyotida qo‗llash uchun maxsus ruxsatnoma bo‗lishi kerak. Shuningdek, ular
tegishli me‘yoriy texnik xujjat talablariga javob berishi lozim.
Steril eritmalarni sanoat miqyosida ishlab chiqarish uchun Shart-Sharoit yaratish.
Yuqori samarali in‘eksion eritmalarni ishlab chiqarish uchun zarur bo‗lgan Shart-
Sharoitni yaratish maqsadida oxirgi yillarda, RD 64-125-91 raqami bilan qayd qilingan ―Dori
vositalari ishlab chiqarishni va sifatini nazorat qilishni tashkil qilish‖ (GMP), Butun jahon
sog‗liqni saqlash tashkilotining ―Sterile pharmaceutical products‖ (1992), Evropa
hamjamiyatining ―Manufacturae of sterile medicinal ptoducts‖ (1997) tashkilotlari tomonidan
bir qancha tartib qoidalar ishlab chiqildi.
Tayyor maxsulotning barcha sifat ko‗rsatkichlarini yuqori darajada ta‘minlash uchun,
ishlab chiqarishning har bir texnologik jarayonlarida, shuningdek ishlab chiqarish bino va asbob-
uskunalarda, xom ashyo va yordamchi materiallarda yuqori tozalik darajasiga eriShish lozim.
Shuningdek bunday talablar bevosita ishchilarga ham qo‗yiladi.
In‘etsiya uchun mo‗ljallangan dori moddalari oldindan sterilizatsiya qilingan va
germetik yopilgan flakon va ampulalarda sterillanadi. YOg‗li yoki moyli eritmalar germetik
yopilgan idishlarda, 1200 haroratda, 2 soat mobaynida sterillanadi. Shisha, farfor, metall
idishlarga qadoqlangan in‘eksion erimalar, shuningdek, bog‗lov va yordamchi materiallar (paxta,
bint, filtr va pergament qog‗ozi, maxsus kiyoim bosh va boshqalar), rezina va rezina
maxsulotlari shu usul bo‗yicha 120oS haroratda 45 daqiqa davomida sterillanadi, 132
0 haroratda
esa 20 daqiqa davomida sterillanadi. Rezina mahsulotlarini sterillash 1200 haroratda 45 daqiqa
davomida olib boriladi. Sterillash jarayoni sterillizatsion qutilarda yoki 2 qavatli mato,
pergament qog‗ozlarga o‗ralgan holda olib boriladi. Ba‘zi holatlarda sterillizatsiya jarayoni 1200
haroratdan past haroratlarda olib boriladi. MH larda sterillash jarayoni uchun zaruriy Shart-
Sharoit aniq keltirilgan bo‗ladi.
Ampulalarga quyish va saqlash davomida maxsus turg„unlashtirish jarayoni va
usulini talab qilmaydigan dori moddalarining eritmalari.
1. Turg‗unlashtiruvchilar qo‗shmasdan ampulalarga quyiladigan suvli eritmalar:
Bemegrid va sianokobalamin eritmalari izotonik eritma xosil qilish qilish uchun, 0,9%
natriy xlorid eritmasida tayyorlanadi.
Dikolin eritmasi pH muhitini turg‗unlashtirish maqsadida 0,25% natriy sitrat eritmasi
bilan tayyorlanadi.
Natriy arsenat eritmasi 6,8g natriy arsenatga 1,6 g arsenat kislotasi (1 l 100% li eritma
tayyorlash uchun) qo‗Shish bilan tayyorlanadi.
Kalsiy glyukonat eritmasi alohida tayyorlash texnologiyasiga ega. Buning uchun
tayyorlangan eritma 3 soat davomida teskari sovutgich bilan ishlaydigan bug‗latgichda
qaynatiladi. Natijada eritma sterillash davomida cho‗kmaga tushadigan kalsiy oksalat tuzlaridan
xoli bo‗ladi. Qaynatish jarayoni eritmaga oldindan natriy oksalat kristallarini qo‗Shish bilan olib
borilsa, yanada maqsadga muvofiq bo‗ladi.
Bemegrid eritmasini saqlash mobaynida (ayniqsa past haroratlarda) bemegrid kristallari
cho‗kmaga tushishi mumkin. Eritmani 500 haroratgacha qizdirish kristallarni qaytadan erishiga
olib keladi.
Eufillin (2,4%) eritmasining turg‗unligini ta‘minlash uchun, tarkibida 14-18% emas
balki 18-22% toza preparat saqlagan eufillindan foydalanish, shuningdek karbonat kislotasidan
to‗liq xoli bo‗lish uchun qo‗shimcha qaynatilgan in‘eksion suvdan foydalanish maqsadga
muvofiqdir. Bu talablarning barchasi eufillinni gidrolizga uchrashidan saqlaydi.
Bu gurug‗ preparatlarining asosiy qismi o‗tuvchi bug‗ yordamida 1000 haroratda 30
daqiqa davomida sterillanadi. Shunday bo‗lsada ayrim preparatlar alohida sterillash me‘yorini
talab qiladi.
120
Masalan, bemegrid bug‗da, 105-1100 haroratda, bosim ostida 30 daqiqa davomida
sterillanadi. Kalsiy xlorid eritmasi bosim ostida 1200 haroratda bug‗da, 15-20 daqiqa davomida
(o‗tuvchi bug‗ yordamida 30 daqiqa) sterillanadi. Kalsiy glyukonat eritmasi avtoklavda 1100
haroratda 1 soat davomida sterillanadi. Tiamin xlorid eritmasi bosim ostida, 1200 haroratda 15
daqiqa davomida sterillanadi.
Glyukoza erimasi metilen ko‗ki bilan o‗tuvchi bug‗ yordamida 1000 haroratda 1 soat
mobaynida sterillanadi. Bunday sharoitda eritmada oksidalanish jarayonlari kuzatilmaydi.
Albatta bu erda oksidlanish qaytarilish xossasiga ega bo‗lgan metilen ko‗ki eritmasi antioksidant
rolini o‗ynaydi.
Geksametilentetramin eritmasi oddiy xona haroratiga nisbatan turg‗un. Haroratning
ko‗tarilishi bilan geksametilentetramin gidrolizga uchraydi. Shuning uchun uning eritmalari
aseptik sharoitda, sterilizatsiyasiz tayyorlanadi. In‘eksiya uchun ishlatiladigan
geksametilentetraminni o‗zi farmakopeya talab qilgan ko‗rsatkichlardan tashqari yana aminlar,
ammoniy tuzlari va uning para formalarini saqlamasligi kerak.
2. Har xi turg‗unlashtirish usullari bilan tayyorlanadigan suvli in‘eksion eritmalar:
Kam turg‗unlikka ega bo‗lgan moddalarning eritmalari inert gazlarining (azot, karbonat
antgidridi, argon) oqimida ampulalarga quyiladi. Agar eritmalar Shprits usulida ampulalarga
quyiladigan bo‗lsa, avval ampulalarga Shprits yordamida inert gazlari yuboriladi. Bir vaqtning
o‗zida eritmaning o‗zi ham inert gazlariga to‗yintiriladi.
Turg„unlashtiruvchilar (stabilizatorlar) qo„shib tayyorlanadigan in‟eksion
eritmalar
Alkaloidlar va yana bir qator organik assolarning tuzlaridan eritmalar tayyorlashda
asosan ularning turg‗unligini aynan xlorid kislotasi yordamida ta‘minlash talab qilinadi. Alkaloid
tuzlarining suvli eritmalarida xosil bo‗lgan kuchsiz asos va kuchli kislota alkaloid tuzlarini
gidrolizga uchrashini ta‘minlaydigan kuchsiz nordon reaksiya jarayonini sodir qiladi.
Xlorid kislotasi va natriy xlorid bilan turg„unlatirish. Glyukozaning 5, 10, 25 va 40% li in‘eksion eritmalari (mos ravishda 10, 20, 25 va 50
ml xlorrid kislotasi). Glyukoza eritmalari saqvlanish davomida noturg‗un bo‗lib, uning
turg‗unligiga asosan muhit pHi ta‘sir ko‗rsatadi. pH 1,0 – 3,0 bo‗lganda geterotsiklik aldegid –
oksimetilfurfurol xosil bo‗ladi. U eritmani sariq rangga bo‗yaydi. pH 3,0 – 5,0 bo‗lganda bu
jarayon ancha sekinlashadi pH 5,0 dan ortganda glyukoza zanjirining parchalanishi va organik
kislotalarning xosil bo‗lishi yanada qiyinlashadi. Shuningdek bu zanjirning parchalanishiga og‗ir
metall qoldiqlari ham ta‘sir ko‗rsatadi. Shuning uchun glyukoza eritmalari tayyorlanishida ular
oldindan faollashgan ko‗mir bilan (og‗ir metall qoldiqlari va rangli mahsulotlardan holi bo‗lish
uchun) qayta ishlanadi va xlorid kislotasi bilan muxit pHi 3,0 – 4,0 ga keltiriladi.
Glyukoza eritmasini tayyorlash. Suvsiz glyukoza va natriy xlorid (1 l eritma uchun 0,26
g natriy xlorid va 0,1 mol/l xlorid kisldotasi elritmasidan muxit pHi 3,0 – 4,0 bo‗lguncha –
Veybel reaktivi) IN‘eksion suvda eritiladi va 15 daqiqa davomida qaynatiladi, so‗ng 600
haroratgacha sovutilib, 30 daqiqa davomida faollashtirilgan ko‗mir bilan qayta ishlanadi. Eritma
Nutch filtri orqali filtrlanadi, xlorid kislotasi yordamida muxit pHi 3,0 – 4,0 ga keltiriladi.
Ikkilamchi filtrlash XNIXFI filtri yordamida amalga oshiriladi. Eritma neytral Shishali
ampulalarga quyilib, 1000 haroratda 60 daqiqa davomida bug‗ oqimida yoki 119-121
0 haroratda
5-7 daqiqa davomida bug‗ bosimida sterillanadi.
Natriy xlorid bilan turg„unlashtirish. Tibbiyot jelatinasining 10% li in‘eksion
eritmasi pH 6,0 – 7,2 (Solutio Gelatinae medicinalis 10% pro injectionibus 10-25 ml) aynan
natriy xlorid eritmasi bilan turg‗unlashtiriladi. Bu eritma reaktorlarda tayyorlanadi. Dastlab
jelatina bo‗ktirilib, keyin suyultiriladi. 1 mol/l li natriy oksigidrat yordamida bromtimol ko‗ki
ishtirokida neytrallanadi. Eritma sovutilgandan so‗ng unga nisbatan 3% miqdorda
faollashtirilgan ko‗mir va ezilgan tuxum oqsili bilan chayqatiladi. Tozalangan eritma 1050
haroratgacha 15 daqiqa davomida qizdiriladi va tayyor mahsulotni 0,5% miqdorida natriy xlorid
qo‗shiladi. Issiq 600 haroratli eritma plastinkali filtr orqali filtrlanib, ampulalarga quyiladi.
So‗ngra 1000 haroratda 20 daqiqa davomida bug‗ oqimida, keyin tezlik bilan harorat 120
0
121
haroratgacha ko‗tarilib 5 daqiqa davomida sterillanadi.
Natriy xlorid jelatinani ivib qolishini va past haroratda ivib qolgan jelatinani erishini
osonlashtiradi.
Eritma to‗g‗ri tayyorlanganda u tiniq yoki bir oz rangli bo‗ladi. Massaning suyuqlanishi
harorati 230 haroratdan past. Eritma nisbatan qovushqoq (Qovushqoqlik daradaji 32-33
0
haroratda 6 sP). Eritma apirogen bo‗lishi kerak.
Natriy ishqori va natriy gidrokarbonat bilan turg„unlashtirish. Bu stablizatorlar
yordamida kuchsiz kislota va kuchli asosdan tashkil topgan tuzlarning in‘eksion eritmalarini
turg‗unlashtirish maqsadga muvofiq.
Sol. Acidi nicotinici 1% pro inectionibus (1 ml). Eritmaning muhiti nordon bo‗lganligi
uchun 1 l eritmaga 7 g natriy gidrokarbonat qo‗Shish bilan pH muhiti 5,0-7,0 ga keltiriladi.
Sol. Coffeini-natrii benzoates 10 aut 20% pro inectionibus (1 ml). 1 l eritmaga 4 ml 0,1
mol/l li natriy ishqori qo‗Shish bilan pH muhiti 6,8-8,5 ga keltirilib turg‗unlashtiriladi.
Sol. Natrii Tiosulfatis 30% pro inectionibus (5, 10 va 50 ml). 1 l eritmaga 20 g natriy
gidrokarbonat qo‗Shish bilan pH muhiti 7,8-8,4 ga keltirilib, turg‗unlashtiriladi.
Yuqorida keltirilgan eritmalarning barchasi o‗tuvchi bug‗da, 1000 haroratda 30 daqiqa
davomida sterillanadi.
Antioksidantlar bilan turg„unlashtirish. OksidlanShi jarayoni (o‗z-o‗zidan
oksidlanish) in‘eksion eritmalarda atmosferada kislarod ta‘sirida yuzaga keladi. Buning
natijasida eritmaning rangini o‗zgarishi, cho‗kma xosil bo‗lishi yoki boshqa xodisalar kuzatiladi.
O‗z-o‗zidan oksidlanish jarayoniga uchraydigan moddalarga tarkibida harakatlanuvchan vodorod
atomini saqlagan moddalar kiradi. Yorug‗lik harorat va boshqa ta‘sirlar yordamida, vodord
atomining harakatlanuvchanligi yanada ortadi va modda molekulasidan radikalning erkin xolatda
ajralishi kuzatiladi.
Ampula ishlab chiqarish.
Ampula ishlab chiqarishda dastlabki xom ashyo bo‗lib, uzunligi 1500+50 mm bo‗lgan
nay (drot) lardan foydalaniladi. Bu naylar o‗zida mexanik aralashamalar va xavo pufakchalarini
saqlamasligi kerak. Shuningdek, ular aylana yoki doira shaklida, bir butun uzunlikda bir xil
diametrli bo‗lishi lozim. Ellips shaklidagi naylardan ampula tayyorlash mumkin emas.
Ampula tayyorlash uchun drotlarni tayyorlash 4 bosqichda olib boriladi:
1. Naylarni kolibrovkalash, ya‘ni tashqi diametri bo‗yicha saralash.
2. Naylarni yuvish.
3. YUvilgan naylarni quritish.
4. Naylarni o‗rash va qadoqlash.
Naylarni saralash. Bitta partiya yoki seriyadagi ampulalarni tayyorlash uchun bir xil
diametrli va bir xil devor qalinligidagi naylar tanlab olinadi. Shunnig uchun ular tashqi diametri
bo‗yicha saralanadi. Naylarni saralash aniqligi va samaradorligini oshirishuchun
mexanizatsiyalashgan avtomatlashtirilgan ampula ishlab chiqaruvchi asbob-uskunalardan
foydalaniladi. Naylar avvalom bor quyidagi jadvalda keltirilgan guruhlarga ajratiladi.
Naylarni saralash N.A.Filipin dastgohida amalga oshiriladi.
Shisha naylarini yuvish. Ampula tayyorlanadigan Shisha naylari kamera va ultratovuSh
usullarida yuviladi. UltratovuSh usuli o‗z navbatida 2 ga bo‗linadi: oddiy ultratovuSh usuli
(1963 yilda I.E.Elpiner tomonidan taklif qilingan) va kontaktli ultratovuSh (1972 yilda
G.G.Stolyarova va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan) usuli.
Ampulani to’ldirish usullari
Har bitta ampulani alohida-alohia suyuqlik bilan to‘ldirish (Shpritsli usul)
Bir vaqtning o‗zida bir nechta ampulani suyuqlik bilan to‘ldirish (vakuumli –
M.A.Seletskiy va V.A.Rivkin va parokondensatsion usul – F.A.Konev)
Korxona sharoitida in‟eksion suv olish texnologiyasi
In‘eksion suv olishda ko‗mirdan keng ko‗lamda foydalaniladi.
Ko‗mipHi navlari va ularni ishlatilishi:
122
1. OU-A – osvetlyayuShiy ugol quruq ishqoriy. Tibbiyot preparatlari, yog‗ va
moylar, organik kislotalar ishlab chiqarishda suv va eritmalarni tozalashda, shuningdek oziq
ovqat sanoatida qand ishlab chiqarishda qiyomlarni tozalash uchun ishlatiladi.
2. OU-B – osvetlyayuShiy ugol nam-nordon. Tibbiyot preparatlarini tozalashda
shuningdek gidroliz zavodlarida kraxmal ishlab chiqarishda eritmalarni tozalash uchun
ishlatiladi.
3. OU-V – osvetlyayuShiy ugol quruq ishqoriy. Oziq ovqat sanoatida turli xil
eritmalarni tozalasha uchun ishlatiladi.
4. OU-G – osvetlyayuShiy ugol quruq ishqoriy. Organik sintez jarayonlarida
suyuqliklarni yuqorimolekulyar mumli va rangli aralashmalardan tozalash uchun ishlatiladi.
Faollashgan ko‗mipHi qayta ishlash. Buning uchun hajmi 100 l bo‗lgan forforli idishga
40 l 90oS haroratgacha qizdirilgan suv solib, ustiga 1.2 kg kimyoviy toza xlorid kislotasi va 9 kg
faollashtirilgan ko‗mir bir necha qismlarga bo‗lib solinadi. Aralashma 30 daqiqa davomida
chayqatilib, nutch filtriga o‗tkaziladi va suvli qismi ajratib olinadi. So‗ng nutch filtr 9-10 marta
qaynoq tozalangan suv bilan yuvilib, yana 3-4 marta harorati 20oS gacha bo‗lgan tozalangan suv
bilan yuviladi. Har safar ko‗mir yuvilganda siqib olinadi. Qayta ishlangan ko‗mir quyidagi
talablarga javob berishi lozim:
1. Ko‗mir yuvilgan suvning pH ko‗rsatkichi 4,5-5,0 bo‗lishi lozim.
2. Ko‗mir tarkibida og‗ir metall tuzlari, xloridlar, sulfatlar va kalsiy tuzlarini
saqlamsligi kerak.
3. Ko‗mir tarkibidagi temir tuzlarining miqdori 0,003% dan ortmasligi lozim.
Uchbosqichli distillyatorning samaradorligi soatiga 10 tonnagachani tashkil qiladi.
Amaliyotda bugungi kunda ―Mascarini‖ – uch bosqichli distillyator ishlatiladi. Uning
amaradorligi soatiga 1500 litr. Bu turdagi distillyatorlarda birinchi korpusdagi suvning harorati
120-140oS, ikkinchi korpusdagi suvning harorati 110-120
oS, uchinchi korpusdagi suvning
harorati esa 103-110 o
S ni talkish qiladi.
―Finn - akva‖ akvadistillyatoridagi bug‗ harakati soatiga 20-60m ni tashkil qiladi.
Shuningdek italiyaning ―Voparase‖ firmasining akvadistillyatorida 1 l in‘eksion suvni olish
uchun 1,1 l iste‘mol suvi sarflanadi. Boshqa apparatlarda esa bu nisbat 1:9 va 1:15 ni tashkil
qilishi mumkin. Bu turdagi akvadistillyatorlarning ish unumdorligi soatiga 2,5 tonnani tashkil
qiladi.
Davlat farmakopeyasining talabiga binoan in‘eksiya uchun ishlatiladigan suv
tozalangan suvga (voda ochiщennaya) qo‗yiladigan hamma talablarga javob berishi, tarkibida
pirogen moddalar bo‗lmasligi, saqlanish muddati 24 soatdan oShiasligi kerak. Xususiy moddalar
talabiga binoan, eritma karbonat angidridsiz suvda tayyorlanishi lozim bo‗lsa, suv 30 daqiqa
qaynatib tozalanadi. in‘eksiya uchun ishlatiladigan suv apirogen, ya‘ni pirogen moddalar
saqlamasligi kerak. Pirogen moddalar o‗lik mikroorganizmlar tanasi va ularning zaharlari bo‗lib,
lipopolifosfat polisaharidlar sinfiga kiradi va ular suv bug‗i bilan xaydalmaydi. Suvni xaydash
jarayonida ular tomchilar bilan birga suvga o‗tib qolishi mumkin. Pirogen modda saqlagan suvda
tayyorlangan in‘eksion eritma tana haroratini oshiridi. CHunki ular organizm uchun begona
modda xisoblanadi. Suvning apirogenligi biologik usulda tekshiriladi (XI DF 1-tom. 183-bet M.
1990 y.).
Suvsiz erituvchilar va ularning nomenklaturasi.
Suvda erimaydigan yoki qiyin eriydigan dori moddalaridan in‘eksion eritmalar
tayyorlashda, dori moddasini gidrolizdan saqlab qolish uchun shuningdek ta‘sirini uzaytirish
uchun bevosita suvsiz erituvchilarga murojaat qilinadi. Suvsiz erituvchilar bir vaqtning turli
darajadagi erituvchanlik, antigidroliz, turg‗unlashtiruvchi va baktereotsid xossalariga ega
bo‗lishi mumkin. Biroq barcha suvsiz erituvchilardan ham in‘eksion eritmalar tayyorlashda
erituvchi sifatida foydalanishning imkoni yo‗q, qaysiki bu erituvchilar ma‘lum bir farmakologik,
toksik ba‘zan esa gemolitik ta‘sir ko‗rsatishi mumkin. Bu jihatdan in‘eksion eritmalarni
tayyorlashda ishlatiladigan suvsiz erituvchilaro‗tkir va surunkali toksik ta‘sir ko‗rsatmasligi,
maxalliy qitiqlovchi ta‘sirga ega bo‗lmasligi, dori moddasini yuqori erituvchanlik, unga
123
kimyoviy va biologik nuqtai nazaridan mos kelishi, sterilizatsiya jarayonida turg‗un, shuningdek
past qovushqoqlikka ega bo‗lishi kerak.
Ampulalarni eritma bilan to‘ldirish.eritmalarni ampulalarga quyish yoki yarim avtomat
usullarda Shprits yordamida, vakuum va parokondensatsion usullarida amalga oshiriladi.
Shprits usulida - ampulalarga eritma to‘ldirish maxsus yarim avtomatlar yordamida
(SHtrunk — Germaniya, Auto-pak — Angliya, Popper — AQSh) olib boriladi. Bu usul
ampulalarga qo‗yiladigan eritma miqdori aniqligi ±2%, hamda ampula kapillyar qismida
eritma qolmasligi kabi afzalliklarga ega. Ish unumdorligi soatiga 10 ming dona ampula bo‗lib,
zamon talabiga javob bermaydi.
Vakuum usuli. Bu usulda ampulalarni eritma bilai to‘ldirish vakuum usulida yuvishga
muljallangan asboblarda olib boriladn. Farqi hosil qilinadigan vakuum aniq bo‗lishi kerak,
chunki u kerakli hajmdagi suyukliqning ampulaga kirishini ta‘minlaydi. Ampula kapillyarlarida
qolgan suyuqlikni yuqotShi uchun ampulalar kaseta bilan kapillyarini yuqoriga qaratib boshqa
vakuum asbobga joylashtiriladi va filtrlangan havo yuboriladi. Bu usul korxona sharoitida keng
qo‗llaniladi va soatiga 30—50 ming ampulani eritma bilan to‘ldirish mumkin. Kamchiligi:
dozasidagi anikliq ±15% ni tashkil etadi. Ampula kapillyarlari eritma bilan ifloslanadi va uni
yo‗kotish vaqt talab etadi.
M. A. Seledkiy va V. A. Rivkinalar taklif qilgan yarim avtomatda eritmani dozalarga
bo‗lish va vakuum darajasi elektron boshqaruvchi va vakuum kontakt usulida amalga oshiriladi.
Natijada ampulalar aniq belgilangan Miqdordagi eritma bilan to‗ladi.
Parokondensatsiya usuli. Bu usulda ampulalarni eritma bilan to‘ldirish mumkinligi prof.
F. A. Konev amalda ko‗rsatdi (69-rasm). Bunda ampulani eritma bilan to‘ldirish quyidagicha
amalga oshiriladi: ampula parokoitsensatsiya usulida tula yuvilib bo‗lgandan so‗ng suv bug‗i
bilan to‗lgan ampulalar kapillyari bir dozali eritmaga tushiriladi va tana sovutiladi. Bunda
ampula eritma bilan to‗ladi. Bu usulda ampulani eritma bilan to‘ldirish Shart -Sharoitlari
aniqlangan. Masalan, 1 ml li ampul a dan suvni to‗la siqib chiqargandan so‗ng qizdirish
zonaspda (300°S) 25 soniyagacha, bu zonadan tashqarida (25°S) eritma bilan to‘ldirishdan oldin
30 sonpyagachat eritma bilan to‘ldirish vaqti 3 soniyagacha bo‗ladi. Parokondensatsion usul
bilan faqat suvli eritmalar tuldiriladi. Soatiga 30—50 ming ampula ±1% aniqlikda to‘ldirish
mumkin.
Kavsharlash. Ampulalarni kavsharlashdan oldin uning kapillyarlaidagi suyuqlik
yo‗qotiladp. Aks holda ampular yupqalashib, sterilizatsiyaga bardoSh bera olmaydi. Ular -
alanga, elektr toki va plastmassa yordamida kavsharlanadi. Korxona sharoitida ko‗proq alangada
kavsharlash usulidan foydalaniladi. Alangada kavsharlash kapillyar uchini eritish va uning
o‗rtasidan eritib cho‗zish orqali amalga oshirilishi mumkin.
Kichik xajmdagi ampulalar asosan P. I. Rezepin taklif qilgan avtomatda kapillyarlar
uchini eritish orqali kavsharlanadi. Bu avtomat kavsharlanadigan ampula bilan to‗lgan bunker,
cho‗ntaklari bo‗lgan tasma, bir nechta yong‗ichlar va to‗plagichdan iborat. Ampulalar bunkerdan
bitta-bitta tasma cho‗ntagiga kelib tushadi va tasma bilan harakatlanib, yongichlarga kelganda,
har bir ampula uning atrofida xam harakatlanadi, alanganing yashil qismida kapillyar uchi
yumShab eriydi va kavsharlanib qoladi. Kavsharlangan ampulalar to‗plagichda yig‗iladi.
Kavsharlash sifati kapillyar diametriga, uzunligining bir xilligiga va Shishaning kimyoviy
tarkibiga bog‗liq bo‗ladi.
Hajmi katta bo‗lgan ampulalar kapillyarlarini o‗rtasidan qizdirib ingichka «ip» xosil
bo‗lguncha cho‗ziladi, so‗ng alanga yordamida kesib uchi eritilib kavsharlanadi. Olov ta‘sirida
alangalanadigan va portlaydigan moddalar elektr toki yordamida kavsharlanadi. Bu maksadda
elektr toki yordamida qizdiriladigan gorizopad pechlkadan. foydalaniladi. Kavsharlanadigan
ampula kapillyarlarning uchi pechga kirib turadi va ampula tasma yordamida harakatlanib, erib
kavsharlanib qoladi.
Ampulalarni plastmassa polivinilbutirol yordamida kavsharlash istiqbolli usullardan
hisoblanadi. Odatda kavsharlanadigan ampulaning kapillyari plastmassa eritmasiga botirilib,
o‗z o‗ki atrofida aylantiriladi va olib sovutilganda ampula germetpk berkitiladi, lekin bu
124
usulning bir qator kamchiliklari borligidan xozircha ishlab chiqarishga joriy qilingani yuq.
Oson oksidlanadigan preparatlardan tayyorlangan ampuladagi eritmalarni kavsharlash
maxsus qurilma yordamida Shiddat bilan inert gaz yuborib kavsharlanadi. Bunda
kavsharlanadigan muxitda xavodagi kislorod siqib chiqariladi va o‗rnini inert gaz oqimi
egallaydi.
Ampulalardagi eritmalarning tozaligini va sifatini tekshirish. Ampuladagi eritmalarning
tozaligi qorong‗ilashtirilgan uyda qora va oq fonda 40—60 vattli reflektor lampa yordamida
100% tekshiriladn. 5—10 ta ampula kapillyarlarini pastga qaratib yaxshilab chayqatiladi, lampa
nurida qurollanmagan ko‗z bilan kuzatiladi. Eritmadagi suzib yurgan zarrachalar o‗zida nur
sindirish natijasida ko‗zga ko‗rinadi. Bu usul ko‗zni tez charchatadi va har bir ishchining
kobiliyatiga bog‗liq. Shuning uchun 1,54—4 marta kattalashtiradigan linzali solyusioskop orkali
ko‗rish amaliyotga tatbiq etilgan. Buning yordamida 8 mkm gacha, qo‗shimcha moslamalar
yordamida esa 2 mkm gacha kattalikdagi zarrachalarni ko‗rish imkoniyati yaratildi.
«Bayer» firmasi (Germaniya) tomonidan elektron-avtomatik qurilmasi yaratildi. Buning
yordamida Yot modda aralashib qolgan, to‗lmay qolgan va yomon kavsharlangan ampulalar
chiqarib tashlanadi. Avtomat bir kishi tomonidan boshqariladi. Ish unumdorligi bir soatda 8,5—9
ming ampula. Ish natijasi diagramma shaklida hisoblab chikqariladi. Bunda umumiy
tekshiruvdan o‗ttan, Yot modda aralashgan, to‗lmagan va yomon kavsharlangan ampulalar soni
ko‗rsatiladi. Bunga o‘xshash elektron qurilma Bolgariyada ham ishlab chikilgan va amaliyotga
tatbik etilgan. Uning ishlash jarayoni kuyidagicha: ampulalar sentrifuga ga qovushqoq moslama
diskiga 10 dona dan joplashtiriladi, disk dakikasiga 4000 marta aylantirilib, birdai to‗xtatiladi.
Bunda ampula ichidagi suyuqlnk hali aylanishda davom etadi. Ampula nur bilan Yoritiladi.
Taqqoslash uchun erptma bilan yonma-yon toza distillangan suv to‗ldirilgan ampula
joilashtiriladi. Ampulalardan o‗tayotgan nur elektron kurilmasi yordamida taqqoslab ko‗riladi.
Agar eritmada Yot moddalar bo‗lsa, ampuladan o‗tayotgan nur uzluksnz bo‗lmay, uzilib-uzilib
o‗tadi va bu fotoelement yoki elektron qurilma orkali hisobga olinadi. Sankt-Peterburgdagi
«Progress» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi shu prinsipda ishlaydigan asbob yaratdi. Uning
yordamida 5 mkm dan xam kichik zarrachalarni ko‗rish mumkin. Lekin Davlat Farmakopeyasida
ruxsat etiladagan zarrachalarning Miqdori va katta-kichikligi ko‗rsatilmagan. Amaliyotda esa
eng kichik qon tomirlari (kapillyarlar) diametri 10 mkm ga teng bo‗lganligidan eritmaning
tarkibida shundan katta zarrachalar bo‗lmasligi tekshiriladi. Buni qurollanman ko‗z bilan ko‗rish
mumkin. Hozirgi zamon talabi zarrachalar kattaligi 2—5 mkm dan oShmasligini taqozo etadi.
In‘eksiya eritmalaridagi Yot moddalarning Miqdori va katta-knchikligi Avstriya
sog‗liqni saqlash vazirligi 1966 yilda chiqargan birinchi rasmiy davlat standartida keltirilgan.
Shu standartga binoan 1 ml eritmada 250 dan ortiq 3,5 mkm kattalikdagi zarracha bo‗lmasligi
kerak. Keyinchalik shundai takliflar AQSh, Angliya, Yaponiya farmakopeyalariga kiritildi.
1982 yildagi AQЩ va 1981 yildagi Yaponiya farmakopeyalari talabiga binoan begona
zarrachalarni aniqlash mikroskop yordamida amalga oshiriladi. Bunda membranali filtrdan
o‗tkazilgan 1 ml eritmada diametri 10 mkm li 50 tagacha va 25 mkm li 5 tagacha zarracha
bo‗lishi ruxsat etiladi. Buyuk Britaniya farmakopeyasiga binoan konduktometrik usulda
aniqlanganda 1 ml eritmada 2 mkm lik zarrachalardan 1000 dan va 5 mkm liklardan 100 tadan
ortiq bo‗lmasligi talab qilinadi.
Ampuladagi in‘eksion eritmalar pirogenlikka va zaharlilikka XI DF da keltirilgan
usullarga muvofiq tekshiriladi (XI DF, I juz, «Meditsinam, 1989)
Eritmalarning pHini NTX ga muvofiq tekshiriladi, rangi esa tegishli andoza (etalon)
eritmaga solishtirib ko‗riladi. Ta‘sir qiluvchi moddaning Miqdori DF, FM yoki VFM bo‗yicha
tekshirib ko‗riladi.
Quruq dori moddalarning o‗rtacha og‗irligini aniqlash. Bu XI DF da birinchi marta
kiritilgan rasmiy usuldir. In‘eksiya uchun ishlatiladigan dori moddalardagi quruq moddalarning
o‗rtacha og‗irligini aniklash uchun 20 ta og‗zi ochilgan idishlar 0,001 g aniqlik bilan alohida-
alohida tortiladi. Idishlardagi moddalar suv bilan yoki boshqa mos keladigan erituvchilar bilan
yuviladi va 100—105°S haroratda 1 soat davomida quritiladi. Idishlar va tiqinlar qaytadan
125
tortiladi. 20 ta idish dan har biridagi modda og‗irligining o‗rtacha og‗irlikdan farqi «Bitta idish
uchun tarkib» bo‗limida ko‗rsatilgandek 10-jadvalga mos kelishi, lekin ±15% dan oShmasligi
kerak. Agar ikkita idishdagi modda og‗irligining o‗rtacha og‗irlikdan farqi me‘yoridan ko‗p
bulsa, lekin ±15% dan oShmasa, aniqlash yana 40 idishda takrorlanadi. Bunda har bir idishdagi
modda og‗irligining o‗rtacha og‗irlikdan farqi ruxsat etilgandan ko‗p bulmasligi kerak. 20 ta
idishdagi modda og‗irligining o‗rtacha og‗irlikdan farqi xususiy moddada ko‗rsatilgan miqdor
±5% dan oShmasligi kerak.
In‘eksiya uchun ishlatiladigan steril holidagi quruq va suspenziya dori vositalarining bitta
idishdagi Miqdori 0,05 g va undan oz bo‗lsa, dori moddalar miqdori bir xil taqsimlanganligi
tekshiriladi. 10 ta idishdagi modda miqdori xususiy moddalarda ko‗rsatilgan ta‘sir kiluvchi
modda miqdorini aniqlash usulidagidek aniqlikda tekshiriladi. Ta‘sir kiluvchi moddaning
ko‗rsatilganidan ±15% dan ortik farq qilmasligi kerak.
Agar bitta idishdagi farq ±15% dan ko‗p, lekin ±25% dan oShmasa, qo‗shimcha 20 ta
idishda tekshirish olib boriladi. Bunda ta‘sir qiluvchi moddaning farqi 20 ta idishning birortasida
±15% dan oShmasligi lozim. In‘eksiya uchun ishlatiladigan suspenziyalar chayqatilganda
xususiy moddalarda boshqa ko‗rsatmalar bo‗lmasa 5 daqiqadan kam bo‗lmagan vaqtda
qavatlarga bo‗linmasligi kerak. Xususiy moddalarda boshqa ko‗rsatmalar bo‗lmasa, suspenziya
Shpritsga № 00840 igna orqali oson o‗tishi lozim. Suspenziyalar qon va limfatik tomirlarga va
orqa miyaga yuborilmaydi, emulsiyalar ham orqa miyaga yuborilmaydi.
Yorliqlash. Har bir ampula (idish) ga dori moddaning nomi, konsentratsiyasi yoki
faolligi, hajmi (og‗irligi) yoziladi. Bu jarayon Simxovich—Kislin dastgohi yordamida olib
boriladi. Dastgoh yuqori qismida ampulalar joylashtirilgan idish (bunker) bulib, u
cho‗ntakchalari (har bir ampula joylashadigan moslama) bo‗lgan do‗mbiraga ampulalarni
tushirib beradi. Bu do‗mbiradan ampulalar ikkinchi do‗mbira yuzasiga joylashgan
g‗ildirakchalar o‗rtasiga tushadi. QuShaloq g‗ildirakchalar soni 8 ta buladi. Ikkinchi tomondan
rang bir nechta g‗ildirakdan o‗tib, yupqalashib, nihoyat oxirgi tamhali g‗ildirakdan ustiga rezina
kiydirilgan g‗ildirakka o‗tadi va o‗z aksini qoldiradi. Qo‗shaloq g‗ildirak-orqali kelayotgan
ampula mana shu rezinali g‗ildiraklar ostidan o‗tayotganida uning ustiga kerak yozuv utadi.
Ampulalarni qadoqlash uchun tegishli avtomat yoki yarim avtomatlar mavjud bo‗lib, ular
yordamida ampulalar qog‗oz yoki plastmassa qutichalarga joylashtiriladi.
Ampulalardagi eritmalarni qaytadan tiklash (regeneratsiya). Ampula tayyorlash jarayoni
ko‗p bosqichli, murakkab bulganligidan ma‘lum miqdor ampulalar tekshiruvdan o‗ta olmaydi
(darz ketgan, yarim to‗lgan, steril bulmagan va h.k.). Bunda tiklash iqtisod jihatdan maqbul
bo‗lsa yoki dori noyob bo‗lsa, eritmalar qayta tiklanadi. Buning uchun ampulalar tegirmonda
maydalanadi, faollashtirilgan ko‗mir bilan ishlanadi, suziladi va me‘yoriga etkaziladi.
126
13-ma‟ruza. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan surtmalar, linimentlar,
kremlar, gellar va pastalar. Ularni tayyorlashni umumiy va xususiy texnologiyalari.
Reja
Mavzuning dolzarbligi.
1. Yumshoq dori turlari va ularni tayyor dori vositalari orasida tutgan o‗rni.
2. Surtmalar, linimentlar, kremlar, pastalar va gellarni ta‘rifi, tavsifi va tasnifi.
3. Yumshoq dori shakllarini tayyorlashda ishlatiladigan yordamchi moddalar va ularga
qo‗yilgan talablar.
4. YUDSh tayyorlash texnologiyasi.
5. Surtmalarni o‗rash va qadoqlash.
6. Surtmalarni saqlanishi.
Xulosalar.
Surtmalar XI DF ga rasmiy dori shakllari ko‗rinishida kiritilgan bo‗lib, teriga, yaralarga va silliq
qavatlarga surtish uchun mo‗ljallangan.
Bugungi kunda barcha farmakologik guruhlarga mansub bo‗lgan dori moddalaridan surtmalar
tayyorlash imkoniyati mavjud bo‗lib, ayniqsa antiseptik vositalar, sulfanilamidlar, gormona
preparatlar va ularning analoglari, antibiotiklar, vitaminlar, antiseptiklar, zamburug‗larni
davolashda ishlatiladigan dori preparatlaridan surtmalar ishlab chiqarish keng yo‗lga qo‗yilgan.
Shuningdek bu dori moddalari ham organik ham noorganik moddalar bo‗lib, ular turlicha fizik -
kimyoviy va agregat xossalarni nomoyon qiladi (metall oksidlar yoki ularning tuzlari, asoslar,
efirlar va boshqalar). Agregant xossalariga qarab asosan quruq va qattiq moddalar, ba‘zan har xil
qovushqoqlikka ega bo‗lgan suyuq konsistensiyali (Burov suyuqligi, efir moyi, qora moy vinilin va boshqalar) dori moddalari ham surtam texnologiyasida keng ko‗lamda ishlatiladi.
Surtmalar nafaqat biron-bir kasallikni davolash balki, kasallikni oldini olish, tashxis qo‗yish,
terini ishlab chiqarish va maishiy xizmat chiqindilaridan ximoya qilishda ham qo‗llaniladi. Bu
surtmalarning asosini terini parvarish qili va yumShatish uchun mo‗ljallangan kremlar tashkil
qiladi. Ular gigienik, davolash va oldini olish shuningdek, dekorativ maqsadlar uchun ishlatiladi.
Ularning tarkibidagi gormonlar va vitaminlarning bo‗lishi, bu kremlarni davolavchi xossasi borligini ko‗rsatadi.
Shuningdek, ―elektrod‖ surtmalar va pastalar, biotoklarni harakatini stimullaydi. Bunday
surtmalar va pastalardan elektrokardiografiya, ensefalografiya, elektromiografiya va boshqalarda
foydalaniladi. Ular terining silliq qavati bilan elektrodlarning muloqotini yaxshilaydi.
Dispers tizimiga ko‗ra Yumshoq dori shakllari gomogen (qotishmalar va eritmalar) va geterogen
(suspenzion, emulsion va aralash), konsistensiyasiga ko‗ra surtmalar, pastalar, kremlar, gellar va linimentlarga bo‗linadi.
Qo‗llanilishiga qarab surtmalar dermatologik, uretral, burun, ko‗z, rektal va vaginal surtmalarga
bo‗linadi. Surtmalarni bunday tarzda tasniflanishi ularni texnologik va biofarmatsevtik nuqtai
nazaridan baxolash uchun asos bo‗lib xizmat qiladi, qaysiki bunda, yaralarni sirtini qoplash
uchun mo‗ljallangan surtmalarni aseptik sharoitda, ko‗z uchun mo‗ljallangan suspenzion tipdagi
surtmalarni esa dori va yordamchi moddalarni maksimal darajada dispersligini oshirgan xolda
tayyorlashni taqozo etadi. Shuningdek, tanlangan texnologik jarayon biofarmatsevtik nuqtai nazaridan ham to‗g‗ri bo‗lishi kerak.
Surtmalar dori va yordamchi modda – asosdan tashkil topgan. Uning tarkibidagi dori
moddasining soniga qarab surtmalar oddiy yoki murakkab, yordamchi moddalarning fizik kimyoviy xossalariga qarab esa bir, ikki yoki ko‗p fazali bo‗lishi mumkin.
Ba‘zi yordamchi moddalar bir vaqtning o‗zida bir nechta vazifani ham bajarishi mumkin,
127
shuningdek yumShatuvchi, namlovchi, ko‗pik xosil qiluvchi va aralashtiruvchi bo‗lib ham
xizmat qiladi. Korxona sharoitida surtmalar ishlab chiqarishning 10% ni tashkil qiladi. Ular
dermatologik, oftolmologik, otaloringologik, jarroxlik, akuSherlik, ginekologik, proktologik va boshqa kasalliklarni davolashda keng ko‗lamda ishlatiladi.
Surtmalarni tarkibi va texnologiyasini ishlab chiqishda, qadoqlashda, saqlashda, Tashishda va
qo‗llanilishida doimo ularning mikrobiologik tozaligini saqlab qolish choralari ko‗rilishi Shart.
Ularning bu ko‗rsatkichi qo‗shimcha tarzda surtma tarkibiga konservantlarning kiritilishi yoki
ishlab chiqarishni to‗g‗ri tashkil etish bilan ta‘minlanadi. Ochiq yaralarni davolash yoki terining
kuchli zararlangan maydonlari uchun mo‗ljallangan surtmalar tarkibiga kiritilgan konservantlar albatta steril bo‗lishi kerak.
Surtmalarga qo‗yilgan talablardan yana biri ularni tayyorlash, saqlash va qo‗llash davomida bir
xilligini (dori va yordamchi moddalarni begona qo‗shimchalarsiz bir xil aralashganligi va fizik
jihatdan turg‗unligi) ta‘minlashdir. Agar texnologik jarayon davomida surtmalarni bir xilligi
buzilgan bo‗lsa maxsus namuna olish yo‗li orqali tanlangan surtmalar tarkibidagi asosiy ta‘sir etuvchi modda miqdori aniqlaniladi.
Dori va yordamchi moddalarni dispersligini oshirish bilan tayyorlanadigan surtmalarda modda
zarrachalarining o‗lchamlari aloxida nazoratga olib boriladi.
Surtma tarkibi va texnologiyasi uchun asoslar surtmaning samaradorligiga, zararsizligiga, dori
moddasi bilan mos kelishliligiga va dori va yordamchi moddalarning biologik samaradorligiga
putur etkazmasligiga, surtmalarning reologik, fizik-kimyoviy xossalariga, mikrobiologik
turg‗unligiga va saqlanish muddatiga ta‘sir etmasligiga qarab tanlanadi.
Surtmalar uchun tanlangan asoslar dori moddasini tashuvchi va surtmaga etarli fizik
ko‗rsatkichlarni ta‘minlovchi vazifalarini o‗taydi. Asoslar dori moddasining fizik-kimyoviy
xossalariga va surtmaning umumiy xossasiga qarab tanlanadi. Surtmaga maksimal darajadagi
terapevtik samaradorlikni beruvchi asoslarga quyidagi talablar qo‗yiladi:
- zaruriy tuzilish-mexanik va yaxshi surtilish xossalariga ega bo‗lishi,
- dori moddasi bilan yaxshi kelisha olishi va yaxshi absorbsiyalash xossasiga ega
bo‗lishi,
- tashqi muhit ta‘siridan o‗zgarmasligi va dori moddalarining suvdagi eritmalarini
yaxshi qabul qilishi,
- farmakologik nuqtai nazaridan indifferent, terini qitiqlamasligi va sezuvchanligiga,
shuningdek terining boshlang‗ich pH ko‗rsatkichiga (3-4) ta‘sir qilmasligi,
- mikroorganizmlar yashashi va ko‗payishi uchun sharoit tug‗dirmasligi,
- qo‗llash uchun ko‗zda tutilgan maqsadga to‗g‗ri kelishi kerak.
Bugungi kunga kelib, surtmalar uchun aloxida moddalardan tashqari bir necha xildagi asoslardan
keng ko‗lamda foydalanilmoqda. Ular murakkab tizimli fizik-kimyoviy tuzilishlarga ega bo‗lib,
ularning katta miqdordagi assortimenti surtmalarni turli yo‗nalishlar bo‗yicha turlicha
tasniflanishiga sabab bo‗lmoqda.
Gidrofob asoslar.
Surtmalar tayyorlashda ishlatiladigan gidrofob asoslarga lipofil, uglevodorodli va silikonli asoslar kiradi.
Lipofil asoslar. Bu asoslar moyli va mumli asoslar bo‗lib, ular o‗z tarkibida lipid
guruhlarini saqlaydi. Ular xossalari bo‗yicha teridan ajralib chiqadigan moysimon suyuqlikka
qovushqoq bo‗lib, teriga surtilganda moyning sezuvchanligini bildiradi va moy qoldiqlarini qoldiradi.
1. Moylar. Ular yog‗ kislotalarining triglitseridlari bo‗lib, asosan Yumshoq moylar –
cho‗chqa moyi va bir qator gidrogenlangan moylar, qattiq moylar – mol yog‗i, suyuq moylar –
bir qator o‗simlik moylari. Bu moylar suvda erimaydi., spirtda kam eriydi, efir va xloraformda
128
oson eriydi.
CHo„chqa moyi (Adeps suillus depuratus) – oq rangli bo‗lib, yangi bo‗lishi kerak.
Shuningdek uning erish harorati 34-360, kislota soni 2 undan kichik bo‗lib, tarkibida 62-68%
triolein (S17N33SOON) va 35% tirpalmitin (S15N31SOON) va tristearin (S17N35S00N) saqlaydi.
Surtmalar texnologiyasida eng yaxshi asoslardan biri. U teriga oson surtiladi, terini qitiqlamaydi,
deyarli barcha dori moddalari bilan yaxshi kelisha oladi ularni teri orqali so‗rilishiga monelik qilmaydi. Shuningdek suv va sovun bilan yaxshi yuviladi.
G„oz yog„i (Adeps anserinum) – cho‗chqa yog‗iga nisbatan ham yumShoqroq bo‗lib,
asosan sovuq urgan terini davomlashda ishlatiladigan surtmalarni tayyorlashda samarali
xisoblanadi.
Mol yog„i (Sebum bovinum) – oq rangli, yangi bo‗lishi kerak. Suyuqlanish harorati 42-
500, tarkibida 55% tripalmitin va tristearin, 45% triolein saqlaydi. Suyuqlanish harorati yuqori
bo‗lganligi uchun u teriga cho‗chqa moyiga nisbatan yomon surtiladi. Qo‗y yog‗ining erish
harorati 44-510 bo‗lib boshqa ko‗rsatkichlari bo‗yicha mol yog‗i bilan bir xil.
Gidrogenlangan moylar – Yumshoq asoslar bo‗lib, ular asosan Yumshoq surtmasimon
maxsulotlarni tayyorlashda keng qo‗llaniladi. Ular: salomas yoki gidromoylar – Adeps
hydrogenisatum, o‗simliklardan olingan salo – Axungia vegetabilis (88-90% gidromoy va 10-
12% o‗simlik moyning qotishmasi), aralashgan moy (kombijir) – Adeps compositus (55% salomas, 30% o‗simlik moyi va 15% mol, cho‗chqa yoki gidrogenlangan kit yog‗i).
O„simlik moylari. Kungaboqar moyi (Oleum Helianthi), o‗rik moyi (Oleum Persicorum)
va boshqa bir qator o‗simlik moylari asosan mol yog‗i va mumlar bilan birgalikda ishlatiladi.
Natijada bir qator xossalari bilan cho‗chqa moyiga yaqin bo‗lgan qotishmalar xosil bo‗ladi. Bu moylarda kislota soni 2,25-2,5 dan ortmasligi kerak.
Moylarning asosiy kamchiligi bu xavoda ayniqsa suv ishtirokida tez buzilishi bo‗lib,
farmakologik indifferentlik ularning yangiligiga bog‗liq. Moylardan og‗ir metall oksidlari va
tuzlari shuningdek, perekislar va ozonidlardan iborat bo‗lgan surtmalarni tayyorlashda asos
sifatida foydalanish mumkin emas. Sababi ular moylarning strukturasini o‗zgartirib, asos
sifatidagi xossalariga putur etkazadi. Bu maqsadda bir qator tabiiy va sintetik antioksidantlar
sintez qilingan bo‗lib, ularning ba‘zilari tabiiyo xolda masalan o‗ismliklarda ham uchrashi
mumkin. (tokoferollar). Sintetik antioksidantlardan yuqori faollikka ega bo‗lgan va fiziologik
nuqtai nazaridan bezarari bu butiloksianizol (BOA) va butiloksitoluoldir (BOT). Ularning har
ikkisi ham moylarning turg‗unligini oshirishda 0,02% gacha ishlatishga ruxsat etilgan. O‗simlik
va hayvon moylari ularning tarkibidagi tabiiy tokoferollarning miqdoriga qarab belgilanadi.
Moylardagi oksidlanish jarayoni ularning tarkibidagi yodning miqdoriga bog‗liq bo‗lib, yod
asosan vodorod peroksidini parchalash uchun sarflanadi. yangi cho‗chqa va mol yog‗ida perekis soni 0,03 dan ortmasligi kerak.
2. Mumlar. Ular o‗z tarkibida yog‗ kislotalari va yuqori molekulyar masali, bir atomli
spirtlarning murakkab efirlarini saqlaydi. Surtma asosi sifatida mumlardan lanolin, spermatset va
asalari mumi ishlatiladi.
Lanolin (Lanolinum) – efir, spirt va erkin yog‗ kislotalarining murakkab, tabiiy birikmasi
bo‗lib, u sovunlanganida teng miqdordagi kislota va spirtni xosil qiladi. Lanolinning
sovunlanmaydigan qismi 50% ni tashkil qiladi. Uning tarkibidagi moddalarning umumiy miqdori
70% dan ortadi.
Tozalangan lanolin – qo‗ng‗ir sariq rangli, qyuq, qovushqoq, o‗ziga xos xidli massa. Suyuqlanish
harorati 36-420, suvda erimaydi, lekin 150% miqdoridagi suv bilan emulgirlash mumkin.
Shuning uchun ayniqsa surtmalar texnologiyasida suvsiz lanolin (Lanolinum anhydricum) dan
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bunday lanolin bilan tarkibida ko‗p miqdorda suvli eritmalar
saqlovchi surtmalarni ham tayyorlash mumkin. Suvsiz lanolin tarkibidagi suvning miqdori 1%
129
dan, kislota soni 1 dan ortmasligi lozim. Lanolin spirtda qiyin eriydi, 100 qism suvsiz lanolin,
40 qism 70% spirt bilan dag‗al dispers sistema xosil qiladi. Glitserin bilan suvsiz lanolin yaxshi
kelishadi (100 qism suvsiz lanolinga 120-140 qism glitserin). Efir va xloroformda yaxshi eriydi.
Teri orqali yaxshi so‗riladi, u o‗z tarkibi bilan odam terisidagi moysimon moddalarga yaqin. Teri
va Shilliq qavatlarni odatda qitiqlamaydi, kimyoviy jihatdan ancha turg‗un, garchand uning
yuzasida oksidlanish jarayoni sodir bo‗lishi bilan rangining o‗zgarishi kuzatilsa ham. U yuqori
qovushqoqlikka va yopishqoqlikka ega bo‗lganligi uchun ham ko‗proq boshqa asoslar bilan
birgalikda ishlatiladi. Suvli lanolin Lanolinum hydricum – 7 qism suvsiz lanolin va 3 qism
suvdan iborat. Suvli lanolin tarkibidagi suvning miqdori 32% ni tashkil qiladi. Uni qizdirish bilan emulsiyani parchalash mumkin.
Spermatset (Cetaceum) – qattiq, oq rangli, plastik-kristallik tuzilishga ega bo‗lgan,
moysimon, xidsiz massa. Suyuqlanish harorati 45-540, tarkibi setil spirti (S16N33ON) va palmitin
kislotasidan iborat bo‗lgan murakkab efir bo‗lib, saqlanish davomida turg‗un. Asosan surtma
asoslarining tarkibiga yuqori zichlik va qovushqoqlik, dag‗al emulsiyalar xosil qilish xisobiga
asos tarkibidagi suvni o‗zigi Shimib olish uchun qo‗shiladi. O‗zidan moysimon dog‗
qoldirmaydi. Kislota soni 2 dan katta emas. U Suvda ham spirtda ham erimaydi. Qaynoq 95% spirt, efir va xloroformda eriydi.
Mum (Cera) – asalari mumi qo‗ng‗ir-sariq (Cera flava) yoki oq, oqish rangli (Cera alba)
63-650 haroratda suyuqlanadigan donsimon massa. Oq mum sariq mumni quyoSh nurlari
ta‘sirida oqartirish bilan olinadi. Sariq mumning kislota soni 17-20,5 oralig‗ida, oq mumniki esa
18,7-22,4 oralig‗ida bo‗lishi kerak. Suv va spirtda erimaydi. Qaynoq spirt, efir va xloroformda,
yog‗ va efir moylarida qisman eriydi. Alohida o‗zi surtmalar texnologiyasida asos sifatida
ishlatilmaydi, asosan asoslarga etarli zichlik va qovushqoqlikni berishda ishlatiladi. Kimyoviy agentlarga nisbatan turg‗un.
Uglevodorodli asoslar. Buasoslar surtmalar texnologiyasida alohida asos sifatida yoki
uiyda keltirilgan shu guruhdagi aosiy asoslar bilan birgalikda ishlatiladi: vazelin, petrolatum, parafin, serezin, vazelin moyi, sun‘iy vazelin va naftalin nefti.
Vazelin (Vaselinum) – suyuq, yarim suyuq va qattiq, tarkibi 7 tadan 35 tagacha uglerod
atomini saqlagan uglevodorodlar aralashmasi bo‗lib, umumiy tarkibning 20-50% yon zanjirida
mikrokristallik uglevodorodlarni saqlaydigan izoparafinlar, siklik parafinlar va alifatik
birikmalardan, 10% esa normal parafinlardan iborat. Vazelinning qattiq strukturali elementlari
uglevodorodlarni suyuq fraksiyalarini uShlab qoluvchi uch qavatli to‗rdan iborat. Vazelin tashqi
ko‗rinishi bilan bir jinsli, ipsimon cho‗ziluvchan, gelxosil qiluvchi massa bo‗lib, xidsiz, oq rangli
(Vaselinum album) yoki sariq rangli (Vaselinum flavum), 37-500 haroratda suyuqlanadi. Buyum
oynachasiga surtib ko‗rilganda bir xil qalinlikdagi tekis plenkani xosil qiladi. Har ikki vazelin
xam farmatsevtik va tibbiy nuqtai nazaridan bir xil. Oq vazelin to‗laligicha turli rang beruvchi
moddalarda xoli. Suvda erimaydi, spirtda kam eriydi, efir va xloroformda eriydi, moylar, yog‗lar
va mumlar bilan xoxlagan nisbatlarda aralasha oladi (kastorovoy moyidan tashqari). Vazelin
olingan xom ashyo neftning xiliga qarab vazelin turli xildagi suyuqlanish harorati va tuzilish-
reologik xossalarini nomoyon qiladi. Surtma asosi sifatida minimal suyuqlanish haroratiga yaqin
bo‗lgan vazelindan foydalanish maqsadga muvofiq. Vazelin ko‗z surtmalarini tayyorlashda
indifferentligi va turg‗unligi uchun ayniqsa keng qo‗llaniladi. Oddiy vazelindan tashqari
amaliyotda uning modifikatsiyasi - petrolatum (suyuqlanish harorati 600) Yumshoq asos sifatida
ishlatiladi.
Qattiq parafin (Paraffinum solidum) – oq rangli kristall massa bo‗lib, yuqori molekulali
uglevodorodlardan tashkil topgan. 50-570 haroratda suyuqlanadi. Suvda va spirtda erimaydi, efir,
xloroform, yog‗lar va efir moylarida oson eriydi. Asoslarga ularni konsistensiyasini mustaxkamlash va suyuqlanish haroratini ko‗tarish uchun 10% gacha qo‗shiladi.
Serezin (Ceresinum) – rafinirlangan ozokerit bo‗lib, amorf, rangsiz, mo‗rt massa. 68-720
haroratda suyuqlanadi. Tarkibida yuqori molekulali uglevodorodlar yoki ikki, uch siklik naftenlar
130
saqlaydi. Parafinga nisbatan mustahkamlash xossasi yuqori biroq kristall bo‗lmagan qotishmalar
xosil qiladi.
Vazelin moyi yoki suyuq parafin (Oleum Vaselini Paraffinum liquidum) – neftning qayta
ishlangan fraksiyasi bo‗lib, kerosinni xaydash orqali olinadi. Bu rangsiz, moysimon suyuqlik
xidsiz va ta‘msiz. Suvda erimaydi, spirtda ham deyarli erimaydi. Efir, xloroform va o‗simlik
moylari (kastorovoy moyidan tashqari) bilan xoxlagan nisbatda aralasha oladi. Suvda va moyda erimaydigan moddalardan surtmalar tayyorlashda ularni suspenziyalashda ishlatiladi.
Sun‟iy vazelin (Vaselinum artificiale) – bu qattiq yoki suyuq parafin, serezin yoki
mumsizlantirilgan ozokerit va petrolatumdan tashkil topgan har xil murakkab qotishmalar iborat.
Bu qotishmaning eng oddiysi 1 qism parafin va 4 qism vazelin moyidan tashkil topgan. Bu
qotishmalarning rangi saqlanish davomida bug‗doyrangga o‗tadi. Faqat tarkibida serezin (ozokerit) yoki petrolatum saqlagan qotishmalar bunday kamchiliklardan xoli.
Surtmalar. Bu dori turlari boshqa maxalliy ishlatiladigan dori vositalariga nisbatan
yuqori qulaylik va imkoniyatlarga ega bo‗lib, ular o‗z navbatida gidrofob, adsorbsion va gidrofil surtmalarga bo‗linadi.
Gidrofob surtmalar. Bu surtmalar uglevodorodli asoslar (vazelin, vazelin moyi, parafin)
yordamida tayyorlanib, tarkibida boshqa turdagi lipofil xossali yordamchi moddalarni ham
saqlashi mumkin (o‗simlik va hayvon moylari, mumlar, sintetik glitseridlar va suyuq
polialkilsiloksanlar). Shuningdek, ularni tarkibida juda kam miqdorda suv yoki dori
moddalarining suvli eritmalari ham bo‗lishi mumkin. Gidrofob surtmalar ishlatilish davrida
yutilish (xavo bilan muloqotni to‗xtatish), suv bilan qiyin yuvilish, eksudatlar bilan qiyin aralaShish va terini bo‗shashtirish xossalariga egadir.
Absorbsion surtmalar. Bu surtmalar ham gidrofob xossali bo‗lib, teriga surtilish davomida eksudatni o‗ziga absorbsiyalash (emulgirlash)xossasiga ega bo‗ladi.
Gidrofil surtmalar. Bu surtmalar giperosmolyar xossali bo‗lib, ular katta miqdordagi
eksudatlarni absorbsiya qilish imkoniyatiga egadir.
Pastalar. Bu dori turlari maxalliy ishlatish uchun mo‗ljallangan Yumshoq dori shakllari
bo‗lib, ular o‗z tarkibida suspenziyalarni saqlagan (umumiy og‗irlikka nisbatan 20% dan ko‗p),
asos tarkibida teng taqsimlangan qattiq dispers fazadan iborat. Pastalarni tayyorlashda surtmalar,
gellar va kremlarni tayyorlashda ishlatilgan asoslardan to‗laligicha foydalanish mumkin.
Linimentlar. Bu dori shakllari ham maxalliy ishlatish uchun mo‗ljallangan Yumshoq dori
shakllari bo‗lib, ular tana haroratida erish xossasiga ega. Bu dori shakllariga surtmalar, kremlar, gellar va pastalarning xossalarini nomoyon etgan dori vositalari kirishi mumkin.
Kremlar. Bu maxalliy ishlatish uchun mo‗ljallangan Yumshoq dori turi bo‗lib, o‗z
tarkibida ikki yoki undan ortiq dispers tizimlarni saqlaydi. Tanlangan dispers tizimlar
belgilangan saqlanish haroratida ma‘lum bir cho‗kish tezligiga va past reologik ko‗rsatkichlarga ega.
Gellar. Bu dori shakllari maxalliy ishlatish uchun mo‗ljallangan Yumshoq dori shakllari
bo‗lib, ular o‗z tarkibida suyuq dispers muxitida bir, ikki yoki ko‗p fazali dispers tizimlarni
saqlaydi. Ularning reologik xossalari nisbatan kam konsentratsiyadagi gel xosil qiluvchilar
yordamida me‘yoriga etkaziladi. Bu dori shakllaridagi gel xosil qiluvchilar qo‗shimcha tarzda
dispers tizimdagi suspenziyalar yoki emulsiyalarda turg‗unlashtiruvchilar vazifasini ham o‗taydi. Shuning uchun ham ular suspenzion gellar yoki emulsion gellar deb ataladi.
Surtmalarni farmatsevtik ishlab chiqarish korxonalarida tayyorlash texnologiyasi.
Farmatsevtik ishlab chiqarishda suvda yoki asosda eriydigan yoki erimaydigan aralash
tipli surtmalarni ishlab chiqarish tez-tez uchrab turadi. Shunday ekan bunday xolatlarda
surtmalar ishlab chiqarish texnologiyasi va ishlatiladigan asbob-uskunalarni to‗g‗ri tanlash lozim
131
bo‗ladi. Surtmalarni korxona sharoitida ishlab chiqarishning o‗ziga xos tomonlari, ularni
tayyorlashda, me‘yoriy texnik xujjatlar tomonidan belgilangan, kamida 2 yillik saqlanish
muddatidagi turg‗nligini ta‘minlovchi aloxida sexlarda, murakkab texnologik jarayon va asbob-uskunalarni to‗g‗ri tanlashdadir.
Surtmalarni ishlab chiqarish texnologiyasida quyidagilar asosiy omil bo‗lib xizmat qiladi:
- dori moddasinnig disperslik darajasi,
- dori moddasini asos tarkibiga kiritish usuli,
- vaqt,
- tarkibga kirgan komponentlar va aralashtirish tartibi va tezligi,
- haroat rejimi va boshqalar.
Bu omillar surtmalarning konsistensiyasi, reologik xossalari, bir xilligi, saqlanish davomidagi turg‗unligi va farmakoterapevtik samaradoriligiga bevosita ta‘sir ko‗rsatadi.
Kimyo-farmatsevtika korxonalarida surtmalarni ishlab chiqarish quyidagi asosiy
jarayonlardan iborat bo‗ladi:
- ishlab chiqarishni sanitar qayta ishlash,
- xom ashyo va materiallarni tayyorlash (dori moddasi, asos, qadoqlovchi
material, idishlar va bOshq),
- dori moddasini asos tarkibiga kiritish,
- surtmalarni gomogenizatsiyalash,
- tayyor maxsulotni standartlash,
- tayyor maxsulotni qadoqlash, o‗rash va jihozlash.
Bu jarayonlardan tashqari surtmalarni murakkab tarkibli texnologiyalarida yana boshqa
qo‗shimcha jarayonlardan ham foydalanish mumkin. Lekin shunga qaramay butun sodir
bo‗ladigan texnologik jarayon boshidan-oxirigacha qattiq nazoratga olinadi.
―Ishlab chiqarishni qayta ishlash‖ jarayoni xodimlarni sog‗liqlarini saqlash, samarali
mexnat qilish Shart-Sharoitini yaratish, tayyor maxsulotni saqlash, tashish davomida mikroblarga nisbatan turg‗unligini ta‘minlashga qaratligandir.
Asosni tayyorlash jarayoni asosni asosni eritish va mexanik aralashmalardan tozalash
uchun filtrlashdan iborat. Asosning tarkibiy qismlari (vazelin, lanolin, mum, emulgator №1, 2,
emulsion mum, polietilenoksid 1500 va boshqalar) EK-40, EK-60, EK–125, EK-250 markali
yoki PK-125, va PK–250 par ko‗ylakli elektr qozonlarida eritiladi. Ular tuzilishiga ko‗ra silindr
yoki sferik o‗rinShda bo‗ilShi mumkin. Erigan asoslar qozonning jo‗mragi orqali quyib olinadi.
Elektr qozonlar misdan yoki po‗latdan tayyorlanib ichki yuzasi qalay yoki emal bilan qoplangan
bo‗ladi. Bu –ozonlar ishlab chiqarish uchun yordamchi asbob-uskunalar xisoblanadi. Eritilgan
asos issiq xolatda o‗tkazuvchi trubalar orqali surtma tayyorlovchi reaktorlarga o‗tkaziladi. Bu
reaktorlarda asos va dori moddasinnig yaxshi aralShini ta‘minlash uchun turli xildagi nasos
qurilmalardan foydalaniladi. yuqori qovushqoqlikka ega bo‗lgan eritmalarni aralashtirishda
SherstepHali nasoslardan foydalaniladi.
Dori moddasini asos tarkibiga kiritish, agar dori moddasi surtma tarkibiga suspenziya
xolida kiritiladigan bo‗lsa, dori moddasini maydalash va elash, agar emulsiya xolatida
kiritiladigan bo‗lsa, dori moddasini suvda eritish yoki surtma asosining komponentlarida eritish
orqali amalga oshiriladi. Agar surtma aralash tipli surtama tayyorlash texnologiyasi bilan tayyorlansa yuqoridagi har ikki jarayon xam amalga oshiriladi.
Dori moddasi bilan asosni o‗zaro bir-biri bilan aralashtirishda yakorli, grabelli yoki
planetarli yaralashtirgichlardan foydalaniladi. Shuningdek, TMM-1M markali xamir
aralashtirgichdan surtma tayyorlashda asos va dori moddasini aralashtirish uchun foydalaniladi.
Angliyaning ―A.Djonson i Ko‖ firmasi ―YUnitron‖ nomi bilan universal aralashtirgichni
taklif etgan.
132
Bu aralashtirgichlar yordamida har doim har bir xil taqsimlangan surtmalarni olish
imkoniyati yo‗q. Shuning uchun ham, surtma tayyorlashda dori va yordamchi moddalar oldinda diskli, valli va toShli mazotYorkalarda foydalaniladi.
Diskli mazotYorka ikkita diskdan tashkil topgan bo‗lib, ular bir-bir bilan o‗‗zaro ustma-
ust ko‗rinishda, gorizontal tarzda joylashgan. Pastki diskni aylanuvchan, yuqorigi disk esa
surtmani uzatib teruvchi voronkaga maxkamlangan bo‗lib harakatlanmaydi. Varonkaga
aralashtirgich yoki qistirgich o‗pHatilgan bo‗lib, ular surtmani disk yuzasiga surtilish
davomiyligini ta‘minlaydi. Diskli mazatYorkaning ishlab chiqarish unumdorligi soatiga 50 -60 kg
ga teng.
Valli mazotYorka ikkita yoki uchta parallel yoki gorizontal joylashgan aylanuvchi yupqa
yuzali valdan iborat. Ular forfor, vulqonlardan chiqqan qattiq Shishasimon tog‗ jinsi, yoki
metalldan tashkil topgan. Surtmalarga optimal haroratni yaratish uchun valning ichki qismiga
trubalar orqali issiq suv yuboriladi. Vallar har xil aylanish tezligida harakat qiladi (6,5 – 16 va 38
ay/daq.) Val jarayon nixoyasida tebranma harakat qiladi. Vallarning aylanish tezliklari maxsus ShestepHa orqali boshqarib turiladi.
Maydalash jarayon uchta asosiy jarayondan iborat:
- qattiq zarrachalarni vallar orasida urilish yoki siqilish jarayoni,
- yanchish orqali doimiy kuch davomiyligida, valni katta aylanish tezligida
ezib maydalash jarayoni,
- uchinchi valni o‗z o‗qi atrofida aylanishi xisobiga vallar orasidagi
bo‗shliqni kengayib torayishini ta‘minlash jarayoni .
Bu mazotyorka ximoya qurilmasiga ega bo‗lib, vallar orasiga biron bir jism tashqaridan
tushganda u avtomatik tarzda to‗xtaydi. Uning ishlab chiqarish unumdorligi soatiga 50 kg ni
tashkil qiladi.
Amorf moddalardan surtmalar tayyorlashda (oltingugut, rux oksidi, kraxmal va bOshq.)
RPA qurilmasidan foydalaniladi. Bunda yuqoridagi dori moddasini oldindan maydalash jarayoni
bajarilmaydi. Mustaxkam kristall panjaradan tashkil topgan dori moddalardan surtmalar
tayyorlashda (borat kislotasi, streptotsid) ularni oldindan qisman maydalanib so‗ng, RPA qurilmasiga solinadi.
Har ikki xolatda ham bu qurilma orqali surtmalarni tayyorlashda vaqt, elektr energiyasi
sezilarli tarzda tejaladi. Shuningdek, surtmalarni an‘anaviy usul bo‗yicha tayyorlashga nisbatan
yordamchi moddalar miqdori ancha kamayadi.
Surtmalarni tayyorlash jarayoni davriy yoki uzluksiz bo‗lishi mumkin. Davriy jarayon ko‗p bosqichli bo‗lib, u asbob-uskunalarning soni va ishlash ketmaketligiga bog‗liq.
Surtmalarni standartlash.
Ishlab chiqarish korxonalarida, surtmalarni ishlab chiqarish sexlarining o‗zida har bir
bosqich va jarayon qattiq nazoratga olinadi. Ayniqsa qadoqlashdan oldin tayyor maxsulot sifatiga
to‗la ishonch xosil qilish lozim. Tayyor maxsulot sifatiga oxirigi xulosani ishlab chiqarish korxonasining texnik nazorat bo‗limi beradi (OTK).
Surtmalar dori moddasining sifat va miqdor tahlili bo‗yicha standartlanadi. Shuningdek,
tashqi ko‗rinishi organoleptik tahlil orqali, uning tarkibiga kirgan dori moddalariga nisbatan
Chinlik reaksiyalarini o‗tkazish orqali belgilanadi.
Surtmaning tarkibiga kirgan dori moddalarning sifat va miqdoriy tahlil usullari DF, FM,
VFM, DST, TSH va boshqa MT+ larda keltirilgan usullar yordamida bajariladi. Surtmalarni
og‗irliklaridagi farqi qadoqlangan 10 qadoq surtma og‗irligini tortish orqali aniqlanadi. Emulsion
surtmalarda disperslik darajasi disper fazani o‗lchash orqali, okulyari mkm li bo‗lgan elektron
mikroskopi orqali aniqlaniladi. Buning uchun 1000 tomchi emulsion surtmaning diamteri
aniqlanilib, har xil o‗lchamli tomchilarning % miqdori topiladi. Bu usul oson bajariladi, biroq
133
bironta ham farmakopeyada emulsion surtmalar uchun aniq me‘yor keltirilmagan.
Aloxida nomdagi yoki turdagi surtmalar tegishli MH lar bo‗yicha standartlanadi. MH
talabiga ko‗ra surtmalarning pH ko‗rsatkichi ham aniqlash talab etiladi. Buning uchun tortib
olingan surtma tortmasi 50 ml tozalangan suv bilan aralashtirilib, 50-60 haroratda, 30 daqiqa
davomida chayqatiladi. Olingan ajratma filtrlanadi va potensiometrik usulda pH qiymati
aniqlaniladi.
XI DF surtmalar uchun yana mikrobiologik tozaligini aniqlashni ham talab etadi.
Shuningdek, ba‘zi xollarda surtmalarning mexanik tuzilish xossalari, surtma tarkibidan dori
moddasining ajralib chiqish tezligi, ularni saqlanish sharoitlaridagi turg‗unligini ham aniqlashga
to‗g‗ri keladi. Asosan bu ko‗rsatkichlar yangi surtmalarning texnologiyasini kashf etilishida yoki texnologiyasi takomillashtirilganda aniqlaniladi.
Surtmalarni o„rash va qodoqlash.
Tarkibida suv va uchuvchan komponentlar saqlaydigan surtmalar ularni parlanishini
oldini oladigan idishlarga qadoqlanadi. Surtmalarni qadoqlashda Shisha, Chinni, polimer
(polistirol) bankalardan (hajmi 10, 20, 30, 50 yoki 100 ml bo‗lgan, og‗zi burama qopqoq bilan yopiladigan) foydalaniladi.
Angro surtmalarni qdoqlashda hajmi 50-100 kg bo‗lgan yog‗och bachoklardan, hajmi 5,
10 va 20 kg bo‗lgan tunuka yoki Shisha ballonlarga qadoqlanadi. Surtmalar Shnekli yoki
porShenli dozalarga bo‗luvchi mashinalar orqali qadoqlanadi. Xozirgi zamon farmatsevtik ishlab
chiqarish texnologiyasida surtmalarni tyubiklarga qadoqlash urf bo‗lgan. Tyubiklar boshqa
qadoqlovchi idishlarga nisbatan qulay va gigienik talablarga to‗liq javob beradi. Surtmalar
plasmassalardan tayyorlangan tyubiklar yoki A6 va A7 markali alyuminili metall tyubiklarga
qadoqlaniladi. Tyubiklarning ichki tomoni FL-559 markali lak bilan qoplangan bo‗ladi. Tashqi tomoni esa jihozlash uchun qulay bo‗lgan emal bo‗yoq bilan bo‗yaladi.
Tyubiklarni tayyorlash uchun polimer maxsulot sifatida past va yuqori zichlikka ega
bo‗lgan polietilen, polipropilen, polivinilxloridlardan foydalaniladi. Qadoqning germetikligini ta‘minlash uchun tyubikning og‗zi yupqa alyuminiyli qatlam bilan qoplanadi.
Tyubiklarni surtmalar bilan to‘ldirishda chiziqli va aylanma tipidagi avtomatlardan
foydalaniladi. Masalan, Colibri ―GA-40‖, ―GA-85‖ (Italiya), A-85, shuningdek, Germaniyaning
Ivka firmasi tomonidan ishlab chiqilgan TI-23, TF-24, TF-51, ―Gofliger – Karg‖ firmasining
tuboto‗ldiruvchi ―Rossi‖ markali mashinasi, metall, polietilen va polivinilxloridli tubalarga
surtmalarni qadoqlovchi SHvetsiyaning ―Arenko‖ firmasining ―Arencomatic-1000‖ va
―Arencomatic-2000‖ shular jumlasidandir.
Surtmalarning saqlanishi.
Surtmalar turi, tayyorlash texnologiyasi va qadoqlash turidan qat‘iy nazar Yorug‗lik
nuridan ximoya qilingan xolda, salqin joyda saqlanadi. OShlovchi moddalar, yod va simob
saqlagan surtmalar metall buyumlardan uzoqda saqlanishi lozim. Emulsion surtmalar va
emulsion asoslarda tayyorlangan surtmalar idishlarga to‗la xolda qadoqlanib saqlanadi (suvni
parlanishini oldini olish maqsadida). Shuningdek, harorat 0 dan pasayishi yoki 30-40 haroratdan
ortishi mumkin emas. Moyli asoslarda tayyorlangan surtmalar imkon darajasida past haroratda
saqlanadi. Shuningdek, termolabil moddalardan tayyorlangan surtmalar ham xuddi shudday sharoitda saqlanishi lozim.
Korxona sharoitida surtmalarni ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish.
Surtmalar ishlab chiqarishni xozirgi zamon talablari darajasida rivojlantirish, surtmalarni
tayyorlash texnologiyasini takomillashtirish, yangi texnik asbob-uskuna va apparatlarni
farmatsevtik ishlab chiqarish amaliyotiga olib kirishni taqozo etadi. XX asr oxirlariga kelib surtmalar nomenklaturasi 20-30% ga ortdi.
134
Endilikda, steroid gormonal preparatlar, antibiotiklar va qsimlik ekstraktlaridan surtmalar
ishlab chiqarishni yo‗lga qo‗yish borasida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Virusli infeksiyalar,
rak kasalliklari va yurak qon tomir kasalliklarini, shuningdek markaziy nerv sisitemasi va boshqa
kasalliklarni davolash va oldini olishga qaratilgan surtmalarning yangi-Yangi tarkiblari va
mavjud texnologiyalarni takomillashtirish borasida tadqiqotlar davom etmoqda.
Surtmalarning maksimal darajada terapevtik samaradorligini saqlab qola oladigan
yordamchi moddalarni sintez qilish ishlari olib borilmoqda. Bu borada birinchi o‗rinda yuqori
molekulyar birikmalar, shuningdek monomer sintetik moddalar ustida ilmiy izlanishlar olib
borilmoqda. yordamchi moddalarni to‗g‗ri tanlanishi surtmalar, linimentlar va pastalarni –50 dan
+40 gacha bo‗lgan haroratga chidamli bo‗lishini ta‘minlamoqda. Surtmalarning farmakokinetik
faolligiga dori moddasining disperli darajasi, tanlangan asosning tabiati, tarkibidagi sirt faol
moddaning miqdori va ko‗pik xosil qiluvchilarning (penetratov) to‗g‗ri ta‘sir qilishi tajribalar orqali isbotlangan.
Transdermal tizimlar saqlovchi surtmalar texnolgiyasini ishlab chiqish, hozirgacha
surtmalar texnologiyasida dolzarb muammo bo‗lib kelmoqda. Shuningdek, quruq asoslar
yordamida quruq surtmalar texnologiyasini ishlab chiqarish ham surtmalar ishlab chiqarishning
asosiy yo‗nalishlaridan biri xisoblanadi. YAna kasb kasalliklarida allergenlar faoliyatini
to‗xtatadigan yoki yo‗q qiladigan selektiv moddalardan surtmalar texnologiyasini ishlab chiqish
masalasi ham dolzarb bo‗lib turibdi.
Surtmalardan foydalanib organizmni vaksinatsiya qilish xam mumkin (diagnostik
surtmalar). Fransiyada ospaga qarshi surtma dori orqali vaksinatsiya qilish patentlangan bo‗lib, u
o‗z tarkibida liofilizatsiyalangan virusni, yuo‗ori qovushqoqlikka ega bo‗lgan silikonli moydagi
dispersiyasini saqlaydi. Tuberkulin surtmasi yordamida kasalni perkussiya qilib (barmoq bilan
urib) tashxis qo‗yish mumkin bo‗ladi. Ana shunda surtma surtilgan maydonda uch xil darajadagi reaksiyani kuzatish orqali tuberkulyozga tashxis qo‗yiladi.
Surtma ko‗rinishidagi dori shakllari, boshqa turdagi dori shakllariga nisbatan samaraliroq
ta‘sir ko‗rsatadi. Masalan rektal surtma ko‗rinishida organizmga kiritilgan teturam, kukun xolida,
og‗iz orqali qabul qilingan teturamga nisbatan 2 marta tez qonga so‗riladi. Shuningdek, ko‗zning
ichki bosimini oshirishda ishlatiladigan 1% li fetanol-pilokarpin surtmasi uning 3-5% li
eritmalariga nisbatan samaraliroq.
Shunday bo‗lsada, surtmalarni bir qator fizik-kimyoviy va biologik tizimlar hamda mikroorganizmlar bilan mos kelmasligi echimini topmagan masala bo‗lib qolmoqda.
Yiringli yaralar, jarrohlik infeksiyalari, autodermoplastik kasalliklarda ishlatiladigan
surtmali bog‗lamlarni ishlab chiqarish surtalar texnologiyasida dolzarb masalalardan biridir.
Bunday bog‗lamlar gigienik bo‗lib, yaralardagi eksudatlarni tez va to‗liq bartaraf etishga yordam beradi.
―Krasnaya zvezda‖ nomidagi Harkov kimyo farmatsevtika ishlab chiqarish korxonasida,
etilenglikolnnig polimerizatsiya xosilalari – suyuq va qattiq polietilenoksidlar sintez qilingan
bo‗lib, ular surtmalar, suspeziyalar, shamchalar va pastalar texnologiyasida keng ko‗lamda
ishlatish mumkin bo‗lgan gidrofil asos komponentlari suvsiz eritmalar va solyubilizatorlardan iborat.
135
14-ma‟ruza. Sanoat miqyosida rektal dori turlarini ishlab chiqarish. Ularni
tayyorlash texnologiyalari.
Reja
Mavzuning dolzarbligi
1. Rektal dori turlarini (RDT) tayyor dori vositalarini orasida tutgan o‗rni.
2. RDT ta‘rifi, tarixi, tavsifi va tasnifi.
3. RDT tayyorlashda ishlatiladigan yordamchi moddalar va ularga qo‗yilgan talablar.
4. RDT tayyorlash texnologiyalari.
5. RDT sanoat miqyosida ishlab chiqarish.
6. RDT qadoqlash, tashish va saqlash.
Xulosalar.
Shamchalar (lotincha – suppositoria so‗zidan olingan bo‗lib, joylashtirmoq, o‗pHatmoq
degan ma‘nolarni) dori moddasi va shamcha asosidan tashkil topgan qattiq dori shakli bo‗lib,
eramizdan oldingi 2600 yildan boshlab, Misr va Mesopatiya xalqlari tomonidan o‗simlik va
xayvon yog‗laridan shuningdek, asal, o‗simlik, Sharbatlari va mumlardan shamcha sifatida foydalanib kelinganligi xaqidagi ma‘lumotlar qadimiy yozuvlarda o‗z aksini topgan.
Shamchalar xona haroratida qattiq, tana haroratida suyuqlanuvchi yoki eruvchi, tarkibida
bir yoki ikki, ba‘zan undan ko‗p dori moddasi va yordamchi moddalar saqlagan, dozalarga
bo‗lingan dori shakli bo‗lib, asosan tananing bo‗shliqlariga qo‗llash uchun mo‗ljallangan.
Ta‘sir qilish mexanizmiga ko‗ra shamchalar maxalliy (lokal) va rezorbtiv (tizimli)
ta‘sirga ega bo‗lgan shamchalarga bo‗linadi.
Keyingi yillarda shamchalarni korxona sharoitida ishlab chiqarilish ko‗lami boshqa dori
shakllariga qaraganda bir muncha ortdi. Sababi bu dori shaklini og‗iz orqali qabul qilinadigan
dori shakllariga qaraganda farmakologik ta‘sirini tezroq yuzaga chiqishi ya‘ni to‗g‗ri ichak orqali
dori shakli tarkibidan dori moddasini tezroq so‗rilish va qon tarkibiga o‗tishidadir. Bu dori
shaklining ta‘sir qilish tezligi in‘eksion dori shaklining so‗rishi tezligiga yaqinlashmoqda.
Shuningdek, og‗iz orqali qabul qilinadigan dori shakllariga o‗xShab, Oshqozon ichak traktida va
jigarda hech qanday fermentativ ta‘sirlarga uchramasligi bu dori shaklining asosiy yutug‗idir.
Rektal dori shakllarining diametri 1,5 sm gacha bo‗lib, shakli konus, silindr, torpedo yoki
sigaretsimon, bitta shamchaning o‗rtacha og‗irligi 1,1 g dan 4 g gacha bo‗ladi. Uzunligi esa 2,5
sm dan 4 sm gacha, shuningdek bolalar uchun mo‗ljallangan shamchalarning o‗rtacha og‗iriligi
0,5-1,5 g oralig‗ida bo‗ladi.
Vaginal shamchalar sferik (globuli), tuxumsimon (ovula) va tilsimon (pessaria) bo‗lib,
bitta vaginal shamchalarning o‗rtacha og‗irligi 1,5-6 g oralig‗ida bo‗ladi.
Tayoqchalar o‗tkir uchli, silindrsimon shaklli bo‗lib, uning diametir 2-5 mm, uzunligi esa
10 sm gacha bo‗lishi mumkin.
Shamchalar fizik-kimyoviy tuzilishi jihatidan dispers tizimli bo‗lib, disper muhit (asos)
va dispers faza (dori moddasi) dan iborat. Dori moddasining fizik-kimyoviy xususiyatlariga
ko‗ra shamchalar har xil dispers tizimlarni xosil qilishi mumkin.
Agar dori moddasi asosda erisa gomogen tizimli, agar erimasa geterogen tizimli
(emulsion yoki suspenzion) shamchalar xosil bo‗ladi.
Lipofil asoslar. XI DF bo‗yicha lipofil asos sifatida kakao moyi, uning parafin bilan
birgalikdagi qotishmalari va gidrogenizatsiya qilingan moylar, qattiq moy, lanol,
gidrogenizatsiya qilingan moylarni mumlar bilan birgalikdagi qotishmalari, shuningdek qattiq
parafindan foydalanish mumkin.
Kakao moyi triglitseridlar aralashmasidan iborat bo‗lib, tarkibida tristearin, tripalmetin,
triolein, trilaurin, triaraxin saqlaydi. Suyuqlanish harorati 360, 10
0 dan yuqori haroratda
saqlanishi natijasida 23-240 da suyuqlanish haroratiga ega bo‗lgan modifikatsiyaga aylanadi.
Shuningdek unnig tarkibidagi olein kislotasining miqdorini ortishi bilan (30% va undan yuqori) uning eritmalarni emulgirlash xaossasi pasayadi.
Kakao moyining tuzilish-mexanik xossalarini yaxshilash va o‗z tarkibidan dori
136
moddasini oson ajralishini ta‘minlash uchun uning tarkibiga letsitin, oq mum, kraxmal,
mikrokristallik sellyuloza, aerosil va palma moyi qo‗shiladi.
Gidrogenlangan moylar. Bu moylar xossalari bilan kakao moyiga yaqin tursada bir
qancha kamchiliklarga ega. 1934 yilda A.G.Bosin gidrogenlangan moylarni parafin bilan
birgalikdagi qotishmasi – butirolni shamcha asosi sifatida foydalanishni taklif etdi. Shuningdek
bugungi kunda kakao moyining o‗rnini bosuvchi gidrogenlangan moylarni har xil moysimon
moddalar bilan xosil qilgan qotishmalari, emulgatorlar yoki uglevodorod maxsulotlaridan
shamchalarni korxona sharoitida ishlab chiqarishda keng ko‗lamda foydalanilmoqda.
Misol tariqasida Nijniynovgorod kimyo farmatsevtika ishlab chiqarish korxonasida
shamcha tayyorlashda ishlatilayotgan bir nechta asosni keltirishimiz mumkin.
Birinchi asos. Tarkibida 30% kakao moyi, 49-60% gidrogenlangan kungaboqar moyi va
10-21% parafin.
Ikkinchi asos. Tarkibida 60-80% lanol (ftal kislotasining yuqori molekulali spirtlar bilan
xosil qilgan murakkab efiri), 10-20% kulnariya moyi va 10-20% parafin.
Korxona sharoitida shamchalarni ishlab chiqarishda asosiy e‘tibor palmayadrosi yoki
plastifikatsiyalangan salomas asosidagi qattiq qandolatchilik moylaridan foydalanishga
qaratilgan. Bu asoslar mayda kristallik tuzilishga ega bo‗lib, ular kakao moyi va boshqa shamcha
asoslariga qaraganda erish haroratida qisqa intervalga ega. Bunday qotishmalarning suyuqlanish
haroratini oshirish maqsadida ularga mum, parafin, ozokerit va spermatsetlar qo‗shiladi. Lanolin,
letsitin, xolesterinlar esa eritmalarni emulgirlash uchun qo‗shiladi.
YOg‗li va yog‗ga qovushqoq asoslar o‗ziga xos qovushqoqlik va plastiklikka ega
bo‗lganligi uchun ulardan foydalanishga qarab shamchalapHng turi va tayyorlanish
texnologiyasi tanlanadi.
Vitepsol – (imxauzen. Germatniya) chet ellarda ishlab chiqarilayotgan asos bo‗lib, u o‗z
tarkibida laurin va stearin kislotalarining triglitseridlarini, emulgator sifatida esa laurin
kislotasining monoglitseridli efirini saqlaydi. Suyuqlanish harorati 33,5-35,50. Asosni
deformatsiya vaqti 15 daqiqa. Vitepsolni fizik-kimyoviy xossalari bo‗yicha ffarqlanuvchi H, V,
S va E turlari mavjud.
Estarinum – chet ellarda ishlab chiqarilayotgan asos bo‗lib, fizik-kimyoviy jihati
bo‗yicha farq qiluvchi bir nechta modifikatsiyalardan iborat. Kimyoviy jihatdan bu asos
to‗yingan yog‗ kislotalarining mono-, di- va triglitseridlaridir.
Lazupol – bu ham chet ellarda ishlab chiqarilayotgan asos. Tarkibida yuqori molekulali
spirtlarni ftal kislotasi bilan xosil qilgan efirilarini saqlaydi (masalan, setil yoki stearil).
Lazupolni suyuqlanish harorati bir biridan farq qiladigan bir qancha modifikatsiyalari ham
mavjud bo‗lib, ular suvli eritmalarni yaxshi emulgirlash xossasiga ega.
Gidrofl asoslarning aksariyatini etilenoksid va suvning polimer kondensatlari -
polietilenglikollar tashkil etadi. Bugungi kunda polietilenglikollarning molekulyar massasiga
qarab quyidagi turlari mavjud: PEG-400, 1500, 2000, 4000 va 6000. CHet ellarda
polietilenglikol asosida sintez qilingan quyidagi asoslar shamchalar texnolgiyasida keng
ko‗lamda ishlatilib kelinmoqda: ―Karbovaks‖ (SSHA), ―Skurol‖ (Fransiya), ―Postonal‖,
―Suppofarm‖ (Germaniya).
Jelatin glitserinli va sovun glitserinli asoslar. Bu asoslar garchand DF tarkibiga kiritilgan
bo‗lsada, ular shamchalarni korxona sharoitida ishlab chiqarishda kamdan kam xolatlarda
ishlatiladi.
Shamcha asoslari etarli tuzilish-mexanik xossalarga ega bo‗lishi uchun ularning tarkibiga
alyuminiy stearat, magniy stearat va boshqa yog‗ kislotalarining tuzlari, shuningdek tvinlar, T-2,
№1 emulgatorlar, bentonit, glyukoza, kraxmal va aerosil qo‗shiladi.
Korxona sharoitida shamchalar kerakli tuzilish va o‗lchamga ega bo‗lgan qoliplarga
quyish va presslash usullari orqali tayyorlanadi (ko‗proq quyish usulida). Buning uchun quyish
usulida shamcha tayyorlash uchun zarur bo‗lgan bino, asbob-uskuna va personallar sanitariya
gigienik qoidalarga rioya qilingan xolda tozalanadi va qayta ishlanadi. Asos 60-700 haroratda 40
daqiqa davomida rektorda yaxshilab aralashtirilib, latun to‗r yoki beltingdan iborat druk filtr
137
orqali filtrlanadi. So‗ng suyuqlanish harorati va to‗liq deformatsiya vaqti aniqlanib, siqilgan xavo
yordamida reaktorga o‗tkaziladi.
Suvda eriydigan dori moddalaridan shamcha tayyorlashda dori moddasi suvli eritma
ko‗rinishida, yog‗da eriydigan dori moddalaridan shamchalar tayyorlashda dori moddalarinng
yog‗dagi eritmalari, suvda ham yog‗da ham erimaydigan dori moddalaridan shamchalar
tayyorlashda esa dori moddalari suspenziya ko‗rinishida asos tarkibiga kiritiladi. Bu suvli, yog‗li
eritmalar yoki suspenziyalar Shartli ravishda konsentratlar deb ataladi.
Suvda eriydigan moddalardan shamchalar tayyorlashda 450 haroratgacha qizdirilgan
suvda dori moddasi eritilsa, yog‗da eriydigan moddalardan shamchalar tayyorlashda esa suyuq
xolatgacha suyultirilgan yog‗larda dori moddalari eritiladi. Xosil bo‗lgan konsentratlar byaz filtri
orqali filtrlanadi va asos bilan aralashtiriladi.
Suvda ham, yog‗da ham erimaydigan dori moddalaridan shamchalar tayyorlashda
oldindan maydalangan dori moddasi reaktorda 1:1 nisbatdagi, 40-500 haroratgacha qizdirilgan
asos bilan yaxshilab aralashtiriladi va kolloid tegirmonda tuyuladi. Termolyabil moddalardan
shamcha tayyorlashda esa uchvalsli mazaterkadan foydalaniladi. Shuningdek, sifatli suspenziya
olish uchun rotorli-pulsatsion apparat yoki tishli-rotatsion nasosdan foydalaniladi. Bu jarayon 2-
4 soat davom etishi mumkin.
Tayyor bo‗lgan kotsentrat nasos yordamida, kapron setkali Shlang orqali yakorli
aralashtirgichga ega reaktorga o‗tkaziladi va asos bilan yaxshilab aralashtiriladi. shamcha
massasini tayyorlash jarayoni doimiy ravishda aralashtirilgan xolda, 45-500 haroratda olib
boriladi. Tayyor massaning sifat ko‗rsatkichlari ya‘ni tarkibdagi komponentlarning bir xilda
aralashganligi, qotish va suyuqlanish harorati va to‗liq deformatsiya vaqtlari o‗rganilib, ijobiy
natijalarga erishilgandan so‗ng, shamcha massasi qoliplarga quyish uchun o‗tkaziladi.
Shamchalarni korxona sharoitida, quyish usuli bo‗yicha tayyorlashda, ―Sarong 200 S‖
liniyasidan foydalaniladi. Bu liniya bir vaqtning o‗zida polivinilxlorid plenkasidan iborat
yacheykaga shamchalarni qadoqlaydi va o‗ramlarga joylashtiradi. Polivinilxlorid plenkasidan
iborat yacheykaning tashqi tomoni polipropilen plenkasi bilan qoplangan bo‗lib, qalinligi 40
mkm, uzunligi 12,5 mkm dan iborat. Liniyaning ishlab chiqarish samaradorligi soatiga 16000-
20000 donagacha.
Shuningdek, quyish usuli bo‗yicha shamcha tayyorlashda Italiyaning ―Farmo Dui FD
22/U‖ liniyasidan ham foydalaniladi. Bu liniyaning ham tarkibiy qismlari vaishlash mexanizmi
yuqoridagi ―Sarong 200 S‖ liniyanikiga qovushqoq bo‗lib, ishlab chiqarish unumdorligi soatiga
22000-25000 dona shamchani tashkil qiladi.
Ba‘zi xollarda shamchalarni quyish hamda qadoqlash va o‗rash jarayonlari aloxida-
aloxida liniyali apparatlar yordamida amalga oshiriladi. Masalan ―Franko-Krespi‖ yarim
avtomati yordamida shamchalar quyilib, so‗ng boshqa qurilma yordamida qadoqlanadi va
o‗ramlarga o‗raladi. ―Franko-Krespi‖ qurilmasi quyidagi ishchi qismlardan iborat:
- Shamcha massasini issiq par yordamida uzatib turuvchi, soatiga 70-600 marta
aylanish tezligiga ega kurakchali aralashtirgichi bo‗lgan ikkita bunker,
- qabul qiluvchi – dozator,
- dozalarga bo‗luvchi nasos,
- uchta sinxron tarzda aylanuvchi disklar,
- Shakl beruvchi metall yulduzchalar (36 ta shakl aylanuvchi diskning ikki qirrasida
joylashgan),
- sovutish qurilmasi,
- qoldiq massani qirib oluvchi issiq pichoq,
- Shamchalarni juvalab tekkizlaydigan va qabul qilgichga uzatib beradigan qurilma.
Shakl berilgan shamchalar tashqi ko‗rinishi bo‗yicha organoleptik tahlildan o‗tkazilib,
boshqa ko‗rsatkichlari ham aniqlaniladi va 10-150 haroratda 2-3 soat davomida qo‗shimcha
ravishda xavo yordamida moylovchi va sovituvchi komponentlardan tozalanadi.
Tayyor shamchalar yarim avtomat yordamida qadoqlash va o‗rash uchun o‗tkaziladi.
Shamchalar 5 donadan qadoqlanadi va 2 qadoq ya‘ni 10 tadan qilib qutilarga ko‗rsatma
138
solinadi, etiketkasiga esa seriya nomeri va yaroqlilik muddati ko‗rsatiladi. Tayyor maxsulot
quruq va salqin joyda, Yorug‗likdan ximoya qilingan xolda, 200 dan yuqori bo‗lmagan haroratda
saqlanadi.
Quyish usuli bo‗yicha shamchalar tayyorlashda, dori moddasi shamcha asosining hajmini
oshirish ko‗rsatkichi inobatga olinadi. Agar dori moddasi asosning umumiy hajmini 5%dan kam
qismini tashkil etsa yoki dori moddasi asosda yaxshi erisa, bu ko‗rsatkichni inobatga olmasa ham
bo‗ladi. Aks xolda ―o‗rin olish koeffitsienti‖ yoki ―teskari o‗rin olish koeffitsienti‖ orqali dori
moddasi va asosning aniq miqdorini xisoblab topish zarur.
O‗rin olish koeffitsienti (Ej) bir qism shamcha asosiga to‗g‗ri keladigan dori moddasining
gramm miqdori bo‗lib, u 0,95 ga teng. Teskari o‗rin olish koeffitsienti esa (1/E j ), bir qism dori
moddasiga to‗g‗ri keladigan shamcha asosining gramm miqdori bo‗lib, bu ko‗rsatkich tajriba
orqali topiladi. Dori moddalarining o‗rin olish va teskari o‗rin olish koeffitsientlari quyidagi
jadvalda keltirilgan.
Shamchalar texnologiyasini takomillishtirishda issiqlik jarayonlarisiz shamchalar
tayyorlash muxim o‗rin tutadi. Shu jumladan, korxona sharoitida presslash usulida shamchalar tayyorlash alohida e‘tiborga molikdir.
Buning uchun ekssentrik tipda ishlaydigan tabletka mashinalaridan foydalaniladi.
Mashinaning puanson va qoliplari sovutiladi, shamcha massasi ham 3-50 haroratgacha sovutgich
kamerasida sovutilib, maydalaniladi va elanadi. Granulyat tarkibiga laktoza, saharoza, aerosil va
kraxmal texnologik jarayonni korrektirovkalash uchun kiritiladi. Tayyor massa tabletka
mashinalari yordamida presslanadi.
Bu usul bo‗yicha shamchalar tayyorlash termolabil va gormonal preparatlardan, biogen
stimulyatorlardan, shuningdek yurak glikozidlaridan shamchalar tayyorlashda qo‗l keladi,
shuningdek plastik xususiyatga ega bo‗lgan asoslar yordamida shamchalar tayyorlashda ham. Bu
usulning samaradorligi soatiga 40000-100000 dona shamcha tayyorlashga teng.
XI DF shamchalarni quyidagi sifat ko‗rsatkichlarini aniqlashni talab qiladi: shamchalar
bir xil massani tashkil etishi lozim, bir xildaga shaklga ega bo‗lishi kerak, etarli qattiqlik va
ishlatish uchun qulaylikka ega bo‗lmog‗i lozim.
Shamchalarning bir xilligi vizual – ko‗z orqali ko‗rish bilan, shamcha ko‗ndalang
kesimida dori va yordamchi moddalarning bir xil taqsimlanganligi kuzatiladi.
Shamchalarning o‗rtacha massasi va undan chetlanishi XI Bo‗yicha tabletkalarning
o‗rtacha og‗irligi va undan farqini aniqlashga o‗xShab aniqlaniladi.
Lipofil asoslarda tayyorlangan shamchalarning suyuqlanish harorati aniqlaniladi, u 370
dan ormasligi kerak. Agar shamchalarning suyuqlanish haroratini aniqlash qiyinchilik tug‗dirsa,
shamchalarning to‗liq deformatsiya vaqti aniqlaniladi. Bu ko‗rsatkich 15 daqiqadan ortmasligi
kerak.
Gidrofil asoslarda tayyorlangan shamchalar uchun erish vaqti aniqlaniladi. Bu
ko‗rsatkich 1 soatdan ortmaligi lozim.
Shuningdek, shamchalarda shamcha tarkibidagi asosiy ta‘sir etuvchi modda miqdori va
dozalar bir xilligi ham DF ning talabi bo‗yicha aniqlaniladi.
Rektal dori shakllarini quyidagi bir necha yo‗nalishlar bo‗yicha rivojlantirish mumkin:
1. Liofilizatsiyalangan shamchalar. Bunday shamchalar katta tashqi yuzaga va
yuqori g‗ovaklikka ega bo‗lganligi sababli to‗g‗ri ichak Shilliq qavatidagi juda kam miqdordagi
sekretsiya xisobiga ham oson parchalanadi va eriydi. Natijada shamcha tarkibidagi asosiy ta‘sir
etuvchi modda shuncha tez va ko‗p miqdorda qonga so‗riladi. Qolaversa, bunday shamchalar
tayyorlashda dori va yordamchi moddalardan tayyorlangan suvli suspenziyalar va emulsiyalar
qoliplarga quyilgandan so‗ng, chuqur muzlatish uchun qoldiriladi (liofilizatsiya).
2. G‗ovak shamchalar. shamchalar bilan to‗g‗i ichak Shilliq qavatini muloqotini
yaxshilash va buning natijasida shamcha tarkibidagi dori moddasini shamcha tarkibidan ajralib
chiqishini osonlashtirish uchun –ovak shamchalar taklif qilindi, bunda 600 mm.s.u. ga teng
bosim ostida suyultirilgan shamcha massasi qoliplarga quyiladi.
139
3. Kovak yoki ichi bo‗sh shamchalar. shamcha tarkibidagi asosiy ta‘sir etuvchi
moddani shamcha tarkibidan tezroq va to‗liqroq ajralib chiqishi uchun kovak yoki ichi bo‗sh
Shamalarga dori moddasining eritmasi, suspenziyasi yoki emulsiyasini quyish orqali kovak yoki
ichi bo‗sh shamchalarni olish mumkin.
4. Ko‗p qavatli shamchalar. Bir qancha davlatlarda ikki yoki ko‗p qavatli shamchalar
texnologiyasi bo‗yicha patentlar olingan bo‗lib, bu shamchalarning qobiqlari past suyuqlanish
haroratiga ega bo‗lgan, o‗z tarkibida maxalliy ta‘sir etish xossasiga ega blgan dori moddasini
saqlagan (anestezin, belladonna ekstrakti) asoslardan tayyorlanadi. O‗zagiga esa organizmga
rezorbtiv ta‘sir ko‗rsatadigan dori moddasi kiritiladi. O‗zak sifatida esa yuqori suyuqlanish
haroratiga ega bo‗lgan asoslardan foydalaniladi.
5. Plyonka bilan qoplangan shamchalar. Dori moddasini rektal yo‗l bilan
organizmga kiritishda uni kerakli organ va to‗qimalarga etkazib berilishini ta‘minlash va nazorat
qilish uchun, shamchalarni yupqa plenka bilan qoplash mumkin bo‗ladi. Natijada faol
komponent diffuziyasi birmuncha sekinlashsada, kerakli organ va to‗qimaga to‗laroq etib boradi.
shamchalarni kapsulaga o‗rash orqali ham xuddi shunday natijalarga eriShish mumkin.
6. Bo‗yalgan shamchalar. Har xil farmakologik guruhlarga mansub bo‗lgan dori
moddalarini aloxida-aloxida ranglarga bo‗yash orqali ularni oksidlanishiga, shuningdek
tarkibdagi komponentlarni strukturasini buzilishiga (destruksiya) sabab bo‗ladigan Yorug‗lik
nurlarining ma‘lum bir spektrlaridan saqlash imkoniyati paydo bo‗ladi.
Rektal surtmalar, kapsulalar, aerozollar, tamponlar va rektiolalar ishlab chiqarish
Rektal surtmalar. Bu dori shakllari gidrofob va gidrofil asosli rektal surtmalarga
bo‗linadi, ular keyingi paytlarda tibbiyot amaliyotida keng ko‗lamda ishlatilmoqda. Gidrofil asos
sifatida birinchi turkum gidrofil asoslar PEG va metilsellyuloza xosilalari ishlatilmoqda. Bu dori
shakllari dozalarga bo‗lingan bo‗lib, Shprits-tyubiklarda, maxsus aplikatorlrda chiqarilmoqda.
Rektal jelatina kapsulalari. Bu dori shakllari istiqboli bor bo‗lgan dori shakllaridan biri
xisoblanadi. Ular birinchi marta 1937 yilda ―SHerer‖ firmasi tomonidan surgi vositasi sifatida
qo‗llaniladigan shamchalarni kapsula bilan qoplashni taklif etganlar. 1980 yilga kelib esa bu dori
shakllari Britaniya farmakopeyasining tarkibiga aloxida farmakopeya maqolasi sifatida ―Rektal
kapsulalar‖ nomi bilan kiritildi. Unga ko‗ra rektal dori shakllari torpedo shaklida bo‗lishi lozim.
Bugungi kunga kelib, rektal kapsulalarni terapevtik ta‘siriga ko‗ra quyidagi turlari ishlab
chiqarilmoqda: yallig‗lanishga qarshi, yaralarga qarshi, silga qarshi, garmonal va boshqalar. Olib
borilgan ilmiy izlaish natijalari jelatin kapsulasi asosida yaratilgan rektal kapsulalar boshqa
turdagi rektal dori turlariga qaraganda nisbatan texnologik, biofarmatsevtik va iqtisodiy nuqtai
nazaridan maqsadga muvofiq ekanligi ko‗rsatgan.
Rektal kapsulalar ―cho‗zilgan‖ tomchi shaklida bo‗lib, 0,6 ml dan 1,8 ml gacha bo‗lishi
mumkin. Ular tashqi tomonidan suv bilan muloqotda oson sir-anadigan yupqa jelatin qavati bilan
qoplangan bo‗ladi. Bu rektal kapsulalarini qabul qilish va bir xil dozalarga bo‗lish imkon
yaratadi.
Rektal kapsulalar boshqa turdagi rektal dori shakllariga qaraganda yuqori haroratga
chidamliligi (45-500), to‗g‗i ichak Shilliq qavatini qitiqlamasligi va tarkibidagi asosiy ta‘sir
etuvchi moddani tez va oson ajratib chiqarishi bilan, qolaversa jelatin qobig‗i bilan qoplanganligi
uning dori moddasini tashqi omillar ta‘siridan saqlashi bilan boshqa rektal dori shakllariga
nisbatan ustunlikka ega ekanligini ko‗rsatadi. Rektal kapsulalarda xatto linimentlarni,
surtmalarni, suspenziya va eritmalarni ham kapsulalash mumkin.
Rektal kapsulalar tarkibidagi asosiy ta‘sir etuvchi moddaning ajralib chiqishi, boshqa
rektal dori turlarinikiga qarganda tezroq. Bunda to‗g‗ri ichak devoridagi kuchsiz ishqoriy muhit
(pH 7,3-7,6) ta‘sirida jelatin qavati bo‗kib, ichak silliq qavatining kuchsiz qisqarishi natijasida qobiqnnig Yorilishi va dori moddasining tashqariga chiqishi kuzatiladi.
Rektal jelatin kapsulalari ham shamchalarga qo‗yilgan barcha talablarga javob berishi
lozim, ular tibbiyotda asosan proktologik kasalliklarni davolashda qo‗llaniladi. Olimlarning
izlanishlari shuni ko‗rsatdiki, rektal kapsula tarkibidagi terapevtik samaradorlik boshqa turdagi
rektal dori shakllariga nisbatan ikki baravariga yuqori ekan. Shuningdek, bu dori shakllarini
140
ishlab chiqarish, qimmatbaxo biologik faol moddalar va ingredientlarni tejab qolish xisobiga,
ko‗pgina dori preparatlarini tan narxini kamayishiga olib kelmoqda.
Rektal jelatin kapsulalarini ishlab chiqarish to‗laligicha avtomatlashtirilgan, qolaversa
chet ellardan import xisobiga olib kelinadigan, shamcha asosi sifatida ishlatiladigan kakao moyni
jelatin massasiga almashtirilishi yuqori iqtisodiy samaradorlikka ega ekanligini ko‗rsatmoqda.
Bu dori shakllarini ishlab chiqarish, presslash asosida ishlaydigan, yuqori ishlab chiqarish
unumdorligiga ega bo‗lgan avtomatik liniyalarda olib boriladi.
Rektiolalar. Ma‘lumki, suvli eritmalarni to‗g‗ri ichak tarkibiga xuqna (klizma) qilish
tarzida kiritilishi, dori moddasini to‗g‗ri ichak orqali juda tez va oson so‗rilishiga olib keladi,
birgina eritmaning bir qismi faqat tashqi maqsad uchun sarflanadi. Bunday xolatlarda dori
moddasinng eritmasini elastik ballon va uning uchiga o‗pHatilgan naychadan iborat rektal
pipetkalar – rektiolalar yordamida kritish maqsadga muvofiq bo‗ladi. Elastik ballonning hajmi
1,5-5 ml bo‗lib, u buklamalangan konteynerdan iborat. Naycha esa unga maxkamlangan bo‗lib,
asosan polietilendan tashkil topgan bo‗ladi. Rektiolalar nafaqat suvli eritmalar, balki oleogellar,
linimentlar va surtmalar bilan ham to‗ldiriligShi va qo‗llanilishi mumkin. Ularning bunday
qo‗llanish usullari proktologik dori shakllarining assortimentini ko‗payishiga sabab bo‗lmoqda.
Rektal tamponlar. Bu dori shakllari dori moddasi Shimdirilgan paxta o‗ralgan o‗qdan
iborat bo‗lib, paxta yupqa qavat alginat bilan qoplangan. Ishlatishdan avval tampon bir necha
vaqtga suvga botirib qo‗yiladi, sababi yupqa qavat alginat suvga bo‗kadi natijada, dori
moddasining diffuziyalanishiga xalaqit bermaydi. Tampon to‗g‗ri ichakka, 2 soat mobaynida
qo‗yiladi. Asosan bavosilni (gemmoroy) davolash uchun ishlatiladi.
Aerozol qadog‗idagi ko‗pik xosil qiluvchi preparatlar. Bu dori shakllari xozirgi kunga
kelib juda rivojlanib ketdi. Ko‗piklar proktologiya amaliyotida qo‗llaniladigan boshqa dori
shakllariga qaraganda qulayroq va oddiyroq. Surtmalar va kremlar ichak Shilliq qavatlariga
yuzaki kirib borishi bilan etarli terapevtik samaradorlikni bermaydi. shamchalar esa anal
kanalchalarini etarli darajada davolash imkoniyatiga ega emas. Shuning uchun qisqa muddatli,
lekin yuqori terapevtik samaradorlikka ega bo‗lgan ko‗pik shaklidagi dori shakllariga asos
solindi.
Ko‗piklar aerozol qadog‗idan chiqish vaqtida, tarkibidagi ko‗pik xosil qiluvchilar (sirt
faol moddalar) va eritilgan yoki emulgirlangan propellent (Yuqori bosim ostida siqilgan gazlar)
lar xisobiga xosil bo‗ladi. Aerozol ballonining purkagich klapan tizimi orqali chiqqan propellent
bug‗lanadi va xavo pufakchalariga aylanib uning hajmini ortishi xisobiga ko‗pik – emulsion yoki
boshqa tizimdagi propellent bug‗larining turg‗un dispersiyasi xosil bo‗ladi.
Ko‗piklar katta hajmda, kichik og‗irlik birligiga ega bo‗lishiga qaramay, ular kam
miqdordagi emulsiyalarni ham, katta hajmdagi yuzalarga ishlov berish va ularni to‘ldirish
imkoniyatiga ega. Ko‗piklar zararlangan maydonlarga oson va bezarar etib boradi va issiqlik va
gaz almashinuvini ta‘minlashi xisobiga yarani tashqi kasalliklar bilan o‗rtasida to‗siq paydo
qiladi.
SFM yaxshi adgezziya xossasining xisobiga nekrozga uchragan to‗qimalar bilan
ifloslangan yuzalarni tozalaydi, ko‗piklarni kengayishi xisobiga yaradan paydo bo‗lgan
chuqurlar va bo‗shliqlar yuzasi qoplanadi. Ko‗pik uchun to‗g‗ri tanlangan yordamchi moddalar,
uning uzoq vaqt turg‗un bo‗lib qolishini, natijada dori moddasining uzoq vaqt ta‘sir etishini
ta‘minlaydi. Dori moddasining ko‗pik tarkibiga kiritishida u katta hajmni egallaydi, shuning
uchun ham dori moddasinnig bir qismi eritmaning plenka qavatining orasida qolib ketadi.
Ko‗pikning tarkibiga turli xil dispers tizimlarni kiritish mumkin. Masalan, eritmalar,
emulsiyalar va suspenziyalar. Bular ularning birgalikdagi dori preparatlarini ishlab chiqarishga
asos bo‗lib xizmat qilmoqda.
141
15-ma‟ruza. Sanoat miqyosida dorivor o„simlik xom ashyolaridan tayyorlanadigan
dori turlari va ularni tayyorlash texnologiyalari.
Reja
Mavzuning dolzarbligi.
1. Dorivor o‗simlik xom ashyolaridan (DO‗XA) olinadigan dori vositalarining tayyor
dori vositalari orasida tutgan o‗rni.
2. DO‗XA olinadigan dori turlarining ta‘rifi, tarixi, tavsifi va tasnifi.
3. DO‗XA olinadigan dori turlarini tayyorlashda ishlatiladigan yordamchi moddalar va
ularga qo‗yilgan talablar.
4. DO‗XA olinadigan dori turlarini tayyorlash texnologiyalari.
5. DO‗XA olinadigan dori turlarini qadoqlash, o‗rash, tashish va saqlash.
Xulosalar.
Bu guruh preparatlarga ekstraktlar, nastoykalar, o‗ta tozalangan (novogalen) preparatlar,
fitonsidlar, biogen stimulyatorlar, yangi yig‗ib olingan o‗simliklardan tayyorlanadigan, xayvon
organlaridan olinadigan preparatlar kiradi. Bularga eramizdan oldin 201—131 yillarda Rimda
yashab ijod etgan Shifokor va dorishunos olim: Klavdiy Galen asos solganligi uchun Galen
preparatlari deyiladp. Uning ta‘limotyaga binoan, o‗simlik va hayvon xom ashyolarida ta‘sir
etuvchi moddalardan tashqari, keraksiz Yot moddadar ham bo‗lganligi sababli ulardan ajratma
olish lozimligi ta‘kidlangan. Bu fikr o‗z davrinipg katta yutuqlaridan biri bo‗ldi. Bu ta‘limotni
keyinchalik tibbiyot ilmi bilimdoni Abu Ali ibn Sino rivojlantirdi va davom ettirdi. Amaliyotda
bu guruh preparatlarini olish usullari va ishlatiladigan ajratuvchilar u davrdagidan butunlay
farq qiladi, lekin ularni olishda Galen ta‘limotiga amal qilinganligi uchun ularning nomi
Shartli ravishda saqlanib qolgan. fitopreparatlar yoki kimyofarmatsevtika preparatlari deb ham
yuritiladi.
O‗simliklardan tayyorlangan preparatlarga xozir xalq tabobati va ilmiy tibbiyotda
qiziqish ortib bormoqda.
Fitopreparatlar tarkibida turli sinfga mansub bo‗lgan kimyoviy birikmalar bo‗ladi (yurak
glikozidlari, steoritlar, antraxinon, pektin, fenol va x.k.). Sanoat miqiyosida ular sun‘iy usulda
olinmaydi. Fitopreparatlarning afzalligi ular tarkibida ma‘lum biofaol moddalar borligidadir.
Ular tanada oson zararsizlantiriladi, shuning uchun zaharli hisoblanmaydi. Modda almaShish
jarayonida faol ishtirok etadi, allnrgenlik xususiyati sun‘iy preparatlarnikidan bir necha marotaba
kam bo‗ladi. Bu xossasi xozirgi vaqtda allergiya kassalligi keng tarqalgan davr uchun ayniqsa
muhimdir. Shunga qaramay fitopreparatlar ishlab chiqarish o‗ziga xos kamchiliklardan xoli
emas.
- biofaol moddaning faqat 50-60% gina ajratib olinadi.
- 40% dan ko‗proq fitopreparatlarning xaqqoniy baholash usullari ishlab chiqilmagan.
Shuning uchun ular ular son ko‗rsatkichlari bilan baholanib kelinmoqda.
- ba‘zi dorivor o‗simlik turlari kamayib ketgan (Kavkaz dioskereyasi-diosponin olinadi,
keng bargli krestovnik-platifillin va bOshq.)
- texnologik jarayonlarni takomillashtirish, sirt faoll moddalar, suyultirilgan karbonat
angidridini ishlatish, xom ashyoning maydalik darajasini oshirish
- xalq tibbiyotida ishlatiladin dorivor o‗simliklarni ilmiy asosda o‗rganish, ularni
madaniylashtirish va etishtirishda agrotexnika qoidalariga amal qilish
- mahsulot sifatini baholashning haqqoniy usullarini ishlab chiqish va chiqindisiz
texnologik jarayonlarni yo‗lga qo‗yish.
Ajratuvchilar (ekstragentlar). Sanoat miqiyosida fitipreparatlar ishlab chiqarishda
ularning turg‗unligini ta‘minlovchi ajratuvchilarni tanlab olish muhim ahamiyatga ega.
Fitopreparatlar ishlab chiqarishda ishlatiladigan ajratuvchilarga quyidagi talablar
qo‗yiladi.
- ta‘sir etuvchi moddani yaxshi ajratib olish (diifuzion qobiliyati yuqori bo‗lishi)
142
- ta‘sir etuvchi modda va asbob uskunalarga salbiy ta‘sir etmasligi
- zaharli va oson alangalanuvchan bo‗lmasligi, xidsiz, rangsiz, mazasiz va arzon bo‗lishi
kerak.
- nisbatan past haroratda oson uchuvchan, lekin turg‗un bo‗lishi kerak.
Farmatsevtika sanoatida ishlatiladigan ajratuvchilar yuqoridagi talabalrning xammasiga
javob bera olmaydi. Shu sababli muayyan sharoitda u yoki bu ajratuvchi ba‘zan ularning har xil
aralashmalari ishlatiladi. Lekin fitopreparatlar ishlab chiqarishda asosiy ajratuvchi bo‗lib, har xil
kuvvatli etil spirti ishlatiladi. O‗simlik xom ashyolaridan ajratma olishda ishlatiladigan asosiy
ajratuvchilarning xossalari jadvalda keltirilgan.
Korxona sharoitida ajratma olish uchun xom ashyo tarkibida qaysi guruh ta‘sir etuvchi
moddalari borligi, ishlatiladigan asbob-uskunalar va boshka jixatlar xisobga oliigan xolda
ajratuvchi tanlanadi.
Ajratma olishning nazariy asoslari. Ajratma olish murakkab fizik-kimyoviy jarayon
bo‗lib, erish, diffuziya, osmos, dializ, massa almaShish kabi xodisalar yuz beradi. Bularning
mexanizmini bitta nazariya bilan tushuntirish qiyin. Bu soxoani nazariy tomondan
boyitishda I. A. Muravev, V. D. Ponomarev, YU. G. PShukov kabi olimlar o‗z xissalarini
qo‗shganlar. Ajratma olishning nazariy jixatdai asoslashda molekulyar va konvektiv
diffuziya xamda massa almaShish jarayonlariga asosiy omillar bo‗lib xisoblanadi.
Molekulyar diffuziya molekulalarning tartibsiz harakati natijasida bir-birining ichiga
o‗tishini ta‘minlovchi jarayondir. Diffuziyaning tezligi molekulalarning kinetik energiyasiga
bog‗liq. Diffuziya jarayonining harakatlantiruvchi kuchi bir-biriga tegib turgan qatlamlardagi
erigan moddalar konsentratsiyalari farqidir. Bu jarayon bir kator omillarga bog‗liq bo‗lib,
FIK tenglamasi bo‗yicha ifodalanadi.
Konvektiv diffuziya — aralashtirish yoki aralashtirishga sabab bo‗ladigan, harorat
o‗zgarishi va boshqa sabablar tufayli vujudga keladigan jarayon. Konvektiv diffuziya tufayli
moddalar erigan xolda bir qatlamdan boshqa katlamga o‗tadi. O‗tayotgan qatlam ichida
molekulyar diffuziya ham sodir bo‗ladi. Konvektiv diffuziya tenglama ifodalanadi:
Demak, ajralib chiqqan modda miqdori konvektiv diffuziya koeffitsientiga, qatlam
yuzasiga, konsentratsiya farqi va jarayon davom etgan vaqtga to‗g‗ri mutanosib ekan. «Ichki»
diffuziya xom ashyo xujayralaridagi moddalarni tashqariga olib chiqish bilan bog‗liq bo‗lgan
jarayonlarni qamrab oladi. Bunda harakatlantiruvchi kuch molekulyar diffuziyaning «ichki»
koeffitsientidir.
Ajratma olish jarayoni uch bosqichdan iborat: Xom ashyo to‗qimalari va ularning yuzasi
o‗rtasidagi molekulyar diffuziya (ichki diffuziya). Diffuziya kechadigan yuzalar oralig‗idan
moddalarning o‗tishi. Bunda asosiy, omil diffuziya koeffitsientidir. Harakatdagi ajratuvchi
oqimida moddalarni oqib o‗tishi tezlashadi. Bunda asosiy omil konvektiv diffuziya
koeffitsientidir.
Umumiy ajralib chiqqan modda miqdori massa almashinish deb ataladi
Massa almashinish koeffitsienti (K) 1 m2 yuzadagi kon-sentratsiyalar farqi 1kg/m3
bo‗lganda 1 soniyada ajralib chiqqan modda miqdorini ifodalaydi. Vaqt birligida bir fazadan
ikkinchisiga o‗tgan modda miqdori massa almashinish koeffitsienti, qatlam yuzasi, jarayon
davom etgan vaqt va konsentratsiyalar farqiga to‗g‗ri mutanosibdir.
Demak, diffuziya jarayonining asosiy omili konsentratsiyalar farqi bo‗lib, korxonalarda
ishlab chiqariщ jarayonini tashkil kilish, asbob-uskunalarni tanlash shunga asoslanadi.
NASTOYKALAR
Nastoykalar tiniq, spirtli, spirt-suvli ajratmalar bo‗lib, dorivor o‗simlpk va hayvon
organlari xom ashyosidan qizdirmasdan tayyorlanadi. Nastoykalar kuchli ta‘sir etuvchi
xom ashyolardan 1:10, qolganlaridan esa 1:5 (og‗irlik-hajm) nisbatda tayyorlanadi.
Qalampir yalpiz (1:20) va Yapon soforasi (1:2) nastoykalari bundan mustasnodir.
Nastoykalar olishda ajratuvchi sifatida har xil quvvatli (40%, 60%, 70%, ba‘zan 30%, 90%,
95%) etil spirti ishlatiladi.
X DF da nastoykalar bo‗yicha 10 ta modda keltirilgan. Undan tashqari, vaqtincha
143
farmakopeya moddalari bo‗yicha 50 dan ortiq nastoyka ishlab chiqariladi.
Nastoyka olish xom ashyo va ajratuvchini tayyorlash, ajratma olish, Yot moddalardan
tozalash, baxolash va qadoqlash bosqichlaridan iborat.
XI DF bo‗yicha nastoykalar rasmiy matseratsiya, kasrli matseratsiya, ajratuvchini
majburan aylanishini ta‘minlovchi matseratsiya (matseratsiya-sirkulyasiya), perkolyasiya (siqib
chiqarish), girdob, norasmiy zamonaviy tezlashtirilgan usullar (ultratovuSh, Farmatsiya ilmiy
tekshirish oliygohi (VNIIF), markazdan qochish kuchiga asoslangan) bilan olinadi.
Matseratsiya — namlash so‗zidan olingan. G‗alvirsimon tub ustiga maydalangan xom
ashyo (1— 8 mm), ko‗rsatilgan miqdordagi ajratuvchi solinib, 15—20°S haroratda, vaqti
ko‗rsatilmagan bo‗lsa, 7 kunga qoldiriladi xamda vaqti-vaqti bilan aralashtirib turiladi.
Ko‗rsatilgan vaqt o‗tgandan so‗ng ajratma quyib olinadi. Qoldiq siqiladi. Xom ashyo oz-roq
toza ajratuvchi bilan chayib olinib, yana siqib olinadi. Ajratmalar birlashtiriladi va toza
ajratuvchi bilan kerakli hajmga etkaziladi.
Bu oddiy usul bo‗lib, murakkab asbob-uskuna talab etmaydi. Kamchiligi: o‗simlik xom
ashyosidan ta‘sir etuvchi modda to‗liq ajralib chiqmaydi. Jarayon uzoq davom etadi.
Matseratsiya idishi zanglalgaydigan po‗lat yoki alyuminiydan yasalgan bo‗lib,
aralashtirgichi, ostki tubida g‗alvirsimon tubi va jo‗mragi bo‗ladi.
Kasrli matseratsiya yordamida xujayralardagi biologik faol moddalarni tez va to‗liqroq
ajratib olish uchun ajratuvchini ikki yoki uch kismga bo‗lib, har safar xom ashyoga toza
ajratuvchi bilan ishlov beriladi va ajratma quyib olinadi.
Matseratsiya-sirkulyasiya usulida ajratuvchining aylanma harakatini so‗rg‗ich (nasos)
yordamida oshirish mumkin. Bunda ajratuvchi qayta-qayta so‗rg‗ich bilan so‗rib olinib,
asbobning idishiga qaytarib solinadi.
Bu ikkala usulda xam konsentratsiyalar farqi xisobiga jarayon tezlashadi.
Perkolyasiya — rangsizlantirish, siqib chiqarish so‗zidan olingan bo‗lib, har xil tuzilishga
ega bo‗lgai maxsus idishlar — perkolyatorlarda olib boriladi. Perkolyatorning tubida
g‗alvirsimon tubi bo‗lib,
ustiga mato qo‗yiladi. Xom ashyo (1—8 mm) 50—100% Miqdoridagi ajratuvchi bilan
bo‗ktirish uchun qoldiriladi. So‗ng bo‗kkan xom ashyo jo‗mragi ochiq perkolyatorga o‗tkaziladi.
Ustiga «oynasimon yuza» (3—4 sm kavat) xosil bo‗lguncha ajratuvchi quyiladi, oqib chiqqan
ajratma kaytib perkolyatorga quyiladi va ma‘lum vaqtga qolidiriladi. So‗ngra jo‗mrakdan
ma‘lum tezlikda ajratma quyib olinadi. Ajratma olish tezligi soatiga perkolyator xajmining 1/24
yoki 1/48 qismini tashkil etib litrda xisoblanadi.
Xuddi shu tezlikda perkolyatorning yutqori qismidan ajratuvchi quyib turiladi. Bu
jarayon perkolyatordagi xom ashyo tarkibida ta‘sir etuvchi moddasi tugaguncha (1:5 yoki 1:10
nisbatdan oShmaslik Sharti bilan) davom etadi. Ta‘sir etuvchi modda tugaganini oqib
tushayotgan ajratmaning rangsizlanganligidan yoki sifat reaksiyasidan bilib olish mumkin. Xom
ashyo oldindan namlab qo‗yilsa, perkolyatorga xom ashyo bir tekis joylashadi va ajratma olish
jarayoni bir me‘yorda bo‗lishi ta‘minlanadi, aks xolda xom ashyo «oynasimon yuza» dan chiqib
ketishi mumkin. Bu esa jarayonning uzoq davom etishi va ajratuvchini ko‗p sarflanishiga olib
keladi. Perkolyasiya usulining matseratsiyadan afzalligi: jarayon nisbatan tez ketadi, biofaol
moddalar to‗laroq ajraladi, ajratuvchi kamroq sarflanadi. Shuning uchun korxona sharoitida
ko‗proq, shu usul qo‗llaniladi. I
Girdob usuli. Bu usul ajratma olish jarayonini tezlashtirish maqsadida
Chexoslovakiyalik olim Melvhar va boshqalar tomonidan taklif qilingan. Kamchiligi ajratma
loyqa bo‗ladi, uni tindirish ma‘lum sharoit va qo‗shimcha vaqt talab qiladi. Sanoat miqyosida bu
usul keng qo‗llanilishi kerak. Zamonaviy tezlashtirilgan usullar. Moskvadagi ilmiy-tekshirish
farmatsiya oliygoxi usuli. Bu usulda muayyan miqdordagi xom ashyo perkolyatorga
solinadi, ustiga «oynasimoi yuza» xosil bo‗lguncha ajratuvchi quyiladi va 24 soatga qoldiriladi.
So‗ng tayyor maxsulotning to‗rtdan bir qism miqdorida ajratma quyib olinadi. Perkolyatorga
«oynasimon yuza» xosil bo‗lguncha ajratuvchi quyib 1; 1,5; 2 yoki 4 soatga qoldiriladi va yana
tayyor maxsulotning to‗rtdan bir qismicha ajratma quyib olinadi. Bu jarayon yana uch marta
144
takrorlanadi. Ajratma-lar jamlanib, Yot moddalardan tozalash uchun salqin joyga qo‗yiladi.
Markazdan kochuvchi kuch ta‘sirida (majburan) ajratma olish. Bu usuni A. I.
Gengrinovich va N. N. Nishonovlar taklif qilgan bo‗lib, xom ashyo 0,1—0,25 mm kattalikda
maydalanadn, ustiga xisoblangan miqdordagi ajratuvchini quyib aralashtiriladi va ma‘lum
vaqtga qoldiriladi. Bu muddat xom ashyoning xususiyatiga bog‗liq bo‗lib, belladonna,
qizilpoycha, ermon uchun 5 dakiqa, arslonquyruq uchun 20 daqiqani tashkil etadi. Ko‗rsatilgan
vaqt o‗tgandai so‗ng xom ashyo Sharbat ajratgich asbob (sokovijimalka) ning elaksimon
idishiga joylash-tiriladi. Idishga oldindan suzgich material sifatida 1 qavat belting
joylashtirilgan bo‗lishi kerak. Asbob rotori aylanganda tebranmasligi (zirillamasligi) uchun
suzgich materiallar va xom ashyo bir tekis joylashtirilishi lozim. Asbobning aylanish tezligi
daqiqasiga 3000—8000 marta bo‗lishi mumkin. Ish jarayonida aylanish tezligi daqiqasiga 3000
marta bo‗lganda 60 soniya 8000 marta bo‗lganda 30 soniya davom etadi. Bunda markazdan
qochish kuchi ta‘sirida xom ashyo asbob devori yuzasi tomon harakatlanib, siqiladi. Natijada
ajratma suzgichlar va asbob devori teShikchalaridan o‗tib, jo‗mrak orqali to‗plagichga o‗tadi.
Bu usulda ajratma olish jarayonining tez ketishi xom ashyo o‗ta maydalanganligi
tufayli parchalangan xujayralardan biologik faol moddalarning yuvilib chiqishiga asoslangan.
Bunda dializ, osmos, diffuziya kabi xodisalar asosiy omil xisoblanmaydi. Bu usul texnika
xavfsizligi tomonidan noqulay, jarayon uzluksiz hamda ko‗p qo‗l kuchi talab etadigan
bo‗lganligi uchun ishlab chiqarishga tadbiq etilmagan.
UltratovuSh yordamida ajratma olish. UltratovuSh usulida nastoykalar Sharbat
ajratgich yordamida olinadi.
Bu usulda ajratma olish jarayoni tezlashadi. Bunda ultratovuSh to‗lqinlari tezligiga mos
ravishda butun idish hajmida xatto xujayralar ichida ham galma-galdan siqilishi (bosim) yuzaga
keladi.
Sanoat mikyosida bu usul Harkovda plantaglyusid olishga tadbiq, etilgan. Bu usul
ishlayotgan xodimlar sog‗ligiga salbiy ta‘sir etishi, xom ashyodagi ayrim biofaol moddalarni
ul‘tratovuSh ta‘sirida parchalanishiga olib kelishi mumknn. Shu sababli xa:r bir xom ashyo
uchun o‗ziga xos alohida texnologiya ishlab chiqish kerak bo‗ladi.
RPA yordamida ajratma olish. RPA — tanaga joylashtirilgan rotor va statordan tashkil
toptan bo‗lib, teShikchalarga, konsentrik xolda joylashgan tishlarga ega. Rotorning ichki qismida
maydalashga va aralashtirishga mo‗ljallangan pichoqchalari yoki kurakchalari bo‗lishi mumkin.
RPA ning faol ishlashi — teShikchalar kattaligiga, rotorning aylanish tezligiga bog‗liq.
RPA yordamida qisqa vaqt ichida (60—90 daqiqa) yukori sifatli ajratma olish imkoni mavjud.
Apparat tanin, oblepixa yog‗i, nastoykalar olishda sinovdan yaxshi o‗tgan.
Misol: kalendula nastoykasini 70% spirt bilan olish uchun 20 mm kattalikdagi xom
ashyo ishlatiladi. Bunda xom ashyo bilan ekstragent nisbati 0,13 ni tashkil qiladi. Ekstraksiya 2
marta qaytariladi, so‗ngra ajratmalar birlashtirilib tindiriladi va baxolanadi. Olingan na-tijalar
mavjud texnologiya bo‗yicha 4 marta ajratma olishga asoslangai nastoykaga nisbatan
quruq qoldiq, spirt, biofaol moddalar miqdori bo‗yicha birmuncha yuqori bo‗ladi. Xuddi shu
xolat valeriana nastoykasini olishda ham bosqichlar ixchamlanib, qisqa vaqt ichida talabga
javob beradigan tayyor mahsulot olish mumkinligini ko‗rsatadi.
RPA ni ajratma olish jarayonida keng ko‗lamda tadbiq qilish kelajakda katta iqtisodiy
foyda beradi.
Ajratma olish tezligi. Ajratma olishda u yoki bu usulning maqsadga muvofiqligi vaqt
birligida ajralgan modda miqdori bilan belgilanadi.
Ajratma olish jarayonida biologik faol moddalarning ajralib chikish tezligi ajratma olish
vaqtini belgilaydi. Ko‗pincha biologik faol moddalar ajratma olishning birinchi
soatlaridanoq tez ajralib chiqadi, so‗ng ma‘lum miqdordagi ajratuvchi ishlatilishiga qaramay
ajratma olish jarayoni susayib, ajratma olish uzoq vaqt davom etadi. Bu o‗simlik to‗qimasidagi
moddalarning molekulyar massasi har xil bo‗lganlngi uchun, to‗qimalar xolati, maydalik
darajasi, maydalash vaqtida xom ashyo shaklining o‗zgarish-o‗zgarmasligi va boshqalar bilan
izoxlanadi. Ajratma olish kinetikasini o‗rganish shu jarayonni muddatini kamaytiradi.
145
Ishlatiladigan spirtni to‗g‗ri tanlanishi ham muhim axamiyatga ega. Shunga asoslanib DF va
boshqa normativ texnik xujjatlarda ayrim nastoykalar uchun belgilab qo‗yilgan spirt quvvatiga
tuzatish kiritish mumkin.
Nastoykalar qaysi usul bilan olynganligidan qat‘iy nazar 10°S haroratda 2 kun davomida
tindiriladi, so‗ngra suziladi. Xozirgi vaqtda nastoyka nomi bilan yuritiladigan preparatlar olinishi
va tarkibi bo‗yicha bir xil emas. Ularning ayrimlari faqat tashqi ko‗rinishi to‗q rangda
bo‗yalganligi bilan nastoykaga o‗xShasa xam aslida nastoyka emas. Bunga yodning 5% va 10%
li nastoykalari misol.
Oddiy nastoykalar. Bularga sanoat miqyosida ishlab chiqarilayotgan ko‗pchilik
nastoykalar misol bo‗la oladi.
Ekstraktiv moddalar 13—17%, spirt 14% dan kam bo‗lmasligi, zichligi 1,021 —1,050
bo‗lishi kerak. YUmShatuvchi dori sifatida ishlatiladi.
Nastoykalarni baholash. Nastoykalar sifati davlat farmako-
peyasi va normativ texnik hujjatlar asosida tekshiriladi. Nastoykalarning tashqi ko‗rinishi,
spirt quvvati yoki zichligi, quruq qoldiq, og‗ir metallar va ta‘sir etuvchi modda miqdori
tekshiriladi. Nastoykalar xidi va mazasi xom ashyo bilan bir xil
va tiniq bo‗lishi kerak. Nastoykalar tarkibida spirt quvvati rasmiy usulda qaynash harorati
bo‗yicha, haydash usulida (distillyasiya usuli) va norasmiy —refraktometrik, quruq
qoldiq bo‗yicha va xloroform yordamida aniqlanadi.
Nastoykadagi spirt quvvatini qaynash harorati bo‗yicha aniqlash. Bu usul ma‘lum
quvvatli spirt-suvli aralashmaning qaynash harorati bilan, shu quvvatdagi spirtda
tayyorlangan nastoykaning qaynash haroratining mos kelishiga asoslangan.
Nastoykadagi quruq qoldiq miqdori. Quruq qoldiqni aniqlash uchun 5 ml nastoyka
doimiy og‗irlikkacha keltirilgan byuksga solinadi va suv hammomida bug‗latiladi, so‗ng
102,5±2,5°S haroratda 2 soat davomida quritiladi. Quruq qoldiq torozida tortilib, 100 ml
nastoykadagi quruq qoldiq miqdori xisoblanadi.
Og‗ir metall tuzlarini miqdorini aniqlash — 5 ml nastoyka quruq xoliga keltirilib,
qoldiqqa 1 ml kuchli sulfat kislotasi qo‗shib, extiyotlik bilan yondiriladi va kuydiriladi. Xosil
bo‗lgan kul ammoniy atsetatning 5 ml to‗yingan eritmasi bilan qizdirilib ishlov beriladi, kul
suzgich orqali suziladn, suzgichdagi qoldiq 5 ml suv bilan yuvib olinib, suyuklikka suv qo‗shib,
100 ml ga etkaziladi. Shuncha miqdor (etalon) suyuslikdan og‗ir metallar saqlamasligi kerak,
ya‘ni 0T001% (DF I 1juz, 165-bet).
Ta‘sir etuvchi modda miqdori — NTH ko‗rsatmasiga binoan ma‘lum usullarda
aniqlaniladi. Shisha idishlarda salqin, korong‗i joyda saqlanadi. Saklanish jarayonida
nastoykalarda cho‗kma xosil bo‗lishi mumkin, bunda uni xona haroratiga keltirib chayqatiladi
va baxolanadi.
Ekstraktlar deb o‗simlik xom ashyosidan biologik faol moddalari suv, spirt, efir yoki
boshqa ajratuvchilar yordamida ajratmb olingan va ajratuvchisi qisman, ba‘zan butunlay
bug‗latilgan ajratmalarga aytiladi. Ekstraktlar — kuyuq-suyuqligiga (konsistensiya) qarab
tasniflanadi.
Quyuq ekstraktlar — konsentrlangan ajratmalar bo‗lib, 50% dan ko‗p namlik
saqlaydi, ajratuvchi sifatida har xil quvvatdagi etil spirti ishlatiladi.
Quyuq ekstraktlar - o‗ta qovushqoq bo‗lib, idishdan to‗kilmaydigan, asalsimon
cho‗ziladigan massa bo‗lib, 25% gacha namlik saqlaydi, ular 3:1, 4:1, 5:1, 6:1) nisbatlarda
tayyorlanadi.
Quruq ekstraktlar tolqon bo‗lib, 5% gacha namlik saqlaydi.
Suyuk ekstraktlar oson qo‗zg‗aluvchan spirt-suvli ajratmalar bo‗lib, 1:1 nisbatda,
ya‘ni bir og‗irlik qism xom ashyodan bir xajmiy qism maxsulot olinadi. Suyuq ekstraktlar
tayyorlanishi nisbatai osonligi, ta‘sir qiluvchi moddalar majmuasining tabiiyligi, xom ashyo va
146
tayyor maxsulot nisbatining oddiyligi bilan tibbiyotda keng ko‗lamda ishlatishga imkoniyat
beradi. shu bilan birga ular ekstraktiv moddalarga to‗yingan bo‗lib, saq lash harorati
pasayishi yoki spirtning bir qismini uchib k et i shi bilan cho‗kma xosil qiladi, bu esa suyuq
ekstraktlarni tashish va saqlashni ancha chegaralab qo‗yadi. Suyuq ekstraktlar perkolyasiya,
reperkolyasiya va Bosin usullarida olinishi mumkin.
Ekstraksiyalash xaqida umumiy tushuncha
Eritmalar yoki qattiq moddalar tarkibidan bir yoki bir necha komponentlarni
erituvchilar yordamida ajratib olish jarayoni ekstraksiyalash deb ataladi. Bu jarayon 2 turga
bo‗linadi.
1. Suyuqliklarni ekstraksiyalash.
2. Qattiq materiallarni ekstraksiyalash.
Eritmalar tarkibidan bir yoki bir necha komponentlarni tanlab ta‘sir qiluvchi
erituvchilar – ekstraktlar yordamida ajratib olish jarayoni suyuqliklarni ekstraksiyalash deb
yuritiladi. Suyuq aralashma bilan erituvchi o‗zaro aralashtirilganda erituvchida faqat kerakli
komponentlar yaxshi eriydi, qolgan komponentlar esa juda yomon yoki butunlay erimaydi.
Ekstraksiyalash jarayoni ham asosan rektifikatsiyalash kabi suyuqlik aralashmalarini
ajratish uchun ishlatiladi. Bu usullarning qaysi birini tanlash aralashmalar tarkibidagi
moddalarning xossalariga bog‗liq. Rektifikatsiyalash jarayoni odatda issiqlik ta‘sirida boradi.
Ekstraksiyalashni amalga oshirish uchun issiqlik talab etilmaydi. Rektifikatsiyalash aralashma
komponentlarining har xil uchuvchanliklariga asoslanadi. Agar aralashma komponentlarining
qaynash haroratlari bir biriga yaqin yoki ular yuqori haroratlarga beqaror bo‗lsa, bunday xollarda
ekstraksiyalash jarayoni qo‗llaniladi. Tanlab olingan erituvchining zichligi ekstraksiyalanishi
lozim bo‗lgan suyuqlik zichligidan kam bo‗lishi Shart.
Dastlabki eritma va erituvchi o‗zaro ta‘sir ettirilganda ikkita faza (ekstrakt va rafinat)
xosil bo‗ladi. Ajratib olingan moddaning erituvchidagi eritmasi ekstrakt, dastlabki eritmaning
qoldig‗i esa rafinat deb yuritiladi. Rafinat tarkibida biroz miqdorda erituvchi ham bo‗ladi.
Olinggan ikkita suyuqlik fazasi (ekstrakt va rafinat) bir-biridan tindirish, sentrafugalash yoki
boshqa mexanik usullar yordamida ajratiladi. So‗ngra ekstrakt tarkibidan tegishli maxsulot
ajratib olinadi. Rafinatdan esa erituvchi regeneratsiya qilinadi.
Suyuqliklarni ekstraksiyalash boshqa usullar (rektifikatsiyalash, bug‗latish va x.k.) ga
nisbatan bir muncha afzalliklarga ega, jarayon past haroratda olib boriladi, eritmaning
bug‗lanishi uchun issiqlik talab qilinmaydi, yuqori tanlovchanlik xususiyatiga ega bo‗lgan
istalgan erituvchini ishlatish imkoni bor. Bu usul kamchilikdan xoli emas, qo‗shimcha
komponent (erituvchi)ni ishlatish va uni regeneratsiya qilishni tashkil qilish apparatlar sxemasini
murakkablashtiradi va ekstraksiyalash jarayonini qimmatlashtiradi.
Suyuqlik – suyuqlik sistemalarini ekstraksiyalash jarayonlari kimyo farmatsevtika
sanoatida keng ishlatiladi.
Ekstraksiyalashning asosiy usullari
Suyuqliklarni ekstraksiyalash jarayoni ikki bosqichdan iborat:
1. Dastlabki aralashma bilan erituvchining kontaktlashuvi uchun ularni aralashtirish.
2. Xosil bo‗lgan rafinat va ekstrakt eritmalarini bir-biridan ajratish.
Shu sababli ekstraksiyalashning bitta pog‗onasi aralashtirgich va tindirishdan tashkil
topgan bo‗ladi. Aralashtirgich va tindirish apparatlari turli konstruktiv tuzilishda bo‗lishi
mumkin.
Ekstraksiyalash jarayonini olib borishning sxemalari quyidagicha:
1. Bir pog‗onali ekstraksiyalash. Bunda dastlabki aralashma va xom ashyo erituvchi
bilan bir marta aralashtiriladi. So‗ngra rafinat va ekstrakt eritmalari ajratiladi.
2. Ko‗p pog‗anali ekstraksiyalash. Bunda har bir pog‗onada xom ashyo va rafinat
eritmasi erituvchining tegishli miqdori bilan qayta ishlanadi.
3. Qarama-qarshi oqim bilan ekstraksiyalash. Bu usul aralashtirgich-tindirish tipidagi
apparatlarda va kolonnali apparatlarda olib boriladi.
147
4. Bir pog‗anali ekstraksiyalash aralashmalarni birlamchi ajratish uchun ishlatiladi.
Qarama-qarshi oqim bilan ekstraksiyalashda aralashma yaxshi ajratiladi, bunda rafinatning
chiqishi yuqori bo‗ladi. Ko‗p pog‗onali ekstraksiyalash jarayonida esa yuqori sifatli rafinatning
chiqish miqdori kam bo‗ladi.
Ekstraksiyalash jarayonining tezligi
Suyuqliklarni ekstraksiyalashda ikkita suyuq faza o‗rtasida modda almashinish jarayoni
yuz beradi, ajratib olinishi lozim bo‗lgan komponent bitta suyuqlikdan ikkinchisiga o‗tadi.
Fazalar o‗rtasida kontakt yuzasini ko‗paytirish uchun suyuqliklardan biri ma‘lum o‗lchamli
mayda tomchilarga ajratiladi. Bunda bitta suyuqlik apparatning hajmi bo‗yicha (yoki kontakt
qurilmasining ustida) uzluksiz yoki yaxlit joylashgan bo‗ladi. Ikkinchi suyuqlik esa tomchi
xolida bo‗ladi. Birinchi suyuqlik yaxlit yoki dispersion faza deb, tomchi xolidagi suyuqlik esa
dispers faza deb yuritiladi.
Shunday qilib, ajratilishi lozim bo‗lgan komponent xlit fazaning ichida tomchining
yuzasiga so‗ngra uning tarkibiga yoki tegishli komponent tomchining ichidan ajratuvchi yuza
orqali yaxlit faza oqimiga o‗tadi. Jarayonning tezligi bir fazadan ikkinchi fazaga o‗tgan
moddaning miqdori bilan belgilanadi.
Yaxlit va dispers fazalarning diffuzion qarshiliklarini nisbatiga ko‗ra jarayonning
tezligi turlicha aniqlanadi. Bunda 3 xil xol yuz berishi mumkin.
1. Tomchi ichidagi diffuzion qarshilik fazaning diffuzion qarshiligiga nisbatan ancha
kam. Bunda modda o‗tkazish faqat tarqalgan fazadagi diffuzion qarshilik orqali aniqlaniladi.
Modda o‗tkazish koeffitsienti modda berish koeffitsientiga teng deb olinadi.
2. Yaxlit fazaning diffuzion qarshiligi tomchi ichidagi diffuzion qarshiligi tomchi
ichidagi diffuzion qarshilikka nisbatan ancha kam. Bunda modda o‗tkazish tezligi tomchi
ichidagi diffuzion qarshilik orqali topiladi. Modda o‗tkazish koeffitsienti modda berish
koeffitsientiga teng deb olinadi.
YAxlit va dispers fazalardagi diffuzion qarshiliklarni xisobga olmaslik mumkin emas, bunda
moddaning ikkala faza bo‗ylab tarqalishi e‘tiborga olinadi. Modda berish koeffitsientlarini
xisoblashda tenglamadan foydalaniladi.
Quyuq va quruq ekotraktlar turli sinflarga mansub bo‗lgak va tarkibida biofaol moddalar
bo‗lgan o‗simlins xom -Shyolaridag‗ olinib, mchxsus guruhchi tashkil qiladyu. Ularni olishda
ajratuvchi sifatida har xil quvvatli etil spirti, dietil sttirti, xloretan, suv, xloroform, am-miak,
nordonlashtirilgan suvlar, metilen xlorid va xladonlarni ishlatish mumkin. Chunki tayyor
mahsulot tarkibida ajratuvchi deyarli bo‗lmaydi. Quyuq ekstrakt-larning o‗ziga xos xususiyati
shundaki, nam joyda suyula-di va mog‗orlaydi, quruqda esa namligiki yo‗qotib, qat-tiq bo‗laklar
hosil qiladi.Quruq ekstraktlar ishlab chiqarish ko‗lami tez sur‘-atlar bilan o‗smokda, chunki
ularni ishlatish ancha qulay-dir. Lekin quruq ekstraktlar ishlab chiqarishda ham ba‘zi
muammolar mavjud. Ko‗pchilik quruq ekstraktlar sochi-luvchan tolqon bo‗lib, idish og‗zi
ochilishi bilan namlikni Shimib olib, qotib qoladi, bu esa ishlatishni g‗oyat qiy-inlashtiradi. Bu
qiyinchilikni bartaraf etish uchun shunday ajratuvchi va ajratma olish usulini tanlash lomki, u
quruq ekstrakt namlanishShga sabab bo‗ladigan ekstraktiv moddalarni xom ashyodanj deyarli
ajratmasin, lekin biofaol moddalarni ilojSh boricha to‗la ajrat-sin. Bundan tashqari maqsadga
muvyufik, to‗ldiruvchilar-ni ilmiy asosda tanlash ham katta ahamiyatga ega.Odatda quyuq va
quruq ekstraktla^r tarkibida xom ashyoga nisbatan bir necha marta ko‗p miqdaorda biologik faol
moddalar bo‗ladi. Ular sanoat korxShnalari va dorixona-larda tindirmalar, suyuq ekstrakgliar,
murakkab tolqon-lar, eritmalar, shamchalar, tabletkgalar, qiyomlar ishlab chiqarishda, ayrimlari
esa hab dorilchar tayyorlashda to‗ldi-ruvchi bo‗lib xizmat qiladi.Quyuq va quruq eksgraktlar
ishlab ishlab chiqarish ajratma olish, Yot moddalardan tozalash, bug‗latish yoki quritish,
baholash va kadokdash kabi texnologik bosqichlareidan iborat. Ajratma olishda tindirma va
suyuq ekstraktlar tayyorlashdagi hamma usullardan foydalanish mumkin. Shu bilan birga quyuq
va quruq ekstraktglar ishlab chiqarishda o‗ziga xos ajratma olish usullari ham mavjud.Qarshi
oqimda va aylanma (sirkulyasion) usulda aj-ratma olish shu jumlaga kiradi. Ku usullarni
qo‗llash-dan maqsad, iloji boricha oz miqsyurda ajratuvchi sarflab, uzluksiz konsentrlangan
148
ajrltma olishdir. Bu esa katta iqtisodiy ahamiyatga ega. Qarama-qarshi oqimda ajratma olish o‗z
navbatida ikkiga bo‗linadi: birinchi usulga asbob-uskunalarda xom ashyo harakatlanmaydi,
ajratuvchi esa perkolyatorning pastki tomonidan qarshi oqim bo‗yicha harakat qiladi, natijada
xom ashyo bir te-kis namlanadi va havoni siqib chik,aradi. Bu maqsadda 5 tadan 16 tagacha
perkolyatorlar naylar yordamida o‗zaro birlashtirilib, bir butun qurilgma xosil qilinadi. Masalan,
agar batareyada beShta perchsolyator bo‗lsa, uning to‗rtgasiga xom ashyo joylashtiriladSh va
birinchisiga pastki tomondan perkolyatorning yuqorigi havo jo‗mragidan bir necha tomchi
ajratuvchi oqib chijdunga qadar ajratuv-chi yuboriladi va ma‘lum vaqtgacha ivitish uchun
qoldiri-ladi, so‗ng ajratma nkkinchi perkyulyatorga yon jo‗mragi orqali o‗tkaziladi, birinchiga
esa yana pastdan toza aj-ratuvchi quyilib turiladi. Bu jarayon shu tarzda xamma perkolyatorlarda
davom ettiriladi va to‗rtinchi perkolyatordan tayyor mahsulot quyib odinadi. Bu vaqtda birinchi
perkolyatordagi xom ashyo tardsibida ta‘sir qiluvchi modda qolmaydi, uni batareyadan ajratib,
o‗rniga beshinchi perkolyator ishga tushiriladi. Endi toza aj-ratuvchi ikkinchi perkolyator orqali
berilib, ajratma beshinchidan quyib olinadi. Bu vaqgda birinchi perkolyatordagi ta‘sir qiluvchi
moddasi qolmagan xom ashyo olib tashlanadi va yangi xom ashyo solib, ishga tayyorlab
qo‗yiladi. Shunday qilib, bu usulda navbat bilan bitga perkolyator tayyorgarlik bosqichida bo‗lib,
qolganlarida uzluksiz ish jarayoni davom etadi. Bu qurilmalar tuzilishining murakkabligi va sex
sharoitida ko‗p joyni olishi uning kamchiligi hisoblanadi. Olim va mutaxassislarning izlanishlari
natijasida xom ashyo va ajratuvchi bir-biriga qarama qarshi oqimda harakat qilsa, ishlab
chiqarish unumdorligi oshishi va o‗ta konsentrlangan ajratma olish mumkinligi isbotlangan. Bu
usulda ishlashga asoslangan asboblar qanday tuzilishga ega bo‗lishidan qatiy nazar ish mohiyati
bir xil bo‗ladi.
Ekstraktorlar batareyasi.1-ekstraktor; 2-ajratuvchi solinadigan idish; 3-yig‗gich.
Asbobning bir tomonidan uzluksiz ravishda xom ashyo, ikkinchi tomonidan ajratuvchi
tushib turadi. Ular bir-biriga qarama qarshi yo‗nalishda harakatlanishi nati-jasida diffuziya
jarayoni tezlashadi va konsentratsiyalar farqi oshib boradi. Qarama-qarshi tomondan kelayotgan
ajratuvchi xom ashyodagi ta‘sir etuvchi modda bilan tobora to‗yinib boradi va xom ashyo
tushadigan tomondan konsentrlangan ajratma quyib olinadi. Ikkinchi tomonidan esa deyarli ta‘sir
qiluvchi moddasi qolmagan xom ashyo tushayotgan toza ajratuvchi bilan yuviladi, siqi-ladi va
chiqarib tashlanadi. Bu usulning afzalligi: ja-rayon avtomatlashtirilishi mumkin va nisbatan kam
aj-ratuvchi sarflanib to‗yingan ajratma olinadi. Ajratma olish A. G. Natradze, M. R. Ryazanseva,
G. A. Motsievskiy, P. T, Radionov asboblarida amalga oshiriladi.
Likopchali dnffuzion asbob. Bu asbobni A. G. Natradze va M. D. Ryazanseva taklif
qilgan. U uzunligi 3,7 metr, diametri 10,5 sm, ikkita naydan tashkil topgan bo‗lib, pastki
kamerada 30° burchak hosil qilib birlashgan va ikki qavatli devor bilan ta‘minlangan. Pastki
kame-rada va yuqorida naylar oxirida uchta yulduzcha joylash-gan. Yulduzcha va naychalar
orqali zaglamaydigan po‗latdan tayyorlangan teShikli likopcha o‗rnatilgan sim kiygizib
qo‗yiladi. Diskli sim yulduzchalardan biriga o‗pnatilgan elektr yurgich yordamida harakatga
keltiriladi.
Ishlash tartibi: Asbob ajratuvchi bilan to‗ldirilib likobchali sim harakatga keltiriladi, chap
tomondagi dozatordan ma‘lum tezlikda maydalangan xom ashyo tushib turadi, disklar xom
ashyoni ajratuvchi oqimga qarshi harakatga keltiradi. Ayni vaqtda o‗ng tomondan ma‘lum
tezlikda ajratuvchi tushib turadi. Ta‘sir qiluvchi moddasi qolmagan xom ashyo toza ajratuvchi
bilan yuvilib, siqilib, o‗ng tomondagi nayning orqasida joylashgan idishga yig‗iladi. Tayyor
ajratma esa xom ashyo tushayotgan tomonda yig‗iladi.
Prujina kurakchaln ekstraktor. Bu ham uzluksiz ishlaydigan ekstraktor bo‗lib, G. A.
Motsievskiy va P. T. Radionovlar taklif qilgan.
Asbob 15 xonachadan iborat bo‗lib, har bir xonachaga barabanga o‗rnatilgan ikki qator
yoysimon prujinali kurakchalar joylashgan. Xonachalarning pastki qismida isitish kamerasi, chap
tomonda ajratma yig‗iladigan idish, dozator, o‗ng tomonda esa purkagich va aylanadigan tasma
orqali ta‘sir qiluvchi moddasi qolmagan xom ashyo chiqarib yuboriladigan moslamalar
joylashgan.
149
Ishlash tartibi: Xom ashyo ajratuvchisi bo‗lgan birinchi xonachaga tushadi. Bu erda xom
ashyo kurakchalar yordamida suyuqlikka botiriladi va aralashtiriladi, so‗ng xonacha devoriga
siqiladi va prujinali kurakcha yordamida ikkinchi xonachaga o‗tkaziladi. Ikkinchi xonachada
ham birinchidagi jarayonlar takrorlanadi. So‗ng xom ashyo keyingi xonaga uzatiladi. Ikkinchi
xonachada ham birinchidagi jarayonlar takrorlanadi. Ajratuvchi esa purkagich orqali tasmadagi
xom ashyoni yuvib, oxirgi 15 xonachaga tushadi, undan 14,13,12, 11 va nihoyat 1 xonachaga
o‗tib to‗plagichga tushadi. Prujina kurakchali asbob ermon, valeriana, bahorgi adonis va
chuchukmiya ildizlaridan ajratma olishda sinab ko‗rilgan va ijobiy natija olingan.
Aylanma (sirkulyasion) usulda ajratma olish. Bu usulda ajratma olish ajratuvchining
uzluksiz aylanma harakatiga asoslangan. Ajratma olinadigan qurilma uzluksiz va avtomatik
tarzda Sokslet asbobiga qovushqoq ishlaydi. Qurilma bir-biri bilan o‗zaro bog‗langan kub,
ajratma olinadigan idish (ekstraktor), kondensator va to‗plagichlardan tashkil topgan.
Ishlash tartibi: maydalangan xom ashyo ajratma oladigan idashga joylashtiriladi, ustiga
bukik (sifon) naychadan pastroq sathgacha ajratuvchi solinadi va ivitish uchun 24 soatga
qoldiriladi. Ayni vaqtda ozroq ajratuvchi kub va to‗plagichga ham solinadi. Ivitish vaqti
to‗gagandan so‗ng to‗plagich jumragini ochib, ajratma oladigan idishning bukik naycha
sathigacha ajratuvchi quyiladi, bunda ajratmaning xammasi kubga tushadi. Kub qizib turganligi
uchun ajratuvchi bug‗lanib, to‗plagichga, so‗ngra esa ma‘lum tezlik bilan ajratma oladigan
idishga tushadi.
Suyuqlik sathi bukik naycha bilan tenglashganda yana ajratma kubga tushadi va jarayon shu
tarzda davom etadi.
Har gal ta‘sir qiluvchi modda kub qoladi, ajratuvchi esa bug‗ holiga o‗tib, u
kondensatopdya suyuqlikka aylanadi va yana ajratma olinadigan idishga tushadi. Xom ashyoda
ta‘sir qiluvchi modda tugagach, kub-dan ajratma to‗plagichga haydaladi, xom ashyo idishdan
olib tashlanadi va ajratma olinadigan idishga yangi xom ashyo joylashtiriladi. Bu qurilmada
qirqquloqning quyuq ek-strakti dietil yordamida olingan.
Xladonlar yordamida ajratma olish. Xladonlarning diffuziya qobiliyati katta bo‗lib,
osonlikcha xom ashyo hujayralariga kirib biofaol moddalarni eritib, tashqi fazaga olib o‗tadi.
Ko‗pchilik xladonlar tanlab (selektiv) eritish qobiliyatiga ega bo‗lib, nisbatan barqaror va sifatli
ekstrakt olishga imkon beradi. Olingan ajratmadan xladonlar xona haroratida bug‗lanib ketadi va
energaya sarflashga hojat qolmaydi. Xladonlarning bu xossalari ekstrakt ishlab chiqarishda
ajratuvchi si-fatida keng ko‗lamda ishlatish imkoniyatini yaratadi. Xladonlardan ajratuvchi
sifatida freon (11, 12, 114, 22) lar, suyultirilgan karbonat angidrid ishlatiladi. Bular yordamida
ajratma olish zich (germetik) berkitil-gan yuqori bosimga (55-65 atm) bardoSh bera oladigan
maxsus asboblarda, 20-25° haroratda olib boriladi.
Suyultirilgan karbonat angidrid gazidan ekstrakt olishda foydalanish. Buning uchun
maxsus po‗latdan yasal-gan uchta ekstraktor, suyuq karbonat angidrid gazi saqla-nadigan idish,
to‗plagich, bug‗latgich va kondensatordan tashkil topgan va o‗zaro zich berkitilgan qurilmadan
foydalaniladi. Ishlash jarayoni: ekstraktorlarga maydalangan o‗sim-lik xom ashyosi
joylashtiriladi, ustiga "oynasimon yuza hosil bo‗lguncha suyultirilgan karbonat angidrid yubori-
ladi va ivitish uchun ma‘lum vaqtga qoldiriladi. So‗ng pastki jo‗mraklarni ochib, ajratma
to‗plagichga quyio olinadi, suziladi, ajratuvchi bug‗latgichga o‗tkazilganda 20-25° haroratda
bug‗lanadi va tayyor mahsulot quyib oln-nadi. Ajratuvchi bug‗lari kondensatorda suyuq holga u
di va yana xom ashyodan ajratma olish uchun ishlatiladi.
Ajratmalarni yot moddalardan tozalash. Ajratma oli vaqgida xom ashyo va ajratuvchi
tabiatiga, olinish usull riga qarab ma‘lum miqdorda har xil yot moddalar ajralib chiqadi.
Ajratmani quyultirishdan oldin ulardan tozalash lozim. Yot moddalar tabiatiga va miqdoriga
qarab har xil tozalash usullari qo‗llaniladi. Masalan, ajratmani salqin joyda bir necha kunga
qoldirib, keyin suziladi, ma‘lum vaqt qaynatib, tindiriladi, ba‘zan ma‘lum miqdorda (2-20%)
adsorbent-lar bilan ishlov berib tindirib quyiladi, so‗ng suziladi yoki sentrifugalanadi.
Ajratmalardagi Yot moddalarni spirt yordamida cho‗ktirib tozalash ham keng qo‗llaniladi.
Ajratmani xom ashyo miqsorining yarmi qolguncha bug‗latiladi, sovitiladi, so‗ng qoldiq nisbatan
150
ikki marta ortiq (yoki xom ashyo bilan bir xil) miqdorda 95% li spirt bilan qo‗shib aralashtiriladi,
8° haroratda 5-6 kunga qoldiriladi, so‗ng suziladi.
Ajratmani quyultirish. Yot moddalardan tozalangan ajratmalar tegishli vakuum
bug‗latgich qurilmalarida 50- 60°S da quyultiriladi. Agar ajratma spirtli eritma yoki spirt
yordamida tozalangan bo‗lsa, mo‗tadil bosimda (vakuumsiz) spirt haydab olinadi, so‗ng suvli
qismi vakuum ostida bug‗latib quyultiriladi. Quritish. Agar quyuq ekstraktni quritish lozim
bo‗lsa, vakuum quritgich javonlaridan foydalaniladi. Kuyultirilmagan ajratmalar jo‗vali yoki
vakumli quritgichlarda quritiladi. Kuritilgan ekstrakg lozim bo‗lsa te-gishli tegirmonda
maydalanadi. Baholash. Quyuq va quruq ekstraktlar qoldiq namlik, otiretaldar va ta‘sir etuvchi
miqsori bo‗yicha baholanadi.
Saqlanishi. Quyuq va quruq ekstrakglar tarkibidagi biologik faol moddalari, ekstraktiv
moddalari va ajratuvchisining tabiatiga binoan gigroskopik xususiyatga ega. Shu tufayli 30, 50
va 100 g li og‗zi keng burama qopqoqli shisha idishlarda qopqoq ustidan parafinlangan holda
saqlanadi. O‗ziga xos texnologik jarayonga ega bo‗lgan quyuqva quruq ekstraktlar.
Belladonnaning quyuq ekstrakti (Extractum Belladonnae spissum). Ajratma belladonna bargidan
reperkolyasiya usulida 20% li spirt yordamida olinadi va yot moddalardan tozalanadi. So‗ng
bug‗latgich asboblarda 50-60°S da quyultirilib, ta‘sir etuvchi modda miqsori tekshiriladi. Agar
alkaloid miqdori 1,5% dan ortiq bo‗lsa, kraxmal qandi (patoka), dekstrin yoki qandlar qo‗shib
me‘yoriga keltiriladi, kam bo‗lganda alkaloidi me‘yoridan ko‗p bo‗lgan quyuq ekstrakt bilan
aralashtiriladi. Tayyor ekstraktda alkaloidlar miqdori (giossiaminga xisoblaganda) 1,4% dan kam
va 1,6% ko‗p bo‗lmasligi kerak. Ehtiyotlik bilan "B" ro‗yxat bo‗yicha saqlanadi. Mushaklar
tarangligini bo‗shashtiruvchi (spazmolitik) vosita sifatida ishlatiladi. Belladonnaning quruq
ekstrakti (Extractum Belladonnae siccum). Ajratma olish va yot moddalardan tozalash quyuq
ekstraktnikiga o‘hshash. Tozalangan ajratma tortiladi. Ekstraktiv moddalar va alkaloidlar
miqdori aniqdanadi. So‗ng ajratma vakuum bug‗lattich asbobida quyuq holatgacha bug‗latiladi.
Tayyor mahsulotda 0,7—0,8% alkaloid bo‗lguncha dekstrin qo‗shib aralashtiriladi, quritiladi,
maydalanadi, baholanadi va qadoqlanadi. Tayyor mahsulot tar-kibida giossiaminga hisoblaganda
0,7—0,8% alkaloid bo‗lishi kerak. Ehtiyotlik bilan "B" ro‗yxatida saqlanadi. Belladonnaning
quruq ekstrakti quyuq ekstraktga nisbatan ikki barobar ko‗p miqdorda ishlatiladi. Uning
yorlig‗ida "Belladonnaning quruq ekstrakti 1:2" deb yozilgan bo‗lishi kerak.
Chuchukmiya quyuq ekstrakti (Extractum Glycyrbiz spissum). Ajratuvchi sifatida
0,25 yoki 1% li ammiakli suv ishlatilib, ajratma kasrli matseratsiya usulida nadi. Xom ashyo
tarkibida suv va kislotalarda erimaydigan glitsirrizin kislota, ammiak bilan suvda yaxshi
eriydigan ammoniyli tuz holiga o‗tadi. Buning uchun maydalangan xom ashyo 5 baravar ortiq
olingan ajratuvchi bilan 2 kun qoldiriladi. Ajratma quyib olinadi va xom ashyo ustiga 3 baravar
miqdorda ajratuvchi quyib, yana bir kunga qoldiriladi. Ikkinchi ajratma quyib olinib, birinchisi
bilan birlashtiriladi, 3 soat qaynatilgandan so‗ng 5% miqdorida bentonit (kaolin, talk) qo‗shib
chayqatiladi va bir necha kunga qoldiriladi, so‗ng suziladi. Yot moddalardan tozalangan ajratma
vakuum asbobida quyuq holga kelguncha bug‗latiladi. Tayyor mahsulotda glitsirrizin kislotaning
miqdori 14% dan kam bo‗lmasligi kerak. Chuchukmiya qiyomi va xab dorilar tayyorlashda
ishlatiladi.
Chuchukmiyaning quruq ekstrakti (Extractum Glycyrrhizaesiccum).
Chuchukmiyaning quruq ekstrakti quritish yo‗li bilan tayyorlanadi. Tarkibida 17% glitsirrizin
kislotasi bo‗lishi kerak. Quyuq ekstraktiga qovushqoq ishlatiladi.
Qoqio„tning quyuq ekstrakti (Extractum Taraxasi spissum). Qoqio‗tning ildizidan
xloroformli suv yordamida kasrli matseratsiya usulida ajratma olinadi. Birinchi marta ivitish
uchun ikki kunga, ikkinchi marta bir kunga qoldiriladi. Yot moddalardan tozalash uchun
ajratmaga 3-5% kaolin qo‗shiladi, tindiriladi, suziladi va quruq holga kelguncha bug‗latiladi.
Qoqio‗tning quyuq ekstrakti hab dori tayyorlashda asossifatida ishlatiladi.
Erkak qirqqulog„n ekstrakti (Extractum Filicis maris). Ajratma olishda ajratuvchining
aylanma harakatiga asoslangan Sokslet asbobidan foydalaniladi. Ajratuvchi sifatida dietil efiri,
dixloretan yoki uglerod (IV) - xlorid ishlatish mumkin. Tayyor mahsulot tarkibida 25- 28%
151
filitsin bo‗ladi. Agar undan ortiq bo‗lsa, vazelin moyi yoki tarkibida kamroqta‘sir etuvchi
moddasi bo‗lgan ekstrakt bilan aralashtiriladi. Tayyor mahsulot tarki-bida ajratuvchi butunlay
qolmasligi va uning hidi bo‗lmasligi kerak. Qo‗ng‗ir rangta o‗tgan ekstrakt ishlatishga yaroqsiz
deb hisoblanadi. Saqlanish vaqtida filitsin kristall holida cho‗kib qolishi mumkin. Shuning uchun
ishlatishdan oldin ekstrakt yaxshilab aralashtiri-lishi lozim. Tayyor mahsulotning asalga
qovushqoq konsis-tensiyasi bo‗lishiga sabab, ajratuvchida ta‘sir etuvchi modda bilan bir qatorda
o‗simlik to‗qimalaridan mum-simon moddalar ham ajralib chiqishidir.Ekstrakt
chuvalchangsimon gijjalarni haydashda ish-latiladi, kunlik beriladigan miqsori -8 gramm.
Ehtiyotlik bilan "A" ro‗yxatida saqlanadi.
Fan va texnika taraqqiyoti misli ko‗rilmagan darajada rivojlangan xozirgi davrda,
axolini salomatligini saqlash, ularni yuqori samarali turg‗un va arzon dori-darmon bilan
ta‘minlash fanning ustivor yunalishlaridan biri xisoblanadi. Bu masalani xal qilish uchun
maxalliy, sintetik va dorivor o‗simliklardan olingan biofaol moddalar asosidagi dori vositalarini
sintez qilish usullarini ishlab chiqish lozim bo‗ladi. Tayyor dori vositalarini tayyorlashda
zamonaviy asbob-uskunalar, yuqori aniqlik darajasida ishlaydigan apparatlar va kompyuter
texnologiyalaridan foydalanish, ishlab chiqarishga tavsiya etilayotgan dori vositasini sifati,
yuqori biosamaradorligi va turg‗unligi xaqida oldindan xulosa berishga xizmat qiladi.
Kimyo farmatsevtika sanoatida suyuqlik va gazlarni isitish va sovutish, bug‗larni
kondensatsiyalash kabi jarayonlar keng tarqalgan. Bunday jarayonlar issiqlik almashinish
apparatlarida amalga oshiriladi.
Issiqlik almashinish jarayonlarida ishtirok etuvchi moddalar issiqlik tashuvchi agentlar
deb yuritiladi. yuqori haroratga ega bo‗lib, o‗zidan issiqlikni isitilayotgan muhitga beruvchi
moddalar isituvchi agentlar deb yuritiladi. Sovutilayotgan muhitga nisbatan past haroratga ega
bo‗lgan va o‗ziga muhitdan issiqlikni oluvchi moddalar sovituvchi agentlar deb ataladi.
Uchuvchan bo‗lmagan moddalar eritmalarini uning tarkibidagi erituvchini qaynatish
paytida chiqarib yuborish yo‗li bilan quyuqlashtirish jarayoni bug‗latish deb yuritiladi.Agar
bug‗lanish jarayoni qaynash haroratidan past haroratlarda suyuqlikning yuzasida ro‗y bersa,
bug‗lanish jarayonida bug‗ eritmaning butun hajmidan ajralib chiqadi.
Kimyo farmatsevtika sanoatida ishqor, tuz va boshqa moddalarning suvli eritmalari,
ayrim mineral va organik kislotalar, ko‗p atomli spirtlar hamda shu kabi bir qator suyuq
eritmalar bug‗latiladi. Ayrim vaqtda bug‗latish yordamida toza erituvchilar ham olinadi. Ba‘zi
sharoitlarda quyuqlashtirilgan eritma kristallanish jarayonini amalga oshirish uchun maxsus
bug‗latish apparatlariga yuboriladi.
Quyuqlashtirilgan eritmalar va bug‗latish natijasida xosil bo‗lgan qattiq moddalarni
oson hamda arzon qayta ishlash, saqlash va boshqa joylarga jo‗natish mumkin.
Bug‗latish jarayonida isituvchi agent sifatida asosan suv bug‗i ishlatiladi. Bunday bug‗
birlamchi bug‗ deb ataladi. Qaynayotgan eritmani bug‗latish paytida xosil bo‗lgan bug‗
ikkilamchi bug‗ deb ataladi. Eritmani bug‗latish uchun zarur bo‗lgan issiqlik miqdori devor
orqali beriladi. Faqat ayrim xollardagina, eritmalarni quyultirish uchun kerak bo‗lgan issiqlik
tutun gazlari yoki boshqa gazsimon issiqlik tashuvchi agentlarning suyuqlik bilan o‗zaro kontakti
orqali beriladi.
Bug‗latish jarayoni vakuum ostida, atmosfera va yuqori bosimlarda olib borilishi
mumkin. Eritmalarniing xossalari va ikkilamchi bug‗ning issiqligidan foydalanish zaruriyatiga
ko‗ra har xil bosimlar ishlatiladi.
Kimyo farmatsevtika sanoatida bug‗latish jarayoni bir va ko‗p apparatli qurilmalarda
amalga oshiriladi. Ko‗p apparatli, ya‘ni bir necha apparatlardan tashkil topgan bug‗latish
qurilmalari keng ishlatiladi. Ko‗p apparatli qurilmalarning faqat birinchi apparatiga isituvchi
(birlamchi) bug‗ beriladi. Keyingi apparatlarni isitish uchun esa oldingi apparatlardan chiqqan
bug‗ ishlatiladi. Natijada isituvchi bug‗ning umumiy sarfi kamayadi.
152
16-ma‟ruza. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan gormonal preparatlar.
Reja
Mavzuning dolzarbligi
1. Gormonal preparatlarni tayyor dori vositalari orasida tutgan o‗rni.
2. Gormonal preparatlarni ta‘rifi, tarixi, tavsifi va tasnifi.
3. Gormonal preparatlarni tayyorlashda ishlatiladigan yordamchi moddalar va ularga
qo‗yilgan talablar.
4. Gormonal preparatlarni tayyorlash texnologiyalari.
5. Gormonal preparatlarni qadoqlash, o‗rash, tashish va saqlash.
Xulosalar
Organopreparatlar (Medicamenta organotherapeutica) tirik organizm organ, to‗qima va
xujayralaridan, shuningdek qon va siydigidan olinadigan preparatlar bo‗lib, asosan
xayvonlarning endokrin bezlaridan olinadi. Bu bezlar deyarli turg‗un bo‗lmaganligi sababli,
tarkibidagi asosiy ta‘sir etuvchi moddaning ta‘sirini bir zumda yo‗qotishi mumkin. Shuning
uchun o‗ldirilgan xayvon organidan zudlik bilan ajratma olish va qayta ishlash lozim bo‗ladi.
Aks xolda xom ashyoni konsevalashga to‗g‗ri keladi. Konservalashning asosiy usuli xom
ashyoni -8-120 haroratda, ba‘zan esa undan ham past haroratda muzlatish kerak bo‗ladi. Natijada
xom ashyoning xujayra va to‗qimalarida sodir bo‗ladigan har hil jarayonlar sekinlashadi va
tarkibidagi asosiy moddalar deyarli xech qanday o‗zgarishlarga uchramaydi. Muzlatilgan xom
ashyo maxsus muzlatgichlarda saqlanadi, haroratning o‗zgarishi xom ashyoning sifatiga salbiy
ta‘sir ko‗rsatishi mumkin. Xom ashyoni konservalashda ba‘zan kimyoviy antiseptik xususiyatga
ega bo‗lgan moddalardan ham foydalaniladi. Bu maqsadda ko‗pincha etil spirti va atseton
ishlatiladi. Spirt tuxumdon va urug‗don xom ashyolarini, atseton esa gipofizni konservalashda
qo‗llaniladi.
Organopreparatlar sintez qilishda, veterinar tomonidan nazoratdan o‗tgan va go‗Shtga
tortishga ruxsat berilgan, endokrin bezlari zararlanmagan xayvonlarni organlari ishlatiladi.
Sababi endokrin bezlaridagi asosiy moddalar tashqi omillarga juda sezuvchan bo‗ladi, ayniqsa
xavo kislarodiga. Qayta ishlanishidan oldin, endokrin bezlar ortiqcha to‗qimalar, yog‗lar, tomir
to‗qimalari, yirik tomirlar, muskullar va boshqalardan tozalanadi. Tozalangan bezlar qopqoqli,
emalli yoki ruxli idishlarga solinib, saqlanadi.
Organopreparatlar olishda katta yoki kichik Shoxli qoramol, ot yoki cho‗chqalardan
foydalaniladi. Har xil hayvonlarda endokrin bezlarining rivojlanishi va ularning xususiyatlari
turlicha. Masalan, qo‗ylarning qalqonsimon bezi gormonal xossasi bo‗yicha boshqa hayvonlarga
nisbatan yuqori. Shuningdek, xayvonlarning yoShi va o‗tish davriga qarab ham bezlarning
xossalarida farq bo‗ladi. Masalan, yoShi o‗tgan hayvonlarda bezlarning gormonal xususiyatlari
yoSh havonlarga nisbatan past. Shuning uchun organopreparatlar ishlab chiqarishni to‗g‗ri va
to‗liq tashkil qilishda yuqoridagi fikr va mulohazalarga e‘tibor bermoq zarur.
Birinchi va ikkinchi guruh preparatlari faqat ichish uchun mo‗ljallangan
organopreparatlar bo‗lib, uchinchi guruh preparatlari esa in‘eksiya qilish uchun mo‗ljallangandir.
Bir nomdagi endokrin bezidan har xil tozalash darajasiga qarab turli
organopreparatlarni olish mumkin. Masalan, quritilgan gipofizning orqa bo‗lagidan adiurekrin
kukun dorisi olinsa, tozalangan ajratamadan esa pitiutrin olinadi. Shunngdek, bir nomdagi
bezdan har xil kimyoviy tabiatga va farmakologik guruhga mansub bo‗lgan preparatlarni olish
mumkin. Masalan Oshqozon osti bezidan insulin saqlovchi gormon va nuklein saqlovchi
inkrepan olish mumkin.
Gormonlar va gormon preparatlari.
Gormonlar grekcha so‗zdan olingan bo‗lib, hormao – harakatga keltirmoq,
qo‗zg‗altirmoq degan ma‘nolarni bildiradi. Ular har xil kimyoviy tabiatga ega bo‗lgan,
organizmning maxsus hujayralari ichki bezlaridan doimiy ravishda ajralib, qon yoki limfa
153
suyuqligiga tushib turadigan, shu bilan birga organizmning modda almashinuvi va fiziologik
funksiyasini boshqarib turadigan biologik faol moddalardir. Hozirgi paytda 60 ga yaqin ibologik
faol ichki sekretsiya bezlari ma‘lum bo‗lib, ularning har biri gormonal faollikka egadir.
Organizmda gormonlarning ishlab chiqarilishi va ta‘siri MNS tomonidan boshqariladi.
Tashqi va ichki muhit va sharoit xaqidagi butun ma‘lumot MNS ga kelib tushadi va u erda nerv
va gumoral javob signallari xosil bo‗ladi.
Kimyoviy yo‗l bilan steroid, oqsil va aminokislota tabiatli gormonlarni sintez qilish
ko‗p bosqichli va norentabel bo‗lganligi sababli, bugungi kunda ko‗proq biotexnologiyada fizik -
kimyoviy va genetik yo‗nalishlarning rivojlanishi bilan gormonlar gen injeneriyasi usulida
olinmoqda. Bu yo‗l bilan gormonlar olishda yuqori harorat, katalizator, bosim va boshqalar talab
qilinmaydi.
Oshqozon osti bezi gormonlari
Insulin (Insulinum, grekchadan insula - orol) – Oshqozon osti gormoni bo‗lib,
Langergans orolchalarining v-xujayralarida ishlab chiqariladi. U kimyoviy jihatdan oqsil tabiatga
ega. Inson insulini molekulasi ikkita A va V polipeptid zanjiridan iborat bo‗lib, ular ikkita
disulfid bog‗lari bilan birikkan. A zanjiri 21 ta, V zanjiri 30 aminokislota qoldig‗ini saqlaydi.
Molekulyar massasi 58000.
Birinchi marta 1921 yilda Kanadaning Toronta Shaxrida tadqiqotchilar F.G.Benting va
CH.X.Bestlar tomonidan itning Oshqozon osti bezidan etonol yordamida oksidlab insulin ajratib
olindi. Uning birinchi kristallari 1952 yilda gormonlarni boshqa gormonga qovushqoq
moddalardan, tozalash usullarining kashf qilinishi bilan (immunoelektroforez va yuqori samarali
suyuqlik xromatografiyasi) sintez qilindi. Bugungi kunda Shoxli qoramol va cho‗chqalarning
Oshqozon osti bezidan insulin olishning bir necha texnologiyalari ishlab chiqilgan. Farmatsevtik
korxonalarda eng ko‗p ishlatiladigan va qulay bo‗lgan insulin olish texnologiyasi quyidagi asosiy
bosqichlardan iborat:
1. Muzlatilgan Oshqozon osti bezini maydalash va nordon spirt eritmasi bilan
ekstraksiya qilish;
2. Eritma muhit pH ini 7,5 ga keltirib qo‗shimcha oqsillarni cho‗ktirish va lipidlardan
tozalash;
3. Insulin fraksiyasini izoelektrik nuqtada (pH 5,5) va spirt, efir, atseton bilan
cho‗ktirish;
4. Insulinni tozalash: tuzlarni cho‗ktirish, xromatografiya va boshqa usullar yordamida
fraksiyalarga ajratish;
5. Insulinni kristal holida cho‗ktirish;
6. Rux insulin holida qayta cho‗ktirish.
Yangi yoki muzlatilgan Oshqozon osti bezi go‗Sht maydalagichda maydalanib,
bismatseratsiya usulida birinchi bor 80-85% li etanol bilan aralashtirgichli reaktorda
ekstraksiyalanadi. Ikkinchi bor ortofosfat kislota (vodorod xlorid yoki sulfat) bilan oksidlangan
57% li etanol yordamida pH 2,8-3,0 gacha ekstraksiyalanadi. Ekstraksiya jarayoni 1,5-4 soat
doimiy aralashtirilgan holatda davom etadi. Oksidlangan spirt Oshqozon osti bezi tarkibidagi
tripsin fermentini inaktivizatsiya qiladi. Natijada insulin ekstrakt tarkibida o‗zgarmaagan holatda
saqlanib qoladi. Minsk endokrin preparatlari ishlab chiqarish zavodida ekstrakitsiya qilish uchun
rotor-pulsatsion appartidan foydalaniladi, bunda ma‘lum bir ma‘noda insulin ekstraksiya
jarayoni jadallashadi (1,5 soat).
Olingan ajratmalarni birlashtiriladi va 48 soatga sovuq joyda qoldiriladi, natijada
keraksiz oqsillar cho‗kmaga tushadi. cho‗kma sentrifugalash yordamida ajratiladi va tashlab
yuboriladi. Keyin nnsulinni ajratish va tozalash uchun ionalmashinish xromatografiya usulidan
foydalaniladi (tozalashning bir muncha jadal usuli). Tiniq eritmadan insulinni sorbsiyalash pH
3,0-3,3 oralig‗ida, yolg‗onkaynoq rejimida KU-33-30/100 makrog‗ovak sulfakationitida amalga
oshiriladi. Yog‗lar kationitni 65-67% li etanol bilan, qo‗shimcha oqsillar esa 0,3 mol/l atsetat
bufer eritmasi bilan (pH 5,3) yuvish orqali yo‗qotiladi. Insulinni desorbsiya qilish 0,01-0,05
mol/l li ammoniy buferi eritmasida (pH 10,0) tezlik bilan amalga oshiriladi va xlorid kislotasi
154
yordamida (pH 4,5) oksidlanadi va atseton qo‗shiladi. cho‗kmaaga tushgan begona moddalar
ajratib olinadi. Insulin rux atsetati eritmasi bilan cho‗kmaga tushiriladi (pH 6,2). Natijada
kristallash usuli bilan tozalanadigan rux insulini hosil bo‗ladi. Rux insulin suvda eritilib,
oksidlangan limon kislotasida pH 2,8 ga keltiriladi. Eritma 1 soatga qoldiriladi, hosil bo‗lgan
begona oqsillar cho‗kmasi filtrlash orqali yo‗qotiladi. Filtrat atseton bilan aralashtirilib, unga rux
xlorid va feno qo‗shiladi. Aralashma 00 haroratgacha sovutiladi. Insulinni sekin kristallash uchun
eritmaning pH muhitini asta-sekinlik bilan o‗zgartirish lozim bo‗ladi. Eritma muhit pHi 8,5 ga
kelguncha ishqorlanadi va 2-3 daqiqaga qoldiriladi, so‗ng pH 6,8 ga keltiriladi va 1 soat
davomida aralashtiriladi. Muhit pHi 6,5 ga kelganda 2 soat aralashtiriladi, muhit pH 6,2-6,5 da 2
soat aralashtirilib, 20 soatga qoldiriladi. Muhit pHi 5,8 bo‗lganda 2 soat aralashtirilib, 50
haroratda 48-96 soatga qoldiriladi. cho‗kmaga tushgan insulin kristallari sentrifugalash orqali
ajratib olinadi va Byuxner voronkasida avval sovuq tozalangan suv bilan, keyin atseton va efir
bilan yuviladi. Quritish havoni tozalovchi quritgichda olib boriladi.
Ko‗pgina farmatsevtika korxonalari va kompaniyalari tomonidan insulinni olish
texnologiyasini takomillashtirish bo‗yicha keng miqyosidagi tadqiqotlar olib borilmoqda.
Daniyaning ―Novo Indastri‖ kompaniyasi tomonidan V zanjiridagi alanin qoldig‗ini treoninga
almashtirish asosida insulin ishlab chiqarilishini yo‗lga qo‗ygan. Bu usul mahsulotni
xromatografik tozalash usulida
fermentativ almashinish hisobiga amalga oshiriladi. Natijada 99% toza modda saqlovchi bir
komponentli insulin hosil bo‗ladi.
Amerikaning ―Eli Lilli‖ kompaniyasi insulinni olishda nisbatan yuqori texnologik
darajasiga ega bo‗lgan ishlab chiqarish va tozalash jarayonidan foydalanadi. 1980 yildan boshlab
ishlab chiqarilayotgan insulin preparatlari qo‗shimcha tozalash bosqichida ionalmashinish
xromatografiya usulidan foydalangan holda ishlab chiqarilmoqda. Aynan shu kompaniya
insulinni gen injeneriyasi usulida ishlab chiqaradigan yirik markazlardan biridir. E.Soli E 12
Shtammlarning nopatogen xujayralari insulinni biosintez yo‗li orqali olishda boshlan0ich xom
ashyo hisoblanadi. Buning uchun proinsulinning PHK sida qayta transkriptazalash yordamida
DNK nuShasi sintez qilinadi. Disulfid bog‗larining paydo bo‗lishi bilan proinsulin insulin
molekulasini hosil qiladi. Rekombinanlangan DNK asosida olinadigan insulin ishlab
charilishidagi tozalash jarayoni izoelektrik cho‗ktirish va kristallash, gelfiltratsion
xromatografiya va ion almashinish xromatografiyasiga bog‗liq.
In‟eksiya uchun insulin (Insulinum pro injectionibus). Muhit pH ini 3,0-3,5
bo‗lguncha oksidlangan xlorid kislotasi qo‗shilib, kristallik insulinni suvda eritish yo‗li bilan
olinadi. Eritmaga solyubilizator sifatida 1,6-1,8% glitserin, konservant sifatida esa 0,25-0,3%
miqdorida fenol qo‗shiladi. Eritma filtrlash orqali sterillanadi. 1 ml eritma 40-80 TB saqlaydi.
Suinsulin (Suinsulinum). CHo‗chqalarning Oshqozon osti bezidan atsetatli bufer
yordamida olinadigan insulin kristalini eritish yo‗li bilan olinadi. Eritmaning muhit pH i 7,0 -7,5,
konservant – nipagin, 1 ml eritma 40-80 TB saqlaydi. Har ikki preparat ham qandli diabetni
davolashda asossiy preparatlar hisoblanadi. Ular nisbatan davomiy bo‗lmagan qandni tushirish
ta‘siriga ega samaradorlik odatda in‘eksiya qilingandan so‗Shng 15-20 daqiqa ichida yuzaga
keladi. Umumiy ta‘sir davomiyligi 6 soat. Preparat kamdan kam holatlarda allergik reaksiyalar
keltirib chiqaradi. 5-10 ml dan rezinka tiqin bilan mahkamlangan, alyumin qopqoqli flakonlarda
chiqariladi.
Ta’siri uzaytirilgan insulin preparatlari
In‟eksiya uchun insulin protamin suspenziyasi (Suspensio Insulin - protamini pro
injectionibus). Kristallik insulinga protamin sulfat va ikki almasningan natriy fosfat qo‗Shish
yo‗li bilan olingan preparat bo‗lib, ungp konservant sifatida – meta-krezol, fenol yoki nipaginni
glitserin bilan qo‗shiladi. Qandni tushirish samaradorligi in‘eksiya qilingandan so‗ng 2-4 soat
davomida namoyon bo‗ladi va 16-18 soat davom etadi.
In‟eksiya uchun amorf rux insulin suspenziyasi (Suspensio Zinc-Insulini amorphi
pro injectionibus). Bu steril insulin suspenziyasini rux xlorid bilan atsetat buferidagi eritmasi
bo‗lib, kristallik insulindan tayyorlanadi. Kristallik insulinning suvla eirtmaydiganamorf
155
zarrachalari suspenziya ko‗rinishida bo‗ladi. 1 ml eritma 40-80 TB da insulin vaaaaa 80-160
mkg rux saqlayli. Konservant sifatida 0,25-0,3% fenol ishlatiladi. Muhit pH 7,1-7,5. Qon
tarkibidagi qandni kamaytirish xossasi 1-1,5 soatdan so‗ng yuzaga keladi, ta‘sir davomiyligi 10-
12 soat.
In‟eksiya uchun rux insulin suspenziyasi (Suspensio Zinc-Insulini pro
injectionibus). Bu preparat amorf rux insulinni va rux insulin kristallari bilan 3:7 nisbatdagi,
atsetat buferidagi steril suspenziyasi bo‗lib, 1 ml eritma 40 TB insulin va 80-100 mkg rux
saqlaydi. Qaynda pasaytirish xossasi 2-4 soat oralig‗ida yuzaga keladi va 8-10 soat davomida
maksimum sararadorlikka erishilib, 20-24 soat ta‘sir ko‗rsatadi. Ta‘sir mexanizmi bilan xorijda
ishlab chiqariladigan ―Insulinum lente‖ ga yaqin turadi.
In‟eksiya uchun protamin rux insulini (Protamin Zinc-Insulinum pro
injectionibus). Bu preparat kristallik insulin eritmasiga protamin sulfat, rux xlorid va natriy
fosfat eritmalarini qo‗Shish bilan olinadi. Oq rangdagi steril suvli suspenziya qismi
chayqatilganda ko‗zga ko‗rinuvchi zarrachalarni saqlamasligi kerak. Saqlanish davomida
cho‗kma va rangsiz eritma qismlariga ajralib qoladi, 0,25-0,3% fenol bilan konservalanadi.
Eritma muhitining pH 6,9-7,3. 1 ml eritma 40 TB da insulin saqlaydi. Samaradorligi 3-6 soatdan
so‗ng paydo bo‗ladi, ta‘sir davomiyligi 24-36 soat davom etadi.
In‟eksiya uchun rux insulin kristllari suspenziyasi (Suspensio Zinc-Insulini pro
injectionibus). Bu preparat insulin steril suspenziyasini rux xlorid va atsetat buferidagi eritmasi
bo‗lib, insulin o‗z tarkibida suvda erimaydigan kristallarini saqlaydi. 1 ml eritma 40 TB da
insulin va 80-100 mkg rux saqlaydi. Eritma muhitining pH 7,1-7,5 ga teng. Qand miqdorini
kamaytirish xossasi 6-8 soat oralig‗ida yuzaga keladi, ta‘sir davomiyligi 30-36 soat. Ta‘sir
mexanizmi bo‗yicha ―Insulinum ultralente‖ ga yaqin turadi.
Oxirgi yillarda proinsulin va yuqori molekulali oqsillardan tozalangan insulin preparatlari ishlab
chiqildi. Ular organizmga yaxshi so‗riladi va xech qanday allergik reaksiyalar keltirib
chiqarmaydi. Bu guruh preparatlariga monoinsulin, insulin suspenziyasi – semilong, insulin
suspenziyasi – longva ultralonglar kiradi. Monoinsulin – qisqa vacht ta‘sir ko‗rsatuvchi preparat
bo‗lib, tarkibida cho‗chqadan olingan insulin kristallarini saqlaydi. Ta‘sir mexanizmi bo‗yicha
suinsulingga o‗xShaydi. Qolgan har uchchala preparat ham ta‘siri uzaytirilgan preparat
xisoblanadi.
1. Insulin suspenziyasi – semilong, ta‘siri bo‗yicha ―Semilente‖ yoki amorf rux insulin
suspenziyasiga o‗xShaydi. Ta‘sir davomiyligi 10-12 soat.
2. Insulin suspenziyasi – long, ta‘siri bo‗yicha ―Lente‖ yoki in‘eksiya uchun rux
insulin suspenziyasiga qovushqoq bo‗lib, 20-24 soat davomida ta‘sir ko‗rsatadi.
3. Insulin suspenziyasi – ultralong, ta‘siri bo‗yicha ―Ultralente‖ yoki in‘eksiya uchun
kristal rux insulin suspenziyasiga yaqin bo‗lib, 30-36 soat mobaynida ta‘sir qiladi.
Qalqonsimon bez gormonlari.
Tireoidin (Thyreoidinum) - yirik qoramolning yog‗sizlantirilgan va quritilgan
qalqonsimon bezidan olinadigan gormon preparati bo‗lib, sariq qo‗ng‗ir rangli, quritilgan
xayvon to‗imalariga xos kuchsiz xidli kukun. Suvda, spirtda va boshqa erituvchilarda erimaydi.
QuShxonalarda yoki go‗sht kombinatlarida yangi so‗yilgan qoramollarning qalqonsimon
bezlari ularga zarar etkazilmagan xolda ajratib olinib, 8-100 haroratda muzlatiladi va qayta
ishlash uchun muzxonalarda qoldiriladi. Qayta ishlash uchun muzlatilgan qalqonsimon bez
muzdan xoli etiladi va suv bilan yaxshilab yuviladi. Qo‗shimcha yog‗, muskul va biriktiruvchi
to‗qimalaridan shuningdek, kapillyar tomirlardan tozalanib, go‗Sht maydalagichda maydalanadi.
Maydalangan qiyma vakuum quritgichda 400 dan yuqori bo‗lmagan haroratda quritiladi.
Quritilgan massa Sokslet apparatida organik erituvchilar yordamida, past haroratda
yog‗sizlatiriladi. Organik erituvchilarning qoldig‗i yana vakuum quritgichda 400 dan yuqori
bo‗lmagan haroratda uchiriladi. Quruq yog‗sizlantirilgan massa farfor Sharli tegirmonda
maydalanadi. Preparat tarkibidagi organik bog‗langan yodga nisbatan standartlanadi. Uning
miqdori 0,17-0,23% bo‗lishi kerak. Kerak bo‗lsa preparat sut qandi bilan suyultiriladi.
Tireoidinni ta‘sir undagi ikkita gormonning mavjudligiga bog‗liq: tiroksin va triyodtironin
156
(organizmda har ikkalasining ham chapga buruvchi izomerlari mavjud). Kimyoviy jihatda
tiroksin triyodtironindan tarkibidagi bitta qo‗shimcha yod atomining mavjudligi bilan farq qiladi.
Tireoidin qalqonsimon bez fuksiyasining etishmovchiligida ichish uchun tavsiya qilinadi.
Kukun, tabletka, qobiqli tabletka ko‗rinishida 0,05-0,1 g dan chiqariladi. Quruq, sovuq va
Yorug‗likdan ximoya qilingan joylarda saqlanadi.
Triyodtironin gidroxlorid. Hozirgi paytda triyodtironin sintetik yo‗l bilan olinadi. Bu
sintetik preparat tuzilishi va ta‘sir ko‗lami bo‗yicha tabiiy preparatda farq qilmaydi.
Triyodtironin tiroksinga nisbatan 3-5 marta samarali bo‗lib, u qondagi oqsillar bilan kam
bog‗lanadi va to‗qima membranasi orqali erkin xolatda oson o‗ta oladi. Uning miqdori kasalning
yoShiga, xolatiga va kasallikning davomiyligiga qarab belgilanadi. Kattalarga 5-25 mg dan
boshlab, 40-60 mkg gacha, ba‘zan esa 100 mkg (0,1 g) gacha kunlik miqdor belgilanadi.
Preparat qalqonsimon bez funksiyasi etishmovchiligida ichish uchun beriladi. yuqori dozalarda
gipofizning tireotrop funksiyasi yo‗qolganda tavsiya qilinadi. Tireodin kabi saqlanadi.
Qo‘sh qalqonsimon bez gormon preparatlari.
Paratireoidin (Parathyreoidinum) – yirik xayvonlarning qalqonsimon bezidan
maydalangan xom ashyoni xlorid kislotasining kuchiz eritmasi bilan gidrolizlanib, sovutilgan
gidrolizat filtrlanadi va pH 4,8-4,9 keltirilib, oqsil fraksiyalari cho‗ktiriladi. cho‗kma suvda
eritilib, natriy xlorid bilan to‗yintiriladi. Eritma setrafugalanib, cho‗kma qismi ajratib olinadi va
yana suvda eritilib, pH 4,8-4,9 keltirilib yana cho‗ktiriladi. Shu yo‗l bilan tozalangan modda
suvda eritlib, preparatning itlarda qondagi kalsiy miqdorining ko‗payishiga qarab standartlanadi.
Eritma 0,25-0,3% fenol eritmasi bilan turg‗unlashtiriladi va aseptik sharoitda ampulalarga 1 ml
dan, flakonlarga 5 va 10 ml dan quyiladi. Paratireoidin organopreparatlarning uchinchi guruhiga
mansub bo‗lib, tiniq yoki kuchsiz tovlanuvchi suqlik. pH 2,5-3,0 1 ml preparat 20 TB saqlaydi.
Tetaniya, spazmofiliya, bronxial astmada ishlatiladi.
Gipofiz preparatlari
Gipofiz oldi va orqangi bo‗laklardan iborat bo‗lib, ularning har ikkisi ham o‗zlaridan
turlicha gormon ishlab chiqaradi. Gipofizning oldingi bo‗lagidan ishlab chiqariladigan
gormonlar o‗sish gormonlari xisoblanib, asosan organizmning o‗sishiga ta‘sir ko‗rsatadi. Ular
uglevod va yog‗ almashinuviga shuningdek, boshqa bir qancha endokrin bezlarining faoliyatiga
ta‘sir qiladi. Gipofizning orqa bo‗lagidan esa siydik ajralishi, qon bosimi, silliq muskullar
(asosan bachadon muskullariga), shuningdek uglevod almashinuvchiga ta‘sir qiladi. Gipofiz
gormonlari oqsil tabiatli bo‗ilb, proteolitik ferment ta‘sirida o‗zining faolligini yo‗qotadi.
Gipofizning oldi bo‘lagi gormonlari.
Gipofizning oldingi bo‗lagidan quyidagi gormonlar va gormon preparatlari yirik Shoxli
qoramol, bug‗i va cho‗chqalardan olinadi: in‘eksiya uchun kortikotropin (Corticocotropinum pro
injectionibus) yoki in‘eksiya uchun adrenokortikotrop gormoni (Hormonum
adrenocorticotropinum pro injectionibus), prolaktin (Prolactinum), in‘eksiya uchun rux-
kortikotropin suspenziyasi (Suspensio Zinccorticotropini pro inectionibus), tirotropin, laktin,
adipozin.
Kortikotropin (Corticotropinum) – adrenokortikotrop gormon (AKTG) bo‗lib,
gipofizning oldingi bo‗lagi bazal xujayralarida paydo bo‗ladi. Bu polipeptid gormon 39 ta
aminokislotadan tashkil topgan. Uning faolligi biologik usulda, ta‘sir birliklarida belgilanadi.
Kortikotropin buyrak usti bezi po‗stloq qismini fiziologik stimulyatori xisoblanadi. U qonda
kortikosteroid gormonlar ayniqsa glyukokortikoidlarning (kortizon, kortizol va boshqalar) va
androgenlarning xosil bo‗lishi va ajralishini kuchaytiradi. Bir vaqtning o‗zida buyrak usti bezida
askorbin kislotasi va xolesterinning to‗planishiga to‗sqinlik qiladi. Gipofiz oldi bo‗lagidan
kortikotropinni ajralib chiqishi bilan buyrak usti bezi po‗stloq qismi gormonlarining qondagi
konsentratsiyalari o‗rtasida uzviy bog‗liqlik mavjud.
Gipofiz gormonlarining olinish texnologiyasi sobiq Butunittifoq farmatsevtika ilmiy
tekshirish instituti xodimlari G.K.Korotaev va V.A.LivShitslar tomonidan taklif qilingan. Unga
ko‗ra yangi muzlatilgan gipofiz oldi bo‗lagidan farSh tayyorlanib, oksidlangan atseton (xlorid
kislotasining 1% eritmasi va 90% atseton) bilan ekstraksiyalanadi. Ajratma sentrafugalanib,
157
filtratga AKTG va laktogen gormoni o‗tadi. Bu vaqtda aralashmadagi atsetonning
konsentratsiyasi 92% ni tashkil qiladi. Aralashma -2-50 haroratda 10-12 soat davomida
qoldiriladi, natijada nordon atsetonli cho‗kma xosil bo‗ladi. cho‗kma nutch filtri orqali filtrlanib
olinib, 98% li sovutilgan atseton bilan cho‗kma yuviladi va xavo oqimida quritiladi. Nordon
atsetonli kukun suvda eritilib, oksidlangan sirka kislotasi va ammiak eritmasidan pH ko‗rsatkichi
5,0 bo‗lgunga qadar qo‗shiladi. Izoelektrik nuqtada laktogen cho‗kmaga tushadi, cho‗kma
setrafugalash orqali ajratib olinadi va undan laktin preparatini olishda foydalaniladi. Laktogen
gormoni ajratib olingandan so‗ng qolgan qoldiqqa ammoniy-atsetat buferidan pH ko‗rsatkichi
yana 5,0 ga etguncha qo‗shiladi va KM-sefadeks kationiti bilan to‗ldirilgan K-25 markali
kolonkadan o‗tkaziladi. Natijada kortikotropin ionalmashinuvchi smolaga adsorbsiyalanib,
undan kortikotropin ammoniy atsetat buferining etanoldagi eritmasi bilan desorbsiyalanadi.
Elyuatdan AKTG etanol bilan cho‗kmaga tushiriladi. cho‗kma setrafugalash orfali ajratib olinadi
va etanol va atseton bilan yuvilib, xavo oqimida quritiladi. AKTG ning suspenziyasining faolligi
70-90 TB /mg. AKTG biologik usulda standartlanadi. Uning faolligi TB da belgilanadi. AKTG
va laktinni olishda ishlatilgan qoldiqlardan somatotrop, follikulalarni stimullovchi, lyutenlovchi
va tireotrop gormonlarini olishda foydalaniladi.
AKTG zamonaviy tozalash usullaridan biri uni oksitsellyulozani 0,1 n li surka kislotasida
adsorbsiyalashga asoslangan. Buning uchun AKTG oksimetilsellyulozaning 0,1 n li sulfat
kislotasidagi eritmasi bilan elyuirlanib, elyuatdan gormon atseton bilan cho‗kmaga tushiriladi.
Bu yo‗l bilan AKTG faolligini 25 TB/mg oshirish mumkin.
Shuningdek, AKTG ni zonalniy elektroforez usulida kraxmal yordamida tozalash usuli
ham tavsiya etilgan bo‗lib, bunda uning faolligi 75 TB/mg gacha etadi.
UKS-50 smolali xromatografik kolonka orqali tozalashda esa uning faolligini 100 TB/mg
gacha oshirish mumkin.
Prolaktin. yangi muzlatilgan gipofizning oldingi bo‗lagidan tayyorlangan qiyma, 1:2
nisbatda suv bilan aralashtirilib, so‗ng unga 1:8 nisbaatda atseton va oksidlangan xlorid kislotasi
qo‗shiladi. Aralashma 1,5 soat aralashtiriladi va suzilib, siqib olinadi. Ajratmadan atsetonni
konsentratsiyasini 90% gachach ko‗tarish bilan biologik faol moddalar cho‗kmaga tushiriladi va
00 dan yuqori bo‗lmagan haroratda tindirish uchun bir kechaga qoldiriladi. cho‗kma nutch filtri
orqali filtrlanib, atseton bilan yuviladi va quritiladi.
Quruq nordon massa 0,6% sirka kislotasining eritmasida eritilib (50 g massaga 1 l
erituvchi), 10% natriy ishqori yordamida pH muxiti 2,8-3,0 ga keltiriladi. Eritma loyqalanib,
undagi laktinni tezroq cho‗kmaga tushirish uchun natriy xloridning to‗yingan eritmasidan
foydalaniladi (1 l aralashmaga 60 ml natriy xloridning to‗yingan eritmasi) va tindirish uchun 3
soatga qoldiriladi. cho‗kma sentrafugalash orqali ajratib olinib, quritiladi. Quruq massa
standartlanib, undan in‘eksion eritma tayyorlanadi va bakterial filtr orqali filtrlanib, 1 ml dan
ampulalarga quyiladi. Preparat sut bezlaridan sutni ajralib chiqishini tezlashtirish uchun yangi
farzandli bo‗lgan ayollarga tavsiya etiladi.
Xorionik gonadotropin (Gonadotropinum chorionicum) – xomilador ayollarning
siydigidan olinadi, tarkibida gonadotrop gormonlarini saqlaydi. Xomiladorlikning birinchi
yarimidan o‗tgan ayollarning toza va yangi siydik sirka kislotasi bilan kuchsiz kislotali
sharoitgacha oksidlanadi. Eritma filtrlanadi va vakuu bug‗latgichda 35-400 haroratdan yuqori
bo‗lmagan haroratda bug‗latiladi, toki boshlang‗ich ajratmaga nisbatan 1/10 qism ajratma
qolguncha. Qolgan qoldiq sovutilib, 4 marta ko‗p miqdorda 95% etil spirti bilan aralashtiriladi.
Natijada cho‗kma xosil bo‗ladi. cho‗kma filtrlanib, spirt va efir bilan yuviladi, so‗ng tozalanadi.
Buning uchun qoldiq 10 marta ko‗p miqdordagi suvda eritilib, sentrafugalanadi. Eritmaga
ammoniy xlorid va magniy xloriddan tashkil topgan reaktiv qo‗shiladi. Keyin esa ammiak
eritmasidan siydik tarkibidagi fosfatlarni cho‗ktirish uchun ishqoriy muhitgacha ammiak eritmasi
solinadi. Eritmaa filtrlanib, unga nisbatan 4 marta ko‗p miqdorda spirt qo‗shiladi. Xosil bo‗lgan
cho‗kma filtrlanib yig‗ib olinadi va spirt va efir bilan yuvilib, eksikatorda sulfat kislotasi yoki
kalsiy xlorid ishtirokida quritiladi. Standartlanib, 500, 1000 yoki 2000 TB larida flakonlarda
chiqariladi. Preparat steril lifilizatsiyalangan, natriy xlorridning 0,9% izotonik eritmasida ex
158
tempore tayyorlash uchun mo‗ljallangan kukun. Preparat tarkibida lyuteinlovchi gormon
saqlaydi, ayollarda sariq tanadagi follikulalarni xosil bo‗lishdagi o‗tish davrining vaqtini
uzaytiradi. Erkaklarda urug‗don xujayralarining funksiyasini kuchaytiradi.
Gipofizning orqa bo‘lagi gormonlari.
Adiurekrin (Adiurecrinum) – yirik qoramollarning gipofiz orqa bo‗lagidan olinadi.
Preparat gipofizning orqa bo‗lagida ishlab chiqariladigan barcha gormonlarni saqlaydi ayniqsa
antidiuretik gormonni, qaysiki tuz-suv almashinuvida ishtirok etuvchi. Gipofiz faolligini tez
yo‗qotishi mumkinligini inobatga olgan xolda u tezlik bilan konservalash uchun atsetonga
solinadi. Ishlatishdan oldin esa xom ashyo atsetondan olinib, gipofizning orqa bo‗lagi ajratib
olinadi va vakuum quritgich javonida 400 dan yuqori bo‗lmagan haroratda quritiladi. Quritilgan
massa benzin bilan Skslet apparatida yog‗sizlantiriladi. Ekstragent qoldiqlari vakuum ostida
uchiriladi va Sharli tegirmonda maydalanib, standartlanadi. Preparatning to‗liq nomi faqat
yog‗sizlantirish orqali quritilgan, kukun xoliga keltirilgan bez – Pulvis posterioris glandulae
pituitariae. Bu mayda, amorf jigar rangli, suvda va boshqa erituvchilarda erimaydigan kukun, 1
mg tarkibida 1TB saqlaydi. Quruq va salqin joylarda og‗zi mahkam yopiladigan idishlarda
saqlanadi. Qandsiz siydik qo‗yib yuborishda, siydik tutaolmaslikda ishlatiladi.
Pituitrin (Pituitrinum) – adiurekrindan, uni ikki marta 0,25% sirka kislotasining
eritmasida, 400 dan yuqori bo‗lmagan haroratda vaqti-vaqti bilan aralashtirib turgan xolda
qoldirish bilan olinadi. Aralashma filtrlanib, filtrat tarkibidagi oqsillar temir oksi xlorid bilan
dializlash orqali yo‗q qilinadi. cho‗kma filtrlash orqali yo‗qotiladi va filtrat tarkibidagi temir
qoldiqlarini yo‗qotish uchun eritmaga natriy gidrokarbonatda kuchsiz ishqoriy muhitgacha
qo‗shiladi. Eritma filtrlanib, pH muiti 3,0-4,0 bo‗lguncha sirka kislotasi qo‗shiladi va 0,3% fenol
bilan turg‗unlashtirilib, aseptik sharoitda 1 ml dan ampulalarga quyiladi. Preparat tiniq, rangsiz
suyuqlik bo‗lib, 1 ml preparat 5 yoki 10 TB saqlaydi. Tug‗uSh jarayonini tezlashtirish va
tug‗ruqdan keyingi qon ketishda ishlatiladi. Preparatning ta‘siri uning tarkibidagi bir qator
gormonlar: oksitotsin – bachdon silliq muskullarining qisqaruvchanligini oshiradi, vazopressin
qon tomirlarini torayishiga sabab bo‗ladi. Preparat shuningdek, qandsiz siydik ajratish va
siydikni tutaolmaslikda ishlatiladi. Teri orasiga yoki muskil ichiga 5-10 TB dan yuboriladi.
Buyrak usti bezi gormon preparatlari.
Yirik Shoxli qoramollarning buyrak usti bezlari adrenalin va noradrenalin olish uchun
asosiy xom ashyo bo‗lib xizmat qiladi. yangi so‗yilgan yirik Shoxli qoramollarning buyrak usti
bezlari tezlik bilan muzlatiladi yoki konservalanadi. Sababi adrenalin pirokatexin xosilasi
bo‗lganligi uchun suvli eritmada tez oksidlanadi. Buyrak usti bezini kompleks tarzda qayta
ishlash usuli undan turli xil tuzilishga ega bo‗lgan biologik faol moddalarni sintez qilishga imkon
beradi.
Buyrak usti bezi go‗Sht maydalagichda maydalanib, ichki qismi emal bilan qoplangan
po‗lat idishga solinadi va quruq muz bilan aralashtirilib, -20 haroratda 36 soatga qolddiriladi. Bu
bilan ekstraksiya jarayonini intensifikatsiyalashga erishiladi. Ekstraksiyalash oksidlangan spirt
bilan 3 marta amalga oshiriladi. Ajratmalar birlashtirilib, spirt vakuum ostida xaydab olinadi.
Suvli qismi boshlang‗ich hajmiga nisbatan 1/15 qism qolguncha 400 haroratdan yuqori
bo‗lmagan haroratda uchiriladi. Qolgan qismi 1:3 nisbatda sovutilgan atseton bilan aralashtirilib,
0-50 haroratda 20 soatga qoldiriladi. Xosil bo‗lgan cho‗kma ajratib olinib, tashlab yuboriladi.
Suyuqlikda qolgan atseton vakuum ostida xaydaladi, suvli qismi esa yana bir marta 5-100
haroratda 20 soatga qoldiriladi. Xosil bo‗lgan ajratma (1-ajratma) tarkibidagi cho‗kma ajratib
olinib, 50% spirt bilan yuviladi. Spirtli ajratmadan spirt vakuum ostida xaydab olinib, suvli qism
filtrlanib, filtrat sovuq atseton bilan qayta ishlanadi. Xosil bo‗lgan cho‗kma ajratib olinib, tashlab
yuboriladi. Suvli qismining konsentratsiyasi vakuum ostida ko‗tariladi va 1 -ajratma bilan
birlashtiriladi. Ajratma sovutiladi va 3-4 marta dixloretan (1 l dixloretanga 10 l ajratma) bilan
ekstraksiyalanadi. Natijada dixloretan tarkibiga kortikosteroidlar o‗tib, suvli fazada esa
adrenalinning asosiy massasi qoladi.
Dixloretanli ajratma kam miqdordagi suv bilan chayqatilib, -10-150 haroratda,
sovutgichda, 10-12 soatga qoldiriladi. Kam miqdorda adrenalin saqlagan suvli qismi dixloretanli
159
qismidan oson ajralishi uchun muzlagan xolda bo‗lsa maqsadga muvofiqdir. Dixloretanli
ajratmadan vakuum ostida dixloretan to‗liq uchiriladi. Qolgan qoldiq 70% spirtda eritilib, 00
haroratda 10-12 soatga qoldiriladi. Spirtli suyuqlik filtr qog‗oz orqali filtrlanib, filtr 3-4 marta
petroleyin efiri bilan qayta ishlanadi. Tozalangan spirtli eritma tarkibidagi spirt vakuum ostida
xaydab olinadi. cho‗kma esa (asalsimon massa) natriy xloridning izotonik eritmasida eritilib,
10% etil spirti bilan konservalanadi. Bu eritma 1 l bo‗lguncha xisoblangan miqdorda suyultiriladi
(har 25 kg cho‗chqaning, 40 kg yirik Shoxli qoramolning buyrak usti bezidan 1 l eritma xosil
bo‗lguncha) Eritmaning pH ko‗rsatkichi 4,2-4,5 ga keltiriladi va 2-50 haroratda uShlagan xolda
standartlanadi va qadoqlanadi. Standartlangandan so‗ng bakterial filtr orqali filtrlanib, aseptik
qoidalariga rioya qilingan xolda ampulalarga quyiladi.
Suvli fazada qolgan adrenalin eritmasi dixloretandan ajratish uchun muzlatilgan eritma
bilan birlashtirilib, ishqorlash uchun 25% ammiak eritmasi bilan pH ko‗rsatkichi 9,2 bo‗lguncha
qayta ishlanadi. Natijada adrenalin asos ko‗rinishida cho‗kmaga tushadi. Adrenalinni to‗liq
cho‗kmaga tushirishi uchun eritma bir kun davomida 10-120 haroratda qoldiriladi. Eritma
Byuxner voronkasi orqali filtrlanib, adrenalin kristallari yig‗ib olinadi. Ular kuchli spirt bilan
keyin esa efir bilan yuviladi. Olingan adrenalin tozalash uchun suv va oksidlangan xlorid
kislotasida eritiladi, erimay qolgan qoldiq adrenalin kristallari yig‗ib olinadi va suv, spirt va efir
bilan yuviladi.
Preparat adrenalin gidroxlorid va adrenalin gidrotartarat ko‗rinishida chiqariladi.
Adrenalin gidroxlorid (Adrenalini hydrochloridum) – oq yoki sal puShti rangli kristal
kukun. Toza va quritilgan adrenalin 0,01 n xlorid kislotasi eritmasida 1:1000 nisbatda eritiladi,
xlorbutanol va natriy bisulfit bilan konservalanadi, pH ko‗rsatkichi 3,0-3,5. Aseptik sharoitda
filtrlab sterillanadi. Inert gaz oqimida ampulalarga yoki qo‗ng‗ir rangli Shisha idishlarga
quyiladi.
Adrenalin gidrotartarat (Adrenalini hydrotartaras) – oq yoki oq kulrang tusli kristall
kukun. Yorug‗lik va xavo kislorodi ta‘sirida oson o‗zgaruvchan. Suv va spirtda yaxshi eriydi.
Suvli eritmalari (pH 3,0-4,0) adrenalin gidroxloridning eritmasiga nisbatan turg‗un. 1000
haroratda 15 daqiqa davomida sterillanadi.
Ta‘siri bo‗yicha adrenalin gidrotartarat adrenalin gidroxloriddan umuman farq qilmaydi.
Glaukomaning oddiy ochiq formalarida maxalliy tomirtoraytiruvchi sifatida ishlatiladi.
Adrenalin gidroxloridning 0,1% eritmalari flakonlarda 10 ml dan, in‘eksiya uchun 0,1%
eritmalari ampulalarda 1 ml dan chiqariladi.Adrenalin gidrotartaratning in‘eksiya uchun 0,18%
eritmalari 1 ml dan ampulalarda, tashqi maqsadlar uchun esa flakonlarda 10 ml dan chiqariladi.
Sovuq va Yorug‗likdan ximoya qilingan xolda saqlanadi.
Buyrak usti bezining po‗stloq qismidan katta miqdorda steroid gormonlar ishlab
chiqarilib, ular kortikosteroidlar deyiladi. Ular pregnan xosilalari xisoblanib, kimyoviy jihatdan
11-dezoksisteroidlar, 11-oksiteroidlar va 11-17 oksisteroidlarga bo‗linadi. Birinchi guruhga
aldosteron va kortikosteron atsetatlar mansub bo‗lib, bu gormonlar organizmda suv va
elektrolitlar almashinuviga ta‘sir qiladi. Ikkinchi guruh (tabiiy) gormonlari
glyukokortikosteroidlar xisoblanib, kortizol (gidrokortizon) va kortizon shular jumlasidandir.
Bu gormonlar organizmda bevosita uglevodlar va oqsillar almashinuviga ta‘sir ko‗rsatadi.
Shuningdek ular jigarda glikogenni to‗planishiga, qonda qand miqdorining ortishiga, siydik bilan
azotni ajralib chiqishini ko‗payishiga sabab bo‗ladi. Glyukokortikosteroidlar yallig‗lanishga
qarshi, desensibilizatsiyalovchi va antiallergik ta‘sir ko‗rsatadi.
Buyrak usti bezining po‗stloq qismi maydalanadi va efir bilan ekstraksiyalanadi. So‗ng
gormonlar avval spirtga keyin esa natriy xloridning izotonik eritmasiga o‗tkaziladi. Natijada
kortin xosil bo‗ladi.
Kortin (Cortinum) – buyrak usti bezining po‗stloq qismidan olingan tozalangan
ekstraktning suvli eritmasi. Preparat boshqa buyrak usti bezi gormonlariga o‗xShab ta‘sir
ko‗rsatadi, ya‘ni organizmda mineral moddalar, oqsil va uglevodlar almashinuvini boshqarishda
qatnashadi. Addison kasalligida ishlatiladi. Ampulalarda 1 ml dan 10 TB chiqariladi.
Kortizon atsetat (Cortisoni acetas) – amalda suvda erimaydigan, spirtda kam eriydigan
160
oq rangli kukun. Glyukokortikosteroidlarga o‗xShab ta‘sir ko‗rsatadi. Ichish uchun yoki muskul
orasiga (suspenziya ko‗rinishida) buyuriladi. Ichish uchun odatda davolashning birinchi kuni
0,1-0,2 g dan kuniga 3-4 maxal, so‗ng sekin astalik bilan doza kamaytirib boriladi, toki doimiy
terapevtik samaradorlik saqlanib qolguncha. Revmatizmda davo kursi 3-4 g, muskul orasiga
0,025-0,05 g dan kuniga bir marta yoki ikki marta har 8-12 soatda buyuriladi.
Gidrokortizon (Hydrocortisonum) – organizmga ta‘siri bo‗yicha kortizonga yaqin biroq
unga nisbatan ancha faol. Muskul orasiga yuborishda kortizonni 2/3 qismini tashkil qiladi.
Tibbiyot amaliyotida gidrokortizon, gidrokortizon atsetat, gidrokortizon suksinat ishlatiladi.
Gidrokortizon (erkin spirt) – asosan dori shakllarini tayyorlashda ishlatiladi:
gidrokortizon atsetat (Hydrocortisoni acetas) tashqi maqsadlar uchun 1% surtma shaklida
terining allergik kasalliklarida ishlatiladi. Gidrokortizonning mikrokristallik suspenziyasi 5-25
mg dan sinapslar ichiga kiritish uchun ishlatiladi. In‘eksiya uchun gidrokortizon atsetatning
2,5% li suspenziyasi (Suspensio Hydrocortisoni acetati 2,5% pro injectionibus) ampulalarda 2 ml
dan chiqariladi. 0,5% li gidrokortizon atsetatni ko‗z uchun surtmasi (Unguentum hydrocortisoni
acetates 0,5%). 1% gidrokortizon surtmasi ((Unguentum hydrocortisoni 1%). ―Kortikomitsetin‖
surtmasi ((Unguentum ―Corticomycetinum‖). yuqoridagi surtmalar terining yallig‗lanish,
allergik kasalliklarida ishlatiladi.
Gidrokortizon gemisuksinat (Hydrocortisonum hemisuccinas) - in‘eksiya uchun
liofilizatsiyalangan natriyli tuz ko‗rinishida chiqariladi. O‗tkir buyrak usti bezi
etishmovchiligida, bronxoastmatik statusda, miokard infarkti va tireotoksikkrizisni davolashda
ishlatiladi. Ampulalarda 5 ml 0,025 g dan yoki 10 ml 0,1 g dan chiqariladi.
Prednizon (Prednison) – prednizon atsetat (Prednisoni acetatis) ko‗rinishida chiqariladi.
Ta‘siri va qo‗llanilishi bo‗yicha kortizonga yaqin, biroq unga nisbatan 3-5 marta faolroq va unga
nisbatan organizmdagi minerallar almashinuvchiga kam ta‘sir qiladi. Tabletka ko‗rinishida
0,0011 va 0,0056 g dan chiqariladi.
Prednizolon (Prednisolonum) – gidrokortizonni digidratlangan analogi xisoblanib, ta‘siri
va faolligi bo‗yicha prednizonga yaqin turadi. Revmatizim, poliartritning nospetsefik
infeksiyalarida, bronxial astmada, o‗tkir limfatik va mieloid leykomiyada, shuningdek boshqa
glyukokortikosteroidlar bilan birgalikda ishlatiladi. Tabletka shaklida 0,0001 va 0,005 g dan
chiqariladi.
Prednizolon gemisuksinat (Prednisolonum hemisuccinas) – liofilizatsiyalangan xolda
ampulalarda 0,025 g dan chiqariladi. Ta‘siri va qo‗llanilishi bo‗yicha prednizolonga qovushqoq.
Ichish uchun yoki muskul orasiga yuborish uchun buyuriladi. Ampulaning ichidagi oldindan 35-
370 haroratgacha isitilgan 5 ml in‘eksion suvda eritilib, so‗ng in‘eksiya qilinadi. Teri
kasalliklarida maxalliy ishlatish uchun uning 0,5% surtmasi (25 mg prednizolon saqlagan 5 g
surtma tyubiklarda chiqariladi), terining nomikrob etiologiyali yallig‗lanish va allergik
kasalliklarida ishlatiladi. Qabul qilinishi va nojo‗ya ta‘sirlari gidrokortizon surtmasi bilan
qovushqoq.
Metilprednizolon (Methylprednisolonum) – prednizolon anologi bo‗lib, ta‘sir faolligi
bilan prednizolon va prednizonga yaqin, biroq mineralokortikoid faollikka ega emas. U yaxshi
so‗riladi. 0,004 g dan tabletka shaklida, suvda eruvchan natriy suksinat tuzi ko‗rinishida
chiqariladi. Ampulalarda 0,002 va 0,04 g dan kattalar uchun, bolalar uchun esa 0,008 g dan
erituvchi in‘eksion suv bilan birgalikda chiqariladi.
Deksametazon (Dexamethasonum). Uning kimyoviy nuqtai nazaridan o‗ziga xosligi
molekulasida ftor atomini saqlashidadir. Organizmga ta‘siri bo‗yicha boshqa
glyukokortikosteroidlarga yaqin, biroq ulardan faolroq. Kuchli yallig‗lanishga qarshi va
atiallergik ta‘sirga ega. Samaradorligi bo‗yicha 0,5 mg deksametazon 3,5 mg prednizolonga yoki
17,5 mg kortizonga to‗g‗ri keladi. Shunday ekan, deksametazon prednizolonga nisbatan 7 marta,
kortizonga nisbatan esa 35 marta faolroq. Revmatoid artrit, dermatoz, limfogranulematoz va
nefrotik sindromda ishlatiladi. Kattalar uchun sutkalik dozasi 0,002-0,003 g. Tabletka shaklida
0,0005 g dan chiqariladi. Quruq va Yorug‗likdan ximoya qilingan joyda saqlanadi. Xorijiy
davlatlarda oftalmologik amaliyotda ishlatish uchun deksametazonni 10 ml dan 0,1% li ko‗z
161
tomchilari ishlab chiqilgan.
Oftan-deksametazon - 1 ml eritmada 1 mg (0,1%) deksametazon 21 fosfat saqlovchi
ko‗z tomchisi. Bu ko‗z tomchilari keratit, irit kasalliklarida shuningdek, jarohatlar va ko‗z
jarrohligidan so‗ng yallig‗lanish jarayonni oldini olish uchun ishlatiladi.
“Deksona” (―Dexona‖) - ko‗z va quloq tomchisi, tarkibida 0,1% deksametazon natriy
fosfat va 0,5% neomitsin sulfat eritmasini saqlaydi. 5 ml dan tomchili flakonlarda chiqariladi.
Keratit, blefarit kasalliklarida va o‗rta quloq yallig‗lanishida ishlatiladi.
Sinaflan (Synaflanum) – oq rangli, qaymoqsimon tusli kristall kukun. Amalda suvda va
spirtda erimaydi. Tuzilishi bo‗yicha prednizolon va deksametazonga yaqin. Biroq molekulasida
ikkita ftor atomini saqlaydi, uglerod zanjirining S6 va S9 xolatlarida.
Sinaflanning 0,025% surtmasi (Unguentum Synaflani 0,025%) – Yorqin sariq rangli,
teri, silliq qavatlar, ekzema va chegaralangan psoriazdamaxalliy yallig‗lanishga qarshi vosita
sifatida ishlatiladi. Alyumin tyubalarda 10 yoki 15 g dan chiqariladi.Quruq va sovuq joylarda
saqlanadi.
Jinsiy bez gormon preparatlari.
Tuxumdonda ishlab chiqariladigan ayol jinsiy bez gormonlari estran uglevodorodi
xosilalari bo‗ib, estron (follikulin) va estradiol ularning tipik vakillaridir. Urug‗donda ishlab
chiqariladigan erkak jinsiy bez gormonlari androstan uglevodorodi bo‗lib, testosteron ularning
tipik vakili xisoblanadi. Kimyoviy jihatdan ayol va erkak jinsiy bez gormonlari bir-biriga yaqin
bo‗lgan steroid gormon xisoblanadi.
Bu gormon preparatlarini tabiiy usulda olish bir qator qiyinchiliklarni keltirib chiqargani
uchun, bugungi kunda ularni sintetik usullar bilan sintez qilish yo‗lga qo‗yilgan. Shuningdek
ularning bir qator analoglari ham ishlab chiqarishda mavjud. Ular etinil-estradiol, sineestrol,
dietilstilbestrol, metiltestosteron va boshqalar.Bilogik xom ashyodan rasman sintez qilinayotgan
jinsiy bez gormonlari bular ayol jinsiy bez gormonlaridir.
Estron (Oestronum) – qoramolning tuxumdonidan olinadigan gormon preparati bo‗lib,
tuxumdon ko‗p miqdorda follikulyar gormon saqlaydi. Bu maqsadda ko‗proq siydikdan
foydalaniladi (asosan xomilador ayollar yoki xomilador xayvonlar siydigidan). Siydik xlorid
kislotasi bilan oksidlanib, benzol yoki efir bilan ekstraksiya qilinadi. Bu jarayon uzluksiz
ishlaydigan emalli yopiq ekstraktorda olib boriladi. Ajratmaning efirli yoki benzolli qismi suvli
qismidan ajratib olinib, uchiriladi. Qoldiq spirtda eritilib, spirtli eritma filtrlanadi va filtrat
bug‗latiladi. Qolgan qoldiq efir bilan aralashtirilib, efir xaydaladi va qoldiq maxsus tozalash
usuli bo‗yicha tozalanadi. Natijada oq kristal kukun xosil bo‗ladi. Estron barcha ayol jinsiy bez
gormonlari uchun standart xisoblanadi. Uning o‗simlik moydiga eritmasi (Solutio Oestronum
oleosa) 1 ml dan ampulalarda chiqariladi.
162
17-ma‟ruza. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan ferment preparatlari va biogen
stimulyatorlar.
Reja
Mavzuning dolzarbligi
1. Ferment preparatlari va biogen stimulyatorlarni tayyor dori vositalari orasida tutgan
o‗rni.
2. Ferment preparatlari va biogen stimulyatorlarni ta‘rifi, tarixi, tavsifi va tasnifi.
3. Ferment preparatlari va biogen stimulyatorlarni tayyorlashda ishlatiladigan
yordamchi moddalar va ularga qo‗yilgan talablar.
4. Ferment preparatlari va biogen stimulyatorlarni tayyorlash texnologiyalari.
5. Ferment preparatlari va biogen stimulyatorlarni qadoqlash, o‗rash, tashish va
saqlash.
Xulosalar
Fermentlar - tirik organizmlarning xujayra va to‗qimalari tarkibiga kiruvchi va biologik
katalizator rolini o‗ynovchi maxsus oqsillardir. Ularning aossiy xossalari reaksiya muhitining
o‗zgarishiga va haroratga juda sezuvchan bo‗lib, o‗zining aniq va maxsus ta‘sirga egaligidadir.
Haroratning 500 dan ko‗tarilishi fermentlarning faolligini keskin kamayishiga olib keladi. 80
0
haroratda esa butunlay katalitik ta‘sirining yo‗qotilishi kuzatiladi. Shuningdek harorat ta‘sirining
davomiyligi ham fermentlarning faolligiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Ko‗pgina fermentlarning
xujayra va to‗qima tarkibidan ajratib olishda 37-400 harorat optimal xisoblanadi. Muhit pH ning
o‗zgarishi ham fermentlarning faolligiga keskin ta‘sir ko‗rsatadi. Har bitta ferment uchun o‗ziga
xos pH ko‗rsatkichi mavjud.
Oshqozon Shilliq qavati ferment preparatlari.
Pepsin – o‗zida proteolitik ferment saqlovchi preparat bo‗lib, asosan cho‗chqaning
Oshqozon Shilliq qavatidan olinadi. U erda pepsin proferment – pepsinogen ko‗rinishida
to‗planadi. Pepsinogen (m.m. 40 000) xlorid kislotasi yordamida faollashadi, natijada
autokatalitik pepsin molekulasi xosil bo‗ladi. So‗ng polipeptid qoldig‗i va pepsin ingibitori xosil
bo‗lib u faollashga ko‗rinishga o‗tadi (m.m. 34 000). Pepsin faol markazida dikarbon
aminokislota qoldig‗ini saqlovchi karboproteinaza guruhiga mansubdir (pH 1,5-2,5).
Bugungi kunga kelib pepsinni 3 xil olish usuli mavjud.
Birinchi usul. CHo‗chqalarning Oshqozon Shilliq qavati yog‗ va boshqa muskul va
to‗qimalardan ajratilib, tozalangan issiq suv (400 haroratdan yuqori bo‗lmagan haroratda) bilan
yuviladi. Go‗Sht maydalagichda maydalanib, 0,5% li xlorid kislotasi eritmasi bilan pH muhiti
1,9-2,3 ga keltiriladi. Xom ashyo va ekstragent nisbati 1:4. Aralashma 400 haroratda 18 soatga
qoldiriladi. So‗ng suyuqlik qismi quyib olinib, yana 1:6 nisbatda ekstraksiya qilinadi. Bu 24 soat
davom etadi. Suyuqliklar birlashtirilib, doimiy aralashtirib turgan xolda, suyuqlikka nisbatan 20-
25% natriy xloridning izotonik eritmasi qo‗shiladi. Eritmada cho‗kma xosil bo‗lib, pepsin
suyuqlik qismida qoladi. Suvli qism ajratib olinib, vakuum quritgich javonida, 35-400 haroratda
quritiladi, maydalanadi va elanadi.
Ikkinchi usul. Bu usul L.S.KazapHovskiy, V.N.Solonko va L.A.Shinyanskiylar
tomonidan taklif qilingan bo‗lib, ultratovuSh usulida pepsin olish deyiladi. Buning uchun
maydalangan xom ashyo 0,5% li xlorid kislotasi bilan (1:4 nisbatda) idishga (nay) jaylashtirilib,
transformator moyi bilan to‗ldirilgan obzanga tushiriladi. Obzanga 500 kGs chastotali,9 Vt/sm2
intensivlikda, 5 daqiqa davomida ultratovuSh yuboriladi. So‗ng idishdan suyuqlik qismi quyib
olinib, qoldiqqa yana 0,5% li xlorid kislotasi (1:2 nisbatda) solinadi va 3 daqiqa davomida
ultratovuSh yuboriladi. Ajratmalar birlashtirilib, vakuum quritgich javonida quyuq massagacha
quyultirilib, sut qandi bilan aralashtiriladi va quritilib, maydalanadi.
Ba‘zi xollarda ajratmaga 0,1 mol/l li ammiak eritmasi solinib, kuchsiz ishqoriy muhit
xosil qilinadi va fosfatli aralashma bilan kuchsiz ishqoriy muhit turg‗unligi oshiriladi. Fosfatli
163
aralashma 10% li kalsiy xloridni teng miqdordagi 5,5% li ikki almashilgan natriy fosfat bilan
aralashtrib tayyorlanadi. Fosfatli aralashma qo‗shilgandan so‗ng aralashma yaxshilab
aralashtirilib, 5-6 soatga qoldiriladi.Natijada eritmaga ammiak yordamida ajralib chiqqan pepsin
kalsiy fosfat aralashmasining yuzasiga adsorsiyalanadi va cho‗kmaga tushadi. Pepsinni
eritmaning tarkibiga qaytadan o‗tkazish uchun yana ammiak eritmasi bilan qayta ishlanadi.
Aralashmaning suyuqlik qismi quyib olinib, nutch filtri orqali filtrlanadi. cho‗kma 4% li Shavel
kislotasi bilan qayta ishlanadi. Natijada kalsiy fosfat suvda erimaydigan kalsiy oksalat
ko‗rinishiga o‗tadi, pepsin esa suvda erib eritma tarkibiga o‗tadi. Eritma filtrlanib, cho‗kam suv
bilan yuviladi. Eritmaning pH ko‗rsatkichi 1 n ammiak eritmasi bilan 2,4-2,6 ga keltiriladi.
So‗ng eritmaga teng miqdordagi spirt-efir aralashmasidan eritmaning hajmiga nisbatan 5 marta
ko‗p miqdorda qo‗shiladi. Natijada oq rangli cho‗kma tushadi, cho‗kma o‗z navbatida avval kam
miqdordagi spirt-efir aralashmasida so‗ngra esa efir bilan yuviladi. cho‗kma issiq xavo oqimida
quritiladi.
Uchinchi usul. Bu usul A.YA.Danilevskiy tomonidan taklif qilingan bo‗lib, usul
pepsinni dializ usulida metallarning neytral asosli tuzlari yordamida tozalashga asoslangan.
Standartlash. Pepsin proteolitik faolligi bo‗yicha standartlanadi. Buning uchun tovuq
tuxumining oqsilidan foydalaniladi. 10 g oqsil 0,1 g pepsin bilan, standart sharoitda, 3-4 soat
davomida erib ketishi kerak. Biologik faolligi tekshirilgandan so‗ng qand upasi bilan (1:100)
aralashtiriladi.
Tavsifi. Pepsin oq yoki sarg‗ishsimon, nordon-Shirin ta‘mli, kuchsiz o‗ziga xos xidli
kukun. Suvda to‗liq eriydi (kolloid eritma), eritmaning rangi tiniq yoki sal loyqa, lekin cho‗kma
tushmaydi. Eritmaning 2% li fenolftalein bilan muhiti kuchsiz kislotali. Preparatning namligi 1%
dan ortmasligi kerak. Tarkibidagi patogen mikrofloralar, saprofitlar koloniyasi 1 g preparatda
2000 dan ortmasligi lozim.
Ishlatilishi. Ovqat xazm qilish buzilganda, gipo va anatsidli gastritda, dispepsiyada
ishlatiladi. Uning atsidin bilan xosil qilgan kombinatsiyasi –betain gidroxlorid eritma
ko‗rinishida ichish uchun beriladi. U erkin xoldagi xlorid kislotasini oson gidrolizlaydi.
Saqlanishi. Og‗zi yaxshi yopiladigan idishlarda 2-150 dan yuqori bo‗lmagan haroratda,
Yorug‗lik tushmaydigan joyda saqlanadi.
Atsidin-pepsin – tarkibida 1 qism pepsin va 4 qism betain gidroxlorid saqlaydi. Tabletka
ko‗rinishida 0,5 va 0,25 g dan chiqariladi.
Abomin – tarkibida proteolitik fermentlar yig‗indisini saqlaydi. Buzoq va
qo‗zichoqlarning sut emish davrida Oshqozon Shilliq qavatida olinadi. U amorf ko‗rinishli,
o‗ziga xos xid va Sho‗r ta‘mli (natriy xlorid aralashmasini saqlaganligi uchun) kukun. 0,2 g dan
tabletka ko‗rinishida chiqariladi. Bitta tabletka 50 000 TB saqlaydi.
Oshqozon Shirasi. Tabiiy Oshqozon Shirasi I.P.Pavlov usuli bo‗yicha sog‗lom itlardan
ezofagotom fistulasini o‗pHatish bilan olinadi. Buning uchun itlarning Oshqozoniga emak
tushirmasdan toza xoldagi Oshqozon Shirasi ajratib olinadi. Uning turg‗unligini ta‘minlash
uchun 0,03-0,04% salitsil kislotasi qo‗shiladi.
Tayyor maxsulot tavsifi. Rangsiz, tiniq eritma bo‗lib, nordon ta‘mli, o‗ziga xos xidli.
Tarkibida nukleoproteid oqsillarini, fermentlardan pepsin, ximozin va lipazani (0,45-0,51%),
shuningdek 0,5% miqdorida xlorid kislotasini saqlaydi. pH 0,8-1,0. Qolaversa tarkibida yana
noorganik moddalardan natriy xlorid, kaliy xlorid, ammoniy xlorid, fosfatlar, sulfatlar va kam
miqdorda vodorod rodanidini saqlaydi.
Qadoqlash. 100-150 ml dan Shisha idishlarga qadoqlanadi.
Saqlanishi. 2-100 haroratda, Yorug‗lik tushmaydigan joylarda saqlanadi. Saqlanish
muddati 6 oy. Muzlatilgan tabiiy Oshqozon Shirasida cho‗kma xosil bo‗ladi. Lekin xona
haroratigacha isitish davomida cho‗kma erib ketadi.
Ishlatilishi. Oshqozon osti bezining fuksiyasi buzilganda ishlatiladi.
Sun‘iy Oshqozon Shirasi cho‗chqalarning Oshqozon Shilliq qavatini xlorid kislotasi bilan
oksidlangan suvli ekstrakti xisoblanadi.
164
Oshqozon osti bezi ferment preparatlari.
Pankreatin – tarkibida asosan tripsin va amilaza, qisman lipaza saqlaydi. Oshqozon osti
bezining proteolitik fermentlari tripsinogen va ximotripsinogenlar proferment ko‗rinishida xosil
bo‗ladi.
Texnologiyasi. yangi yoki muzlatilgan Shoxli qoramolning Oshqozon osti bezi go‗Sht
maydalagichda maydalanib, Sharbat qismi ajratib olinadi va spirt bilan cho‗ktiriladi. cho‗kma
spirt va efir bilan yuvilib, quritiladi va maydalanadi. Tripsinni faolligi tekshirilib, sut qandi bilan
preparatning faolligi 25 TB ga etguncha suyultiriladi.
Aminokislota preparatlari.
Aminopeptid (Aminopeptidum)
Gidrolizin L-103 (Hydrolysinum L-103)
Gidrolizat kazein (Hydrolysatum caseini)
Vitamin preparatlari
Sianokobalamin – vitamin V12, hayvon organlaridan olinadigan vitamin preparatlarining
tipik vakili. Kimyoviy nuqtai nazaridan sianokobalamin peptid tabiatli vitamin preparati
xisoblanadi. V12 vitamini antianemik, shu bilan birga jigar va asab tizimiga ijobiy ta‘sir etuvchi
preparat.
Kampolon (Campolonum).
Fosfor saqlovchi organopreparatlar.
MAP (MAP)– muskul – adenili preparati. Tarkibida 0,2% adenil kislota saqlovchi
(adenozilmonofosfor kislotasi - AMF) MAP biologik usulda piva xamirturuShidan olinadi.
Suyuq piva xamirturuShi
Nospetsifik ta’sirga ega bo‘lgan organopreparatlar.
Splenin (Spleninum) – oqsilsiz gormonal biologik faol modda bo‗lib, V.P.Komissarenko
usuli bo‗yicha yirik Shoxli qoramolning talog‗idan olinadi. Bitta seriyada 205 kg qora taloq 5-60
haroratda sovutgichda 120-144 soat davomida saqlanadi va go‗Sht maydalagichda (204,2 kg)
maydalanadi. Reaktorga 400 kg dixloretan solib, maydalangan qiyma (200 kg) 30-40 kg dan
porsiyalarga ajratilib, birinchi porsiya 4 soat, qolganlari bir kunda 6 soatdan ko‗p bo‗lmagan vaqt
oralig‗ida ekstratsiyalanadi. Ajratma 1 kunga qoldirilib, vakuum bug‗latgich appratida dixloretan
haydab olinadi. Harorat 450, bosim 650 mm. s. u., vaqt 22 soat. Olingan ekstraktning suvli
qismiga (5 l) 1 l 70% li spirt qo‗shib, 400 gacha qizdiriladi. Qizdirilgan massa ikkita 5 litrli
tubusli idishga o‗tkaziladi va ularga 0,5 l dan 70% li etil spirti va 1 kg petrolein efiri qo‗shiladi.
Aralashmalar 10 daqiqa davomida chayqatilib, fraksiyalarga ajratish uchun qoldiriladi. Tarkibida
splenin saqlovchi spirtli qismi idishga quyib olinib, bu jarayon yana 2-3 marta takrorlanadi.
Spirtli ajratmalar birlashtirilib, vakuum bug‗latgich apparatiga o‗tkaziladi va spirt haydab
olinadi. Suvli qismi 15 g toza xoldagi natriy xlorid bilan aralashtirilib, eritma filtrlanadi.
Filtrlangan spleninni suvli eritmasi (1,4 l) 3,1 l natriy xloridning izotonik eritmasida eritilib,
ustiga konservant sifatida 0,5 l spirt qo‗shiladi. Aralashma filtrlanadi va simob kvarsli lampa
ostida 15 daqiqa davomida sterillanadi. So‗ng splenin eritmasi Zeys filtri orqali o‗tkazilib, steril
ballonlarga o‗tkaziladi va ampulalarga quyish ampula sexiga o‗tkaziladi. Tayyor maxsulot
tarkibidagi spirt miqdori 9,5-10,5% tashkil qilishi kerak. Splenin 1 ml dan ampulalarga quyiladi.
Toksikozni davolashda va nur kasalliklarida ishlatiladi.
Pantokrin (Pantocrinum).
Biogen stimulyatorlar.
Biogen stimulyatorlarning ma‘lum bir kasallikni davolash maqsadida ishlatilishi qadim
zamonlardan ma‘lum. Xalq tabobatida ari zahari, ma‘lum bir baliq turlari va dengiz muShugidan
bigen stimulyator sifatida bir qator mamlakatlarda foydalanilgan. Terapiyada birinchi bo‗lib ari
zahridan bigen stimulyator sifatida Paratsels (XYI asr) foydalangan.
50 yildan avvalroq akademik N.Sitsin asal bilan gul changlari aralashmasini (pergi)
doimiy ravishda iste‘mol qilib yurish organizmning himoya kuchini oshirishini va bir qator
kasalliklarga qarshi kuraShishini kuchaytirishi xaqida ta‘kidlab o‗tgan. Bu borada xalq
tabobatida qadim zamonlardan beri ishlatilib kelinayotgan propolis muhim ahamiyatga egadir.
165
shuningdek, organizmning ummiy tonusini oshiruvchi, modda almashinuvini va qon aylanishini
yaxshilovchi ―Apilak‖ preparati ham.
XX asr tibbiyotning qo‗lga kiritgan eng katta yutuqlaridan biri bu to‗qima terapiyasidir,
qaysiki oftalmolog – akademik V.P.Filatov tomonidan birinchi marta amaliyotga tadbiq etgan.
Biogen stimulyatorlarning kimyoviy xossalari.
Biogen stimulyatorlarning kimyoviy xossalari xozirgacha to‗laligicha o‗rganilgan emas.
Ularning kimyoviy xossalari va tabiati turlichadir. Biogen stimulyatorlarning paydo bo‗lishida
juda murakkab biokimyoviy jarayonlar sodir bo‗ladi.Natijada xujayra va to‗qimalardagi modda
almashinuv jarayoniga mos ravishda xayvon yoki o‗simlik xom ashyolaridan oligan
ekstraktlarning fizik-kimyoviy xossalari o‗zgarib ketadi. Bu o‗zgarishlarning natijasida asosiy
ko‗zga ko‗rinuvchi belgi bu suvda eriydigan moddalarning avtoliz jarayoni xisobiga
ko‗payishidir. Shuningdek, kislotali muhitga ega bo‗lgan moddalar miqdorining ko‗payishi
muhit pH o‗zgarishiga sabab bo‗ladi. Ayniqsa aminli azot, glyutamin va asparginat
kislotalarining turli xil brikmalarini to‗planishi oksidlanish darajsining ortishi va yodga bo‗lgan
talabning ko‗payishiga olib keladi.
Past haroratda to‗qimalarda biogen situmlyatorlarning paydo bo‗lishi va to‗planishini
birinchi bo‗lib, A.V.BlagoveShenskiy o‗rgandi. Uning izohlashicha, bunday xolatda
to‗qimalardagi oksidlanish va gidrolizlanish jarayonlari buziladi, natijada aminokislota va
ularning dezaminlangan maxsultlarining to‗planishi yuzaga keladi. To‗qimalardagi
dezaminlanish va oksidlanish jarayonlarining xisobiga aspargin kislotasidan olma, fumar va
qahrabo kislotalari xosil bo‗ladi. Fenilalanindan korichnaya, tirozindan esa paraoksikumarin va
boshqa bir qator kislotalar xosil bo‗ladi. Bu moddalar normash sharoitda xujayralaning yashashi
va rivojlanishi uchun zarur bo‗lgan inert oqsillar bilan birikadi va ularning faolligini oshiradi.
Biogen stimulyatorlar tarkibiga kiruvchi dikarbon kislotalari o‗zlarining karboksil guruhlari bilan
erkin xolatdagi oqsil molekulalarining aminoguruhlari bilan birikib, yangi yuqori energiya
manbaiga ega bo‗lgan birikmalarni xosil qiladi. Natijada fermentlarning energiyani tashish
faolligi ortadi. Fermentlar faolligini ortishini A.V.BlagoveShenskiy organizmning yoSharishiga
olib keladi deb xisoblaydi. Organik kislotalar (to‗qima atsidozi xisobiga) olma va qahrabo
kislotalarining to‗planishi natijasida aspargin kislotasining dezaminlanishiga olib keladi. Olma
kislotasining xosil bo‗lishi,
O‘simliklardan olinadigan biogen stimulyatorlar.
Suyuq aloy ekstrakti (Extractum Aloes fluidum). V.P.Filatov usuli bo‗yicha
biostimullangan aloy barglaridan (Aloe arborescens Mill) Zakavkazya yoki Markaziy Osiyo
issiqxonalarida etishtirilgan aloy barglaridan olinadi. O‗simlik 2 yoShdan katta bo‗lishi lozim.
Pastki barglari yig‗ib olinib, 4-80 haroratda, qorong‗u joyda, 10-12 kunga qoldiriladi. So‗ng
yuvilib, quritiladi va qo‗shimchalardan tozalanib, maydalanadi. Olingan massa unga nisbatan 3
marta ko‗p miqdordagi suv bilan aralashtirilib, 2 soatga xona haroratida qoldiriladi. So‗ng massa
2 daqiqa davomida qaynatilib, filtrlanadi va sovutiladi. Eritmaning hajmi o‗lchanib, uning
oksidlanish darajasi aniqlaniladi. Eritmadan olingan proba 0,01 n kaliy permanganat eritmasi
bilan sulfat kislota ishtirokida titrlanadi. Olingan natijaga ko‗ra eritma suv bilan suyultiriladi.
Suyultirilish miqdori 1 l eritmaga 1500 mg kislorod to‗g‗ri kelguncha davo ettiriladi. So‗ng
eritmaning har 1 litriga 7 qismdan natriy xlorid qo‗shilib, yana 2 daqiqa davomida qaynatiladi va
filtrlanadi. Aloyning suvli suyuq ekstrakti tiniq, rangi Yorqin sariq rangdan qizil sariq ranggacha.
Oshqozon va o‗nikki barmoqli ichak yara kasalliklarida, bronxit va boshqa kasalliklarda 1 choy
qoShiqdan kuniga 3 maxal beriladi. Davo kursi 30-45 kun. Yil davomida yana 3-4 marta
takrorlanadi. 100 ml dan flakonlarda chiqariladi, odatiy xolatlarda saqlanadi.
In‘eksiya uchun suyuq aloy ekstrakti (Extractum Aloes fluidum pro injectionibus).
V.P.Filatov usuli bo‗yicha yangi yoki quritilgan aloy barglaridan suv yordamida ekstraksiyalash
orqali olinadi. Texnologiyasi suyuq aloy ekstrakti olish bilan bir xil. Faqat olingan ekstrakt (pH
5,0-6,8) 1 ml dan ampulalarga quyiladi va 1200 haroratda 1 soat davomida sterillanadi.
Kimyoviy tarkibi moy qatori dikarbon kislotalari va oksikislotalari, yuqori molekulyar massali
chegarasiz aminokislotalar. Kon‘yunktivitlar, iritlar, Shaffof jismning loyqalanishida ishlatiladi.
166
Teri ostiga 1 ml dan har kuni kiritiladi. Kurs davosi 30-50 in‘eksiya. 1 ml dan ampulalarda
chiqariladi va Yorug‗likdan ximoya qilingan xolda saqlanadi.
Qobiq bilan qoplangan aloy tabletkalari (Tabulettae Aloes obductae). Sariq rangli 0,05 g
maydalangan va konservalangan aloy barglarini saqlaydigan tabletka. Miotik xorioretinit
kasalliklarida kompleks terapiyada ishlatiladi.Bir tabletkadan 3-4 maxal, 30 daqiqa ovqatdan
oldin, 1 oy mobaynida ichiladi. 20 tadan
Qadoqlanadi, quruq va salqin joyda saqlanadi.Aloy linimenti (Linimentum Aloes).
Tarkibi konservalangan va biostimullangan aloy Sharbati 78 qism, kanakunjut moyi 10,1 qism,
emulgator 10,1 qism, evkalipt moyi 0,1 qism, sorbin kislotasi 0,2 qism, natriy
karboksimetilsellyuloza 1,5 qism. Bir jinsli quyuq massa, oq yoki tiniq qaymoq rangli o‗ziga xos
xidli. Tashqi maqsadlar uchun yaralar va terining nur bilan davolashda zararlangan qismlarini
davolashda ishlatiladi.Qo‗ng‗ir rangli Shisha idishlarda 30-50 g dan chiqariladi.+100 haroratdan
yuqori bo‗lmagan haroratda, Yorug‗likdan ximoya qilingan xolda saqlanadi.
Aloy Sharbati (Succus Aloes). yangi yig‗ilgan aloy barglaridan tayyorlanadi. Tarkibi 80
ml aloy Sharbati, 95% li etil spirtidan 20 ml, xlorbutanolgidrat 0,5%. Sal loyqa, tiniq zarg‗aldoq
rangliachchiq ta‘mli suyuqlik. Xavo va Yorug‗lik ta‘sirida rangi to‗qlashadi. Tashqi maqsadlar
uchun primochka sifatida, yiringli yaralar va kuyganda, terining yallig‗lanish jarayonlarida
ishlatiladi. Gastrit, enterokolit, qabziyatlarda 1 choy qoShiqdan 2-3 martadan, 20-30 daqiqa
ovqatdan oldin tavsiya qilinadi. Flakonlarda 100 ml dan chiqariladi. Sovuq va Yorug‗likdan
ximoya qilingan joyda saqlanadi.
Biosed (Biosedum). V.P.Filatov usuli bo‗yicha katta ochitka (Sedum maximum Sutes)
o‗simligidan olingan ekstrakt bo‗lib, belgilangan miqdordagi o‗simlik xom ashyosipasta xosil
qiluvchi ―Voltar-5‖ asbobida maydalanadi. Sharbat qismi VPRD-5 markali pressda siqib olinadi.
Ajratib olingan Sharbat 1:10 nisbatda suv bilan 95-980 haroratda, 15 daqiqa davomida
ekstratsiyalanadi. Bu jarayon yana 4 marta takrorlanadi. Olingan Sharbatlar birlashtirilib,
tindirish uchun qoldiriladi va filtrlanadi. Tayyor maxsulot tiniq, Yorqin sariq rangli, o‗ziga xos
xidli suyuqlik bo‗lib, pH 5,0-6,5. 1 ml dan ampulalarga quyiladi va 1100 haroratda 30 daqiqa
davomida sterillanadi. Agar preparatni Sharbati olinishi kerak bo‗lsa RSL-10 quritgichida
quritiladi. Kimyoviy tarkibi 17 ta atrofida flavonoid tabiatli moddalar, fenolkarbon kislotalari va
kumarinlar bor. Oftolmologik, stomatologik, jarrohlik va terapevtik amaliyotda (Oshqozon va
o‗nikki barmoqli ichak yara kasalliklari) yordamchi vosita sifatida va modda almashinuvi va
regeneratsiya jarayonlarini tezlashtiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. Teri ostiga va muskul
orasiga kattalarga har kuni 1-2 ml dan yuboriladi. Stomatologik amaliyotida (parodontozda)
applikatsiya ko‗rinishida, shuningdek, elektroforezda mulk to‗qimasiga in‘eksiya qilinadi.
Ampulalarda 1 ml dan 10 donadan qadoqlangan xolda chiqariladi. Xona haroratida,
Yorug‗likdan ximoya qilingan xolda saqlanadi.
Hayvonlardan olinadigan biogenstimulyatorlar.
Shishasimon tana (Corpus vitreum). V.P. usuli bo‗yicha yirik Shoxli qoramol va
cho‗chqalarning ko‗zidan olinadi. Ko‗z soqqasi ortiqcha to‗qimalardan tozalanib, vodoprovod
suvi bilan yuviladi, 2-3 marta %% li karbol kislotasi bilan dezinfeksiyalanib, 5 daqiqaga boksda
qoldiriladi. U erda steril fiziologik eritma bilan qayta ishlanadi. Keyin ehtiyotkorlik bilan ko‗z
gavhari ajratib olinib, eziladi va vakuum pistolet yordamida Shaffof jism ajratib olnib zudlik
bilan muzlatiladi. 125 qism Shishasimon tana tortib olinib, defrostatsiya (yog‗sizlantirish)
jarayonini o‗taydi. Buning uchun u reaktorga solinib, avval qaynoq suv, keyin esa bug‗ bilan
aralashtiriladi. So‗ng vakuum ostida termo qayta ishlash reaktoriga o‗tkaziladi. Bu jarayonni
samarali o‗tishi uchun reaktorga 520 qism faollashtirilgan ko‗mir solinadi. Reaktor 1 soatdan 1,5
soatgacha, 115+50 haroratda ishlaydi. Belgilangan vaqt o‗tgandan so‗ng reaktorga sovuq suv
yuborilib, massa 85+50 haroratgacha sovutiladi. Aralashma ―Orion‖ qat-qat filtri orqali
filtrlanadi. Bu filtr etti qavat EKS tipli plastikadan, sakkizta KO-5 markali plastinka va
qo‗shimcha membranali filtrdan iborat. Ish boshlashdan oldin filtr 70 l in‘eksion suv bilan
yuviladi. So‗ng quruq xavo yuborilib, filtr to‗liq quritiladi. Steril filtratsiyadan so‗ng
Shishasimon tananing chiqishi 80,75% ni tashkil qiladi. Tayyor maxsulot steril, rangsiz, tiniq,
167
sal tovlanuvchi suyuqlik bo‗lib, 2 ml dan ampulalarga quyiladi va 1200 haroratda 30 daqiqa
davomida bug‗li avtoklavda sterillanadi. So‗ng termostatda 370 haroratda 8 kun mobaynida
saqlanadi. Qadoq to‗qimalarni yumShatish va qayta so‗rilishi uchun, shuningdek nevralgiyalarda
og‗riq qoldiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. Xona haroratida saqlanadi.
In‘eksiya uchun platsenta aralashmasi (Suspensio Placentae pro inectionibus). Aralashma
ayollar platsentasidan olinadi. Tug‗ruqxonalarda sog‗lom ayollardan olinadi. Platsenta yig‗ib
olingandan so‗ng birdaniga steril idishlarga solinib, og‗zi yopiladi va korxonaga jo‗natiladi. U
erda muzlatiladi va 2-40 haroratda 5-7 kun mobaynida platsenta to‗qimalarida biologik faol
moddalarni jamlash uchun saqlanadi. Konservalangan xom ashyo boksga o‗tkazilib, har xil
qo‗shimchalardan tozalanadi va tozalangan suv bilan yuvilib, maydalanadi. Massaga nisbatan 2
baravar ko‗p miqdorda natriy xloridning izotonik eritmasidan qo‗shilib, Shishi idishlarga
solinadi va og‗zi yopilib (paxta tomponi va pergament qog‗ozi bilan), 119-1210 haroratda bir
soat mobaynida sterillanadi bir kunga sovutgichda qoldiriladi. Idishdagi massa oldindan
ultrbinafSha nurlari bilan ishlangan kolloid tegirmondan toki 0,3 mm kattalikdagi zarrachalar
xosil bo‗lguncha maydalanadi va eritma 2-3 soat sovutilib, ampulalash bo‗limiga o‗tkaziladi.
Tayyor maxsulot gomogen tipdagi aralashma bo‗lib, qizil-qo‗ng‗ir rangli, o‗ziga xos xidli. pH
5,8-6,9. Turli xildagi ko‗z kasalliklarida biogen stimulyator sifatida ishlatiladi.
In‘eksiya uchun platsenta ekstrakti (Extractum Placentae pro inectionibus). Odam
plansentasini sovuqda konservalangan suvli ekstrakti bo‗lib, sterilYU rangsiz, tiniq yoki
tovlanuvchi cho‗kmasiz suyuqlik. pH 6,7-7,5. 1200 haroratda bir soat mobaynida sterillanadi.
Ko‗z kasalliklarida, malyariya, artrit, radikulit va ayollar jinsiy sferalari yallig‗lanishida
ishlatiladi. 1 ml dan 10 donadan qadoqlangan xolda chiqariladi. Yorug‗likdan ximoya qilingan
xolda saqlanadi.
Amniotsen (Amniocenum). Odam plansenta qobig‗ini amniotik denoturatsiyasi. Natriy
xloridning izotonik eritmasida juda maydalangan suspenziya ko‗rinishida chiqariladi.
In‘eksiya uchun amniotsen (Amniocenum pro inectionibus). O‗ziga xos xidli, oq yoki
sarg‗ish-oq tusli suspenziya. YAllig‗lanishga qarshi so‗rib oluvchi ta‘sirga ega. Urologik
amaliyotda surunkali prostatit va I va II darajali bez adenomalarida, shuningdek ginekologik
amaliyotda operativnoe vmeShatelstvo protivopokazano ishlatiladi. Teri orasiga YII va YIII
qobirg‗a oralig‗iga ingichka va uzun igna bilan 5 ml dan, 5-7 kun davomida in‘eksiya qilinadi. 5
ml suspenziya flakonlarda 10 donadan qadoqlanib chiqariladi, 6-100 haroratda Yorug‗likdan
ximoya qilingan xoldi saqlanadi.
Polibiolin (Polybiolinum). Odamning donor qonining platsentar zardobidan olinadi. Oq
rangli, sal sariq tusli, xidsiz kukun. Gigroskopik. Suvda, natriy xloridning izotonik eritmasida va
0,25-0,5% li novokain eritmasida oson eriydi. Muskul orasiga 5 ml dan 8-10 kun mobaynida
yuboriladi. Adneksit, parametrit, jarrohlikdan keyingi spaykalarda poyasnichno-krestsovix
radikulilarda, pleksitda va nevralgiyalarda ishlatiladi. 0,5 g dan flakonlarda chiqariladi. Quruq va
Yorug‗likdan ximoya qilingan joylarda, 10-250 haroratda saqlanadi.
Xonsurid (Chonsuridum). Yirik Shoxli qoramollarning gialinovix xryashey traxeyasidan
olinadi. Oq yoki sal sarg‗ish tusli g‗ovak massa, suvda va natriy xloridning izotonik eritmasida
yaxshi eriydi. Xonsuridning asosiy ta‘sir qiluvchi moddasi yuqori molukulyar massali
polisaharidlar guruhiga kiruvchi xondrosulfat kislotasi. U gialuron kislotasi bilan biriktiruvchi
to‗qimaning asosiy moddasini tashkil qiladi. Reperativ jarayonlarni tezlashtirish uchun uzoq
vaqtda bitadigan, suvli fralarni davolashda ishlatiladi. Og‗zi yaxshi berkitiladigan flakonlarda
0,05-0,1 g dan steril xonsurid kukuni ko‗rinishida chiqariladi.
Rumalon (Rumalonum). YOSh xayvonlarning (xryashey) ekstrakti va kostnogo mozga
ekstraktidan tashkil topgan.Bo‗g‗im kasalliklarida (artroz, spandilozlarda) ishlatiladi. 1 ml dan
ampulalarda chiqariladi.
Plazmol (Plasmolum). Odam qonidan olinadi. Rangsiz, sal sariq tusli tiniq yoki sal
tovlanuvchan, o‗ziga xos xidli suyuqlik. Nevralgiya, nevrit, radikulit va boshqa periferik nerv
sistemasi kasalliklarida nospetsifik, desensibilizatsiyalovchi va og‗riq qoldiruvchi vosita sifatida,
shuningdek og‗riq bilan kechadigan Oshqozon va o‗nikki barmoqli ichak kasalliklari, bronxial
168
astma, artritlarda ishlatiladi. 1 ml dan 10 donadan qadoqlangan xolda chiqariladi. Yorug‗likdan
ximoya qilingan xolda +150 dan yuqori bo‗lmagan haroratda saqlanadi.
Splenin (Spleninum) – oqsilsiz gormonal biologik faol modda bo‗lib, V.P.Komissarenko
usuli bo‗yicha yirik Shoxli qoramolning talog‗idan olinadi. Bitta seriyada 205 kg qora taloq 5-60
haroratda sovutgichda 120-144 soat davomida saqlanadi va go‗Sht maydalagichda (204,2 kg)
maydalanadi. Reaktorga 400 kg dixloretan solib, maydalangan qiyma (200 kg) 30-40 kg dan
porsiyalarga ajratilib, birinchi porsiya 4 soat, qolganlari bir kunda 6 soatdan ko‗p bo‗lmagan vaqt
oralig‗ida ekstratsiyalanadi. Ajratma 1 kunga qoldirilib, vakuum bug‗latgich appratida dixloretan
haydab olinadi. Harorat 450, bosim 650 mm. s. u., vaqt 22 soat. Olingan ekstraktning suvli
qismiga (5 l) 1 l 70% li spirt qo‗shib, 400 gacha qizdiriladi. Qizdirilgan massa ikkita 5 litrli
tubusli idishga o‗tkaziladi va ularga 0,5 l dan 70% li etil spirti va 1 kg petrolein efiri qo‗shiladi.
Aralashmalar 10 daqiqa davomida chayqatilib, fraksiyalarga ajratish uchun qoldiriladi. Tarkibida
splenin saqlovchi spirtli qismi idishga quyib olinib, bu jarayon yana 2-3 marta takrorlanadi.
Spirtli ajratmalar birlashtirilib, vakuum bug‗latgich apparatiga o‗tkaziladi va spirt haydab
olinadi. Suvli qismi 15 g toza xoldagi natriy xlorid bilan aralashtirilib, eritma filtrlanadi.
Filtrlangan spleninni suvli eritmasi (1,4 l) 3,1 l natriy xloridning izotonik eritmasida eritilib,
ustiga konservant sifatida 0,5 l spirt qo‗shiladi. Aralashma filtrlanadi va simob kvarsli lampa
ostida 15 daqiqa davomida sterillanadi. So‗ng splenin eritmasi Zeys filtri orqali o‗tkazilib, steril
ballonlarga o‗tkaziladi va ampulalarga quyish ampula sexiga o‗tkaziladi. Tayyor maxsulot
tarkibidagi spirt miqdori 9,5-10,5% tashkil qilishi kerak. Splenin 1 ml dan ampulalarga quyiladi.
Toksikozni davolashda va nur kasalliklarida, shuningdek jigapHi zararsizlantirish xossasini
kuchaytirishda ishlatiladi.
Solkoseril (Solcoseryl). Yirik Shoxli qoramolning qonidan olinadi. Umuman antigenlik
xossasi yo‗q, shuningdek oqsillardan to‗laligicha tozalangan. Trofik yaralarda to‗qimalarning
regeneratsiyasini tezlashtiradi, modda almashinuvini kuchaytiradi, terini ko‗chirib o‗tishda,
kuyganda, gangrenada, nur ta‘sirida xosil bo‗lgan yaralarda ishlatiladi. Uning 20% li surtmasi 20
g dan tyubiklarda chiqariladi, ko‗z kasalligida ishlatiladi. 2,5 ml dan ampulalarda chiqariladi.
Aktovegin (Actovegin) Qo‗zichoqlarning oqsillardan tozalangan qonidan olingan
ekstrakt bo‗lib, 1 ml eritmada 40 mg quruq modda saqlaydi. Trofik yaralarni so‗rilishi, kuyganda
va terini nurlar bilan zararlanishida, markaziy va periferik qon aylanishini metabolik jarayonlarni
tezlashtirishda, ishlatiladi.Ko‗z kasalliklarida 20% li jelesi ishlatiladi. Ampulalarda 2, 5 va 10 ml
dan 10 yoki 20% dan chiqariladi. Shuningdek, krem, gel va surtma xolida xam chiqariladi.
Apilak (Apilacum). Arining onalik sutidan olingan liofilizatsiyalangan kukunsimon
modda bo‗lib, sarg‗ish rangli o‗ziga xos xidli. Undan bugungi kunda tibbiyotda quyidagi
preparatlar tayyorlanadi:
- apilak kukuni (Oulvis Apilaci) 7 qism liofilizatsiyalangan apilak, 93 qism sut
qandi.
- sublimatsiyalangan apilak tabletkasi (Tabulettae Apilaci) tarkibida 0,01 g (10 mg)
apilak saqlaydi.
- apilak shamchasi (Suppositoria ―Apilacum‖) 0,005 yoki 0,01 g
liofilizatsiyalangan apilak saqlaydi, 5 donadan bitta qadoqda chiqariladi.
- 3% li apilak surtmasi (Unguentum Apilaci) 50 g dan tubiklarda chiqariladi.
- 0,6% li apilak kremi yuz terisini (seboree) ishlatiladi.
Propolis (Propolis) ari elimi. YAshil qo‗ng‗ir yoki qo‗zng‗ir rangli, kulrang tusli, achchiq
buruShtiruvchi ta‘mli, o‗ziga xos xidli. Suvda deyarli erimaydi, spirtda eriydi. Uning tarkibiga
mum, efir moylari, ShilimShiq va boshqa bir qator flavonoidlar (flavonlar, flavononlar,
flavonolllar, korichnoy kislotasining xosilalari, yopishqoq moddalar) kiradi. Uning surtma
ko‗rinishidagi dori vositalari yaralarni va kuygan joylarni davolashda, eritmalari og‗iz bo‗shlig‗i
va tomoqni chayishda, teri va zamburug‗ kasalliklarida yuvishda ishlatiladi. Tibbiyotda
propolisning quyidagi dori turlariga ishlatish uchun ruxsat berilgan: ―Proposol‖, ―Propotseum‖
surtmasi, propolis nastoykasi, ―Propolin‖ tabletkalari.
Propoli nastoykasi (Tinctura Propolis) 10% li propolisni 80% li etil spirtidagi eritmasi.
169
Tiniq qizil-qo‗ng‗ir rangli propolisga xos xidli eritma. Stomatologiya va dermatologiyada
maxalliy maqsadlar uchun yallig‗lanishga qarshi va yaralarni tez bitirishda ishlatiladi. 25 ml dan
flakonlarda chiqariladi. Sovuq joyda Yorug‗likdan ximoya qilingan xolda saqlanadi.
―Proposol‖ aerozol preparati (Proposolum). 6 qism propolis, 14 qism glitserin, 80 qism
95% li etil spirti va propellentdlan tashkil topgan. YAllig‗lanishga qarshi, dezinfeksiyalovchi va
og‗riq qoldiruvchi vosita sifatida stomatologiyada ishlatiladi. Aerozol ballonlarida 50 g dan
chiqariladi.
―Propotseum‖ surtmasi (Unguentum ―Proposeum‖) 10% li propolis ekstraktini saqlaydi.
Surunkali ekzema, neyrodermit, dermatoz, trofik va uzoq vaqtda bitadigan yaralarda qo‗shimcha
davo sifatida ishlatiladi.
Svetochnaya pilsa. Tarkibida barcha aminokislotalar, vitaminlar va 25 dan ortiq mineral
moddalarni saqlaydi. Gul changini sistematik tarzda qabul qilish oragnizmninng kasallikka
bo‗lgan qarshiligini oshiradi. Shuningdek, bir qator Oshqozon ichka kasalliklarini vaa anemiyani
davolashga yordam beradi. Ma‘lum bir belgilangan o‗simliklarning gul changlaridan
mikrobiologik fermentatsiya usuli bo‗yicha olingan ekstraktning kalsiy fosfat, kalsiy
glyukonatva boshqa moddalar bilan xosil qilgan komples birikmasi ―SepHilton‖ (―CepHilton‖)
tabletkasining asosiy ta‘sir etuvchi moddasi xisoblanadi. Bu preparat aminokislotalar,
fermentlarva boshqa moddalardan tashkil tpogan bo‗lib, yallig‗lanishga qarshi va organizmdagi
modda almashinuvini kuchaytiradi. Preparatni qabul qilishni uzaytirish natijasida esa yoShi katta
kishilarda umumiy xolsizlik, prostatit, prostovezikulit, nospetsifik uretritda samarali ta‘sir
ko‗rsatadi. Tabletka shaklida (yashil rangli o‗ziga xos xidli) 0,4 g dan 100 donadan chiqariladi.
Namlik va Yorug‗likdan ximoya qilingan xolda saqlanadi.
Past tabaqali o‘simliklardan olinadigan biogen stimulyatorlar.
Peloidin (Peloidinum). Odessa viloyatidagi Kuyalnitskiy dorivor liman balchig‗ining
ekstrakti. 280 kg dorivor balchig‗ keramik bakka solinib, unga 720 l tozalangan suv solinadi.
1000 l aralashmaga 6,68 kg natriy xlorid qo‗shilib, izotonik xolga keltiriladi. Aralashma doimiy
aralashtirib turilgan xolda, xona haroratida, 3 kundan 6 kungacha qoldiriladi, toki balchig‗
ustidagi suyuq qismining zichligi 1,008-1,010, xloridlarning miqdori 11,5-14,5 g/l, quruq qoldiq
16g/l, pH ko‗rsatkichi 8,2-9,5 bo‗lguncha. Keyin suyuqlik sifoniruyut va mexanik aralashmalar
va mikroorganizmlardan tozalash uchun ikki marta qa‘rili filtr orqali filtrlanadi (g‗ovaklarining
diametri 0,3 mkm dan katta bo‗lmagan membranali filtr). Filtrat 1,5 soat davomida 60-700
haroratda qizdiriladi. Sovutilgandan so‗ng aseptik sharoitda flakonlarga 0,5 l dan quyiladi.
Sovuq joyda Yorug‗lik tushmaydigan joyda saqlanadi. Tashqi maqsadlar uchun, yiringli
yaralarni yuvish, boylamlarni namlash va ayollar jinsiy organlari surunkali yallig‗lanishlarni
elektroforez usulida davolashda ishlatiladi.
Gumizol (Humisolum). Natriy xloridning izotonik eritmasida erigan xaapsalusk dorivor
dengiz balchig‗ining gumin kislotalari fraksiyasini saqlagan 0,01% li eritmasi. Preparat tarkibida
oligodinamik harakterga ega bo‗lgan biologik faol moddalar va 40% gacha gumin kislotasi
mavjud. Gumizol tiniq yoki sal tovlanuvchi, biroz qovushqoq va sariq rangda tovlanuvchi,
xidsiz, Sho‗r ta‘mli va neytral reaksiyali suyuqlik. O‗tkir va surunkali radikulit, pleksit,
nevralgiya, revmatoid artrit, artroz, o‗rta quloqning surunkali kasalliklarida burun kasalliklarida,
faringit, rinit muskul orasiga yoki elektroforez orqali organizmga kiritiladi.
In‘eksiya uchun FiBS (FiBS pro injectionibus). Kuyalnitskiy liman balchig‗ini suv bug‗i
yordamida xaydab olinadi. Olingan ajratma ko‗p miqdorda oltingugut va vodorod sulfid
saqlaydi. Olingan ajratmaga natriy xlorid (1 l ajratmaga 7,5 g xisobida) qo‗shilib, matoli filtr
orqali filtrlanadi. So‗ng likopchali separator (ish unumdorligi soatiga 55 l) orqali eritma qismi
ajratib olinadi. Olingan eritma rangsiz, tiniq. Vodorod sulfid qizdirish, natriy xlorid esa xaydash
orqali yo‗qotiladi. Xosil bo‗lgan eritmaga (peloid) korichnuyu kislotasi (1 l eritmaga 0,3-0,4 g
miqdorida) va kumarin (1 l eritmaga 0,1 g) qo‗shiladi va filtrlanadi.
FiBS rangsiz, tiniq suyuqlik bo‗lib, kumarin xidi keladi. pH 4,6-5,4. 1200 haroratda 1 soat
davomida sterillanadi. Keratit, blefarit, Shishasimon tananing loyqalanishida, artrit, radikulit va
boshqa kasalliklarda ishlatiladi.1 ml dan ampulalarda chiqariladi.
170
18-ma‟ruza. Dori vositalarining sifat ko„rsatkichlari, ularni aniqlash va unga ta‟sir
qiluvchi omillar.
Reja
Mavzuning dolzarbligi
1. Sifat standartlari.
2. Dorivor o‗simlik xom ashyolari va yig‗malarda aniqlaniladigan sifat ko‗rsatkichlar.
3. Tabletkalar va drajelarda aniqlaniladigan sifat ko‗rsatkichlar.
4. Kapsulalar va mikrokapsulalarda aniqlaniladigan sifat ko‗rsatkichlar.
5. Surtmalar, kremlar, gellar, linimentlar va pastalarda aniqlaniladigan sifat
ko‗rsatkichlar.
6. Shamchalarda aniqlaniladigan sifat ko‗rsatkichlar.
7. In‘eksion dori turlarida aniqlaniladigan sifat ko‗rsatkichlari.
8. Nastoykalar va ekstraktlarda aniqlaniladigan sifat ko‗rsatkichlari.
9. Aerozollarda aniqlaniladigan sifat ko‗rsatkichlari.
Xulosalar.
Axolini maxalliy xom ashyolardan foydalanib, kam zaharli, allergiya chaqirmaydigan,
turg‗un, yuqori biosamarador, arzon dori vositalari bilan ta‘minlash ustuvor yo‗nalishlardan
hisoblanadi. Bu muammoni xal qilish yo‗llaridan biri o‗zimizda o‗sadigan dorivor o‗simliklardan
oqilona foydalanishdir. Xozirgi vaqtda tibbiyot amaliyotida ishlatilayotgan dori vositalarining
50% dan ko‗prog‗ini o‗simlik xom ashyolaridan olingan preparatlar tashkil etadi.
―O‗zstandart‖ agentligi O‗zbekiston Respublikasida qurilish, qurilish industriyasi
(O‗zRDavarxitektqurilish), tabiiy zaxiralardan foydalanishni tartibga solish va atrof-muhitni
asrash (O‗zDavtabiatqo‗mitasi), tibbiy yo‗nalishdagi mahsulotlar, tibbiy-texnik jihozlar, dorivor
vositalar (O‗zR Sog‗liqni saqlash vazirligi) istisno etilganda xalq xo‗jaligining barcha sohalarida
standartlashtirish bo‗yicha ishlarni tashkil etish, muvofiqlashtirish va ta‘minlashni amalga
oshiradi. Iste‘molchilarga sotilayotgan mahsulot standartlari va ularga o‗zgarishlar ―O‗zstandart‖
agentligi organlarida davlat ro‗yxatidan o‗tkazilishi lozim. ―O‗zstandart‖ agentligi organlarida
ro‗yxatdan o‗tkazilgan standartlashtirish bo‗yicha me‘yoriy hujjatlar davlat axborot
jamg‗armasini tashkil etadi. ―O‗zstandart‖ agentligi Davlat axborot jamg‗armasi 65 ming
me‘yoriy hujjat birligiga ega.O‗zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligiga binoan
standartlashtirish bo‗yicha quyidagi toifalardagi me‘yoriy hujjatlar qo‗llaniladi:
xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar;
O‗zbekiston Respublikasi davlat standartlari;
tarmoq standartlar;
texnik Shartlar;
korxona standartlari;
xorijiy mamlakatlar milliy standartlari;
ma‘muriy-hududiy standartlar.
Mahsulot va texnologiyalarning ma‘lum bir turlari yoki faoliyati turlarini
standartlashtirish bo‗yicha ishlarni tashkil etish va amalga oshirish, shuningdek kursatilgan
ob‘ektlar yuzasidan xalqaro (mintaqaviy) standartlashtirish ishlarini o‗tkazish bo‗yicha
O‗zbekiston Respublikasida 17 ta Texnikaviy qo‗mitasi (TQ) mavjud.
Mahsulot, ishlar va xizmatlarning atrof-muhit, salomatlik va mulkiy xavfsizligining
ta‘minlashi uchun, texnikaviy va axborotli moslikning, mahsulotning bir-birini o‗rnini bosa
olishini, nazorat uslubi yagonaligi va markirovkalashning yagonaligi ta‘minlanishi uchun
me‘yoriy hujjatlar bilan o‗pHatiluvchi talablar, shuningdek O‗zbekiston Respublikasi
qonunchiligi bilan belgilanadigan boshqa talablar davlat boshqaruvi organlari, xo‗jalik
171
faoliyatini yurgazuvchi sub‘ektlar uchun majburiydir.
Xo‗jalik faoliyatini yurgazuvchi sub‘ektlar tomonidan standartlar, standartlashtirish
bo‗yicha boshqa hujjatlarning majburiy talablariga rioya etilishi Davlat nazoratini ―O‗zstandart‖
agentligi, ―Davlatarxitektqurilish‖, ―Davlat tabiatni muhofaza qilish qo‗mitasi‖, Sog‗liqni
saqlash vazirligi va ularning hududiy organlari, shuningdek, maxsus vakolatlatlangan davlat
boshqaruvi organlari o‗z vakolati doirasida amalga oshiradilar.
Dorivor o‗simlik xom ashyolari va yig‗malarda (qadoqlangan mahsulot, briket, paket,
filtr-paket, presslangan-kesilgan) ―Dori vositalari sifati standartlari. Asosiy qoidalar‖ tarmoq
standarti TSt 42 - 01 : 2002 rasmiy nashrda keltirilgan quyidagi sifat ko‗rsatkichlari o‗rganilishi
kerak:
1. Dori vositasining lotin, davlat va rus tillaridagi nomlari
2. O‗simlik va uning oilasini ruscha va lotincha nomlanishi
3. Butun va maydalangan xom ashyoning Chinligi
3.1. Tashqi belgilari
3.2. Mikroskopiyasi (rasmi bilan)
3.3. Sifat yoki gistoximik reaksiyalar, xromatografik reaksiyalar
4. Butun va maydalangan xom ashyo uchun son ko‗rsatkichlari
5. Chinligi
6. Kapsula ichidagi massaning o‗rtacha og‗irligi va massaning bir xilligi
7. Erishi
8. Parchalanashi
9. Begona aralashmalar (Qovushqoq birikmalar)
10. Mikrobiologik tozaligi
11. Dozalarning bir xilligi
12. Miqdoriy tahlili
13. Urami
14. Yorliklash
15. Tashish
16. Saqlash
17. Yaroqlilik muddati
18. Asosiy farmakoterapevtik guruhi
Tabletkalar va drajelarda ―Dori vositalari sifatini standartlari. Asosiy qoidalar‖ tarmoq
standarti TSt 42 - 01 : 2002 rasmiy nashrda keltirilgan quyidagi sifat ko‗rsatkichlari o‗rganilishi
kerak:
1. Dori vositasining lotin, davlat va rus tillaridagi nomlari
2. Xalqaro patentlanmagan nomi
3. Tarkibi
4. Tavsifi
5. Chinligi
6. O‗rtacha og‗irligi va massaning bir xilligi
7. Talk, aerosil, titan (II) oksidi
8. Erishi
9. Parchalanashi
10. Ishqalanishga bo‗lgan qattiqligi
11. Begona aralashmalar (Qovushqoq birikmalar)
12. Mikrobiologik tozaligi
13. Dozalarning bir xilligi
14. Quritishdagi massa yo‗qotish
15. Miqdoriy tahlili
16. Urami
17. Yorliklash
18. Tashish
172
19. Saqlash
20. Yaroqlilik muddati
21. Asosiy farmakoterapevtik guruhi
Kapsulalar va mikrokapsulalarda ―Dori vositalari sifati standartlari. Asosiy qoidalar‖
tarmoq standarti TSt 42 - 01 : 2002 rasmiy nashrda keltirilgan quyidagi sifat ko‗rsatkichlari
o‗rganilishi kerak:
1. Dori vositasining lotin, davlat va rus tillaridagi nomlari
2. Xalqaro patentlanmagan nomi
3. Tarkibi
4. Tavsifi
5. Chinligi
6. Kapsula ichidagi massaning o‗rtacha og‗irligi va massaning bir xilligi
7. Erishi
8. Parchalanashi
9. Begona aralashmalar (Qovushqoq birikmalar)
10. Mikrobiologik tozaligi
11. Dozalarning bir xilligi
12. Miqdoriy tahlili
13. Urami
14. Yorliklash
15. Tashish
16. Saqlash
17. Yaroqlilik muddati
18. Asosiy farmakoterapevtik guruhi
Tashqi ko„rishini aniqlash.
Tashqi ko‗rinishi qurollanmagan ko‗z bilan kuzatib bajariladi. Bunda tabletkalar dumaloq
yoki boshqa shaklga ega bo‗lishi, yassi yoki ikki tomonlama qabariq yuzali, chetlari butun
bo‗lishi kerak. Agar xususiy maqolalarda boshqa ko‗rsatmalar bo‗lmasa tabletkaning yuzasi
silliq, bir jinsli, bo‗lishi kerak. Ba‘zi xollarda yuzasida yozuvlar va belgilar bo‗lishi mumkin.
Diametri 9 mm va undan katta bo‗lgan tabletkalar o‗rtasida chiziqcha bo‗lishi kerak
Balandlikni diametrga mutanosibligini aniqlash.
Bu mutanosiblik tabletkalarni avtomatik ravishda qadoqlashda muhim ahamiyatga ega.
Tabletkalarning balandligi mikrometrdan foydalanilgan holda 0,01 mm aniqlikda o‗lchanadi.
Tabletkalarning balandligi va diametri ma‘lum mutanosiblikda bo‗lishi kerak, bu TST
(OST) 64-7-170-75 da keltirilgan ikki tomoni yassi tabletkalar balandligi va diametrining
mutanosibligi uchun berilgan 19-jadval bo‗yicha belgilanadi.
O„rtacha og„irlik va undan chetlanishni aniqlash.
Tabletkalarning og‗irlikdagi farqlarini aniqlash uchun 20 ta tabletkani birgalikda 0,001 g
aniqlikda tortib, o‗rtacha og‗irligi aniqlanadi. So‗ng har bir tabletka shu aniqlikda alohida
tortilib, o‗rtacha og‗irlikdan farqi, foiz miqdorda topiladi.
0,1 g gacha bo‗lgan tabletkalar uchun bu farq +10%,
0,1-0,3 g - +7,5%,
0,3 g va undan yuqorilari uchun +5% ni tashkil etishi kerak.
Obakilash usuli yordamida olingan, alohida qobiqli tabletkalarning massasi, o‗rtacha
massadan farqi +15% dan oShmasligi kerak.
Faqat 2 ta tabletkagina ko‗rsatilgan chegaralardan oShuvchi, biroq ikki martadan ko‗proq
oShmaydigan chetlanishga ega bo‗lishi kerak.
Ishqalanishga bo„lgan qattiqlikni aniqlash.
XI DF ga binoan tabletkalarning ishqalanishga bo‗lgan qattiqligi do‗mbirali ishqalagich
asbobida aniqlanadi.
Asbob qopqog‗i ochiladigan, diametri 200 mm bo‗lgan, ichki devorlariga 200 burchak
ostida 12 ta kurakcha joylashtirilgan do‗mbira, soatli mexanizm va do‗mbirani daqiqasiga 20
173
marta aylanishini ta‘minlovchi elektr yurgichdan iborat.
Tekshirish uchun 10 dona tabletka 0,001 g aniqlikda tortib olinib, do‗mbiraga solinadi.
Qopqog‗i yopilgach, 5 daqiqa elektr tarmog‗iga ulanadi. Belgilangan vaqt o‗tgach tabletkalar
changdan tozalanadi va ularning massasi 0,001 g aniqlikda tortiladi. So‗ngra tabletkaning
ishqalanishga bo‗lgan qattiqligi quyidagi tenglama bo‗yicha hisoblanadi:
bu erda P – tabletkalarning ishqalanishga bo‗lgan qattiqligi, %;
Rb – tabletkalarning tekshirishdan oldingi og‗irligi, g;
Rk - tabletkalarning tekshirishdan keyingi og‗irligi, g.
Tabletkalarning ishqalanishga bo‗lgan qattiqligi 97% dan kam bo‗lmasligi kerak, ya‘ni
ishqalanuvchanligi 3% dan oShmasligi kerak
Sinishga bo„lgan qattiqlikni aniqlash.
Taklif etilgan tabletkalarning sinishga bo‗lgan qattiqligi ToShkent famatsevtika instituti
Dori vositalarini standartlash Ilmiy Markazida majud bo‗lgan «ERWEKA» firmasining «TVN -
30» rusumli asbobida aniqlandi. Tabletkalarning sinishga bo‗lgan qattiqlik me‘yori, qattiqlik
ko‗rsatkichi orqali ifodalanib, u quyidagi tenglamani qoniqtirishi kerak:
bu erda K – qattiqlik ko‗rsatkichi;
R – sindirish uchun sarflangan kuch, kg;
D – tabletka diametri, mm;
h – tabletka balandligi, mm.
Parchalanuvchanlikni aniqlash XI DF ko‗rsatmasiga binoan, bu ko‗rstkich maxsus asbob – identifikator yordamida
aniqlanadi. Parchalanish vaqti XI DF ning xususiy maqolalarida ko‗rsatilgan bo‗lishi kerak. Agar
bunday ko‗rsatma bo‗lmasa, u holda tabletkalar 15 daqiqagacha, qobiqlanganlari esa 30
daqiqagacha parchalanishi kerak. Ichakda eriydigan tabletkalar 1 soatda 0,1 mol/l xlorid
kislotasida erimasligi, lekin u suv bilan yuvib natriy gidrokarbonat eritmasiga solinganda (pH
7,5-8), agar xususiy maqolalarda boshqa ko‗rsatma bo‗lmasa, bir soat ichida erib ketishi kerak.
Asbobning tuzilishi. Aniqlash asbobi yig‗ma korzinka, suyuqlik uchun sig‗imi 1 l bo‗lgan
idish, issiqlikni bir me‘yorda (37+20) bo‗lishini ta‘minlovchi qurilmalardan iborat bo‗lib,
korzinkani tik holda 5-6 sm yuqoriga va pastga qarab, bir daqiqasiga 28-32 marta ko‗tarib
tushiruvchi elektromexanik qurilmaga ulangan bo‗ladi. Yig‗ma korzinka uzunligi 77,5 mm, ichki
diametri 21,5 mm, devor qalinligi 2 mm bo‗lgan 6 ta Shisha naychalardan tashkil topgan.
Naychalar vertikal holatda diametri 90 mm va qalinligi 6 mm bo‗lgan, bir-biri va disk
markazidan bir xil masofada joylashgan diametri 24 mm bo‗lgan 6 ta teShikli, 2 ta plastmassa
disklar yordamida uShlab turiladi. Pastki diskning ostki yuzasiga zanglamaydigan po‗latdan
tayyorlangan, teShiklarining o‗lchami 2 mm bo‗lgan sim to‗r o‗pHatiladi (agar xususiy
maqolalarda boshqa ko‗rsatmalar bo‗lmasa).
Korzinka 6 ta yo‗naltiruvchi plastmassa disklar bilan ta‘minlangan bo‗lib, ular Shisha
naychalar ichiga qo‗yiladi. Diskning umumiy massasi 1,8-2,1 g, diametri 20 mm, balandligi 10
mm. Disklarning qo‗llanilishi xususiy maqolalarda aytib o‗tiladi.
Aniqlash uchun 18 ta tabletka namunasi olinadi. Har bir naychaga 1 donadan tabletka
joylashtiriladi. Bunda tekshirishga olingan 6 ta namuna tabletkalarining hammasi to‗la
parchalanishi va to‗rdan o‗tib ketishi kerak. Agar 1-2 ta tabletka talabga javob bermasa tekshiruv
qolgan 12 ta tabletkalarda qaytariladi. Olingan 18 ta namunadan eng kamida 16 tasi to‗liq
parchalanib, to‗rdan o‗tib ketishi kerak.
Tabletkalarning suvda parchalanish muddati asboblarning tuzilishiga, ishlash jarayoniga,
suyuqlik miqdoriga, haroratga, tebranish tezligiga bog‗liq bo‗ladi.
%,100*
б
к
Р
РП
1,006,0
hД
РК
174
Eruvchanlikni aniqlash
Muayyan sharoitda, ma‘lum vaqt ichida qattiq dori turidan ta‘sir qiluvchi moddaning
eritmaga o‗tgan miqdori tabletkaning erishi deyiladi. Tabletkalar erishini aniqlash uchun XI DF
da keltirilgan «Aylanadigan kajava» asbobidan foydalaniladi. Asbobning asosiy ishchi qismi
silindr shaklidagi diametri 0,25 mm li to‗r kajava bo‗lib, unga tekshiriladigan tabletka solinadi, u
xajmi 1 l gacha bo‗lgan suyuqlikda, tezligi har daqiqada 50-200 marta aylanadi va 37+10 harorat
ta‘minlab turiladi. Bunda asbobning xech qaysi qismi tebranmasligi Shart. Erituvchi muhit
sifatida suv yoki xususiy maqolalarda ko‗rsatilgan boshqa erituvchilar (xlorid kislota, pH
ko‗rsatkichi turlicha bo‗lgan bufer eritmalar va x.k.) olinishi mumkin.
Tekshiriladigan bir dona tabletka kajavaga solinadi va u suyuqlikka tushiriladi. Bunda
kajava idish tubidan 20+2 mm balandroq bo‗lishi kerak. Idish qopqog‗ini yopib, kajava xususiy
maqolada ko‗rsatilgan tezlikda yoki daqiqasiga 100 marta tezlikda aylantiriladi. Xususiy
maqolada ko‗rsatilgan vaqtdan yoki 45 daqiqadan so‗ng, eritma namunasi olinib, filtr qog‗ozi
orqali suziladi va ko‗rsatilgan usul bilan ta‘sir qiluvchi modda miqdori aniqlaniladi.
Qo‗llaniladigan analitik usul aniq bo‗lishi kerak, lekin dori turidagi ta‘sir qiluvchi
moddaning miqdori aniqlanadigan usuldan boshqacha bo‗lishi mumkin.
Dori turining har bir seriyasi uchun 5 ta tabletkadan eritmaga o‗tgan modda miqdori
aniqlanadi. Bunda tabletka tarkibidagi modda 100 % deb qabul qilinadi. Agar xususiy
maqolalarda boshqacha talab qilinmagan bo‗lsa, 45 daqiqa davomida, suvda aylanish tezligi
daqiqasiga 100 marta bo‗lganda ta‘sir qiluvchi moddaning erigan miqdori dori turidagiga
nisbatan 75 % dan kam bo‗lmasa seriya qoniqali hisoblanadi.
Dori modda miqdorini aniqlash
Tabletka tarkibidagi ta‘sir qiluvchi moddaning miqdorini aniqlash uchun kamida 20 ta
tabletkani maydalab, undan kerakli miqdorda aniq tortma olinadi. Qobiqli tabletkalarni
tekshirishda xususiy maqolalarda ko‗rsatilgan tabletka soni olinadi. Xususiy maqolalarda maxsus
ko‗rsatmalar bo‗lmasa, tabletkalardagi dori moddalarning miqdoridagi chetlanish quyidagicha
bo‗lishi mumkin:
0,001 g gacha bo‗lganda - +15%;
0,001g dan 0,01 g gacha - +10%;
0,01 g dan 0,1 g gacha - +7,5%;
0,1 g va undan ortig‗i - +5%.
Dozalar bir xilligini aniqlash Bu ko‗rsatkich bo‗yicha tabletkalarni tekshirish dori moddaning miqdori yoki saqlanishi
0,05 gr va undan kam bo‗lgan qobiqsiz tabletkalar uchun, hamda ta‘sir qiluvchi moddaning
saqlanishi 0,01 g va undan kam bo‗lgan qobiq bilan qoplangan tabletkalar uchun o‗tkaziladi.
Tekshirish uchun mo‗ljallangan seriyadan 30 ta tabletka olinadi. 10 ta tabletkaning har birida
dori moddaning saqlanishi aniqlanadi. Bitta tabletkadagi dori modda miqdori uning o‗rtacha
miqdordan chetlanishi +15% dan oShmasligi kerak, xech bir tabletkada chetlanish +25% dan
oShmasligi kerak. Agar 10 ta tekshirilgan tabletkalarning 2 tasida dori modda miqdori o‗rtacha
miqdoridan +15% ortiq chetlanishga ega bo‗lsa, qolgan 20 ta tabletkaning har birida dori modda
miqdori aniqlanadi. 20 ta tabletkaning xech birida dori modda miqdoridagi chetlanish uning
o‗rtacha miqdoridan +15% dan oShmasligi kerak.
Surtmalar, kremlar, gellar, linimentlar va pastalarda ―Dori vositalari sifatini standartlari.
Asosiy qoidalar‖ tarmoq standarti TSt 42 - 01 : 2002 rasmiy nashrda keltirilgan quyidagi sifat
ko‗rsatkichlari o‗rganilishi kerak:
1. Dori vositasining lotin, davlat va rus tillaridagi nomlari
2. Xalqaro patentlanmagan nomi
3. Tarkibi
4. Tasnifi
5. Chinligi
6. Uram ichidagi massa
7. Suvli ajratma pHi
175
8. Zarrachalar ulchamlari
9. Bir xilligi
10. Yot aralashmalar (o‘xshash birikmalar)
11. Mikrobiologik tozaligi yoki sterilligi
12. Miqdoriy tahlili
13. Urami
14. Yorliklash
15. Tashish
16. Saqlash
17. Yaroqlilik muddati
18. Asosiy farmakoterapevtik guruhi
Shamchalarni standartlashda o‗rganiladigan ko‗rsatkichlar quyidagilardan iborat:
1. Dori vositasining lotin, davlat va rus tillaridagi nomlari
2. Xalqaro patentlanmagan nomi
3. Tarkibi
4. Tasnifi
5. Chinligi
6. Urtacha ogirligi va massaning bir xilligi
7. Suyulish harorati, yoki tulik deformatsiyalanish vaqti, yoki erish vaqti
8. Yot aralashmalar (o‘xshash birikmalar)
9. Peroksid soni
10. Kislota soni
11. Mikrobiologik tozaligi
12. Dozalarning bir xilligi
13. Miqdoriy tahlili
14. Urami
15. Yorliklash
16. Tashish
17. Saqlash
18. Yaroqlilik muddati
19. Asosiy farmakoterapevtik guruhi
XI DF shamchalarni quyidagi sifat ko‗rsatkichlarini aniqlashni talab qiladi: shamchalar
bir xil massani tashkil etishi lozim, bir xildagi shaklga ega bo‗lishi kerak, etarli qattiqlik va
ishlatish uchun qulaylikka ega bo‗lmog‗i lozim.
Shamchalarning bir xilligi vizual – ko‗z orqali ko‗rish bilan, shamcha ko‗ndalang
kesimida dori va yordamchi moddalarning bir xil taqsimlanganligi kuzatiladi.
Shamchalarning o‗rtacha massasi va undan chetlanishi XI bo‗yicha aniqlaniladi. Buning
uchun 20 dona shamcha 0,01 g aniqlikda tortiladi, bunda chetlanish +5% dan ortmasligi lozim.
Faqat 2 ta shamchada +7,5% gacha chetlanishga ruxsat etiladi.
Lipofil asoslarda tayyorlangan shamchalarning suyuqlanish harorati aniqlaniladi, u 370 dan
ormasligi kerak (XI DF 1 nashr 18 bet, 2 a usul). Buning uchun kapilyarning uzunligi 20 sm
Agar shamchalarning suyuqlanish haroratini aniqlash qiyinchilik tug‗dirsa, shamchalarning to‗liq
deformatsiya vaqti aniqlaniladi. Bu ko‗rsatkich 15 daqiqadan ortmasligi kerak.
Gidrofil asoslarda tayyorlangan shamchalar uchun erish vaqti aniqlaniladi. Bu ko‗rsatkich
1 soatdan ortmaligi lozim.
Shuningdek, shamchalarda shamcha tarkibidagi asosiy ta‘sir etuvchi modda miqdori va
dozalar bir xilligi ham DF ning talabi bo‗yicha aniqlaniladi
In‘eksion dori turlarida (eritmalar, suspenziyalar va emulsiyalar) ―Dori vositalari sifatini
standartlari. Asosiy qoidalar‖ tarmoq standarti TSt 42 - 01 : 2002 rasmiy nashrda keltirilgan
quyidagi sifat ko‗rsatkichlari o‗rganilishi kerak:
1. Dori vositasining lotin, davlat va rus tillaridagi nomlari
2. Xalqaro patentlanmagan nomi
176
3. Tarkibi
4. Tasnifi
5. Sterilizatsiya kilish va kuyish tartibi
6. Chinligi
7. Tinikligi
8. Rangliligi
9. pH yoki kislotalilik yoki ishkoriylik
10. Mexanik kuShimchalar
11. Zichligi
12. Qovushqoqligi
13. Yot aralashmalar (o‘xshash birikmalar)
14. Osmolyarlik
15. Tuldirish xajmi
16. Pirogenlik yoki bakterial endotoksinlar (LAL test)
17. Zaharliligi
18. Gistamin kabi moddalarning mavjudligi
19. Sterillik
20. Zarrachalar ulchamlari (suspenziyalar)
21. Miqdoriy tahlili
22. Urami
23. Markalash
24. Tashish
25. Saqlash
26. Yaroqlilik muddati
27. Asosiy farmakoterapevtik guruhi
Ampulalardagi eritmalarning tozaligini va sifatini tekshirish. Ampuladagi eritmalarning
tozaligi qorong‗ilashtirilgan uyda qora va oq fonda 40-60 vattli reflektor lampa yordamida 100%
tekshiriladi.
5-10 ta ampula kapillyarlari pastga qaratilib yaxshilab chayqatiladi, lampa nurida
qurollanmagan ko‗z bilan kuzatiladi. Eritmadagi suzib yurgan zarrachalar o‗zida nur sindirish
natijasida ko‗zga ko‗rinadi. Bu usul ko‗zni tez charchatadi. Samaradorlik bir ishchining
kobiliyatiga bog‗liq. Shuning uchun 1,5-4 marta kattalashtiradigan linzali orkali ko‗rish
amaliyotga tatbiq etilgan. Buning yordamida 8 mkm gacha, qo‗shimcha moslamalar yordamida
esa 2 mkm gacha kattalikdagi zarrachalarni ko‗rish imkoniyati yaratildi.
«Bayer» firmasi (Germaniya) tomonidan elektron-avtomatik qurilmasi yaratildi. Buning
yordamida Yot modda aralashib qolgan, to‗lmay qolgan va yomon kavsharlangan ampulalar
chiqarib tashlanadi. Avtomat bir kishi tomonidan boshqariladi. Ish unumdorligi bir soatda 8,5-9
ming ampula. Ish natijasi diagramma shaklida hisoblab chiqariladi. Bunda umumiy tekshiruvdan
o‗ttan, Yot modda aralashgan, to‗lmagan va yomon kavsharlangan ampulalar soni ko‗rsatiladi
Bunga qovushqoq elektron qurilma Bolgariyada ham ishlab chikilgan va amaliyotga tat-
bik etilgan. Uning ishlash jarayoni kuyidagicha:
Ampulalar sentrifugaga qovushqoq moslama diskiga 10 dona dan joylashtiriladi, disk
daqiqasiga 4000 marta aylantirilib, birdai to‗xtatiladi. Bunda ampula ichidagi suyuqlik hali
aylanishda davom etadi. Ampula nur bilan Yoritiladi. Taqqoslash uchun eritma bilan yonma-yon
toza distillangan suv to‗ldirilgan ampula joylashtiriladi. Ampulalardan o‗tayotgan nur elektron
kurilmasi yordamida taqqoslab ko‗riladi. Agar eritmada Yot moddalar bo‗lsa, ampuladan
o‗tayotgan nur uzluksiz bo‗lmay, uzilib-uzilib o‗tadi va bu fotoelement yoki elektron qurilma
orkali hisobga olinadi.
Sankt-Peterburgdagi «Progress» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi shu prinsipda
ishlaydigan asbob yaratdi. Uning yordamida 5 mkm dan xam kichik zarrachalarni ko‗rish
mumkin. Lekin Davlat Farmakopeyasida ruxsat etiladagan zarrachalarning miqdori va katta-
kichikligi ko‗rsatilmagan. Amaliyotda esa eng kichik qon tomirlari (kapillyarlar) diametri 10
177
mkm ga teng bo‗lganligidan eritmaning tarkibida shundan katta zarrachalar bo‗lmasligi
tekshiriladi. Buni qurollanman ko‗z bilan ko‗rish mumkin. Hozirgi zamon talabi zarrachalar
kattaligi 2-5 mkm dan oShmasligini taqozo etadi.
In‘eksiya eritmalaridagi Yot moddalarning Miqdori va katta-kichikligi Avstriya
sog‗liqni saqlash vazirligi 1966 yilda chiqargan birinchi rasmiy Davlat standartida keltirilgan.
Shu standartga binoan 1 ml eritmada 250 dan ortiq 3,5 mkm kattalikdagi zarracha bo‗lmasligi
kerak.
Keyinchalik shunday takliflar AQSh, Angliya, Yaponiya farmakopeyalariga kiritildi.
1982 yildagi AQSh va 1981 yildagi Yaponiya farmakopeyalari talabiga binoan begona
zarrachalarni aniqlash mikroskop yordamida amalga oshiriladi. Bunda membranali filtrdan
o‗tkazilgan 1 ml eritmada diametri 10 mkm li 50 tagacha va 25 mkm li 5 tagacha zarracha
bo‗lishiga ruxsat etiladi. Buyuk Britaniya farmakopeyasiga binoan konduktometrik usulda
aniqlanganda 1 ml eritmada 2 mkm li zarrachalardan 1000 dan va 5 mkm liklardan 100 tadan
ortiq bo‗lmasligi talab qilinadi.
Quruq dori moddalarning o‗rtacha og‗irligini aniqlash. Bu XI DF da birinchi marta
kiritilgan rasmiy usuldir. In‘eksiya uchun ishlatiladigan dori moddalardagi quruq moddalarning
o‗rtacha og‗irligini aniklash uchun 20 ta og‗zi ochilgan idishlar 0,001 g aniqlik bilan alohida-
alohida tortiladi. Idishlardagi moddalar suv bilan yoki boshqa mos keladigan erituvchilar bilan
yuviladi va 100-105°S haroratda 1 soat davomida quritiladi. Idishlar va tiqinlar qaytadan
tortiladi. 20 ta idishdan har biridagi modda og‗irligining o‗rtacha og‗irlikdan farqi «Bitta idish
uchun tarkib» bo‗limida ko‗rsatilganga mos kelishi, lekin ±15% dan oShmasligi kerak. Agar
ikkita idishdagi modda og‗irligining o‗rtacha og‗irlikdan farqi me‘yoridan ko‗p bulsa, lekin
±15% dan oShmasa, aniqlash yana 40 ta idishda takrorlanadi. Bunda har bir idishdagi modda
og‗irligining o‗rtacha og‗irlikdan farqi ruxsat etilgandan ko‗p bulmasligi kerak. 20 ta idishdagi
modda og‗irligining o‗rtacha og‗irlikdan farqi xususiy modada ko‗rsatilgan miqdor ±5% dan
oShmasligi kerak.
Suspenzion va emulsion in‘eksion eritmalar gomogen va ultradispersligi bo‗yicha
farmakopeya maqsolasining talabiga to‗liq javob berishi kerak. Zarrachalarning o‗lchami
eritmani ignadan o‗tishiga xalaqit berganligi sababli, bunday eritmalarni organizmga kiritishda
ignaning o‗lchamlari ham farmakopeya maqolasida keltirilgan bo‗lishi lozim. Suspenzion
in‘eksion eritmalar ishlatishdan oldin 35+1oS haroratda, 30 soniya chayqatilgandan so‗ng 3
daqiqa davomida tashqi ko‗rinishi bo‗yicha boshlang‗ichdan farq qilmasligi kerak, agar MH da
boshqa ko‗rsatmalar bo‗lmasa.
In‘eksiya uchun mo‗ljallangan kukunlarda (eritmalar, suspenziyalar va emulsiyalar)
―Dori vositalari sifatini standartlari. Asosiy qoidalar‖ tarmoq standarti TSt 42 - 01 : 2002 rasmiy
nashrda keltirilgan quyidagi sifat ko‗rsatkichlari o‗rganilishi kerak:
1. Dori vositasining lotin, davlat va rus tillaridagi nomlari
2. Xalqaro patentlanmagan nomi
3. Tarkibi
4. Tavsifi
5. Chinligi
6. O‗rtacha og‗irlik va og‗irliklardagi bir xillik
7. Tinikligi
8. Rangliligi
9. pH yoki kislotalilik yoki ishkoriylik
10. Mexanik kuShimchalar
11. Yot aralashmalar (o‘xshash birikmalar)
12. Pirogenlik yoki bakterial endotoksinlar (LAL test)
13. Zaharliligi
14. Xloridlar va sulfatlar
15. Quritishdagi massa yo‗qotish yoki suv miqdori (K.Fisher usuli bo‗yicha)
16. Sulfat kuli va og‗ir metallar
178
17. Flakon yoki ampuladiga massa miqdori
18. Gistaminga qovushqoq moddalar miqdori
19. Sterillik
20. Dozalar bir xilligi
21. Miqdoriy tahlili
22. Urami
23. Markalash
24. Tashish
25. Saqlash
26. Yaroqlilik muddati
27. Asosiy farmakoterapevtik guruhi
Ko‗z tomchilarida ―Dori vositalari sifatini standartlari. Asosiy qoidalar‖ tarmoq standarti
TSt 42 - 01 : 2002 rasmiy nashrda keltirilgan quyidagi sifat ko‗rsatkichlari o‗rganilishi kerak:
1. Dori vositasining lotin, davlat va rus tillaridagi nomlari
2. Xalqaro patentlanmagan nomi
3. Tarkibi
4. Tavsifi
5. Sterilizatsiya va to‘ldirish Shartlari
6. Chinligi
7. Tinikligi
8. Rangliligi
9. pH yoki kislotalilik yoki ishkoriylik
10. Mexanik kuShimchalar
11. qovushqoqligi
12. Osmolyarligi
13. Yot aralashmalar (o‘xshash birikmalar)
14. Qadoqni to‘ldirish hajmi
15. Sterilligi
16. Miqdoriy tahlili
17. Urami
18. Markalash
19. Tashish
20. Saqlash
21. Yaroqlilik muddati
22. Asosiy farmakoterapevtik guruhi
Ichish va tashqi maqsadlar uchun mo‗ljallangan eritmalarda (eritmalar, suspenziyalar,
emulsiyalar, granulalar va kukunlar) ―Dori vositalari sifatini standartlari. Asosiy qoidalar‖
tarmoq standarti TSt 42 - 01 : 2002 rasmiy nashrda keltirilgan quyidagi sifat ko‗rsatkichlari
o‗rganilishi kerak:
1. Dori vositasining lotin, davlat va rus tillaridagi nomlari
2. Xalqaro patentlanmagan nomi
3. Tarkibi
4. Tavsifi
5. Chinligi
6. pH yoki kislotalilik yoki ishkoriylik
7. Zichligi
8. qovushqoqligi
9. Yot aralashmalar (o‘xshash birikmalar)
10. Zarrachalar o‗lchami (suspenziyalar uchun)
11. Qadoqni to‘ldirish hajmi
12. Mikrobiologik tozaligi
13. Miqdoriy tahlili
179
14. Urami
15. Markalash
16. Tashish
17. Saqlash
18. Yaroqlilik muddati
19. Asosiy farmakoterapevtik guruhi
Nastoyka va eliksirlarda ―Dori vositalari sifatini standartlari. Asosiy qoidalar‖ tarmoq
standarti TSt 42 - 01 : 2002 rasmiy nashrda keltirilgan quyidagi sifat ko‗rsatkichlari o‗rganilishi
kerak:
1. Dori vositasining lotin, davlat va rus tillaridagi nomlari
2. Xalqaro patentlanmagan nomi
3. Tarkibi
4. Tavsifi
5. Chinligi
6. Og‗ir metallar
7. Miqdoriy tahlili
8. Spirt miqdori yoki zichligi
9. Quruq qoldiq
10. Qadoqni to‘ldirish me‘yori
11. Mikrobiologik tozaligi
12. Urami, markalash, saqlash
13. Yaroqlilik muddati
14. Asosiy farmakoterapevtik guruhi
Nastoyka tarkibidagi spirt quvvatini qaynash harorati bo„yicha aniqlash.
Qaynatish uchun mo‗ljallangan idishga 40 ml nastoyka solinib, unga nastoykani bir
me‘yorda qaynashini ta‘minlash uchun Chinni yoki ingichka ShSha naycha bo‗lakchalari
solinadi. Idishga termometr shunday tushiriladiki, uning simobli qismi suyuqlikka 2-3 mm botib
turishi kerak. So‗ngra nastoyka bir tekisda qaynagunga qadar qizdiriladi va harorat o‗zgarmas
xolga etgandan so‗ng 5 daqiqa vaqt o‗tgach, termometr ko‗rsatkichi yozib olinadi. Topilgan
qaynash haroratini bosimga to‗g‗ri kelishini aniqlash uchun barometr ko‗rsatkichi ham yozib
olinadi.
XI DF ning jadvalidan foydalanib, tajriba vaqtida kuzatilgan bosim 760 mm simob
ustuniga keltiriladi. Bunda har 1 mm simob ustunining o‗zgarishiga 0,04oS to‗g‗ri keladi. Bu
tuzatgich kuzatilgan haroratga qo‗shiladi yoki ayriladi. So‗ngra tekshirilayotgan nastoykadagi
spirt miqdori jadval orqali topiladi (XI DF 1 juz, 28-bet).
Spirt-suvli aralashmadiga spirt quvvatini qaynash harorati bo„yicha aniqlash (1011
gPa, 760 mm s.u.)
Qaynash
harorati, 0
Hajm bo‗yicha
spirt
konsentratsiyasi
Qaynash
harorati, 0
Hajm bo‗yicha
spirt
konsentratsiyasi
Qaynash
harorati, 0
Hajm bo‗yicha
spirt
konsentratsiyasi
99,3 1 85,4 32 81,5 63
93,3 2 85,2 33 81,4 64
97,4 3 85,0 34 81,3 65
96,6 4 84,9 35 81,2 66
96,0 5 84,6 36 81,1 67
95,1 6 84,4 37 81,0 68
94,3 7 84,3 38 80,9 69
93,7 8 84,2 39 80,8 70
93,0 9 84,1 40 80,7 71
92,5 10 83,9 41 80,6 72
92,0 11 83,8 42 80,5 73
91,5 12 83,7 43 80,4 74
180
91,1 13 83,5 44 80,3 75
90,7 14 83,3 45 80,2 76
90,5 15 83,2 46 80,1 77
90,0 16 83,1 47 80,0 78
89,5 17 83,0 48 79,9 79
89,1 18 82,9 49 79,8 80
88,8 19 82,8 50 79,7 81
88,5 20 82,7 51 79,6 82
88,1 21 82,6 52 79,5 83
87,8 22 82,5 53 79,45 84
87,5 23 82,4 54 79,4 85
87,2 24 82,3 55 79,3 86
87,1 25 82,2 56 79,2 87
86,5 26 82,1 57 79,1 88
86,6 27 82,0 58 79,0 89
86,4 28 81,9 59 78,85 90
86,1 29 81,8 60 78,8 91
85,9 30 81,7 61 78,7 92
85,6 31 81,6 62
Masalan: valeriana nastoykasi tarkibidagi spirt quvvatini aniqlash jarayonida,
nastoykaning qaynash harorati 80,9oS ni tashkil etgan. Agar bosim 752 mm simob ustuniga teng
bo‗lsa, bosimlar farqi 760 – 752 = 8 mm.
Tuzatgich 0,04oS . 8 = 0,32oS
752 mm simob ustuni 760 dan kam bo‗lganligi sababli tuzatgich qaynash haroratiga
qo‗shiladi:
80,9oS + 0,32 = 81,22oS
Jadvalga binoan bu qaynash harorati 66% li spirtga to‗g‗ri keladi.
Ekstraktlarda (suyuq, quyuq va quruq) ―Dori vositalari sifatini standartlari. Asosiy
qoidalar‖ tarmoq standarti TSt 42 - 01 : 2002 rasmiy nashrda keltirilgan quyidagi sifat
ko‗rsatkichlari o‗rganilishi kerak:
1. Dori vositasining lotin, davlat va rus tillaridagi nomlari
2. Xalqaro patentlanmagan nomi
3. Tarkibi
4. Tavsifi
5. Chinligi
6. Og‗ir metallar
7. Miqdoriy tahlili
8. Spirt miqdori yoki zichligi (suyuq ekstraktlar uchun)
9. Quruq qoldiq
10. Quritish jarayonidagi yo‗qotish (quyuq va quruq ekstraktlar uchun)
11. Qadoqni to‘ldirish me‘yori
12. O‗rtacha og‗irlik (dozalarga bo‗lingan ekstraktlarda)
13. Granulometrik tarkib (quruq ekstraktlarda)
14. Mikrobiologik tozaligi
15. Urami, markalash, saqlash
16. Yaroqlilik muddati
17. Asosiy farmakoterapevtik guruhi
Spirt quvvatini xaydash usuli bo„yicha aniqlash.
Agar suyuq ekstrakt 20% gacha bo‗lgan spirtda tayyorlangan bo‗lsa tekshirish uchun 75
ml, agar 20% dan 50% gacha bo‗lgan spirtda tayyorlangan bo‗lsa 50 ml, agar 50% va undan
yuqori bo‗lgan spirtda tayyorlangan bo‗lsa 25 ml suyuq ekstrakt xaydash usuli bo‗yicha spirt
quvvatini aniqlash uchun namuna sifatida olinadi.
181
Hajmi 200-250 ml bo‗lgan yassi shaklli kolbaga aniq o‗lchab olingan miqdordagi
frangula suyuq ekstrakti solinib (25 ml), 75 ml bo‗lgunga qadar tozalangan suv solinadi.
Idishdagi ekstraktni bir me‘yorda qaynashini ta‘minlash maqsadida unga Chinni yoki
Shisha bo‗laklari solinadi. Agar ekstrakt qaynaganda ko‗piradigan bo‗lsa, unga 2-3 ml fosfor
yoki sulfat kislota, 2-3 g kalsiy xlorid, parafin yoki mum qo‗shiladi. Ekstrakt solingan idishning
og‗zi maxkam yopilib, Shisha naylar yordamida sovutgich va xaydalgan spirt yig‗iladigan idish
bilan ulanadi. Xaydalgan spirt yig‗iladigan idish sifatida 50 ml li o‗lchov kolbasidan
foydalaniladi va u o‗z navbatida sovuq suv solingan idishga botirib qo‗yiladi. So‗ngra preparat
solingan idish toShpaxtali to‗r ustiga qo‗yib qizdiriladi. Bunda preparatdagi spirt va suv bug‗i
sovutgichga o‗tib, suyuqlikka aylanadi va o‗lchov kolbasida 48 ml bo‗lguncha yig‗iladi.
Olingan suyuqlikning harorati tekshiriladi, agar kerak bo‗lsa 200 ga etkaziladi va 50 ml
ga etguncha suv qo‗shiladi. Keyin xaydab olingan suyuqlikning zichligi piknometr yordamida
aniqlaniladi.
Buning uchun toza, quruq piknometr 0,0002 g aniqlikda tortib olinib, belgisigacha
tozalangan suv quyiladi. Qopqog‗i berkitilib, 20 daqiqa 200 li termostatda saqlanadi. So‗ng
piknometr termostatdan olinib, analitik tarozida 10 daqiqa qoldiriladi va 0,0002 g aniqlikda
tortiladi. Keyin piknometrdagi suv to‗kib tashlanadi va spirt-efir aralashmasi bilan chayiladi.
Piknometrdagi efir qoldig‗i havo puflash bilan yo‗qotiladi. Quritilgan piknometr tekshirilayotgan
suyuqlik bilan belgisigacha to‗ldiriladi va suv bilan bajarilgan jarayon takrorlanadi. Zichlik
(20) quyidagi tenglama yordamida xisoblanadi:
Bu erda
m - bo‗sh piknometrning massasi, g.
m1 - suv solingan piknometrning massasi, g.
m2 - piknometrni suyuqlik bilan massasi, g.
0,0012 - 760 mm simob ustuniga teng bo‗lgan bosimda, 20oS haroratdagi
havoning zichligi.
0,99703 - 200 haroratdagi xavo zichligi xisobga olingan suvning zichligi.
Topilgan natija orqali XI DF ning birinchi alkogolometrik jadvali yordamida spirtning
hajmiy foizi topiladi.
So‗ng quyidagi tenglama yordamida preparatdagi spirt miqdori topiladi:
bu erda x - preparatdagi spirtning hajmiy foiz miqdori,
50- xaydab olingan suyuqlik miqdori, ml.
a - distillyatdagi spirtning xajmiy foiz miqdori.
v - tekshirish uchun olingan suyuq ekstrakt miqdori, ml
Eslatma. Preparat tarkibida uchuvchi moddalar bo‗lsa, u oldindan qayta ishlanadi.
Masalan, agar preparatda efir moyi bo‗lsa, u teng hajmda olingan to‗yingan natriy xlorid va
petroleyn efiri aralashmasi bilan chayqatiladi. Agar ekstraktda uchuvchi kislotalar bo‗lsa, ishqor
eritmasi bilan neytrallanadi, uchuvchi asoslar bo‗lsa, fosfor yoki sulfat kislota bilan ishlov
berilib, so‗ngra xaydaladi
Tekshirish uchun toza va quruq pipetkada 5 ml ajratma olinib, u balandligi 2-3 sm,
diametri 5-6 sm li tortilgan byuksga solinadi. Ajratma suv xammomida bug‗latiladi va quritgich
javonida 2 soat mobaynida 102,5-2,5oS da quritiladi, so‗ng 30 daqiqa eksikatorda sovutiladi va
yana tortiladi. Quruq qoldiq og‗irlik-hajm foizda ifodalanadi
0012,0)(
99703,0)(
1
2
20
mm
mm
в
аХ
50
182
5 ml tekshiriluvchi ajratma tigelda quriguncha bug‗latiladi. Quruq qoldiqqa 1 ml
konsentrlangan sulfat kislota qo‗shib, ehtiyotlik bilan kuydiriladi. Bu qoldiqqa issiq turgan xolda
5 ml to‗yingan ammoniy atsetat eritmasi qo‗shiladi va kul qoldirmaydigan filtr orqali suziladi,
filtr 5 ml suv bilan yuviladi va 100 ml ga etkaziladi. Bu eritmaning 10 ml ga 1 ml suyultirilgan
sirka kislotasi, 1-2 tomchi natriy sulfid qo‗shib, chayqatiladi va 1 daqiqadan so‗ng andoza eritma
bilan solishtiriladi. Bunda qo‗rg‗oShin tuzining ko‗p kamligiga qarab natriy sulfid bilan qora
cho‗kma yoki qo‗ng‗ir rang xosil bo‗ladi. Rangni kuzatish diametri 1,5 sm li probirkada olib
boriladi. Tekshiriladigan eritmada xosil bo‗lgan rang andoza rangidan toza bo‗lmasligi kerak.
Andoza eritma 6-8 sm qalinlikdagi qavatdan qaralganda qo‗ng‗ir rang kuzatiladi.
Ajratmalardagi og‗ir metallar miqdori 0,001% dan ortiq bo‗lmasligi kerak.
Aerozollarda (suyuq, quyuq va quruq) ―Dori vositalari sifatini standartlari. Asosiy
qoidalar‖ tarmoq standarti TSt 42 - 01 : 2002 rasmiy nashrda keltirilgan quyidagi sifat
ko‗rsatkichlari o‗rganilishi kerak:
1. Dori vositasining lotin, davlat va rus tillaridagi nomlari
2. Xalqaro patentlanmagan nomi
3. Tarkibi
4. Tavsifi
5. Chinligi
6. Ballon ichidagi bosim
7. Ballonni germetikligi
8. Ventilyasion qurilmaning butunligi
9. Dozalar og‗irligi
10. Dozalar miqdori
11. Qadoq ichidagi massaning chiqish miqdori
12. Zarrachalar o‗lchami
13. Suv
14. Yot aralashmalar (Qovushqoq birikmalar)
15. Mikrobiologik tozaligi
16. Dozalar bir xilligi
17. Miqdoriy tahlili
18. Urami,
19. Markalash,
20. Tashish
21. Saqlash
22. Yaroqlilik muddati
23. Asosiy farmakoterapevtik guruhi
183
19-ma‟ruza. Dori vositalarining biologik samaradorligi va unga ta‟sir qiluvchi
omillar.
Reja
Mavzuning dolzarbligi
1. Biofarmatsiya va biologik samaradorlik.
2. Biofarmatsiyani rivojlanish tarixi.
3. LADMER
4. ―Farmatsevtik omillar‖ tushunchasi.
5. Biosamaradorlikni aniqlash usullari.
6. Farmakodinamika va farmakokinetika.
Xulosalar.
Biofarmatsiya –farmatsiyada ilmiy fan bo‗lib, ta‘sir etuvchi va yordamchi moddalarning
fizik va fizik-kimyoviy xususiyatlarini dori preparatlaridagi bir-biriga turli xil dori shakllarida,
ammo bir xil dozada ularning terapevtik faoliyatiga ta‘sirini o‗rgatadi.
Biofarmatsiya ta‘limotining kelib chiqishi na faqat farmatsiyaning , balki tibbiyotning,
kimyoviy fanlarning va boshqa fanlarning rivoji asosida paydo bo‗ldi. Biofarmatsiyaning boshlanishi xususan bir qator rivojlangan sohalar kesimida yuzaga keldi.
U asosan bir xil dori preparatlarining noekvivalentligi asosida kelib chiqdi, ya‘ni turli
farmatsevtik korxonalarda ishlab chiqarilgan bir xil nomda va dozada bo‗lgan dori preparatlarini
turli terapevtik ta‘sir ko‗rsatishi natijasida kelib chiqdi. Bu holat asosan quyidagi sabablar aso
sida tushuntirildi: farmatsevtik omillar - turli xil yordamchi moddalarning ishlatilishi, turli
texnologik jarayonlarning ishlatilishi, dori vositalar va yordamchi moddalarning maydalik darajasi...
Maxsus adabiyotlarda ―farmatsevtik omillar ‖ termini ba‘zi klinik tadqiqotlar asosida dori
preparatlarining olinish texnologiyasi ularning terapevtik faolligiga bog‗liqligi bilan
tushuntirildi.
Adabiyotlardagi ma‘lumotlarga qaraganda, ―biofarmatsiya‖ atamasini birinchi marta
1961 yilda AQSh olimlari Levi va Vagnerlar ishlatishgan. Biofarmatsiya atamasi ko‗p evropa mamlakatlarida ishlatiladigan ingliz iborasi ―biopharmaceutics‖ ga ekvivalentdir.
Ingliz adabiyotlarida keltiriladigan ―pharmaceutics‖ iborasi ―farmatsiya‖ iborasining
sinonimi hisoblanmaydi, aksincha u galen preparatlari farmatsiyasi deb tushiniladi.
―Viopharmaceutics‖iborasi va undan tashkil topgan ―biopharmaceutical‖ so‗zma so‗z olganda ―biogalenika‖ va ―biogalen‖ deb tarjima qilinadi.
Bu atamaning anik va tulik ifodasi 1972 yilda Amerika farmatsevtika assotsiatsiyasining
ilmiy farmatsevtika Akademiyasi tomonidan keltiriladi. Bunga binoan biofarmatsiyaning asosiy
vazifasi dorilarning odamda va xayvonlarning biologik faolligiga ta‘sir kursatadigan omillarni
urganish va shunga binoan ularning terapevtik unumdorligini oshirish va kuShimcha ta‘sirini
kamaytirishdir. Biofarmatsiyaning fan sifatidagi vazifalari:
- talabalarni farmatsevtik faoliyatida texnolog-izlanuvchi sifatida o‗qitish;
- yangi dori turlari muayyan tarkibini va texnologiyasini ishlab chiqishda maxsus
mutaxassislik malakasi asosida tadqiqotlar strukturasini tanlash va ularni nazariy asoslarini
o‗rganish;
- turli dori shakllarida qo‗llanilgan dorivor preparatlarning farmakokinetik
jarayonlarini oldindan bilish;
184
- ekstemporal dori turlari muayyan texnologiyasini asoslashda biofarmatsiya nuqtai
nazardan yondoShish.
Qadim zamonlarda dorilarning terapevtik unumdorligiga ta‘sir etuvchi ayrim omillar
ma‘lum bo‗lgan. Jumladan, Gippokrat (eramizdan oldingi 460-370 yillar) dorilarning biofaolligi
uning turiga va tayyorlash jarayoniga bog‗liqligini , Galen (130-200 yillar) va Ibn Sino (980-
1037-yillar) esa maydalik darajasiga ham bog‗likligini olib borgan tadqiqotlari asosida
isbotlaganlar. Demak, bundan ming yillar ilgariyoq biofarmatsevtik omillar o‗rganila
boshlangan. Ibn Sino bu omillarga asoslanib, dori haqidagi o‗z bilimlarining nazariy asoslarini
va atamalarini yaratgan. X1X asrda horijiy va mahalliy olimlar eksperimental tadqiqotlar
asosida dori moddasining so‗rilish tezligi va ta‘siri uni organizmga yuborish yo‗llariga
bog‗liqligini isbolaganlar. Ular dori moddasining so‗rilish jarayoniga yuza faol
moddalarningta‘sirini isbotlaganlar. Endi dori preparatlariga tovarShunoslik ko‗zi bilan qarab
baholash aniq natijani bermay qo‗ydi. Ammo dori preparatlarini tovarShunoslik nuqtai nazaridan
va miqdorini aniqlab baholash ilmiy bilimlar etarli bo‗lmaganligi sababli ko‗p yillar davomida dorilar standartizatsiyasida qo‗llanilib keldi.
Turli ishlab chiqarish korxonalarida ishlab chiqarigan dori vositasi bir xil, dozasi bir xil,
ammo biofaolligi turlicha bo‗lgan dori preparatlarini sababini bilish imkoni bo‗lmay qolgani
sababli biofarmatsiya qarashlari namoyon bo‗la boshladi va bu holat terapevtik noekvivalentlik
deb ataldi. Dori preparatining terapevtik noekvivalentligi dori qabul qilingandagi organizm holatiga bog‗liq deb olimlar tomonidan tushuntirila boshladi.
Shunga qaramasdan olib borilgan biofarmatsevtik tadqiqot natijalari bir qator tibbiy-
biologik fanlar kompleksida o‗rganilib tayyor dori vositalarini biologik baholashda yangi
yo‗nalish deb tan olindi. Shunday qilib, dori vositalarining bir biriga bog‗liqligi va ularning bir
biri bilan aloqasi alohida fizik-kimyoviy sistema sifatida, shuningdek makroorganizmlar biologik
sistema sifatida qaralib bu masalalarini echimini topishda biofarmatsiya nuqtai nazaridan baholash zarurligi kelib chiqdi.
Tayyor dori turlarining texnologiyasini ishlab chiqishda biofarmatsevtik tadqiqotlar
alohida muxim ahamiyat kasb etadi. Chunki, ma‘lum farmakologik ta‘sirga ega bo‗lgan faol
moddadan u yoki bu dori turini tayyorlashda avvalam bor o‗zlarining kimyoviy jihatdan kelib
chiqishi turlicha bo‗lgan yordamchi moddalar majmuasi qo‗llaniladi. Qolaversa, texnologik
jarayonlarni amalga oshirishda ―faol modda – yordamchi modda‖ kompleksiga turli fizikaviy,
fizik-kimyoviy va kimyoviy omillar ta‘sir ko‗rsatishi mumkin. Bu esa o‗z navbatida ta‘sir
etuvchi va yordamchi moddalar o‗rtasida muhit pH ining o‗zgarishi, fizikaviy yoki kimyoviy
modifikatsiyalarga o‗tishi, kompleks birikmalar hosil qilishi, eruvchanlikni o‗zgarishi, sorbsiya
xodisasi, shu jumladan adsorbsiya, absorbsiya, xemosorbsiya va boshqa xodisalar sababli yuzaga
kelishi mumkin bo‗lgan holatda tayyor dori turining terapevtik samaradorligini u yoki bu tarafga
o‗zgartirishi mumkin.
Yuqoridagilarni inobatga olgan holda o‗rganilayotgan tabletka dori turlarining ta‘sir
samaradorligini baholashda muxim o‗rin tutuvchi biofarmatsevtik tadqiqotlar amalga oshirildi.
Ma‘lumki tabletka dori turlarida biofarmatsevtik tadqiqotlar 2 xil usulda: in vitro va in
vivo tajribalarida amalga oshiriladi.
In vitro tajribalari bajarilishi nuqtai nazaridan oddiy, kam harajat va kam vaqt talab
etadigan, ayni vaqtda dori vositasining terapevtik samaradorligi to‗g‗risida etarlicha ma‘lumot
bera oladigan tajriba usullaridan hisoblanadi. Shu bilan birga in vitro tajribalar har doim xam
dori vositasining tirik organizmdagi ta‘sirini to‗laqonli ifodalamasligi mumkin. Shu sababli taklif
etiladigan in vitro usuli in vivo sharoitida olingan tajribalar natijalari bilan taqqoslanib, ular
o‗rtasidagi korrelyasion bog‗liqlik hisoblab topiladi va bu bog‗liqlik ishonarli darajada bo‗lgan
taqdirda qo‗llanilgan in vitro tajriba usuli keyinchalik dori vositasini sifat nazoratini amalga
oshirish uchun tavsiya etiladi.
In vivo tajriba usullari laboratoriya tajriba hayvonlarida yoki o‗zi istak bildirgan
odamlarda olib boriladi. In vivo tajribalari farmakokinetik usul – qon, boshqa biologik
185
suyuqliklar va alohida a‘zolarga so‗rilib o‗tgan ta‘sir etuvchi modda konsentratsiyasini o‗lchash
bo‗yicha yoki farmakodinamik usul – dori vositasini organizmga so‗rilib o‗tgandan keyin
namoyon bo‗ladigan ta‘sir kuchini o‗rganish bo‗yicha amalga oshirilishi mumkin.
Farmakokinetik usullarda tadqiqotlar o‗tkazilganda faol modda konsentratsiyasi asosan
kimyoviy va fizik kimyoviy, alohida holatlarda mikrobiologik, biokimyoviy va biofizikaviy
usullarda amalga oshiriladi. Farmakodinamik usullarda esa dori vositasi terapevtik
samaradorligiga baho berish, tirik organizmning dori vositasi ta‘sirida ma‘lum funksional
holatidagi o‗zgarishlarni o‗lchash bo‗yicha amalga oshiriladi.
Bugungi kunda nisbatan qattiq, dozalangan, og‗iz orqali qabul qilinadigan dori
vositalarini biofarmatsevtik ko‗rsatkichlarini in vitro sharoitlarida o‗rganish uchun 200 ga yaqin
usullar va asbob-uskunalar taklif etilgan. Shulardan dori vositalarini eruvchanlik testini aniqlash
bo‗yicha taklif etilgan ―Aylanuvchan kajava‖ usuli qator e‘tirof etilgan halqaro
farmakopeyalarga (NF, USP, BP, EuP va boshqalarga) kiritilgandir. Bu usul bizning
respublikamizda ham rasmiy usul hisoblanadi. ―Aylanuvchan kajava‖ usulining bu darajada keng
qo‗llanilishining asosiy sabablari, olingan tadqiqot natijalarining ko‗p holatlarda in vivo tajriba
natijalari bilan yuqori korrelyasion bog‗liqlikka egaligi, usulning oddiyligi, amalga oshirilishini
qulay va kam harajatliligi kabilardir.
O‗rganilayotgan dori vositalaridan ayustan, plateks, inebrin, mumiyo va konvarenlarning
ta‘siri ular tarkibidagi biofaol moddalar majmuasidan iborat bo‗lib, ularning organizmdagi
metabolizm jarayonlarini tez kechishi va hosil bo‗ladigan metabolitlar organizmda normal
holatda uchraydigan moddalar guruhiga yaqinligi tufayli bu moddalarni biologik suyuqliklarga
so‗rilgandan so‗ng miqdorini aniqlash imkoniyatlari ancha chegaralangan.
Shu sababli in vivo sharoitlarida bu faol substansiyalarning biologik samaradorligi
farmakodinamik usullarda amalga oshirildi.
Diazolin, feramid, anestezin va pirofer dori vositalarini biologik ta‘sirchanligini o‗rganish
bo‗yicha tadqiqotlar farmakokinetik usulda ularni tirik organizm biologik suyuqliklariga
so‗rilgan konsentratsiyalarini aniqlashga asosan amalga oshirildi.
Ayrim tabletkalar uchun In vitro va in vivo sharoitlarida amalga oshirilgan tajriba
natijalari o‗rtasidagi korrelyasion bog‗liqlik hisoblab chiqildi va olingan natijalar asosida
korrelyasion bog‗liqlik yuqori darajada ifodalangan ―erish testi‖ ni amalga oshirish sharoitlari
belgilandi.
LADMER – dori vositasining organizmning ma‘lum qismidagi ta‘sirini harakterlaydigan umumiy termin (Liberation, Absorption, Listribution, Metabolism, Elimination, Response).
Biofarmatsiya matematika, fizika, noorganik va organik kimyo, fiziologiya, anatomiya,
bioximiya, farmakologiya, dorilar texnologiyasi kabi fanlar bilimlariga suyanadi va shu sababli
uning terminologiyasida ko‗p hollatlarda farmakologik, kimyoviy va texnologik terminlar uchraydi.
Farmakologiyadan farqli o‗laroq, biofarmatsiya dori vositasi yoki yordamchi
moddalarning ta‘sir etishi mexanizmsini o‗rganmaydi. U faqat dori preparatining
farmakodinamikasi va farmakokinetikasiga almashuvchi omillar ta‘sirini o‗rganadi.
Dori preparatining terapevtik biofaolligi uning so‗rilishi, tarqalishi va mikroorganizmdan
eliminatsiyasi (chiqishi) jarayonlari bilan aniqlanishini hisobga olib, biofarmatsiya diqqatini shu
jarayonlarni o‗rganishga va ularga dorivor moddalarning fizik-kimyoviy xususiyatlarini ta‘sirini
o‗rganadi. Farmakologiyadan farqli o‗laroq, biofarmatsiya dori vositasi yoki yordamchi
moddalarning ta‘sir etishi mexanizmini o‗rganmaydi. U faqat dori preparatining farmakodinamikasi va farmakokinetikasiga almashuvchi omillar ta‘sirini o‗rganadi.
Dori preparatining terapevtik biofaolligi uning so‗rilishi, tarqalishi va mikroorganizmdan
eliminatsiyasi (chiqishi) jarayonlari bilan aniqlanishini hisobga olib, biofarmatsiya diqqatini shu
jarayonlarni o‗rganishga va ularga dorivor moddalarning fizik-kimyoviy xususiyatlarini ta‘sirini
o‗rganadi. So‗nggi paytlarda farmatsevtik fanlar ichida yangi LADMER (1-rasm) iborasi paydo
bo‗lib, u dori vositasining ma‘lum alohida joylarida organizm bilan o‗zaro ta‘sirini tavsiflaydi.
186
Ya‘ni, ularni biofarmatsevtik, farmakokinetik va farmakodinamik jihatdan tavsiflaydi.
yuqoridagilardan kelib chiqib barcha o‗rganilayotgan dori preparatlari biofarmatsevtik aspektlari o‗rganilayapti. Biofarmatsevtik tadqiqotlar quyidagi yo‗nalishlarda amalga oshiriladi:
- biofarmatsevtik skrening asoslarini eksperimental va nazariy jihatdan ishlab chiqish;
- farmatsevtik va o‗zgarib turuvchi omillarni dori preparatlaridan dori vositasini ajralib chiqish va so‗rilish jarayonlariga ta‘sirini o‗rganish;
- dori preparatlarining muayyan tarkibi va organizmga yuborish usullarini belgilash
maqsadida dori preparatining farmakokinetikasini o‗rganish;
- tayyor dori turlarini oqsillar va turli to‗qimalarning membrana lipidlari bilan o‗zaro ta‘siri jarayonlar mexanizmini biofarmatsevtik nuqtai nazardan o‗rganish;
- biologik samaradorlikning yangi modulyatorlarini izlash;
- ta‘sir etuvchi moddalarning muayyan biologik samaradorligini namoyon qilishini ta‘minlovchi yangi dori turlarini belgilangan biofarmatsevtik xossalari bilan yaratish;
- dori preparatlarining bioekvivalentligini o‗rganish.
Shunday qilib, biofarmatsiyaning asosiy maqsadi bor dori turlarini terapevtik
samaradorligini yaxshilashni va yangi dori turlarini yaratishni nazariy va eksperimental holda asoslashdan iborat.
Yuqoridagi vazifalarni echimini topishda asosiy o‗rinni dori preparatlarini
biosamaradorligini (BS) o‗rganuvchi tadqiqotlar egallaydi. Bu o‗z o‗rnida farmatsevtik ilmlar
kompleksida asosiy kriteriylar bo‗lgan fizik-kimyoviy konstantalar o‗rnini biologik va tibbiy
asoslashni bildiradi. Shu sababli mutaxassislarni (farmatsevtlarni) biofarmatsiya sohasi bo‗yicha malakaviy tayyorlash juda dolzarb ekanligini bildiradi.
Biofarmatsiya va farmakokinetika bo‗yicha 1990 yilda Slovakiyada VI Halqaro
simpozium o‗tkazildi va unda bir necha biofarmatsiya bilan shug‗ullanuvchi olimlar ishtirok
etdilar. Bu simpoziumda bir qator yangi dori turlarini yaratish va borlarini samaradorligini oshirish muammolariga e‘tibor qaratildi.
L
A
D
E
R
M
Liberation –dori moddasini dori shakli tarkibidan ajralib
chiqishi(in vitro ва in vivo)
Absorption – so‘rilish
Distribution – tarqalish
Metabolizm – mеtabolizm
Elimination – organizmdan chiqarilish
Response – samaradorlik
Biofarmatsiya
Farmakokinеtika
Farmakodinamika
187
Shuningdek Avstriyada farmatsevtik texnologiya va biofarmatsiya bo‗yicha o‗tkazilgan
to‗rtinchi markaziy Evropa simpoziumini ham aytib o‗tish lozim. Bu simpozium Evropa
farmatsevt texnologilari bilan Farmatsevtik texnologiya va biofarmatsiya (Vena Sh.) instituti
hamkorligida tashkil etildi. Bu simpoziumning asosiy maqsadi dori ishlab chiqarishda dorilar
texnologiyasi, ishlab chiqarish va biofarmatsiya bir-biri bilan uzviy bog‗liklikda ekanligi va zamonaviy Shart sharoitlarda dori ishlab chiqarishda ilmiy hamkorlik zarurligini ko‗rsatish edi.
Biofarmatsiyaga bo‗lgan qiziqish kundan-kunga oShib bormoqda va bu soha bo‗yicha
ilmiy tadqiqotlar olib borayotgan olimlar soni ortib bormoqda.
Biofarmatsiyaning asosiy vazifasi dorilarning biosamaradorligini oshirish, shu bilan birga
ularning zaharliligini va qo‗shimcha ta‘sirini kamaytirishdir. Dorilarning biosamaradorligiga
fiziologik, biokimyoviy va farmatsevtik omillar ta‘sir ko‗rsatadi. Ulardan biz uchun eng muhimi
farmatsevtik omillardir. Ularga dorishunos bevosita ta‘sir ko‗rsata olishi mumkin. Hozirgi
vaqtda biofarmatsevtik tadqiqotlar bir necha yo‗nalishda olib boriladi. Ular farmatsevtik
omillarning ta‘sirini, dorilarning so‗rilishini va harakatlanishini, biotransformatsiyasini, faol
substansiyalarining organizmda taqsimlanishini va ajralib chiqishini, preparatlarni biologik
o‗zlashtirish imkoniyatlarini va ularni aniqlash usullarini ishlab chiqishni, hamda preparatlarning
farmakokinetikasini, ya‘ni qonda yoki boshqa suyuqliklardagi miqdorini aniqlash usullarini
o‗rganadi.
―Farmatsevtik omillar‖ tushunchasi preparatlarni tayyorlashdagi barcha jarayonlarni o‗z
ichiga olmasdan, faqat faol substansiyaning terapevtik faolligiga ta‘siri aniqlangan omillarnigina
o‗z ichiga oladi. Farmatsevtik omillar orasida yordamchi moddalar, ularning tabiati va miqdori,
faol substansiyaga ko‗rsatadigan ta‘sirining murakkabligi va muhimligi jihatidan qolgan barcha
omillardan ajralib turadi. Deyarli barcha preaparatlarning tarkibida yordamchi moddalarning
mavjudligi, ularning naqadar muhimligidan dalolatdir. yordamchi moddalar biofaol
moddalarning o‗ziga xos tarkibiy qismi bo‗lib, u bilan doim aloqada bo‗ladi. Preparatlarning
qo‗llanilishida yordamchi moddalar faol substansiya – organizm tizimiga o‗z ta‘sirini ko‗rsatadi.
Ular faol substansiya ta‘sirini pasaytirishi, susaytirishi yoki turli sabablarga ko‗ra uni
o‗zgartirishi mumkin. Masalan, amfetaminning tabletkasi, draje, granula, suspenziya yoki
qiyomini tayyorlashda yordamchi modda sifatida karboksimetilsellyuloza qo‗llanilsa
preparatning so‗rilishi butunlay yo‗qoladi. Shunday xodisani yordamchi modda sifatida tarkibiga
jelatin qo‗shilgan sulfadimezin tabletkasida ham ko‗rish mumkin. Fenobarbitaldan PEO-4000
yordamchi moddasi bilan tayyorlangan shamcha va tabletkada suvda qiyin eriydigan kompleks
birikma xosil bo‗ladi, natijada fenobarbitalning organizmga so‗rilishi yomonlashadi. Agar
shunday dori turlari natriy barbital yoki boshqa barbituratlar bilan tayyorlansa, ishlatilgan PEO-
4000 dorilar ta‘siriga hech qanday salbiy ta‘sir ko‗rsatmaydi. Sut qandi, bentonit, faollashtirilgan
ko‗mir ishtirokida tayyorlangan atsetilsalitsil kislotasi, strixnin nitrat, apomorfin gidroxlorid dori
turida ham so‗rilishning keskin kamayishi va terapevtik unumdorligining susayishi kuzatilgan.
PVP ishtirokida tayyorlangan levomitsetin tabletkasining mikroblarga qarshi faolligi keskin
kamaygan va aksincha salitsilamid, prednizalon kabi dorilarning so‗rilishi va terapevtik
samaradorligi oshgan. Tabletkalarning biofarmatsevtik xususiyatlarini takomillashtirish
usullaridan yana biri bu dori preparatlarini siklodekstrin ishtirokida yaratish hisoblanadi.
Masalan, to‗ldiruvchi sifatida -siklodekstrindan foydalanib tayyorlangan digoksin va
kavintonning parchalanishini keskin ravishda yaxshilangan, -siklodekstrin bilan tayyorlanagan
salitsil kislotasi va diazolin tabletkasining parchalanish tezligi, biosamaradorligi oshgan,
shuningdek Oshqozon devorlarini qitiqlash xususiyatlarini ancha kamaytirgan. Shuningdek -
siklodekstrin ishtirokida oddiy salibum o‗simligidan ajratib olingan flavonoidlar yig‗indisidan
iborat salibor preparatidan tabletkalar olingan va uning biosamaradorligi o‗rganilgan. Ba‘zan
preparatlarning biosamaradorligini oshirish va faol substansiyaning organizmdagi
konsentratsiyasini ma‘lum vaqt oralig‗ida bir me‘yorda uShlab turish uchun tabletkalarni
tayyorlashda shunday yordamchi moddalar qo‗shiladiki, ular faol substansiyaning ajralib chiqish
tezligini sekinlashtiradi. Masalan, salbutomol tabletkasining uzoq muddat ta‘sir etuvchi turi
ishlab chiqilgan bo‗lib, yordamchi modda sifatida akril smolasidan foydalanilgan.
188
Bularning hammasi yordamchi modda turi, miqdori, kiritish usuli faol substansiyaning
faollik darajasi va biosamaradorligiga ta‘sir etishini ko‗rsatadi. yordamchi moddalarning biofaol
moddalar so‗rilishiga ta‘siri nafaqat tabletkalarda, shuningdek turli farmakologik guruhlarga
mansub faol substansiya saqlovchi shamcha, surtma va eritmalarda ham o‗rganilgan.
Demak, har bir faol substansiya uchun ishlatiladigan yordamchi modda biofarmatsevtik
nuqtai nazaridan baholangan bo‗lmog‗i lozim.
Biofaol moddalarning fizik-kimyoviy xossalari nafaqat texnologik, shuningdek
biofarmatsevtik nuqtai nazardan ham katta ahamiyatga ega. Masalan, sulfadimetoksin, digoksin
va atsetilsalitsil kislota kukuni zarrachalarining maydalanib borishi bilan, ularning shamcha va
tabletkalardan so‗rilish darajasi va tezligini oshirib boradi. Sulfadimezin kukunida esa o‗lchami
10 mkm dan kichik bo‗lmagan zarrachalarning mavjudligi uning so‗rilishiga salbiy ta‘sir qiladi.
Dori turini tayyorlashdagi texnologik jarayonlar ham dorilarning turg‗unligi, sifati va
biosamaradorligiga sezilarli ta‘sir ko‗rsatadi. Nam donadorlash usuli qo‗llanilganda ayrim
dorilar faolligining pasayishi tajribalar asosida isbotlangan. Masalan, rauvolfiya alkaloidini
donadorlashda spirt va suv bilan namlanganda alkaloidni miqdori kamaygan. Tritritsin va
neomitsinni donadorlashda NaKMS eritmasi ishlatilsa, ularning terapevtik unumdorligi ancha
pasayadi va hakozo. To‗g‗ridan-to‗g‗ri presslab olingan tabletkalardagi faol substansiyalarning
so‗rilish tezligi ko‗pincha donadorlash orqali olinganga nisbatan yuqori ekanligi amaliyotda
tasdiqlangan.
Shunday qilib, farmatsevtik omillarni o‗rganish amaliy ahamiyatga ega, chunki me‘yoriy
texnik hujjat va adabiyotlarda keltirilgan tarkib va texnologiyaning to‗g‗riligi, biofarmatsevtik
nuqtai nazardan baholanishi keltirilmagan. Ular to‗liq samara bermay, nobioekvivalentlikka
sabab bo‗lishi mumkin.
1974 yilda biosamaradorlik ―testi‖ Jahon Sog‗liqni saqlash tashkilotining 17-
assambleyasi tomonidan qabul qilindi va shu tashkilotning tavsiyasi bilan bu test in vitro
tajribalarida olib boriladi. So‗rilish tezligi preparatning suyuqlikda maksimal
konsentratsiyasining hosil bo‗lish vaqti bilan ifodalansa, so‗rilish darajasi esa, faol substansiyani
tekshirilayotgan va andoza dori turidan so‗rilgan miqdorining nisbati bilan belgilanadi. Ammo
bu ko‗rsatkichlar so‗rilish to‗liq bo‗lganligi yoki bo‗lmaganligini ifodalab bera olmaydi. Bunda
farmakokinetik tahlil yordam beradi. Farmakokinetik tahlil farmakoterapevtik va farmatsevtik
omillarni to‗g‗ri tanlashga imkoniyat beradi. Biosamaradorlik testi tirik organizmlarda olib
boriladi va aniqligi bilan ajralib turadi, ammo ular murakkab va uzoq vaqt talab qilganligi uchun
ishlab chiqarishda kam qo‗llaniladi. Buning uchun Jahon Sog‗liqni saqlash tashkiloti tavsiyasi
bilan biosamaradorlikni nistrumental – in vitro usuli qo‗llanila boshlandi. In vitro usullari orasida
eng ko‗p qo‗llaniladigani dializ, ―aylaniladigan kajava‖ va ―aylanadigan kolba‖ usullaridir.
―Aylanadigan kajava‖ usuli qattiq dori turlaridan biofaol moddaning ajralib chiqishini
o‗rganishga qaratilgan, XI DF ga rasmiy usul sifatida kiritilgan. In vivo va in vitro tajribalari
asosida olingan ko‗rsatkichlarning bir-biriga mos kelishini bilish uchun ularning korrelyasiya
koeffitsientini aniqlash lozim bo‗ladi. Korrelyasiya koeffitsienti qanchalik birga yaqin bo‗lsa,
olingan natija shunchalik ijobiy hisoblanadi va bunday holatda korxona sharoitida ishlab
chiqarilgan tabletkaning biosamaradorligi in vitro usuli bilan baholansa etarli bo‗ladi.
Tayyor dori turlarining texnologiyasini ishlab chiqishda biofarmatsevtik tadqiqotlar
alohida muxim ahamiyat kasb etadi. Chunki, ma‘lum farmakologik ta‘sirga ega bo‗lgan faol
moddadan u yoki bu dori turini tayyorlashda avvalam bor o‗zlarining kimyoviy jihatdan kelib
chiqishi turlicha bo‗lgan yordamchi moddalar majmuasi qo‗llaniladi. Qolaversa, texnologik
jarayonlarni amalga oshirishda ―faol modda – yordamchi modda‖ kompleksiga turli fizikaviy,
fizik-kimyoviy va kimyoviy omillar ta‘sir ko‗rsatishi mumkin. Bu esa o‗z navbatida ta‘sir
etuvchi va yordamchi moddalar o‗rtasida muhit pH ining o‗zgarishi, fizikaviy yoki kimyoviy
modifikatsiyalarga o‗tishi, kompleks birikmalar hosil qilishi, eruvchanlikni o‗zgarishi, sorbsiya
xodisasi, shu jumladan adsorbsiya, absorbsiya, xemosorbsiya va boshqa xodisalar sababli yuzaga
kelishi mumkin bo‗lgan holatda tayyor dori turining terapevtik samaradorligini u yoki bu tarafga
o‗zgartirishi mumkin.
189
Ma‘lumki tabletka dori turlarida biofarmatsevtik tadqiqotlar 2 xil usulda: in vitro va in
vivo tajribalarida amalga oshiriladi.
In vitro tajribalari bajarilishi nuqtai nazaridan oddiy, kam harajat va kam vaqt talab
etadigan, ayni vaqtda dori vositasining terapevtik samaradorligi to‗g‗risida etarlicha ma‘lumot
bera oladigan tajriba usullaridan hisoblanadi. Shu bilan birga in vitro tajribalar har doim xam
dori vositasining tirik organizmdagi ta‘sirini to‗laqonli ifodalamasligi mumkin. Shu sababli taklif
etiladigan in vitro usuli in vivo sharoitida olingan tajribalar natijalari bilan taqqoslanib, ular
o‗rtasidagi korrelyasion bog‗liqlik hisoblab topiladi va bu bog‗liqlik ishonarli darajada bo‗lgan
taqdirda qo‗llanilgan in vitro tajriba usuli keyinchalik dori vositasini sifat nazoratini amalga
oshirish uchun tavsiya etiladi.
In vivo tajriba usullari laboratoriya tajriba hayvonlarida yoki o‗zi istak bildirgan
odamlarda olib boriladi. In vivo tajribalari farmakokinetik usul – qon, boshqa biologik
suyuqliklar va alohida a‘zolarga so‗rilib o‗tgan ta‘sir etuvchi modda konsentratsiyasini o‗lchash
bo‗yicha yoki farmakodinamik usul – dori vositasini organizmga so‗rilib o‗tgandan keyin
namoyon bo‗ladigan ta‘sir kuchini o‗rganish bo‗yicha amalga oshirilishi mumkin.
Farmakokinetik usullarda tadqiqotlar o‗tkazilganda faol modda konsentratsiyasi asosan
kimyoviy va fizik kimyoviy, alohida holatlarda mikrobiologik, biokimyoviy va biofizikaviy
usullarda amalga oshiriladi. Farmakodinamik usullarda esa dori vositasi terapevtik
samaradorligiga baho berish, tirik organizmning dori vositasi ta‘sirida ma‘lum funksional
holatidagi o‗zgarishlarni o‗lchash bo‗yicha amalga oshiriladi.
Tayyor dorilarni biosamaradorligi (BS) tegishli dori turidagi ta‘sir qiluvchi moddani
umumiy miqdoridan ma‘lum vaqt oralig‗ida qonga so‗rilgan miqdori, so‗rilish tezligi va qondagi
konsentratsiyasi qancha vaqt saqlanib qolishini aniqlash orqali topiladi. BS ni aniqlash dori
turidagi ta‘sir qiluvchi moddani qancha qismi qonga so‗rilganligi, so‗rilish tezligi, qancha vaqt
qonda bo‗la olishi kabi savollarga javob beradi.
BS - tushunchasi 1974 yili Jahon sog‗liqni saqlash tashkilotini XVII assambleyasida
qabul qilingan edi. Tayyor dorilarni biosamaradorligi, asosan ikki hil - in vivo va in vitro usullar
yordamida aniqlanadi.
in vitro - instrumental usul bo‗lib, turli hil asbob uskunalar yordamida dori turidagi dori
moddani ajralib chiqish tezligini aniqlash orqali amalga oshiriladi. Amalda kupincha in vitro va
in vivo tajribalarni korrelyasiyasi aniqlanadi, lekin buni aniqlash Shart emas. Shunday qilib
tayyor dorilarni erish testi dorini biosamaradorlini aniqlashda birinchi bosqichdir.
Erish testi birinchi marta 1970 yili AQSh XVIII farmakopeyasining nashriga kiritligan
edi va 7 ta preparatning erish testini aniqlash usuli keltirilgan.
Shu vaqtdan boshlab AQShda qattiq dorilarni erish testini ishlab chiqish bo‗yicha katta
ishlar amalga oshirildi. Masalan, 1975 yilga kelib 20 ta preparatni, 1981 y. - 71 preparatni, 1983
yilga kelib 203 ta preparatni, 1985 yilga kelib XXI AQSh farmakopeyasida 700 preparatni erish
testi keltirilgan.
Erish testi 1982 yili Yaponiya farmakopeyasiga, 1978 yili Evropa farmakopeyasiga, 1977
yili JSST ga a‘zo bo‗lgan davlatlar uchun Kompendium medicamentorum ga kiritildi. 1985 yili
erish testi uchun VFM (VFS) tasdiqlandi, keyinchalik bu asbob va usul XI DF ga kiritildi.
Qattiq dori turlarini erish tezligini aniqlaydigan bir nechta usullar mavjud. Odatda ular
erituvchi muhitni hajmi, uni harakatlanishi yoki harakatlanmasligi, erituvchi muhitni pH bilan
bir-biridan farq qiladi. Dunyodagi ko‗pchilik farmakopeyalar, shu jumladan bizda ham
"aylanadigan kajava" asbobi rasmiy deb qabul qilingan.
Qattiq dori turlarini erish testini aniqlaydigan asbob. Asbobning asosiy ishchi qismi
silindr shaklidagi diametri 0,25 mm li to‗r kajava bo‗lib, tekshiriladigan tabletka solinadi. U
hajmi 1 l gacha bo‗lgan suyuqlikda tezligi har daqiqada 50 - 200 marta aylanadi, harorat 37+10
ta‘minlab turiladi. Bunda asbobning hech qaysi qismi tebranmasligi Shart. Erituvchi muhit
sifatida suv yoki xususiy moddalarda ko‗rsatilgan boshqa erituvchilar (xlorid kislota, pH
ko‗rsatkichi turlicha bo‗lgan bufer eritmalar va h.k.) olinishi mumkin.
Tekshiriladigan bir dona tabletka kajavaga solinadi va uni suyuqlikka tushiriladi. Bunda
190
kajava idish tubidan 20+2 mm balandroq bo‗lishi kerak. Idish qopqog‗ini yopib kajava xususiy
moddaga ko‗rsatilgan yoki bir daqiqada 100 marta tezlik bilan aylantiriladi. Hususiy moddada
ko‗rsatilgan vaqtdan yoki 45 daqiqadan so‗ng eritma namunasini olib, filtr orqali suziladi va
ko‗rsatilgan usul bilan ta‘sir qiluvchi modda miqdori aniqlanadi.
Qo‗llaniladigan analitik usul aniq bo‗lishi kerak, lekin dori turidagi ta‘sir qiluvchi
moddaning miqdori aniqlanadigan usuldan boshqacha bo‗lishi mumkin.
Dori turining har bir seriyasi uchun 5 ta tabletkadan eritmaga o‗tgan modda miqdori
aniqlanadi. Bunda tabletka tarkibidagi modda miqdori 100% deb qabul qilinadi. Agar xususiy
moddalarda boshqacha talab qo‗yilmagan bo‗lsa, 45 daqiqa davomida suvda aylanish tezligi
daqiqasiga 100 marta bo‗lganda ta‘sir qiluvchi moddaning erigan miqdori dori turidagiga
nisbatan 75% dan kam bo‗lmasa, seriya qoniqarli hisoblnadi. Hozirgi vaqtda erish testini
aniqlaydigan, takomillashgan avtomatlashtirilgan, hamda Oshqozon-ichak sharoitiga yaqin
bo‗lgan asboblar ishlab-chiqarishga tadbiq etilmoqda. Masalan, "Rezomat-1" (Germaniya)
asbobida dori turidan dori moddani ajralib chiqish tezligi suv fazada amalga oshiriladi (pH 1,2
dan 7,8 oralig‗ida bo‗ladi), bu muhit lipid qatlam xloroform bilan gidrostatik muvozanatda
bo‗ladi. Suvli faza Oshqazon-ichak tarmog‗i muhitini eslatadi. Lipid erituvchi esa lipid
membrana orqali so‗rilishni ko‗rsatadi. Ta‘sir qiluvchi moddani u yoki bu faza aniqlash biofaol
moddani dori turidan ajralib chiqishi va so‗rilishini ko‗rsatadi.
BS in vivo aniqlashni ikki hil ussuli mavjud:
Birinchi - farmakokinetik usul bo‗lib , bunda qon zardobidagi dori moddani
konsentratsiyasini ma‘lum vaqt oralag‗ida o‗zgarishini yoki dori moddani umumiy miqdorini,
uni metabolitlarini peShob orqali bitta yoki bir nechta dozani yuborgandan so‗ng ajralib chiqishi
aniqlanadi.
Ikkinchi - farmakodinamik usul bo‗lib, dori moddaga farmakodinamik yoki biokimyoviy
reaksiyalar ta‘sirini o‗lchashga asoslangan. Bu eng xaqqoniy dori turini qanchalik foyda bera
olishini ko‗rsatadi, lekin xamma vaqt xam bu usulni qo‗llab ijobiy natija olib bo‗lmaydi. Shuning
uchun kupincha farmakokinetik usuldan foydalaniladilar.
Masalan, gipotenziv preparatlarni BS farmakodinkamik usulda aniqlaydilar. Qattiq dori
turini odam yoki hayvonga yuborilganda arterial bosim qanchagacha pasayishiga qarab taklif
etgan dori turini BS haqida fikr yuritadilar. BS darajasi standart dori turiga nisbatan aniqlanadi.
Standart dori turi qonga 100% so‗riladi deb iabul qilingan. Bu odatda ineksion dori turidir.
Odamlar yoki xayvonlarga bir xil dozadagi standart va tekshiraladigan dori turi yuboriladi. BS
foizda ifodalanib quyidagi tenglama shaklida berish mumkin:
bu erda:
BS - dori turini yuborgandan song surilgan miqdori, %;
A - standart dori turidan so‗rilgan miqdor, mg/ml;
V - taklif etilgan dori turidan so‗rilgan miqdor.
BS absolyut va nisbiy bo‗lishi mumkin.
Absolyut BS ni aniqlashda standart dori sifatida venaga yuboriladigan in‘eksion dori turi
olinadi, bunda aniq natija olinadi, chunki dori to‗g‗ridan-to‗g‗ri katta qon aylanish doirasiga
tushadi.
Amalda ko‗pincha nisbiy BS aniqlanadi, bo‗nda standart dori sifatida ichishga
mo‗ljallangan dori ishlatiladi (asosan suyuq dori turi).
Farmakokinetik usulda qattiq dori turlarini biosamaradorligini aniqlash mohiyati : vivariy
sharoitida saqlangan hayvon yoki ixtiyoriy yollgan odamlarga ma‘lum dozada taklif etilgan dori
turi beriladi. So‗ng aniq vaqt oralig‗ida qondan yoki peshobdan namuna olib, aniq analitik usul
yordamida namunadagi dori modda konsentratsiyasi aniqlanadi. Olingan natijalar asosida grafik
chizib ma‘lum vaqt oralig‗ida dori moddani so‗rilish kinetikasi topiladi, so‗ngra farmakokinetik
usul yordamida BS hisoblab topiladi. Jahon sog‗likni saqlash tashkiloti (VOZ) BS aniqlash
191
bo‗lgan dorilar guruhini belgilab bergan. Ularga yomon eriydigan, ta‘siri uzaytirilgan dorilar
kiradi. Bularga steroid garmonlari, yurak glikozidlari, gipoglikemik ta‘siriga ega bo‗lgan
preparatlar, kumarinlar guruhiga kiradigan antikoagulyantlar, ayrim antibiotiklar kiradi.
BS aniqlashni murakkabligi har vaqt xam odamlarni tajribada ishlatish imkoniyati
bo‗lavermasligi, olimlarni boshqa usularni qidirishga undadi. Undan tashqari in vivo ussulini
korxona sharoitida amalga oshirish ancha murakkab.
Bugungi kunga kelib biofarmatsiya bir qator ilmiy farmatsiya va tibbiyot muammolarini
echimini muvaffaqiyatli topdi va bundan keyingi dorishunoslikning nazariy rivojiga o‗z xissasini
qo‗shdi. Dori preparatlarining biologik samaradorligiga ta‘sir etuvchi barcha farmatsevtik omillarni quyidagi beShta guruhga bo‗lish mumkin:
- dori vositasining oddiy kimyoviy modifikatsiyasi;
- dori vositasining fizik holati;
- Yordamchi moddalar miqdori va ularning kelib chiqishi, fizik holati;
- dori turi va uni organizmga yuborish yo‗li;
- texnologik jarayon.
Dorivor moddaning fizik holati deganda quyidagilar tushuniladi:
- dorivor moddalarning maydalik darajasi yoki dispersligi (zarachalar kattaligi);
- dorivor moddaning polimorfizmi;
- agregat holati (amorfligi, kristalligi, kristallik shakli va harakteri);
- fizik – kimyoviy xossalari (pH, eruvchanligi, optik aktivligi, elektr
o‗tkazuvchanligi, suyuqlanish harorati);
- dorivor moddaning yuza xossalari (yuza tarangligi va boshqalar);
192
20-ma‟ruza. Dori vositalarining turg„unligi va saqlanish muddatlarini belgilash.
Reja
Mavzuning dolzarbligi
1. ―Yaxshi saqlash amaliyoti‖
2. Asosiy tushunchalar va atamalar.
3. Xona va uskunalar.
4. Saqlash sharoitlari va saqlash sharoiti nazorati.
5. Tovarni qaytarilishi.
6. Tezlashtirilgan usulda yaroqlilik muddatini belgilash.
Xulosalar
Jahon sog‗liqni saqlash tashkilotining 2003 yil 34-yig‗ilishidagi №908 sonli texnik
ma‘ruzasiga asosan, mahalliy farmatsevtika korxonalarda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni GSP
―Yaxshi saqlash amaliyoti‖ bo‗yicha izlanishlar.
Ushbu yuqorida nomi keltirilgan hujjatni farmatsevtika mahsulotlarini saqlashga,
Tashishga va tarqatishga aloqador bo‗lgan barcha personallar foydalanishga mo‗ljallangan.
Mazkur qo‗llanma JSST ekspert qo‗mitasining tavsiyalariga muvofiq farmatsevtika
preparatlarining o‗ziga xosligiga asoslangan quyidagi qo‗llanmalari bilan juda bog‗liqdir:
Farmatsevtika birlamchi materiallarining yaxshi savdo va distribyusiya amaliyoti;
Dori shakllarida dori vositalarining barchaga ma‘lum substansiyalarini (preparatni
ro‗yxatdan o‗tkazish maqsadida taqdim etilgan ma‘lumot) farmatsevtika mahsulotlari turg‗unligi
tadqiqoti;
yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti (GMP);
Vaksina va biologik preparatlar uchun sovuq zanjir;
Xalqaro Farmakopeya.
Mazkur qo‗llanma yuqorida aytib o‗tilgan hujjatlarga qo‗shimcha bo‗lib, farmatsevtika
mahsulotlarini to‗g‗ri saqlash va tashish uchun zarur bo‗lgan alohida choralar tavsiflaridan tarkib
topgan. Barcha sifat standartlariga rioya qilingan holda Ushbu choralarni zarurat tug‗ilganida
alohida holatlarga moslash mumkin.
Mazkur qo‗llanma faqangina tibbiy mahsulotlar ishlab chiqaruvchiga qo‗llash uchun
emas, balki farmatsevtika mahsuloti import qiluvchilar, ta‘minotchilar, ulgurji savdo qiluvchilar,
dorixona va kasalxonalarga xam taalluqlidir. Shuningdek farmatsevtika mahsuloti saqlash joyi
bo‗lgan korxona faoliyati turini hisobga olgan holda qo‗llanmadan foydalanishi mumkin. Shu
bilan birga milliy va hududiy talablarga ham rioya qilish zarur.
Glossariy
Quyida keltirilgan tushunchalar zamonaviy qonunosti hujjatlari va tavsiyalarga
asoslangan holda mazkur qo‗llanmada ishlatiladi:
Faol farmatsevtik ingredient – dori preparatlari ishlab chiqarishda qo‗llaniladigan modda
yoki moddalar aralashmasi, shuningdek, ishlab chiqarish jarayonida Ushbu preparatning faol
moddasiga aylanadigan ingredient. Bunday moddalar farmakologik yoki tashxis, davolash,
kasallik belgilarini engillashtirish yoki oldini olishda bevosita ta‘sir ko‗rsatishi, shuningdek
organizm tuzilishi yoki funksiyalariga ta‘sir ko‗rsatishi lozim.
Yordamchi moddalar
dori vositasini ishlab chiqarish jarayonida qayta ishlashni engillashtirish;
preparatni turg‗unligi oshirish va biosamaradorligini yaxshilash maqsadida uni
qo‗llab-quvvatlash va himoya qilish;
mahsulot Chinligini aniqlash;
preparatni saqlash yoki qo‗llash jarayonida bezararligi va samaradorligini yaxshilash
maqsadida boshqa ko‗rsatkichlarni ta‘minlovchi, faol moddadan farq qiluvchi, lekin bezararligi
tasdiqlangan va dori vositasi tarkibiga kirgan moddadir.
193
Yaroqlilik muddati – dori vositasining o‗ramlarida (odatda, yorliqda) ko‗rsatilgan sana
bo‗lib, bu muddatda preparat to‗g‗ri saqlash sharoitida spetsifikatsiyasiga mos kelishi lozim.
Ushbu sana har bir partiya tovar uchun saqlash muddati va ishlab chiqarilgan sananing
yig‗indisidan aniqlanadi.
Qaytadan sinov sanasi – keyinchalik qo‗llash uchun yaroqliligini aniqlash maqsadida
materialni qaytadan sinov qilish sanasi.
Ifloslanish – birlamchi material yoki oraliq yoki yakuniy mahsulotning ishlab chiqarish,
tanlab olish, joylash va qayta joylash, saqlash yoki tashish jarayonlarida kimyoviy aralashma
yoki mikrob yoki Yot modda bilan ifloslanishidir.
Tayyorlash jarayonlari – farmatsevtika mahsulotini yaratish jarayonidagi material
qabul qilib olish, ularni qayta ishlash, joylash va qayta joylash, jihozlash va qayta jihozlash kabi
yakuniy mahsulot olingunga qadar barcha bosqichlardir.
Jihozlash – tekshirish va Yorliqlashni o‗z ichiga olgan barcha zarur ma‘lumotga ega
bo‗lgan to‗g‗ri Yorliq tanlash jarayoni.
Material(lar) – birlamchi material (faol farmatsevtik ingredient va yordamchi
moddalar), reagentlar, erituvchilar, oraliq mahsulotlar, o‗rov materiallari va yorliqlarni
belgilashga mo‗ljallangan umumiy tushuncha.
Qarama-qarshi kontaminatsiya – ishlab chiqarish jarayonida birlamchi material, oraliq
mahsulot yoki yakuniy mahsulotning boshqa birlamchi material yoki mahsulot bilan ifloslanishi.
Ta‟minotchi – talabga muvofiq farmatsevtika mahsulotni olib kelib, u bilan ta‘minlovchi
Shaxs. Agentlar, vositachilar, distribyutorlar, ishlab chiqaruvchilar yoki sotuvchilar ta‘minotchi
bo‗lishlari mumkin. Odatda, ta‘minotchilar vakolatli organlar tomonidan mas‘ul etib tayinlanadi.
Ishlab chiqarish – materiallar va mahsulotlar sotib olish, yakuniy mahsulot tayyorlash,
sifat nazoratini o‗tkazish, chiqarish, saqlash va tarqatish, shuningdek, tekshirish bosqichlari.
O„rov materiallari – tashish uchun mo‗ljallangan sirtqi o‗ramlardan tashqari,
farmatsevtika mahsulotini joylash uchun qo‗llaniladigan, material. O‗rov materiallari mahsulot
bilan to‗g‗ridan-to‗g‗ri aloqadorligiga qarab birlamchi yoki ikkilamchi bo‗lishi mumkin.
Farmatsevtika mahsuloti – import qiluvchi yoki eksport qiluvchi davlatidan tashqari,
qonun doirasida tekshiriladigan, odam uchun mo‗ljallangan mahsulot bo‗lib, yakuniy dori
shaklida yoki mazkur dori shaklini tayyorlashda birlamchi material sifatida qo‗llaniladigan dori
vositasidir.
Saqlash – farmatsevtika mahsulotini qo‗llanilgunga qadar saqlash muddati.
Xodimlar Saqlashning turli joyi (masalan, ishlab chiqaruvchi, distribyutor, ulgurji sotuvchi,
dorixona yoki kasalxona)da farmatsevtika mahsuloti sifati saqlashini ta‘minlash uchun etarli
miqdorda malakali xodim bo‗lishi Shart. Malakali xodim davlat normalariga mos kelishi kerak.
Xodimlar yaxshi saqlash amaliyoti, qonun hujjatlari, xavfsizlik choralari bo‗yicha
o‗qitilishi lozim.
Xodimlar maxsus o‗quv kurslarida o‗qishlari va shaxsiy gigena va sanitariya
standartlariga rioya qilishlari shart.
Saqlash zonasida faoliyat ko‗rsatayotgan xodimlar bajarilayotgan ishiga tegishli ravishda
himoya va ishchi kiyimlar kiyishi lozim.
Xona va uskunalar
Mahsulot saqlash uchun xona - Farmatsevtika mahsuloti saqlanadigan xonaga
begonalar kirmasligini nazorat qilish kerak.
Turli toifadagi materiallar va mahsulotlar, xususan: birlamchi va o‗rov materiallari, oraliq
mahsulotlar, tayyor mahsulot, karantindagi mahsulotlar, sifatsiz, qaytarib kelingan yoki chaqirib
olingan mahsulotlarni tartibli saqlashni ta‘minlash maqsadida xona etarli darajada keng bo‗lishi
Shart.
Qoniqarli saqlash sharoitini ta‘minlash maqsadida mahsulot saqlash uchun xona qaytadan
loyihalashtirilgan yoki qayta uskunalangan bo‗lishi Shart. Xona toza, quruq, me‘yordagi
haroratda bo‗lishi kerak. Agar maxsus saqlash sharoiti (masalan, harorat yoki nisbiy namlik) ga
194
zarurat bo‗lsa, Ushbu sharoitlarni ta‘minlash, bosqichma-bosqich ko‗rsatkichlarni tekshirish,
kuzatish va belgilash kerak. Materiallar va farmatsevtika mahsulotlari polda saqlanishi mumkin
emas, ular orasida tozalash va kuzatish uchun etarli joy bo‗lishi Shart. Poddonlar toza va yaxshi
xolatda bo‗lishi kerak.
Mahsulot saqlash uchun xona toza bo‗lishi, axlat to‗planishi va zararkunandalar va
kemiruvchilar paydo bo‗lishiga yo‗l qo‗yilmasligi kerak. Xonani tozalash usuli va muddati
ko‗rsatilgan sanitar nazorat bo‗yicha chora-tadbirlar rejasini tuzish va yozib borish, dezinseksiya
va deratizatsiya dasturini tuzish lozim. Dezinseksiya va deratizatsiya vositalari bezarar bo‗lib,
materiallar va farmatsevtika mahsuloti ifloslanishi xavfini tug‗dirmasligi lozim. Boshqa
mahsulotlarni ifloslanishini oldini olish maqsadida quyilgan yoki sochiluvchan xom ashyoni
birlamchi mahsulotni tozalash uchun maxsus usulni yaratish Shart.
Materiallar va mahsulotlarni Tashib kelish va Tashib ketish joylari ob-havo ta‘siridan
himoyalangan bo‗lishi Shart. Tovar qabul qilib olish xonasi, saqlash uchun jo‗natishdan oldin
preparat va materiallarning konteynerlarini zarurat tug‗ilganda tozalash imkonini beruvchi
uskunalar bilan ta‘minlangan bo‗lishi Shart.
Preparatlarni karantinda saqlanadigan xona aniq belgilangan bo‗lishi faqat mas‘ul xodim
kirishiga ruxsat berilgan bo‗lishi shart. Kirishni chegaralash sharoitini ta‘minlashda
kompyuterlashtirilgan tizimni qo‗llash mumkin.
Birlamchi materiallar namunalarni tanlab olish uchun tegishli nazorat sharoitlari mavjud
bo‗lgan alohida xona ajratilishi kerak. Mahsulot saqlashga mo‗ljallangan xonada namunalar
tanlab olish, jaryonida ifloslanish va qarama-qarshi kontaminatsiyani oldini olish shart.
Namunalar tanlab olish xonasini tozalash uchun tegishli jaryonlarni yaratish zarur.
Sifatsiz, qaytarib olingan, yaroqlilik muddati tugagan mahsulotlar uchun jismoniy
izolyasiya qilingan boshqa ishonchli usul (elektron) bilan izolyasiya qilingan alohida hudud
ajratilishi Shart. Bunday mahsulotlar va materialarni, saqlash uchun alohida xonalar bo‗lishi
kerak.
Yuqori faol va radioaktiv materiallar, giyohvand vositalar va boshqa xavfli materiallar va
farmatsevtika mahsulotlari, shuningdek yong‗indan xavfli va portlovchi moddalar (masalan, tez
yonuvchan suyuqliklar va bosim ostidagi gazlar) bezararligi va qo‗riqlanishi ta‘minlangan
alohida ajratilgan joyda saqlanishi Shart.
Materiallar va farmatsevtika mahsulotlari bilan yaxshi ishlab chiqarish amaliyoti (GMP)
tamoyillariga mos ravishda muomalada bo‗lish kerak.
Materiallar va farmatsevtika mahsulotlarini ifloslanishi, aralashib ketishi va qarama-
qarshi kontaminatsiyaga yo‗l qo‗ymagan holda saqlash lozim.
Materiallar va farmatsevtika mahsulotlari ularning sifati saqlangan holda saqlanishini
ta‘minlanishi va ularning zahirasi muntazam ravishda yangilanib turishi lozim. Birinchi navbatda
yaroqlilik muddati tugayotgan («first expired/first out» (FEFO tamoyili)) mahsulotlardan qutilish
kerak.
Sifatsiz materiallar va farmatsevtika mahsulotlari ajratilishi va karantin sharoitida
saqlashga jo‗natilishi, ularning taqdiri oxirigacha hal bo‗lmagunga qadar qo‗llanilishiga yo‗l
qo‗yilmasligi kerak.
Giyohvand vositalar xalqaro konvensiya va giyohvand vositalar muomalasi to‗g‗risidagi
milliy qonunosti hujjatlariga mos ravishda saqlanishi Shart.
SHikastlangan mahsulotlar ajratib olinishi va alohida xonada saqlanishi kerak.
Barcha turdagi ishlarni amalga oshirish maqsadida mahsulotlar saqlanadigan xonaning
Yorug‗ligi ta‘minlanishi zarur.
Saqlash sharoitlari
Farmatsevtika mahsulotlari va materiallarni saqlash sharoiti turg‗unlik tadqiqotlariga
asoslangan, Yorliqda ko‗rsatilgan talablarga javob berishi Shart.
Saqlash sharoiti nazorati Harorat o‗zgarishini tekshirib turish lozim. Kuzatuv apparatini muntazam ravishda
tekshirib turish, natijalari esa yozib, saqlab qo‗yilishi zarur. Barcha natijalar yozuvlari, material
195
yoki mahsulotning yaroqlilik muddati tugagandan so‗ng kamida bir yil yoki milliy qonun
hujjatlariga mos ravishda saqlanishi lozim. Harorat kartasi barcha xonalarda bir xil harorat
tartibini namoyish qilishi lozim. Harorat o‗zgarishi ko‗p kuzatiladigan joylarga harorat
o‗lchagichi (datchik) o‗pHatilishi lozim.
Kuzatuv apparaturasini muntazam ravishda kalibrlab turish lozim.
Mahsulotni saqlash bo„yicha talablar
Hujjatlar: yozma yo„riqnomalar va hisobotlar
Mahsulotni saqlash uchun xonalardagi barcha faoliyat, xususan yaroqlilik muddati
tugagan mahsulot bo‗yicha olib borilgan ishlarning yozma yo‗riqnomalari, shuningdek
hisobotlari saqlanishi lozim. Ushbu yo‗riqnomalar va hisobotlar saqlash bosqichlarini aniq
tavsiflashi, farmatsevtika mahsuloti, materiallarning bir joydan ikkinchi joyga ko‗chishi va
zarurat tug‗ilganda, mahsulotning qaytarish xolatlarida tashkillashtirish ma‘lumotlarini o‗z
ichiga olishi kerak.
Har bir saqlanayotgan material yoki mahsulot uchun saqlash sharoiti, ehtiyotkorlik
choralari va qayta sinov sanasi ko‗rsatilgan doimiy yozma yoki elektron ma‘lumotga ega bo‗lish
Shart. Qonun va Farmakopeya talablariga doimo rioya qilish kerak.
Har bir mahsulot qabul qilish vaqtidagi hisobotlar saqlanishi zarur. Ushbu hisobotlarda
mahsulotning tashqi ko‗rinishi, sifati, miqdori, ta‘minotchisi, ta‘minotchi tomonidan berilgan
partiya raqami, qabul qilingan sanasi, qabul qilingandagi partiya raqami va yaroqlilik muddati
tugagan sana to‗g‗risidagi ma‘lumotlar ko‗rsatilishi lozim. Agar qonunlarda Ushbu
ma‘lumotlarni alohida davr ichida saqlash belgilangan bo‗lsa, unga roiya qilish zarur. (Ushbu
ma‘lumotlarni qabul qilingan materiallar yoki mahsulotlarning yaroqlilik muddati tugaganidan
so‗ng yana bir yil saqlashga to‗g‗ri keladi.)
Farmatsevtika xom ashyolar va mahsulotlarni qabul qilish yoki jo‗natishni yozma
ravishda olib borish lozim; yozuvlar alohida belgilar, masalan partiya raqami orqali olib boriladi.
Jihozlash va konteynerlar Materiallar va farmatsevtika mahsulotlari ularning sifatiga ta‘sir ko‗rsatmaydigan va
tashqi ta‘sirdan, xususan bakterial ifloslanishdan ishonchli himoyani ta‘minlovchi
konteynerlarda saqlanishi lozim.
Konteynerlar tartibli jihozlanishi Shart: material nomi, partiya raqami, yaroqlilik muddati
yoki qayta sinov sanasi, saqlash sharoiti va (zarurat tug‗ilganda) farmakopeyaga izoh ko‗rsatilish
lozim. Umumqabul qilingan qisqartmalar, nomlar yoki kodlar ishlatishi Shart.
Materiallar va farmatsevtika mahsulotlarini qabul qilish Tovar qabul qilinganda qabul qilinayotgan partiya buyurtmaga mosligi tekshirilishi, har
bir konteynerning partiya raqami, material (farmatsevtika mahsuloti) turi, uning miqdorining
Yorliqqa mosligi tekshirilishi Shart.
Partiyadagi konteynerlarning bir xilligi va tovarning bir nechta partiyasi taqdim etilganda
zarurat tug‗ilsa tovarlarni partiya raqamiga mos ravishda ajratish zarur.
Har bir konteyner ehtimoli bo‗lgan ifloslanishlar, buzilishlar yoki Shikastlanishlarga
tekshirilishi, agar bunga gumon bo‗lsa va zarurat tug‗ilganda barcha partiya keyinchalik
tekshiruvlar uchun karantinga jo‗natilishi kerak.
Namunalar tanlab olish zarurat tug‗ilganda malakali va maxsus o‗quv kurslarida o‗qigan
xodim tomonidan yozma yo‗riqnomalarga asosan qat‘iy ravishda amalga oshirilishi lozim.
Namunalar tanlab olingan konteynerlar tegishli ravishda jihozlanishi Shart.
Namunalar tanlab olingandan so‗ng tovar karantinda saqlanadi. Karantinning barcha
bosqichida va davomiy saqlash uchun partiya alohida saqlanishi lozim.
Materiallar va farmatsevtika mahsulotlari karantindan olish to‗g‗risidagi rasmiy
ruxsatnoma yoki sifatsizligi to‗g‗risidagi ma‘lumot olingunga qadar karantinda saqlanadi.
Sifatsiz materiallar va farmatsevtika mahsulotlarini qo‗llanishini oldini olish bo‗yicha
choralar ko‗rilishi Shart. Ushbu mahsulotlar yo‗q qilingunga yoki ta‘minotchiga qaytarib
berilgunga qadar alohida saqlanishi lozim.
Zahiralarni yangilash va ulrani nazorati.
196
Mahsulotlar hisob-kitobini amalda mavjud bo‗lgan tovarlarni hujjatdagi bilan
taqqoslagan xolda doimiy olib borish zarur.
Nomutanosiblik aniqlanganda xatoliklarni aniqlash va/yoki noto‗g‗ri berilganligini
aniqlash maqsadida tekshiruv ishlarini amalga oshirish zarur.
Ishlab chiqarish korxonalarida qisman ishlatilgan materialalr yoki farmatsevtika
mahsulotlari saqlagan konteynerlarni davomiy saqlash sharoitida buzilishi yoki ifloslanishini
oldini olish maqsadida yaxshilab yopish maqsadga muvofiqdir. Ochilgan yoki qisman ishlatilgan
konteynerlardagi materiallar va farmatsevtika mahsulotlari birinchi navbatda qo‗llanilishi zarur.
Shikastlangan o‗ramlardagi mahsulotlar ularning sifatiga zarar etkazilmaganda ishlatilishi
mumkin. Zarur hollarda bunday holatlarda sifat nazoratiga javobgar Shaxsga Ushbu ma‘lumot
etkazilishi kerak. Barcha ko‗rilgan choralar hujjatlashtirilishi Shart.
Yaroqlilik muddati tugagan va qo„llanilishdan chiqqan materiallar va mahsulotlar
mavjudligini tekshirish
Yaroqlilik muddati tugagan va qo‗llash mumkin bo‗lmagan mahsulotlar zahirasi
mavjudligini muntazam ravishda tekshirib turish lozim. Yaroqlilik muddati tugagan materiallar
va farmatsevtika mahsulotlarining ishlatishga yo‗l qo‗ymaslik lozim.
Tovarning qaytarilishi
1. Qaytarilayotgan tovar, jumladan chaqirilgan mahsulot belgilangan tartibda qaytarilishi,
barcha yozuvlar va hisobotlar saqlanishi lozim.
2. Qaytarilayotgan tovarlar karantinga qo‗yilishi kerak. Ularni boshqa tovarlar bilan
saqlash faqat rasmiy Shaxs qaroriga asosan amalga oshiriladi. Bunday qaror qaytadan sifati
qoniqarli baholanganda qabul qilinadi.
3. Muomalaga qayta chiqarilgan tovar aniqlanishi va ro‗yxatdan o‗tkazilishi
hujjatlashtirilgan bo‗lishi Shart. Mijozlar tomonidan dorixonaga qaytarilgan farmatsevtik
preparatlari yo‗q qilinishi Shart.
Jo„natish va tashish
Materiallar va farmatsevtika mahsulotlarini Tashishda ularning butunligi saqlanishini
belgilash va saqlash sharoitlariga rioya qilish zarur.
Tibbiy immunobiologik preparatlarni Tashishda ―sovuq zanjir‖ usulidan quruq muz
qo‗llanilgan holda, alohida ehtiyotkorlik ko‗rilishi shart. Odatiy ehtiyotkorlik choralaridan
tashqari, materiallar yoki mahsulotlarning sifatiga salbiy (masalan, muzlashi) ta‘sir
ko‗rsatmasligini oldini olish maqsadida quruq muz bilan aloqada bo‗lmasligini ta‘minlash zarur.
Ba‘zi ko‗rsatkichlar, masalan harorat nazorati uchun asboblar ishlatish tavsiya etiladi.
Davomiy tekshirish maqsadida asboblar ko‗rsatkichlarini aniqlab borish zarur.
Materiallar va farmatsevtika mahsulotlarini jo‗natish va tashish faqat ularga buyurtma
bo‗lgandagina amalga oshirilishi zarur. Buyurtmani qabul qilish va tovapHi jo‗natish
hujjatlashtirilishi zarur.
Buyurtma berilgan materiallar va farmatsevtika mahsulotlari turi e‘tiborga olingan holda
hujjatlashtiriladi va alohida ehtiyotkorlik choralari ko‗rilib jo‗natilishi tashkillashtiriladi.
O‗ramlar tashqi ta‘sirlardan himoyani ta‘minlashi va o‗chib ketmaydigan marker bilan
jihozlanishi Shart.
Jo‗natish to‗g‗risidagi hisobotlar quyidagi ma‘lumotlarda o‗z aksini topishi zarur.
jo‗natish sanasi;
buyurtmachi nomi va manzili;
mahsulot tasnifi (nomi, dori shakli va ta‘sir kuchi (zarurat bo‗lganida), partiya raqami
va miqdori);
tashish va saqlash sharoitlari.
Hisobotlar oson tushunarli bo‗lishi va so‗ralganda taqdim etilishi zarur.
Mahsulotni chaqirib olish
Materiallar va farmatsevtika mahsulotini sifatiga gumon bo‗lsa yoki uning qoniqarsiz
sifati to‗g‗risida ishonchli ma‘lumotlarga ega bo‗linsa ularni tez va samarali chaqirib olish
chorasini yaratish zarur.
197
Me‟yoriy saqlash sharoitlari
Quruq, yaxshi Shamollatiladigan, 15-250 haroratda, ob-havo sharoitlaridan kelib chiqqan
holda 300 gacha haroratda saqlash me‘yoriy saqlash hisoblanadi.
Maxsus (alohida) saqlash sharoitlari
Maxsus sharoitlarda saqlanadigan dori vositalari saqlash bo‗yicha alohida
yo‗riqnomalarni talab etadi. Agar maxsus sharoitlar (masalan, doimiy ravishda sovuqda saqlash)
to‗g‗risida alohida aytib o‗tilmagan bo‗lsa, yo‗riqnomadan siljishga juda qisqa muddatga
(masalan, mahalliy tashish vaqtida) yo‗l qo‗yiladi.
Dori vositalarini saqlash va yaroqlilik muddatlarini o„rganish, usullarini takomillashtirish,
hujjatlar to„plami.
Yuqori haroratda «tezlashtirilgan eskirtirish» usuli asosida dori vositalari yaroqlilik
muddatini aniqlash maqsadida ish olib borish bo‗yicha.
I. ASOSIY QOIDALAR
1.1. Ushbu «Yuqori haroratda «tezlashtirilgan eskirtirish» usuli asosida dori vositalari
yaroqlilik muddatini aniqlash maqsadida ish olib borish bo‗yicha» vaqtingchalik yo‗riqnoma
OST 42-2-72 «Dori vositalari. YAroqlilik muddatini o‗pHatish tartibi» ning 1.2.1 bandini
takomillashtirish maqsadida tuzilgan.
1.2. Yo‗riqnoma bajarishda aniq kimyoviy tuzilishga ega bo‗lgan dori moddalari-
substansiyalar va ta‘sir etuvchi sifatida ko‗rsatilgan modda saqlagan tayyor dori turlari uchun
qo‗llaniladi. Yo‗riqnoma o‗simlik xom ashyosi, polipeptidlar, oqsil, endokrin va boshqa biologik
usul bilan olingan, aniq tarkibga yoki kimyoviy tuzilishga aniq bo‗lmagan moddalar saqlagan
dori vositalari uchun qo‗llanilmaydi.
1.3. «Tezlashtirilgan eskirtirish» usuli bilan yaroqlilik muddati berilayotgan dori
vositasi, uni saqlash sharoitidagi haroratidan yuqori bo‗lgan haroratda saqlashga asoslangan.
Odatda, harorat ko‗tarilganida, dori vositasida kechadigan fizik-kimyoviy jarayonlar tezlashadi,
bu esa vaqt o‗tishi bilan dori vositasi sifatini yomonlaShishiga olib keladi. Shunday qilib,
harorat ko‗tarilgandagi vaqt oralig‗i dori vositasi sifat nazorati ko‗rsatkichlari saqlanib
qolinadigan chegara (tajribaviy yaroqlilik muddati) yaroqlilik muddatidagi saqlash sharoiti
harorati bilan solishtirilganda sun‘iy qisqartiriladi. Bu yaroqlilik muddatini o‗pHatishda vaqtni
ancha qisqarishiga olib keladi.
1.4. Dori vositasining «tezlashtirilgan eskirtirish» usuli jarayonida olingan natijasi
asosida, yaroqlilik muddatini ta‘minlovchi saqlash haroratini belgilash mumkin.
1.5. Dori preparatlarini mal‘lum bir haroratdagi Yaroqlilik muddati yukori haroratda
aniklangan tajribaviy Yaroqlilik muddati bilan uzviy boglik. Uni kuydagi formula orkali
anikladi.
S - yaroqlilik muddati;
txr - saqlash harorati;
Se - tajribaviy yaroqlilik muddati;
te – tajribaviy saqlash harorati;
S = K э
С
Koeffitsient K = 10
хрэtt
А
Ushbu yuriqnomada kiyoviy reaksiya tezligi harorati koeffitsienti A = 2 ga teng qilib
belgilangan.
1.6. 1- jadvalda A=2 teng bo‗lganida, kiymat turli harorat farki ko‗rsatkichlarida
muvfoiklik koeffitsienti keltirilgan.
1-jadval
(te - txr) 0
10 20 30 40 50 60 70
K 2 2 8 16 32 64 128
Eslatma. txr odatda 200 ga teng hisoblanadi.
198
«TEZLASHTIRILGAN ESKIRTIRISH» USULIDA YAROQLILIK MUDDATINI
ANIKLASH sharoitLARI.
1. «Tezlashtirilgan eskirtirish» usuli bo‗yicha dori vositasi yaroqlilik muddatini aniqlash
uchun dori vositasi yaratuvchi tashkilotlar yoki ishlab chiqaruvchi korxonalar tomonidan olib
boriladi.
2. Dori vositasi bilan «tezlashtirilgan eskirtirish» usulida tajriba olib borish uchun
termostatlar, termoShkaflar, klimatik kameralar yoki shu singari uskunalar mavjud bo‗lib, ular
butun tajriba davomida avtomatik ravishda belgilangan te - tajribaviy haroratni +10 aniqlikda
saqlab turishi kerak.
3. Yaroqlilik muddatini aniqlash maqsadida dori vositalari namunalari MH da
ko‗rsatilgan idish va o‗ramlarda, yangi dori vositalari esa - yaratuvchi tashkilot tavsiya qilgan
idish va o‗ramlarda o‗rganiladi. Gigroskopik dori vositalari uchun o‗ramlar «Dori vositalari –
substansiyalar turg‗unligiga namlik va havoning boshqa kimyoviy faol moddalari ta‘sirini
o‗rganish bo‗yicha yo‗riqnoma»ga muvofiq tanlanadi. Agar dori vositasi yirik qadoqlarda ishlab
chiqarilsa, uni xuddi shu materialdan tayyorlangan kichik idishlarga qayta qadoqlash zarur.
4. yuqori tajribaviy saqlash harorati kichik vaqt oralig‗ida yaroqlilik muddatini
belgilashni ta‘minlashi zarur. Biroq bu harorat dori vositasini agregat holatini o‗zgarishi yoki
qadoq materialini buzilishida olib keladigan chegaradan ortmasligi kerak.
5. Quyidagi tajribaviy saqlash harorati tavsiya etiladi:
- alohida individual moddalar uchun – 600;
- tabletkalar, kapsulalar, in‘eksion eritmalar va sepmalar uchun – 600;
- surtmalar, linimentlar va Shprits-tyubiklar uchun – 400;
- shamchalar va aerozollar uchun – 300.
Tekshirilayotgan namunalarga Yorug‗lik ta‘siri bulmasligi ta‘minlanishini kerak.
DORI VOSITALARIDA «TEZLASHTIRILGAN ESKIRTIRISH» USULIDA TAJRIBA
O„TKAZISH
1. «Tezlashtirilgan eskirtirish» usulida tajriba o‗tkazish uchta seriya (partiya) dori
vositalarida o‗tkaziladi. Ba‘zi alohida holatlarda dori vositasining ikki seriya (partiya) sida
tajriba o‗tkazish mumkin.
2. Tajribaviy saqlash harorati (te) eng kamida txr – saqlash haroratidan o‗n gradusga farq
qilishi lozim.
3. MHda ko‗rsatilgan talablar asosida dori vositalari sifat ko‗rsatkichlari aniqlanadi.
Saqlash sharoitida o‗zgarishi mumkin bo‗lmagan ko‗rsatkichlar faqat dori vositasini saqlashga
qo‗yishdan avval o‗rganiladi.
MTXda keltirilgan tahlil usullari dori vositasi sifat ko‗rsatkichlardagi uzgarishlarni
aniklash imkonini bermasa, dori vositasini saqlash vaqtida qo‗shimcha ravishda sifatidagi
aniqlashga uzgarishlarni imkon beradigan tahlil olib borish, maqsadga muvofiqdir. Bu yaroqlilik
muddatini belgilashda asosli qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Bunda (zarurat tug‗ilganda)
tegishli usullar MH ga belgilangan tartibda kiritilishi mumkin.
4. Dori vositasi sifat ko‗rsatkichlari «tezlashtirilgan eskirtirish» jarayonida
kursatgichlar, oddiy sharoitda olti oyga ekvivalentga teng bo‗lgan vaqtlar oralig‗ida aniqlanadi.
Sifat ko‗rsatkichi nazorati bosqichlari tajribaviy saqlash haroratiga bog‗liqligi 2-jadvalda
keltirilgan.
(te - txr) 0
10 20 30 40 50 60 70
Sifat
ko‗rsatkichi
nazorati
bosqichlari
92 sutka 46 sutka 23 sutka 11,5
sutka
6
sutka
69
soat
34
soat
5. Tajriba yo‗li bilan saqlashga mo‗ljallangan, tajriba rejasida belgilangan dori vositasi
miqdori har bir tanlangan harorat uchun oltita nazorat tadqiqoti o‗tkazish uchun etarli bo‗ lishi
lozim. Nazorat tadqiqotlari o‗tkir zaharlilik va biologik ta‘sipHi ham o‗z ichiga olishi mumkin.
6. Tajribaviy saqlashni boshlanish muddati – dori vositasini termostat uskunasiga joylash
199
vaqti hisoblanib, uning yakuni – tajribaviy saqlash muddati tugashi yoki dori vositasi MH
talablariga javob bermasligi yoki «tezlashtirilgan eskirit ish» usulini olib borayotgan tashkilot
tomonidan boshqa ko‗rsatkichlar bo‗yicha yaroqsiz deb hisoblanishidir. Turli haroratlardagi eng
kup saqlash muddatlari 3-jadvalda keltirilgan.
YAroqlilik
muddati
Tajribaviy saqlash muddati, sutka
(te - txr), 0
10 20 30 40 50 60 70
2 yil 365 182 91 46 23 11,4 5,7
3 yil 548 274 137 68 34 17 8,6
4 yil 730 365 182 91 46 23 11,4
5 yil 913 456 228 114 57 29 14,3
7. Yaroqlilik muddatini hisoblash uchun sutkalar (yoki soatlar)da berilgan tajribaviy
yaroqlilik muddatini K koeffitsientiga ko‗paytiriladi (1-jadvalga qarang). Odatda, txr 200C ga
teng deb belgilanadi. Ushbu yo‗l bilan xisoblangan Yaroqlilik muddati, berilgan dori vositasi
seriyasi uchun urtacha arifmetik yaroqlilik muddati hisoblanadi. Kursatgichlar 180 sutkaga farq
kilsa, «tezlashtirilgan eskirtirish» usulining eng yuqori haroratida olingan yaroqlilik muddati
e‘tiborga olinmaydi.
Masalan:
Saqlash harorati t xr = 200. Ishlab chiqarilgan va tajribaviy saqlash vaqt oralig‗i S0 =30
sutka. te(I) va te(II) 400C va 60
0C ga teng. Tajribaviy yaroqlilik muddati Se(I) va Ce(II) tegishli
ravishda 243 va 70 sutkaga teng.
S(I) = 243 sut ∙ 4 + 30 sut = 1002 sut (K = 2)
S(II) = 70 sut ∙ 16 + 30 sut = 1150 sut (K = 2)
S(I) - S(II) = 148 sut < 180 sut
S = (1002 sut +1150 sut) : 2 = 1076 sut (2 yil 11 oy).
8. Dori vositasining turli seriyalari uchun aniklangan yaroqlilik muddatlari farq qilsa,
olingan natijaning eng kichigi yaroqlilik muddati deb hisoblanadi.
9. Belgilangan yaroqlilik muddatini ta‘minlash uchun saqlash harorati txr ni 1.5. bandda
berilgan tenglamaga muvofiq hisoblanadi.
txr = 200 +
C
C
A
C0
20lg
lg
10 yoki txr = te +
C
Cэ
Alg
lg
10
10.Maksimal nazariy saqlash harorati uchun dori vositasi yaroqlilik muddati uch yilga teng
bo‗lgan harorat qabul qilingan. U hisob yo‗li bilan yaroqlilik muddati 200 haroratda 3.9. bandda
keltirilgan formula asosida aniqlanadi. Masalan:
t maks qo‗sh = 200 +
3653lg
10 020
CC
A
Bu erda;
3 365 – sutkada belgilangan 3 yillik yaroqlilik muddati;
S200 – 20
0 haroratda sutkada belgilangan yaroqlilik muddati.
A=2 teng bo‗lganida t maks qo‗sh hisob natijalari 4-jadvalda keltirilgan.
Tajribaviy saqlash natijalari seriya №_______________
Tajribaviy yaroqlilik muddati __________0 da _________sutka
Tajribaviy yaroqlilik muddati __________0 da _________sutka
Topilgan yaroqlilik muddati 200da _________sutka
S200
sutka
182,5 274 365 548 730 1095 1460 1825 2190 2920 4380
tmaks.qo‗sh0
-6 0 4 10 14 20 24 27 30 34 40
Bandda keltirilgan xisobot formasiga analitik ma‘lumotlar (xromatogrammalar,
spektrlar), biologik tadqiqotlar natijalari, zarurat bo‗lganida olingan natijalarni tasdiqlovchi
qo‗shimcha materiallar ilova qilinishi zarur.
top related