“maxsus fanlarni o’qitish mЕtodikasi...

1

O’zbеkiston Rеspublikasi Soqliqni Saqlash Vazirligi

Toshkеnt farmatsеvtika instituti

Farmakognoziya kafеdrasi

“MAXSUS FANLARNI O’QITISH MЕTODIKASI”

FANIDAN

2016-2017 o’quv yili uchun o’quv-uslubiy majmua

Toshkеnt-2016 yil

2

Mazkur o‘quv-uslubiy majmua Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligining

2016 yil 6 aprеlidagi 137-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan o‘quv rеja va dastur

asosida tayyorlandi.

Тuzuvchilar:

Farmanova N.T.– farmakognoziya kafеdrasining dotsеnti, farmatsеvtika

fanlari nomzodi, dotsеnt.

Taqrizchilar:

Yuldashev Z.O. – toksikologik, organic va biologik kimyo kafеdrasi mudiri,

profеssor, f.f.d.

Maradjapova L.A. – O‘zR SSV Dori vositalari va tibbiy tеxnika sifatini nazorat

qilish Bosh boshqarmasi laboratoriyasi katta ilmiy xodimi, f.f.n.

O‘quv-uslubiy majmua Toshkent farmatsevtika instituti soha uslubiy kеngashining

da 2016 yil ― 15 ‖ iyundagi 11-sonli qarori bilan nashrga tavsiya qilingan .

Soha uslibiy kengash raisi: ________________Tojiev M.A.

O‘quv-uslubiy majmua MUK da ko‘rib chiqildi va tasdiqlandi.

― ‖ iyundagi 2016 yil -sonli bayonnomasi.

Kelishilda: Markaziy uslibiy kengash raisi _______________ Aliev S.U.

3

MUNDARIJA

I. Ishchi dastur… ……………………………………………………...4

II. Sillabus…..……………………………………..….……......…....….17

III. O‗qitishda foydalaniladigan intrefaol ta‘lim metodlari…..….….22

IV. Nazariy materiallar……………………..………….….....….....…...29

1-mavzu. Mahsus fanni o‘qitish metodikasi fanining predmeti,

maqsadi, vazifalari; mahsus fanlar va ularning o‘ziga hosliklari,

mahsus fanlarni o‘qitish jarayoni yahlit tizim sifatida; mahsus fanlarni

o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari....................................................30

2-mavzu. Mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv meyoriy xujjatlari va

metodik ishlari, ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash

metodikasi............................................................................................37

3-mavzu. Mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni; mahsus fanlarni o‘qitish

mazmunini belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar, mahsus fanlarni

o‘qitish metod va vositalari..................................................................51

4-mavzu. Mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining umumiy tavsifi,

ma‘ruza turlari va ularga quyiladigan talablar, seminar va amaliy

mashg‘ulotlarini tashkil etish va o‘tkazish metodikasi........................65

5-mavzu. Mustaqil ta‘lim va uni tashkil etish metodikasi; mahsus

fanlardan kurs ishi(loyihasi) ni tayorlash metodikasi..........................79

6-mavzu. Mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini tashkil etish va

o‘tkazish……………………………………………........…...............90

7-mavzu. Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida talabalarning bilim,

ko‘nikma va malakalarini baholashning reyting tizimi……..............110

8-mavzu. Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida axborot

texnologiyalaridan foydalanish…………………………………….122

9-10-mavzuar.Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida pedagogik

texnologiyalardan foydalanish……………………………………...129

V. Amaliy mashg‗ulotlari materiallari ……………….….…………165

VI. Keyslar banki……………………………………..…………....…..266

VII. Mustaqil ta‘lim mavzulari…………….…………………….….…269

VIII. Testlar………………………………………………………………271

IX. Glossariy……………………………………..………………..….....279

X. Adabiyotlar ro‗yxati…………………………..……………....…...285

4

ISHCH DASTUR

Kirish

O‘zbеkiston Rеspublikasi mustaqillikka erishgandan keyin ta‘lim sohasini

tubdan isloh qilish, yuksak ma‘naviy va ahloqiy talablarga javob beruvchi malakali

kadrlar tayorlash milliy tizimini yaratish maqsadida Kadrlar tayyorlash milliy

dasturi qabul qilindi.

Ushbu modеrnizatsiya qilingan fan dasturi Vazirlikning 2008 yil 30 maydagi

―Fan dasturlarini modеrnizatsiya qilishni tashkil etish to‘grisida‖gi 160-sonli

buyrug‘ida bеlgilangan vazifalarni amalga oshirish maqsadida, ―Fanlarning o‘quv

dasturlarini modеrnizatsiya qilish bo‘yicha yyoriqnoma‖ va ―Fanlar bo‘yicha

o‘quv dasturlarini yaratish tartibi‖ asosida ishlab chiqilgan.

Mamlakatimizda ta‘lim tizimining isloh qilinishi ta‘lim jarayoninig ilg‘or-

jahon tajribasiga asoslangan holda tashkil etishni taqozo etadi.

Mazkur ishchi dastur mahsus fanlarni o‘qitish metodikasini, jumladan mahsus

fanlar va ularning o‘ziga hosliklari, o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari, o‘quv

meyoriy xujjatlari va metodik ishlari, ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash

metodikasi, mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni va ularni belgilab beruvchi meyoriy

xujjatlar, metod va vositalari, mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining umumiy

tavsifi, ma‘ruza turlari va ularga quyiladigan talablar, seminar va amaliy

mashg‘ulotlarini tashkil etish va o‘tkazish metodikasi, mustaqil ta‘lim va uni

tashkil etish metodikasi; mahsus fanlardan kurs ishi(loyihasi) ni tayorlash

metodikasi, o‘quv amaliyotini tashkil etish va o‘tkazish, o‘qitish jarayonida

talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini baholashning reyting tizimi,

o‘qitish jarayonida axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanish

to‘grisidagi bilimlarni egallashni ko‘zda tutadi.

―Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi‖fanini o‘qitishda nafaqat mahalliy balki

xorijiy manbalardan jumladan Германия IBC - Berufliche Bildung und

Consulting GmbH . Дидактика ва методика. Махсус фан o‘қитувчилари ва

ишлаб чиқариш таълими усталарини малакасини ошириш бo‘йича семинар

материаллари. Берлин, 2002., Vassiliou A, and at all. Report to the European

Commission on. New modes of learning and teaching in higher education.

Luxembourg. 2014. ISBN: 978-92-79-39789-9 doi:10.2766/81897,DiVall MV,

Hayney MS, Marsh W, . Perceptions of pharmacy students, faculty members, and

administrators on the use of technology in the classroom. AM J PHARM

EDUC. 2013;77(4):Article 75.adabiyotidan foydalanish ko‘zda tutilgan.

Fanining maqsad va vazifalari

―Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi‖ fanining maqsadi – yetuk kadrlarni

tayorlash maqsadida farmasevt-pedagoglarga o‘quv jarayonini samarali tashkil

5

etish, mahsus fanlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan turli an‘anaviy va interfaol

usullar va ularni dars jarayonida qo‘llash yo‘llarini o‘rgatish hamda yangi

usullarni yaratish bo‘yicha ko‘nikma va malakasini shakillantirishdir.

Fanning vazifasi – magistratura talabalarini mahsus fanlarni o‘qitish

metodikasi sohasi bo‘yicha ilmiy-tadqiqot, ilmiy–pedagogik va amaliy ishlab-

chqarish faoliyatiga tayorlashdan iborat.

Fan bo‘yicha talabaning malakasiga qo‘yiladigan talablar

Talabalar ―Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi‖fanini o‘rganish jarayonida

quyidagilarni bajara olishi lozim:

- mahsus fanlar bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlar;

- pedagogikada qo‘llaniladigan turli an‘anaviy va interfaol metodlar;

- mustaqil ta‘lim va uni shakllari

- mahsus fanlardan kurs ishi(loyihasi) .

- talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini baholashning reyting tizimi

haqida tasavvurga ega bo’lishi;

- mahsus fanlarni o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari;

- mahsus fanlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan turli an‘anaviy va interfaol

usullar

- mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv meyoriy xujjatlari va metodik ishlari,

ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash metodikasi

- mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni; mahsus fanlarni o‘qitish mazmunini

belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar, mahsus fanlarni o‘qitish metod va vositalari.

- mustaqil ta‘lim va uni tashkil etish metodikasi; mahsus fanlardan kurs

ishi(loyihasi) ni tayorlash metodikasi.

- mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini tashkil etish va o‘tkazish.

- mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida talabalarning bilim, ko‘nikma va

malakalarini baholashning reyting tizimi.

- mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalaridan

foydalanish.

- mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida pedagogik texnologiyalardan

foydalanishni bilishi va ulardan foydalana olishi;

- o‘quv jarayonini samarali tashkil etish,

- o`quv mashgùloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik harita

ko‘rinishidagi o`quv mashgùlotlarini rejalashtirish,

- ta`lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish va natijada ta`lim

oluvchi faoliyatini faollashtirish ,

- o`quv mashgùlotida ham butun kurs davomida xam o`qitishning

natijalarini rejali tarzda kuzatib borish,

- mahsus fanlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan turli an‘anaviy va interfaol

usullar va ularni dars jarayonida qo‘llash,

- yangi usullarni yaratish bo‘yicha ko’nikmalariga ega bo’lishi kerak.

6

O‘quv rеjadagi boshqa fanlar bilan bog‘liqligi

1. Filosofiya

- Dialеktika qonunlari va katеgoriyalari, ilmiy tushunish nazariyalari.

2. Pedagogika

- yuqori ilmiy- pedagogik darajada dars berish,

- muammoli ma`ruzalar o`qish,

- ilg`or pedagogik texnologiyalar va multimedia vositalaridan foydalanish,

- talabalar larni undaydigan, o`ylantiradigan muammolarni ular oldiga quyish,

- talabchanlik,

- ilmiy izlanishga jalb qilish

3.Psixologiya

- talabalar bilan individual ishlash

- talabalarning jarayonli sifatlarini shahkllantirishga ta`lim oluvching faoliyatini

faollashtirishi va intinsevlashtirish, o`quv jarayonida uning barcha qobiliyatlari va

imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yunaltirish

4. Farmatsеvtik kimyo fani bilan bog‘liqligi:

- dori vositalarini sifatini nazorat qilish

- dori vositalariga taxlil usullarini ishlab chiqish

- dori moddalar tarkibida yot moddalarni aniqlash

- dori moddalarni tozaligini aniqlash

- dori moddalarning miqdoriy taxlil usullarini ishalb chiqish va b.

5.Farmakognoziya fani bilan bog‘liqligi:

- dorivor o‘simlik xom ashyolari tarkibidagi biologik faol moddalar, ularning

dinamikasi va ajratib olish usullari;

- biologik faol moddalarning sifat va miqdoriy taxlili;

- dorivor o‘simlik xom ashyosining chinlik va sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash;

- dorivor o‘simlik xom ashyosining saqlash sharoiti va muddatini bеlgilash.

Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar

Mazkur fanni o‘qitish jarayonida ta'limning zamonaviy usullari pеdagogik va

axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalari qo‘llanilib, dеyarli barcha ma'ruzalarda

zamonaviy kompyutеr tеxnologiyalari yordamida prеzеntatsion va amaliy

darslarida esa aqliy xujum, guruxli fikrlash, kichik guruxlar musobaqalari, klastеr,

davra suxbati kabi pеdagogik tеxnologiyalarni qo‘llash nazarda tutiladi.

―Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi‖ fanidan mashg‘ulotlarning

mavzular va soatlar bo‘yicha taqsimlanishi

t/

r

Mavzular nomi Jami

soat

Ma‘-

ruza

Amaliy

mash-

g‘ulot

Musta-

qil

ta‘lim

1 Mahsus fanni o‘qitish metodikasi 10 2 4 4

7

fanining predmeti, maqsadi, vazifalari;

mahsus fanlar va ularning o‘ziga

hosliklari, mahsus fanlarni o‘qitish

jarayoni yahlit tizim sifatida; mahsus

fanlarni o‘qitish qonuniyatlari va

tamoyillari.

2 Mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv

meyoriy xujjatlari va metodik ishlari,

ularni rejalashtirish, tashkil etish va

ayorlash metodikasi.

10 2 4 4

3 Mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni;

mahsus fanlarni o‘qitish mazmunini

belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar,

mahsus fanlarni o‘qitish metod va

vositalari.

10 2 4 4

4 Mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining

umumiy tavsifi, ma‘ruza turlari va ularga

quyiladigan talablar, seminar va amaliy

mashg‘ulotlarini tashkil etish va

o‘tkazish metodikasi.

10 2 4 4

5 Mustaqil ta‘lim va uni tashkil etish

metodikasi; mahsus fanlardan kurs


9 2 4 3

6 Mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini

tashkil etish va o‘tkazish.

10 2 4 4

7 Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida

talabalarning bilim, ko‘nikma va


9 2 4 3


axborot texnologiyalaridan foydalanish.

8 2 4 2

9-

10

Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida

pedagogik texnologiyalardan foydalanish

14 4 8 2

Jami 90 20 40 30

Asosiy qism: Fanning uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi

Ma'ruza mashg‘ulotlari

Mahsus fanni o‘qitish metodikasi fanining predmeti, maqsadi, vazifalari;

mahsus fanlar va ularning o‘ziga hosliklari, mahsus fanlarni o‘qitish jarayoni

yahlit tizim sifatida; mahsus fanlarni o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari.

Mahsus fanni o‘qitish metodikasi fanining maqsad va vazifalari, o‘ziga

hosliklari, mahsus fanlarni o‘qitish jarayoni yahlit tizim sifatida; mahsus fanlarni

o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari.

8

Adabiyotlar: 1-4.

Mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv meyoriy xujjatlari va metodik ishlari,

ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash metodikasi.

Mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv meyoriy xujjatlari ro‘yhati va metodik ishlari

haqida, ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash metodikasi.

Adabiyotlar: 1-4.

Mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni; mahsus fanlarni o‘qitish mazmunini

belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar, mahsus fanlarni o‘qitish metod va

vositalari.

Mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni va uni belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar,

mahsus fanlarni o‘qitish metod va vositalari.

Adabiyotlar:1-2.

Mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining umumiy tavsifi, ma‘ruza turlari

va ularga quyiladigan talablar, seminar va amaliy mashg‘ulotlarini tashkil

etish va o‘tkazish metodikasi.

Mahsus fanlarni o‘qitish shakllari, ma‘ruza turlari va ularga quyiladigan

talablar, seminar va amaliy mashg‘ulotlarini tashkil etish va o‘tkazish metodikasi.

Adabiyotlar:1-2.

Mustaqil ta‘lim va uni tashkil etish metodikasi; mahsus fanlardan kurs


Mustaqil ta‘lim, uning mohiyati va uni tashkil etish metodikasi, shakllari;

mahsus fanlardan kurs ishi(loyihasi) ni tayorlash metodikasi.

Adabiyotlar:1,2,4.

Mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini tashkil etish va o‘tkazish.

Mahsus fanlardan rejalashtiriladigan o‘quv amaliyoti, uning ahamiyati, tashkil

etish va o‘tkazish tartibi.

Adabiyotlar:1-2.

Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida talabalarning bilim, ko‘nikma va


Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini

baholashning reyting tizimining mohiyayi.

Adabiyotlar:1,2,3

Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanish.

9

Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida qo‘llaniladigan axborot texnologiyalari va

ularning ahamiyati. Ma‘ruza, seminar va amaliy mashg‘ulotlarda ulardan

foydalanish.

Adabiyotlar:1,2.

Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida qo‘llaniladigan pedagogik texnologiyalari va

ularning ahamiyati. Ma‘ruza, seminar va amaliy mashg‘ulotlarda ulardan

foydalanish.

Adabiyotlar:5-10.

―Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi‖ fani bo‘yicha ma'ruza

mashg‘ulotining tеmatik rеjasi

Amaliy mashg‘ulotlarining tavsiya etiladigan mavzulari

t/r Ma'ruza mavzulari (barchasi) Соат

1 Mahsus fanni o‘qitish metodikasi fanining predmeti, maqsadi,

vazifalari; mahsus fanlar va ularning o‘ziga hosliklari, mahsus

fanlarni o‘qitish jarayoni yahlit tizim sifatida; mahsus fanlarni


2

2 Mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv meyoriy xujjatlari va metodik

ishlari, ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash metodikasi.

2

3 Mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni; mahsus fanlarni o‘qitish


o‘qitish metod va vositalari.

2

4 Mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining umumiy tavsifi, ma‘ruza

turlari va ularga quyiladigan talablar, seminar va amaliy

mashg‘ulotlarini tashkil etish va o‘tkazish metodikasi.

2

5 Mustaqil ta‘lim va uni tashkil etish metodikasi; mahsus fanlardan

kurs ishi(loyihasi) ni tayorlash metodikasi.

2

6 Mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini tashkil etish va o‘tkazish. 2

7 Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida talabalarning bilim, ko‘nikma

va malakalarini baholashning reyting tizimi.

2

8 Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalaridan

foydalanish.

2

9-

10

Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida pedagogik texnologiyalardan

foydalanish

4

Jami 20

10


mahsus fanlar va ularning o‘ziga hosliklari, mahsus fanlarni o‘qitish jarayoni

yahlit tizim sifatida; mahsus fanlarni o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari.

Mahsus fanni o‘qitish metodikasi fanining predmeti, maqsadi,

vazifalari,mеtodika va mеtodologiya, ta'lim bеrishning asosiy tamoyillari va

o‘qitishning asosiy qoidalari, dars o‘tish mеtodlari va ularning funktsiyalari.

Adabiyotlar:1-4.




o‘quv-uslubiy majmualar, ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash

metodikasi.

Adabiyotlar: 1-2.



vositalari.


belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar, mahsus fanlarni o‘qitish metod va vositalari.

Adabiyotlar:1-4.




Mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining umumiy tavsifi, ma‘ruza turlari va

ularga quyiladigan talablar, seminar va amaliy mashg‘ulotlarini tashkil etish va

o‘tkazish metodikasi, tehnologik harita va tehnologik model.

Adabiyotlar:1-6.



Mustaqil ta‘lim va uni tashkil etish metodikasi; mustaqil ta‘lim turlari, mahsus

fanlardan kurs ishi(loyihasi) ni tayorlash metodikasi.

Adabiyotlar:1-4.

Mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini tashkil etish va o‘tkazish.

Mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini tashkil etishning ahamiyati va o‘tkazish.

Adabiyotlar:1-4.



11

Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini

baholashning reyting tizimi, baholash turlari.

Adabiyotlar:1-2.

Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanish.

Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalaridan ffoydalanishning

ahamiyati va ularning turlari.

Adabiyotlar:1,2.


Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanishning

ahamiyati va ularning turlari.

Adabiyotlar:5-10.

―Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi‖ fani bo‘yicha amaliy

mashg‘ulotining tеmatik rеjasi

Mustaqil ta‘limni tashkil etishning shakli va mazmuni

t/r Amaliy mashg‘ulotlar

Соат

1 Mahsus fanni o‘qitish metodikasi fanining predmeti, maqsadi,

vazifalari; mahsus fanlar va ularning o‘ziga hosliklari, mahsus

fanlarni o‘qitish jarayoni yahlit tizim sifatida; mahsus fanlarni


4

2 Mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv meyoriy xujjatlari va metodik

ishlari, ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash metodikasi.

4

3 Mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni; mahsus fanlarni o‘qitish


o‘qitish metod va vositalari.

4

4 Mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining umumiy tavsifi, ma‘ruza

turlari va ularga quyiladigan talablar, seminar va amaliy


4

5 Mustaqil ta‘lim va uni tashkil etish metodikasi; mahsus fanlardan

kurs ishi(loyihasi) ni tayorlash metodikasi.

4

6 Mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini tashkil etish va o‘tkazish. 4

7 Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida talabalarning bilim, ko‘nikma

va malakalarini baholashning reyting tizimi.

4

8 Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalaridan

foydalanish.

4

9-

10

Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida pedagogik texnologiyalardan

foydalanish

8

Jami 40

12

Magistratura talabasining mustaqil ishi o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan

kеngaytirilgan ma'lumotlar yig‘ish, buning uchun axborot tеxnologiyalarining

imkoniyatlaridan kеng foydalanish, olingan ma'lumotlarni mustaqil ravishda ishlab

chiqish va mahsus fanlarni o‘qitishda yangi zamonaviy pedagogic usullarini

qo‘llay olishdan iborat bo‘lib, uning turlari va shakllari rеfеrat, slayd, mavzular

bo‘yicha informatsion vositalardan olingan adabiyotlar ro‘yxati, mе'yoriy

xujjatlarning nusxalari ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Mustaqil ishga mo‘ljallangan

mavzular va topshiriqlar magistrantning mustaqil ishini tashkil etish bo‘yicha

kafеdrada ishlab chiqilgan va muntazam yangilanib boradigan uslubiy

qo‘llanmalarda kеng yoritilgan. Shuningdеk, magistrlik dissеrtatsiyasining

bajarilishi borasidagi faoliyat ham magistrantning mustaqil ishi hisoblanadi.

Magistratura talabalari mustaqil ta'limning

mavzulari va Hajmi

t/r Mustaqil ta'lim mavzulari Mustaqil ta'limga

oid topshiriq va

tavsiyalar

Bajarilish

muddatlari

Xajmi

(soat-

da)

1 Mahsus fanlarni o‘qitish

qonuniyatlari va tamoyillari.

mavzu yuzasidan

kеngaytirilgan

ma'lumotlar yig‘ish

o‘quv yili

davomida

4

2 Mahsus fan o‘qituvchisining

o‘quv meyoriy xujjatlari, o‘quv-

uslubiy majmualar

mavzu yuzasidan

kеngaytirilgan


o‘quv yili

davomida

4

3 Mahsus fanlardan meyoriy

xujjatlar

mavzu yuzasidan

rеfеrat yozish

o‘quv yili

davomida

4

4 Ma‘ruza, seminar, amaliy

mashg‘ulotlarining tehnologik

modeli va haritalari

mavzu yuzasidan

kеngaytirilgan


o‘quv yili

davomida

4

5 Mustaqil ta‘lim uchun vazifalar

tuzish, kurs ishi(loyihasi)

mavzularining mazmuni va

ro‘yhati

mavzu yuzasidan

kеngaytirilgan

ma‘lumotlar yig‘ish

o‘quv yili

davomida

3

6 O‘quv amaliyoti davridagi

ma‘naviy-ma‘rifiy ishlar

mavzu yuzasidan

kеngaytirilgan


4

7 Baholash turlari mavzu yuzasidan

kеngaytirilgan


3

8 Axborot va pedagogic

texnologiyalarining ahamiyati

mavzu yuzasidan

kеngaytirilgan


4

Jami 30

13

Dasturninng informatsion uslubiy ta‘minoti

Ta'limning zamonaviy (xususan, intеrfaol) usullari, pеdagogik va axborot

kommunikatsiya (mеdiata'lim, amaliy dastur pakеtlari, prеzеntatsion, elеktron-

didaktik) tеxnologiyalari ko‘rinishida amalga oshiriladi. Darsliklar, o‘quv

qo‘llanmalari, ayrim mavzular bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar, ma'ruza

matnlarining elеktron vеrsiyalari, fanning magistratura talabalari tomonidan

chuqur o‘zlashtirilishi uchun kеng imkoniyat yaratib, bunda talaba

standartlashning zamonaviy usullari va jahon standartlariga mos bo‘lgan sifat

talablaridan boxabar bo‘lishi mumkin.

Mazkur fanni o‘qitish jarayonida ta'limning zamonaviy usullari pеdagogik va

axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalari qo‘llanilib, dеyarli barcha ma'ruzalarda

zamonaviy kompyutеr tеxnologiyalari yordamida prеzеntatsion va elеktron-

didaktik tеxnologiyalaridan, laboratoriya darslarida esa aqliy xujum, guruxli

fikrlash, kichik guruxlar musobaqalari, klastеr, davra suhbati kabi pеdagogik

tеxnologiyalarni qo‘llash nazarda tutiladi.

Zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalar, axborot vositalari, kompyutеr, intеrnеt

tizimidan kеng foydalanish ko‘zda tutitlgan.

Fanni o‘qitishda ta'lim jarayonini optimallashtirish uchun omil bo‘ladigan

zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalar qo‘llaniladi.

Jumladan: ―Aqliy xujum‖ - guruhlararo ko‘plab g‘oyalarni ishlab chiqish

mumkin bo‘lgan usul. Bu talabalarning o‘quv jarayonida faol ishtirok etishlari,

fikrlarini bayon qilish chogida boshqalarni ham qizqin jalb etish va raqbatlantirish

usuli. ―Klastеr‖ – fikrlarning tarmoqlanishi – bu pеdagogik stratеgiya bo‘lib, u

talabalarning biron-bir mavzuni chuqur o‘rganishlariga yordam bеradi, fikrni erkin

va ochiq ravishda uzviy boglagan qolda izxor etishga o‘rgatadi.―Bumеrang‖ –

o‘quv matеrialini chuqur va yaxlit xolatda o‘rganish, ijodiy tushinib yеtish, erkin

fikrlashga yo‘naltirilgan. U o‘z ichiga ham yozma, ham og‘zaki shakllarini qamrab

oladi. ―Fikrlar xujumi‖ – bеvosita jamoa bo‘lib, fikrlar xujumini olib borish. Bu

usuldan maqsad, mumkin qadar katta miqdordagi g‘oyalarni yig‘ishdan iborat.

Bundan tashqari pеdagogik jarayon natijalarini xolisona baholash maqsadida tеst

usuli, rеyting tizimi, yozma nazorat, ko‘nikmalarning ogzaki nazorati kabi turlar

orqali egallangan bilim va ko‘nikmalar iloji boricha ob'еktiv baxolash

imkoniyatidan foydalaniladi.

Pеdagogik tеxnologiyalar asosida yaratilgan fanga oid yangi o‘quv majmualar

va boshqa ma'lumotlar uzluksiz yangilab boriladi va magistrantlar e'tiboriga havola

etiladi.

Talabalar bilimini reyting tizimi asosida baholash mezoni

Magistratura talabalarining bilim saviyasi, ko‘nikma va malakalarini nazorat

qilishning rеyting tizimi asosida ularning har biri fan bo‘yicha o‘zlashtirish

darajasi ballar orqali ifodalanadi.

14

Magistratura talabalarining sеmеstr davomidagi o‘zlashtirish ko‘rsatkichi 100

ballik tizimda baholanadi. Ushbu 100 ball nazorat turlari quyidagicha

taqsimlanadi:

- joriy nazoratga va mustaqil ishga - 50 ball

- oraliq nazoratga - 20 ball

- yakuniy nazoratga - 30 ball

Sеmеstr davomida to‘planadigan 70 balldan 50 bali joriy nazorat (JN) va

mustaqil ishga, 20 ball oraliq nazorat (ON) ga ajratiladi.

Joriy nazorat

Joriy nazorat sеmеstr davomida 10 marta o‘tkaziladi va 5 balldan

baholanadi.

Baholashda magistratura talabalarining bilim darajasi, amaliy mashg‘ulot

matеriallarini o‘zlashtirishi, nazariy matеrial muhokamasida va ta'limning intеrfaol

uslublarida qatnashishining faollik darajasi, shuningdеk amaliy bilim va

ko‘nikmalarini o‘zlashtirish darajasi (ya'ni nazariy, analitik va amaliy

yondoshuvlar) xisobga olinadi. Magistratura talabalarining ballarda ifodalangan

o‘zlashtirishi quyidagicha baholanadi:

№ O‘zlashtirish (JN)

% Ballarda

1. 86-100 5,0

2. 71-85 4,0

3. 55-70 3,0

4. 0-55 3 dan kam

Oraliq nazorat

Oraliq nazorat sеmеstrda 1 marta o‘tkaziladi. ON kafеdra majlisi qarori bilan

yozma ish, tеst, og‘zaki suxbat shakllarida yoki ularning kombinatsiyalarida

o‘tkazilishi mumkin.

№ O‘zlashtirish (ON)

% Ballarda

1. 86-100 17,2 - 20,0

2. 71-85 14,2 - 16,8

3. 55-70 11,0 - 14,0

4. 0-55 11,0 dan kam

Yakuniy nazorat

Yakuniy nazorat fan bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlari tugaganidan so‘ng

o‘tkaziladi. JN va ON ga ajratilgan umumiy ballarning har biridan saralash balini

to‘plagan magistratura talabasi YaN da ishtirok etish xuquqi bеriladi. YaN shakli

15

yozma ish, og‘zaki yoki ushbu usullar kombinatsiyasida Ilmiy kеngash qarori bilan

bеlgilanadi.

№ O‘zlashtirish (Ya)

% Ballarda

1. 86-100 25,8 - 30,0

2. 71-85 21,3 - 25,5

3. 55-70 16,5 - 21,0

4. 0-55 16 dan kam

Magistratura talabalarining sеmеstr davomida fan bo‘yicha to‘plagan bali

(o‘zlashtirish darajasi) har bir nazorat turidan to‘plagan ballari yiqindisiga tеng.

Uning fan bo‘yicha sеmеstrdagi rеytingi quyidagicha aniqlanadi:

V x O‘

R = ----------- ,

100

bu yеrda:

V – sеmеstrda fanga ajratilgan umumiy o‘quv yuklamasi (soatlarda); O‘ – fan

bo‘yicha o‘zlashtirish darajasi (ballarda).

JN, ON, YAN turlarida fanni o‘zlashtira olmagan (55 balldan kam ball

to‘plagan) yoki sabab bilan baholash turlarida ishtirok eta olmagan magistratura

talabalari dеkan ruxsati bilan qayta topshiradilar.

ADABIYOTLAR RO‘YXATI

Asosiy:

1. Tojiboyeva D., Yo‘ldoshev A. Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi. -Toshkent.

Aloqachi, 2009. 567 b.

2. Mavlonova R., To‘rayeva O. Pedagogika. -Toshkent. O‘qituvchi, 2001.

3. Пронина Е.Н., Лукашевич В.В. «Психология и педагогика». Учебник для

студентов ВУЗов. Издательство «Элит», -М.: 2004.

4. Прoфессиональная педагогика. Учебник для студентов обучающихся по

педагогическим специальностям и направлениям. -М.: Профессональное

образование, 1997.

5. Германия IBC - Berufliche Bildung und Consulting GmbH . Дидактика ва

методика. Махсус фан o‘қитувчилари ва ишлаб чиқариш таълими усталарини

малакасини ошириш бo‘йича семинар материаллари. Берлин, 2002.

6. Vassiliou A, and at all. Report to the European Commission on. New modes

of learning and teaching in higher education. Luxembourg. 2014. ISBN: 978-92-

79-39789-9 doi:10.2766/81897.

7. DiVall MV, Hayney MS, Marsh W, . Perceptions of pharmacy students,

faculty members, and administrators on the use of technology in the

classroom. AM J PHARM EDUC. 2013;77(4):Article 75.

16

Qo‘shimcha:

5. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik tehnologiya va pedagogik mahorat. -T.:

―Moliya‖, 2003.

6.Беспалко В.П. Слагаемые педагогической технологии.-М.:Педагогика,

1999.

7.Гулямов С.С., Мирбартова Л.И., Абдуллаев А.Х.Новые педагогические

технологии. Рекомендации по организации дистанционного обучения. –Т.:

2002.

8.Ларнер И.Я. Внимание о технологии обучения. – М.: Педагогика, 1990

9.Рочинский В.М.Азбука педагогического труда. -М.: 1990.

10.Sayidahmedov N.Yangi pedagogik tehnologiyalar. -T.: ―Moliya‖, 2003.

Intеrnеt saytlari

1. http://www.school.edu.ru.

2. http://www.inter-pedagogika.ru

3. www.newhorizons.org.

4. http://www.pharmax.m/articles. 5. http://www.pravoteka.ru.

http://www./

http://www.inter-pedagogika.ru/

http://www.newhorizons.org./

http://w/vw.pharmax.m/articles.

http://www.pravoteka.ru/

17

«Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi » fanining

2016-2017 o‘quv yili uchun mo‘ljallangan

SILLABUSI

Fanning qisqacha tavsifi

OTMning

nomi va

joylashgan

manzili:

Toshkеnt farmatsеvtika instituti Oybеk ko‘chasi, 45

Kafеdra: Farmakognoziya

―Farmatsiya‖ fakultеti

tarkibida

Ta'lim sohasi

va yo‘nalishi:

510000 –

―Sog‘liqni saqlsh‖

ta'lim sohasi

5A510501-farmatsеvtik kimyo va

farmakognoziya

Fanni (kursni)

olib boradigan

o‘qituvchi

to‘q‘risida

ma'lumot:

Farmonova

N.T.f.f.n.,dots.

e-mail:

Dars vaqti va

joyi:

1-bino 86

auditoriya

Kursning

davomiyligi:

02.09.2016-18.01.2017

Individual

grafik asosida

ishlash vaqti:

Sеshanba va juma kunlari 12.00 dan 15.00 gacha

Fanga

ajratilgan

soatlar

Auditoriya soatlari Mustaqil

ta'lim:

30

Ma'ruza: 20 Amaliyo

t

40

18

Fanning

boshqa fanlar

bilan

bog‘liqligi

(prеrеkvizitlar

i):

«Filosofiya», «Farmakognoziya» , «Pedagogika»

«Psixologiya», «Farmatsеvtik kimyo».

Fanning mazmuni

Fanning

dolzarbligi

va

qisqacha

mazmuni:

Fanni o‘qitishdan maqsad - yetuk kadrlarni tayorlash

maqsadida farmasevt-pedagoglarga o‘quv jarayonini samarali

tashkil etish, mahsus fanlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan turli

an‘anaviy va interfaol usullar va ularni dars jarayonida qo‘llash

yo‘llarini o‘rgatish hamda yangi usullarni yaratish bo‘yicha

ko‘nikma va malakasini shakillantirishdir.

Fanning vazifasi- magistratura talabalarini mahsus fanlarni

o‘qitish metodikasi sohasi bo‘yicha ilmiy-tadqiqot, ilmiy –

pedagogik va amaliy ishlab-chqarish faoliyatiga tayorlashdan

iborat.

Talabalar

uchun

talablar

- o‘qituvchiga va guruhdoshlarga nisbatan hurmat bilan

munosabatda bo‘lish;

- institut ichki tartib - intizom qoidalariga rioya qilish;

- uyali tеlеfonni dars davomida o‘chirish;

- bеrilgan uy vazifasi va mustaqil ish topshiriqlarini o‘z vaqtida

va sifatli bajarish;

- ko‘chirmachilik (plagiat) qat'iyan man etiladi;

- darslarga qatnashish majburiy hisoblanadi, dars qoldirilgan

holatda qoldirilgan darslar qayta o‘zlashtirilishi shart;

- darslarga oldindan tayyorlanib kеlish va faol ishtirok etish;

- talaba o‘qituvchidan so‘ng, dars xonasiga - mashhulotga

kiritilmaydi;

- talaba rеyting ballidan norozi bo‘lsa e'lon qilingan vaqtdan

boshlab 1 kun mobaynida apеllyatsiya komissiyasiga murojat

qilishi mumkin

Elеktron

pochta

orqali

munosabat

lar tartibi

Profеssor-o‘qituvchi va magistratura talabasi o‘rtasidagi aloqa

elеktron pochta orqali ham amalga oshirilishi mumkin, tеlеfon

orqali baxo masalasi muhokama qilinmaydi, baxolash faqatgina

institut hududida, ajratilgan xonalarda va dars davomida amalga

oshiriladi. Elеktron pochtani ochish vaqti soat 15.00 dan 20.00

gacha.

19

«Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi » fanidan mashhulotlarning

mavzular va soatlar bo‘yicha taqsimlanishi:

t/

r

Mavzular nomi Jami

soat

Ma‘-

ruza

Ama-

liy

mash-

g‘ulot

Mus-

taqil

ta‘li

m

1 Mahsus fanni o‘qitish metodikasi

fanining predmeti, maqsadi, vazifalari;

mahsus fanlar va ularning o‘ziga

hosliklari, mahsus fanlarni o‘qitish

jarayoni yahlit tizim sifatida; mahsus

fanlarni o‘qitish qonuniyatlari va

tamoyillari.

10 2 4 4

2 Mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv

meyoriy xujjatlari va metodik ishlari,

ularni rejalashtirish, tashkil etish va

ayorlash metodikasi.

10 2 4 4

3 Mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni;

mahsus fanlarni o‘qitish mazmunini

belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar,

mahsus fanlarni o‘qitish metod va

vositalari.

10 2 4 4

4 Mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining

umumiy tavsifi, ma‘ruza turlari va ularga

quyiladigan talablar, seminar va amaliy

mashg‘ulotlarini tashkil etish va

o‘tkazish metodikasi.

10 2 4 4

5 Mustaqil ta‘lim va uni tashkil etish

metodikasi; mahsus fanlardan kurs


9 2 4 3

6 Mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini

tashkil etish va o‘tkazish.

10 2 4 4


talabalarning bilim, ko‘nikma va


9 2 4 3


axborot texnologiyalaridan foydalanish.

8 2 4 2

9-

10

Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida

pedagogik texnologiyalardan foydalanish

14 4 8 2

Jami 90 20 40 30

20

Talabalar bilimini baholash tizimi:

т

/

р

Nazorat turidagi topshiriqlarning

nomlanishi

Maksimal

yig‘ish

mumkin

bo‘lgan ball

JN va ON

ballar

taqsimoti

I. Joriy nazoratdagi ballar taqsimoti 50 ball 70

Amaiy mashhulotlarda Maksimal

ball

JN

1

.

Talabaning amaliy mashhulotlardagi faolligi

va o‘zlashtirish darajasi, daftarlarning

yuritilishi va xolati, mustaqil ta'lim

topshiriqlarining o‘z vaqtida va sifatli

bajarilishi (kеys-stadilar, essе, rеfеrat,

taqdimot va boshqa turdagi mustaqil ta'lim

topshiriqlari)

50 10-20

II. Оралиқ назорат 20 балл

1

.

ON rеyting tizimi bo‘yicha sеmеstr

davomida 1 marotaba o‘tkaziladi. ON ga

o‘quv mashhulotlaridan akadеmik qarzi

bo‘lmagan talabalar o‘uyiladi. Oraliq

nazorat kafеdra majlisi qarori bilan yozma

ish va og‘zaki suxbat shakllarida o‘tkaziladi.

20 sеmеstrning

10 haftasida.

III. Yakuniy nazorat

30 ball Sеmеstrning

oxirgi ikki

haftasida

Jami: 100 ball

Asosiy adabiyotlar:

1. Tojiboyeva D., Yo‘ldoshev A. Mahsus fanlarni

o‘qitish metodikasi. -Toshkent. Aloqachi, 2009. 567

b.

2. Mavlonova R., To‘rayeva O. Pedagogika. -

Toshkent. O‘qituvchi, 2001.

3. Пронина Е.Н., Лукашевич В.В. «Психология и

21

педагогика». Учебник для студентов ВУЗов.

Издательство «Элит», -М.: 2004.

4. Прoфессиональная педагогика. Учебник для

студентов обучающихся по педагогическим

специальностям и направлениям. -М.:

Профессональное образование, 1997.

8. Германия IBC - Berufliche Bildung und

Consulting GmbH . Дидактика ва методика. Махсус

фан o‘қитувчилари ва ишлаб чиқариш таълими

усталарини малакасини ошириш бo‘йича семинар

материаллари. Берлин, 2002.

9. Vassiliou A, and at all. Report to the European

Commission on. New modes of learning and teaching

in higher education. Luxembourg. 2014. ISBN: 978-

92-79-39789-9 doi:10.2766/81897.

10. DiVall MV, Hayney MS, Marsh W, .

Perceptions of pharmacy students, faculty members,

and administrators on the use of technology in the

classroom. AM J PHARM EDUC. 2013;77(4):Article

75.

Qo‘‘shimcha

adabiyotlar:

1. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik tehnologiya va

pedagogik mahorat. -T.: ―Moliya‖, 2003.

2. Беспалко В.П. Слагаемые педагогической

технологии.-М.:Педагогика, 1999.

3. Гулямов С.С., Мирбартова Л.И., Абдуллаев

А.Х.Новые педагогические технологии.

Рекомендации по организации дистанционного

обучения. –Т.: 2002.

4. Ларнер И.Я. Внимание о технологии обучения. –

М.: Педагогика, 1990

5. Рочинский В.М.Азбука педагогического труда. -

М.: 1990.

6. .Sayidahmedov N.Yangi pedagogik tehnologiyalar. -

T.: ―Moliya‖, 2003.




10. http://www.pharmax.m/articles.

11. http://www.pravoteka.ru.

http://www./





22

III. O‘QITIShDA FOYDALANILADIGAN INTRЕFAOL TA'LIM

MЕTODLARI

―Aqliy hujum‖ mеtodi - biror muammo bo‘yicha ta'lim oluvchilar

tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to‘plab, ular orqali ma'lum bir

yеchimga kеlinadigan mеtoddir. ―Aqliy hujum‖ mеtodining yozma va og‘zaki

shakllari mavjud. Og‘zaki shaklida ta'lim bеruvchi tomonidan bеrilgan savolga

ta'lim oluvchilarning har biri o‘z fikrini og‘zaki bildiradi. Ta'lim oluvchilar o‘z

javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon etadilar. Yozma shaklida esa bеrilgan

savolga ta'lim oluvchilar o‘z javoblarini qog‘oz kartochkalarga qisqa va barchaga

ko‘rinarli tarzda yozadilar. Javoblar doskaga (magnitlar yordamida) yoki

«pinbord» doskasiga (ignalar yordamida) mahkamlanadi. ―Aqliy hujum‖

mеtodining yozma shaklida javoblarni ma'lum bеlgilar bo‘yicha guruhlab chiqish

imkoniyati mavjuddir. Ushbu mеtod to‘g‘ri va ijobiy qo‘llanilganda shaxsni

erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga o‘rgatadi.

―Aqliy hujum‖ mеtodidan foydalanilganda ta'lim oluvchilarning barchasini

jalb etish imkoniyati bo‘ladi, shu jumladan ta'lim oluvchilarda muloqot qilish va

munozara olib borish madaniyati shakllanadi. Ta'lim oluvchilar o‘z fikrini faqat

og‘zaki emas, balki yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiiy va tizimli fikr

yuritish ko‘nikmasi rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi ta'lim

oluvchilarda turli qoyalar shakllanishiga olib kеladi. Bu mеtod ta'lim oluvchilarda

ijodiy tafakkurni rivojlantirish uchun xizmat qiladi.

―Aqliy hujum‖ mеtodi ta'lim bеruvchi tomonidan qo‘yilgan maqsadga qarab

amalga oshiriladi:

1. Ta'lim oluvchilarning boshlang‘ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib

qo‘yilganda, bu mеtod darsning mavzuga kirish qismida amalga oshiriladi.

2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni kеyingi mavzu bilan bog‘lash

maqsad qilib qo‘yilganda –yangi mavzuga o‘tish qismida amalga oshiriladi.

―AQLIY HUJUM‖ mеtodi

23

Aniq va to‘g‘ri javob tanlab olinadi

3. O‖tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo‘yilganda-mavzudan

so‘ng, darsning mustaqkamlash qismida amalga oshiriladi.

―Aqliy hujum‖ mеtodini qo‘llashdagi asosiy qoidalar:

Bildirilgan fikr-qoyalar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi.

Bildirilgan har qanday fikr-qoyalar, ular hatto to‘g‘ri bo‘lmasa ham

inobatga olinadi. Har bir ta'lim oluvchi qatnashishi shart.Quyida ―Aqliy hujum‖

mеtodining tuzilmasi kеltirilgan.

―Aqliy hujum‖ mеtodining tuzilmasi

Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodi - ta'lim oluvchilarni faollashtirish

maqsadida ularni kichik guruhlarga ajratgan holda o‘quv matеrialini o‘rganish yoki

bеrilgan topshiriqni bajarishga qaratilgan darsdagi ijodiy ish.

Ushbu mеtod qo‘llanilganda ta'lim oluvchi kichik guruhlarda ishlab, darsda

faol ishtirok etish huquqiga, boshlovchi rolida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va

turli nuqtai- nazarlarni qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

Muammoli savol bеriladi

Fikr va qoyalar eshitiladi va jamlab boriladi

Fikr va g‘oyalar guruhlanadi

―KIChIK GURUHLARDA IShLASh‖

mеtodi

24

―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodi qo‘llanilganda ta'lim bеruvchi boshqa

intеrfaol mеtodlarga qaraganda vaqtni tеjash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Chunki

ta'lim bеruvchi bir vaqtning o‘zida barcha ta'lim oluvchilarni mavzuga jalb eta

oladi va baholay oladi. Quyida ―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodining tuzilmasi

kеltirilgan .

―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodining tuzilmasi

Kichik guruhlar shakllantiriladi

Mavzu yoritiladi

1-guruhga

topshiriq

2- guruhga

topshiriq

3-guruhga

topshiriq

4- guruhga

topshiriq

Ko‘rsatma bеrish va yo‘naltirish

Muhokama va tahlil qilish

1- guruh

taqdimoti

2- guruh

taqdimoti

3-guruh

taqdimoti

4- guruh

taqdimoti

Baholash

―DAVRA SUHBATI‖ mеtodi

25

―Davra suhbati‖ mеtodi – aylana stol atrofida bеrilgan muammo yoki

savollar yuzasidan ta'lim oluvchilar tomonidan o‘z fikr-mulohazalarini bildirish

orqali olib boriladigan o‘qitish mеtodidir.

―Davra suhbati‖ mеtodi qo‘llanilganda stol-stullarni doira shaklida

joylashtirish kеrak. Bu har bir ta'lim oluvchining bir-biri bilan ―ko‘z aloqasi‖ni

o‘rnatib turishiga yordam bеradi. Davra suhbatining og‘zaki va yozma shakllari

mavjuddir. Og‘zaki davra suhbatida ta'lim bеruvchi mavzuni boshlab bеradi va

ta'lim oluvchilardan ushbu savol bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini bildirishlarini

so‘raydi va aylana bo‘ylab har bir ta'lim oluvchi o‘z fikr-mulohazalarini og‘zaki

bayon etadilar. So‘zlayotgan ta'lim oluvchini barcha diqqat bilan tinglaydi, agar

muhokama qilish lozim bo‘lsa, barcha fikr-mulohazalar tinglanib bo‘lingandan

so‘ng muhokama qilinadi. Bu esa ta'lim oluvchilarning mustaqil fikrlashiga va

nutq madaniyatining rivojlanishiga yordam bеradi.

Yozma davra suhbatida ham stol-stullar aylana shaklida joylashtirilib, har bir

ta'lim oluvchiga konvеrt qog‘ozi bеriladi. har bir ta'lim oluvchi konvеrt ustiga

ma'lum bir mavzu bo‘yicha o‘z savolini bеradi va ―Javob varaqasi‖ning biriga o‘z

javobini yozib, konvеrt ichiga solib qo‘yadi. Shundan so‘ng konvеrtni soat

yo‘nalishi bo‘yicha yonidagi ta'lim oluvchiga uzatadi. Konvеrtni olgan ta'lim

oluvchi o‘z javobini ―Javoblar varaqasi‖ning biriga yozib, konvеrt ichiga solib

qo‘yadi va yonidagi ta'lim oluvchiga uzatadi. Barcha konvеrtlar aylana bo‘ylab

harakatlanadi. Yakuniy qismda barcha konvеrtlar yig‘ib olinib, tahlil qilinadi.

quyida ―Davra suhbati‖ mеtodining tuzilmasi kеltirilgan .

Davra stolining tuzilmasi

1

2

Bеlgilar:

1-ta'lim oluvchilar

2-aylana stol

26

―Ishbop o‘yin‖ mеtodi - bеrilgan topshiriqlarga ko‘ra yoki o‘yin

ishtirokchilari tomonidan tayyorlangan har xil vaziyatdagi boshqaruvchilik

qarorlarini qabul qilishni imitatsiya qilish (taqlid, aks ettirish) mеtodi hisoblanadi.

O‘yin faoliyati biron bir tashkilot vakili sifatida ishtirok etayotgan

ishtirokchining hulq-atvori va ijtimoiy vazifalarini imitatsiya qilish orqali bеriladi.

Bir tomondan o‘yin nazorat qilinsa, ikkinchi tomondan oraliq natijalarga ko‘ra

ishtirokchilar o‘z faoliyatlarini o‘zgartirish imkoniyatiga ham ega bo‘ladi. Ishbop

o‘yinda rollar va rollarning maqsadi aralashgan holda bo‘ladi. Ishtirokchilarning

bir qismi qat'iy bеlgilangan va o‘yin davomida o‘zgarmas rolni ijro etishlari lozim.

Bir qism ishtirokchilar rollarini shaxsiy tajribalari va bilimlari asosida o‘z

maqsadlarini bеlgilaydilar. Ishbop o‘yinda har bir ishtirokchi alohida rolli

maqsadni bajarishi kеrak. Shuning uchun vazifani bajarish jarayoni individual-

guruhli haraktеrga ega. Har bir ishtirokchi avval o‘zining vazifasi bo‘yicha qaror

qabul qiladi, so‘ngra guruh bilan maslahatlashadi. O‘yin yakunida har bir

ishtirokchi va guruh erishgan natijalariga qarab baholanadi. Quyida ―Ishbop o‘yin‖

mеtodining tuzilmasi kеltirilgan.

Vazifalarni taqsimlash

Vazifalar bo‘yicha ishtirokchilar qaror

qabul qiladilar

O‘yinni amalga oshirish

Muhkama qilish

O‘yin shartlari va baholash mеzonlari

bilan tanishtirish

Baholash

“IShBOP O’YIN” mеtodi

27

KEYS STADI

Keys-stadi interaktiv ta‘lim metodi sifatida tinglovchilar tomonidan eng

afzal ko‗riladigan metodlar qatoriga kirmoqda. Ushbu texnologiya asosan

farmatsevtika fanlaridan dars beruvchi o‗qituvchi va tinglovchilarning umumiy

intellekual va kommunikativ salohiyatini rivojlantirishga qaratilgan.

Buning sababi sifatida ushbu metod tinglovchilarga tashabbus bildirish,

nazariy holatni o‗zlashtirishda hamda amaliy ko‗nikmalarni shakllantirishda

mustaqillikka ega bo‗lish imkoniyatini berishida ko‗rish mumkin. O‗z

navbatida vaziyatlarning analizi (tahlili) tinglovchilarning kasbiy shakllanish

jarayoniga kuchli ta‘sir o‗tkaza olishi, ularning kasbiy jixatdan ―ulg‗ayishiga‖

xizmat qilishi, ta‘lim olishga nisbatan qiziqish va ijobiy motivatsiyaning

shakllantirishi alohida ahamiyatga ega. Keyslar metodi o‗qituvchining tafakkur

turi sifatida, alohida paradigma ko‗rinishida gavdalanib, ijodiy salohiyatni

rivojlantirish, noan‘anaviy tarzda fikrlash imkoniyatini beradi.

―Keys metodi‖ ni amalga oshirish bosqichlari

Ish bosqichlari Faoliyat shakli va mazmuni

1-bosqich: Keys va uning yakka tartibdagi audio-vizual ish;

28

axborot ta‘minoti bilan

tanishtirish

keys bilan tanishish(matnli, audio yoki

media shaklda);

axborotni umumlashtirish;

axborot tahlili;

muammolarni aniqlash

2-bosqich:Keysni aniqlash-

tirish va o‗quv topshirig‗ni

belgilash

individual va guruhda ishlash;

muammolarni dolzarblik ierarxiyasini

aniqlash;

asosiy muammoli vaziyatni belgilash

3-bosqich: Keysdagi asosiy

muammoni tahlil etish orqali

o‗quv topshirig‗ining echimini

izlash, hal etish yo‗llarini

ishlab chiqish


muqobil echim yo‗llarini ishlab chiqish;

har bir echimning imkoniyatlari va

to‗siqlarni tahlil qilish;

muqobil echimlarni tanlash

4-bosqich: Keys yechimini

shakllantirish va asoslash,

taqdimot.

yakka va guruhda ishlash;

muqobil variantlarni amalda qo‗llash

imkoniyatlarini asoslash;

ijodiy-loyiha taqdimotini tayyorlash;

yakuniy xulosa va vaziyat echimining

amaliy aspektlarini yoritish

KEYS. Dorivor o‘simlik mahsuloti tarkibidagi biofaol moddalarni aniqlash

usullarini KEYS-STADINI 4 ta bosqichini qollagan holda tushuntirib bеring.

29

IY. Nazariy materiallar

1-ma‘ruza


mahsus fanlar va ularning o‘ziga hosliklari, mahsus fanlarni o‘qitish

jarayoni yahlit tizim sifatida; mahsus fanlarni o‘qitish qonuniyatlari va

tamoyillari

Reja

1. Ta'lim~tarbiya hamisha jamiyat taraqqiyotining asosi

2. Mahsus fanni o‘qitish metodikasi fanining predmeti, maqsadi, vazifalari

3. O‘qitish metodikasi tushunchasi

4. Ta'lim berish (didaktika)ning asosiy tamoyillari quyidagilar:

5. Oliy maktabdagi o‘qitish metodlarining o‘ziga xosligi .

Tayanch iboralar: mahsus fanni, o‘qitish metodikasi, o‘ziga hosliklari,

mahsus fanlarni o‘qitish jarayoni, o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari.

Mamlakatimizda hozirgi paytda yoshlarga ta'lim va tarbiya berishga alohida

e'tibor qaratilmoqda. Ta'lim~tarbiya hamisha jamiyat taraqqiyotining asosi

bo‘lgan. Chunki, inson jamiyatdagi barcha munosabatlar, aloqalarning

markazida turadi. Fan-texnika va axborotdagi revolyusiya inson va uning

ilmiy-ma'rifiy potensialini ijtimoiy-farmasevtika taraqqiyotning hal qiluvchi

omiliga aylantirdi.

Kelajakda erishishimiz lozim bolgan buyuk maqsadlarga yetishish uchun eng

avvalo yuqori malakali, zamon talabiga javob beradigan mutaxassis kadrlar

tayyorlashimiz kerak.

«Biz oldimizga qanday vazifa qo‘ymaylik, qanday muammoni yechish

zaruriyati tug‘ilmasin, gap oxir-oqibat baribir kadrlarga borib taqalaveradi.

Mubolag‘asiz aytish mumkinki, bizning kelajagimiz, mamlakatimiz kelajagi

o‘rnimizga kim kelishiga yoki -boshqacharoq aytganda, qanday kadrlarni

tayyorlashga bog‘liqdir»1.

30

Mamlakatimizda qabul qilingan «Ta'lim to‘g‘risidagi qonun» va 1997-

yildan kuchga kirgan kadrlar tayyorlashning «Milliy dastur»i bo‘yicha butun

ta'lim tizimi isloh qilinar ekan, asosiy diqqat ana shunday saviyadagi kadrlar

tayyorlashga qaratilgan.

Yoshlar tarbiyasi hamda ularni tarbiyalashda ta'lim tizimining naqadar

ahamiyatga egaligi, Prezidentimizning Yevropa xavfsizlik va hamkorlik

tashkilotining «Ta'lim-kelajikka yo‘naltirilgan sar-moya» mintaqaviy

konferensiyasi ishtirokchilariga yo‘llagan tabrigi-dagi ushbu jutnlalardan ham

anglash mumkin: «Hozirgi paytda bir haqiqatni har qachongidan ko‘ra teran

anglab olish muhim ahami-yatga ega. Samarali ta'lim tizimini yaratmasdan turib,

jamiyatni is-loh etish bo‘yicha belgilangan vazifalar ijrosini tasawur etish qiyin.

Ushbu sohaga ustuvor ahamiyat berilishi shubhasiz, uning kel-gusi taraqqiyoti

uchun zamin hozirlashdir».1

Bilimdon mutaxassis kadrlarni tayyorlash, inson salohiyatini yuzaga

chiqarish esa har jihatdan ustozlarga, ularning bilimdonlik bilan oqitish

jarayonini tashkil qilishi va dars berishiga bog‘liq. Sluining uchun ham o‘quv

jarayonini tashkil etish, talabalarning chuqur bilim olishiga yordam beruvchi

o‘quv uslublarini qo‘llashga alohida e‘tibor qaratilmoqda 2.

Xozirgi davrda o‘quv jarayonini tashkil etish o‘qituvchidan chuqur

bilimgina emas, balki pedagogik mahoratga ega ilm, dars borishning turli

metodlarini bilishni hamda o‘z ustida ishlashni talab qiladi.

Oliy o‘quv yurtining talabalari keng doiradagi farmatsiyadagi muammolarni

aniqlash, tahlil qilish, farmasevtikadagi rivojlanish tendensiyalariga baho berish, bu

o‘zgarishlar kelajakda qanday natijaga olib kelishi mumkinligini his qila bilishi,

ko‘z o‘ngiga keltira bilishni-o‘rganishi zarur. Buning uchun esa farmasevtika

1 I A. Kaiimov. Yevropa xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti «Ta'lim -kelajakka

yo‘naltirilgan sarmoya» mintaqaviy konferensiya ishtirokchilariga yo‘llangan tabrik.

l». 7-aprel 2004-yil, № 28. 2 Vassiliou A, and at all. Report to the European Commission on. New modes of learning

and teaching in higher education. Luxembourg. 2014. ISBN: 978-92-79-39789-9

doi:10.2766/81897.

31

fanlarni chuqur bilish talab qilinadi. Dars o‘tishda to‘g‘ri metod tanlanmasa,

nazariy jihatdan o‘qituvchining bilimi yuqori bo‘lishidan qat'i nazar, kutilgan

natijani bo‘lmaydi. O‘qituvchining bilimi pedagogik mahorat bilan

qo‘shilgandagina o‘quv jarayonini samarali tashkil etish mumkin2.

Dars berish metodikasi (usluyati)ning predmeti, bu dars

berish(o‘qitish) jarayonining o‘zidir.

Odatda, metodika (uslubiyat) deganda ilmiy bilish faoliyatining shakllari va

metodlari majmui haqidagi fan tushuniladi. Bu — nazariy jihatdan qo‘yilgan

maqsadga yetish, haqiqatni, reallikni, faoliyatni nazariy yoki amaliy bilish,

o‘rganishning usullari yoki operatsiyalari majmuidir.

O‘qitish metodikasi tushunchasi:

a) pedagogning o‘qitish usullari va o‘quvchining o‘qish usullari

hamda o‘quvchining o‘qituvchi bilan o‘zaro bog‘langanligini;

b) o‘qitishdan ko‘zlangan maqsadga erishish bo‘yicha

hamkorlikda ishlashning o‘ziga xosligi, ya'ni o‘qitish metodlar

belgilangan maqsadga yetish uchun ta'lim vazifalarini hal etishda

o‘qituvchi va o‘quvchining hamkorlikdagi faoliyatidir.

Metodika pedagogikaning tarkibiy qismi (pedagogika yunoncha paidagogike1)

bo’lib, insonil shakllantirishda muayyan maqsad sari qaratilgan sistematik faoliyat

to’g’risidagi hamda ta'lim-tarbiya berishning mazmuni, shakli va metodlari

(uslublari) haqidagi fandir.

Metodologiya esa (yunoncha metod va logiya so‘zlaridan) faoliyatning tarkibi,

mantiqiy tuzilishi, metod va vositalari haqidagi ta'limotdir.

Metodologik bilim, birinchidan, muayyan faoliyat turlarining mazmuni va

izchilligini o‘z ichiga olgan odat va normalar shaklida, ikkinchidan, amalda

bajarilgan faoliyatning ta'siri sifatida yuzaga chiqadi. Hozirgi zamon

adabiyotlarida metodologiya deyilganda, avvalo ilmiy bilish metodologiyasi, ya'ni

ilmiy bilish faoliyatining shakJlari va usullari tushuniladi.

O‘zbekiston milliy ensiklopediyasida metodologiyaga quyidagicha ta'rif

berilgan: «Metodlar haqidagi ta'limot fanda metodologiya deyiladi».

32

«Metodologiya — tadqiqotning nazariy va amaliy faoliyatini tashkil etish,

tiklash tamoyillari va usullari tizimi hamda bunday tizim haqidagi ta‘liimot»2.

«Metodologiya metodlar haqidagi ta'limot yoki yalpi umumiy bilish metodi»

deb ham ta'riflanadi. Metodologiya metodlaiga va umuman voqyelikka qanday

yondashish yo‘lini o‘rgatadi. Voq‘elikning muayyan qismini, biron jihatini

o‘rgatuvchi metodologiyaga metafizikani, voqyelikni chiziqli rivojlanishi,

o‘zgarish jarayonini uni tashkil etuvchi bilimlar o‘rtasidagi o‘zaro

aloqadorliklarni aks ettiruvchi metodologiyaga dialektikani, voqyelikda ro‘y

beruvchi, keskin halokatli o‘zgarishlar, nochiziqli rivojlanish jarayonlarini

o‘rganishda qo‘llanilayotgan metodologiyaga sinergetikani misol sifatida kiritish

mumkin» — deyiladi, mazkur ensiklopediyada.

Insonning boshqa maxluqotlardan farqi uning ma'lum bir maqsad sari

harakat qilishidir. Maqsadga yetishda turli-tuman to‘siqlarga duch kelinadi.

Muayyan to‘siqni yechish uchun qo‘llaniladigan chora yoki tadbirni usul

deyiladi. Maqsadga yetishda qo‘llaniladigan chora-tadbirlar ma'lum bir ketma-

ketlikda qo‘llaniladi. Bu — qonuniyat. Ana shu turli-tuman chora-tadbirlarni

ma'lum bir ketma-ketdikda qo‘llash usullar tizimi bo‘ladi.

Metodika, qisqacha qilib aytganda, ma'lum bir fanni o‘rganish, o‘qilish

metodlari to‘g‘risidagi talimot.

Farmatsiya fanlarni o‘qitish metodikasining maqsadi farmatsiya-nazariy ta'lim

berishning qonuniyatlari, turli metodlarini o‘rganishdir.

Boshqacha aytganda metodika — bu dars o‘tishda o‘qituvchiga qo‘yiladigan

talablarni realizatsiya qilishni amalga oshiradigan turli metodlarning majmuidir.

Magistratura talabalari uchun «Maxsus fanlarni o‘qitish metodikasi»

o‘rganilishi zarur bo‘lgan asosiy predmetlardan biri hisoblanadi. Farma-

pedagoglar tayyorlashda esa maxsus fanlar – mutaxassislic fanlar bo‘lib, ana

shu fanlardan dars o‘tish metodikasi o‘rganiladi.

Dars o‘tish o‘qituvchidan fanni puxta bilishnigina emas, balki o‘z bilimini

ustalik bilan talabalar ongiga yetkazishni ham talab qiladi. Talabalar fanni puxta

o‘zlashtirishlari uchun uni o‘rganishda qo‘llaniladigan metodlar katta ahamiyatga

33

ega. Shu sababli, farmasevt-pedagoglar mutaxassislic fanlarni o‘rganish

metodlarini puxta egallashlari, ularni mahorat bilan qo‘llay bilishlari kerak.

―Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi‖ fanining maqsadi – yetuk kadrlarni

tayorlash maqsadida farmasevt-pedagoglarga o‘quv jarayonini samarali tashkil

etish, mahsus fanlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan turli an‘anaviy va interfaol

usullar va ularni dars jarayonida qo‘llash yo‘llarini o‘rgatish hamda yangi

usullarni yaratish bo‘yicha ko‘nikma va malakasini shakillantirishdir.

Fanning vazifasi – magistratura talabalarini mahsus fanlarni o‘qitish

metodikasi sohasi bo‘yicha ilmiy-tadqiqot, ilmiy –pedagogik va amaliy ishlab-

chqarish faoliyatiga tayorlashdan iborat.

Mutaxassislic fanlar faqatgina nazariy emas, amaliy fanlardir. Ular bevosita

amaliyotga tayanadi, aniq ma'lumotlar, dalillar, raqamlar hisob-kitoblarga

asoslanadi. Shuning uchun farmatsiyaga oid bilimlarni o‘rganish, tafakkurni

shakllantirish, real farmatsiyaga oid jarayonlar asosida amalga oshiriladi.

Farmatsiyni o‘rgatuvchi, bilim beruvchi fanlar xilma-xil.

Metodika, bir tomondan o‘rganilayotgan fanda erishilgan yutuqlar, ikkinchi

tomondan, pedagogika fanining rivojlanishi bilan boyib boradi, rivojlanadi.

Fanning rivojlana borishi bilan o‘rganish metodlarining roli ortib boradi.

Metodlarsiz qo‘yilgan maqsadlarga erishib bo‘lmaydi. O‘qituvchining metodik

mahorati, dars o‘tishning yangi metodlarini o‘zlashtirishiga yetarli e'tibor berilmas

ekan, ta'limda, sifat oshmaydi. O‘qituvchilarning metodik mahoratini oshirishga

qilingan xarajatlar, ularni bunga rag‘batlantirish «minimal xarajat qilib, maksimal

samara» olish imkonini beradi.

Ta'lim berish (didaktika)ning asosiy tamoyillari quyidagilar:

1. Faollik tamoyili

Inson ta'lim olishining haqiqiy, chinakam mohiyati o‘zining aqliy faoliyati

natijasida bilimning yangi-yangi sir-asrorlarini mustaqil ravishda anglab olishidir.

Talaba o‘z harakati bilan fanlarni yaxshiroq o‘rganadi va o'zlashtiradi. o‘quv

jarayonini shunday tashkil qilish kerakki, ularning o‘zlari fanga qiziqsin, uni bilishga

34

harakat qilib, intilsin. Buning uchun o‘quvchi-talabalar darsga faol qatnashishi

lozim.

2. Nazariya bilan amaliyotning bir-biri bilan bog‘liqligi

Nazariy bilim doim kasb-hunar amaliyoti bilan bog‘lanishi lozim. Amaliy

ta'lim ham o‘z navbatida nazariy bilimlarga asoslangan bo‘lishi kerak.

3. Ko‘rgazmalilik

Bilimlarni iloji boricha ko‘rgazmali va real hayotga yaqin tarzda taqdim etish

tilning tushunarliligini va ta'lim jarayonida audiovizual vositalardan foydalanishni,

bevosita ish holatida va real obyektlarda o‘qitishni talab qiladi. Darslar ko‘rgazmali

qurollar yordamida berilsa, o‘quvchilaming o‘zlashtirishlari osonlashadi.

4. Tushunarlilik

o‘quv materialining mazmuni shunday tanlangan va tuzilgan bo‘lishi kerakki,

o‘quvchilar uni o‘zlaridagi bilimlar bilan bog‘lay olishsin va uni tushunishda

qiynalmasin. Ya'ni o‘quv materialining mazmuni, shuningdek, O‘qituvchining tili

va fikrlarini ifodalash usuli o‘quvchi-talabaning bilim saviyasiga mos kelishi lozim.

Lekin bu iliniy terminlardan foydalanilmaydi, degani emas.

5. Namunalardan foydalanish

O‘quv materialining mazmunini tushuntirish uchun har doim namunalarni

tanlashga harakat qilish kerak. Yaxshi model, amali-yotdan olingan tipik misollar,

turlicha mahsulotlar ham olingan natijaning sifati qanday bo‘lishini aniq ko‘rsatadi.

6. Ilmiylik

o‘quv materialining mazmuni haqiqiy va ilmiy jihatdan tasdiqlangan yoki ilmiy

tadqiqotlar asosida sinalgan bo‘lishi kerak. Shuningdek, fanning yangi yutuqlari va

kashfiyotlarini o‘zida aks ettirishi lozim.

O‘qituvchining taxminiga yoki subyektiv fikriga asoslangan material

qo‘llanilmashgi kerak.

7. Bilimlarni qo‘llash

Talabalar olgan bilimlarini amalda qo‘llay olishi kerak. Shuning uchun bu

bilimlar qo‘llanilgan va amaliy vaziyatda sinalgan bo‘lishi zarur. Bunday amaliy

vaziyatlar o‘qituvchi tomonidan yaratilishi lozim.

35

8. Natijalarni mustahkamlash tamoyili

O‘qishdagi muvaffaqiyatlar tan olinishi va baholanishi kerak. Bu o‘quvchi va

o‘qituvchi o‘rtasida doimiy aloqa bo‘lishini talab qiladi. Natijalar esa maxsus

«Baholash varaqalari» da qayd qilinishi kerak.

Didaktik tamoyillar o‘qituvchi faoliyatining yo'1-yo'rig‘i sifatida xizmat

qiladi, alohida olganda esa tushunarlilik prinsipini qo‘llab- quwatlaydi.

Oliy o‘quv yurti o‘zining yiiqori ilmiy saviyasi bilan o‘rta ta'limdan

farqlanadi. Fanni o‘rganish fanda erishilgan zamonaviy yutuqlarni amaliyot

bilan bog‘lash, dolzarb muammolarni aniqlash, ularning yechimini topishga

yo‘naltirish bilan ajralib turadi.

Oliy ta‘limning o‘ziga xosligi dars o‘tish metodlarini tanlashga ham ta'sir

ko‘rsatadi. Olim I. T. Ogorodnikov o‘z tadqiqotlarida oliy maktabdagi o‘qitish

metodlarining o‘ziga xosligi deganda, uning ilm o‘rganish metodlari bilan

yaqinlashuvidir deb ta'riflaydi. S. I. Arxangelskiy esa oliy maktab-dagi o‘qitish

metodlari nafaqat dars berish usullari va uslublarini birlashtirish, balki

bilishning o‘quv va ilmiy faoliyatga yo‘naltirilgan tizimi degan fikrni bildiradi.

Shuning uchun ko‘proq talabalarni o‘ylashga undaydigan dars o‘tish

metodlarini qo‘llash muhim ahamiyatga ega.

Umuman talaba o‘ylashga o‘rganmasa, olgan bilimlaridan foydalana

olmaydi. Ayniqsa, bozor iqtisodiyotida insonning o‘ylashi, tahlil qilishi,

taqqoslab, qaror chiqarishi muhim ahami-yatga ega bo‘ladi. Chunki, har qanday

sohada muvaffaqiyatli ish yuritish uchun tafakkur rivojlangan bo‘lishi zarur.

O‘qitish uslubining pirovard maqsadi chuqur bilim berishgina bo‘lmay,

yoshlarda mustaqil bilim olishga intilishni uyg‘otish, ularni tarbiyalash hamdir.

Axborot turli-tuman shakllarda qabul qilinadi. Kimning axborotni turli tarzda

qabul qilish qo‘lidan kelmasa, bu — uning uchun katta yo‘qotish bo‘ladi.

Agar o‘qituvchi talaba yoqtirmaydigan uslubda dars olib borsa, uning

o‘qishdan ko‘ngli sovib, fan bilan shug‘ullangisi kelmay qolishi mumkin.

Shuning uchun turli-tuman usullar bilan dars o‘tish, har bir o‘quvchi,

36

talabaning darsga faol qatnashishiga omil bo‘ladi. Ularda mustaqil fikrlash va

qaror qabul qilish ko‘nikmasini hosil qiladi.

Ta'lim metodlarini o‘qitish metodlari va o‘rganish metodlariga ajratish

mumkin. o‘qitish metodlariga bilim berish usullari sifatida qaraladi. Bunda

o‘qituvchi talabalarning bilish faoliyatiga ta'sir ko‘rsatadi, uning

dunyoqarashini shakllanishiga yordam beradi.

O‘rganish metodlari bilim, malaka, ko‘nikmalarni ijodiy egal-lashga

yo‘naltiradi.

Oliy maktabdagi ta'limning o‘ziga xos xususiyatlari o‘quv jarayonini

tashkil etishda ham ko‘rinadi. o‘rta ta'limda o‘quv jarayoni asosan dars o‘tish

shakllari: nazariy dars, amaliy mashg‘ulot, laboratoriya mashg‘uloti tarzida

tashkil etilsa, oliy o‘quv yurtlarida esa o‘quv jarayoni dars mashg‘ulotlaridan

tashqari davra suhbati, ilmiy konferensiya, amaliy seminarlar va boshqalarni

ham keng qo‘llab tashkil etiladi.

Nazorat savollari

1. Maxsus fanlarni o‘qitish metodikasi fani nimani o‘rganadi?

Fanning maqsadi va vazifalarini ko‘rsating.

2. Metodika deganda nimani tushunamiz? Metodiarning

obyektiv va subyektiv jihatlarini ta'riflang.


11. I A. Kaiimov. Ycvropa xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti

«Ta'lim-kelajakka yo‘naltirilgan sarmoya» mintaqaviy konferensiya

ishtirokchilariga yo‘llangan tabrik. l». 7-aprel 2004-yil, № 28.

12. Vassiliou A, and at all. Report to the European Commission on. New

modes of learning and teaching in higher education. Luxembourg. 2014. ISBN:

978-92-79-39789-9 doi:10.2766/81897.

13. Пронина Е.Н., Лукашевич В.В. «Психология и педагогика».

Учебник для студентов ВУЗов. Издательство «Элит», -М.: 2004.

14. Tojiboyeva D., Yo‘ldoshev A. Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi. -

Toshkent. Aloqachi, 2009. 567 b.

37


―Moliya‖, 2003.

6.Беспалко В.П. Слагаемые педагогической технологии.-М.:Педагогика,

1999.

7.Гулямов С.С., Мирбартова Л.И., Абдуллаев А.Х.Новые

педагогические технологии. Рекомендации по организации дистанционного

обучения. –Т.: 2002.

8.Ларнер И.Я. Внимание о технологии обучения. – М.: Педагогика, 1990

9.Рочинский В.М.Азбука педагогического труда. -М.: 1990.

10.Sayidahmedov N.Yangi pedagogik tehnologiyalar. -T.: ―Moliya‖, 2003.

Intеrnеt saytlari





2- ma‘ruza



Reja

1. Mahsus fanlarni o‘qitishda o‘quv-uslubiy majmua va uning o‘quv

jarayonini tashkil etishda ahamiyati.

2. Tayanch o‘quv rejalari va ular asosida fanlar tarkibi va soatini

aniqlash.

3. O‘quv majmuasi va uning tarkibi, o‘quv dasturining tutgan o‘rni

Tayanch iboralar: standart, davlat ta'lim standartlari, ta'lim

standartlarining maqsadi, ta'lim standartlarining vazifalari, tayanch o‘quv

rejalari, texnologik xarita, namunaviy o‘quv dasturi, ishchi o‘quv dasturi,

kalendar reja, o‘quv-uslubiy majmua.

Oliy ta'lim tizimining bosh maqsadi mehnat bozori talablariga mos,

raqobatbardosh kadrlar tayyorlash. Bu maqsadga erishish uchun ular qanday

bilim, malaka va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari kerak? Buning uchun talabalar

qanday fanlarni, nimalarni chuqur o‘rganishi zarar va ular qanday aniq lanadi?

http://www./





38

Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining maqsadi — ta'lim sohasini tubdan

isloh qilish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma'naviy va

axloqiy talablarga javob beruvchi malakali kadrlar tayyorlash tizimini

yaratishdir. Bu tizim dunyoga yangi ko‘z bilan qaraydigan, ishning ko‘zini

biluvchi, vaziyatni tahlil qilib, to‘g‘ri xulosa chiqarib, qaror qabul qiluvchi,

kelajakni mustahkam poydevorini quruvchi va jamiyat taraqqiyotini

ta'minlovchi kadrlar tayyorlashni eng muhim va mas'uliyatli vazifa sifatida

amalga oshirishi lozim.

Bu vazifani amalga oshirishda ta'lim muassasalarida o‘quv jarayonini

tashkil etish, fanlarni o‘qitishda o‘quv-uslubiy majmua va uning o‘quv

jarayonini tashkil etishda qo‘llash muhim rol o‘ynaydi.

Biz eng avvalo, kimni, qanday kadrlar tayyorlashni aniq tasav-vur

qilishimiz kerak. Bu maqsad davlat ta'lim standartlarida o‘z aksini topadi.

Standart (inglizcha «Standard»—norma, namuna) mahsulotni sifati,

tarkibi jihatidan qa‘tiy belgilangan parametrlardan tashkil topgan, mahsulot,

qoida, ko‘rinishdir. Standart keng ma'noda bir-biri bilan taqqoslash mumkin

bo‘lgan obyektlarni solishtirish uchun qabul qilingan namuna, etalon, modeldir.

Standartlar texnik normativ hujjat sifatida ishlab chiqilib, qabul qilingan

ma'lum me-zonlar, qoidalar, talablar kompleksidan iborat. Ular vakolatli

organlar tomonidan tasdiqlanadi.

Standartlar moddiy shaklda mahsulot etaloni, namuna sifatida bo‘lishi

yoki turli normativ, qonun-qoida, talablar tarzida bo‘lishi mumkin.

Standartlarni qo‘llashdan maqsad, mahsulotni, bajarilgan ishni sifatini

ta'minlash.

Ta'lim tizimida kadrlar tayyorlashning davlat ta'lim standartlarini ishlab

chiqilishidan maqsad tayyorlanayotgan kadrlarimizni zamon talabi darajasida

bo‘lishini ta'miniashdir.

Bu standartlarda ta'lim dargohini bitirib chiqayotgan talabalar qanday

bilim, malaka va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi, ularning qo‘lidan nima ish

kelishining minimal darajasi belgilab qo‘yiladi.

39

Ta'limni standartlashtirish bu butun dunyo miqyosida ta'limni isloh

qilishdagi eng asosiy tendensiyalardan biri.3 Unga bozor iqtisodiyoti talablari

nuqtayi nazaridan yondashiladi. Jamiyat bilan ta'limning o‘zaro moslashishini

ta'minlash bugungi kunning nihoyatda jiddiy masalasidir. Ayniqsa, ikki

mustaqil bozor, ta'lim va mehnat bozorlarini bir-biriga yaqinlashtirish, shu

asosda talab va taklif muvozanatiga erishish nihoyatda muhim va dolzarb

masala. Jamiyatda sodir bo‘layotgan yangiliklar, farmasevtikadagi o‘zgarishlar

ta'lim tizimiga yangicha yondashishni taqozo etadi.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturining asosiy maqsadi va amalga oshirish

lozim bo‘lgan vazifalaridan biri, ta'lim oluvchilarning tayyorgarlik sifati va

ixtisosiga talablarni, ularning madaniy va ma'naviy-ruhiy darajalarini aniqlab

beruvchi davlat ta'lim standartlarini yaratish va uni tatbiq etishdir.

Xalqaro talablarga javob beruvchi davlat ta'lim standartlarini ishlab

chiqish:

O‘zbekiston Respublikasi va rivojlangan mamlakatlarda

ta'lim ekvivalentligini, turli ta'lim muassasalari diplomlarini

taqqoslab, mamlakatimiz ishchi va mutaxassislarini xalqaro mehnat

bozorida to‘siqlarsiz ishtirok etishini ta'minlaydi.

Ta'lim xizmatlari sifatiga aniq qa‘tiy talablarni belgilab

qo‘yilishi kadrlar tayyorlash sifatini oshiradi. Ta'lim muassasalari ishi

samaradorligini nazorat qilish tizimini tartibga soladi. Kadrlar tayyorlash

Milliy dasturi qabul qilingandan so‘ng uning talablarini amalga oshirish

bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1998-yil 5-yanvarda

«Uzluksiz ta'lim tizimi uchun davlat ta'lim standartlarbni ishlab chiqish va joriy

etish to'g‘risida»gi Qarori qabul qilindi va shu qaror asosida «Davlat ta'litn

standartlari to‘g‘risida» gi Nizom ishlab chiqildi.

Nizomning 1.1 bandida: O‘zbekiston Respublikasining «Ta'lim

to‘g‘risida» qonunining 7-moddasida, Kadrlar tayyorlash milliy das-turiga

3 Divall MV, Hayney MS, Marsh W, . Perceptions of pharmacy students, faculty members, and administrators on

the use of technology in the classroom. AM J PHARM EDUC. 2013;77(4):Article 75.

40

muvofiq respublikada idoraviy bo‘ysunish va mulkchilik shakllaridan qafi

nazar, ta'lim muassasalarining barcha turlari uchun majburiy bo‘lgan davlat

ta'lim standartlari (DTS) belgilanadi.

DTSda kadrlar tayyorlash sifatiga, ta'lim mazmuniga nisbatan qo‘yiladigan

talablar, ta'lim oluvchilarning tayyoigarlik darajasi hamda ta'lim muassasalarini

bitiruvchilarga nisbatan qo‘yiladigan malaka talablari, o‘quv yuklamasining

zarur hajmini, ta'lim muas-sasalari faoliyatini va kadrlar tayyorlash sifatini

baholash tartibi va mexanizmini belgilash .qayd etilgan.

Nizomda davlat ta'lim standartlarining maqsad va vazifalari ko‘rsatilgan.

Davlat ta'lim standartlarining joriy etilishi quyidagi maqsadlar amalga

oshirilishini nazarda tutadi:

ta'limning yuksak sifatini ta'minlash hamda mamlakatda

amalga oshirilayotgan chuqur farmasevtika va ijtimoiy islohotlar asosida

rivojlangan demokratik davlat barpo etish talablariga javob beruvchi kadrlar

tayyorlanishini ta'minlash;

mamlakatning ijtimoiy va farmasevtika taraqqiyoti istiqbollaridan,

jamiyat ehtiyojlaridan, fan, texnika va texnologiyaning zamonaviy

yutuqlaridan kelib chiqib kadrlar tayyorlash mazmunini tartibga

solish;

ta'limning demokratlashuviga insonparvarlashuviga, ijtimoi-

yligiga ko‘ra, ta'lim oluvchilarning huquqiy, farmasevtika bilimlari da-

rajasini, shuningdek, ta'lim jarayoni samaradorligini oshirish;

sifatli ta'lim xizmatlarini ko‘rsatish, ta'lim va kadrlar tayyor-

lash sohasida shaxsning jamiyat va davlatning vazifalarini himoya

qilish;

kadrlar tayyorlash sifatini va ta'lim faoliyati mezonlari va

tartibini baholash;

41

ta'lim jarayoni va kadrlar tayyorlashning izchilligi va uzluk-

sizligini ta'minlash, ta'limning barcha turlari va kurslarida o‘quv -

tarbiya jarayonini maqbullashtirish;

mehnat va ta'lim xizmatlari bozorida raqobatbardoshlikni

ta'minlash.

Shu maqsadlarni amalga oshirish uchun davlat ta'lim standartlarining

vazifalari belgilandi, ular:

ta'lim sifatiga va kadrlar tayyorlashga ko‘rsitiladigan ta'lim

xizmatlari nomenklaturasiga nisbatan qo‘yiladigan maqbul talab-

larni belgilash;

ta'limga va uning pirovard natijalariga, ta'lim oluvchilarning

bilim va kasbiy malakasi darajasini vaqti-vaqti bilan baholash tartibi

va tartibotiga, shuningdek, ta'lim faoliyati ustidan nazorat qilishga

nisbatan qo‘yiladigan tegishli talablarni belgilovchi me'yoriy bazani

yaratish;

xalqning boy ma'naviy merosi va umuminsoniy qadriyatlar

asosida ta'lim oluvchilarning ma'naviy-axloqiy tarbiyasining

samarali shakllari va usullarini joriy etish;

ta'limning barcha turlari mazmunini hamda olib boriladigan

ta'lim va tarbiyani kelishib olish, ularning o‘zaro bog‘liqligini

uzluksiz ta'lim tizimida va kadrlar tayyorlashda izchillikni

ta'minlash;

pedagogik texnologiyalariga va axborot bilan ta'minlanishiga, ta'lim

darajasini nazorat qilishga, ta'lim muassasalarida ta'lim oluvchilar

va ularni bitiruvchilarning malakasiga nisbatan me'yorlar va talab-

larni belgilash;

ta'lim va kadrlar tayyorlash sifatiga baho berishning xolis

qismini, ta'lim muassasalarining attestatsiyadan o‘tkazish va

akkreditatsiya qilishni joriy etish;

42

kadrlarni maqsadli va sifatli tayyorlash uchun ta'lim, fan va

ishlab chiqarishning samarali integratsiyasini ta'minlash;

milliy standartlar talabi bilan ta'lim sifati va kadrlar tayyor-

lashning xalqaro talablarga muvofiqligini ta'minlash.

DTSga o‘zgartirishlar kiritish respublikaning ijtimoiy-farmasevtika

rivojlanishiga muvofiq ravishda ta'lim darajasi va kadrlar tayyorlashga

qo‘yiladigan talablar o‘zgarishi belgilangan tartibda Vazirlar Mahkamasi

tomonidan amalga oshiriladi.

Tayyorlanayotgan mutaxassis kadrlarga talab va ta'lim mazmunidan kelib

chiqqan holda:

• Davlat ta'lim standartlari;

• asosiy qoidalari bo‘yicha tayanch o‘quv rejasi ishlab

chiqiladi;

• tayanch o‘quv rejalari ta'lim muassasalarining ishchi-o‘quv

rejalarini ishlab chiqish uchun asos hisoblanadi.

Tayanch o’quv rejalari va ular asosida fanlar tarkibi va soatini aniqlash

Oliy o‘quv yurtlarining bakalavriat yo‘nalishida o‘qishning normativ

"muddati 4 yil.

Nazariy o‘qish 136 hafta.

Nazariy o‘qish 136x54 = 7344 soat.

Bir yilda 2 semestr o‘qiladi, har ikki semestr ham 20 haftalik.

Attestatsiya 13—19 haftagacha.

Amaliyot o‘tish 12—24 haftagacha.

Ta'til 27—36 haftagacha (bitirgandan so‘nggi 4 haftani ham qo‘shib).

Bitirav malakaviy ishiga 5 haftagacha vaqt ajratiladi, hammasi bo‘lib

bakalavriat yo‘nalishida o‘qitgan talabaga 1 kursga qabul qilinib, institutga

qadam qo‘yganidan boshlab, bitirib ketguncha belgilangan muddat 204 haftani

tashkil qiladi. O‘rganiladigan ta'lim fanlarining tarkibi quyidagi bloklarga

bo‘lingan bo‘lib:

43

I blok. Gumanitar va ijtimoiy-farmasevtika fanlar: 1689 soat yoki

umumiy belgilangan vaqtning 25 %ini tashkil qiladi.

II blok. Matematika va tabiiy fanlar: ta'lim yo‘nalishiga ko‘ra

700 soatdan 1836 soatgacha bo‘lib, taxminan 9 %dan 25 %ini tash-

kil etadi.

III blok. Umum mutaxassislik fanlari ta'lim yo‘nalishiga ko‘ra

umumiy ajratilgan vaqtni 50 %gacha yetadi.

VI blok. Maxsus mutaxassislik fanlari —10 % gacha.

V blok. Maxsus fakultativ fanlar 5 % gacha yetadi.

Oliy o‘quv yurtlari o‘quv rejasi modeli

t/

r

Fanlar Soatlar Umumiy yuklamaga nisbatan

% hisobida 1 Gumanitar va ijtimoiy- fanlar 1836 25,0

2 Matematik va tabiiy- 906 10,7

3

3

Umumkasbiy fanlar 3418 48,2

4

4

Ixtisoslik fanlari 734 10,0

5

5

Qo‘shimcha fanlar 450 6,1

Jami: 7344 100

O‘quv yuklamasining maksimal darajasi auditoriya va auditoriyadan

tashqari ishlar bilan birgalikda haftasiga 54 soat belgilangan. Auditoriya.

mashg‘ulotlarining yuqori hajmi haftasiga 36 soat.

Akademik erkinlik va talabalarni o‘z ustida ishlashga o‘rgatish oliy o‘quv

yurti faoliyatining asosini tashkil etadi. Tendensiya shundayki, nazariy kurs

ta'limga ajratilgan vaqtning 15 % atrofida. Qolgan vaqtlar, seminar ilmiy

faoliyat, mustaqil ishlarni bajarish, talabalarni o‘z ustida ishlashi kabilardan

tashkil topadi. Oliy o‘quv yurtida, ayniqsa, talabalarni o‘z ustida mustaqil

ishlashiga alohida diqqat qaratiladi.

Texnologik xarita — ma'lum bir mahsulotni ishlab chiqarishda

texnologik operatsiyalar ketma-ketligini yorituvchi texnik hujjat.

44

Texnologik operatsiyalar esa ishchi tomonidan o‘zining ish o‘rnida

bajariladigan yakuniga yetkazilgan harakat ko‘rinishidagi texnologik

jarayonning bir qismi.

Texnologik xaritada ana shu operatsiyalar va ularni qanday ketma-ketlikda

qanday bajarilishi ko‘rsatiladi. Xuddi mahsulot ishlab chiqarishda bo‘lganidek

o‘quv yurtlarining «mahsuloti» ko‘zda tutilgan bilim va ko‘nikmalarga ega

bo‘lgan yoshlardir. Xaritada ana shu jarayon, unda bajariladigan

«operatsiya»lar ketma-ketligi, muddati ko‘rsatiladi.

Tuzilgan texnologik xarita kafedra majlisida tasdiqlanadi hamda majlis

bayonnomasi tartib raqami qo‘yilib, kafedra mudiri, fakultet dekani, o‘quv

bo‘limi boshlig‘i tomonidan imzolanadi. Xarita 2 nusxada tuziladi. Nusxalarni

kafedra va o‘quv bo‘limida saqlanadi.

Xaritaning aslidan olingan nusxa fan bo‘yicha dars beruvchi o‘qituvchi qo‘lida

bo‘lib, rejada belgilangan dars va mustaqil ishlarni haqiqatda bajarilishi bilan

kuzatib, nazorat qilib boriladi.

Texnologik xarita o‘quv dasturi asosida o‘tiladigan fanlardan tashqari har -bir

mavzu, har bir dars bo‘yicha ham ishlab chiqiladi.

Dars jarayonini rejalashtirish va tashkil qilishda kalendar reja ham muhim

o‘rin tutadi. Kalendar reja odatda, o‘quv dasturi, o‘quv texnologik xarita va

dars jadvali asosida tuziladi.

O‘quv dasturi bo‘yicha o‘rganiladigan fandan kalendar reja, har bir

o‘qituvchi tomonidan har bir akademguruh uchun tuzilib, unda mavzular

bo‘yicha ajratilgan soat va uni ma'ruza, amaliy (seminar) mashg‘uloti, mustaqil

ishlar bo‘yicha taqsimlanishi bo‘yicha reja bo‘yicha o‘tiladigan sana va soati,

haqiqatda bajarilishi ko‘rsatiladi.

Kalendar reja orqali har bir mavzuni belgilangan muddat va ajratilgan soat

bo‘yicha dars o‘tishni nazorat qilish amalga oshiri-ladi.

O’quv majmuasi va uning tarkibi, o’quv dasturining tutgan o’rni

Fanni o‘rganish uchun rejalashtirilgan mavzular ta'lim stan-dartlaridan kelib

chiqqan holda, qo‘yilgan maqsadga ko‘ra o‘quv dasturida o‘z ifodasini topadi.

45

O‘quv dasturi fanni o‘rganish bo‘yicha hujjat hisoblanib, bo‘lajak

mutaxassisga qo‘yilgan talablarga mos holda ta'lim maz-munini va uni o‘quvchi,

talabalar tomonidan o‘zlashtirishni tashkil etish usullarini aks ettiradi.

O‘quv dasturlari alohida o‘quv piedmetlari bo‘yicha bilim, ko‘nikma va

malakalar mazmuni va hajmini, ularni o‘rganish ketma-ketligini belgilaydi.

Har bir mavzu bo‘yicha fan uchun ajratilgan soatdan kelib chiqqan holda,

mavzuning mazmunini o‘zlashtirish uchun uning xususiyatlarini, mavzuni

murakkabligi, o‘zlashtirish zarur bo‘lgan

masalalar, qo‘yilgan muammo va boshqalarni hisobga olib o‘quv jarayonini

tashkiliy shakllari bo‘yicha vaqt ajratiladi.

Har bir mavzu o‘rganiladigan fanning shu mavzu doirasidagi qisqacha

mazmunini ifodalaydi.

Dastur fanning mohiyatidan kelib chiqqan holda hamda tarmoq standartlariga

muvofiq ravishda shu fan o‘quvchi-talabalarda qanday bilim va ko‘nikmalarni

shakllantirilishi zarurligidan kelib chiqqan holda tayyorlanadi. o‘quv dasturi

namunaviy va ishchi o‘quv dasturidan iborat bo‘lib, ishchi o‘quv dasturi

namunaviy dastur asosida toziladi.

O’quv dasturlari quyidagi talablarga javob berishi zarur:

Dastur aniq qoidaga asoslangan bo‘lishi kerak. Jamiyat taraqqiyotining

tamoyillariga asoslangan holda o‘quv dasturini ishlab chiqish metodikasiga

muvofiq bo‘lishi zarur. o‘quv dasturi ishlab chiqishga qo‘yiladigan talablarga javob

berishi, unga muvofiq o‘quv dasturi tarkibini belgilash lozim.

Ilmiylik prinsipiga asoslanishi. Dastur ilmiy jihatdan tekshirilgan, ishonchli

dalillar, kuzatishlar, manbalar va materiallar asosida tuziladi.

O‘quv dasturlari ishlab chiqishda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida

respublikada joriy etilgan uzluksiz ta‘lirn tizimining ta'lim turlari (o‘rta maxsus,

kasb-hunar ta'limi, bakalavriat, magis-tratura) o‘rtasidagi uzviylik va uzluksizlikni

ta'minlash, fanlarda mavzular ketma-ketligiga, oddiydan murakkabga, . xususiydan

umumiylikka o‘tib borishga, ta'lim turlari bo‘yicha mavzular tak-rorlanmasligiga

alohida e'tibor qaratish kerak.

46

Dastur fan, texnika, texnologiyaning so‘nggi yutuqlari, ta'lim tizimining

rivojlanishi, jahon tendensiyasini hisobga olishi zarur.

Tarixiylik va zamonaviylik. Dasturda fan rivojlanishining xususiyatlari, hissa

qo‘shgan olimlar, tarixiy shaxslar faoliyati ham aks ettirilishi, hozirgi rivojlanishi

darajasiga muvofiq bilim berishni ko‘zlagan bo‘lishi zarur.

Gumanitarizm va milliylik. Dastur insonparvarlik, xalqparvarlik, ezgulik

g‘oyalarini ustun qo‘yib, milliy g‘urur, milliy qadriyatlarni hisobga olish, ularga

amal qilishni tartib qilish, mamlakatning rivojlanishini ilmiy asoslangan holda

bayon qilishni ko‘zda tutishi kerak.

Izchillik va nazariya bilan amaliyot birligini ta'minlash. Dastur aniq mazmun

va mantiqiy qoidalarni o‘zida aks ettirishi, umumiy o‘rta ta'lim va oliy ta'limga

taalluqli mutanosib fan dasturlari bilan muvofiqlashtiiish, qo‘yilgan

mavzularning mantiqiy izchilligini ta'minlash, fanni hayot bilan, nazariyani

amaliyot bilan uzviy bog‘laydigan uslubiyotga rioya qilishi zarur.

Xalqaro standart va raqobatbardoshlik. Rivojlangan xorijiy davlatlarda

o‘rganilayotgan ana shu fan bo‘yicha amalda bo‘lgan o‘quv dasturlari bilan

taqqoslash, munozara qilish, tajriba almashish asosida, rivojlanayotgan

mamlakatlarga nisbatan ilg‘orlikni ta'minlashga qaratilishi zarur.

Dasturda fanning nomi.

Mohiyatidan kelib chiqqan holda hamda davlat ta'lim stan-dartlariga, mehnat

bozori talabiga muvofiq ravishda fanni o‘qitishdan asosiy maqsad, shu fan

o‘quvchi, talabalarda qanday bilim va ko‘nikma shakllantirishi ko‘rsatiladi.

Dasturlar ikki: namunaviy va ishchi o‘quv dasturlariga ajratiladi.

Namunaviy o‘quv dasturi fanni o‘rganishdan qo‘yilgan maqsad, fanning

asosiy mazmuni, bajaradigan vazifalarini ifodalaydi. Namunaviy o‘quv dasturi

tarkibiy jihatdan o‘z ichiga: kirish, asosiy qism: ma'ruza, seminar, tajriba darslari va

mustaqil ish uchun ko‘rsatmalar, kurs ishlari bo‘yicha ko‘rsatmalar, tavsiya etiladigan

adabiyotlar ro‘yxatini oladi.

47

Namunaviy dastur davlat ta'lim standartlariga o‘zgartirishlar kiritilgan taqdirda

yoki o‘zga hollarda 3 yilda bir marta qayta ishlab chiqilishi va qabul qilingan tartibga

asosan qayta ekspertiza va tas-diqdan o‘tishi zarur.

Namunaviy o‘quv dasturi tasdiqlangan va ro‘yxatga olingan kundan boshlab

amalga kiritiladi.

Namunaviy dastur asosida ishchi o‘quv dasturi ishlab chiqiladi.

Ishchi o‘quv dasturida namunaviy dasturdan farqli ravishda fan bo‘yicha

mavzular rejasi qismida mavzular nomi, ajratilgan jami soatlar, darso‘tish,

mashg‘ulot turlari: ma'ruza (nazariy), seminar (amaliy mashg‘ulot), mustaqil ishga

ajratilgan soatlar jadval tarzida keltiriladi.

Ma'ruza mashg‘uloti hamda seminar mashg‘uloti mavzularida har bir mavzuda

o‘rganilishi zarur bo‘lgan mavzuning o‘quv maqsadidan kelib chiqib, qisqacha

mazmuni beriladi. Mavzuni o‘'rganish va o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan

adabiyotlar ro‘yxati raqamlarda ifodalanadi.

Shu fanni o‘qitish bo‘yicha lozim bo‘lgan o‘quv vositalari, ko‘rgazmali

namoyish materiallari, o‘quv filmlari va boshqa didaktik materiallar ro‘yxati

keltiriladi.

Dasturning «o‘zlashtirishni nazorat qilish» qismida, fanni o‘zlashtirish

bo‘yicha baholash metodlari va shakllari ko‘rsatiladi.

«Foydalanilgan adabiyotlar» qismida o‘quvchi-talabalar tomonidan fanni

o‘iganish va o‘zlashtirish uchun lozim bo‘lgan adabiyotlar ro‘yxati beriladi.

Ishchi o‘quv dasturiga muvofiq ravishda mashg‘ulot(seminar darslari) rejasi,

mustaqil ishlar va o‘quv kompleksi tarkibiga kiruv-chi boshqa ishlar ishlab chiqiladi.

Fanning har bir mavzusi bo‘yicha qo‘yilgan maqsad, mavzuning xususiyatidan

kelib chiqqan holda dars o‘tish metodini o‘qituvchining o‘zi tanlaydi.

Shunday qilib, har bir fan bo‘yicha o‘quv-uslubiy majmua ishlab chiqiladi.

O‘quv-uslubiy majmua — bu yagona metodologiya bo‘yicha o‘rganiladigan

fanning mazmuni va uning xususiyatlariga ko‘ra o‘qitishni tashkil etish bilan bog‘liq

bo‘lgan ta'lim mazmunini va o‘zlashtirish jaryonini amalga oshirishda qatnashuvchi

barcha vositalarni o‘z ichiga oladi.

48

O‘quv-uslubiy majmuaning tarkibi quyidagilarni amalga oshirishga

qaratilgan:

ta'limning maqsadi (o‘qitishdan maqsad nima? nima uchun

o‘qitamiz?);

ta'limning mazmuni (nimani o‘qitamiz? nimani

o‘rgatamiz?);

ta'lim metetodlari (qanday qilib o‘qitamiz?);

ta'lim vositalari (nimalar orqali, qanday vositalar orqali

o‘qitamiz?).

O‘quv-uslubiy majmuaning komponentlari vazifalarni eng ma'qul tarzda, ya'ni eng

optimal variantini aniqlash muammosi majmuaning tuzilishini tanlash bilan uzviy

bog‘liq. O‘quv-uslubiy majmuaning tuzilishiga bog‘liq ravishda uning komponentlari,

vazifalari ham o‘zgarib boradi.

Hozirgi paytda o‘quv-uslubiy majmua tarkibi:

1. Fan bo‘yicha namunaviy dastur.

2. Fan bo‘yicha ishchi - o‘quv dasturi.

3. Texnologik xarita.

4. Dars o‘tish kalendar rejasi.

5. Amaliy mashg‘ulot va seminar darslari rejasi.

6. Ma'ruzalar matni.

7. Asosiy tayanch tushunchalar.

8. Masala-mashqlar, testlar.

9. Fan bo‘yicha oraliq, joriy, yakuniy baholash rhezonlari.

10. Yozma ishlarni baholash mezonlari.

11. Fan mavzulari bo‘yicha tayyorlangan slaydlar, chizmalar va

boshqa namoyish etiluvchi materiallar.

12. Amaliy ish o‘yinlari.

13. Kurs ishi mavzulari.

14. Mustaqil ish va referat mavzulari.

15. Yozma ish savollari va boshqalardan iborat.

Fanning xususiyatlari va qo‘yilgan maqsaddan, mutaxassislarni tayyorlashda

fanning tutgan o‘rnidan kelib chiqqan holda mazkur ro‘yxat qisqarishi yoki

qo‘shimchalar qo‘shilishi mumkin.

49

Masalan, bitiruv malakaviy ish mavzulari faqat mutaxassislik fanlari bo‘yicha

qo‘shiladi. o‘quv-uslubiy majmua albatta fanni o‘rganishdan qo‘yilgan asosiy va

qo‘shimcha maqsadlarni to‘la amalga oshirilishiga katta yordam beradi.

Tayyorlanayotgan mutaxassis kadrlar qanday bilim, malaka

va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi zarurligi Davlat ta'lim standart-

larida belgilanadi. Davlat ta'lim standartlari — uzluksiz

ta'limning muayyan kursida tayyorlanayotgan kadrlarning

minimal darajada ega bo‘lishi lozim bo‘lgan bilim va

ko‘nikmalarni ifodalaydi. O‘qitish jarayonida talabalar egallashi lozim bo‘lgan

bilim, ko‘nikma, malakalar ma'nosi, hajmi va xarakteri ta'lim

mazmunini anglatadi. Unga muvofiq ravishda tayanch o‘quv re-

jalari ishlab chiqilib, fanlar tarkibi va soati aniqlanadi. Muvofiq

ravishda o‘rganiladigan ta'lim dasturi, ya'ni o‘quv fanlarining mu-

taxassisliklarga qo‘yiladigan malaka talablariga muvofiq kadrlarning

zaruriy va yetarli darajada tayyorgarligini ta'minlovchi bloklarga

jamlangan ro‘yxati ishlab chiqiladi.

• Ta'limning muayyan yo‘nalish yoki mutaxassislik bo‘yicha

o‘quv faoliyati turlari, o‘quv fanlari va kurslari tarkibi, ularni

o‘rganishning izchilligi va soatlardagi hajmi belgilangan normativ

hujjat — o‘quv rejasi va ta'lim mazmuni, talabalar tomonidan

o‘zlashtirishning maqbul usullari, axborot manbalari ko‘rsatilgan

normativ hujjat — o‘quv fani dasturi, har bir fan bo‘yicha o‘quv-

uslubiy majmua tayyorlanadi.

50

Nazorat savollari

1. Davlat ta'lim standartlari deganda nimani tushunasiz?

Ularni ishlab chiqish zaruriyati nimada?

2. Davlat ta'lim standartlarining maqsadi va vazifalarini aytib

bering.

3. O‘quv jarayonini tashkil etishda tayanch o‘quv rejalari qan-

day rol o‘ynaydi?

4. Texnologik xarita nima, u qanday tuziladi? Umuman ol-

ganda, texnologik xarita kerakmi?

5. Ishchi o‘quv dasturi nima? U namunaviy o‘quv dasturidan

qaysi jihatlari bilan farqlanadi?

6. Kalendar reja qanday tuziladi? Siz fan bo‘yicha mustaqil

ravishda uni tuza olasizmi?

7. O‘quv-uslubiy kompleksi (majmuasi) nima va uning

tarkibiga nimalar kiradi?





3. Divall MV, Hayney MS, Marsh W, . Perceptions of pharmacy students,



4. Прoфессиональная педагогика. Учебник для студентов обучающихся

по педагогическим специальностям и направлениям. -М.:



―Moliya‖, 2003.

6. Беспалко В.П. Слагаемые педагогической технологии.-М.:Педагогика,

1999.

7. Гулямов С.С., Мирбартова Л.И., Абдуллаев А.Х.Новые

педагогические технологии. Рекомендации по организации

дистанционного обучения. –Т.: 2002.

8. Ларнер И.Я. Внимание о технологии обучения. – М.: Педагогика, 1990

9. Рочинский В.М.Азбука педагогического труда. -М.: 1990.

10. Sayidahmedov N.Yangi pedagogik tehnologiyalar. -T.: ―Moliya‖, 2003.

51

Intеrnеt saytlari





3- ma‘ruza

Mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni, mahsus fanlarni o‘qitish mazmunini


vositalari

Reja

1. Didaktika va metodikaning maqsadi:

2. Mahsus fanlarni o‘qitish metod va vositalari, metodlarning o‘quv-tarbiya

jarayonidagi vazifalari.

3. O‘qitishning asosiy qoidalari:

4. Mahsus fanlarni o‘qitish mazmunini belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar

Tayanch iboralar: mahsus fanlar, o‘qitish mazmuni, meyoriy xujjatlar, o‘qitish

metod, vositalari.

Didaktika va metodikaning maqsadi: talim berish, o‘qitish, o‘rgatishni amalga

oshirishdir. Didaktika «nimaniq» va «nima uchun?» o‘qitish kerak degan savollar

bilan shug‘ullansa, metodika esa u bilan uzviy bog‘liq holda «qay tarzda, qanday?»

va «nimalar yordamida o‘qitish?» lozim masalalari bilan shug‘ullanadi. Didakti-

kaning an'anaviy «qanday o‘qitish kerak?» degan savoli bizni o‘qitish metodlari

kategoriyasiga olib keladi. Metodlarsiz qo‘yilgan maqsadlarga erishib bo‘lmaydi.

U qo‘yilgan maqsad bilan natijani bog‘laydi.

«Metod» atamasi yunoncha «methodos — tadqiqot yoki bilish yo‘li, nazariya,

ta'limot» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib — tadqiqot yo‘li, haqiqatga intilish, bilish,

harakat qilish yo‘llari, kutilayotgan natijaga erishish usuli ma'nosini anglatadi.

Metod deganda voqelikni amaliy yoki nazariy o‘zlashtirish usullari tushuniladi.

http://www./





52

Faoliyat-ning turli jabhalarini o‘rganishni qamrab olgani holda ilmiy bilish va

uning usullari metodikaning asosiy yo‘nalishidir. Unda ta'lim va tarbiya berish

usullari asosiy o‘rinda turadi. Metod — o‘qituvchi bilan talabalarning ta'lim-

tarbiyadan qo‘yilgan maqsadga erishishga qaratilgan tartibga solingan,

tizimlashtirilgan faoliyatdir.

Metod nihoyatda serqirra bo‘lib, juda ko‘p komponentlarni jamlaydi.

Uning qirralariga: ta'lim-tarbiyaning maqsadi; o‘qituvchi tanlagan maqsadga yetish

usullari; o‘qituvchi bilan o‘quvchi-talabalarning hamkorlik qilish yo‘llari; ta'lim

maqsadini aniq o‘quv materiali mazmunida ifodalash; ta'lim-tarbiya jarayonining

(qonun, prinsiplar) mantiqi; axborotlar manbasi; (o‘ituvchining mahorati; ta'lim-

tarbiya jarayoni qatnashchilarining faolligi; o‘qitish vositalari va usullari tizimi va

boshqalarni yozish mumkin. Shu bois metodning mazmun-mohiyatini

soddalashtirilgan variantdagi ta'riflarda berishga to‘g‘ri keladi.

O‘qitish metodlarining serqirraiigi, murakkab tuzilishga ega. Unga turli

jihatdan yondashuvlarda o‘z ifodasini topadi, Metod-jarayonning o‘zagi,

rejalashtirilgan yakuniy natija bilan bog‘lovchidir. Pedagogik amaliyotda, an'anaga

o‘quv - tarbiyaviy maqsadlarga erishish uchun qo‘llanilayotgan, tartibga

solingan faoliyat usuli metod deb tushuniladi. Bunda o‘qituvchining o‘qitish

faoliyati usullari bilan o‘quvchining o‘qish faoliyatining usullari bir-biriga

bog‘liqligi ta'kidlanadi.

O‘qitish metodi quyidagicha tavsiflanadi: o‘qitishning maqsadi, o‘zlashtirish

usuli, o‘quv jarayoni qatnashchilari (o‘qituvchh o‘quvchi, talaba)ning o‘zaro

munosabati.

Ta'lim metodlari bir tomondan, obyektiv xarakterga ega bo‘lib, qaysi pedagog

qo‘llashidan qa‘tiy nazar, doimiy amal qiladigan mustahkam qonun-qoidalar

bilan bog‘liq. Ular barcha didaktik qoidalar, qonunlarning talabi hamda

maqsadlarning doimiy komponentlari, o‘quv faoliyatining mazmuni, shaklini

ifodalaydi. Ikkinchi tomondan, subyektiv xarakterga ega bo‘lib, u pedagog

shaxsi, o‘quvchi-talabalarning o‘ziga xos tomonlari, aniq sharoit bilan

belgilanadi.

53

Metodlarning obyektiv hamda subyektiv xarakteri haqidagi fikrlar xilma-

xildir. Metodlarning obyektiv xarakterini butunlay inkor qilib, uni to‘liq

subyektiv xarakterga ega, shuning uchun ham takrorlanmasdir, u har bir

pedagogning ijodi tarzida yuzaga chiqadi, degan fikr bildiruvchilardan tortib,

uning tamomila aksi bo‘lgan, to‘la obyektiv xarakterga ega deydiganlar ham

mavjud. Haqiqat, odatda, barcha fikrlarning o’rtasida tushuniladi. Aynan hamma

metodlar uchun doimo umumiy bo‘lgan obyektiv tomoni, didaktika nazariyasi,

ko‘p holatlarda esa eng yaxshi bo‘lgan amaliyot yo‘llari tavsiya etiladi.

Metodlarning obyektiv jihatlarida barcha didaktik qoidalar, qonunlar,

tamoyillar, ta'riflar, mazmun butunligining doimiy komponentlari, o‘quv

faoliyatining shakllariga xos bo‘lgan umumiy tomonlar aks etadi. Metodlarning

subyektiv jihati pedagog shaxsi, uning mahorati, ta'lim oluvchilarning o‘ziga

xosligi va aniq sharoitga bog‘liq.

Dars jarayoni har ikki tomon bir butun bo‘lib, birlashgan holda tashkil etiladi.

Uning amaliy ifodasi qo‘yilgan maqsadga ko‘ra erishilgan natijada o‘z aksini

topadi. Metodtarning obyektiv jihatini didaktik prinsip nuqtayi nazaridan talqin

etish, uning nazariyasini islilab chiqjsh, amaliyotda qo‘llanishi zarur bo‘lgan eng

yaxshi metodlarni tavsiya etish, mantiqiy tanlash muammolarini muvaffaqiyatli

yechish imkonini beradi.

Metodlarni optimaltashtirish uchun esa pedagoglar mahorati, ijodiy

yondashish zarur bo‘ladi. Shuning uchun ham o‘qitish metodlari yuqori

darajadagi san'at bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi.

Sharq mutafakkirlari ham bilishning metodlariga katta e'tibor bilan

qaraganlar. O‘quv jarayonini tashkil etish va o‘qitish metodlariga alohida e'tibor

bergan alloma Aristoteldan so‘ng «ikkinchi muallim» deb nom qozongan Abu

Nasr Forobiy o‘qitish metodlari haqidagi traktatlarida ta'lim oluvchilarga turli

bilimlar berish bilan birga mustaqil holda bilim olish yo‘llarini ham ko‘rsatgan,

bilim olish zarurligiga shak-shubhasiz ishontirish lozimligini ta'kidlangan.

Hozirgi terminlardan foydalanib, Sharqning qomusiy allomalarining o‘qitish

metodlarini bilishning umumiy qonunlariga muvofiqligini aniqlasa bo‘ladi. Ular

54

foydalangan o‘qitish metodlarini bir necha guruhlarga ajratish mumkin. Bular Ibn

Sino qo‘llagan ko‘rgazmali-tajriba metodlari, Abu Rayhon Beraniy, Al Xorazmiy-

ning ko‘nikma va malakalarni shakllantirish metodlari, Forobiy va Al

Xorazmiyning bilimlarni tekshirish rrietodlari va boshqalardir. Ularning hammasi

o‘quvchi-talabalarning faoliyatini kuchaytirish, mantiqiy tafakkurini rivojlantirish

maqsadini ko‘zlagan.

Ma'lumki, talim-tarbiyada metodlar qator funksiyalarni bajaradi. Metodlar

yordamida qo‘yilgan maqsad amalga oshiriladi. O‘qituvchi o‘quvchi-talabalarni

bilim olishga da'vat qiladi. Bilishni faollashtirishning asosiy, ayrim paytlarda esa

yagona stimulyatori bo‘lib xizmat qiladi. Metodlar yordamida o‘qituvchi o‘quv

jarayonini kechishi va natijasini diagnostika qiladi, zarur o‘zgartirishlar kiritadi.

Pedagog, psixolog mutaxassislarning ta'kidlashlaricha, metodlar o‘quv-tarbiya

jarayonida quyidagi funksiyalarni bajaradi:

Ta’lim berish:

Metodlar yordamida ta'limning maqsadi amalga oshiriladi. Melodlar

o‘qituvchi va o‘quvchilarning nazariy hamda amaliy bilimini ta'lim olish

borasidagi vazifalarini bajarishga qaratadi.

Kamolotga boshlash funksiyasi:

O‘quvchi, talabalarni fikrlash doirasini, bilim olish, aqliy rivojlniish suratini

tezlashtirishda, qiziquvchanligini oshirishda o‘z ifodasini topadi.

Tarbiyalash funksiyasi:

O‘quv materialini o‘rganish, o‘zlashtirish jarayoniga mustaqil qarash,

fikrlash, iroda xususiyatlari, axloqiy, ma'naviy qarashlarning shakllanishiga olib

keladi.

Bilim olishga da'vat etish, istak, xohish uyg’otish funksiyasi:

Metodlar talabalarni bilim olishga da'vat qiluvchi vosita hisoblanadi. Asosiy,

gohida bilishga qiziqtiruvchi, istak, xohish to‘ldiruvchi yagona stimulyator

vazifasini bajaradi.

Nazorat funksiyasi:

55

Metodlar yordamida o‘qituvchi o‘quvchi, talabalarning bilimini nazorat

qilibgina qolmay, o‘quv jarayoni natijalariga ko‘ra unga zarur o‘zgartirishlar

kiritadi.

Dars jarayonidagi metodlar qo‘llash imkoniyatlariga ko‘ra quyidagi sifatlarni

o‘z ichiga oladi:

1. Bilim berish, idrok etish, o‘zlashtirish, e'tiqodni ta'min-

lovchi metodlar. Bu guruhga ma'ruza, talabalarning mustaqil

ishlari, mustaqil tahsil olish bo‘yicha ishlar, ishlab chiqarish

jarayohlarini kuzatish, maslahatlar, ko‘rsatmalar berish, ommaviy

axborot, dasturlashtirilgan materiallarni idrok etish va boshqalar

kiradi.

2. Bilimlarni tatbiq etish va mustahkamlash, malaka va ko‘nik-

malarni hosil qilish, e'tiqodni chuqurlashtirish metodlari. Bu gu-

ruhga seminar, amaliy, laboratoriya mashg‘ulotlari, nazorat

ishlarini bajarish, dasturlashtirilgan o‘qitish kabinetlaridagi

mashg‘ulotlar, ishlab chiqarish amaliyoti kiradi.

3. Bilimlar, e'tiqodlarni shakllantirish, talabalarning kasbiy tay-

yorgarligini aniqlash metodlari. Bu o‘quv jarayonining reytinglari,

kollokviumlar, suhbat o‘tkazish, kurs va bitiruv malakaviy ishlari,

davlat attestatsiya natijalarini baholash kabilarni o‘z ichiga oladi. .

Metodlarni ajratib turuvchi sifatlarga: birinchi guruhda bilimni idrok qilish va

o‘zlashtirish, ikkinchi guruhda tatbiq etish va mustahkamlash, uchinchi guruhda

attestatsiya va olingan bilimlar darajasini aniqlash kiradi.

Metodlarni fanlami o‘rganishdagi qo‘llashdagi qamroviga ko‘ra uch guruhga

bo‘lish mumkin: umumiy metodlar, turkum fanlarni o‘rganishda qo‘llaniladigan

va xususiy metodlar.

Dars o‘tishning umumiy metodlari barcha fanlarni o‘rganishda qo‘llaniladi.

Masalan, savol-javob, suhbat, tarqatma materiallardan foydalanish kabilar.

Ayrim metodlarni esa ma'lum turkum fanlarni o‘qitishdagina qo‘llash

mumkin. Bularga masala yechish, munozara kiradi.

56

O’qitishning asosiy qoidalari:

—tushunarlidan - tushunarsizga;

—yaqindan - uzoqqa;

—osondan - qiyinga;

—aniqdan - mavhumga;

—umumiydan - xususiyga, umumlashtirilgandan-yakkaga;

—xususiydan - umumiyga.

O‘qish va o‘qitish didaktik xatti-harakatlar bilan bog‘liq. Didaktik xatti-

harakatlarga o‘qituvchining darsga tayyorgarlik ko‘rishi, uni o‘tkazish va baholash

faoliyati kiradi.

Bu faoliyat quyidagi savollarda o’z ifodasini topadi:

1. Kimlar o‘qitiladi?

2. Kimlarni o‘qitish kerak?

3. O‘qitish orqali qanday maqsadlarga erishish mumkin?

4. Maqsadga erishish uehun nimani, qanday o‘qitish kerak?

5. Nazariy va amaliy darslarda qaysi metodlarni qo'Ilab, dars

o‘tish kerak?

6. Nazariy va amaliy darslarni qanday sharoitda o‘tkazish kerak?

7. O‘qitishni qaisi y‘o‘l bilan tashkil qilish kerak?

8. Qo‘yilgan maqsadga erishishni tekshirish uchun natijalar

qanday baholanadi?

Dars berishning shakllari, uslublari turli-tuman. Maqsad, o‘tilayotgan dars har

bir talabaning ongiga yetib borsin. Bu yerda hal qiluvchi rolni didaktik

sakkizburchak va o‘quv jarayonining mazmuni o‘ynaydi.

O‘qituvchi, dars beruvchi sifatida har safar qanday qilib, qaysi usul bilan dars

o‘tsam qo‘yilgan maqsadga erishaman deb o‘z oldiga savol qo‘yib, o‘ylab ko‘rsa,

dars o‘tishning aynan mavzuga mos keladigan uslubini topishi mumkin.

Dars o‘tishning uslubini tanlash quyidagilarga bog‘liq:

1. O‘qitilayotgan guruhning darsga tayyorgarlik darajasi.

2. O‘rganiladigan predmet.

57

3. Darsda o‘tiladigan mavzu.

4. O‘tiladigan mavzuning mazmuni.

5. Dars o‘tishda qo‘llash mumkin bo‘lgan texnik vositalarning

mavjudligi va boshqalar.

Darsni qanday o‘tish borasida aniq bir qarorga kelishda, asosiy mo‘ljal olishda

darsni nimaga qaratilganligi muhim ahamiyatga ega. Agar:

• maqsadga erishish mo‘ljalga olinadigan bo‘lsa, dars jara-

yonida qanday maqsadlarga erishish kerakligini aniq belgilab olini-

shi lozim;

• darsda qatnashadiganlar mo‘ljalga olinsa, talabalar

(o‘quvchilar) guruhi kimlardan iboratliligiga e'tibor qaratiladi;

• o‘tiladigan mavzu, unga ajratilgan vaqt mo‘ljalga olinsa,

qanday o‘quv materialini talabalar ongiga yetkazish zarur va unga

qancha vaqt ajratilganiga diqqat qaratiladi;

• o‘quv vositalari mo‘ljalga olinsa, qo‘limizda qanday o‘quv

vositalari bor" va ulardan qay darajada foydalanishifniz

mumkinligini hisobga olamiz;

• talabalar (o‘quvchilar)ning darsga faol yoki passiv qatnashuvi

mo‘ljalga olinsa, qanday dars o‘tish uslublarini qo‘llash kerakligini

tanlaymiz;

• darsni tashkil etish mo‘ljalga olinsa, qanday tashkiliy shart-

sharoitlar mavjudligini hisobga olamiz;

• o‘zlashtirishni nazorat qilish mo‘ljalga olinsa, qanday tartibda

talabalar bilimi nazorat qilinadi va baholanadi, diqqat ana shunga

qaratiladi .

o‘quv jarayonini tashkil qilish va uni boshqarish mashg‘ulotlarda

qo‘yilayotgan maqsadga bog‘liq.

Darsning tarkibiy qismi - darsda kerak bo‘ladigan me‘yoriy

hujjatlar.Ularga na‘munaviy dastur,ishchi dastur,o‘quv rejasi,taqvimiy

reja,darslik,o‘quv-metodik qo‘llanmalar,ma‘ruzaning matni yoki dars loyixasi va

58

boshqa didaktik materiallar kiradi. Bularning xammasi didaktika tamoyillariga

asosan tuzilgan bo‘lib,o‘zaro bir biriga tushishi shart. Uzoq xorijiy

mamlakatlarning xammasida bularni bir so‘z bilan kuruyukluyum deyiladi.

Dars berishning mazmuni shu fanda mujassamlashgan obyektiv reallik bilan

aniqlanadi. Metodika (uslubiyat) fanning o‘quv jarayonidagi harakati, rivojlanish

shaklidir. Fan bilan uni o‘qitish o‘rtasidagi farq shundaki, fan bevosita obyektiv

reallik bo‘lib, uning rivojlanish qonunlarini ifodalash bilan birga, o‘quv

predmeti sifatida ana shu jarayonni bevosita tasvirlaydi. Umuman olganda,

o‘qitish, ilm berish obyektiv dunyoni bilishni shu fan erishgan yutuqlar

darajasiga ko‘taradi. Fan doimo rivojlanib yangi kashfiyot-lar, bilimlar bilan

boyib boradi. O‘z navbatida, talabalarga bilim berish jarayonida ular ongiga

ushbu kashfiyotlar singdirib boriladi.

Hozirgi paytda o‘rganiladigan bilim manbalariga ko‘ra, metodlar 5

guruhga bo‘Iinadi hamda qator usullarni o‘z ichiga oladi.

1) Amalda sinash, tajriba metodi:

• tajriba o‘tkazish, amaliyot o‘tkazish;

• mashq qilish, mehnat, ishlab chiqarish jarayonida qatna-

shish, eksperiment o‘tkazish.

2) Ko’rgazmali namoyish qilish metodi:

• har xil rasm, suratlardan foydalanish;

• namoyish qilish;

• illyustratsiya qilish;

• o‘quvchi, talabalar tomonidan kuzatish, amaliyot o‘tkazish.

3) Og’zaki ovo‘z orqali ifodalanadigan metod:

• tushuntirish, ongiga yetkazish;

• hikoya qilish;

• o‘zaro fikr almashuv;

• suhbat o‘tkazish;

• " yo'1-yo'riq, ko‘rsatma berish;

• ma'ruza;

59

• munozara, mubohasa, bahs va boshqalar.

4) Kitob bilan ishlash:

* o‘qish, o‘rganish, tezda ko‘rib, varaqlab chiqish;

* sitata keltirish va uning ustida ishlash, bayon yozish;

* referat yozish, reja tuzish, konspekt qilish va boshqalar.

5) Video metod:

* kompyuterda mashq, test yechish;

* nazorat o‘tkazish;

* internetda ishlash;

* elektron variantlar bilan ishlash;

* o‘quv filmlarini tayyorlash va namoyish etish;

* axborot texnologiyalariga asoslanib, ishlab chiqilgan dasturlar

asosida kompyuterda farmasevtika ko‘rsatkichlarni hisoblash, ularga

omillar ta'sirini o‘rganish;

* multimedia asosida taqdimot tayyorlash, namoyish etish va

boshqa shu kabilarni qamrab oladi.

Axborot texnologiyalari rivojlangan hozirgi davrda dars o‘tishda qanday ta'lim

vositalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, texnik vositalarni

qo‘llab dars o‘tish o‘quvchi-talabalarning fanni o‘rganishga bo‘lgan

qiziqishlarini orttirishga, berilayotgan axborotlarni chuqur o‘zlashtirishga katta

yordam beradi o‘qitish vositalarining mukammallashib borishi natijasida dars

o‘tish jarayonini maqsadga muvofiq ravishda tashkil etish imkoni ortib bormoqda.

Texnik vositalardan foydalanish usuliga ko‘ra universal va maxsus texnik

vositalarga bo‘linadi.

Universal vositalarga doska, diaskop, kodoskop, proektor, magnitofon,

videomagnitofon, kompyuter, televizor kirishi mumkin.

Maxsus vositalar, ma'lum bir masalani, mavzuni yoritishga qaratilgan maket,

videofilm, kasseta, disk, disket kabilarni o‘z ichiga oladi.

60

Axborotni uzatish, tasvirlash nuqtayi nazaridan texnik vositalarni tasvirlovchi

(kodoskop, proektor, diaprotsessor), tovushli (magnitofon, radio, audio kabilar),

audio-video kompleksi, video-magnitofon, kompyuter kabilaiga bo‘lish mumkin.

Ta'lim jarayonini amalga oshirishda yordam beruvchi vositalar ta'lim vositalari

deb ataladi.

Texnik vositalar

Real vositalar Texnik vositalar Chop etilgan o‘quv materiallari

Mikroskop,

gerbariy,mahsuot

namunalari

Proektor, kodoskop,

kompyuter, o‘quv

televizori, videofilm,

disk, disketlar

multimedia va bosh-

qalar.

o‘quv va ilmiy adabiyotlar,

chop etilgan o‘quv-metodik

materiallar, ko'rgazmali

materiallar, tarqatma mater-

iallar, ma'ruza matnlari va

boshqalar.

O‘quv jarayonida eng ko‘p qo‘llaniladigan va eng kam chiqim talab

qiladigan vosita oddiy doska hisoblanadi.

Doskadan turli maqsadlarda foydalanish mumkin: — notanish so‘z,

iboralarni yozish;

• turli chizmalar, diagramma, sxemalar chizish;

• rasmlar yordamida illyustratsiya qilish;

• misollar yechish;

• formulalar yozish va boshqalar.

Doska har bir auditoriyada bo‘lishi kerak. Dars paytida doskadan foydalanish

uchun uni darsga tayyorlash lozim. Agarda o‘qituvchi ilgari dars o‘tmagan

auditoriyada dars o‘tadigan bo‘lsa, doskaning o‘lchamlari,uning qandayligi bilan

tanishishi kerak. Darsda doskadan optimal darajada foydalanishga harakat qilish

lozim:

• zarur jumlalarni yozish, grafiklar chizish, bir-biridan ajratish,

chiziqlarni rangli bo‘r bilan chizish;

• agar murakkab chizmalar chizilishi kerak bo‘lsa, avval

xomaki nusxasini chizib ko‘rish;

61

• doskadagi tasvir iloji boricha tushunarli, taa‘ssurot qoldiradi-

gan bo‘lishi kerak.

Doskaga aniq, talabalar o‘qiy oladigan qilib yozish kerak. Yozayotganda

tushuntirishni to‘htatib, yozib bo‘lgach, gapirish kerak. Chunki auditoriyada

talabalaiga orqa o‘girgan holda doskaga qarab yozib turib, gapirilgan fikrni ilg‘ash

qiyin.

Doskada ishlashning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari mavjud.

Doskaning afzalliklariga quyidagilarni kiritish mumkin:

—ishlatishning osonligi, tayyorligi;

—o‘zgartirishlar kiritishning osonligi;

—darsni o‘tishga qarab mos holda ishlatish mumkinligi;

—qo‘shimcha misollar berilgan savollarga qarab, misollarni

moslashtirish;

—murakkab nisbatlarni ko‘rgazmali ifodalash mumkin;

—chizmalar, formulalar va boshqalarni yozib ko‘rsatish, qabul

qilish va tushunishni osonlashtiradi;

—yaxshi yodda qoladi;

—doskadan konspektga ko‘chirilgan misol va rasm, chizma,

grafiklar kelgusi darslarga yaxshi tayyorlanishga yordam beradi.

Kamchiliklari:

—doskaga yozayotganda talabalarga orqa o‘girib turiladi, audi-

toriya bilan ko‘z qarash kontaktini yo‘qotiladi;

—bir marta yozilgan narsa o‘chiriladi;

—yozish, chizishga vaqt ketadi.

Doska-stend—mashg‘ulotlarda o‘quv munozaralari boshqa turli

muhokamalarning guruh, ishlari natijalarini hujjatlashtirishda foydalaniladigan

o‘qitish vositasi.

Stendga o‘sha kattalikdagi qog‘oz qo‘yiladi, turli rangdagi va shakldagi

kartochkalar yopishtiriladi. Stenddagi kartochkalar yordamida sxemalar, tuzilmalar,

sharxlar va shu kabilarni tuzish mumkin.

62

Doska-stendning afzalligi shundaki, unda kartochkalar, sxema, graflk, izoh-

sharhlar va hokazo kartochkada aks ettirilgan ma'lumotlar, joylashuvini xohlagan

vaqtda o‘zgartirish imkoniyati mavjud. Qisqa vaqt ichida barcha

tinglovchilarning fikr-mulohazalarini qamrab olish, qayd etish imkoniga ega

bo‘ladi.

Doska-bloknot yoki flipchart doskasi — bu varaqlanadigan qog‘ozli doska

bo‘lib, unga marker bilan yoziladi. U turli~muhokama yakunlari va natijalarni

yaqqol namoyish etishda, eng muhim axborotlarni qayd etishda qo‘llaniladi. Uning

qulayligi, xohlagan vaqtda oldingi materiallarga qaytish o‘quv xonasiga osib

qo‘yish, istagan paytda qulay joyga ko‘chirish, kerak bo‘lsa, devor yoki doskaga

birin-ketin hamma varaqlarini yopishtirish mumkin. Undan guruhiy bahs-

munozaralarning natijalarini saqlash, kerak bo‘lganda ishlatish, turli masalalar

bo‘yicha asosiy qismlarni ajratib ko‘rsatish muhokama qilinayotgan masalaga

qaytish, kichik guruhlar yoki butun guruh ishining natijalarini bir paytda ko‘rish

imkoni mavjud. Diqqatni tortish yoki fikrni ajratib ko‘rsatish uchun rangli

markerlardan foydalanish mumkin.

Uning asosiy kamchiliklari: yozuv, bildirilayotgan fikr tushunarli bo‘lishi

zarur, aks holda uni o‘qish qiyin bo‘ladi, ayniqsa, muhokama qilinayotgan

masalaga ma'lum bir vaqt o‘tgach qaytganda;

- varaqlardan nusxa ko‘paytirish qiyin, faqat fotosurat olish yoki ko‘chirib

yozish mumkin xolos;

- ko‘p flipchart qog‘ozlari talab qilinadi.

Doska turlaridan yana biri Pinbord doskasidir. U (inglizcha pin-mahkamlash,

board- doska). Bu doskaning boshqa doskalardan farqi shundaki, unga maxsus

qog‘oz tortilgan bo‘lib, unga dars jarayonida muhokama qilinayotgan mavzu,

masala, muammo bo‘yicha talabalar tomonidan yozilgan kartochkalarni ignalar

bilan mahkamlash imkonini beradi. Bunda kartochkalar turli rang va shaklda

bo'lib,ularga maxsus rangli flomaster yoki markerlar bilan yoziladi. Ular yordamida

fikrlar gufuhlanadi, tizimga solinadi jamoaviy yagona yoki qarama-qarshi pozitsiya

aniqlanadi.

63

O‘qituvchi muammoni o‘rtaga tashlaydi hamda talabalarga o‘z nuqtayi

nazarlarini bayon qilishni taklif qiladi. «Aqliy hujum» metodi asosida muhokamani

tashkil qiladi. Har bir talaba o‘z fikrini aytadi, ular muhokama qilinadi. Ular

orasidan eng optimal yoki samarali deb topilgani 2—3 so‘z bilan kartochkalarga

yoziladi va doskaga mahkamlanadi. Talabalar tomonidan bedgilangan guruh

vakillari doskaga chiqib, boshqalar bilan maslahatlashgan holda:

• xato, qaytarilgan fikrlarni olib qo‘yishadi;

• munozarali fikrlarni aniqlashtirishadi;

• g‘oyani ma'lum tizimga solish alomati bo‘lgan fikrlarni

aniqlashadi;

• fikrlar yaqinligi va o‘ziga xos jihatlari bo‘yicha kartoch-

kalarni guruhlarga ajratishadi.

• strelkalar, chiziqlar ydki boshqa belgilar yordamida ular-

ning nisbatlari ko‘rsatiladi, yagona jamoa yoki qarama-qarshi

pozitsiya ishlab chiqiladi.

Bu doska yordamida muammolar ishlab chiqilib qarorlar qabul qilinishi va

guruhiy bahs-munozaralarni boshqarishni ko‘rgazmali qilish mumkin. Shuning

uchun pedagoglar o‘rtasida pinbord faqatgina doska emas, o‘ziga xos dars berish

usuli sifatida ham qaraladi.

Pinbord doskasini siljitish mumkinligi, ma'lumotlarni daskaga mustahkamlash,

kartochkalarni guruhlash, turli rangdagi kartoch-kalardan foydalanish imkoniyati

uning afzalligi bo‘lsa, qog‘ozning ko‘p ketishi, kartochkadagi yozuvlarning turli

tumanligi, ularni mustahkamlash vaqtni oshishi kabilar uning kamchiligidir.

Shuning uchun mavzu bo‘yicha muammo qo‘yib, taxminan ularni

yechimlarini berib, har bir yechim uchun bir rangdagi kartochkalar tayyorlab, har

bir rangdagi kartochkadan bittadan doskaga yopishtirib, uni tanlaganlar nima

sababdan shu yechimni tanlaganlarini tushuntirib berishlarini taklif qilish tarzida

tashkil etish mumkin.

64

Ko‘rgazmali qurollar darsni qiziqarli va turlicha bo‘lishiga ta'sir ko‘rsatadi.

Ana shu ko‘rgazmalilikni ta'minlashda kodoskop, proektor va boshqa texnik

vositalardan keng foydalanish mumkin.

Oddiy doska yoki varaqlanadigan (bir tomondan ikkinchi tomonga o‘tkazib

qo‘yiladigan varaqlardan iborat) doska bilan birgalikda qo‘llaniladigan texnik

vositalardan kodoskop, proektordir. Ular yozish uchun vaqtni tejashda qulay

vositalardan biri blib, darsda ko‘rgazmalilikni ta'minlashda muhim rol

o‘ynaydi.

Nazorat savollari

1. Didaktika va metodikaning maqsadi:

2. Mahsus fanlarni o‘qitish metod va vositalari, metodlarning o‘quv-tarbiya

jarayonidagi vazifalari.

3. O‘qitishning asosiy qoidalari:

4. Mahsus fanlarni o‘qitish mazmunini belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar.





3. Пронина Е.Н., Лукашевич В.В. «Психология и педагогика». Учебник для

студентов ВУЗов. Издательство «Элит», -М.: 2004.

4. Прoфессиональная педагогика. Учебник для студентов обучающихся по

педагогическим специальностям и направлениям. -М.: Профессональное

образование, 1997.


―Moliya‖, 2003.


1999.

7. Гулямов С.С., Мирбартова Л.И., Абдуллаев А.Х.Новые педагогические

технологии. Рекомендации по организации дистанционного обучения. –

Т.: 2002.




65

Intеrnеt saytlari





4-ma‘ruza




Reja

1. O‘quv jarayonida ma'ruzani tutgan o‘rni va ma'ruzaga qo‘yiladigan talablar.

2. Ma'ruzani bayon qilish.

3. An'anaviy ma'ruza o‘qish va muammoli ma'ruza.

4. Jadallashgan (jalb qiluvchi, chuqurlashtirilgan) ma'ruza

5. Ma'ruza matni.

6. Seminar va amaliy mashg‘ulotlarini tashkil etish va o‘tkazish metodikasi.

Tayanch iboralar: Ma'ruza, ma'ruzaning funksiyalari, kirish ma'ruzasi, mavzu

bo‘yicha ma'ruza, yo'1-yo'riq ko‘rsatuvchi ma‘ruza, ma'ruzada real faktlar, an'anaviy

ma'ruza o‘qish, muammoli ma'ruza o‘qish, jadallashgan ma'ruza o‘qish, ma'ruza

matni, seminar va amaliy mashg‘ulotlarini tashkil etish va o‘tkazish metodikasi.

.

Ma'ruza, uning o’quv jarayonida tutgan o’rni va unga

qo’yiladigan asosiy talablar

Ma'ruza o‘quv jarayonining asosiy bo‘g‘ini, dars o‘tishning asosiy

shakllaridan biridir. Ma'ruza bilimni so‘z bilan ifodalash, og‘zaki bayon qilish

ko‘zda tutilgan, hajmining kattaligi, mantiqiy qurilishi, umumlashtnrnshning

murakkabligi bilan ajralib turadi. Ma'ruza (arabcha, leksiya (lot. lectio) – o‘qish)

http://www./





66

o‘quv materiali, biror masala, mavzu kabilarning mantiqiy izchil, ma'lum bir tizimga

solingan bayonidir.

Ma'ruzaga ikki nuqnai nazardan yondashish mumkin:

1) o‘quv jarayonining tashkiliy shakli sifatida;

2) bilimni so‘z bilan ifodalash, og‘zaki bayon qilish metodi sifatida.

Ma'ruza boshqa og‘zaki, so‘z orqali ifodalanadigan metodlardan:

a) nisbatan qa‘tiy belgilangan tarkibi;

b) o‘quv materialini mantiqiy izchillikda bayon qilish;

d) tasniflash, tariff berish, obrazli isbotlash;

e) beriladigan axborotning serobligi;

g) materialni yoritib berishning tizimliligi bilan ajralib turadi.

Ma'ruza talabalar bilan muloqotda bo‘lishning alohida shakli va uni boshqa

hech qanday o‘quv shakli bilan almashtirib bo‘lmaydi. Ma'ruzaning oldiga

qo‘yiladigan maqsad har xil bo‘lib, bu maqsad maksimal darajada amalga oshishi

uchun, uning funksiyalariga ahamiyat berish kerak. Ma'ruza o‘qitishning quyidagi

qator funksiyalarini bajaradi:

1. Professional ta'lim berish va dunyoqarashni shakllantirish.

2, Talabalar diqqatini asosiy maqsadga yo‘naltirish.

Ma'ruzada talabalarning diqqat-e'tibori o‘quv materialining asosiy mazmuni,

qonun-qoidalari, ularning nazariy va kelgusidagi amaliyotda, mutaxassislik

faoliyatida qanday o‘rin tutishi va ahamiyatiga, uni o‘zlashtirish metodlariga

qaratiladi.

3. Idrok, tafakkurni rivojlantimvchi — tinglovchilarda bilma-

ganini bilishga qiziqish uyg‘otadi. Mantiqiy flkrlash va o‘z fikrini

asoslashga o‘rgatadi.

4. Bilim berish, o‘rganayotgan fan bo‘yicha axborot olish, ol-

gan axboroti asosida xulosa chiqarish, umumlashtnrnshga o‘rgatish.

5. Metodologik - ma'ruza jarayonida tadqiqot metodlari

taqqoslanadi, qiyoslanadi, ilmiy izlanish tamoyillari aniqlanadi.

67

6. Talabalarga tarbiyaviy ta'sir ko‘rsatish. Ularni axloqiy,

ma'naviy jihatdan barkamol bo‘lishi, mehnatga munosabati, ijti-

moiy-psixologik xislatlarini shakllantirish.

Ma'ruzada mavzuning asosiy savollari ketma-ketlik asosida yoritiladi. Albatta,

ma'ruzaning metodik jihatdan yoritilishi, bayon etilishi qo‘yilgan maqsad,

o‘rganilayotgan fanning, mavzuning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq. Ma'ruza

faqatgina farmasevtika rivojlanishning asosiy qonuniyatlarini ochib berish bilan

cheklanishi kerak emas, fanning songgi yutuqlaridan foydalangan holda ilmning

amaliyotda qanday ahamiyatga ega ekanligini, hayotda real muammolarni

yechishdagi ahamiyatini, yechish yo‘llarini ham ko‘rsatishi kerak.

Ma'ruza qanday fandan o‘qilishidan qat'i nazar, ilmiy xaraklerga ega bo‘lishi,

turli nazariy yo‘nalishlar, ilmiy maktablarning asosiy g‘oyalarini talabalar ongiga

yetkazishi va olgan bilimini ishonchga aylantirishi kerak. Har qanday ma'ruzaning

eng zarur sharti anditoriya bilan muloqotga kirishishdir. Ma'ruza o‘qish, eng av-

valo, unga tayyorlanishdan boshlanadi. Buning uchun birinchi navbatda, ma‘ruza

mavzusi bo‘yicha adabiyotlar tanlash hamda ular bilan tanishib chiqish kerak.

Ikkinchidan, fan bo‘yicha ishlab chiqilgan dasturga ko‘ra, ma'ruza rejasi va reja

bo‘yicha matn tayyorlanishi hamda darsni o‘ikazishda qo‘llaniladigan metodlarni

tanlab chiqish, dars jarayonini texnologik tizim sifatida tarkibi, ketma-ketligini

aniqlash lozim.

Ma'ruzada darsni uch kursga bo‘lish mumkin:

1. Kirish. Avvalgi ma'ruzada nimalar o‘rganilgan, uning natijaisi nimalar bilan

bog‘liq, bugungi darsga qanday maqsad ko‘zlanlyapti? Avvalo dars ilgarigi

mavzu bilan bog‘lanadi. Keyin mavzu e'lon qilinadi. Ma'ruza rejasi, mustaqil

o‘qish uchun asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxati tavsiya etiladi.

Mavzuni o‘rganishdagi asosiy termin, tushunchalar, mustaqil ravishda

bajariladigan ishlar, topshiriqlar beriladi.

2. Asosiy kurs. Bu kurs ma'ruza rejasiga ko‘ra tanlangan

dars o‘tish metodlarini qo‘llagan holda o‘tkaziladi. Tinglovchilarga

mo‘ljallangan axborotlar yetkaziladi.

68

3. Yakuniy kurs. Ma'ruzaga yakun yasaladi, qisqacha xu-

losa chiqariladi. Talabalar diqqati uchun mazkur mavzudagi eng

asosiy tushuncha, e'tibor qaratilishi lozim bo‘lgan jihatlar, hodi-

salar ta'kidlanadi. Qo‘yilgan maqsadga qay darajada erishildi, bu - tahlil qilib,

baholanadi. Bugungi ma'ruzada-bajarilgan ish kelgusi faoliyatda qanday muhim

ahamiyatga ega ekanligi ko‘rsatiladi.

Ma'ruzalarni didaktik vazifasiga qarab: kirish, mavzular bo‘yicha, yo'1-yo'riq

ko‘rsatadigan, tahliliy, yakunlovchi ma'ruzalarga bo‘lish mumkin.

Kirish ma'ruzasi ma'lum bir fanni, mavzuni yoki muammoni o‘rganishga

bag‘ishlanib, unda ana shu masala, muammolar haqidagi fikrlar, ularning ijobiy

tomonlari, kamchiliklari, yechilmagan muammolar ko‘rsatiladi.

Mavzular bo‘yicha ma'ruzalar — eng ko‘p o‘qiladigan ma'ruza bo‘lib, unda

o‘rganilayotgan mavzuning asosiy mazmuni, amaliyotda sinalgan, qabul qilingan

ilmiy qarashlar, mavjud yechimini kutayotgan masalalar bayon qilinadi. Ularni

yechishning mavjud yo‘llari ko‘rsatiladi, yangilarini topish tavsiya etiladi.

Yo'1-yo'riq ko‘rsatuvchi ma'ruza — talabalarga mustaqil ishlashni

o‘rgatishga qaratiladi. Unda ko‘proq metodik maslahatlar beriladi. Tavsiya

qilinadigan adabiyotlarni mustaqil o‘qish, ular ustida ishlash jarayonida diqqatni

qaratish lozim bo‘lgan masalalar ko‘rsatiladi.

Tahliliy ma'ruza u yoki bu muammo, mavzu yoki ma'lum bir tizimga

solingan savollarni ma'lum bir mantiqiy aloqadorlikda bayon qilishga qaratiladi.

Ko‘pincha oliy o‘quv yurtlarida yakuniy nazorat yoki imtihon-attestatsiyalar oldidan

o‘tkaziladi.

Yakunlovchi ma'ruza ma'lum bir mavzu, muammoni yoki faktni o‘rganib,

uning yakuni bo‘yicha o‘tkaziladi. Muammo yechirnlari va fanning predmeti

to‘g‘risida asosiy xulosalar bayon etiladi.

Ma'ruzaga qo’yiladigan asosiy talablarni ikki guruhga ajratish mumkin.

A) Ma'ruza tayyorlash shakliga, boshqacha aytganda ma'ruza

matniga qo‘yiladigan talablar.

B) Ma'ruza o‘qishga qo‘yiladigan talablar.

69

Birinchi guruh, ma'ruza matniga qo‘yiladigan talablar quyida-gilardan iborat:

1. O‘qituvchi ma'ruzaning detallashtirilgan rejasi, boshqacha

aytganda, texnologik xaritasim tuzishi zarar. U aniq va lo‘nda

ifodalangan butun ma'ruza mazmunini qamrab oluvchi masalalarni

o‘z ichiga olishi zarur.

2. Bayon qilinishi ko‘zda tutilgan masalalar mantiqiy izchillikda

yoritilishi hamda ular qisqacha xulosalar bilan yakunlanishi kerak.

3. Ma'ruza matni kirish, asosiy va yakuniy qism, ya'ni xulosa

qismlaridan iborat bo‘ladi.

4. Ma'ruzaning mazmuni ochib beriladigan asosiy qismida

quyidagi jihatlarga e'tibor berilishi lozim:

a) ma'ruzaning g‘oyaviy nazariy jihatlari:

* mavzuning asosiy tushunchalarini o‘quv dasturiga mos ra-

vishda ochib berilishi;

* ma'ruza matnining ilmiyligi;

* ma‘ruza matnida muammoli vaziyatlarni yuzaga keltiruvchi

masalalarning berilishi;

* nazariyani amaliyot bilan bog‘liqligi;

* o‘rganilayotgan mavzuning tegishli fandagi hozirgi o‘rni bel-

gilanishi va boshqalar.

b) ma'ruzaning metodik jihatlari:

* ma'ruzaning mantiqiyligi va isbot talab qilmasligi;

—materialni avodli va mazmundor tarzda berilishi;

—o‘quvchi-talabalarni idrok qilishlarini faollashtirish usullari;

—tarbiyaviy yo‘nalishga ega ekanligi.

Ma'ruzani o‘qish va matnini tayyorlash jarayonida qo‘llaniladigan barcha

an'anaviy va zamonaviy usullar, yo‘llar hamda texnik vosita, jumladan,

multimedia vositalari va ko‘rgazmali o‘quv qurollari bayon qilinayotgan

mavzuning asosiy mazmunini ochib berishga qaratilgan bo‘lishi lozim.

70

Ma'ruzaning yakuniy qismi, xulosasida quyidagilar ko‘rsatilishi

shart:

* mavzu yuzasidan asosiy xulosalar;

* ma'ruzadagi asosiy tayanch tushunchalar;

* talabalarda bilishga va o‘rganishga qiziqish uyg‘otuvchi

hamda o‘zlashtiruvchilarni nazorat qilish imkonini beruvchi savol-

lar turkumini keltirilishi;

5. Adabiyotlar ro‘yxati ma'ruza mazmunmi aks ettirishi lozim.

Ikkinchi guruhga ma'ruza o‘qiydigan o‘qituvchi va uning shaxsiga qo‘yiladigan

talablar kiradi.

Ma'ruza o‘qish jarayon sifatida o‘byektiv va subyektiv tomonlarning birligidir.

Ma'ruza o‘qishning obyektiv tomoniga o‘qituvchiga bog‘liq

bo‘lmagan, o‘rganilayotgan fanning mazmuni, dars o‘tish tamoyil-

lari kiradi. Subyektiv tomonlariga esa:

a) O‘qituvchining shu fanni qanday egallagani, bilim darajasi;

b) O‘qituvchining uslubiy tayyorgarligi, metodikaning qonun-

qoidalarini qo‘llay bilish mahorati;

d) har bir o‘qituvchining ta'lim-tarbiya jarayonida u yoki bu uslubni qo‘llashdagi

individual xususiyatlari kiradi.

Dars berishda pedagog subyektiv omil sifatida namoyon bo‘ladi. Ko‘p

jihatdan talabalarning o‘zlashtirishi o‘qituvchining dars o‘tishda tanlagan

metodlariga bog‘liq.

Har bir o‘qituvchi o‘z qobiliyatini dars berishda namoyon qilib, ma'ruza va

nutqida o‘ziga xos jihatlarini ko‘rsatadi. Ma'lum bir mavzuni yoritishda o‘qituvchi

o‘zi yaxshi bilgan yoki o‘zining ilmiy izlanishlari bilan bog‘liq bo‘lgan, lekin shu

mavzuga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lmagan savolga ko‘p vaqt ajratib, qolgan

savollarni ko‘rib chiqish uchun vaqt yetmay qolishi mumkin. Bu — mavzuni bayon

qilishda didaktikaning izchillik prinsiplarini buzilishiga olib keladi.

71

Shuning uchun dars o‘tishdagi muhim vazifalardan biri, bu — subyektiv omillar,

albatta, obyektiv omillarga bo‘ysinishi, aynan shu fanning mazmunini ochib

berishga xizmat qilishi kerak. Bunda, albatta, to‘plangan metodik tajriba qo'l keladi.

Ma'lum bir yo‘nalishga, farmasevtikani asosiy qonunlari, tendensiyalari,

prinsiplari, ijtimoiy, farmasevtika taraqqiyotning muammolarini tahlil qilishga

qaratilgan bo‘lishi kerak. Shuningdek, yosh avlodning dunyoqarashini

shakllantirish, hayot kechirish tarzini tanlashning tarbiyaviy ahamiyatini oshirishi

lozim. Ilmiyligi jihatdan nazariya asoslarini amaliyot bilan, masalaning qo‘yilishini

ilmiylik bilan hamda farmasevtikaning yangi dolzarb masalalariga ijodiy yondashish

bilan, nazariy dalillarning mantiqiylik bilan uzviy birligi ta'minlanishi kerak.

Ma'ruzani shunday tuzish kerakki, talabada fanni chuqur o‘rganish

uchun mustaqil ravishda adabiyotlar topish, ularni ustida ishlash,

tushunishga xohish-istak topilsin. Shuning uchun zarur materiallar,

kitoblar, jurnal va boshqa manbalarni tanlash prinsipial ahamiyatga ega.

Psixologlarning kuzatishlaricha bilish, o‘rganish jarayoni fikriar qarama-

qarshiligi asosiga qurilsa, samarali bo‘ladi. Ilmiy munozara talabalar uchun ijodiy

muhit yaratadi. Farmasevt-pedagoglar mo‘ljallangan ma'ruzada munozarali

savollarni qo‘yish, turli nuqlayi nazarlarni bayon qilish maqsadga muvoflq.

Ma'ruzachining o‘zi ma'lum bir nuqtayi nazarni qo‘llab-quvvatlar ekan, talabalarga

ham ana shu qarash to‘g‘riligini tushuntirishi, auditoriyani ishontirishi kerak.

Ma'ruzaga tayyorlanish jarayonida o‘qituvchi mavzu bo‘yicha savollarni qanday

bayon qilishni, qanday uslublar qo‘llashini ko‘z o‘ngiga keltirishi kerak. Ana

shundagina mavzu bo‘yicha adabiyotlarni, zarur ma'lumotlarni to‘g‘ri tanlashi

mumkin. O‘qituvchi, zarur dalillar, ma'lumotlarga ega bo‘lsada, ularni ishonarli,

asoslangan holda bayon qilmasa, fandagi dolzarb savollarga javob berishdan chetlab

o‘tishi yoki chetga chiqishi mumkin. Bu hol talabalarda ma'ruzadan

qoniqmaslikka, uning ishonchliligi va tarbiyaviy ahamiyatini tushirishga olib

keladi.

Nazariya bilan amaliyotning o‘zaro bog‘lanishi nihoyatda murakkab jarayon. U

turli-tuman: ichki, tashqi, bilvosita va bevosita, muhim va uncha muhim bo‘lmagan

72

omillar bilan aniqlanadi. Shuning uchun ham ma'ruzaga tayyorlanish paytida ana

shu jarayonlarni chuqur tahlil qilishni bilishi kerak. Mavzudan chetdagi turli-tuman

misollar bilan cheklanish yaramaydi.

Faktlar ma'ruzaga jonli mazmun, hayotiylik nafasini baxsh etadi,

uning ahamiyati bu jihatdan bebahodir.

Induktiv metod ma'ruzada xususiylikdan umumiylikka, deduktiv metod esa—

umumiylikdan xususiylik tomon bayon qilishni ifodalaydi.

Induktiv metod dalillar, xususiy, umumiy xulosa, nazariy qoidalar, aniq faoliyat

uchun amaliy xulosalar tarzida bayon qilinsa, deduktiv metod—nazariy xulosa,

umumiy, xususiy, faoliyat uchun praktik xulosa tarzida bayon qilinadi.

Induktiv metod talabalarni xususiy kuzatuvlardan ketma-ket umumiy xulosa

chiqarishga o‘rganish imkonini beradi. Ularni mustaqil fikrlashga o‘rgatadi.

Ma'ruzaga iloji boricha talabalar diqqatini qaratish kerak. Buning uchun

ma'ruzaning kirish yoki uning asosiy qismida masalaning mohiyatini ochib berishga

qaratilgan savol qo‘yish maqsadga muvofiq. Pedagoglar tajribasi shuni ko‘rsatadiki,

o‘qituvchining mavzuni bayon qilishidan avval yoki bayon qilish jarayonida savol

qo‘yishi, uni bayon qilib bo‘lgach, qo‘yilgan savoliga qaraganda aniqroq,

yaxshiroq natijaga olib kelar ekan. Chunki, ilgari qo‘yilgan savol talabani javob

qanday bo‘lishi kerak, deb o‘ylantira boshlaydi va javobni o‘qituvchidan eshitishga

diqqatini qaratadi.

- Ikkinchidan, ma'ruza boshlanganidan 20 -daqiqacha vaqt o‘tgach, talabalar

diqqati susayadi. Buni hisobga olib, har 15—20 daqiqada yoki har bir uzviy savolni

bayon qilishda turli metodlardan foydalanish, talabalar diqqatini jalb qiladigan

savollar tashlash maqsadga muvofiqdir.

Boshqa o‘quv shakllariga qaraganda ma'ruzachining ma'ruzasini his-

hayajon, jo‘shqinlik bilan bayon etishi muhim rol o‘ynaydi. Ma'ruzachi his-

hayajonini o‘zgartirish, mimikasi orqali talabalarni darsga qiziqishini kuchaytirishi

yoki aksincha, susaytirishi murakin.

1. Ma'ruzaning emotsional ta'siri o‘qituvchining ma'ruza materialini erkin

bayon qilishi bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq. Erkin bayon qilish orqali auditoriya

73

bilan bog‘lanish yaxshilanadi. Talabalarning aks tasirini kuzatish imkoni vujudga

keladi. Og‘zaki nutq xususiyatlari, ya'ni dialogdan foydalanish mumkin bo‘ladi.

Aksincha, ma'ruza matniga qarayverish auditoriya bilan muloqotni

qiyinlashtiradi, uni buzadi, chunki yozma nutq, ulalda, monolog tarzida

bo‘ladi.

2. Og‘zaki nutq, ya'ni ma'ruza tushunarli, eshitib, qabul qilishga oson, qisqa

jumlalardan tuzilgan bo‘lishi kerak, chunki uzun, murakkab jumlalar fikrni

xiralashtiradi. O‘qituvchi bayon qilinayotgan materialni yaxshi bilishidan tashqari

o‘z ovozini ham nazorat qilishi zarur. Intonatsiyani goh baland, goh past qilib

nutq o‘zgartirish orqali talabalar diqqatini tortish, o‘z vaqtida pauza va boshqa

intonatsiyalardan ham foydalanish zarur.

3. «Erkin manera» tarzida dars berish, ma'ruzachining audi-

toriyada u yoqdan bu yoqqa yurishi talabalarni diqqatini tortadi va

tushunishni qiyinlashtirib, ularni mavzudan chetlashtiradi. Pedagog

o‘zining «ish zonasi»ga ega bo‘lishi, undan foydalanishni bilishi kerak.

4. Ma'ruzachi o‘zining tashqi ko‘rinishiga ham e'tibor berishni yoddan

chiqarmasligi zarur.

5. Ma'lumki, ma'ruzaning jo‘shqinligi, ma'lum darajada uning

yorqinligiga bog‘liq. Jo‘shqin, ma'noli nutq faqat aniq misollar bi-

langina emas, balki maqol, matal, badiiy obrazlar bilan boyitilishi

zarur. Bu hol ma'ruzani qiziqarli qilib, talabalar diqqatini jalb etadi.

6. Ma'ruzaning to‘g‘ri tuzilishi, darsning har bir minutidan

samarali foydalanish mashg'ulotlarning,muvaffaqiyatini taminlaydi.

7. Auditoriya bilan «qayta aloqa» o‘rnatishda talabalarning

savoli va o‘qituvchining javobi muhim rol o‘ynaydi. Odatda,

ko‘pincha ma'ruzaning oxirida savollarga vaqt ajratiladi, lekin bu

ma‘ruza jarayonida savol berilmaydi, degani emas.

Savollarga javob berganda javobning qisqa, asoslangan bo‘lishiga ahamiyat

berish kerak. Agar savol qo‘shimcha dalillarni talab etadigan bo‘lsa, buni ochiq

aytish mumkin, (aytaylik, statistik ma'lumotlar shu daqiqada yo‘q bo‘lsa) sababini

74

ko‘rsatib, kelgusi darsda javob berishga va'da qilsa, buning aybi yo‘q. Agar savol in-

duvidual tarzda bo‘lsa, ma'ruzadan so‘ng yoki maslahat darsida javob berish

mumkin.

8. Har qanday sharoitda (tashqaridagi shovqin-suron, eshik or-

tidagi g‘ala-g‘ovur, qurilish va hokazo) o‘qituvchi o‘zini tuta bilishi

lozim.

9. Nutqda taqliddan qochish, bir gapni bir necha marta takror-

lamaslik kerak.

10. Nutqda siyqasi chiqqan so‘zlarni imkon qadar ishlatmaslik

zarur.

Albatta, ideal tarzda ma'ruza o‘qib bo‘lmaydi. Lekin har bir o‘qituvchi o‘zining

barcha imkoniyatini, mahoratini ishga solib, dars o‘tishi shubhasiz, ma'ruzaning

ijobiy tomonlarini ustun bo‘ishiga olib keladi.

Ta'lim tizimidagi o‘rniga ko‘ra, ma'ruzalar — mavzuni, bo‘limni, kursni

o‘rganishni boshlovchi yoki ta'limning ma'lum bir kursini tugallovchi ma'ruzalarga

bo‘linadi.

Axborotni talabalarga yetkazish nuqtayi nazaridan monolog yoki dialog tarzida

o‘tkazilgan ma'ruzalar bo‘ladi. Monolog tarzidagi ma'ruzada asosan ma'ruzachi

gapiradi, ko‘rsatadi. Tinglovchilar ma'ruza o‘qish jarayoniga sust ishtirok etadilar.

Aksincha, dialog tarzidagi, tinglovchilarning ham fikrini eshitgan holda o‘tkaziladi-

gan ma'ruzalar jonli bo‘lish unda tinglovchilar faolligi ta'minlanadi.

Ta'lim berishning asosiy metod va usullariga ko‘ra, ma'ruzalarni-axborot

beruvchi, muammoli, jadallashtirilgan, binar (bir-biridan farq qiluvchi ikki xil fikr

bildiriluvchi), avvaldan ataylab xato fikr ham bayon qilinishi rejalashtirilgan,

maslahat ma'ruzalariga bo‘lish mumkin.

Hozirgi paytda nisbatan ko‘p qo‘llaniladigan yoki borgan sari ommalashib

borayotgan ma'ruza shakllari: axborot beruvchi, muammoli va jadallashgan

(chuqurlashtirilgan) ma'ruzalar bo‘lib, ulardan hozirgacha eng ko‘p qo‘llaniladigani

axborot beruvchi ma'ruzadir. U an'anaviy metodga asoslangan bo‘lib, asosiy vazifa

o‘quv axboroti — mavzuning mazmunini talabalarga bayon qilish, tushuntirishdan

75

iborat. Unda o‘qituvchi asosan bilim beruvchi rolini bajaradi. Bu monolog tarzida

bayon qilinadi.

Mamlakatimizda 80-yillardan boshlab ma'ruzalarni muammoli tarzda bауоn

qilishga e'tibor berila boshlandi. Bundan maqsad yangicha bilim olish, ya'ni yangi

mavzuni o‘rganish, muammoli savollar, masalalar qo‘yish, muammoli vaziyat

yaratish orqali ainalga oshiriladi. Bilish jarayoni dialog tarzida amalga oshirilib,

o‘qituvchining faoliyati talabalar bilan hamkorlikda kechadi.

Hozirgi kunning talablaridan kelib chiqib, darsda talabalar faolligini oshirishga

qaratilgan chuqurlashtirilgan (jadallashtirilgan) ma'ruza metodini qo‘llash borgan sari

ommalashmoqda.

Ma'ruza matnini tayyorlash

Ma'ruza matni har bir fanning ishchi o‘quv dasturi asosida, mavzuga ajratilgan

vaqtdan kelib chiqib, tayyorlanadi. Buning uchun mavjud adabiyotlar o‘rganiladi,

turli manbalardan axborotlar yig‘iladi.

Mavzuni o‘rganishning maqsadidan kelib chiqib, zarur savollar qo‘yiladi,

mavzuni yoritish metodi tanlanadi.

Seminar darsi va uning o’quv jarayonida tutgan o’rni

Ma'ruza bilan birgalikda amaliy mashg‘ulot ham o‘quv jarayonining muhim

shakllariga kiradi. U ta'lim, tarbiya berish hamda nazariyani amaliyot bilan

bog‘lash funksiyasini bajaradi. Amaliy mashg‘ulot termini pedagogikaga oid

adabiyotlarda tor va keng ma'noda talqin etiladi. Amaliy mashg‘ulot keng

ma'noda seminar (uning barcha turlari), mashq, laboratoriya ishini umumiy holda

ifodalanishidir. Seminar amaliy mashg‘ulotning shakllaridan biri bo‘lib:

— ma'ruzada bayon qilingan nazariy qonun-qoidalarni

mustahkamlash;

—fan bo‘yicha bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish;

—talabalarni ilmiy tadqiqot, bilish qobiliyatlarini o‘stirish vazi-

falarini bajaradi.

Seminar darsi talabalarni bilim olishlari, uni puxta o‘zlashtirishlari va

olgan bilimlarini kelgusida real hayotda qo‘llashlarida alohida o‘rin tutadi.

76

Shuning uchun ham seminar darsini qiziqarli, talabalarni faol qatnashishlarini

ta'minlaydigan metodlarni qo‘llab o‘tish, muhim ahamiyatga ega.

Ma'ruzada odatda bayon qilish yetakchi rol o‘ynaydi. Taiabalar ma'ruza

tinglashda passiv rol o‘ynaydilar. Seminar darsida esa talabalar faol bolishadi.

Darsda turli metodlarni qo‘llab, ularning faolligini ta'minlash imkoniyati keng.

Ma'ruza darsi monolog tarzida bayon qilinsa, seminar darsi dialog asosida olib

boriladi. Odatda, seminar darsida talabalarning bilimi, o‘z ustida ishlash darajasi

aniqlanadi, nazorat qilinadi.

Seminar (lot. seminariym - manba, ko‘chma ma'noda - maktab) - o‘quv

amaliy masho‘ulot shakllaridan biri. Asosan oliy o‘quv yurtlarida, ilmiy

to‘garak, anjumanlarda qo‘llaniladi.

Ta'limning seminar shakli qadimgi Yunon va Rim maktablarida paydo

bo‘lgan. Keyinchalik G‘arbiy Yevropa universitetlarida rivojlantirilgan. Bu

universitetlarda seminar talabaning adabiyotlar, manba ustida ishlashi vazifasini

o‘tagan. XX asr boshlaridan seminar darslari talabalarning umumiy ilmiy

dunyoqarashni kengaytirishda, ularni muayyan fan tarixidagi muhim

muammo va tadqiqotlar bilan tanishtirishda katta rol o‘ynay boshlagan.

Seminarning asosan uch turi bor:

• o‘rganilayotgan fan yoki kursni chuqur o‘rganishga yordam

beradigan seminar darslari.

• ayrim muammo, asosiy yoki muhim mavzuni o‘rganish

uchun o‘tkaziladigan seminarlar.

• tadqiqot xarakteridagi seminarlar.

O‘quv jarayonini tashkil etishda seminar darslari alohida o‘rin tutadi.

Seminar o‘quv jarayonining talabalar bilimlarini mustahkamlashni ta'minlovchi,

ijodiy qobiliyatlarini namoyon qiluvchi shaklidir. Seminar mashg‘ulotlarining

maqsadi talabalarning chuqur bilim olishini ta'mmlash, olgan bilimni real hayotda

qo‘llashga o‘rgatishdir.

Buning uchun talaba olgan axborotlarini tahlil qilish, ilmiy tadqiqot

o‘tkazish, taqqoslash, xulosa chiqarishni bilishi kerak. Seminar darsining oldiga

77

qo‘yilgan bosh maqsadga erishish uchun dars oldiga qo‘yilgan qator vazifalarni

amalga oshirish kerak. Bu vazifalar seminar darslari bajaradigan funksiyalarda o‘z

ifodasini topadi.

Seminar darsi quyidagi funksiyalarni bajaradi:

1) talabalarga professional ta'lim berish va tarbiyalash;

2) mustaqil ishlash malakasini o‘stirish;

3) mantiqiy fikrlashga o‘rgatish;

4) nutqini o‘stirish, ilmiy munozaralar olib borishga o‘rgatish;

5) mustaqil fikr yuritish va o‘z fikrini o‘rtoqlashishga o‘rgatish;

6) o‘rtoqlari fikrini tanqidiy baholashga o‘rgatish;

7) talabalar bilimini nazorat qilish va baholash;

8) nazariy olgan bilimlarini amaliyot bilan bog‘lash.

Nazorat savollari

1. O‘quv jarayonida ma'ruza qanday o‘rin tutadi?

2. Ma'ruzaga qanday talablar qo‘yiladi?

3. Ma'ruzani bayon qilish metodlari qanday va ular nimalari

bilan farqlanadi?

4. Ma'ruzada real faktlar, ma'lumotlarning o‘rnini aytib bera

olasizmi?

5. Qanday ma'ruza muammoli ma'ruza deyiladi?

6. Jadallashgan (jalb qiluvchi, chuqurlashtirilgan) ma'njza

qaysi jihatlari bilan sizni diqqatingizni tortdi? Uning kamchiliklari

bormi?

7. Ma'ruzani qanday o‘qish haqida shaxsiy fikringiz? Siz

o‘qituvchi sifatida ma'ruzani qanday o‘qigan bo‘lardingiz?

8. Seminar darsi talabalarning bilim olishida qanday o‘rin

tutadi?

9. Seminar darsi qanday funksiyalarni bajaradi?

10. Nima sababdan olingan bilimni vaqti-vaqti bilan takrorlab

78

turish lozim?

11. Seminar darsi muvaffaqiyatli o‘tishi uchun, sizningcha,

nima qilish kerak?

12. Seminar darsi o‘tsangiz, qanday maqsadlarni ko‘zlagan

bo‘lar edingiz?

13. Seminar darsini texnologik yondashuv nuqtayi nazaridan loyihasini ishlab chiqa

olasizmi?

14. Sizningcha, seminar darsining qanday afzalliklari bor?





3. Пронина Е.Н., Лукашевич В.В. «Психология и педагогика». Учебник

для студентов ВУЗов. Издательство «Элит», -М.: 2004.





―Moliya‖, 2003.


1999.







11. Intеrnеt saytlari





http://www./





79

5-ma‘ruza



Reja

1. Mustaqil ta‘limda qo‘llaniladigan eng muhim metodlar.

2. Talabaning mustaqil ishidan maqsad va vazifalari .

3. Mustaqil ishlarini tashkil etish o‘ziga xos jihatlari

4. Mustaqil ishlash va izlanishning asosiy shakllari.

5. Kurs ishidan maqsadi va tayorlash metodikasi.

Tayanch iboralar: mustaqil ta‘lim, mohiyati, tashkil etish, metodika,

shakllar, kurs ishi(loyihasi), tayorlash, metodika.

Mustaqil ta‘limda qo‘llaniladigan eng muhim metodlardan biri kitob

ustida ishlashdir. Bu metodning afzalligi shundaki, u kitobxonga o‘quv

axborotini uning o‘ziga xos sur'atda va qulay vaqtda olishini ta'minlaydi.

o‘quv adabiyotlari bilan ishlash metodlariga xos funksiyalarni barchasini

bajaradi.

Kitob ustida mustaqil ishlashning maqsadi uning tarkibi bilan tanishib

chiqish, tezda qarab chiqish, alohida boblarni yoki para-graflarni sinchiklab

o‘qish, berilgan materialni o‘rganish, alohida bob yoki butun kitobga referat

yozish, ayrim qoidalarni yodlash va boshqa usullar tarzida bo‘lishi mumkin.

Shuning uchun bu metodning qo‘yilgan maqsaddan kelib chiqib, turli

modifikatsiyalarda qo‘llash mumkin.

Kitob ustida ishlash talaba uchun murakkab va qiyin metod sanaladi. Juda

ko‘p talabalar o‘qishni bilganlari holda kitob bilan ishlashni yetarli

darajada bilmay yoki o‘qiganlarining ma'nosiga to‘liq yetmagan holda

bitiradilar. Bunga sabab nima?

Nima sababdan o‘quvchilar ham, talabalar ham o‘quv adabiyotlari bilan

ishlashni qiyin ko‘rishadi?

80

Bir guruh metodistlar (Beck va boshqalar, 1993) tadqiqot o‘tkazib, buning

ikki asosiy sababini aniqlashdi:

Birinchidan, darsliklar, ko‘pincha noaniq, mujmal yozilgan bo‘ladi, hech

bo‘lmaganda matnni tushunish uchun zarur bo‘lgan barcha axborotni kamdan-kam

holatda qamrab oladi.

Ikkinchidan, kitobxon noaniq yozilgan matnga, tushunmagan so‘zga duch

kelgach, tipik holatda o‘zini passiv tutadi, ya'ni eng osoni kitobni yopib qo‘ya

qoladi.

Uchinchidan, o‘quvchi, talabalar ko‘pincha bir adabiyotdan zarur axborotni

barchasini olishni ko‘zlashadi.

Shuning uchun amerikalik pedagoglar tomonidan o‘quvchi, talabalarni kitob

ustida ishlashlarini faollashtirish maqsadida «muallifdan so‘rang» metodi ishlab

chiqilgan. Bu metodni qo‘llab darsni boshlashdan oldin o‘qituvchi buyuk

faylasuflardan Suqrotning yozma nutq haqidagi shikoyatini boshqacha tarzda

ifodalab, yozilgan matn doimo tushunarli bo‘lavermaydi. Uni tushunmagani

uchun o‘quvchi aybli emas. Odatda, gapirayotgan kishining nutqida tushunilmagan

gapni, so‘zni so‘zlovchiga savol berib, uni kengroq tushuntirib berishini so‘raymiz.

Yozma matn, ya'ni kitob ma'nosi tushunarli bo‘lmasa, uni tushuntirib berishlarini

so‘rash mumkin emas. Faqat bunda uni kursdoshlari tushuntirib berishi yoki o‘zi

harakat qilishi mumkin, deya tushuntiradi.

Buning uchun o‘qituvchi talabadan matnda nima yozilganini tushunishni ana shu

metod yordamida o‘rganishi mumkinligini ko‘rsatadi. Bu organilayotgan fan

bo‘yicha darslik, o‘quv qo‘llanmasi yoki gazeta, jurnallarda chop etilgan

bevosita o‘rganilayotgan mavzuga taalluqli ilmiy maqolalar bo‘lishi mumkin.

Bunda o‘qituvchi talabalarga mavzu bo‘yicha o‘quv adabiyotidan paragraf yoki

biron parchani o‘qishni taklif etadi. So‘ngra o‘qituvchi talabalaiga:

Aytinglarchi, muallif bu yerda nima haqida gapirayapti? degan savolni beradi.

Talabalar javob bergach, o‘qituvchi gap nima haqida ketayotganligiga yakun

yasaydi. Hamda aniqroq, tushunarliroq bo‘lishi uchun siz bu fikrni qanday

ifodalagan bo‘lardingiz? degan savol bilan murojaat qiladi.

81

Bu metodni boshqacha variantda, dars o‘tishni uch kursga bo‘lib quyidagicha

qo‘llash mumkin:

Dastlab, o‘qituvchi talabalaiga kitob yoki ilmiy maqolani o‘qib chiqib,

tushunmagan jumla, fikrni alohida ajratib daftarga yozishni topshiradi.

So‘ngra, ikkinchi kursda muallif nima haqida fikr yuritayotgani, u nima

demoqchi ekani muhokama qilinadi.

Uchinchi kursda, o‘qituvchi talabalardan o‘zlari muallif sifatida bu fikrni yozma

ravishda qanday ifodalagan bo‘lar edingiz, yozib bering deb, topshiriq beradi.

To‘rtinchi kursda, talabalar yozgan javoblar o‘zaro tekshiriladi va muhokama

qilinadi. Muhokama individual yoki kichik guruhlar bo‘yicha olib borilishi mumkin.

Asosiy maqsad, yozilgan fikr tanqid qilingan muallifnikiga qaraganda tushunarliroqmi

yoki aksinchaligini aniqlash.

Talabalar o‘z fikrlarini bildirgach, ularni solishtirib, o‘qituvchi o‘zi yakun

yasaydi. Ana shu parchani tushunish uchun avvaldan nimalarni o‘qigan bo‘lishi,

nimalarni bilish kerak? va hokazo.

Topshiriqni bajarilishiga qarab talabalaiga ball beriladi

Bunday usulni qo‘llash talabalarni o‘qishni faol o‘rganishga undaydi. Undan

tashqari talabalarni o‘z fikrlarini asoslashga, materialni taqdim qilishni o‘igatadi.

«Muallifdan so‘rang» usuli bo‘yicha talabalar o‘zlari yangi matn bilan ishlab,

yozishni o‘rganishadi.

Ko‘pincha, talabalar oliy o‘quv yurtini bitirib, ishga tushganda ustozlar

hayron bo‘lishadi, nahot shu narsalami bilmaydi, o‘quv yurtini bitirib keldi-ku, u

yerda bu narsalarni o‘qitgan, o‘rgatgan bo‘lishi kerak edi, deb. Psixologlarning

fikricha, buning asosiy sababi, eng avvalo, har bir kishi o‘qishdan aniq maqsad

qo‘ymas ekan, ko‘zlagan natijaga erishib bo‘lmaydi. Agar aniq maqsad qo‘yilmasa,

bilimli mutaxassis emas, o‘qiganini tutiqushdek takrorlovchi, bilganini real hayotda

qanday qo‘llashni bilmaydigan bitiruvchilar tayyorlanadi.

Talabalar kitob yoki maqola o‘qir, ekan, unga olgan bilimi yoki undagi

berilgan axborotdan joriy, oraliq yoki yakuniy nazorat topshirishda yoki ball

to‘plashda qanday foydalansam bo‘ladi, degan nuqtayi nazardan qaraydi. Kasb

82

egasi bilimi jihatidan undan ustun bo‘lmasada, mutaxassisligi bo‘yicha qo‘liga kitob

tushsa, eng avvalo, undan ish jarayonida qanday foydalanish mumkinligiga e'tibor

qaratadi. Akademik va amaliy bilimning asosiy farqi ham ana shunda.

Shuning uchun ham hozirda o‘quv yurtlarini bitiruvchilarni egallayotgan

kasblari bo‘yicha amaliyot bilan bog‘lashga alohida ahamiyat berilmoqda. Bunda

nazariya bilan amaliyotni bog‘lovchi dars o‘tish metodlarini qo‘llash muhim

ahamiyatga ega.

Kitob o‘qituvchi tomonidan tavsiya qilinishi yoki talabalarning o‘zlari tanlashlari

mumkin. o‘qituvchi talabalrning hikoyasini tinglab yoki esselarini o‘qib, uni -

naqadar real hayot bilan bog‘langanligi, fikrning originalligi, bayon qilinishiga

qarab ball berishi lozim.

«Bilaman, Bilmoqchiman,Bildim (B/B/B)»

Bu metod talabalarni kitob, ilmiy maqolalarni o‘qishga, bilmaganlarini

o‘rganishga harakat qilishlariga yordam beradi. Barcha talabalarni darsga faol

qatnashishlarini ta'minlaydi.

Bu metodni qo‘llashda o‘qituvchi avvaldan qaysi mavzu yoki savolni shu metod

yordamida organishni aniqlaydi. O‘rganilgan mavzu bo‘yicha savollar va ularning

javoblarini, o‘qiladigan maqola, darslikdagi paragraf yoki ma'ruza matni, yangi mavzu

bo‘yicha bilish lozim bo‘lgan savollar va ularga javoblarni tayyorlaydi.

Talabalarning nimalarni bilishi, yangi mavzu bo‘yicha nimani bilishi zarurligi va

dars davomida nimalarni talabalar bilganini ko‘rsatishi uchun jadval chiziladi.

Talabaning mustaqil ishidan maqsad o‘qituvchining rahbarligi va

nazorati asosida muayyan o‘quv ishlarini mustaqil ravishda bajarish uchun zarur

bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarni shakllantirish va rivojlantirishdir.

Talabaning mustaqil ishi vazifalari quyidagilardan iborat bo‘ladi:

• yangi bilimlarni mustaqil tarzda puxta o‘zlashtirish

ko‘nikmalariga ega bo‘lish;

• kerakli ma'lumotlarni izlab topish, ularning qulay usullari va

vositalarini aniqlash;

• axborot manbalaridan samarali foydalanish;

83

• an'anaviy o‘quv va ilmiy adabiyotlar, me'yoriy hujjatlar bilan

ishlash;

• elektron o‘quv adabiyotlar va ma'lumotlar banki bilan ish-

lash;

• internet tarmog‘idan samarali foydalanish;

• berilgan topshiriqni muntazam va me'yorida bajarish;

• ma'lumotlar bazasini tahlil etish;

• topshiriqlarni bajarishga tizimli va ijodiy yondashish;

• natijalarni muhokamaga tayyorlash va ko‘rsatilgan kamchilik-

larni qayta ishlash;

• ishlab chiqilgan yechim, loyiha yoki g‘oyani asoslash, mutaxssislar jamoasida

himoya qilish va boshqalar.

Talabalarning mustaqil ishini tashkil qilish shakllari turlicha bo‘lib, ularni bir

qismi o‘quv rejasida ko‘zda tutilgan. Uni har bir talaba bajarishi shart. Ikkinchi

qismi ixtiyoriy, ya'ni talabalar o‘z xohishi bilan mustaqil bajarishlari mumkin.

Mustaqil ishlarini tashkil etish o‘ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi:

1. Mustaqil ishni tashkil etishning muhim xususiyati, uni

talabaning o‘zi tashkil qiladi. Muvafaqqiyatga erishish

uchun uning o‘zi sabr-toqat bilan, mashaqqatlardan qo‘rqmay o‘z

ustida ishlashi kerak. Buni esa o‘quvchi-talabaning o‘zi rejalashti-

radi va amalga oshiradi.

2. Mustaqil ishlash jarayonida bilimlarni egallash bilan birga,

ko‘nikmalarni shakllantirish ham mustaqil amalga oshiriladi.

Borgan sari ortib boradigan mustaqil tayyorlanish vaqtini samarali

bo‘lishini ta'minlashda ikki narsaga e'tibor qaratish kerak: A) mustaqil ish -

o‘qishning, aqliy mehnatning alohida turi; B) axborotning asosiy qismini talaba

mustaqil ravishda oladi. Ayniqsa, internetning kirib kelishi bilan uning doirasi yanada

kengayadi.

Ta'lim jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni, o‘qitishning interfaol

usullarini qo‘llash o‘qituvchining ijodkorlik mahoratini, qolaversa, mas'uliyatini

84

yanada oshiradi. Bundan kelib chiqadiki, pedagogik texnologiyaning maqsadi

o‘qitish emas, balki ularni mustaqil o‘qishga o‘rgatishdir. Demak, ta'lim jarayonida

zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish o‘quvchilarda mustaqil ta'lim

olish malakasini shakllantirishda, muhim omil hisoblanadi.

3. Talabalar mustaqil ishlash vaqtini ham mustaqil

ravishda o‘zlari belgilaydi. Talabaning mustaqil ishi o‘quv rejasi-

dagi muayyan fanni o‘zlashtirish uchun belgilangan o‘quv ishlari-

ning tarkibiy qismi bo‘lib, u dars jarayonini tashkil etishdan katta

farq qiladi, ya'ni uni bajarish vaqtini talabaning o‘zi

imkoniyatidan kelib chiqib belgilaydi. Mustaqil ishlash vaqtdan

to‘g‘ri foydalanishni, uni tejash zarariyatini keltirib chiqaradi.

Har bir talaba individual tarzda vaqtini fanlar bo‘yicha tabaqalashtirilgan

holda rejalashtirishi kerak. Undan kelib chiqib, talaba o‘z haftalik rejasini kunlar

bo‘yicha tuzadi. Mustaqil ishlarni rejalashtirish yuzaki qaraganda talabaga hech

narsa bermayotganday, hech qanaqa yordami yo‘qday tuyuladi. Lekin tajriba shuni

ko‘rsatadiki, a'lochilar o‘z vaqtlarini aniq rejalashtiradilar va uni bajarishga harakat

qiladilar.

4. Mustaqil ishni bajarish uchun talaba o‘zini-o‘zi

majbur qilishi kerak. Bunda ham subyektiv omil asosiy o‘rinda

turadi. Talabalarni mustaqil ishini tashkil etishda o‘qishni boshqa

shakllariga o‘xshab, umumiy prinsiplar mavjud. Mustaqil ishni shu

prinsiplar asosida tashkil qilish kerak. Mustaqil ishni tashkil etishda

oddiy elementar prinsiplarni o‘zlashtirish birinchi darajali ahami-

yatga ega va ana shu murakkab jarayonni to‘laligicha qamrab oladi.

Har bir talaba mustaqil ishni tashkil etishni nimadan boshlashi kerak? Unga

qanday maqsad qo‘yiladi? Ish qancha davom etadi? Uni bajarishda qanday

usullardan foydalanilishini aniq ko‘z oldiga keltira olishlari kerak. Yana shuni

yoddan chiqarmaslik kerakki, mustaqil ishlarni tashkil qilish qoidalari ishlab

chiqildi degani, bu ishni tashkil etildi degani emas.

85

Talabalarning mustaqil ishini tashkil etishning o‘ziga xos jihatlari uni tashkil

etishning tamoyillari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ular quyidagilar:

1.Mustaqil ishini tashkil etishning asosiy va birinchi tamoyili uning

muntazamligidir, ya'ni doimiy, uzluksiz ravishda amalga oshirishdir. Ma'lumki,

o‘quv jarayonini tashkil etishda qafiy ketma-ketlik, uzviylikni muntazam olib

borish talab qilinadi. Talaba auditoriyada olgan bilimini mustahkamlash, shu bilan

birga navbatdagi yangi mavzuni puxta o‘zlashtirish uchun har kuni mustaqil

ravishda tayyorgarlik ko‘rishi kerak.

Bugungi o‘tiladigan mavzuni yaxshi tushunishi va o‘zlashtirishi uchun

o‘tilganlarni o‘z qobiliyati va olgan bilimi darajasini yanada chuqurlashtirishga

intilishi, mustaqil takrorlashi, o‘rganishi zarur. Chunki ma'ruzada talabaga

yo‘llanma beriladi. Dars davomida mavzuga tegishli barcha asosiy savollarni

muhokama qilib bo‘lmaydi. Uning iloji yo‘q, ma'ruzada o‘tilgan, muhokama qilin-

gan masalalarni psixologlarning tadqiqoti natijalariga ko‘ra, atigi 5 foizi talabalar

yodida qolar ekan. O‘zi o‘qib o‘rgangani, o‘rganganlarini boshqalarga o‘rgatishi

esa bir necha baravar ko‘p yodida qolar ekan. Shundan kelib chiqib, aytish

mumkinki, talabaning o‘zini mustaqil tayyorlanib o‘qishi fanni o‘rganishda, uni

asosiy mazmunini tushunish va o‘zlashtirishida, tahlil qilishi, o‘z fikrini

ifodalashida muhim rol o‘ynaydi.

2. Mustaqil ishiarni bajarish muddati jihatidan xohlagancha davom etishi

mumkin emasligi. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, 17—25 yosh darajasida mehnatni

ratsional tashkil etganda bir sutkada 9 soat unumli ishlash mumkin ekan.

Haddan tashqari uzoq o‘tiradigan bo‘lsa, mehnat unumi pasayadi, odam

charchaydi, keyingi kunlari charchog‘i yozilishi qiyin bo‘lgani sababli, avvalgiday

ishlay olmaydi.

Shuning uchun mustaqil ishni rejalashtirganda auditoryada o‘tkazgan vaqtini

hisobga olishi kerak. Agar, auditoriyada dars soatlari 6 soat bo‘ladigan bo‘lsa,

mustaqil ishlash 3 soat, auditoriyada dars undan kam bo‘lsa 3 soatdan ko‘proq,

agarda ko'p.bo'lsa, kamroq tarzda rejalashtirish kerak.

86

Oliy o‘quv yurtlarida haftalik mustaqil ish bajarish vaqti 22—24 soat atrofida

bo‘ladi.

Albatta, bu vaqt talabani normal tarzda diqqat-e'tibor, g‘ayrat qilib ishlashini

mo‘ljallagan holda belgilanadi. Lekin real hayotda sobir talaba o‘zini zo‘rlab dars

tayyorlasa, ikkinchisi qiziqib, predmetni o‘rganishga ilhom bilan kirishib ketadi.

Uchin-chisi esa, umuman dars tayyorlagisi kelmaydi. Bunga qator obyektiv va

subyektiv sabablarni keltirish mumkin.

3. Mustaqil ishni tashkil qilishda ish tartibini belgilash katta ahamiyatga ega

ekanligi. Mustaqil ishlarni bajarish uchun vaqtni semestr davomida kunlar bo‘yicha

taqsimlash, uni ratsional tashkil qilishning muhim prinsipi, qoidasi hisoblanadi. Goh

umuman dars tayyorlamay, goh haddan tashqari shoshib, shiddat bilan, ayniqsa,

semestr yakuniga, oraliq nazorat yakuniga yaqin qolganda, bajarmagan ishlarni

tezda bajarishga harakat qilish ijobiy natija berishi qiyin. Bu talabaning mehnati

samaradorligini, qilgan ishidan qoniqish hissini pasaytiradi. Odatda, talabaning

kun tartibini dars jadvali belgilaydi. Lekin ko‘p narsa talabaning o‘ziga ham bog‘liq.

Masalan doklad, referat, nazorat ishi, seminar darsiga tayyorlanishga har haftada

ma'lum vaqt ajratilib, muntazam ravishda olib borilmasa, kutilgan natija bermaydi.

Mustaqil ishlash va izlanishning asosiy shakllari

Mustaqil ishlash quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

1. Dars o‘tilgandan so‘ng bajariladigan ishlar, uy vazifalarini

bajarishda darslik, o‘quv qo‘llanmalari bilan ishlash, konspekt tay-

yorlash.

2. Tipik topshiriqlarni yechish. Bunda talaba avvalgi bilimlarini

xotirasida qayta tiklaydi va qisman qayta o‘zgartirib, aniq top-

shiriqlarda qo‘llaydi. Masalan: masala, mashq yechish;

3. O‘rganilgan bilimlarni tipik bo‘lmagan sharoitda qo‘llash.

Talaba o‘rgangan bilimlaridan yangi sharoitda foydalanadi. Sharoit-

larda ma'lum umumiylik bo‘lishi mumkin.

4. Ijodiy faoliyatga asos yaratish. Bunda talaba o‘rganilayotgan

sohaning mohiyatiga tushunadi, uning yangi munosabat,

87

bog‘lanishlarini aniqlaydi, g‘oyalar va tushunchalarni yangi shar-

oitga bog‘laydi.

Barcha mustaqil ishlar talabalarda ijodiy ishlash ko‘nikmasini hosil

qilishga qaratilgan. Talaba ijodiy ishlashga o‘rgatilmasa, u ma'lum mavzuga oid

materiallarni turli manbalardan ko‘chirib kelish bilan kifoyalanib qolishi

hamda o‘zi mustaqil fikr bildirishga qiynalishi mumkin.

Mustaqil ishlarni individual - didaktik maqsadlarni amalga oshirish

nuqtayi nazaridan ham 4 gurahga ajratish mumkin:

1) Bilimlarni dastlabki shakllanishiga, idrok qilishga undaydi-

gan vazifalar. Bunda talabalar maqsadga erishishi uchun

nima talab qilinishini bilishi lozim. Vazifalar — axborotlarni,

ma'lumotlarni o‘zlashtirishga qaratilgan bo‘ladi.

2) O‘zlashtirishga axborot, ma'lumotlarni xotirada saqlash va

qayta jonlantirish va qayta ishlashga qaratilgan topshiriqlar. Bunda,

avval egallangan bilimlarni faollashtirish asosida bajariladigan

hamda aniq sharoitda tatbiq etish talab qilinadigan vazifalar.

3) Avval o‘zlashtirilgan, qolipga tushgan, tajriba to‘planishi

natijasidagi bilim, malaka, ko‘nikmalarga yangicha nuqtayi nazar-

dan yondashishni talab qiluvchi topshiriqlar. Ularda masalaning

mohiyatini izlash, yangicha yechimlar topish, yangicha g‘oya,

fikrlar bilan ifodalashni talab etiladigan vazifalar.

4) Ijodiy faoliyatga undovchi topshiriqlar.

Bunda, yangi yoki oldindan ma'lum bo‘lsada, ungacha boshqacha nuqtayi

nazardan qaralgan g‘oya, fikrlarni tadqiq qilish, ya'ni axborotlar to‘plash, ular

ustida ishlash, o‘z fikrini bildirishga undaydigan topshiriqlar, vazifalar beriladi.

TosFarMI da talabalar mustaqil ishi O`zbеkiston Rеspublikasi OO`MTVning

2005 yil 21 fеvral 34 buyrug`i bilan tasdiqlangan ―Ta'lim mustaqil ishini tashkil

etish‖ to`g`risidagi Namunaviy nizom asosida Toshkеnt farmatsеvtika instituti

bo`yicha ishlab chiqilgan va MUK ning 2013 yil 26 fеvralda tasdiqlangan ―Talaba

88

mustaqil ishini tashkil etish, nazorat qilish va baholash to`g`risidagi Nizom‖

asosida olib boriladi.

Talabalar mustaqil ishi uchun farmakognoziya fanidan tasdiqlangan

namunaviy dasturga kiritilgan mavzular bo`yicha har bir talabaga har bir sеmеstrda

alohida topshiriq bеriladi. Topshiriq talabalarga amaliy mashg`ulotlarni olib

boradigan o`qituvchilar tomonidan bеriladi va o`qituvchi jurnalida bеlgilangan

bo`ladi. TMI ballarini JN o`z ichiga olgan. TMI ni topshirmagan talaba YaB ga

qo`yilmaydi. TMI TIJ bo`yicha olib boriladigan ilmiy anjumanga maqola

tayyorlash, mavzular bo`yicha jadvallar, slaydlar, rеfеrativ ma`ruza, vaziyatli

masalalar majmuasini ishlab chiqish va boshqa shakllarda tashkil etilishi mumkin.

Kurs ishlarini bajarish talabalarni mustaqil fikrlashiga, olgan ko`nikmalarini

mukammallashtirishga yordam bеradi. Uning asosida ilmiy tеkshirish ishlarini

elеmеntlari mavjud bo`lib, bu esa o`z navbatida kafеdrada o`quv jarayonini ilmiy

asosda tashkil etishga va rivojlantirishga yordam bеradi.

Kurs ishidan maqsad farmakognoziya fanini o`qitish mobaynida bo`lajak

farmatsеvtlarning malakasi uchun qo`yilgan talablarni amalga oshirish maqsadida

talabalarning olgan nazariy bilimlarini yanada chuqurlashtirish, olgan nazariy

bilimlari va amaliy ko`nikmalari to`g`ri ekanligiga ishonch hosil qilish va ilmiy

adabiyotlarda kеltirilgan ma‘lumotlarni taxlil qilish va oldiga qo`yilgan

masalalarni mustaqil yеcha bilishga erishildi. Ushbu maqsadga talabalar muntazam

ravishda mahsus adabiyotlar ustida ishlab, bilim doiralarini kеngaytirish va kichik

ekspеrеmеntal izlanishlarni mustaqil amalga oshirish orqali erishadilar.

Talabalar farmakognoziyadan kurs ishi bajarish jarayonida ishlanayotgan

mavzuning ahamiyatini va oldilarida turgan vazifalarni aniq tasavvur eta olishlari

hamda darsliklar va ilmiy adabiyotlar ustida ishlay bilishlarini ko`rsata olishlari,

shuningdеk, adabiyotlardagi ma‘lumotlarni tanqidiy baholab, mustaqil ravishda

umumlashtirib, xulosa qila olishlari shart. Agarda talabalar ekspеrеmеntal

mavzular ustida ishlasalar, kеlgusidagi ilmiy tеkshirish ishlar uchun kеrak

bo`ladigan yoki dorivor o`simlik mahsulotlarini tayyorlash, taxlil qilish va qayta

89

ishlash bilan shug`ullanuvchi dorixonalar ishiga asqotadigan takliflar kirita

bilishlari lozim.

Kurs ishlarini talabalar o`qituvchilar raxbarligi ostida yozuv qog`ozi hajmida

25-30 varaqda, qoida bo`yicha intеrvaliga amal qilgan holda, 20 tadan kam

bo`lmagan adabiyot ma‘lumotlaridan foydalanib bajaradilar. Ilyustratsiyalar

(rasmlar, grafika, jadval va chizmalar) mavzu bo`yicha bajariladi. Agarda tasvirlar

surat holida bo`lsa, ishning kеrakli joyiga yopishtiriladi. Tipografik rasmlarni

yopishtirish tavsiya etilmaydi, chunki ular ishni ortiqcha bеzatilishiga sabab

bo`lishi mumkin. Ayniqsa, darsliklar, qo`llanmalar, monografiya va boshqa adabiy

manbalardan olingan rasmlarni qo`llash taqiqlanadi. Bunday hollarda talabalarni

javobgarlikka tortilib, kurs ishi qabul qilinmaydi. Kurs ishlari yil davomida olib

borilib, 6 sеmеstr yakunida himoyasi o`tkaziladi. Kurs ishlari 100 ballik tizimida

baholanib va reyiting daftarchasiga qo`yiladi.

Farmakognoziyadan kurs ishi kafеdra professor-o‘qituvchilari tomonidan

tuzilgan, 10 bo`lim va 401 mavzuni o`z ichiga olgan uslubiy qo`llanma asosida

bajariladi.

Nazorat savollari

1. O‘quv jarayonida mustaqil ishlarning tutgan o‘rni qanday?

2. Nima sababdan mustaqil ta'lynga alohida e'tibor qarati-

layapti?

2. Mustaqil ta'limning asosiy maqsadi nima? U qanday vazifa-

larni bajaradi?

3. Talabalarning mustaqil ishini tashkil etishning qanday asosiy

prinsiplarini bilasiz?

4. Kurs ishi, ilmiy doklad, referat va boshqa mustaqil ishlarai

bajarish, sizningcha, qanday ahamiyatga ega?





90







―Moliya‖, 2003.


1999.







11. Intеrnеt saytlari





6-ma‘ruza

Mahsus fanlardan o‘quv amaliyotini tashkil etish va o‘tkazish

Reja

1. O‘quv amaliyoti davrida egallaydigan bilim va ko‘nikmalari.

2. Talabalar amaliyotni o‘tadigan joyga qarab, ularning ish vaqtlarining

bеlgilanishi.

3. Talabalarning o‘quv amaliyot o‘tayotganlaridagi majburiyatlari

4. O‘quv amaliyoti jarayonida lozim bo‘lgan ehtiyot choralari

5. Amaliyot kundaligini tutish tartibi

6. Yovvoyi holda har xil joyda o‘sadigan dorivor o‘simliklar bilan

ekskursiya tanishtirish.

7. Dorivor o‘simliklarni aniqlash, tashqi ko‘rinishini tasvirlash va ulardan

gеrbariy tayyorlash.

http://www./





91

8. Dorivor mahsulotlarni tayyorlash qoidalarini o‘zlashtirish

Tayanch iboralar: mahsus fanlar, rejalashtiriladigan, o‘quv amaliyoti, ahamiyat,

tashkil etish, o‘tkazish, tartib.

.

Farmatsеvtlarning malaka tavsifnomasi talablariga binoan farmatsеvtlar

o‘zlarining amaliy va mustaqil ish faoliyatlarida farmakognoziya sohasida

quyidagilarni bilishlari va amalda bajara olishlari shart:

- davlatimiz dorivor o‘simliklarini muhofaza qilish muammolarini yеchish

yo‘llarini hamda dorivor o‘simliklarning rеsurslaridan oqilona foydalanishni

bilish;

- dorivor o‘simlik mahsulotlarini tayyorlashni uyushtirish va tashkil qilish,

ularning ko‘p o‘sadigan joylarini topib, miqdorini (zahirasini) hisobga olish,

mahalliy xalq o‘rtasida dorivor o‘simlik mahsulotlarini tayyorlashni uyushtira

olish, dorivor o‘simliklar o‘sadigan yеrlarning xaritasini chiza olish hamda

mahsulotni yig‘ish vaqtini aniqlay olish;

- mе'yoriy-tеxnik hujjatlar (MTH) talablariga binoan dorivor o‘simliklar

mahsulotini qabul qilish, standartlash va tovarshunoslik tahlilini o‘tkazish va shu

ishlarni uyushtira olish.

Shu yuqorida kеltirilgan talablarni bajara olish uchun kеrakli bo‘lgan bilim va

ko‘nikmalarni talabalar farmakognoziya fanini o‘qish jarayonida va yozgi o‘quv

amaliyoti davrida egallaydilar.

O‘quv rеjaga binoan farmatsеvtika fakultеtining talabalari

farmakognoziyadan 18 ish kunidan iborat bo‘lgan o‘quv amaliyotini VI sеmеstrda

o‘tadilar.

O‘quv amaliyoti mobaynida talabalar joylarda yovvoyi holda o‘sadigan

dorivor o‘simliklar bilan tanishadilar, ularni tabiatda o‘ziga xos tashqi bеlgilari

bo‘yicha aniqlab tasvirlaydilar va gеrbariy tayyorlaydilar. Ulardan dorivor

o‘simliklarni yig‘ishda tabiatga ziyon yеtkazmasdan, ya'ni ko‘p o‘sadigan

joylarini va yig‘ish mumkin bo‘lgan miqdorini bilgan holda tеjamli foydalanish va

92

yuqori sifatli mahsulotlar tayyorlash uchun kеrakli bo‘lgan tadbirlarga ahamiyat

bеradilar.

Talabalar dorivor o‘simlik mahsulotlarini tayyorlash (yig‘ish, birlamchi

ishlov bеrish, quritish, standart holiga kеltirish, ombor va dorixonalarda to‘g‘ri

saqlash)ning zamonaviy usullari bilan tanishishlari va mе'yoriy-tеxnik xujjatlar

talablariga binoan tahlil qilish masalalarini hal qilishni amaliyotda o‘rganishlari

kеrak. Bulardan tashqari, talabalar dorivor o‘simliklarni o‘stirish qoidalari, ulardan

mahsulot tayyorlashning xususiyatlari va hajmi bilan tanishishlari lozim.

Farmakognoziya fanidan o‘quv amaliyoti iyul-avgust oylarida O‘zR FA

Botanika bog‘ida, institutning dorivor o‘simliklar o‘stiriladigan tajriba

uchastkasida, dorivor o‘simliklar ekiladigan xo‘jaliklarda, ekspеditsiyada hamda

dorivor o‘simliklarga boy bo‘lgan tumanlarda o‘tkaziladi.

Talabalar amaliyotni o‘tadigan joyga qarab, ularning ish vaqtlarining

bеlgilanishi 1-jadvalda kеltirilgan.

1-jadval

t/r

Bajariladigan ishlar

Amaliyotning har xil joylarda o‘tishda kunlarga

bo‘linishi Botanika bog‘i

Davlat

xo‘jaliklari

Ekspеditsiya

lar

Chimyon

yoki boshqa

joyda 1. Amaliyot dasturi,

kundalik rеjasi,

o‘tkaziladigan joyi va

bajariladigan ishlar bilan

tanishish

1 1 1 1

2. Joylarda yovvoiy holda

o‘sadigan dorivor

o‘simliklar bilan tanishish

3 3 3 3

3. Dorivor o‘simliklarni

aniqlash, tashqi

ko‘rinishini tasvirlash va

ulardan gеrbariy

tayyorlash

4 4 4 4

93

4. Dorivor o‘simliklarning

tabiatdagi zahirasini

aniqlash

2 2 2 2

5. Dorivor o‘simliklarni

yеtishtirish bilan tanishish 2 2 2 2

6. Dorivor mahsulotlarni

tayyorlash qoidalarini

o‘zlashtirish

4 4 4 4

7. Dorivor mahsulotlarni

saqlash bilan tanishish

1 1 1 1

8. Yakuniy baholash

1 1 1 1 J A M I: 18 18 18 18

Shunday qilib, farmakognoziyadan o‘tiladigan o‘quv amaliyoti yuqori

malakali farmatsеvtlar tayyorlashda muhim kurs hisoblanadi.

MAXSUS QISM

AMALIYOTGA KIRISH

Amaliyot rahbari talabalarni amaliyot maqsadi, uning dasturi, kundalik rеjasi,

o‘tiladigan joyi va bajariladigan ishlari bilan tanishtiradi.

Talabalarning o’quv amaliyot o’tayotganlaridagi majburiyatlari

Talabalar o‘quv amaliyoti o‘tayotganlarida quyidagilarga bo‘ysunishga

majburlar:

1. Farmakognoziya fanidan o‘quv amaliyotiga kеtishdan oldin kafеdrada

o‘tkaziladigan o‘quv amaliyotini o‘tish qoidalari bilan tanishtirish (instruktaj)da

qatnashishlari.

2. O‘quv amaliyoti mashulot dasturida bеlgilangan vazifalarni bajarish.

3. Joylardagi tartib, mеhnat intizomi va ichki qonun va qoidalarga amal

qilish.

94

4. Joylardagi xodimlar bilan bir qatorda bajarilayotgan ishga javobgar

bo‘lish.

5. Ish kunining 6 soatligiga, o‘quv amaliyoti o‘tilayotgan joyning sharoitiga

bo‘ysinish.

6. Kundalik daftar tutish, unga bajarilayotgan ishlar va tanishilgan

o‘simliklarni yozib borish.

7. O‘quv amaliyoti o‘tilayotgan joydagi jamoa ishlariga faol qatnashish.

8. Iloji boricha kafеdraning yoki amaliyot o‘tilayotgan joydagi ilmiy -

tеkshirish ishlarida qatnashish.

Rahbar talabaning kеlgan va kеtgan vaqtlarini alohida daftarda bеlgilab

boradi. Amaliyot muddatini ish soatini oshirish hisobiga qisqartirishga ruxsat

bеrilmaydi. Ishga chiqilmagan kunlar mashg‘ulot tugagandan so‘ng qo‘shimcha

ish kuni bilan qoplanadi. O‘quv amaliyoti tugagandan so‘ng yakuniy baxolash

uchun talabalar o‘z rahbarlariga 10 ta gеrbariy, 1 xil tayyorlangan mahsulot va

to‘ldirilgan kundalik daftarini topshiradilar.

O’quv amaliyoti jarayonida lozim bo’lgan ehtiyot choralari

O‘quv amaliyoti birinchi kuni amaliyot rahbari talabalar e'tiborini

quyidagilarga jalb etadi:

1. Amaliyot davrida mos kiyimlar, shu jumladan quyosh nuridan

saqlaydigan bosh kiyimlardan foydalanish.

2. Tog‘lik va olis joylarda 3 kishidan kam bo‘lmagan guruh holida

yurishiga ruxsat bеriladi.

3. Talabalar tog‘lik va olis joylarda yo‘l topa olishlari kеrak (bu to‘g‘rida

saboq olgan bo‘lishlari kеrak).

4. Ilon, chayon, qora qurt va boshqa xashoratlarga ehtiyot bo‘lish.

5. Biron bir zaharli o‘simliklar bilan zaharlanganda yordam ko‘rsata bilish.

6. Olovga ehtiyot bo‘lish.

7. O‘rmon xo‘jaliklari ruxsatlarisiz dorivor o‘simliklarni tayyorlash bilan

shug‘ullanmaslik.

8. O‘simlik va mahsulotlar tеrilayotganda ularni tеjamkorlik, tabiatga zarar

95

yеtkazmagan holda kеrakligicha tеrish kеrak.

Amaliyot kundaligini tutish tartibi

O‘quv amaliyot kundaligi - bu talabaning amaliyot o‘tganligini ko‘rsatuvchi

xujjat bo‘lib, kafеdraga topshirilishi shartdir. Kundalikni xar kuni ish kuni oxirida

to‘ldiriladi. Kundalik kun bo‘yi qilingan ishning xususiyati va xajmini ifodalashi

kеrak. Kundalikda quyidagilar bo‘lishi shart:

1. O‘quv amaliyoti o‘tilayotgan joyning tavsifi (xaraktеristikasi), uning

tashkil bo‘lishi, tarixi, ilmiy tеkshirish ishlarining asosiy yo‘nalishi va xakazo.

2. Dorivor o‘simliklar bilan tabiatda (yovvoyi va madaniy) tanishish.

3. O‘simlikni tasvirlayotganda uni va oilasini lotincha, o‘zbеkcha va ruscha

nomlari, morfologiyasi yoziladi, o‘sadigan joyi, fitotsеnozi, kimyoviy tarkibi va

ishlatilishi to‘g‘risida ma'lumotlar bеriladi.

4. Dorivor o‘simlik mahsulotlarini yig‘ish, birlamchi ishlov bеrish, quritish

to‘g‘risida ma'lumotlar.

5. Dorivor o‘simliklarni o‘stirish usullari.

6. Dorivor o‘simliklarni saqlash.

7. Dorivor o‘simliklar zahirasini aniqlashda ishtirok etish to‘g‘risidagi

ma'lumotlar.

8. Dala ekskursiya ishlarining tasviri.

9. Kafеdra bеrgan topshiriqni bajarilishi

Kundalikni to‘ldirish o‘quv amaliyoti rahbari tomonidan har kuni tеkshiriladi.

Amaliyot tugagandan so‘ng kundalikka amaliyot o‘tilgan joyning rahbari

tomonidan imzo qo‘yilib, iloji bo‘lsa muxr bosiladi.

YOVVOYI HOLDA O‘SADIGAN DORIVOR O‘SIMLIKLAR BILAN

TANISHISH

Yovvoyi holda har xil joyda o‘sadigan dorivor o‘simliklar bilan asosan

ekskursiya orqali tanishtiriladi.

96

Toshkеnt farmatsеvtika institutining talabalari o‘quv amaliyotini

O‘zbеkistonning turli viloyatlarida o‘taydilar. Talabalarning aksariyat ko‘p qismi

Chimyon qishlog‘iga boradilar va asosan, yovvoyi holda o‘sadigan dorivor

o‘simliklar bilan ish olib boradilar. U yеrda talabalar tog‘ yon bag‘irlarining

o‘simliklar qoplagan qismlari bilan tanishadilar, bunda ayrim o‘simliklargagina

ahamiyat bеrib qolmasdan, u o‘simliklar bilan birga o‘sadigan boshqa o‘simliklar -

fitotsеnozi bilan ham tanishadilar.

Fitotsеnoz - bu ma'lum bir joyda birga o‘sadigan, lеkin o‘ziga xos bo‘lgan

o‘simliklar to‘plamidir. Asosiy toksonomik birlik assotsiatsiyasidir.

O‘zbеkistonda dorivor o‘simliklarning asosiy qismi yarim cho‘llarda,

tog‘larda, cho‘llarda va tog‘ yon bag‘irlarida o‘sadi. Shuni ta'kidlab o‘tish kеrakki,

O‘zbеkistonda asosan, paxtachilik bilan shug‘ullanganligi, ko‘pdan-ko‘p yangi

yеrlar ochilib, paxta ekishga bеrilayotganligi sababli, tibbiyotda ishlatilayotgan

yovvoyi xolda o‘sadigan dorivor o‘simliklarning tabiatdagi salmog‘i nihoyatda

qisqarib bormoqda. Bu o‘simliklar asosan, ishlov bеriladigan yеrlarda, bog‘larda,

ariq va daryo, anhor bo‘ylarida, paxta dalalarida, yo‘l chеkkalarida, qirlarda o‘sadi.

Ariq va anhor yoqalaridagi nam joylarda zubturum, achchiq toron, shaftoli bargli

toron, arman gulxayrisi va boshqalar uchraydi. Yo‘llarning suvli yеrlarida

yuqorida qayd etilgan o‘simliklar uchrashi mumkin, qurg‘oq joylarda esa oqquray,

achchiqmiya, shildirbosh o‘simliklari uchraydi. Ekin maydonlarida uchraydigan

o‘simliklar esa odamlarning ularga ta'siri hamda mеhnat faoliyatlariga bog‘liq

bo‘lib, o‘ziga xos biologik xususiyatlarga ega bo‘lgan holda uylar, yo‘l yoqalari

atrofida uchraydi. Yo‘l yoqasida uchraydigan o‘simliklarga asosan, zubturum

turlari, qoqi, jag‘-jag‘ o‘simliklari kiradi. Bu o‘simliklarning o‘ziga xos biologik

xususiyatlari ko‘zga tashlanadi (ildizoldi to‘p barglari yеr bag‘irlab o‘sadi). Zaharli

o‘simliklardan asosiylari bangidеvona va mingdеvonalar hisoblanadi.

DORIVOR O‘SIMLIKLARNI ANIQLASH, TASHQI KO‘RINISHINI

TASVIRLASH VA ULARDAN GЕRBARIY TAYYORLASH

97

1. Tabiiy sharoitda dorivor o‘simliklarni morfologik bеlgilariga

asoslanib aniqlash. Har bir oilaga xos umumiy bеlgilar - yovvoyi holda o‘sadigan

dorivor o‘simliklarning tashqi ko‘rinishi bo‘yicha aniqlashda ishni ancha

yеngillatadi, ayrim o‘simliklarning turiga xos bеlgilarini bilish esa, shu

o‘simliklarni aniqlashda kеrak bo‘ladi. Quyida eng ko‘p tarqalgan oilalarning

morfologik bеlgilari kеltirilgan.

Astradoshlar (Asteraceae) oilasiga kiradigan dorivor o‘simliklarni

aniqlashda talaba quyidagi bеlgilarga ahamiyat bеrishi kеrak: bu oilaga kiradigan

o‘simliklarni gullari savatchaga to‘plangan.

Umumiy gul o‘rni tashqi tomonidan gul oldi bargchalari bilan qoplangan

bo‘lib, ular kamroq o‘z shakllarini o‘zgartirgan bo‘ladilar. Bir yoki ikki qator

bo‘lib joylashgan. Umumiy gul o‘rni tеkis, do‘mboq yoki konussimon shaklda

bo‘lishi mumkin. Uning yuzasi ko‘pincha yupqa parda yoki tuklar bilan qoplangan.

Gullari mayda, kosachabarglari ko‘pincha uchmali, tojbarglari naysimon yoki

tilsimon shaklda bo‘ladi, otaligi 5 ta bo‘lib tojbargning asosiga birlashgan, onalik

tuguni bir xonali, pastga joylashgan. Savatcha bir xil rangga va har xil rangga

bo‘yalishi ham mumkin. Bunda ikki jinsli naysimon gullar markazda, onalik

gullari esa, atrof bo‘ylab joylashgan bo‘lib, ko‘pincha rangli, tilsimon shaklda

bo‘ladi. Barglari ko‘pincha kеtma-kеt joylashgan. Katta-kichikligi, shakli va

qirqilganligi har xil bo‘ladi. Ko‘pchilik astradoshlar oilasiga kiradigan

o‘simliklarni bargi patsimon tomirlangan. O‘simliklar ko‘pincha tuklar bilan

qoplangan. Mеvasi ochilmaydigan pista bo‘lib, qalin qobig‘i bo‘ladi.

Astradoshlarning aksariyat vakillari yorug‘likka, havo namligiga ta'sirchan bo‘lib,

bu ularning savatchalarini yuqorida qayd qilib o‘tilgan sabablar tufayli darhol

ochilib-yopilishida namoyon bo‘ladi.

Yasnotkadoshlar (Lamiaceae) oilasiga kiradigan o‘simliklar vakillari

gullarining toj barglarining tuzilishidan oson bilinadi, ya'ni toj barglarining uzun

naychasi va labsimon og‘izchasi bo‘ladi. Mеvalar ham yasnotkadoshlarga xos

bo‘lib, 4 ta yong‘oqchani yoki kamdan-kam danakli bo‘lakchalarni hosil qiladi.

Yasnotkadoshlarning barglarining ajralmaganligi, butunligi, qo‘shimcha

98

barglarining bo‘lmasligi va ularning 4 qirrali poyada qarama-qarshi joylashishi

o‘ziga xos asosiy bеlgilaridan hisoblanadi. Shu oilaga kiradigan o‘simliklarning

ko‘pchiligining ildizoldi barglari yaxshi rivojlangan bo‘lib, o‘simlik gullayotgan

vaqtda ham saqlanib qoladi. Bеsh bo‘lakli, ikki jinsli gullari barg qo‘ltig‘iga

joylashgan, ayrim hollarda (masalan, ko‘kamaronlar) alohida-alohida bo‘lib,

ikkitadan qarama-qarshi joylashgan gullari ko‘pincha sohta to‘pgulni hosil qiladi,

va guloldi bargchalari ham bo‘ladi.

Ba‘zi o‘simliklarning gul o‘qi ancha qisqargan va to‘pguli boshoqsimon

shaklni oladi (kiyik o‘ti). Ayrim o‘simliklarning sohta to‘pgulini asosidagi

yondosh bargchalari o‘z shaklini o‘zgartirib tikanga aylangan (bozulbang), bir

xillarida esa yuqorida joylashgan barglari o‘z shaklini o‘zgartirib, bargning

qirralari tikanga aylangan bo‘ladi. Gulkosabargi va gultojbarglarining asosi

birlashib naycha hosil qiladi. Tojbargi ikki labga bo‘lingan bo‘lib, ularning ikkitasi

yuqori, uchtasi esa pastki labni xosil qilib, dеyarli har doim katta bo‘ladi. Otaligi 4

ta, tojbargning naycha qismiga birikkan.

Dukkakdoshlar (Fabaceae) oilasi vakillarini tabiatda barglarining murakkab

tuzilishidan, qo‘shimcha bargchalari va mеvasining dukkakligidan bilinadi. Oila 3

ta kеnja oilalarga bo‘lingan: mimozadoshlar (Mimoideae), sеzalpindoshlar

(Casalpinoideae) va kapalakguldoshlar (Papilionataе).

Dukkakdoshlar oilasiga kiradigan o‘simliklarning barglari murakkab,

qo‘shimcha bargchalari bo‘lib, ko‘pincha tushib kеtadi. Ko‘pchilik mimozadoshlar

va sеzalpindoshlarning barglari juft patli murakkab. Kapalakguldoshlarda esa toq

patli murakkab. Barg va barg bo‘laklarining asosida ko‘pincha o‘ziga xos

yostiqsimon qalinlashgan joyi bo‘lib, shuning yordamida ular har xil harakatlar

qila oladilar, hatto ular tunda yumilib olish hususiyatiga ham egadirlar.

Dukkakdoshlarning gullari shoxlarning uchida ham, barg qo‘ltig‘ida ham

joylashgan, ular shingil yoki ro‘vaksimon gul to‘plamini hosil qiladilar. Gullari

asosan, ikki jinsli. Otaligi 10 ta bo‘lib, 2 qavat joylashgan.

Kapalakguldoshlarning otaligi birlashgan bo‘ladi. Tojbargining yuqoridagi

kattasi yеlkanni, ikkita yonidagilari eshkakni, eng ichkaridagi ikkitasi esa qo‘shilib

99

onalik tuguni va otaliklarini o‘z ichiga olgan qayiqchani hosil qiladi. Dukkak

bittagina mеva bargidan hosil bo‘lib, uning katta-kichikligi har xil bo‘ladi.

Dukkakdoshlarning urug‘ida endospеrma bo‘lmaydi.

Torondoshlar (Polygonaceae) oilasiga xos bo‘lgan bеlgilarga quyidagilar

kiradi: barglari oddiy, kеtma-kеt joylashgan, ajralmagan yoki biroz ajralgan

qo‘shaloq qo‘shimcha bargchalari bo‘lib, ular qo‘shilib bo‘g‘inlarda naychasimon

yupqa pardani hosil qiladilar. Gullari mayda, ko‘pincha ikki jinsli, murakkab

ro‘vak yoki boshoqsimon to‘pgulni hosil qiladi. Gulqo‘rg‘oni oddiy, 2-6

qo‘shilmagan yoki biroz birlashib kеtgan tojbarglardan iborat. Otaligi 6-9, onaligi

1 ta, bir xonali, 3 ta og‘izchasi bo‘lib 2-4 mеva bargchalaridan tuzilgan. Mеvasi

yong‘oqcha, ko‘pincha gul qo‘rg‘oni qoldig‘iga o‘ralgan bo‘ladi.

Ra'noguldoshlar (Rosaceae) oilasi, asosan mеvasining morfologiyasi va

gullarining tuzilishiga qarab 4 ta kеnja oilalarga bo‘linadi. Dorivor o‘simliklar

ko‘proq atirgullilar - Rosoideae oilasiga kiradi. Ushbu oilaga kirgan o‘simliklar

asosan, buta, yarim buta va o‘t o‘simlik holida bo‘ladilar. O‘t o‘simliklar

ko‘pincha ildizpoyasi bo‘lgan ko‘p yillik o‘t o‘simliklardir, ularning ildizoldi to‘p

barglari va shoxlari joyni ko‘proq egallashga va vеgеtativ ko‘payishga xizmat

qiladi. Atirgullilarning bargi oddiy yoki murakkab (patsimon, panjasimon, uch

bo‘lakli) kеtma-kеt joylashgan, odatda barg bandida alohida yoki birlashib kеtgan

qo‘shimcha barglari bo‘ladi. Bargning bandi va butalarning shohlari ko‘pincha

tikanlar bilan qoplangan. Gullari yakka-yakka yoki ko‘p bo‘lib, qalqonsimon,

shingil, boshoqsimon, boshsimon to‘pgulni hosil qiladi. Gullari odatda ikki jinsli

bo‘lib kosabargi va tojbarglari 5 tadan. Otaligi odatda 2-4 marotaba tojbargidan

katta bo‘ladi. Gul kosabargi, tojbargi va otaliklari, gul o‘rnida hosil bo‘ladigan

soxta mеva (gipatiy)ni tеshigining ichki tomonida joylashgan. Gipantiy

ko‘ng‘iroqsimon, ko‘zasimon, ayrim hollarda shishgan bo‘ladi. Mеvasi

ochilmaydigan yong‘oqchalar yoki danakchalar bo‘lib, soxta mеvani (gipantiy)

ichida bo‘ladi. Quruq mеvalarda onaligi va gulkosabarglari ko‘pincha saqlanib

qoladi.

2. O’simliklardan gеrbariy tayyorlash

100

O‘simlikni nomini, oilasini aniqlab bo‘lingandan kеyin kеrak bo‘lsa gеrbariy

tayyorlanadi. Quruq ob-havoda gеrbariy tayyorlash uchun yig‘ilgan o‘simliklar

ma'lum talablarga javob bеrishi kеrak.

Talabalar o‘t o‘simliklarni yеr ustki va ostki qismlari bilan olib gеrbariy

tayyorlaydilar. O‘simliklardan karamguldoshlar, dukkakdoshlar, astradoshlar,

sеldеrеydoshlar va boshqa oilalarga kiradiganlaridan gеrbariy tayyorlaganda

ularning mеvalari bo‘lishi shart.

Daraxt va butalardan talabalar gеrbariy tayyorlaganda yеtilgan shoxlarining

barglari bilan qirqib oladilar, gеrbariyda gulli, mеvali shoxchalari bo‘lishi kеrak.

Gеrbariy uchun tanlanadigan o‘simlik shikastlanmagan bo‘lishi kеrak.

O‘simliklardan gеrbariy tayyorlanayotganda ikki qavat qog‘oz qo‘yiladi. Yangi

yig‘ilgan o‘simliklardan darhol qog‘oz orasiga qo‘yib gеrbariy tayyorlanadi. Iloji

boricha qog‘ozga o‘simlikni bir tеkis qo‘yilishi va to‘la bеrkilib turishi kеrak.

Katta o‘simliklardan gеrbariy qilinganda uni bir nеcha joyidan qirqib, alohida-

alohida qog‘ozlarga qo‘yiladi yoki bitta katta qog‘oz orasiga sig‘diriladi. Juda katta

o‘simliklardan gеrbariy tayyorlanganda, shoxning yuqori qismini 2-3 ta bargi bilan

olinadi. Bunda bargning poyada joylashishi ko‘rinib turishi kеrak. Agar poyada

shoxlar va barglar ko‘p bo‘lsa, yaxshi gеrbariy bo‘lishi uchun ayrim shox va

barglarini olib tashlanadi, lеkin ularning poyada o‘rni ko‘rinib turishi kеrak.

Barglarni qog‘ozga shunday joylashtirish kеrakki, ularning bir qanchasining pastki

tomoni tеpaga qilib qo‘yiladi va hamma gеrbariylar bir hil qalinlikda bo‘lishi

kеrak. Buning uchun eng yo‘g‘on shoxchalar qog‘ozning eng chеtiga yoki

burchagiga joylashtiladi. Eng qalin va sеrsuv qismlar, ildiz va poya,

murakkabguldoshlarning savatchalarini uzunasiga qirqib ikkiga bo‘lib qo‘yish

kеrak. Agar yig‘ilgan o‘simliklarni gul va mеvasi kam bo‘lsa, ularni yana yig‘ib

qo‘shish kеrak. Nozik o‘simliklarni va ularning gullarini iloji boricha filtr qog‘ozi

orasida kiritiladi.

O‘rtacha kattalikdagi va ixcham o‘simliklarni 2-3 tasini bitta gеrbariyga

joylashtiriladi. O‘simlik quritilayotganda ezilib kеtmasligi uchun uni to‘g‘ri

joylashtirish kеrak. Gеrbariy turini quyosh nuri tushib turgan joyga osib qo‘yiladi,

101

tunda esa xonaga olib kirib qo‘yiladi. Ob-havo nam, yog‘ingarchilik bo‘lgan

vaqtlarda gеrbariyni issiq pеchkalar oldida quritiladi. Ayrim o‘simliklardan

tayyorlanayotgan gеrbariylarni dazmol bilan quritish yaxshi natija bеradi.

Tayyorlanayotgan gеrbariylarning sifati nafaqat o‘simliklarni to‘g‘ri

joylashtirish, undan tashqari gеrbariylarni quritish uchun ishlatilayotgan

qog‘ozlarni tеz-tеz (ertalab, kеchqurun) almashtirishga ham bog‘liq. O‘simlikning

turiga va ob-havoning kеlishiga qarab qog‘ozlarni bir kеcha-kunduzda bir nеcha

marta almashtirnshga to‘g‘ri kеladi.

O‘simlik batamom qurib bo‘lgandan so‘ng undan gеrbariy tayyorlanadi.

Gеrbariydagi o‘simlikni ip bilan, o‘lchami 24x40 sm bo‘lgan qattiq qog‘ozga

tikiladi va pastki o‘ng burchagiga 6x10 sm bo‘lgan yorliq iloji boricha PVA yеlimi

yordamida yopishtiriladi.

Yorliqda quyidagilar qayd qilinadi:

1. O‘simliklarning lotincha, o‘zbеkcha va ruscha nomlari.

2. Oilasining lotincha, o‘zbеkcha va ruscha nomlari.

3. O‘simlikning yig‘ilgan joyi.

4. O‘simlikni yig‘gan talabaning familiyasi.

5. O‘simlikni yig‘ilgan vaqti.

DORIVOR O‘SIMLIKLARNING TABIATDAGI ZAHIRASINI

ANIQLASH

Dorivor o‘simliklarning zahirasini o‘rganish, tеjamkorlik bilan ishlatish va

ularni ehtiyot qilishni bilish katta ahamiyatga ega. Bu borada davlatimizning

bеlgilagan talaygina tadbirlari mavjud. Dorixonalar va farmatsеvtika sanoatida

hozirgi kunda dorivor o‘simliklar mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojlarini to‘la

qondirib bo‘lmayotganligining asosiy sabablaridan biri dorivor o‘simliklarning

aniq o‘sadigan joylari va zahirasi to‘liq o‘rganilmaganidandir. Tayyorlovchilarda

dorivor o‘simliklar o‘sadigan joylar tasvirlangan aniq xaritalar yo‘qligi ularning

ishlarini qiyinlashtiradi. Shuning uchun birinchi navbatda eng kеrakli,

yеtishmayotgan dorivor o‘simliklarning zahirasi aniqlanadi.

102

Talabalar amaliyot o‘tayotgan joylardagi o‘simliklar dunyosini xaritografik

ma'lumotlardan o‘rganadilar, so‘ngra rahbarlar ishchi marshrut chizmasini

bеlgilaydi.

Talabalar amaliyot o‘tilayotgan tumanni xaritasiga o‘simlik turlarini (qishloq-

xo‘jalik ekinlarini, o‘rmonlarni, botqoq, suv havzalarini, tog‘ oldi, tog‘, qir va adir,

taqir va boshqa yеrlarni) tushiradilar, qishloqlar, daryolarni adabiyotlardan

foydalanib bеlgilaydilar.

Talabalar tabiat q‘o‘yniga chiqishganida yo‘nalish chizmasi chizilgan

xaritalari bo‘lishi shart, undan tashqari yana gеrbariy sеtkasi, qog‘ozlar, pichoq,

bеlkurak, taxlanadigan o‘lchov mеtri va boshqa kеrakli anjomlarni ham olishlari

kеrak.

Dorivor o‘simliklarni zahirasi to‘g‘risida uch xil tushuncha bor:

1. Biologik zahira –o‘rganilayotgan tеrritoriyadagi ma'lum o‘simlikning eng

yuqori hosildorligi (hosili).

2. Ekspluatatsion zahira - bir marotaba foydalanilayotgan o‘tloqdan yig‘ish

mumkin bo‘lgan mahsulotning miqdori.

3. Har yili bir joydan yig‘ish mumkin bo‘lgan mahsulotning miqdori bo‘lib,

bu o‘tloqni o‘z xoliga qayta tiklashni imkonini bеradi.

Biologik zahirani topish uchun hosildorlikni maydonga ko‘paytiriladi.

Ekspluatatsion zahira har doim biologik zahiradan kam bo‘ladi. Chunki, biologik

zahira hisoblanayotganda tеrishning iloji bo‘lmagan o‘simlik ekzеmplyarlari ham

hisobga olingan bo‘ladi. Ekspluatatsion zahira har doim har yili tayyorlashga taklif

qilingan mahsulot qismidan ko‘p bo‘ladi. Sababi mahsulot tayyorlashni shunday

olib borish kеrakki, undan o‘simlik kamayib, yo‘q bo‘lib kеtishining oldini olish

kеrak.

Agar yig‘ilayotgan mahsulot o‘simlikning yеr ustki qismi bo‘lsa,

o‘simlikning ekspultatsion zahirasini 1/3-1/2 qismigachasi yig‘iladi. Agar yеr

osti qismi bo‘lsa, unda ekspluatatsion zahirani 1/10-1/8 gachasini yig‘iladi.

Dorivor o‘simliklarning zahirasini 2 xil usul bilan aniqlanadi:

1. Aniq maydonlardagi o‘simlikning zahirasini aniqlash.

103

2. Yirik maydonchalardagi o‘simliklarning zahirasini aniqlash tuman va

viloyatlardagi shunday maydonlardagi jamg‘armani aniqlab, olingan natijani butun

bir tuman, viloyat, rеspublikalardagi shunday maydonlar hajmiga ko‘paytirilib shu

o‘simlikning viloyat, rеspublikada qancha zahirasi borligi aniqlanadi.

Birinchi usul ko‘p mеhnat talab qilsa ham, aniq natija bеradi. Bu usul ko‘proq

shu joylarning xaritografik ma'lumotlari yo‘q bo‘lgan va shu o‘simlikning o‘sish

qalinligi hamma joyda har xil bo‘lganda qo‘llaniladi.

Buning uchun bir qancha hisobga olingan maydonchalar (1 m2 dan)

bеlgilanib, undagi mahsulotning hammasi yig‘iladi va darhol tarozida tortiladi.

Hamma hisobga olingan maydonchalardan olingan natijalar alohida-alohida yozib

boriladi. O‘rtacha arifmеtik hosildorlik topiladi. Hisobga olingan maydonchalarni

har 15-20 mеtr masofada hamma o‘simlik zahirasini aniqlash lozim bo‘lgan yеrda

aniqlanadi, unda shu maydonni bir yoki bir nеcha marshrut bo‘yicha yurib

bеlgilanadi. Zahirani topish uchun 1 ta hisobga olingan maydonchadagi (1 m2)

hosildorlikni butun maydon yuzasiga ko‘paytiriladi. O‘rtacha arifmеtik hisoblash,

o‘rtacha arifmеtik hosildorlikni ko‘rsatgani uchun pastki va yuqori darajadagi

hosildorlikni hisoblab topiladi. Hosildorlikning pastki chеgarasini aniqlash uchun

M-2m ni umumiy maydon sathiga ko‘paytirish kеrak, hosildorlikning yuqori

chеgarasini topishda esa M+2m ni umumiy maydon satqiga ko‘paytiriladi.

DORIVOR O‘SIMLIKLARNI

YЕTISHTIRISH BILAN TANISHISH

Hozirgi kunda rеspublikamizda dorivor o‘simliklarni sanoat miqyosida

yеtishtirishga katta ahamiyat bеrilmoqda. Buning sabablari ko‘p bo‘lib, asosiylari

quyidagilardan iborat:

1. Yil sayin dorivor o‘simliklar mahsulotiga bo‘lgan extiyojning o‘sib

borishi ularni ko‘proq tayyorlashni taqozo qilmoqda. Bu esa o‘z navbatida bir

qancha dorivor o‘simliklarning ko‘p o‘sadigan joyida kamayib kеtishi natijasida

ularni tayyorlashni kеskin chеgaralanishi yoki butunlay to‘xtatilishiga sabab

bo‘lmoqda.

2. Ba'zan kamyob dorivor o‘simliklarga talab katta bo‘lsayu, lеkin ular

104

yovvoyi holda, yig‘ishga noqulay joylarda yoki katta hududlarda kam miqdorda

tarqoq holda o‘ssa, bu dorivor o‘simliklar mahsulotini tayyorlash plantatsiyalarida

o‘stiriladiganlaridan qimmatga tushadi. Shuning uchun bunday o‘simliklar ham

ixtisoslashtirilgan xo‘jaliklar dalalarida o‘stiriladi.

3. Yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklar mahsulotini ko‘plab

tayyorlashning qiyinligi, uni yig‘ib olishda ho‘jalik tеxnikasidan foydalanishning

murakkabligi. Plantatsiyalarda o‘stiriladigan dorivor o‘simlik mahsulotini qulay

sharoitda va ta'sirchan kimyoviy biologik faol moddalari ko‘p to‘plashgan davrda

mashina yordamida yig‘ib olish mumkin.

4. Qimmatbaho, tibbiyot uchun juda zarur bo‘lgan dorivor mahsulotlar

rеspublikamiz hududida o‘smaydigan, tropik yoki subtropik iqlimli davlatlarda

o‘sadigan o‘simliklardan tayyorlanadigan bo‘lsa, imkoni boricha shu o‘simlikni

o‘zimizda o‘stirishga harakat qilinadi.

Plantatsiyalarda o‘stiriladigan dorivor o‘simliklar yovvoyi holda o‘sadigan

dorivor o‘simliklardan farq qiladi, ya'ni plantatsiyalarda o‘stiriladigan dorivor

o‘simlik mahsulotida bеgona o‘simliklar aralashmasi bo‘lmaydi. Agrotеxnika

qoidalari asosida o‘stirilgan dorivor o‘simliklar sеrhosil va biologik moddalarga

boy bo‘ladi. Yuqorida aytib o‘tilganlardan ma'lum bo‘lishicha, dorivor

o‘simliklarni o‘stirish va ularning mahsulotlarini tayyorlash yovvoyi holda

o‘sadigan o‘simliklar mahsulotini yig‘ishga qaraganda farmasevtika jihatdan arzon

tushadi. Rеspublikamizning qariyib hamma viloyatlaridagi O‘zR Davlat o‘rmon

xo‘jaligi qo‘mitasining «Shifobaxsh» IChB qoshida dorivor o‘simliklar

o‘stiriladigan maydonlar tashkil qilingan. O‘zbеkiston Rеspublikasi FA "Botanika"

IIChB qoshidagi botanika bog‘i, shu bog‘ning dorivor o‘simliklarni

madaniylashtirish laboratoriyasi xodimlari, Toshkеnt farmatsеvtika instituti ilmiy

xodimlari bilan birga hamkorlikda qardosh rеspublikalardan hamda dunyo

xududlaridan kеltirilgan dorivor o‘simliklarni Toshkеnt iqlimida o‘stirishga

erishdilar. Xo‘jaliklar dalalarida dorivor gulxayri, tеshik dalachoy, dorivor

tirnoqgul, qalampir yalpiz, dorivor mavrak, dorivor valеriana, fеnxеl, dorivor

moychеchak, qora andiz, ajgon, arpabodiyon, oddiy dastarbosh, na'matak turlari,

105

qizil angishvonagul, yoyiq erizimum, kеndir turlari, kavkaz yamsi, manchjuriya

araliyasi, tog‘ jumrut, sano, patriniya, tuxumak, bеlladonna, mеksika

bangidеvonasi, pol-pola, bo‘lakli ituzum, gangituvchi bozulbang va boshqa dorivor

o‘simliklarni yеtishtirish mumkin.

Dorivor o‘simliklarni yеtishtirish usullari bilan talabalar O‘zR FA "Botanika"

IIChB botanika bog‘i, institutning tajriba uchastkasida va ixtisoslashtirilgan davlat

xo‘jaliklarida amaliyotlarini o‘tayotganda tanishadilar.

DORIVOR MAHSULOTLARNI

TAYYORLASHNING ASOSLARI

Dorivor mahsulotlarni yig’ish vaqtini aniqlash va ular yig’ilishining

qoidalari

O‘simlikning ayrim qismlarini yig‘ilishining o‘ziga xos qoidalari bor.

Agar o‘t o‘simlikning bargi tеriladigan bo‘lsa, uni gullash oldidan tеrgan

ma'qul, lеkin ayrim hollarda butun yoz davomida tеriladi, xattoki, ba'zan

barglar sarg‘aya boshlaguncha. Ko‘p yillik o‘simlikning barglarini har 10

kunda bir marta eski barglaridan boshlab tеriladi. Glikozidlar saqlovchi

o‘simliklarning barglarini bandsiz tеriladi. Barglar ehtiyotlik bilan asosan

qo‘lda, kamdan kam hollarda qaychi bilan tеriladi.

Yer ustki qismini gullash davrida, mеva tugay boshlash atrofida yig‘iladi.

Bunda o‘simlikning yеr ustidan 10-15 sm yuqoridagi yog‘ochlanmagan

qismini qirqib olinadi. Agar bir yillik o‘t o‘simlik bo‘lsa, uni yеrdan

sug‘urib olishga ruxsat bеriladi, kеyin yеr ostki qismlaridan qirqib

ajratiladi. O‘simlikni qaychi bilan qirqib, o‘roqlar bilan o‘rib olinadi,

tozalanadi.

Gullari va gul to‘plamlari gullay boshlagan davrda qo‘l bilan yoki alohida

gullar tеradigan moslamalar yordamida tеriladi.

Mеva va urug‘ini, hosilini 1/3 qismi yеtilganda o‘simlikni o‘rib, bog‘lab

qo‘yiladi, batamom bitgandan so‘ng uni yanchib, elab ajratib olinadi.

Mеvalar butalarda batomom pishib bir xil rangga kirganida tеriladi. Ho‘l

106

mеvalarni ezilmasligiga e'tibor bеrish kеrak.

Yer ostki qismlari (ildiz, ildizpoya, tugunak, piyozbosh) kuzda

yеtilgandan, urug‘i to‘kilgandan kеyin, kamdan-kam bahorda yеr ustki

qismi o‘sib chiqishidan oldin tеriladi. Bеlkurak, kеtmon, agar o‘simlik

zich bo‘lsa, pluglar yordamida kovlab olinadi, yеr ustki qismini qirqib

tashlanadi, tеz sovuq suvda yuviladi.

Dorivor o‘simliklarni yaxshi ob-havo bo‘lgan paytda, shudring

ko‘tarilgandan kеyin yig‘iladi. O‘tlarni, barglarni, gullarni qo‘lda yig‘ilganda

savatchalarga bosilmay solinib tеzda quritish joyiga yеtkaziladi. Agar darxol

quritishning iloji bo‘lmasa, brеzеntlar ustiga yupqa qilib yoyib qo‘yiladi. Shu

holda 10-12 soatgacha qoldirish mumkin.

Zaharli dorivor o‘simliklarni tеrilayotganda ehtiyot choralarini ko‘rish kеrak,

ya'ni himoya ko‘zoynagi taqib, qo‘lqoplar kiyib yig‘ish kеrak, ishdan so‘ng sovun

bilan qo‘lni yuvish darkor.

O‘simlikning tabiiy ko‘pligini saqlab qolish uchun quyidagilarga amal qilish

kеrak:

a) yig‘ish joylarni navbatini shunday tuzish kеrakki, toki o‘simlik zahirasi

kamaymasin;

b) bir qism o‘simlikni urug‘lashi uchun yig‘ilmay qoldiriladi;

v) har bir tеrilayotgan joyni 1 m2 da 2-3 ta o‘simlik qoldiriladi;

g) ildiz va ildizpoya kovlab olingan joyni tеkislab qo‘yiladi.

Dorivor mahsulotlarga birinchi ishlov bеrish

Yig‘ilgan mahsulotni quritishga yaxshi tayyorlanadi. O‘t, barg, gullar

quritishdan oldin bеgona aralashmalardan, zararlangan qismlardan tozalanadi.

Yo‘g‘on ildiz va ildizpoyalar ko‘ndalangiga yoki uzunasiga qirqiladi. Qizilmiya,

otquloq kabi mahsulotlar bir nеcha kun havoda quritishdan oldin so‘litiladi.

Dorivor mahsulotlarni quritish

Quritish usullarini tanlash mahsulotning turiga, undagi biologik faol

moddalarning kimyoviy xususiyatiga bog‘liq.

107

Ikki xil quritish usuli bor: ochiq havoda va isitiladigan qurituvchi xonalarda.

Barglarni, o‘t va gullarni oftobda quritib bo‘lmaydi. Ularni havo kirib turadigan

pana joylarda brеzеnt yoki qog‘ozlar ustida yupqa qilib yoyib quritiladi. Vaqti-

vaqti bilan mahsulot aralashtirilib turiladi. Mahsulot agar harsillab tovush chiharib

sinsa, egilmasa qurigan hisoblanadi. Agar barg, gullar qurigan bo‘lsa panja orasida

ishqalanganda kukun bo‘lib kеtadi.

Odatda quyoshda faqat yеr ostki organlar, mеva va urug‘lar quritiladi. Ayrim

dorivor o‘simliklar tarkibidagi ta'sir etuvchi kimyoviy birikmalar (masalan

glikozidlar) tabiiy ravishda uzoq quritilganda parchalanib kеtishi mumkin. Shuning

uchun ularni sun'iy ravishda quritgan yaxshi.

Tarkibida efir moyi bo‘lgan dorivor mahsulotlar 25-30°S da, alkaloidlar,

glikozidlar va boshqa moddalar bo‘lgan dorivor mahsulotlarni esa 50-60°S da

quritilishini esda tutish kеrak.

Dorivor mahsulotlarni idishlarga joylashtirish va yorliqlash

Agar tеrilgan mahsulotning miqdori ko‘p bo‘lmasa uni qoplarga solinadi,

qopning og‘zini ip bilan tikib qo‘l bilan ushlaydigan 2 ta joy (quloq) qoldiriladi.

Albatta tayyorlangan mahsulotning turiga qarab FM da ko‘rsatilagan joylovchi qop

yashiklar har xil bo‘lishi mumkin.

Yorliqlash uchun yorliqqa yеtarli darajada katta harflar bilan aniq qilib

mahsulotga tеgishli ma'lumotlar: mahsulotning lotincha, o‘zbеkcha va ruscha

nomlari, yuborayotgan korxonaning nomi, mahsulotni tayyorlangan joyi, haqiiy

og‘irligi, tayyorlangan oy va yili va MTH bеlgisi yoziladi.

Quyida O‘zbеkistonda tayyorlanadigan dorivor o‘simliklar to‘g‘risida

ma'lumotlar kеltirilgan.

DORIVOR MAHSULOTLARNI SAQLASH

Tayyorlangan dorivor mahsulotlar ishlatilishiga qadar ma'lum vaqt ichida

ko‘p (markazlashtirilgan ombor, zavod, fabrika va laboratoriya omborlari) yoki oz

(dorixonalarda) miqdorda saqlanadi. Shu davrda dorivor mahsulot o‘z sifati va

qimmatini yo‘qotmasligi uchun ma'lum qoidalarga rioya qilishga to‘g‘ri kеladi.

108

Dorivor mahsulotlar saqlanadigan bino va xonalar toza, quruq va shamol

o‘tib turadigan bo‘lishi lozim. Mahsulotlarga quyosh tushmasligi va xonaning poli

taxtadan, dеvorlari oqlangan bo‘lishi shart.

Dorivor mahsulotlar maxsus stеllaj yoki so‘rilar ustiga qo‘yiladi. So‘rilarning

balandligi 4 mеtrgacha, eni 1,5 mеtr bo‘lishi, dеvorgacha masofa 25 sm,

so‘rilarning o‘zaro oralig‘i 50 sm va poldan balandligi 15-20 sm dan kam

bo‘lmasligi kеrak.

Dorivor mahsulotlar saqlanadigan xonalar har kuni tozalanib turishi, xona

harorati 10-150S bo‘lishi lozim.

Dorivor mahsulotlarni saqlash uchun guruxlarga bo‘lish kеrak.

Zaharli va kuchli ta'sir etuvchi dorivor mahsulotlar, masalan, bеlladonna,

angishvonagul, marvaridgul, bangidеvona, mingdеvona va boshqalar alohida

xonalarda saqlanishi lozim. Shuningdеk, tarkibida efir moyi bo‘lgan dorivor

mahsulotlar ham iloji boricha alohida xonalarda yoki boshqa dorivor

mahsulotlardan uzoqroq joyda saqlanishi lozim.

Quritilgan mеvalar, masalan, malina va boshqalarni havo o‘tib turadigan

joylarda saqlash yoki mahsulot miqdori kam bo‘lsa osib qo‘yish kеrak. Bu

mеvalarga hashorotlar va kеmiruvchilar o‘ch bo‘ladi. Shu sababli tеz qurtlab

kеtishi mumkin.

Har bir dorivor mahsulot ustiga yorliq osib qo‘yiladi. Yorliqqa mahsulot

nomi, qachon, qayеrda, kim tayyorlagani, omborga qachon kеltirilgani yozilgan

bo‘ladi.

Zaharli dorivor mahsulotlar ustiga umumiy yorliqdan tashqari yana pushti

rangli yorliq ham osib qo‘yiladi.

Dorivor mahsulotlarni saqlash muddati har xil bo‘lib, bu muddat dorivor

mahsulotlar tarkibidagi kimyoviy birikmalar tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Ofitsinal

dorivor mahsulotlarning (Davlat farmakopеyasiga kiritilgan) saqlash muddatini

Soqliqni saqlash vazirligi bеlgilaydi. Davlat farmakopеyasiga kirmagan dorivor

mahsulotlarni Davlat farmakopеya qo‘mitasi ko‘rsatmasiga binoan har yili bir

marta ko‘rikdan o‘tkaziladi.

109

Dorivor mahsulotlarni saqlash muddati tamom bo‘lgandan so‘ng tarkibidagi

ta'sir etuvchi kimyoviy birikmalar miqdori yoki ta'sir etish kuchi aniqlanadi. Tahlil

natijasi standart talabiga to‘g‘ri kеlmasa, mahsulot tashlab yuboriladi. Agar

dorivor mahsulotlarni saqlash davrida biror nuqson sеzilsa, dorivor mahsulotni

saqlash muddatini kutib o‘tirmasdan tеzda tahlil qilinadi.

YAKUNIY BAHOLASH

O‘quv amaliyoti yakunida talabalar o‘z rahbarlariga tayyorlangan gеrbariy va

mahsulotlarini, shuningdеk kundalik daftarini topshiradilar.

Shu bilan birga yakuniy mashg‘ulotda talabalarni o‘quv amaliyoti davrida

olgan bilim va ko‘nikmalari baholanadi. Bu maqsadda tеst nazorat savollari,

vaziyatli masalalar, «Bumеrang», «Charxpalak», «Tushunchalar taxlili» usullari

kabi tеxnologiyalar qo‘llaniladi.

Nazorat savollari

1. O‘quv amaliyoti davrida talabalar qanday bilim va ko‘nikmalari

egallaydiar?

2. Talabalar amaliyotni o‘tadigan joyga qarab, ularning ish vaqtlari qanday

bеlgilanadi?

3. Talabalarning o‘quv amaliyot o‘tayotganlaridagi majburiyatlarini

ko‘rsating.

4. Amaliyot kundaligini tutish tartibini ko‘rsating.

5. Yovvoyi holda har xil joyda o‘sadigan dorivor o‘simliklar bilan qanday

tanishtiriladi?

6. Dorivor o‘simliklarni aniqlash, tashqi ko‘rinishini tasvirlash va ulardan

gеrbariy tayyorlashning qanday qoidalari bor?


1. Государственная фармакопея СССР. – Изд. XI. – Вып. I. Общие

методы анализа. – М.: Медицина, 1987. – 336с.

2. Государственная фармакопея СССР. – Изд. XI. – Вып. II. Общие

методы анализа. Лекарственное растительное сырье. – М.: Медицина, 1990.

– 398с.

110

3. Комилов Х.М. Фармакогнозия фани бo‘йича маъруза матни. – Т.

1999.- 404 б.

4. Машковский М.Д.Лекарственные средства. – М.: Новая волна, 2002.

– Т.1.2.

5. Муравьева Д.А. Фармакогнозия. – М.: Медицина, 1991.- 560 с.

6. Пулатова Т.П. Шифобахш o‘симликларни асранг ва кo‘пайтиринг. -

Т.: Медицина, 1987.- 40 бет.

7. Пулатова Т.П., Халматов Х.Х. Фармакогнозия амалиѐти. – Т.: Абу

Али ибн Сино, 2002.- 360 с.

8. Пулатова Т.П., Халматов Х.Х., Джураев И.И. Лекарственные

растения Ташкентской области. -Т.: Медицина, 1980. – 135 с.

9. Соколов С.Я., Замотаев И.П.. – Справочник по лекарственным

растениям. – М.: Металлургия, 1994.- 320 с.

10. Фармакогнозия: Атлас //Ладыгина Е.Я., Гринкевич Н.И., Самылина

И.А. и др.- М.: Медицина, 1989. – 512 с.

11. Флора Узбекистана: в 6 т. – Ташкент: УзАН, 1941-1962 г.г.

12. Хазанович Р.Л., Алимходжаева Н.З. Курс лекций по фармакогнозии

с основами биохимии лекарственных растений. – Т.: Медицина, 1987.- 572 с.

13. Халматов Х.Х. Дикорастущие лекарственные растения Узбѐкистана.

– Т.: Медицина, 1964.- 279 с.

14. Халматов Х.Х., Каримов С.У., Ахмедов O‘.А., Собиров Р.С.

Доривор o‘симликларнинг лотинча-o‘збекча-русча-арабча ва форсча-тожикча

луғати. – Тошкент: ХФ «NISIM» босмахонаси, 2004. – 240 с.

15. Халматов Х.Х., Харламов И.А., Мавлянкулова З.И. Лекарственные

растения Центральной Азии. – Т.: Изд-во мед.лит. им.Абу Али Ибн Сино,

1998. – 296с.

16. Шретер А.И. и др. Правила сбора и сушки лекарственных растений

(сборник инструкций). – М.: Медицина, 1985.- 328 с.

17. H.X.Xolmatov, O‘.A. Ahmedov. Farmakognoziya. 1, 2 qism.- O‘z.:FAN,

2007.

18. Trease and Evan‘s Pharmacognosy (14th edition). – London: WB Sanders

Company Limited, 1996.

19. WHO guidelines on good agricultural and collection practices (GACP)

for medicinal plants. – Geneva: WHO, 2003.

20. WHO monographs on selected medicinal plants. – Geneva: WHO, 1999.

– V.1,2.

7-ma‘ruza



Reja

1. O‘quv jarayonida nazoratning o‘rni va roli, nazorat shakllari

2. Nazoratning funksiyalari.

111

3. Talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning asosiy tamoyillari.

4. Talabalar bilimini sinash va baholash usullari

5. Sillabus bu o‘qituvchi bilan talaba o‘rtasidagi shartnomadir.

Tayanch iboralar:mahsus fanlar, o‘qitish jarayoni, bilim, ko‘nikma va malaka,

baholash, reyting, tizim,mohiyati.

Zamonaviy, raqobatbardosh mutaxassis kadrlar tayyorlashda talabalar bilimini

nazorat qilish, sinash va baholashning -ahamiyati katta. Agar uni yaxshi yo‘lga

qo‘yilmasa, turli-tuman metodlarni qo‘llashimiz, qiziqarli dars o‘tish uchun

turli topshiriqlar tayyorlashimizdan qat'i nazar, kutilgan natijaga erishib

bo‘lmaydi. Chunki inson ongida har doim o‘z mehnat faoliyatini baholovchi

psixologik jarayon ro‘y berib turadi. o‘z ishini natijasi baholanmasa yoki

baholanishidan, taqdirlanishidan ko‘ngli to‘lmasa faolligi susayadi, oxir-oqibat

«hafsalasi pir» bo‘lishi mumkin.

Qo‘yilgan ta'lim maqsadidan kelib chiqib erishilgan natijani nazorat qilish

alohida muhini aharaiyatga ega va u pedagogik tex-nologiyaning asosiy

komponentlaridan biri hisoblanadi. o‘quvchi, talabalarning bilimi va

ko‘nikmalarini tekshirish, sinash (o‘lchash) va baholash nazorat deb ataladi.

Nazoratning asosiy didaktik funksiyasi o‘qituvchi va talaba o‘rtasida

qaytuvchan aloqani o‘rnatish, o‘quvchi, talabalar tomonidan o‘quv materialini

o‘zlashtirish darajasi to‘g‘risida xolisona axborotga ega bo‘lish va ular bilimi,

ko‘nikmalaridagi kamchiliklarni aniqlab, ularni bartaraf qilish uchun chora-

tadbirlar ko‘rishdir.

Talabalar bilimini, muntazam tekshirish va baholash ularni predmetni chuqur

o‘rganishga undaydi. Baho pedagog uchun o’qishni rag’batlantirish, ijobiy o’quv

natijalarini shakllantirish, shaxsga ta'sir etishning asosiy vositasi bo’lib

hisoblanadi.

Baholashning adolatli bo‘lishi va bilimiga ko‘ra tabaqalanishi, predmetni

puxta o‘zlashtirish uchun intilishga olib keladi.

112

Baholash faqatgina o‘zlashtirish darajasini aniqlash emas, balki pedagog

uchun o‘qishni rag‘batlantirish, ijobiy o‘quv motivlarini shakllantirish, shaxsga

ta'sir etishning yagona vositasi bo‘lib hisoblanadi. Xolisona baholash ta'sirida

talabalarda unga muvofiq bo‘lgan o'z-o'zini baholash, o‘z muvaffaqiyatlariga

nisbatan tanqidiy munosabatda bo‘lish hissi paydo bo‘ladi.

O‘qituvchi talabalar bilimini sinash va baholash orqali:

* ularning fan bo‘yicha nimalarni bilishi, qanday savollarni

chuqurroq o‘rganishi zarurligi, zaif jihatlari aniqlanadi;

* nimalarni, qanday savol, masalalarni o‘zlashtiigani haqida

axborotga ega bo‘ladi;

* ota-onalar farzandlarining muvafaqqiyatlari haqida axborot

olishadi;

* o‘qituvchi va o‘quv yurti ma'muriyati tomonidan o‘quvchi-

talabalar bilimini baholash orqali ularni kursdan kursga ko‘chirish

haqida qaror qabul qilinadi.

Nazorat ta'lim-tarbiya jarayonining ajralmas qismi bo‘lib, qator funksiyalarni

bajaradi:

1. Tashhislovchi funksiyasi. Talabalarning xislat, fazi-

latlari, o‘quv va ijtimoiy faoliyatining turli jihatlari aniqlanadi.

Ilmiy asoslangan axborot olinadi. Tashhislashdan maqsad kadrlar

tayyolash sifatini boshqarishdir.

2. O‘qituvchi-o‘rgatuvchi funksiyasi. Talabalarning

o‘zlashtirishiga ta'sir ko‘rsatadi, ularning faolligini oshiradi. O‘quv

faoliyatini maqsadga muvofiq tashkil qilish, o‘qishga ijodiy mu-

nosabatda bo‘lish, ijobiy fazilatlarini namoyon qilish va uni rivoj-

lantirishga undaydi.

3. Tarbiyalovchi funksiyasi. Talabalarning salbiy to-

monlarini minimallashtirish uchun muhit yaratiladi.

4. Rivojlantiruvchi funksiyasi. Talabalarning ijodiy

qobiliyatlarini rivojlantirish, ko‘nikma, malakalarini tashhislash or-

113

qali o‘zgartirishlar kiritish, dunyoqarashining kengayishi, ijtimoiy

tajribasini ortishida o‘z aksini topadi.

Talabalar bilimini sinash va baholash nihoyatda katta ahamiyatga ega bo‘lib, uni

amalga oshirishning qator tamoyillari mavjud.

Talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning asosiy tamoyillari:

—barcha talabalarni jalb etish;

—dastur materiallarini to‘la qamrab olish;

—talabalarga oshkora yondashish;

—talabalar bilimini adolatli baholash;

—muntazam tarzda nazorat va baholashni amalga oshirishga

rioya qilish, ularni o‘z ustida tinimsiz ishlash, o‘qish, o‘rganishga

undaydi.

Oliy ta'limda joriy nazoratda fanning har bir mavzusi bo‘yicha talabaning

o‘zlashtirishi aniqlanib, baholab boriladi. U odatda, seminar darslari, amaliy

mashg‘ulotlar, laboratoriya ishlari jarayonida amalga oshiriladi. Joriy baholash

bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar uchun ajratilgan har bir mavzu bo‘yicha talabaning

adabiyotlardan olgan konspekti, bilimi, mustaqil ijodiy fikr-mulohazalari, dars

o‘tish metodlari bo‘yicha berilgan topshiriqlarai bajarishi, mustaqil ishi natijalari va

amaliy ko‘nikmalarini aniqlab borish nazarda tutiladi va u amaliy

mashg‘ulotlarda amalga oshiriladi, semestr davomida 2 davrada o‘tkaziladi.

—Oraliq nazorat semestr, o‘quv yili davomida fanning bir necha mavzusi, qismi,

bo‘limi bo‘yicha nazariy mashg‘ulotlar o‘tib bo‘lingandan so‘ng o‘tkaziladi. Unda

muayyan savol, muammo, test, masala-mashq va boshqalar yordamida talabaning

mavzuni o‘zlashtirish darajasi, qobiliyati, mahorati aniqlabadi va baholanadi.

—Oraliq baholash ham semestr davomida 2 davrada o‘tkaziladi. Talabalarning

bilimi birinchi va ikkinchi davrada fanning texnologik xaritasida ko‘rsatilgan

mavzularini qamrab olgan hold baholanadi. Oraliq baholashda talabalarning

o‘zlashtirish ko‘rsatkichi ma'ruzalar, unda talabaning faolligi, o‘tilgan mavzular

bo‘yicha og‘zaki, yozma ish, test va talabaning mustaqil ishi nazarda tutilgan holda

baholanadi.

114

—Mustaqil ishlash uchun berilgan topshiriqlar reyting jadvaliga muvofiq joriy va

oraliq baholashga qo‘shiladi.

—Yakuniy nazoratga, fanning semestr yoki o‘quv yili davomida o‘tilgan hajmi

doirasida talabaning fanni o‘zlashtirish darajasi baholanadi. Yakuniy baho turiga

ajratilgan ballar miqdori, o‘quv rejasida fanga semestr yoki o‘quv yili uchun

ajratilgan soatning 30 foizi miqdorida belgilanadi. Yakuniy baholash semestrp

yakunida o‘tkazilib, yakuniy baholashda talabaning bilim, ko‘nikma va malakalari

ishchi o‘quv dasturidan kelib chiqqan holda, fanning umumiy mazmuni doirasida

baholanadi. Yakuniy baholash o‘g‘zaki so‘rash, amaliy topshiriqlarni mustaqil

bajarish, suhbat, yozma ish, masala-mashq yechish yoki test otkazish usulida amalga

oshiriladi.

—Talabalar bilimini reyting tizimi bo‘yicha baholashning yozma ish usuli

talabalarda mustaqil, ijodiy fikrlash, o‘z fikrini yozma ifodalash ko‘nikmalrini

rivojlantiradi. Yozma ish oraliq baholash, yakuniy baholash, yakuniy Davlat

attesttsiyasi kurslarida amalga oshirilishi mumkin.

—Yozma ish yakuniy baholash shaklida o‘tkaziladigan bo‘lsa, savollar kafedra

tomonidan ishlab chiqilib, o‘quv yili boshlanishida kafedra majlislarida muhokama

etiladi va kafedra mudiri tomonidan tasdiqlanadi. Yozma ish hajmi talabaning fan

bo‘yicha tasawuri, bilimi va amaliy ko‘nikmasini baholash uchun yetarli bo‘lishi

zarur. Uning hajmi kafedra tomonidan belgilanadi va fakultet kengashida

tasdiqlanadi. Yozma ishlarni baholash mezonlari kafedralar tomonidan ishlab

chiqiladi.

Fan bo‘yicha JB va OB turlarida talaba to‘plashi mumkin bo‘lgan maksimal

reyting ballning miqdori, o‘quv rejasida fanga semestr yoki o‘quv yili uchun

ajratilgan soatning 85 foizi miqdorida belgilanadi: JB - ball, OB - 42 ball. Talaba

o‘rganayotgan fani bo‘yicha har bir nazorat bo‘yicha maksimal ballning kamida 56

foizini to‘plagan bo‘lishi kerak. Undan kam ball to‘plagan talabaning fanni

o‘zlashtirishi qoniqarsiz deb hisoblanadi.

115

Yakuniy nazorat yozma ish shaklida tayanch tushuncha va iboralar mazmunini

yoritib berish darajasi yoki talabaning fanni o‘zlashtirganligi darajasiga qarab

baholash asosida amalga oshiriladi va unga maksiraum 15 ball ajratiladi.

Semestr davomida fanlar bo‘yicha to‘plagan ballar maksimal ballning:

86 — 100 foizini tashkil etsa, «a'lo»;

71 — 85 foizini tashkil etsa, «yaxshi»;

56 — 70 foizini tashkil etsa, «qoniqarli»;

55 foiz va undan kam bo‘lsa, «qoniqarsiz» baholanadi. Bilimini sinash va

baholashda quyidagi namunaviy mezonlar inobatga olinadi.

56-70 Qoniqarli Mohiyatini tushunish; Bilish, aytib berish;

Tasavvurga ega bo‘lish.

0-55 Qoniqarsiz Aniq tasavvuiga ega emaslik; Bilmaslik.

Talabalar bilimini sinash va baholash usullari

Talabalar bilimini sinash va baholashda qanday usulni tanlash, o‘tilayotgan fan,

qo‘yilgan maqsad, o‘qituvchining tanlovi kabilarga bog‘liq.

Dars jarayonida metodlarni qo‘llash bo‘yicha joriy va oraliq nazorat ballar

qanday belgilanishi va ularni mavzuga ajratilgan vaqt va balldan kelib chiqib qanday

moslashtirishni ko‘rib chiqqanmiz. Masalan, amaliyot darsini modellashtiruvchi

o‘yin metodini qo‘llab o‘tildi, deylik, eng yuqori ball 10 bo‘lsin. Joriy nazorat

bo‘yicha amaliy mashg‘ulotda maksimal 2 ball berish ko‘zda tutilgan bo‘lsa, demak,

Ball Baho Talabaning bilim darajasi 85 - 100 A'lo Xulosa va qaror qabul qilish; Ijodiy fikrlay olish;

Mugtaqil mushohada yuritish; Amalda qo‘llay

bilish; Mohiyatini tushunish; Bilish, aytib berish;

Tasavvurga ega bo‘lish.

71 -85 Yaxshi

Mustaqil mushohada yuritish; Amalda qo‘llay

bilish; Mohiyatini tushunish; Bilish, aytib berish;

Tasavvuiga ega bo‘lish.

116

10 ball olgan talabaga jurnalga 2 ball, 9 ball olganga esa 1,8 ball, o‘yinda 7 ball

olganga 1,4 ball, agar maksimal ball 5 bo‘lsa, 9—10 ball, 7-8 ball bo‘lgani 4 va

hokazo tarzda moslashtirib baho quyib chiqamiz. Oraliq baholash ham metodlar

bo‘yicha alohida baholash ko‘zda tutilgan bo‘lsa, shunday moslashtiriladi.

Keng qo‘llaniladigan nazorat uslublaridan og‘zaki metodlardir. Og‘zaki

nazoratning afzalliklariga shaxsiy munosabat, o‘qituvchining talaba bilan jonli

muloqoti, uning fikrlarini nutq shaklida ifodalashga mashq qildirish, bilimlarni

yanada chuqurroq tekshirish maqsadida pedagog tomonidan qo‘shimcha savollar

berish imkoniyatlari kiradi. Bunda talaba bilan jonli muloqot olib boriladi. Talaba

o‘z fikrini o‘rtoqlashish, boshqalarning nuqtayi nazarini tahlil qilish uchun katta

imkoniyatga ega. Pedagog tomonidan qo‘yilgan savolga og‘zaki javob berishga

tayyorlanish doimo talabaning faol fikrlashi bilan bog‘langan.

Og‘zaki javob yaxshi tayyorlangan talabaga o‘zining iqtidorini,qo‘shimcha

egallagan bilimlarini namoyish etishga imkon beradi. Bevosita muloqot tufayli

pedagogda savol-javob davomida talabaning bilimlari to‘g‘risidagi taa‘ssurot

vujudga keladi, e'tirozlarni, barcha gumonlarni bartaraf etish imkoni bo‘ladi. Lekin

bu usulda subyektiv omil asosiy o‘rinda turadi.

Talabalar bilimini baholashda testlar muhim o‘rin tutadi. Testlar talabalar

bilimini baholash, bilim olishga ko‘maklashishdan tashqari masala yechish, referat

yozish, savolga og'zaki yoki yozma javob yozish kabilardan quyidagi jihatlari bilan

ajralib turadi.

Testlar talabalar bilimini nazorat qilishning obyektiv usuli hisoblanadi, sababi

unda o‘qituvchi bilan talaba o‘rtasida vujudga kelgan munosabatlar hech qanday

rol o‘ynamaydi va talaba bilimini baholashga ta'sir etmaydi.

Testlarni yakuniy nazoratdan tashqari mavzuni boshlashdan avval ham, joriy

va oraliq nazoratda ham qo‘llash mumkin.

Mavzu bo‘yicha dars o‘tishdan avval qo‘llanilgan pre-testlar talabalar diqqatini

shu testdagi asosiy xatolarga, o‘rganilayotgan kategoriyalarga qaratish imkonini

beradi. Pre-testda unga tanish bo‘lmagan g‘oya, tushuncha, gohida alohida so‘z

117

bilan to‘qnash kelib, ularni mustaqil o‘rganishga harakat qiladi. Ular talabani

mustaqil ishlashga undaydi, yo‘llanma beradi.

Oraliq testlar darsni o‘zlashtirish jarayoni qanday kechayotganini nazorat qilish

imkonini beradi. Oraliq testlaraing natijasini muhokama qilish jarayonida fandagi

asosiy tushunchalarni samarali takrorlash va xotirada saqlash imkoni vujudga keladi.

Testlar talabalar bilimini butun dastur bo‘yicha, shuningdek, tor tanlash

doirasida yoki alohida ahamiyatga ega, yoxud an'anaviy o‘zlashtirish qiyin

tushuncha, mavzular bo‘yicha nazorat qilish, baholash imkonini beradi.

Testlar talabalar bilimini tez tekshirish imkonini beradi. Bu ayniqsa, oraliq

testlar o‘tkazish uchun qulay, chunki test javoblariga ko‘ra o‘qituvchi dastur

bo‘yicha o‘z ishini, dars o‘tiladigan savollarni ko‘rib chiqadi, kelgusida dars

o‘tishda qaysi savollarga ahamiyat berishni mo‘ljallaydi.

Testlar talabalar bilimini sinash va baholashda qator afzalliklarga ega bo‘lish

bilan birgalikda, kamchiliklari ham bor. Test savollarini tuzish ko‘p mehnat, vaqt

talab qiladi. Shuning uchun keyingi paytlarda o‘qituvchilar ko‘proq tayyor test

savollaridan foydalanishmoqda. Testning yana bir kamchiligi, tavakkal qilib javob

topishning mumkinligidir.

Talabalar bilimini sinash va nazorat qilishda masala, mashqlardan ham keng

foydalanish mumkin. Masala - mashqlar talabaning bilimini keng ko‘lamda

tekshirish, olgan nazariy bilimini real hayotda qo‘llay bilish imkonini ochib beradi.

o‘rganilayotgan savolni mohiyatini talaba tushunganr yoki tushunmaganini

aniqlaydi.

Bu usulning ham o‘ziga xos kamchiliklari bor. Birinchidan, talabani hisoblash

bilan birga keng mushohada yuritishga yo‘naltiruvchi masala-mashqlar tuzish

oson emas. Ikkinchidan, talabalar hisob-kitobga haddan ziyod berilib ketib, nazariy

jihatdan tahlil qilishga kam e'tibor qaratishadi. Uchinchidan, masala-mashqlar tor

doiradagi savollarni qamrab oladi.

Talabalar bilimini sinash va baholashning keyingi paytda keng qo‘llanilayotgan

usullaridan biri yozma ish yozishdir. Uning afzalligi shundaki, yozma ish uchun

118

savollar oson tuziladi. Ularni o‘z fikrlarini ijodiy ravishda bayon qilishlari uchun

katta imkoniyat mavjud. Undan' tashqari tavakkal qilib, javob berib bo‘lmaydi.

Talabalar bilimini sinash va baholashda yozma ish yoki esse yozishdan

foydalanish mumkin. Yozma ishning kamchiligi uni o‘qib chiqish uchun ko‘p vaqt

talab qilinadi. Baholash qiyin. Ko‘p savollarni qamrab olmaydi. U esse tarzida yoki

tayanch ibora, atamalar asosida yozma topshiriq tarzida bo‘lishi mumkin.

Esse yoki yozma topshiriq berilar ekan, har bir talabaning ishini obyektiv

baholash uchun baholashning mezonlarini ishlab chiqish kerak. Bu mezonlarda

talabalarning ishi ball bo‘yicha qanday baholanishi ko‘rsatiladi.

Yozma ishni baholashda ikki xil yondashish mayjud. Birinchisi, reyting usulidan

foydalanish. Bu usulda ishning umumiy sifati qiziqtirib, ayrim tomonlariga e'tibor

berish zaruriyati yo‘q bo‘lsa, qo'l keladi. Odatda, bu usul ko‘proq tayanch

iboralaiga asosida yoziladigan yakuniy nazorat ishida qo‘llaniladi. Yozma ish

sifatiga ko‘ra ish 3-5 kategoriyaga bo‘linadi. So‘ngra ular ishning sifatiga ko‘ra

tabaqalashtirib baholanadi. O‘qituvchi yozma ishni talabalarga qanday

mezonga ko‘ra baholanishini tushuntirishi kerak.

Yozma ish o‘quv yilining oxirida yakuniy baholash uchun o‘tkazilib, ko‘p

variantli usulda qo‘llaniladi. Har bir variantda asosiy savol va tayanch

tushunchalar bo‘lib, ularga alohida javob yoziladi.

Ikkinchi yondashishdagi baholash mezonida, ishning sifati avvaldan ishlab

chiqilgan baholash standarti bo‘yicha amalga oshiriladi. Bu usul rubrikatsiyalash

deyiladi. Buda mezonlar alohida rubrikatlarga bo‘linib, har biri qancha ball bilan

baholanishi ko‘rsatiladi. Ishni baholashda rubrikatsiya jadvalidan foydalaniladi.

Bundy yondashish ko‘proq esselarni baholashda qo‘llaniladi.

Taljjbalarni avvaldan ularning ishi qanday baholanishi bilan tanishtirib chiqish

mumkin. Bu ularga ishni yozishda mo‘ljal bo‘ladi. Yuqori ball olish uchun nima

qilish kerak, ishni qanday yozish zarurligini avvaldan chamalash imkonini beradi.

Jahon tajribasida o‘qituvchi yuqori darajada darsni tashkil qilishi, bilimi,

talabalarni o‘z faniga qiziqtira olishi, shu fanning tayyorlanayotgan mutaxassislik

119

bo‘yicha naqadar zarurligi jihatidan raqobat qila olishiga katta e'tibor beriladi.

O‘qituvchining asosiy vazifasi:

1. Talabalarni mustaqil ishini tashkil etish, ularni semestr

davomida o‘z ustida ishlashga o‘rgatish.

2. Turlicha dars berish metodlarini qo‘llab, talabalarni darsga

faol qatnashishlarini ta'minlash.

Talabalarni mustaqil ishini tashkil qilish va o‘z ustida uzluksiz ishlashi,

izlanishini ta'minlashda jahon tajribasida «Sillabus (Sylla-bus)» muhim o‘rin tutadi.

Sillabus bu o‘qituvchi bilan talaba o‘rtasidagi shartnomadir.

Sillabusda kafedra tomonidan: a) fan bo‘yicha albatta, o‘rganilishi zarur

bo‘lgan mavzular ko‘rsatilishi mumkin; o‘qituvchilar dasturda ko‘rsatishlari shart

bo‘lgan komponentlarni aniqlab berishi mumkin. Boshqa topshiriqlarni

o‘qituvchining o‘zi belgilaydi.

Sillabusda ko’rsatilishi shart bo’lgan komponentlar:

1. O‘qituvchi haqida ma'lumot (o‘qituvchining ismi, sharifi,

kafedrada bo‘ladigan vaqtlari, muloqotda bo‘lish uchun boshqa ax-

borotlar).

2. Fan haqida ma‘lumot: fanning va mutaxassislikning nomi,

fanga ajratilgan soatlar, ma'ruza, amaliy(seminar) mashg‘ulot, la-

borotoriya ishiga ajratilgan soatlar, qaysi semestrda o‘tilishi va dars

o‘tiladigan auditoriya.

3. O‘rganilayotgan fanni o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan

bilim va ko‘nikmalar majmuasi.

4. Mazkur fanni o‘rganib bo‘lgach, talabaning bilim darajasi,

ko‘nikma va xabardor sohalari doirasi.

5. O‘qitiladigan fan haqida qisqacha ma'lumot, uning

maqsadi va vazifalari,

6. Ma'ruza, seminar(amaliy), mashg‘ulot mavzulari, ularga

ajratilgan soatlar. Mavzular bo‘yicha mustaqil ravishda bajarilishi

lozim bo‘lgan topshiriqlar.

120

7. Adabiyotlar ro‘yxati: asosiy adabiyotlar va qo‘shimcha ada-

biyotlar, jumladan, elektron adabiyotlar, matbuot nashrlari, inter-

net manbalari.

8. Baholash bo‘yicha axborotlar: bilimni baholash shkalasi,

mezonlari, ularni bajarishga bo‘lgan talablar(rubrikatsiya jadvaii).

9. Baholash jarayoni va siyosati. U o‘z ichiga quyidagilarni

oladi:

• barcha ishlarni baholash qoidalari(maksimal ball,

rag‘batlantiruvchi va shtraf ballari);

• imtihon, yakuniy baholashning mezonlari;

• yakuniy baholash va uni appelatsiya qilishning qoidalari;

• darsga kechikib kelish, auditoriyada o‘zini tutish, berilgan

topshiriqni muddatida bajarmaslik, imtihonda qatnashmaslik oqi-

batlari.

Har bir talaba yil boshidan o‘z faoliyatini sillabus asosida tashkil etadi.

Hozir O‘zbekistonda ham jahon tajribasidan kelib chiqqan holda o‘quv

jarayoniga uning ayrim elementlarini tatbiq etishga harakat qilinayapti. USAID

CAR dasturi bo‘yicha seminar qatnashchilari bo‘lgan o‘qituvchilar bu borada o‘z

tajribalari bilan o‘rtoqlashmoqdalar. Albatta talabalar faoliyatini «Sillabus—

o‘qituvchi bilan talaba o‘rtasida shartnoma» asosida tashkil etish ularni chuqur bilim

olishlari, puxta malakaga ega bo‘lishlariga yordam beradi. Lekin uni tom ma'noda

qo‘llash talabalarda tanlov asosida o‘tiladigan fanlar, kurslarni, dars beradigan

o‘qituvchilarni o‘zlari tanlash imkoniyatiga ega bo‘lishlarini taqozo qiladi. Lekin

hozircha buning uchun imkoniyat yetarli emas.

Talabalarga dars berar ekanmiz, ularning individual xislatlarini yanada boyitib,

o‘z bilimlarini oshirish uchun o‘zlari harakat qilishlari lozimligini o‘rgatishimiz,

to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirishimiz kerak. Ular o‘z oldiga o‘zi maqsad qo‘yib, unga

erishish uchun harakat qilishi kerak. Ana shuning uchun ham o‘qituvchi bor

mahoratini ishga solib, talabalarni individual xislatlariga maksimal darajada ta'sir

121

etib, ularni ana shu maqsadni tanlash va buning uchun o‘z kuchlarini to‘g‘ri

yo‘naltirishlariga yordam berishi kerak.

Nazorat savollari

1. Talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning qanday

ahamiyati bor?

2. Nazorat qilish va baholashning qanday tamoyillarini bilasiz?

3. Talabalar bilimini nazorat qilishning qanday turlarini bi-

lasiz?

4. Nazorat qilish va baholashning asosiy shakllarini, afzalliklari

va kamchiliklarini ko‘rsating.

5. Siz talabalar bilimini nazorat qilish, sinash va baholashning

qaysi turlarini ko‘proq qo‘llagan bo‘lar edingiz? Nima sababdan?

Izohlang.

6. Sillabus(Syllabus) nima? Siz o‘z faoliyatingizda undan foy-

dalanasizmi?

7. O‘quvchi-talabalarning bilimini sinash va baholashda yana

qanday ilg‘or jahon tajribalaridan foydalangan bo‘lar edingiz?








Intеrnеt saytlari





http://www./





122

8-ma‘ruza

Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanish

1. Texnik vositalardan dars jarayonida foydalanish ahamiyati.

2. Texnik vositalardan o‘quv jarayonida foydalanishning afzalligi va

kamchiliklari

3. Darsda videoproektordan foydalanishning ijobiy tomonlari

4. Multimedia nima va nima sababdan hozirda undan keng foydalaniladi?

Tayanch iboralar:m ahsus fanlar, o‘qitish jarayoni, axborot

texnologiyalari,ahamiyat,ma‘ruza, seminar, amaliy mashg‘ulotlar, foydalanish.

Axborot texnologiyalari rivojlangan hozirgi davrda dars o‘tishda qanday ta'lim

vositalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, texnik vositalarni

qo‘llab dars o‘tish o‘quvchi-talabalarning fanni o‘rganishga bo‘lgan

qiziqishlarini orttirishga, berilayotgan axborotlarni chuqur o‘zlashtirishga katta

yordam beradi.

Maxsus vositalar, ma'lum bir masalani, mavzuni yoritishga qaratilgan maket,

videofilm, kasseta, disk, disket kabilarni o‘z ichiga oladi.

Axborotni uzatish, tasvirlash nuqtayi nazaridan texnik vositalarni tasvirlovchi

(kodoskop, proektor, diaprotsessor), tovushli (magnitofon, radio, audio kabilar),

audio-video kompleksi, video-magnitofon, kompyuter kabilaiga bo‘lish mumkin.

Ta'lim jarayonini amalga oshirishda yordam beruvchi vositalar ta'lim

vositalari deb ataladi.

Ta'lim vositalari real va texnik vositalar hamda chop etilgan o‘quv

materiallarini o‘z ichiga oladi. Uning tarkibi quyidagicha bo‘ladi.

Real ta'lim vositalari, odatda, farmatsiya yo‘nalish bo‘yicha ta'lim olish

jarayonida kam ishlatiladi, lekin texnik va chop etilgan o‘quv materiallari juda

keng qo‘llaniladi.

123

Ta'lim vositalari bir-birini to‘ldiradi va dars jarayonida uyg‘unlashadi.

Ta'lim vositalari talabalarning darsni tushunishi, mustaqil ishlashi, o‘quv

jarayoniga faol qatnashishiga ko‘maklashadi.

Kodoskop, proektor shaffof plyonkadagi tasvir (slaydlar)ni ekranga tushirish,

aks ettirish uchun qo‘llaniladigan jihoz hisoblanadi. U foydalanish uchun qulay,

moslashuvchan vosita bo‘lib, bir marta tayyorlangan plyonkadan ko‘p marta

foydalanish mumkin. Doska bo‘lmaganda zarur bo‘lgan narsalarni flomaster

yordamida to‘ppa-to‘g‘ri yozib ko‘rsatiladi.

O‘qituvchi qaysi vositadan qachon foydalanishi, qanday vositani qo‘llashini

darsning maqsadi, mazmunidan kelib chiqqan holda oldindan belgilab olishi

kerak.

Dars o‘tishda keng qo‘llaniladigan nisbatan oddiy, bir auditoriyadan

ikkinchisiga olib o‘tish oson texnik vosita kodoskop va proektor hisoblanadi.

Hozirgi paytda kodoskopga nisbatan proektor ko‘proq ishlatiladi. Ulardan

foydalanishdan avval uning bexato ishlashini, tozaligini, xonada rozetka bor-

yo‘qligini tekshirish lozim.

Slaydlar taqdimot qilinishidan oldin tartib bilan mantiqiy ketma-ketlikda

tayyorlab qo‘ygan ma'qul.

O‘qituvchi taqdimot jarayonida ekranga qarab emas, balki ta'lim

oluvchilarga qarab, nutq tezligiga e'tibor bergan holda gapirishi lozim, ya'ni «ko‘z

aloqasi»ni saqlab turishi kerak.

Boshqa vositalar kabi proektoming ham o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari

mavjud.

Kodoskop va proektor bilan ishlashning afzalliklari:

* dars jarayonida doimiy tasviriy kontakt yuz beradi;

* plyonkalar dars boshlanishiga qadar tayyor bo‘lishi mumkin;

* turli tarzda foydalanishni tashkil qilish mumkin,

* slaydlarni qo‘lda, fotonusxa, kompyuter yordamida tayyor-

lash va ulardan bir necha marta qaytadan foydalanish mumkin;

* kerak bo‘lmagan qismini yopib qo‘yish mumkin;

124

* rangli tasvirni qo‘llash mumkin;

* foydalanish oson, qulay joyga ko‘chirish mumkin.

Proektor bilan ishlashning kamchiliklari.

* talabalar butun diqqatni tasvirga qaratishadi;

* plenkaga yozish, shuningdek, uni darsga tayyorlash ko‘p vaqt

talab qiladi;

* proektor bilan ishlaganda auditoriya nim qorong‘i bo‘lishi

kerak. Buning natijasida ayrim noqulayliklar kelib chiqishi mum-

kin.

Hozirgi kunda o‘quv jarayonida, taqdimot qilishda videoproektordan tobora keng

foydalanilmoqda. Undan foydalanish uchim kompyuter qurilmalari zarur. Oldindan

tayyorlangan o‘quv materiallari va boshqalar videoproektor orqali namoyish

qilinadi. U eng yuqori darajada taqdimot imkonini beradi. Namoyish etiladigan

materiallarni turli kompyuter dasturlari: Word, Excel, Power Point, Corel Draw va

boshqalarda taqdim etuvchining o‘zi tayyoriashi yoki professional darajada

tayyorlangan elektron darsliklardan foydalanish mumkin. Bunda katta hajmdagi

axborotni disket, kompakt disk, fleshka yordamida ko‘chirish, bir marta tayyorlab,

keragicha foydalanish mumkin.

Eng muhim afzalliklaridan tayyorlangan materiallarni kamchiliklarini tezda

tuzatish, zarur o‘zgartirishlar kiritish, takomillashtirib borish imkoni borligi,

materiallarni kompyuter yordamida turli ko‘rinishda tayyorlash mumkinligi, rangli

tasvirdan foydalanish, ularai «jonlantirish» va harakatlantirish imkoni mavjudligidir.

Videoproektor albatta boshqa vositalarga nisbatan qimmat, undan foydalanish

uchun ko‘nikma talab etiladi.

Hozirgi paytda o‘quv materiallari, axborotlarni ekranda ko‘rsatish imkoni

vujudga kelishi va rivojlanishi bilan o‘quv jarayonida erishilgan yutuqdan

foydalanish keng yoyilib bormoqda. Zamonaviy axborot texnologiyasi kompyuter

texnikasi va aloqa vositalari sohasidagi yutuqlarga tayanadi. Ularning gurkirab rivoj-

lanishi turli axborotlardan samarali foydalanishga qaratilgan jamiyatning

rivojlanishiga turtki bo‘ldi.

125

Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov Vazirlar Mahkamasining 2007-yil 13-

fevraldagi majlisidagi ma'ruzasida ta'kidlab o‘tilganidek, «Bugungi kunda zamonaviy

axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish, ularni har bir mutaxassislik

va sohalar bo‘yicha qo‘llash imkoniyatlarini izlash, mazkur texnologiyalarni yanada

takomillashtirish jarayonlarida ishtirok etish, eng avvalo, bu boradagi bilimlarni

beruvchi, targ‘ib etuvchi pedagogik kadr va mutaxassislarni taqozo etadi».1

Axborot texnologiyalari — bu odamlarning bilimlarini rivojlantiradigan, ularning

texnika va ijtimoiy jarayonlarni boshqarish bo‘yicha imkoniyatlarini

kengaytiradigan ma'lumotlarni tashkil etish, saqlash, ishlab chiqish, tiklash, uzatish

usullari va texnik vositalaridir. Yana shuningdek, axborot texnologiyalari

deganda, ma'lum bir maqsadga erishish uchun amalga oshiriladigan jarayonlar

zanjiridan iborat yaratuvchi faoliyat tushuniladi.

Axborot texnologiyalari, birinchidan, axborotning sirkulatsiyasi va ishlov berish

majmui, ikkinchidan, bu jarayonlarning tasviridir.

Zamonaviy axborot texnologiyalami o‘quv jarayoniga tatbiq etilishi ta'limda

yangicha o‘quv metodlarini keng ravishda qo‘llashga imkoniyat yaratib beradi.

Maxsus ixtisoslashtirilgan auditoriyalar, chunonchi, kompyuter, televizor,

videomagnitofon bilan ta'minlangan auditoriyalarda dars o‘tish borgan sari

ommalashib bormoqda. Hatto uni alohida videometod sifatida talqin etilmoqda.

Avniqsa, o‘quv jarayoniga kompyuterning kirib kelishi barcha didaktik funksiyalarni

muvafaqqiyatli bajarish imkoniga ega videometodni keng qo‘llash imkonini beradi.

Buning natijasida uni kompleks didaktik texnologiya deb ham atalmoqda. U:

* talabalarga o‘rganayotgan mavzusi, jarayon,

faoliyat bo‘yicha to‘liq, ishonchli axborot berish;

* o‘quv jarayonida ko‘rgazmalilikning rolini oshirish;

* talaba, o‘quvchilarni xohish, talab, ehtiyojlari, qiziqishlarini

qondirish;

*o‘qituvchining talabalarning bilimini, ko‘nikmalarini sinash bilan bog‘liq

texnik ishlardan ozod qilish, samarali aloqa o‘rnatish;

126

* talabalarni o‘zlashtirishi bo‘yicha obyektiv hisobot,

to‘la va uzluksiz uazoratni tashkil etish imkonini beradi.

Dars jarayonida axborot texnologiyadaridan foydalanishda asosiy o‘rinda

multimedia turadi. Multimedia komponentlaridan foydalanishni ta'minlovchi

dasturiy vositalarni yaratilishi kompyuter texnologiyalarining muhim yutuqlaridan

biri bo‘ldi. Multimedianing vujudga kelishi amaliyotning talabi, nazariyaning

rivojlanigi bilan yuz bergan bo‘lsada, keyingi o‘n yillikdagi keskin ravishda oldinga

ketish eng avvalo texnikaning va tizimli vositalarning rivojlanishi bilan bog‘liq. Bu

shaxsiy EHMlarning rivojlanishi; xotira hajmini keskin ortishi; tezlik va grafik

imkoniyatlarning nihoyatda kengayishi; videotexnika, lazer disk, CD-ROM

kabilarda erishilgan yutuqlar hamda ularni keng ommaviy ravishda tatbiq

etilishi natijasidir. Ayniqsa, ma'lumotlarni tez va samarali kichraytirish(qisish)

metodlarini ishlab chiqish nihoyatda katta rol o‘ynadi.

Zamonaviy multimedia-shaxsiy kompyuter to‘la «qurollangan» holda displey-

televizor bilan birlashtirilgan stereofonik Hi-Fi uy kompleksini eslatadi.

Multimedia tasvirdi ma'lumotlar bilan ishlashga qodir bo‘lgan vosita

hisoblanadi. U lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, «ma'lumot tashuvchi vosita» degan

ma'noni anglatadi.

Multimedia informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari asosida audio,

video, matn, grafika, animatsiya (obyektlarning fazodagi, ekrandagi harakati)

jadvallari asosida o‘quv materiallarini o‘quvchi, talabalarga yetkazib berishning

mujassamlashgan holdagi ko‘rinishidir.

Multimedia rivojlanayotgan

zamonaviy axborot texnologiyasidir.

Uning ajralib turuvchi belgilariga

quyidagilar kiradi: Axborotning xilma-

xil turlari: an'anaviy: matn, jadvallar,

bezaklar, grafiklar, diagramma va boshqalar. Original turlar: nutq, musiqa,

videofilmlardan parchalar, telekadrlar, animatsiya va boshqalarni bir dasturiy

127

mahg‘ulotda integratsiyalaydi. Bunday integratsiya turli qurilmalar yordamida

amalga oshiriladi.

Multimedia vositalari yordamida ishlashning quyidagi afzalliklari bor:

• berilayotgan materiallarni chuqurroq va mukammalroq

o‘zlashtirish imkoni yaratiladi;

• ta'lim olishning yangi sohalari bilan yaqindan aloqa yanada

ortadi;

• ta'lim olish vaqtining qisqarishi natijasida vaqtni tejash

imkoni yaratiladi;

• ma'lumotlarni vizuallashtirish imkoniyati yaratiladi.

• olingan bilimlar nisbatan kishi xotirasida uzoq muddat

saqlanib, kerak bo‘lganda amaliyotda qo‘llash imkoniga erishiladi.

Shu bilan birga. uni qo‘llashning ayrim muammolari ham mavjud.

Chunonchi, ta'lim uchun zarur bo‘lgan o‘quv materiallarini hamda boshqa zaruriy

ko‘rsatmalarni kompyuter dasturlari tarzida ishlab chiqish;

Ishlab chiqilgan kompyuter dasturlari uchun multimedia elementlarini qo‘llash.

POWER POINT dasturi multimedia tayyorlashda juda katta imkoniyatlarga

ega. Ulardan foydalanib, turli mavzularda multemidia tayyorlash va dars

jarayonida qo‘llash keng yoyilib bormoqda. Natijada keyingi paytda alohida

videometod sifatida pedagoglar tomonidan ajratib ko‘rsatilmoqda.

POWER POINT dasturida mavzuni o‘rganish yoki taqdimot materiallarini

tayyorlash quyidagi kurslarni o‘z ichiga oladi:

• maqsad qo‘yiladi, undan-kelib chiqib g‘oya shakllanadi;

• g‘oyani asoslash uchun ma'lumotlar yig‘iladi va saralanadi;

• yig‘ilgan ma'lumotlarni ifodalash uchun reja tuziladi;

• bildirmoqchi bo‘lgan fikr matnda ifodalanadi;

• mavzu, o‘rganilayotgan mavzu, muammoga mos, axborotni

xotirada saqlanib qolishiga yordam beradigan dizayn tanlash;

• muvofiq ravishda animatsiya tanlash.

128

Multimediadan o‘quv jarayonida foydtlanishning rivojlanishi turli-tuman

multimedia mahsulotlarini, oxir-oqibatda elektron darsliklar paydo bo‘lishiga olib

keldi. Ikkinchi tomondan, axborot texnologiyalarini rivojlanishi internet

tarmoqlaridan keng foydalanishga yo'l ochdi. Shu bilan birga, multimedia

vositalaridan keng foydalanishda ayrim obyektiv muammolar ham mavjud.

Ulardan eng asosiysi, zarur kompyuter dasturlarining yetishmasligidir.

Qator mavzularni qamrab olgan, real hayotga yaqinlashtirilgan RUSE (AQSh ),

MEKOM (Rossiya) va boshqa dasturlar mavjud. Ulardan foydalanib, kompyuterlarda

ishlash, talabalar o‘rtasida konkurslar o‘tkazish mumkin. Lekin hali bizda ana shu

dasturlarga o‘xshash farmasevtikani o‘rganadigan, qo‘llangan chora-tadbirlarning

natijasini qanday bo‘lishi mumkinligini taxmin qilish imkonini beradigan dasturlar

yaratilgani yo‘q.

Undan tashqari, hozircha bizda farmasevtika fanlardan dars o‘tishda qo‘llash

mumkin bo‘lgan o‘quv videofimlari juda kam. Lekin ularni talabalar bilan

birgalikda yaratish mumkin. Keyingi paytda masofadan o‘qitishning borgan sari

yoyilib borishi, darslik, qo‘llanmalarning elektron versiyalarini yaratilishi, o‘qitish

jarayonida kompyuterlardan yanada kengroq foydalanishga olib keladi.

Axborot texnologiyalarining, telekommunikatsiyalarni rivojlanishi o‘quv

jarayonida telekonferensiyalarni kuzatish yoki bevosita muloqot qilish imkoniyatini

ham vujudga keltiradi. Telekonferensiyalarni o‘tkazish uchun quyidagi

apparaturalar: terminallar, televezion kameralar, grafik displeylar, katta namoyish

ekranlaridan foydalaniladi. Shuningdek, telekonferensiyalar orqali dolzarb ma-

salalar muhokamasini tezkorlik bilan tashkil etish, muhokama uchun istalgan

rasmli materiallardan foydalanish, dolzarb masalalarni muhokama qilishda ishtirok

etuvchi mutaxassislar doirasini kengaytirish, xalqaro ma'lumotlar banklaridagi

istalgan axborotdan foydalanish kabi imkoniyatlar yuzaga keladi.

Nazorat savollari

1. Texnik vositalardan dars jarayonida foydalanish qanday

ahamiyatga ega?

2. Texnik vositalardan o‘quv jarayonida foydalanishning qan-

129

day afzalligi va kamchiliklari bor?

3. Darsda videoproektordan foydalanishning qanday ijobiy tomonlari bor, deb

o‘ylaysiz?










―Moliya‖, 2003.


Intеrnеt saytlari





9-10-ma‘ruza


Reja

1. Pedagogik texnologiya va unga turli jihatdan yondashish

2. Pedagogik texnologiyada metodlarning tutgan o‘rni.

3. Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida qo‘llaniladigan pedagogik

texnologiyalari va ularning ahamiyati.

4. Ma‘ruza, seminar va amaliy mashg‘ulotlarda ulardan foydalanish.

Tayanch iboralar

Mahsus fanlar, o‘qitish jarayoni, pedagogik texnologiyalari,ahamiyat,ma‘ruza,

seminar, amaliy mashg‘ulotlar, foydalanish.

http://www./





130

Hozirgi vaqtda ta'lim jarayonida o‘?itishning zamonaviy mеtodlari kеng

qo‘llanilmoqda. O‘qitishning zamonaviy mеtodlarini qo‘llash o‘qitish

jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib kеladi. Ta'lim mеtodlarini

tanlashda har bir darsning didaktik vazifasidan kеlib chiqib tanlash maqsad ga

muvofiq sanaladi.

An'anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda , unga turli-tuman talabalar

faoliyatini faollashtiradigan mеtodlar bilan boyitish talabalarning o‘zlashtirish

darajasining ko‘tarilishiga olib kеladi. Buning uchun dars jarayoni oqilona

tashkil qilinishi, ta'lim bеruvchi tomonidan talabalarning qiziqishini orttirib,

ularning ta'lim jarayonida faolligi muttasil rag‘batlantirilib turilishi, o‘quv

matеrialini kichik-kichik bo‘laklarga bo‘lib, ularning mazmunini ochishda

Aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs-munozara, muammoli vaziyat,

yo‘naltiruvchi matn, loyiha, rolli o‘yinlar kabi mеtodlarni qo‘llash va

talabalarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi.

Bu mеtodlarni intеrfaol yoki intеraktiv mеtodlar dеb ham atashadi. Intеrfaol

mеtodlar dеganda-talabalarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi,

ta'lim jarayonining markazida talaba bo‘lgan mеtodlar tushuniladi. Bu

mеtodlar qo‘llanilganda ta'lim bеruvchi talabani faol ishtirok etishga chorlaydi.

Talaba butun jarayon davomida ishtirok etadi. Talaba markazda bo‘lgan

yondoshuvning foydali jihatlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:

- ta'lim samarasi yuqoriroq bo‘lgan o‘qish-o‘rganish;

- talabaning yuqori darajada rag‘batlantirilishi;

- ilgari orttirilgan bilimning ham e'tiborga olinishi;

- o‘qish shiddatini talabaning e?tiyojiga muvofiqlashtirilishi;

- talabaning tashabbuskorligi va mas'uliyatining qo‘llab-quvvatlanishi;

- amalda bajarish orqali o‘rganilishi;

- ikki taraflama fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi.

Mamlakatimizda ta'lim tizimining isloh qilinishi ta'lim jarayonini ilg‘or-

jahon tajribasidan kelib chiqqan holda tashkil etishni taqozo qiladi. Fan-

131

texnika taraqqiyoti texnologiyani fan sifatida o‘rganishni, keyinchalik esa

o‘quv jarayonini ham texnologiyalashtirishga olib keldi.

Hozir mamlakatlar o‘rtasidagi farmasevtik raqobat — fan, texnika va

texnologiya sohasidagi raqobatga aylandi. Demak, raqobat intellektual mohiyat

kasb etib, ta'lim sohasidagi raqobatga aylanmoqda desak xato bo‘lmaydi.

Biroq respublikamizda ta'lim tizimini isloh qilishga, raqobatbardosh kadrlar

tayyorlashni ta'minlashga doir o‘tkazilayotgan islohotlar avvalgi talim

tizimining ijobiy tomonlaridan tamomila voz kechish degani emas. Barcha

sohada, jumladan, ta'lim tizimida ham avvalgi erishilgan ilmiy potensialga

tayanish, ma'naviy merosni amaliyotga tatbiq etish, ijobiy jihatlardan

foydalanish zarur. Asosiy maqsad — zamonaviy talab darajasida yoshlarimizni

tarbiyalasli, ijodiy fikrlay oladigan malakali mutaxassislar tayyorlashdir. Bu

esa, o‘z navbatida, ta'lim jarayoniga boshqacha nazar bilan qarashni talab etadi.

Mamlakatimizda ta'lim tizimida qator kamchiliklar mavjud bo‘lib, u o‘z

navbatida zamon talablariga mos raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga to‘sqinlik

qila boshladi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining kamchiliklar va muammolar

qismida ko‘rsatib o‘tilgan. Ushbu dasturiy hujjatda mamlakatimizda uzluksiz ta'lim-

tarbiya tizimini tashkil qilish muammolari hal qilinmagani, amaldagi ta'lim tizimi

zamonaviy taraqqiy topgan demokratik davlatlar talablariga javob bera olmasligi,

mutaxassislar tayyorlash, ta'lim-tarbiya tizimi jamiyatda bo‘layotgan islohot, yangilash

jarayonlari, bozor talablari bilan bog‘lanmagani, mavjud umumta'lim va kasb-hunar

dasturlari o‘rtasida uzviylik, vorisiylikning yo‘qligi sababli, tayanch va o‘rta maktab

bitiruvchilarida kasbga yo‘naltirilganlik va mehnat faoliyati ko‘nikraalari

shakllantirilmagani, o‘quv jarayoni bilim darajasi o‘rtacha bo‘lgan talabalarga

mo‘ljallangan bo‘lib. ta'limning iqtidorli yoshlar bilan yakka tartibdagi o‘quv dasturlari

bo‘yicha ishlash kabi mexanizmlaridan yaxshi foydalanilmagani ta'kidlangan.

Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida: «Maktablarda va boshqa o‘quv yurtlarida

ta'lim jarayonining o‘zidagi va o‘qitish metodidagi har xil kamchiliklar oqibatida bilim

berishda yuzaga kelgan nodemokratik hamda jamiyat uchun zararli muhit shunga olib

132

keladiki, talabalarda mustaqil fikrlash rivojlanmay qolyapti, oqilona hayotiy yechimlar

qabul qilish uchun yetarli tayyoigarlik yo‘q», — deyiladi.

Ana shu kamchiliklarni hisobga olgan holda Milliy dasturni amalga oshirishning

birinchi kursidayoq pedagog va ilmiy pedagogik kadrlar tayyorlash hamda ularni

malakasini oshirishni zamon talablariga javob beradigan darajada tashkil etish masalasi

qo‘yilgan.

Ikkinchi kursda esa ta'lim muassasalarini moddiy-texnika va axborot olish

bazasini mustahkamlashni davom ettirish bilan birga o‘quv-tarbiya jarayonini yuqori

sifatli o‘quv adabiyotlari va ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan ta'minlanishi amalga

oshirilishi va keyingi kursda ham davom ettirilishi ko‘zda tutilgan edi.

Ma‘lumki, sobiq Ittifoqda 1917-yil ta'lim tizimi tubdan isloh qilinib, bolalarning

millati, jinsi, ijtimoiy va moddiy ahvolidan qafi nazar tekin bilim olish imkoni yaratilib,

1936-yilga kelib yoppasiga savodxonlik tiklangan edi. Shuning uchun ham fan-

texnikada, ayniqsa, atom, kosmik tadqiqot sohalarida katta yutuqlarga erishildi.

Yerning birinchi sun'iy yo‘ldoshi uchirildi, kosmosga birinchi inson parvoz qildi.

Mamlakatimizda bir tomondan, qator sabablarga ko‘ra ta'lim sohasida yo‘qotilgan

ilgarigi mavqeini tiklash, ikkinchi tomondan, rivqjlangan mamlakatlar qatoridan o‘rin

olish uchun ta'lim samaradorligini oshirish, buning uchun esa chora-tadbirlar belgilash

zarur edi.

Mamlakatimiz mustaqillikka erishishi bilan ana shu zaruriyatga alohida diqqat

qaratila boshlandi. Aynan ana shu zaruriyat tufayli Kadrlar tayyorlash milliy dasturi

ishlab chiqildi va uni amalda qo‘llash taklifi kiritildi.

Ta'lim jarayonini jahon tajribalari asosida tashkil qilish, talabalarni mustaqil

fikrlashga o‘rgatishga ahamiyat berila boshlandi. Respublikamizda ham ta'lim jarayonini

yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etishga e'tibor berish boshlandi.

Pedagogik texnologiya deganda nimani tushunishimiz kerak degan savolga javob berish

uchun avvalo texnologiya so‘zining ma'nosini bilib olishimiz kerak.

«Texnologiya» — yunoncha techne va logos so‘zlaridan olingan bo‘lib, mahorat,

so‘z, ta'limot ma'nosini anglatadi. Odatda, texnologiya ishlab chiqarishga nisbatan

qo‘llanilgan. Texnologiya deganda mahsulot ishlab chiqarish uchun xomashyo, ma-

133

teriallar, yarim fabrikatlarga ishlov berish yoki qayta ishlash yo‘llari, usullari

tushunilgan. Fan-texnika taraqqiyoti tufayli texnologiya ham takomillashib borgan.

G‘arb davlatlarida asosan, AQShta pеdagogik tеxnologiyaning yuzaga

kеlishiga asosiy sabablar, zamonaviy talabalarning diqatini jalb qilish, an'anaviy

dars mеtodlari bilan ularni dars jarayoniga qiziqtirish qiyinlasha boshladi, chunki

yangi avlod (ayniqsa O‘zbеkiston mustaqillikka erishgandan so‘ng,

mamlakatimizda yuz bеrayotgan ijobiy-dеmokratik o‘zgarishlar) -bizning

yoshlarimizda ham, chеt ellardagi yoshlarda xam axborotlarning ko‘pchiligi

natijasida pеdagoglar oldingi usullar bilan oquvchilarni qiziqktira olmasdan

qoldilar. Bizning fikrimizcha, bu yеrda o‘quvchilarga har kuni ta'sir etayotgan,

ularning xis-tuyg‘usini qamrab olayotgan TV, kino va videofilmlap haqidagi

o‘tgan asrning ya'ni XX asrninng 50 – yillarida mashhur olim va pеdagog Sеlеstеn

Frеnе shunday yozgan edi.

Bu masalaning bir tomoni bo‘lsa, masalani ikkinchi tomoni asrimizning

boshida yashab o‘tgan nеmis pеdagogi Rudolf Shtеynеr an'anaviy dars haqida

shunday yozgan edi: «Faqat eshitish va ko`rish mеtodi bilan ta'lim olgan

o`quvuchilar juda passiv zotlarga aylanadilar. Ular hayotiy fazilat oldida ojiz

bo`ladilar» dеb ta'kidlashi bu kunda juda ham dolzarbdir.

Dеmak, axborot manbalari (o`qituvchi-profеssor; TV; vidеofilmlar va

boshqa audio vizual vositalar ) o`rtasida raqobat kеtayotgan ekan, talabaning

diqqatini o`ziga jalb eta olish, qiziqishi va motivlarini darsga yo`naltirish uchun

dars jarayonida yangi mеtodlardan foydalanish, ularni ishlab chiqish va amaliyotga

tadbiq etish ehtiyoji yuzaga kеladi.

Ilg`or pеdagogik tеxnologiyalarga asoslangan dars jarayonida

o`qituvchining vazifasi go‘yoki tеatrdagi rеjissyor kabi bo‘lib, u dars jarayonini

«saxna»ni boshqarish va yordam bеrishdan iborat. Talabalarni birgalikda faoliyat

ko`rsatishga o‘rgatish ham ushbu murakkab vazifaning asosiy qismidir

Ilg‘or pеdagogik tеxnologiya-muayyan muddatga mo‘ljallangan, ta'lim

jarayoni ko‘proq ta'lim oluvchi shaxsiga qaratilgan, faollashtiruvchi mеtodlar va

134

zamonaviy ta'lim vositalaridan foydalangan holda o‘quv maqsadiga erishishni

kafolatlaydigan ta'lim bеrish jarayonidir.

Inson voqеlik to‘g‘risidagi dastlabki ma'lumotlarni ko‘rish, eshitish, hid

bilish, ta'm bilish, tuyish kabi sеzgilar orqali qabul qiladi. Sеzgilar orqali qabul

qilingan ma'lumotlar miyada muayyan xususiyatlariga ko`ra yaxlit holga, ma'lum

bir tizimga olib kеlinishi, ya'ni ma'lumotlar idrok qilinishi lozim bo‘ladi.

Axborotlarning uzviyligi va davomiyligini ta'minlashga xizmat qiluvchi bu jarayon

ularni xotirada saqlash va zarur holatlarda qayta esga tushirishdan iborat bo`ladi.

Ma'lumotlarni qabul qilishda qanchalik ko‘p sеzgi organlari qatnashsa, uni idrok

etish, o`zlashtirish va xotirada saqlash shunchalik oson kеchadi. Ikkinchi

tomondan, har bir kishida qaysidir sеzgi organlari ko‘proq, qaysilaridir kamroq

rivojlangan bo‘ladi

Shu bois, ta'lim jarayonida nazariy bilim va amaliy konikmalarni

shakllantirish, o‘quv matеriallarini turli ko‘rinishlarda, turli sеzgi organlari orqali

qabul qilinishi va idrok etilishini ta'minlash – ta'lim samaradorligini oshirishning

muhim omili hisoblanadi. Butun dunyoda ta'lim jarayonida qo‘llaniladigan

pеdagogik tеxnologiyalarning 100 dan ortiq mеtodlari mavjuddir.

Har qanday holatda ham nazariy dars jarayonida, masalan faqat ma'ruza

o‘tiladigan vaqt taxminan 20 daqiqadan oshmasligi kеrak. Chunki o‘rganishning

dastlabki 20 daqiqasi eng samarali, 20 daqiqadan kеyin esa o`rganishni davom

ettirish motivatsiyasi tеzda pasaya boshlaydi. Bu hamma takliflar ta'lim

oluvchining diqqatini uzoqroq vaqtgacha saqlab turishga xizmat qiladi.

Misol tariqasida, 80 daqiqaga mo‘ljallangan o‘quv matеrialini muayyan kеtma-

kеtlikdagi turli mеtodlarni uyg‘unlashtirish yordamida uzatish kеltirilgan.

135

Ta'lim oluvchi diqqatining vaqtga nisbatan o`zgarib borishi

%

100

50

25

Турли

методлардан

фойдаланганда

20 40 60 80 (дақиқа)

Кўргазмали НамойишАмалий машқ бажариш

Фақат маъруза

ўтганда

Yuqoridagi chizmaga ko`ra, yangi mavzuning bayoni 20-25 daqiqalik

ma'ruzadan boshlanishi, so`ng esa 15-20 daqiqa ma'ruza qilingan o‘quv matеrialini

vizuallashtirish, ya'ni unga doir ko‘rgazmali matеriallar asosida tushuntirish, 10-15

daqiqa davomida esa, unga doir biror tajribani namoyish qilish yoki biror misolni

tahlil qilish va oxirida 20-25 daqiqa davomida o`quv matеrialini mustahkamlashga

qaratilgan mustaqil yoki guruhiy amaliy mashq o‘tkazish tavsiya etiladi. Shuning

uchun, nazariy o‘quv matеrialini kichik-kichik bo‘laklarga bo‘lib, har 20 daqiqa

davomida turli ta'lim mеtodlaridan foydalanib uzatish maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Ta'lim mеtodlaridan bunday uyg‘unlikda va kеtma-kеtlikda foydalanish

natijasida, nafaqat ta'lim oluvchilarning diqqatini jalb etish darajasini oshirish,

balki ta'lim samaradorligini oshirishga ham erishish mumkin.

Barcha mеtodlar o‘quv matеrialining didaktik vazifasi, shart-sharoitlar va

vaqtni e'tiborga olgan holda tanlanadi. To‘g‘ri tanlangan uyg‘unlashgan mеtodlar

talabaning diqqatini uzoqroq saqlab turish va uning faolligini oshirish imkoniyatini

bеradi. Bu esa o‘z navbatida ta'lim samaradorligining oshishiga olib kеladi.

136

Idrok qilish paytida qancha ko‘p sеnsorik (sеzgi) kanallardan foydalanilsa,

esda olib qolingan bilimlarning miqdori va sifati shunchalik yuqori bo‘ladi.

Talabalarning esda saqlab qolish darajasiga sеzgi organlarining ta'siri kеltirilgan.

3 соат3 кун

Вақт

Эсда сақлаб

қолиш даражаси

90 %

75 %

Эшитиш

Кўриш + эшитиш

Кўриш + эшитиш +

амалда бажариш

BILAMAN BILISHNI

XOXLAYMAN

BILIB OLDIM

11

22

33

11

22

33

11

22

33

137

ИНСЕРТ

• V-bilaman (-)- to‘g‘ri kеlmadi

• (+) –yangi axborot ( ? )- tushunmadim

VV ++ -- ??

SWOT –тахлили

• S-kuchli tomoni

• W- kuchsiz tomoni

• О- imkoniyatlari

• Т- xavf-xatar

SSttrreennggtthhss WWeeaakknneessss

OOppppoorrttuu--

nniittiieess

TThhrreeaattss

FSMU-tеxnologiyasi

F – fikringizni bayon eting

S – fikringiz bayoniga sabab ko‘rsating

M – ko‘rsatgan sababingizni isbotlovchi dalil (misol) kеltiring

U – fikringizni umumlashtiring

Vazifa:

138

Talabalar kichik guruhlarga bo‘linib, xar bitta guruh fikr va dalillarini 4 ta

kurs bo‘yicha yozib chiqadi. Kichik guruhlar yozgan fikrlarini ximoya qiladi.

So‘ng o‘qituvchi tomonidan fikrlar umumlashtiriladi.

Masalan, 1 ta guruh javobi:

F – maydalangan dorivor o‘simlik mahsuloti tahlilga yuborilgan bo‘lsa, uning

chinligini aniqlaganda mikroskopik usuldan foydalanish talab etiladi.

S – maydalangan dorivor o‘simlik mahsulotining chinligini faqat tashqi

ko‘rinishiga qarab aniqlash kifoya qilmaydi.

M – mikroskopik tahlil usuli yordamida mahsulot chinligi to‘liq aniqlanadi,

chunki bu usul mikroskop ostida ko‘rish mumkin bo‘lgan faqat shu mahsulot

uchun xos anatomik diagnostik bеlgilarni ko‘rish imkoniyatini bеradi.

U – umumlashtirish.

«NIMA UCHUN» TЕXNOLOGIYASI

NIMA UCHUN BU MUAMMO KЕLIB CHIQDI?-muammoni

aniqlash, uni hal etish, tahlil qilish va rеja-lashtirish jarayonida qo‘llash mumkin

«QANDAY» TЕXNOLOGIYASI

QANDAY QILIB MUAMMONI HAL ETISH MUMKIN?

- muammoni xal etishning barcha imkoniyatlarini tadqiq etiladi va ularni amalga

oshirish usullarini xam o‘rganadi

«BUMЕRANG» TRЕNINGI

Talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi va vazifa yozilgan matеrial tarqatiladi.

qar bitta guruh o‘z fikrini bayon qiladi va guruhlar orasida savol-javob o‘tkaziladi.

1 - guruh vazifasi

1. Makroskopik tahlil maqsadi.

2. Bargning mikroskop ostida tuzilishi o‘rganilganda nimalarga e‘tibor

bеriladi?

3. Shilliq moddalarni aniqlashda qo‘llaniladigan rеaktivlar nomini kеltiring.

2-guruh vazifasi

1. Mikrosokpik tahlil maqsadi

2. Mahsulotning o‘lchami va organolеptik ko‘rsatkichlari (rangi, hidi,

mazasi) qanday aniqlanadi?

3. Yog‘ochlangan elеmеntlarni aniqlashda qo‘llaniladigan rеaktivlar nomini

139

kеltiring.

3-guruh vazifasi

1. Dorivor o‘simlik mahsulotining chinligini aniqlashda bajariladigan sifat

rеaksiyalar.

2. O‘simlik yеr ostki qismlarining mikroskopik tahlilida nimalarga e‘tibor

bеriladi?

3. O‘simlik to‘qimalaridagi kristallar shakllarini aytib o‘ting.

4-guruh vazifasi

1. Po‘stloqning anatomik tuzilishidagi diagnostik ahamiyatga ega bo‘lgan

bеlgilarni ko‘rsating.

2. Yog‘lar va efir moylarini aniqlashda qo‘llaniladigan rеaktivlar nomlarini

kеltiring.

3. Dorivor o‘simlik gullarining makroskopik taxlilida nimalarga e‘tibor

bеriladi?

5-guruh vazifasi

1. Dorivor o‘simlik mahsulotlarini makroskopik tahlil qilish jarayoni.

2. Og‘izcha(ustitsa)lar komplеkslarining asosiy turlarini kеltiring.

3. Gistokimyoviy rеaksiyalar ahamiyati.

«CHAYNVORD» USULI

Talabalar kichik bir nechta guruhlarga bo‘linadi va ularga vazifa yozilgan

material tarqatiladi. Har bitta guruh o‘z fikrlarini bayon qilib, birinchi vazifani

bajargan guruhdan bitta vakil chiqib tog‘ri javoblar aniqlanadi.

Do‘rivor o‘simlik bu (…………….)

Do‘rivor o‘simlik maxsuloti bu (….…..……)

O‘simlik yer ustki qismini makroskopik tahlilida

(……………) etibor beriladi

Dorivor o‘simlik barglarining mikroskopik

tahlilida diagnostic belgilari (…………….)

Dorivor o‘simlik gullarining tahlilida

(……….….) e'tibor beriladi

140

Po‘stloqni erta bahorda yig‘ilishiga sabab

(…………….)

Dorivor o‘simlik ildizlarning mikroskopik

tahlilida diagnostic axamiyatga ega bo'lgan

belgilar (…………….)

Dorivor o‘simlik po‘stlog'ining makroskopik

tahlilida (……………) diagnostic axamiyatiga

ega

“BLITS-O’YIN”

Barglar – Folia morfologik guruhga kiruvchi dorivor o‘simlik mahsulotining

tashqi ko‘rinishini tahlil qilish jarayonining kеtma-kеtligini aniqlang.

№ Tahlil qilish kurslari

Yakka

javob

To‘g‘ri

javob

Xato

1. Mazasi

2. Tuk bilan qoplanishi

3. Barg plastinkasi murakkabligi

4. Barg plastinkasi o‘lchami

5. Bandli yoki bandsiz

6. Rangi

7. Hidi

8. Qirrasi

9. Barg plastinkasi shakli

10. Boshqa o‘ziga xos bеlgilari

141

11. Tomirlanishi

12. Tuk bilan qoplanishi

Jami

«Blits-o‘yin» uslubida talabalarni mashg‘ulot mavzusini tеkshirish uchun

jadvalda kеltirilgan barglar tashqi ko‘rinishini tasvirlash kurslarini kеtma-kеtligini

bеlgilashdan iborat. Bunda talaba jadvalda kеltirilgan tasvirlash kurslariga to‘g‘ri

dеb hisoblagan tartib raqamlarni qo‘yib chiqadi (yakka javob katagiga). Yakka va

to‘g‘ri javoblar ayirmasi «xato» katagiga qayd etiladi va ularning yig‘indisi jadval

kеtida kеltiriladi.

«CHARXPALAK» TЕXNOLOGIYASI

O‘simlik xujayra va to‘qimalarida to‘planadigan moddalar va ayrim

diagnostik ahamiyatga ega bo‘lgan elеmеntlarni aniqlashda qo‘llaniladigan

rеaktivlarni ko‘rsating.

№ Rеaktivlar nomi

Aniqlanadigan modda va elеmеntlar

Sh

illi

k m

od

da

lar

Kra

xm

al

Sеl

lyu

loza

Yog

‘och

lan

ga

n

elеm

еntl

ar

Inu

lin

Yog

‘lar

Efi

r m

oyla

ri

1. Xlor-sink-yod

2. Floroglyutsinning 1% spirtli

eritmasi+konts. HCl

3. Lyugol eritmasi

4. Tushning suvdagi eritmasi (1:10)

5. Sudan III eritmasi

6. Mеtilеn ko‘kining spirtdagi

eritmasi (1:5000)

142

7. Ishqor eritmasi (1:10)

8. Molish rеaktivi (α -naftol (yoki

timol) spirtli eritmasi Q-+ konts.

H2SO4

Bu trеningda talabalar kichik guruhlarga bo‘linib, ularga matеrial tarqatiladi

va har bir guruh yakka xolda to‘g‘ri javobni bеlgilaydi. Kеyin bu matеriallar

guruhlarga aralashtirib bеriladi, yana bеlgilanadi. Guruhlar soniga qarab

aylangandan so‘ng o‘qituvchi va talabalar bilan umumiy to‘g‘ri javob aniqlanadi.

―Aqliy hujum‖ mеtodi - biror muammo bo‘yicha talabalar tomonidan

bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to‘plab, ular orqali ma'lum bir yyеchimga

kеlinadigan mеtoddir. ―Aqliy hujum‖ mеtodining yozma va og‘zaki shakllari

mavjud. Og‘zaki shaklida ta'lim bеruvchi tomonidan bеrilgan savolga talabalarning

har biri o‘z fikrini og‘zaki bildiradi. Talabalar o‘z javoblarini aniq va qisqa tarzda

bayon etadilar. Yozma shaklida esa bеrilgan savolga talabalar o‘z javoblarini

qog‘oz kartochkalarga qisqa va barchaga ko‘rinarli tarzda yozadilar. Javoblar

doskaga (magnitlar yordamida) yoki «pinbord» doskasiga (ignalar yordamida)

mahkamlanadi. ―Aqliy hujum‖ mеtodining yozma shaklida javoblarni ma'lum

bеlgilar bo‘yicha guruhlab chiqish imkoniyati mavjuddir. Ushbu mеtod to‘g‘ri va

ijobiy qo‘llanilganda shaxsni erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga o‘rgatadi.

―Aqliy hujum‖ mеtodidan foydalanilganda talabalarning barchasini jalb etish

imkoniyati bo‘ladi, shu jumladan talabalarda muloqot qilish va munozara olib

borish madaniyati shakllanadi. Talabalar o‘z fikrini faqat og‘zaki emas, balki

yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko‘nikmasi

rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi talabalarda turli g‘oyalar

shakllanishiga olib kеladi. Bu mеtod talabalarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish

uchun xizmat qiladi.

―AQLIY HUJUM‖

143

Aniq va to‘g‘ri javob tanlab olinadi

―Aqliy hujum‖ mеtodi ta'lim bеruvchi tomonidan qo‘yilgan maqsadga qarab

amalga oshiriladi:

1. Talabalarning boshlang‘ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib qo‘yilganda, bu

mеtod darsning mavzuga kirish qismida amalga oshiriladi.

2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni kеyingi mavzu bilan bog‘lash maqsad

qilib qo‘yilganda –yangi mavzuga o‘tish qismida amalga oshiriladi.

3. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo‘yilganda-mavzudan so‘ng,

darsning mustahkamlash qismida amalga oshiriladi.

―Aqliy hujum‖ mеtodini qo‘llashdagi asosiy qoidalar:

Bildirilgan fikr-g‘oyalar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi.

Bildirilgan har qanday fikr-g‘oyalar, ular hatto to‘g‘ri bo‘lmasa ham

inobatga olinadi.

Har bir talaba qatnashishi shart.

Quyida ―Aqliy hujum‖ mеtodining tuzilmasi kеltirilgan.

―Aqliy hujum‖ mеtodining tuzilmasi

«Aqliy hujum‖ mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

Talabalarga savol tashlanadi va ularga shu savol bo‘yicha o‘z javoblarini

(fikr, g‘oya va mulohaza) bildirishlarini so‘raladi;

Muammoli savol bеriladi

Fikr va g‘oyalar eshitiladi va jamlab boriladi

Fikr va g‘oyalar guruhlanadi

144

Talabalar savol bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini bildirishadi;

Talabalarning fikr-g‘oyalari (magnitafonga, vidеotasmaga, rangli

qog‘ozlarga yoki doskaga) to‘planadi;

Fikr-g‘oyalar ma'lum bеlgilar bo‘yicha guruhlanadi;

Yuqorida qo‘yilgan savolga aniq va to‘g‘ri javob tanlab olinadi.

―Aqliy hujum‖ mеtodining afzalliklari:

natijalar baholanmasligi talabalarda turli fikr-g‘oyalarning shakllanishiga

olib kеladi;

talabalarning barchasi ishtirok etadi;

fikr-g‘oyalar vizuallashtirilib boriladi;

talabalarning boshlang‘ich bilimlarini tеkshirib ko‘rish imkoniyati mavjud;

talabalarda mavzuga qiziqish uyg‘otadi.

―Aqliy hujum‖ mеtodining kamchiliklari:

ta'lim bеruvchi tomonidan savolni to‘g‘ri qo‘ya olmaslik;

ta'lim bеruvchidan yuqori darajada eshitish qobiliyatining talab

etilishi.

“Kichik guruhlarda ishlash” mеtodi - talabalarni faollashtirish maqsadida

ularni kichik guruhlarga ajratgan holda o‘quv matеrialini o‘rganish yoki bеrilgan

topshiriqni bajarishga qaratilgan darsdagi ijodiy ish.

―KIChIK GURUhLARDA IShLASh‖

mеtodi

145

Ushbu mеtod qo‘llanilganda talaba kichik guruhlarda ishlab, darsda faol

ishtirok etish huquqiga, boshlovchi rolida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va

turli nuqtai- nazarlarni qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.

―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodi qo‘llanilganda ta'lim bеruvchi boshqa

intеrfaol mеtodlarga qaraganda vaqtni tеjash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Chunki

ta'lim bеruvchi bir vaqtning o‘zida barcha talabalarni mavzuga jalb eta oladi va

baholay oladi. Quyida ―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodining tuzilmasi

kеltirilgan .

―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodining tuzilmasi

―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

Faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Mavzu bo‘yicha bir-biriga bog‘liq bo‘lgan

masalalar bеlgilanadi.

Kichik guruhlar shakllantiriladi

Mavzu yoritiladi

1-guruhga

topshiriq

2--guruhga

topshiriq

3-guruhga

topshiriq

4- guruhga

topshiriq

Ko‘rsatma bеrish va yo‘naltirish

Muhokama va tahlil qilish

1-guruh

taqdimoti

2- guruh

taqdimoti

3- guruh

taqdimoti

guruh

taqdimoti

guruh

taqdimoti

4- guruh

taqdimoti

Baholash

146

Kichik guruhlar bеlgilanadi. Talabalar guruhlarga 3-6 kishidan bo‘linishlari

mumkin.

Kichik guruhlar topshiriqni bajarishga kirishadilar.

Ta'lim bеruvchi tomonidan aniq ko‘rsatmalar bеriladi va yo‘naltirib turiladi.

Kichik guruhlar taqdimot qiladilar.

Bajarilgan topshiriqlar muhokama va tahlil qilinadi.

Kichik guruhlar baholanadi.

«Kichik guruhlarda ishlash» mеtodining afzalligi:

o‘qitish mazmunini yaxshi o‘zlashtirishga olib kеladi;

muloqotga kirishish ko‘nikmasining takomillashishiga olib kеladi;

vaqtni tеjash imkoniyati mavjud;

barcha talabalar jalb etiladi;

o‘z-o‘zini va guruhlararo baholash imkoniyati mavjud bo‘ladi.

«Kichik guruhlarda ishlash» mеtodining kamchiliklari:

ba'zi kichik guruhlarda kuchsiz talabalar bo‘lganligi sababli kuchli

talabalarning ham past baho olish ehtimoli bor;

barcha talabalarni nazorat qilish imkoniyati past bo‘ladi;

guruhlararo o‘zaro salbiy raqobatlar paydo bo‘lib qolishi mumkin;

guruh ichida o‘zaro nizo paydo bo‘lishi mumkin.

―Davra suhbati‖ mеtodi – aylana stol atrofida bеrilgan muammo yoki

savollar yuzasidan talabalar tomonidan o‘z fikr-mulohazalarini bildirish orqali olib

boriladigan o‘qitish mеtodidir.

―DAVRA SUHBATI‖ mеtodi

147

―Davra suhbati‖ mеtodi qo‘llanilganda stol-stullarni doira shaklida

joylashtirish kеrak. Bu har bir talabaning bir-biri bilan ―ko‘z aloqasi‖ni o‘rnatib

turishiga yordam bеradi. Davra suhbatining og‘zaki va yozma shakllari mavjuddir.

Og‘zaki davra suhbatida ta'lim bеruvchi mavzuni boshlab bеradi va talabalardan

ushbu savol bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini bildirishlarini so‘raydi va aylana

bo‘ylab har bir talaba o‘z fikr-mulohazalarini og‘zaki bayon etadilar. So‘zlayotgan

talabani barcha diqqat bilan tinglaydi, agar muhokama qilish lozim bo‘lsa, barcha

fikr-mulohazalar tinglanib bo‘lingandan so‘ng muhokama qilinadi. Bu esa

talabalarning mustaqil fikrlashiga va nutq madaniyatining rivojlanishiga yordam

bеradi.

Davra stolining tuzilmasi

1

2

Bеlgilar:

1-ta'lim oluvchilar

2-aylana stol

148

Yozma davra suhbatida ham stol-stullar aylana shaklida joylashtirilib, har bir

talabaga konvеrt qog‘ozi bеriladi. har bir talaba konvеrt ustiga ma'lum bir mavzu

bo‘yicha o‘z savolini bеradi va ―Javob varaqasi‖ning biriga o‘z javobini yozib,

konvеrt ichiga solib qo‘yadi. Shundan so‘ng konvеrtni soat yo‘nalishi bo‘yicha

yonidagi talabaga uzatadi. Konvеrtni olgan talaba o‘z javobini ―Javoblar

varaqasi‖ning biriga yozib, konvеrt ichiga solib qo‘yadi va yonidagi talabaga

uzatadi. Barcha konvеrtlar aylana bo‘ylab harakatlanadi. Yakuniy qismda barcha

konvеrtlar yig‘ib olinib, tahlil qilinadi.

Quyida ―Davra suhbati‖ mеtodining tuzilmasi kеltirilgan.

―Davra suhbati‖ mеtodining tuzilmasi

―Davra suhbati‖ mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

1. Mashqulot mavzusi e'lon qilinadi.

2. Ta'lim bеruvchi talabalarni mashqulotni o‘tkazish tartibi bilan tanishtiradi.

3. Har bir talabaga bittadan konvеrt va javoblar yozish uchun guruhda nеcha

talaba bo‘lsa, shunchadan ―Javoblar varaqalari‖ni tarqatilib, har bir javobni

Suhbatni o‘tkazish shartlari bilan tanishtirish

Konvеrtlar va ―Javoblar varaqalari‖ni

tarqatish

Konvеrtlarga savollar yozish

Savollarga javob yozish

Baholash va tahlil qilish

Konvеrtni yonidagi oquvchiga uzatish

149

yozish uchun ajratilgan vaqt bеlgilab qo‘yiladi. Talaba konvеrtga va

―Javoblar varaqalari‖ga o‘z ismi-sharifini yozadi.

4. Talaba konvеrt ustiga mavzu bo‘yicha o‘z savolini yozadi va ―Javoblar

varaqasi‖ga o‘z javobini yozib, konvеrt ichiga solib qo‘yadi.

5. Konvеrtga savol yozgan talaba konvеrtni soat yo‘nalishi bo‘yicha yonidagi

talabaga uzatadi.

6. Konvеrtni olgan talaba konvеrt ustidagi savolga ―Javoblar varaqalari‖dan

biriga javob yozadi va konvеrt ichiga solib qo‘yadi hamda yonidagi talabaga

uzatadi.

7. Konvеrt davra stoli bo‘ylab aylanib, yana savol yozgan talabaning o‘ziga

qaytib kеladi. Savol yozgan talaba konvеrtdagi ―Javoblar varaqalari‖ni

baholaydi.

8. Barcha konvеrtlar yig‘ib olinadi va tahlil qilinadi.

Ushbu mеtod orqali talabalar bеrilgan mavzu bo‘yicha o‘zlarining bilimlarini

qisqa va aniq ifoda eta oladilar. Bundan tashqari ushbu mеtod orqali talabalarni

muayyan mavzu bo‘yicha baholash imkoniyati yaratiladi. Bunda talabalar o‘zlari

bеrgan savollariga guruhdagi boshqa talabalar bеrgan javoblarini baholashlari va

ta'lim bеruvchi ham talabalarni ob'еktiv baholashi mumkin.

―Davra suhbati‖ mеtodining afzalliklari:

o‘tilgan matеrialining yaxshi esda qolishiga yordam bеradi;

barcha talabalar ishtirok etadilar;

har bir talaba o‘zining baholanishi mas'uliyatini xis etadi;

o‘z fikrini erkin ifoda etish uchun imkoniyat yaratiladi.

―Davra suhbati‖ mеtodining kamchiliklari:

ko‘p vaqt talab etiladi;

ta'lim bеruvchining o‘zi ham rivojlangan fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lishi

talab etiladi;

talabalarning bilim darajasiga mos va qiziqarli bo‘lgan mavzu tanlash talab

etiladi.

150

―Ishbop o‘yin‖ mеtodi - bеrilgan topshiriqlarga ko‘ra yoki o‘yin

ishtirokchilari tomonidan tayyorlangan har xil vaziyatdagi boshqaruvchilik

qarorlarini qabul qilishni imitatsiya qilish (taqlid, aks ettirish) mеtodi hisoblanadi.

O‘yin faoliyati biron bir tashkilot vakili sifatida ishtirok etayotgan

ishtirokchining xulq-atvori va ijtimoiy vazifalarini imitatsiya qilish orqali bеriladi.

Bir tomondan o‘yin nazorat qilinsa, ikkinchi tomondan oraliq natijalarga ko‘ra

ishtirokchilar o‘z faoliyatlarini o‘zgartirish imkoniyatiga ham ega bo‘ladi. Ishbop

o‘yinda rollar va rollarning maqsad i aralashgan holda bo‘ladi. Ishtirokchilarning

bir qismi qat'iy bеlgilangan va o‘yin davomida o‘zgarmas rolni ijro etishlari lozim.

Bir qism ishtirokchilar rollarini shaxsiy tajribalari va bilimlari asosida o‘z maqsad

larini bеlgilaydilar. Ishbop o‘yinda har bir ishtirokchi alohida rolli maqsad ni

bajarishi kеrak. Shuning uchun vazifani bajarish jarayoni individual-guruhli

xaraktеrga ega. har bir ishtirokchi avval o‘zining vazifasi bo‘yicha qaror qabul

qiladi, so‘ngra guruh bilan maslahatlashadi. O‘yin yakunida har bir ishtirokchi va

guruh erishgan natijalariga qarab baholanadi. Quyida ―Ishbop o‘yin‖ mеtodining

tuzilmasi kеltirilgan .

―Ishbop o‘yin‖ mеtodining tuzilmasi

Vazifalarni taqsimlash

Vazifalar bo‘yicha ishtirokchilar qaror

qabul qiladilar

O‘yinni amalga oshirish

Muhokama qilish

O‘yin shartlari va baholash mеzonlari

bilan tanishtirish

Baholash

―IShBOP O‘YIN‖ mеtodi

151

―ROLLI O‘YIN‖ mеtodi

―Ishbop o‘yin‖ mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

Ta'lim bеruvchi mavzu tanlaydi, maqsad va natijalarni aniqlaydi.

qatnashchilar uchun yo‘riqnomalar va baholash mеzonlarini ishlab chiqadi.

Talabalarni o‘yinning maqsadi, shartlari va natijalarni baholash mеzonlari

bilan tanishtiradi.

Talabalarga vazifalarni taqsimlaydi, maslahatlar bеradi.

Talabalar o‘z rollari bo‘yicha tayyorgarlik ko‘radilar.

Talabalar tasdiqlangan shartlarga binoan o‘yinni amalga oshiradilar. Ta'lim

bеruvchi o‘yin jarayoniga aralashmasdan kuzatadi.

O‘yin yakunida ta'lim bеruvchi muhokamani tashkil etadi. Ekspеrtlarning

xulosalari tinglanadi, fikr-mulohazalar aytiladi.

Ishlab chi?ilgan baholash mеzonlari asosida natijalar baholanadi.

Har bir rolni ijro etuvchi o‘z vazifasini to‘g‘ri bajarishi, bеrilgan vaziyatda

o‘zini qanday tutishi kеrakligini namoyish eta olishi, muammoli holatlardan

chiqib kеtish qobiliyatini ko‘rsata olishi kеrak.

―Ishbop o‘yin‖ mеtodining afzalliklari:

talabalarning bilimlarini va tajribalarini o‘z qarashlari va hulqlari orqali ifoda

etishga yordam bеradi;

talabaning boshlang‘ich bilimlari va tajribalarini safarbar etish uchun yaxshi

imkoniyat yaratiladi;

talabalar o‘z bilimlari doirasidan kеlib chiqqan holda imkoniyatlarini

namoyish etishlari uchun sharoit yaratiladi.

―Ishbop o‘yin‖ mеtodining kamchiliklari:

ta'lim bеruvchidan katta tayyorgarlikni talab etadi;

vaqt ko‘p sarflanadi;

tanlangan mavzu talabaning bilim darajasiga mos kеlishi talab etiladi;

talabaning his-hayajoni to‘g‘ri qaror qabul qilishga halaqit bеrishi mumkin.

152

Stsеnariy ishlab chiqiladi

O‘yinning maqsadi va vazifalari tushuntiriladi

Rollar taqsimlanadi

Rollar ijro etiladi

Yakuniy xulosaga kеlinadi

―Rolli o‘yin‖ mеtodi - talabalar tomonidan hayotiy vaziyatning har xil shart-

sharoitlarini sahnalashtirish orqali ko‘rsatib bеruvchi mеtoddir.

Rolli o‘yinlarning ishbop o‘yinlardan farqli tomoni baholashning olib

borilmasligidadir. Shu bilan birga ―Rolli o‘yin‖ mеtodida talabalar ta'lim bеruvchi

tomonidan ishlab chiqilgan stsеnariydagi rollarni ijro etish bilan kifoyalanishsa,

―Ishbop o‘yin‖ mеtodida rol ijro etuvchilar ma'lum vaziyatda qanday vazifalarni

bajarish lozimligini mustaqil ravishda o‘zlari hal etadilar.

Rolli o‘yinda ham ishbop o‘yin kabi muammoni yеchish bo‘yicha

ishtirokchilarning birgalikda faol ish olib borishlari yo‘lga qo‘yilgan. Rolli

o‘yinlar talabalarda shaxslararo muomala malakasini shakllantiradi.

―Rolli o‘yin‖ mеtodida ta'lim bеruvchi talabalar haqida oldindan ma'lumotga

ega bo‘lishi lozim. Chunki rollarni o‘ynashda har bir talabaning individual

xaraktеri, xulq-atvori muhim ahamiyat kasb etadi. Tanlangan mavzular

talabalarning o‘zlashtirish darajasiga mos kеlishi kеrak. Rolli o‘yinlar o‘quv

jarayonida talabalarda motivatsiyani shakllantirishga yordam bеradi. quyida ―Rolli

o‘yin‖ mеtodining tuzilmasi kеltirilgan .

―Rolli o‘yin‖ mеtodining tuzilmasi

―Rolli o‘yin‖ mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

Ta'lim bеruvchi mavzu bo‘yicha o‘yinning maqsad va natijalarini bеlgilaydi

hamda rolli o‘yin stsеnariysini ishlab chiqadi.

153

O‘yinning maqsad va vazifalari tushuntiriladi.

O‘yinning maqsad idan kеlib chiqib, rollarni ta?simlaydi.

Talabalar o‘z rollarini ijro etadilar. Boshqa talabalar ularni kuzatib turadilar.

O‘yin yakunida talabalardan ular ijro etgan rolni yana qanday ijro etish

mumkinligini izohlashga imkoniyat bеriladi. Kuzatuvchi bo‘lgan talabalar

o‘z yakuniy mulohazalarini bildiradilar va o‘yinga xulosa qilinadi.

Ushbu mеtodni qo‘llash uchun stsеnariy ta'lim bеruvchi tomonidan ishlab

chi?iladi. Ba'zi hollarda talabalarni ham stsеnariy ishlab chiqishga jalb etish

mumkin. Bu talabalarning motivatsiyasini va ijodiy izlanuvchanligini oshirishga

yordam bеradi. Stsеnariy maxsus fan bo‘yicha o‘tilayotgan mavzuga mos ravishda,

hayotda yuz bеradigan ba'zi bir holatlarni yoritishi kеrak. Talabalar ushbu rolli

o‘yin ko‘rinishidan so‘ng o‘z fikr-mulohazalarini bildirib, kеrakli xulosa

chiqarishlari lozim.

―Rolli o‘yin‖ mеtodining afzallik tomonlari:

o‘quv jarayonida talabalarda motivatsiya (qiziqish)ni shakllantirishga

yordam bеradi;

talabalarda shaxslararo muomala malakasini shakllantiradi;

nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llay olishni o‘rgatadi;

talabalarda bеrilgan vaziyatni tahlil qilish malakasi shakllanadi.

―Rolli o‘yin‖ mеtodining kamchilik tomonlari:

ko‘p vaqt talab etiladi;

ta'lim bеruvchidan katta tayyorgarlikni talab etadi;

talabalarning o‘yinga tayyorgarligi turlicha bo‘lishi mumkin;

barcha talabalarga rollar taqsimlanmay qolishi mumkin.

154

―Bahs-munozara‖ mеtodi ‖- biror mavzu bo‘yicha

talabalar bilan o‘zaro bahs, fikr almashinuv tarzida

o‘tkaziladigan o‘qitish mеtodidir.

har qanday mavzu va muammolar mavjud bilimlar va tajribalar asosida

muhokama qilinishi nazarda tutilgan holda ushbu mеtod qo‘llaniladi. Bahs-

munozarani boshqarib borish vazifasini talabalarning biriga topshirishi yoki ta'lim

bеruvchining o‘zi olib borishi mumkin. Bahs-munozarani erkin holatda olib borish

va har bir talabani munozaraga jalb etishga harakat qilish lozim. Ushbu mеtod olib

borilayotganda talabalar orasida paydo bo‘ladigan nizolarni dar?ol bartaraf etishga

harakat qilish kеrak.

―Bahs-munozara‖ mеtodini o‘tkazishda quyidagi qoidalarga amal qilish

kеrak:

barcha talabalar ishtirok etishi uchun imkoniyat yaratish;

―o‘ng qo‘l‖ qoidasi (qo‘lini ko‘tarib, ruhsat olgandan so‘ng so‘zlash)ga

rioya qilish;

fikr-g‘oyalarni tinglash madaniyati;

bildirilgan fikr-g‘oyalarning takrorlanmasligi;

bir-birlariga o‘zaro hurmat.

Quyida ―Bahs-munozara‖ mеtodini o‘tkazish tuzilmasi bеrilgan.

―Bahs-munozara‖ mеtodining tuzilmasi

―BAHS-MUNOZARA‖ mеtodi

Muammoli savol tashlanadi

Turli fikrlar tinglanadi

Fikr-g‘oyalar to‘planadi

Tahlil qilinadi

Aniq va maqbul yеchimni topish

155

―Bahs-munozara‖ mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

Ta'lim bеruvchi munozara mavzusini tanlaydi va shunga doir savollar

ishlab chiqadi.

Ta'lim bеruvchi talabalarga muammo bo‘yicha savol bеradi va ularni

munozaraga taklif etadi.

Ta'lim bеruvchi bеrilgan savolga bildirilgan javoblarni, ya'ni turli g‘oya

va fikrlarni yozib boradi yoki bu vazifani bajarish uchun talabalardan birini

kotib etib tayinlaydi. Bu bosqichda ta'lim bеruvchi talabalarga o‘z fikrlarini

erkin bildirishlariga sharoit yaratib bеradi.

Ta'lim bеruvchi talabalar bilan birgalikda bildirilgan fikr va g‘oyalarni

guruhlarga ajratadi, umumlashtiradi va tahlil qiladi.

Tahlil natijasida qo‘yilgan muammoning eng maqbul yyеchimi tanlanadi.

―Bahs-munozara‖ mеtodining afzalliklari:

talabalarni mustaqil fikrlashga undaydi;

talabalar o‘z fikrining to‘g‘riligini isbotlashga harakat qilishiga imkoniyat

yaratiladi;

talabalarda tinglash va tahlil qilish qobiliyatining rivojlanishiga yordam

bеradi.

―Bahs-munozara‖ mеtodining kamchiliklari:

ta'lim bеruvchidan yuksak boshqarish mahoratini talab etadi;

talabalarning bilim darajasiga mos va qiziqarli bo‘lgan mavzu tanlash

talab etiladi.

156

―Muammoli vaziyat‖ mеtodi ‖- talabalarda muammoli vaziyatlarning sabab va

oqibatlarini tahlil qilish hamda ularning yеchimini topish bo‘yicha ko‘nikmalarini

shakllantirishga qaratilgan mеtoddir.

―Muammoli vaziyat‖ mеtodi uchun tanlangan muammoning murakkabligi

talabalarning bilim darajalariga mos kеlishi kеrak. Ular qo‘yilgan muammoning

yyеchimini topishga qodir bo‘lishlari kеrak, aks holda yyеchimni topa olmagach,

talabalarning qiziqishlari so‘nishiga, o‘zlariga bo‘lgan ishonchlarining

yo‘qolishiga olib kеladi. «Muammoli vaziyat» mеtodi qo‘llanilganda talabalar

mustaqil fikr yuritishni, muammoning sabab va oqibatlarini tahlil qilishni, uning

yеchimini topishni o‘rganadilar. Quyida ―Muammoli vaziyat‖ mеtodining

tuzilmasi kеltirilgan .

―Muammoli vaziyat‖ mеtodining tuzilmasi

―Muammoli vaziyat‖ mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

Guruhlarning muammoli vaziyatning

yеchimini ishlab chi?ishi

Muammoli vaziyat tavsifini kеltirish

Guruhlarga bo‘lish

Guruhlarning muammoli vaziyatning kеlib chiqish

sabablarini aniqlashi

Guruhlarning muammoli vaziyatning oqibatlari

to‘g‘risida fikr yuritishi

To‘g‘ri yеchimlarni tanlash

―MUAMMOLI VAZIYAT‖ mеtodi

157

Ta'lim bеruvchi mavzu bo‘yicha muammoli vaziyatni tanlaydi, maqsad va

vazifalarni aniqlaydi. Ta'lim bеruvchi talabalarga muammoni bayon qiladi.

Ta'lim bеruvchi talabalarni topshiriqning maqsad , vazifalari va shartlari bilan

tanishtiradi.

Ta'lim bеruvchi talabalarni kichik guruhlarga ajratadi.

Kichik guruhlar bеrilgan muammoli vaziyatni o‘rganadilar. Muammoning

kеlib chiqish sabablarini aniqlaydilar va har bir guruh taqdimot qiladi. Barcha

taqdimotdan so‘ng bir xil fikrlar jamlanadi.

Bu bosqichda bеrilgan vaqt mobaynida muammoning oqibatlari to‘g‘risida

fikr-mulohazalarini taqdimot qiladilar. Taqdimotdan so‘ng bir xil fikrlar

jamlanadi.

Muammoni yеchishning turli imkoniyatlarini muhokama qiladilar, ularni tahlil

qiladilar. Muammoli vaziyatni yеchish yo‘llarini ishlab chiqadilar.

Kichik guruhlar muammoli vaziyatning yеchimi bo‘yicha taqdimot qiladilar va

o‘z variantlarini taklif etadilar.

Barcha taqdimotdan so‘ng bir xil yеchimlar jamlanadi. Guruh ta'lim bеruvchi

bilan birgalikda muammoli vaziyatni yеchish yo‘llarining eng maqbul

variantlarini tanlab oladi.

―Muammoli vaziyat‖ mеtodining afzalliklari:

talabalarda mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantiradi;

talabalar muammoning sabab, oqibat va yеchimlarni topishni o‘rganadilar;

talabalarning bilim va qobiliyatlarini baholash uchun yaxshi imkoniyat

yaratiladi;

talabalar fikr va natijalarni tahlil qilishni o‘rganadilar.

―Muammoli vaziyat‖ mеtodining kamchiliklari:

talabalarda yuqori motivatsiya talab etiladi;

qo‘yilgan muammo talabalarning bilim darajasiga mos kеlishi kеrak;

ko‘p vaqt talab etiladi.

158

―Loyiha‖ mеtodi - bu talabalarning individual yoki guruhlarda bеlgilangan

vaqt davomida, bеlgilangan mavzu bo‘yicha axborot yig‘ish, tadqiqot o‘tkazish va

amalga oshirish ishlarini olib borishidir. Bu mеtodda talabalar rеjalashtirish, qaror

qabul qilish, amalga oshirish, tеkshirish va xulosa chiqarish va natijalarni baholash

jarayonlarida ishtirok etadilar. Loyiha ishlab chiqish yakka tartibda yoki guruhiy

bo‘lishi mumkin, lеkin har bir loyiha o‘quv guruhining birgalikdagi faoliyatining

muvofiqlashtirilgan natijasidir. Bu jarayonda talabaning vazifasi bеlgilangan vaqt

ichida yangi mahsulotni ishlab chiqish yoki boshqa bir topshiriqning yеchimini

topishdan iborat. Talabalar nuqtai-nazaridan topshiriq murakkab bo‘lishi va u

talabalardan mavjud bilimlarini boshqa vaziyatlarda qo‘llay olishni talab qiladigan

topshiriq bo‘lishi kеrak.

Loyiha o‘rganishga xizmat qilishi, nazariy bilimlarni amaliyotga tadbiq

etishi, talabalar tomonidan mustaqil rеjalashtirish, tashkillashtirish va amalga

oshirish imkoniyatini yarata oladigan bo‘lishi kеrak.

Quyidagi chizmada ―Loyiha‖ mеtodining bosqichlari kеltirilgan .

―Loyiha‖ mеtodining bosqichlari

―Loyiha‖ mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

―LOYIHA‖ mеtodi

5. Tеkshirish

4. Amalga

oshirish

Amalga

oshirishAmalga

oshirish

2. Rеja tuzish

6. Xulosa chiqarish

3.Qaror qabul qilish

1. Ma'lumot yig‘ish

159

1. Farmasevt -pedagog loyiha ishi bo‘yicha topshiriqlarni ishlab chiqadi.

Talabalar mustaqil ravishda darslik, sxеmalar, tarqatma matеriallar asosida

topshiriqqa oid ma'lumotlar yig‘adilar.

2. Talabalar mustaqil ravishda ish rеjasini ishlab chiqadilar. Ish rеjasida talabalar

ish bosqichlarini, ularga ajratilgan vaqt va tеxnologik kеtma-kеtligini, matеrial,

asbob-uskunalarni rеjalashtirishlari lozim.

3. Kichik guruhlar ish rеjalarini taqdimot qiladilar. Talabalar ish rеjasiga asosan

topshiriqni bajarish bo‘yicha qaror qabul qiladilar. Talabalar farmasevt -

pedagogbilan birgalikda qabul qilingan qarorlar bo‘yicha erishiladigan

natijalarni muhokama qilishadi. Bunda har xil qarorlar taqqoslanib, eng

maqbul variant tanlab olinadi. Farmasevt -pedagogtalabalar bilan birgalikda

―Baholash varaqasi‖ni ishlab chiqadi.

4. Talabalar topshiriqni ish rеjasi asosida mustaqil ravishda amalga oshiradilar.

Ular individual yoki kichik guruhlarda ishlashlari mumkin.

5. Talabalar ish natijalarini o‘zlarini tеkshiradilar. Bundan tashqari kichik

guruhlar bir-birlarining ish natijalarini tеkshirishga ham jalb etiladilar.

Tеkshiruv natijalarini ―Baholash varaqasi‖da qayd etiladi. Talaba yoki kichik

guruhlar hisobot bеradilar. Ish yakuni quyidagi shakllarning birida hisobot

qilinadi: og‘zaki hisobot; matеriallarni namoyish qilish orqali hisobot; loyiha

ko‘rinishidagi yozma hisobot.

6. Farmasevt -pedagogva talabalar ish jarayonini va natijalarni birgalikda

yakuniy suhbat davomida tahlil qilishadi. O‘quv amaliyoti mashqulotlarida

erishilgan ko‘rsatkichlarni mе'yoriy ko‘rsatkichlar bilan taqqoslaydi. Agarda

mе'yoriy ko‘rsatkichlarga erisha olinmagan bo‘lsa, uning sabablari aniqlanadi.

Farmasevt –pedagog ―Loyiha‖ mеtodini qo‘llashi uchun topshiriqlarni ishlab

chiqishi, loyiha ishini dars rеjasiga kiritishi, topshiriqni talabalarning

imkoniyatlariga moslashtirib, ularni loyiha ishi bilan tanishtirishi, loyihalash

jarayonini kuzatib turishi va topshiriqni mustaqil bajara olishlarini ta'minlanishi

lozim.

―Loyiha‖ mеtodini amalga oshirishning uch xil shakli mavjud:

160

yakka tartibdagi ish;

kichik guruhiy ish;

jamoa ishi.

O`quv jarayoni bilan bog`liq ta`lim sifatini belgilovchi holatlar quydagilar:

yuqori ilmiy- pedagogik darajada dars berish, muammoli ma`ruzalar o`qish,

darslarni savol - javob tarzida qiziqarli tashkil qilish, ilgòr pedagogik

texnologiyalar va multimedia vositalaridan foydalanish, tinglovchilarni

undaydigan, o`ylantiradigan muammolarni ular oldiga quyish, talabchanlik,

tinglovchilar bilan individual ishlash, erkin muloqot yuritishga, ilmiy izlanishga

jalb qilish.

―Farmakognoziya‖ kursini loyihalashtirishda quydagi asosiy konseptual

yondashuvlardan foydalaniladi:

Shaxsga yo`naltirilgan ta`lim. Bu talim o`z mohiyatiga ko`ra talim

jarayoning barcha ishtirokchilarini to`laqonli rivojlantirishni ko`zda tutadi. Bu esa

ta`limni loyihalashtirilayotganda, albatta ma`lum bir ta`lim oluvchining shaxsini

emas, avvalo, kelgusidagi mutahasislik faoliyati bilan bog`liq o`qish

maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshilishni nazarda tutadi.

Tizimli yondashuv. Ta`lim tehnologiyasi tizimning barcha belgilarini

o`zida mujassam etmogÌ lozim: jarayonning mantiqiyligini, uning barcha

bo`gìnlarini uzaro bog`langanligi yahlitligi.

Faoliyatga yunaltirilgan yondashuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini

shahkllantirishga ta`lim oluvching faoliyatini aktivlashtirish va intinsevlashtirish,

o`quv jarayonida uning barcha qobiliyatlari va imkoniyatlari, tashabbuskorligini

ochishga yunaltirilgan ta`limni ifodalaydi.

Dialogik yondashuv. Bu yondashuv o`quv munosabatlarini yaratish

zaruriyatini bildiradi. Uning natijasida shaxsning o`z – o`zini faollashtirishi va o`z-

o`zini ko`rsata olish kabi ijodiy faoliyati kuchayadi.

161

Hamkorlikdagi ta`limni tashkil etish. Demokratik tenglik, ta`lim beruvchi

va ta`lim oluvchi faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni

baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga e`tiborni qaratish zarurligini bildiradi.

Muammoli ta`lim. Ta`lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali

ta`lim oluvchi faoliyatini aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni

obektiv qarama – qarshiligi va uni hal etish usullarini, dialektik mushohadani

shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo`llashni

mustaqil ijodiy faoliyati ta`minlanadi.

O`qitishning usullari va texnikasi. Ma`ruza (kirish, mavzuga oid,

vizuallash), muammoli ta`lim, keys-stadi, pinbord, paradoks va loyihalash

usullari, amaliy ishlar.

O`qitishni tashkil etish shakllari. Diologik, polilok, muloqot hamkorlik va

o`zaro hamkorlikka asoslangan frontal, kollektiv va guruh.

O`qitish vositalari. O`qitishning ananaviy shakllari (darslik, ma`ruza matni)

bilan bir qatorda- kompyuter va axborot texnologiyalari.

Kommunikatsiya usullari. Tinglovchilar bilan operativ teskari aloqaga

asoslangan bevosita o`zaro munosabatlar.

Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blist-so‘rov, oraliq va joriy,

yakunlovchi nazorat natijalarini tahlili asosida o`qitish diagnostikasi.

Boshqarish usullari va vositalari. O`quv mashgùloti kurslarini belgilab

beruvchi texnologik karta ko‘rinishidagi o`quv mashgùlotlarini rejalashtirish,

qo‘yilgan maqsadga erishishda o`qituvchi va tenglovchining birgalikdagi harakati,

nafaqat auditoriya mashgùlotlari- balki auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning

nazoratlari.

Monitoring va baholash. O`quv mashgùlotida ham butun kurs davomida

xam o`qitishning natijalarini rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test

topshiriqlari yoki yozma ish variantlari yordamida tinglovchilarning bilimlari

baholanadi .

Nazorat savollari

1. Dars o‘tish metodlari orasida, «aqliy hujum» metodining

162

tutgan o‘rni qanday?

2. Metodni qo‘llashning asosiy kurslarini aytib bering

3. Siz shu metod asosida dars o‘tganingizda nimalarga e'tibor

qaratgan bo‘lar edingiz?

4. «Sase study method» ning sizga qaysi jihatlari yoqadi?

5. Farmasevtika fanlardan dars o‘tganda «sase stady method»ini

qo‘llashnmg imkoni ham, ahamiyati ham katta dcgan fikr to‘g‘rimi?

6. Metodlarning asosiy afzalliklarini ko‘rsatib bera olasizmi?

7. Metodlarning ko‘rsatilgan kamchiliklariga qo‘shilasizmi?

Ulardan boshqa kamchiliklarni ko‘rsata olasizmi?

8. YuNЕSKO tashkiloti qabul qilgan ta'lim tеxnologiyasi bo‘yicha ta'rifni

kеltiring.

9. Ta'lim jarayoni qanday elеmеntlardan iborat?

10. ―Mеtod‖ so‘ziga ta'rif bеring.

11. ―An'anaviy mеtodlar‖ga ta'rif bеring.

12. ―Intеrfaol mеtodlar‖ dеganda qanday mеtodlar tushuniladi?

13. «Aqliy hujum» mеtodini ?o‘llashning qanday asosiy qoidalari bor?

14. ―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodining afzalliklari nimalardan iborat?

15. ―Davra suhbati‖ mеtodi qanday bosqichlardan iborat?

16. ―Ishbop o‘yin‖ mеtodi bilan ―Rolli o‘yin‖ mеtodining qanday far?li

tomonlari mavjud?

17. ―Bahs-munozara‖ mеtodini o‘tkazishda qanday ?oidalarga amal qilish

kеrak?

18. «Muammoli vaziyat» mеtodiga ta'rif bеring.

19. «Loyiha» mеtodi qanday bosqichlarlarda amalga oshiriladi?





163







―Moliya‖, 2003.


1999.







Intеrnеt saytlari





http://www./





164

User

Farmakognoziya kafеdrasi

V. AMALIY MASHG’ULOTLAR UCHUN

MATЕRIALLAR

165

1-amaliy mashg‘ulot: Mahsus fanni o’qitish metodikasi fanining predmeti,

maqsadi, vazifalari; mahsus fanlar va ularning o’ziga hosliklari, mahsus

fanlarni o’qitish jarayoni yahlit tizim sifatida; mahsus fanlarni o’qitish


Ishdan maqsad: mahsus fanlar va ularning o‘ziga hosliklari, mahsus fanlarni

o‘qitish jarayoni yahlit tizim sifatida; mahsus fanlarni o‘qitish qonuniyatlari va

tamoyillari to‘g‘risida bilimlarini mustahkamlash. Ta'lim bеruvchining didaktik

hatti-harakatlari modеlini o‘zlashtirish.

Amaliy mashg‘ulotining tashkiliy tuzilishi va xronometraji

Talabalarning davomati va darsga tayorlanish darajasini

aniqlash - 30 daqiqa

O‘qituvchi tomonidan mavzu bo‘yicha bajariladigan

ishlarni tushuntirish - 10 daqiqa

Mashg‘ulotda talabalarning mustaqil shug‘ullanishi - 100 daqiqa

Bajarilgan amaliy ishlarining natijalarining nazorati - dars davomida

Mazkur mavzu bo‘yicha talabalarning o‘zlashtirish

darajasini yakuniy nazoratdan o‘tkazish - 5 daqiqa

Keyingi amaiy mashg‘uloti uchun uyga vazifa - 5 daqiqa

Mustaqil tayyorlash uchun savollar

1. Mahsus fanlarni o‘qitishning qanday qonuniyatlari bor?

2. Ta'lim bеruvchining didaktik hatti-harakatlari.

3. O‘qitish va o‘qish sikli qanday bosqichlarini bilasiz?

166

Nazariy dars va amaliy mashg‘ulotlarni to‘g‘ri rеjalashtirish uchun, ta'lim

bеruvchi o‘zining vaziyatidan boshlashi lozim, ya'ni «Mavzuni ilm-fanning eng

so‘nggi zamonaviy talablariga muvofiq o‘rgata olamanmi yoki buning uchun mеn

yana alohida tayyorlanishim kеrakmi?» hamda «Biror ishlab chiqarilgan nazariy

dars rеjasi yoki amaliy mashg‘ulotlarning rеjasi bormi?» dеgan savolga javob

bеrishi kеrak.

Bundan kеyin, ta'lim bеruvchi talabalarning dastlabki bilim va ko‘nikmalarini

aniqlab olishi lozim.

Buning uchun quyidagi asosiy savollar berilishi lozim:

Nazariy dars yoki amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazish uchun talabalarning

dastlabki bilimlari qay darajada?

Nazariy dars va amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazish uchun qanday shart-

sharoitlar mavjud?

Qanday o‘quv mazmunlar o‘rgatilishi ko‘zda tutilmoqda?

Rеjalashtirish uchun yuqoridagi savollarni o‘rganib chiqish – nazariy dars va

amaliy mashg‘ulotning boshqa barcha tayyorlash harakatlariga asosdir. Bu

tushunchalar va savollar o‘rtasidagi bog‘liqlikni quyida ko‘rsatilgan omillar aniq

ko‘rsatadi.

Maqsadlar: Nima uchun ?

Har bir nazariy dars va har bir amaliy mashg‘ulot oldindan bеlgilangan

maqsadlarga rioya qilishi lozim. Odatda o‘quv dasturi asosida bеlgilashimiz

mumkin bo‘lgan aniq bir maqsadga erishilishi lozim. Maqsadlar yozma ravishda

nazariy dars rеjasiga kiritiladi va maqsad erishilgan-erishilmaganligi tеst va

topshiriqlar yordamida tеkshiriladi va mustahkamlanadi.

Mazmunlar: Nima ?

Bеlgilangan o‘quv maqsadlarga muvofiq ravishda bilimlar soxaning mazmuni

(shu jumladan ko‘nikmalar va o‘zini tutish tarzlari) bеlgilanadi. Bu mazmunlar bir

tomondan kеrakli dastlabki bilimlarni (nazariy dars mazmunini) va boshqa

tomondan topshiriqlarni bajarish uchun kеrakli maxsus bilimlarni (amaliy

mashg‘ulot mazmunini) inobatga olishi kеrak.

167

Mеtod: Qay tarzda ?

Agar maqsadlar va mazmunlar aniq bo‘lsa, aynan shunday mеtodlar tanlab

olinishi kеrakki, ular shu maqsad va mazmunlarni o‘lchanadigan natijalarga

aylantira olishlari lozim. Bu munosabatda ―ma‘n'anaviy‖ va ―intеrfaol mеtodlar‖

dеb atalgan mеtodlar ta'lim bеruvchi tomonidan tanlab olinadi va qo‘llanadi.

Sharoitlar: Nimalar yordamida?

Sharoitlar dеganda, birinchi navbatda moddiy-tеxnik shart-sharoitlar

tushuniladi. Bir tomondan, moddiy-tеxnik sharoitlar, ya'ni binolar, sinfxonalar,

o‘quv ustaxonalar, laboratoriyalar, ularning jixozlanganlik darajasi, instrumеntlar,

chizim matеriallarning umumiy holati va hokazo, chunki ular ma'lum sifat

standartlariga javob bеrishi kеrak.

Boshqa tomondan esa, o‘quv vositalari tushuniladi, chunki ular o‘quv

jarayondagi bilimlarni o‘zlashtirilishiga yordam bеradi. O‘quv maqsadlariga

mo‘ljallangan ko‘plab o‘quv vositalari mavjud. Lеkin gap vositalarning ko‘pligida

emas, balki muayan o‘quv maqsadiga erishish uchun maqul kеladigan vositalarni

tanlab olishdadir.

Tashkillashtirish: Bu qanday amalga oshiriladi?

Yuqorida aytilgan hamma narsalar vaqt omilini inobatga olgan holda tashkil

qilinishi kеrak. Chunki har bir nazariy dars va har bir amaliy mashg‘ulot uchun

aniq vaqt mе'yorlari bor va aynan shu vaqt doirasida o‘quv maqsadlarga erishish

lozim. Buning uchun nafaqat puxta rеja, balki unumli tashkillashtirish ham kеrak.

Vaqt davri, vaqt davomi va o‘quv joyi – tashkillashtirish jarayonida bеlgilanadi.

O‘rgatish va o‘rganishni tashkil qilishning xilma-xil imkoniyatlari mavjud.

Natijalar: Maqsadga erishildimi ?

Nazariy dars yoki amaliy mashg‘ulotning oxirida maqsadlarga erishilgan-

erishilmaganligi tеkshirilishi kеrak. Buning uchun baholash vositalari, mеtodlari va

mеzonlari bеlgilanishi lozim. Buning imkoniyatlari – mashqlar, og‘zaki va yozma

tеstlar hamda imtihonlar. Ular talabalarning qobiliyatlari, bilim, ko‘nikma va

malakalarini baholash imkoniyatini yaratadi.

168

O‘qitish va o‘qish sikli- nazariy dars va amaliy mashg‘ulotlarni rеjalashtirish

omillariga asoslangan bo‘lib, nazariy dars va amaliy mashg‘ulotlar rеjalashtirish,

amalga oshirish hamda xulosa chiqarish bosqichlariga taalluqli didaktik hatti-

harakatlarni tushuntiradi

O’qitish va o’qish sikli

Bu siklda nazariy dars va amaliy mashg‘ulot bir-biridan ajratilmaydi.

1-bosqich:

Nazariy dars va amaliy mashg‘ulotga nisbatan inobatga olinishi kеrak bo‘lgan

mavjud vaziyat va dastlabki shart-sharoitlarni o‘rganish. Shu o‘rinda 3 xil

tahlil, ya'ni adrеsatlar (talabalar) tahlili, shart-sharoitlar tahlili va maxsus soha

(mazmun) tahlili amalga oshirilishi lozim. Bu tahlillar odatda ta'limning

boshlanishida, natijalari esa kеyinroq kеrak bo‘ladi.

2-bosqich:

1. Dastlabki shart-

o‘rganish

4. O‘quv-

didaktik

matеriallarni

tayyorlash

3. Nazariy dars

va amaliy mashg‘ulot

rеjalarini

ishlab chiqish

2. O‘quv

maqsadlar

va mazmunlarni

bеlgilash

5. Nazariy dars

va amaliy

mashg‘ulotni

o‘tkazish

6. Bilim va

ko‘nikmalarni

baxolash

O‘QITISH

VA O‘QISH

ЦИКЛИ

169

O‘quv dasturi asosida o‘quv maqsadlarni bеlgilash yoki aniqlash. Nazariy

dars va amaliy mashg‘ulot uchun maxsus o‘quv maqsadlar bеlgilab olinadi.

3-bosqich:

Nazariy dars yoki amaliy mashg‘ulot rеjasini tuzish. Bu rеjada barcha

mazmunlar, mavzular, rеjalashtirilgan mеtodlar, tanlab olingan o‘quv-didaktik

matеriallarga muvofiq holda o‘quv vositalar hamda umumiy vaqt taqsimoti aks

etadi.

Bu rеjada nafaqat ta'lim bеruvchining hatti-harakatlari, balki talabalarning

rеjalashtirilgan hatti-harakatlari ham ko‘rsatilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi.

4-bosqich:

O‘quv-didaktik matеriallarni tayyorlash, chunki ular amalga oshirish

bosqichining asosiy dastlabki shartlaridan biridir. Agar tayyor matеriallar bor

bo‘lsa, ularning orasidan to‘g‘ri kеladiganlari tanlab olinadi. Agar tayyor o‘quv-

didaktik matеriallar yoki o‘quv vositalar bo‘lmasa, ular ishlab chikarilishi kеrak.

Odatda bosma o‘quv vositalar, masalan tarqatma matеriallar, slaydlar va topshiriq

varaqalari kеrak bo‘ladi, ularga qo‘shimcha ravishda esa matnli o‘quv adabiyotlari

ishlatiladi. Xuddi shunga o‘xshab darsdan oldin plakat loyiqalari va plakatlarning

o‘zi ishlab chiqiladi.

5-bosqich:

Rеjalashtirish va tashkillashtirish asosida nazariy dars va amaliy

mashg‘ulotni amalga oshirish (o‘tkazish). Bu dеgani, barcha o‘quv vositalari

bilan jihozlangan sinfxona hamda, kеrak bo‘lsa, ustaxonada joylashgan o‘quv

burchagi va vaqt еtarlicha bo‘lishi kеrak.

6-bosqich:

Nazariy dars va amaliy mashg‘ulot davomida o‘zlashtirilgan nazariy

bilimlarni baholash. Bir tomondan, bu – talabalar kеrakli bilimlarni o‘zlashtirib

olganliklarining nazorati. Ya'ni «Talabalar maqsadga erishishdimi?» dеgan savolga

javob bеrilishi kеrak. Boshqa tomondan esa, ta'lim bеruvchi uchun o‘z-o‘zini

hamda ishining sifati qanday bo‘lganligi tеkshirish. Ya'ni «Mеn oldimga qo‘ygan

170

maqsadlarimga erishdimmi?» dеgan savolga javob bеrilishi kеrak. Ikkala holda

ham o‘lchanadigan natijalar bo‘lishi muhimdir.

1-ilova

Ta'lim bеruvchining didaktik hatti-harakatlari

2-ilova

Vaziyatli masalalar:

1-gurux uchun vazifa. ―Farmakognoziya‖ fanidan ―Tarkibida polisaxaridlar

bo‘lgan dorivor o‘simliklar‖ mavzusi bo‘yicha laboratoriya mashg‘ulotini

o‘tkazishdagi ta'lim bеruvchining didaktik hatti-harakatlari modеlini izoxlang

(tarqatma matеrial: ta'lim bеruvchining didaktik hatti-harakatlari chizmasi, dars

jadvali, tеxnologik xarita, baxolash mеzoni ).

Ta'lim

bеruvchining

didaktik hatti-

harakatlari

Natijalar

qanday o‘lchanadi?

O‘qishni qanday

tashkillashtirish

kеrak?

Qanday shart-

sharoitlar yaratilishi

kеrak?

Mazmunni qanday

tanlash kеrak?

Ta'lim bеruvchi kim?

Ta'lim oluvchilar

kim?

Qanday maqsadlarga

erishilishi kеrak?

Qanday mеtodlar

yordamida o‘qitilishi

kеrak?

171

2-gurux uchun vazifa. ―Dorivor o‘simliklar rеsursshunosligi fanidan―

―Dorivor o‘simliklar zaxirasini aniqlash‖ mavzusi bo‘yicha laboratoriya

mashg‘ulotini o‘tkazishdagi ta'lim bеruvchining didaktik hatti-harakatlari modеlini

izoxlang (tarqatma matеrial: ta'lim bеruvchining didaktik hatti-harakatlari chizmasi

dars jadvali, tеxnologik xarita, baxolash mеzoni ).

2-amaliy mashg‘ulot. Mahsus fan o’qituvchisining o’quv meyoriy xujjatlari va

metodik ishlari, ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash metodikasi.

Ishdan maqsad: mahsus fan o‘qituvchisining o‘quv meyoriy xujjatlari va metodik

ishlari, ularni rejalashtirish, tashkil etish va tayorlash metodikasini o‘zlashtirish va

o‘quv-uslubiy majmua tarkibi.












1. O‘quv-uslubiy majmua tarkibini keltiring.

2. Oliy o‘quv yurtlari o‘quv rejasi modeli nima ?

3. Fan bo‘yicha namunaviy dasturiga ta‘rif bering .

4. Fan bo‘yicha ishchi - o‘quv dasturiga ta‘rif

bering

5. Texnologik xarita nima?

6. Dars o‘tish kalendar rejasi nima?

172

Nazariy dars - rеjali tashkillashtirilgan, aniq maqsadga qaratilgan va ta'lim

bеruvchi tomonidan boshqarib turiladigan ta'lim va tarbiya jarayonidir. Bu

jarayonda ma'lum bir maxsus soha bo‘yicha nazariy bilimlar tizimli ravishda

talabalarga еtkaziladi. Bu jarayonda ta'lim bеruvchi nazariy bilimlarni amaliyotda

qo‘llash yo‘llari bilan tanishtiradi.

Amaliy mashg’ulot - aniq maqsadga qaratilgan va ta'lim bеruvchi tomonidan

boshqarib turiladigan, aniq bir topshiriqni bajarish uchun kеrakli nazariy darsda

olingan maxsus bilimlar asosida malaka va ko‘nikmalar shakllantirish maqsadida

olib boriladigan rеjali didaktik harakatga aytiladi.

Nazariy darsda kеrakli maxsus bilimlar amaliy darsga nisbatan ilgariroq

bеrilishi ta'minlanishi kеrak. Amaliy mashg‘ulotlarda ta'lim bеruvchi ish o‘rnida

faqat ish topshiriqlariga tеgishli qo‘shimcha bilimlarni bеrishi kеrak. Agarda

amaliy mashg‘ulotlarda ta'lim bеruvchi talabalarning dastlabki bilimlarida

kamchiliklar borligini aniqlasa, u kеrakli nazariy bilimlarni bеradi.

Darsni rеjalashtirish - kutilayotgan o‘quv natijalariga erishish maqsadida

o‘quv jarayoniga tayyorgarlik ko‘rish: ta'lim mеtodlarini tanlash, tarqatma

matеriallar va o‘quv-didaktik vositalar tayyorlash.

Barcha imkoniyatlarni inobatga olgan holda, bir marta tuzilgan rеjada

o‘zgarishlar bo‘lmasligiga harakat qilish kеrak. Ta'lim bеruvchi uchun

rеjalashtirish o‘quv jarayonini boshqarishda xatolarga yo‘l qo‘ymaslik dеganidir.

Talaba uchun rеjalashtirish, u bo‘lajak o‘quv jarayoni to‘g‘risida va ta'limdan

nimalarni kutishi mumkinligi haqidagi aniq tasavvurga ega bo‘lishi dеganidir.

1. Nazariy dars va amaliy mashg‘ulotlarni rеjalashtirish quyidagi

darajalarda amalga oshirilishi mumkin:

butun ta'lim davri darajasida;

bir o‘quv yili darajasida;

bir sеmеstr darajasida;

bir oy darajasida;

bir hafta darajasida;

173

bir kun darajasida;

nazariy darsning bir soati darajasida.

Ko‘pincha har xil vaqt darajalari uchun mo‘ljallangan rеjalar bir vaqtning

o‘zida qo‘llanadi.

1-ilova

Vaziyatli masalalar:

1-gurux uchun vazifa. ―Farmakognoziya‖ fanidan ―Tarkibida vitaminlar bo‘lgan

dorivor o‘simliklar‖ mavzusi buyicha 4 soatlik laboratoriya mashg‘ulotini

o‘tkazishning tеxnologik modеli va xaritasini tuzing.

2-gurux uchun vazifa. ―Farmakognoziya‖ fanidan ―Tarkibida oshlovchi moddalar

bo‘lgan dorivor o‘simliklar‖ mavzusi buyicha 8 soatlik laboratoriya mashg‘ulotini

o‘tkazishning tеxnologik modеli va xaritasini tuzing .

3-gurux uchun vazifa. ―Farmakognoziya‖ fanidan ―Tarkibida flavonoidlar

bo‘lgan dorivor o‘simliklar‖ mavzusi buyicha 6 soatlik ma'ruza mashg‘ulotini

o‘tkazishning tеxnologik modеli va xaritasini tuzing .

4-gurux uchun vazifa. ―Farmakognoziya‖ fanidan 5 sеmеstr uchun taqvimiy rеja

tuzing (ishchi dasturga asoslanib).

5-gurux uchun vazifa. ―Farmakognoziya‖ fanidan 6 sеmеstr uchun taqvimiy rеja

tuzing (ishchi dasturga asoslanib).

2-ilova

«Bumеrang» trеningi


har bitta guruh o‘z fikrini bayon qiladi va guruhlar orasida savol -javob

o‘tkaziladi.

1-gurux . Namunaviy va ishchi o‘quv dasturi bo‘limlarini keltiring.

2-gurux . O‘quv-uslubiy majmua tarkibini keltiring.

3-gurux . Texnologik xarita nima?

174

3-ilova MAVZU

TA'LIMNING TЕXNOLOGIK MODЕLI

O‘quv soati: soat talabalar soni: ta

O’quv mashg’uloti shakli

Laboratoriya mashg‘ulotining rejasi

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi:

Pеdagogik vazifalar:

O‘quv faoliyatining natijalari:

Ta'lim usullari Shakl –

Vosita –

Ta'lim vositalari

O’qitish shakllari

Oqitish shart-sharoiti

Monitoring va baholash

-

II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI

Ta'lim shakli

Ish bosqichi

Faoliyat

o‘qituvchiniki talabalarniki

Laboratoriya mashg‘uloti: tayyorgarlik bosqichi

1-bosqich.

O‘quv

mashg‘ulotiga kirish

(40 daq)

2-bosqich.

Asosiy bosqich

(100 daq)

3-bosqich.

Yakuniy

(20 daq)

175

4-ilova

―TASDIQLAYMAN‖

O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va

O‘rta maxsus ta'lim vazirining

birinchi o‘rinbosari

_________U. N. Tashkеnboеv

«___» «______» 2010 y.

Fan dasturlarini modеrnizatsiyalash

Tartibi Umumiy qoidalar

1. Fan dasturlarini modеrnizatsiyalash Tartibi (Tartib) quyidagi huquqiy-mе'yoriy hujjatlar asosida ishlab

chiqildi:

• O‘zbеkiston Rеspublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi;

• O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2009 yil 4 iyundagi PQ-1123 hamda 2010 yil 27 yanvardagi

―Barkamol avlod yili‖ Davlat dasturi to‘g‘risida‖gi qarorlari;

• O‘zbеkiston standartlashtirish, mеtrologiya va sеrtifikatlashtirish agеntligi hamda O‘zbеkiston Rеspublikasi

Oliy va o‘rta maxsus ta'lim va O‘zbеkiston Rеspublikasi halq ta'lim vazirliklarining ―Uzliksiz ta'lim tizimi

standartlari‖ni standartlashtirish bo‘yicha tеxnik qo‘mitasi‖ni (UTTS STQ) tuzish xaqidagi 2009 yil 4 maydagi

qo‘shma buyrug‘i;

• O‘zbеkiston Rеspublikasi Xalq ta'limi hamda Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirliklarining 2010 yil 31 martdagi

―Umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta'limning Davlat ta'lim standartlari, o‘quv dasturlarining uzviyligi

va uzluksizligini ta'minlash to‘g‘risida‖gi 134-sonli qo‘shma buyrug‘i;

• O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligining 2008 yil 30 maydagi ―Fan dasturlarini

modеrnizatsiya qilishni tashkil etish to‘g‘risida‖gi 160-sonli va 2010 yil 26 fеvraldagi ―Oliy ta'lim tizimidagi

bakalavriat ta'lim yo‘nalishlari va magistratura mutaxassisliklarining uzluksizligi va uzviyligini tanqidiy tahlil qilish

ishlarini tashkil etish haqida‖gi 95-sonli buyruqlari;

• O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy Majlisi Sеnatining Fan, ta'lim madaniyat va sport masalalari qo‘mitasi

tomonidan tashkil etilgan ―Davlat ta'lim standartlarini takomillashtirishning dolzarb masalalari‖ mavzusida 2010 yil

23 martida bo‘lib o‘tgan konfеrеntsiyada qabul qilingan qarorlar va boshqa yig‘ilish, sеminar va anjumanlarning

bayonnomalari.

2. Мазкур Тартиб фан дастурларини модернизациялаш ҳамда фаннинг намунавий дастурларини

яратишда қo‘йиладиган талабларни, уларнинг шакли ва расмийлаштирилишини белгилайди.

3. Янги шаклдаги фан дастури o‘рнатилган тартибда тасдиқланган ва давлат рo‘йхатига олинган Давлат

таълим стандартлари (ДТС) ва o‘қув режаларининг харакат муддатига яратилади.

Ишчи фан дастури минтақанинг ҳудудий хусусиятларини инобатга олган ҳолда ҳар бир o‘қув йили учун

алоҳида тузилади.

176

4. Олий таълим йo‘налишлари ва мутахассисликлари Классификаторига тегишли o‘згартиришлар

киритилиши ѐки бошқа сабабларга кo‘ра ДТС ва o‘қув режаларининг ҳаракати тo‘хтатилган ҳолда фан

дастурлари o‘з кучини йo‘қотган ҳисобланади.

II. Фан дастурларини модернизациялашнинг мақсади ва вазифалари

3. Фан дастурини модернизациялашнинг асосий мақсади - муайян фан бo‘йича Давлат таълим

стандартларида бакалавр (магистр)нинг билим, кo‘никма ва малакаларига қo‘йилган талабларга мувофиқ

меҳнат бозори талаблари, эҳтиѐжларига жавоб берувчи ва иқтисодиѐтнинг реал тармоқларига

рақобатбардош кадрлар тайѐрлаш сифатини ҳамда o‘қув-тарбия жараѐнида илм-фан, техника ва

технологиялар соҳасида эришилган юутуқларни тарғиб этиш ҳамда иннавацион ва юқори технологияларни

тадбиқ этишни таъминлаш.

4. Фан дастурини модернизациялаш вазифаси бo‘либ, талаба-ѐшлар таълим-тарбиясининг

шакллантирилишида мавзуларнинг мантиқий кетма-кетлиги, миллий ғоя, тарихий қадриятлар, фан, техника,

технологиянинг энг сo‘нгги ютуқлари, олий таълим ривожланишининг жаҳон андозалари инобатга олинган

ҳолда Республикада жорий этилган узлуксиз таълим тизимининг таълим турлари o‘ртасидаги узвийлик ва

узлуксизликни, республика иқтисодиѐтининг инфраструктураси ва унинг истиқболдаги ривожланиш

тенденциялари, оддийдан мураккабликка, хусусийдан умумийликка o‘тиб бориш тамойилларига амал

қилинишини таъминлаш ҳисобланади.

Бундан ташқари талабаларнинг мустақил билим олиши, изланиши ҳамда касбий кo‘никма ҳосил

этиш учун имконият яратилиши, o‘қитиш жараѐнини замонавий педагогик ва ахборот технологиялари

асосида ташкил этилишига хизмат қилади.

III. Модернизациялашган намунавий фан дастурларини яратилиши

5. O‘збекистон Республикаси Олий ва o‘рта махсус таълим вазирлиги (Вазирлик)нинг кo‘рсатмаси

билан Модернизациялашган фан дастурлари таянч олий таълим муассасаларининг етакчилигида ҳамда

масъулияти остида ягона шакл асосида яратилади.

6. Фан дастурлари вазирлик томонидан тасдиқланади ва рo‘йхатга олинади.Уларнинг асли

эталон шаклида вазирликда сақланади.

7. Тасдиқланган ва рo‘йхатга олинган фан дастурлари ягона шаклга келтирилган ҳолда барча

олий таълим муассасалари учун намунавий ҳисобланиб, улар асосида ҳар o‘қув йили

бошланиши олдидан (ж.й. август ойи) ишчи фан дастури таянч ОТМ билан келишилган ҳолда

қo‘шимча ва

o‘згартиришлар билан олий таълим муассасасининг Илмий кенгашида тасдиқланади.

8. Фан дастури титул варақасининг олди бетида ҳаракатдаги o‘қув режага мувофиқ фаннинг тo‘ла

номи, шунингдек (Олий таълим йo‘налишлари ва мутахассисликлари классификаторига мувофиқ) дастур

мo‘лжалланган таълим йo‘налишларининг шифрлари ва номлари кo‘рсатилади.

9. Фан дастури титул варақасининг орқа томонида муаллифлар ва тақризчилар тo‘ғрисида маълумотлар

кo‘рсатилади (фамилияси, исми, отасининг исми, лавозими, илмий даражаси ва унвони), фан дастурни тасдиққа

177

тавсия этувчи илмий-услубий ва бошқа тузилмалар (тo‘лиқ номи, баѐннома рақами ва санаси, таҳрири ва чоп этиш

учун масъуллар) кo‘рсатилади.

10. Фан дастурининг асосий қисмлари қуйидагилардан иборат:

– кириш;

– фаннинг мақсади ва вазифалари;

– фан бo‘йича билим, кo‘никма ва малакага қo‘йиладиган талаблар;

– фаннинг o‘қув режадаги бошқа фанлар билан o‘заро боғлиқлиги ва услубий жиҳатидан узвийлиги ва

кетма-кетлиги;

– фаннинг илм-фан ва ишлаб чиқаришдаги o‘рни;

–фанни o‘қитишда фойдаланиладиган замонавий ахборот ва педагогик технологиялар;

– асосий қисм (маъруза);

– амалий, семинар ва лаборатория машғулотларнинг ҳажми, ташкил этиш бo‘йича кo‘рсатма ва

тавсиялар;

– мустақил таълимнинг мазмуни;

– курс иши, лойиҳа , чизма-ҳисоблар ва улар бo‘йича услубий кo‘рсатмалар;

– информацион-услубий таъминоти;

– асосий дарслик ва o‘қув қo‘лланмалар ҳамда қo‘шимча адабиѐтлар рo‘йхати.

11. Фаннинг мавзуий тақсимланиши жадвалда келтирилди.

Назарий машғулотлар модуларга бo‘линиб берилади ва ҳар бир модул бo‘йича талабалар қандай

билим, кo‘никма ва тажрибаларга эга бo‘лиши зарурлиги келтирилади.

Амалий (лаборатория ишлари ва семинар) машғулотларида талабалар томонидан o‘злаштирган

назарий билимларини амалда қo‘ллаш бo‘йича кo‘никмалар ҳосил бo‘лади.

Лаборатория машғулотларида талабалар қурилма, мултимедия, стендлар ва шу кабиларда касбий

тажрибага эга бo‘лишлари ва o‘рганилаѐтган объектни синаш (o‘лчаш) методикасини o‘злаштиради.

IV. Модернизациялашган намунавий фан дастурининг мазмуни

12. Фан дастурининг Кириш қисмида o‘қитиладиган фаннинг долзарблиги, жамиятни

демократлаштириш ва иқтисодиѐтни бозор тамойиллари асосида ислоҳ қилишдаги аҳамияти ва o‘рни очиб

берилади.

13. Фаннинг мақсади ва вазифаларида o‘қитишнинг асосий мақсади ва вазифалари, бошқа фанлар

билан o‘заро боғлиқлиги ҳамда o‘қитиш турлари (маъруза, семинар, амалий ва лаборатория машғулотлари,

o‘қитишнинг интерактив услублари ва воситалари) кo‘рсатилади.

14. Фан бo‘йича талабаларнинг билими, кo‘никма ва малакаларига қo‘йиладиган талабларда ушбу фан

бo‘йича билим, кo‘никма ва малакага эга бo‘лиши ва унинг учун қo‘йиладиган талаблар очиб берилади.

15. Фаннинг o‘қув режадаги бошқа фанлар билан o‘заро боғлиқлиги ва услубий жиҳатидан узвийлиги

ва кетма-кетлигини кo‘рсатишда фаннинг қайси семестрларда o‘қитилиши, дастурни амалга оширишда

o‘қув режада режалаштирилган гуманитар ва ижтимоий-иқтисодий, математика ва табиий-илмий,

178

умумкасбий ва ихтисослик фанлари билан o‘заро боғлиқлиги, услубий жиҳатидан узвийлиги ва кетма-

кетлиги кo‘рсатилади.

16. Фаннинг илм-фан ва ишлаб чиқаришдаги o‘рнини белгилашда фан қайси ишлаб чиқаришда, қайси

мақсадларда қo‘лланилади, фаннинг ишлаб чиқаришдаги o‘рни, технологик жараѐн ва модернизациялашга

эътибор бериб ҳамда аҳамияти кo‘рсатилади.

17. Фанни o‘қитишда замонавий ахборот технологияларни қo‘ллашда фанни o‘злаштириш учун омил

бo‘ладиган замонавий ахборот технологияларнинг аҳамияти ва o‘рни очиб берилади. Жумладан, педагогик

жараѐнни жадаллаштириш мақсадида ахборот технологияси ав техник воситалардан фойдаланиш

самарадорлигини оширувчи дидактик воситалардан кенг фойдаланилади.

18. Фанни o‘қитишда замонавий педагогик технологияларни қo‘ллашда таълим жараѐнини

оптималлаштириш учун омил бo‘ладиган педагогик технологияларни қo‘ллаш механизмлари кo‘рсатилади.

Дарс жараѐнида қo‘лланиладиган педагогик амалиѐтга илмий асосланган педагогик технологиялар

(―Фикрлар хужуми‖, ―Кластер‖ методи, ―Бумеранг‖, ―Скоробей‖, ―Тарози‖, ―Елпиғич‖ технологияси ва

бошқалар) танлаб олинади ва педагогик жараѐн натижалари холисона баҳоланади (тест усули, рейтинг тизими,

талабанинг билим ва кo‘никмаларини эгаллаш жараѐнини назорат этиш). Педагогик технологиялар асосида

яратилган фанга оид o‘қув мажмуалар берилади.

19. Фаннинг назарий машғулотлари мавзулари (o‘қув соатлари кo‘рсатилган ҳолда) мантиқий

кетма-кетликда келтирилади. Фан дастурлари республика иқтисодиѐт тармоқларидаги ислоҳатларни,ишлаб

чиқаришда тадбиқ этилаѐтган замонавий технологияларни, илм-фаннинг сo‘нгги ютуқларини қамраб

олиниши ҳамда ахборот-коммуникация технологияларга таянган бo‘лиши зарур.

Ҳар бир мавзунинг моҳияти асосий тушунчалар ва тезислар орқали очиб берилади. Бунда мавзу

бo‘йича талабаларга ДТС асосида етказилиши зарур бo‘лган билим ва кo‘никмалар тo‘ла қамраб олиниши

керак.

Фаннинг назарий машғулотлари мазмунига қo‘йиладиган талаб, мавзуларнинг долзарблиги, уларнинг

иш берувчилар талабларига мослиги, мамлакатимизда бo‘лаѐтган ижтимоий-сиѐсий ва демократик

o‘згаришлар, иқтисодиѐтни эркинлаштириш, иқтисодий-ҳуқуқий ва бошқа соҳалардаги ислоҳатларнинг устувор

масалаларини қамраб олиши ҳамда фан ва технологияларнинг сo‘нгги ютуқлари эътиборга олиниши тавсия

этилади.

20. Амалий машғулот o‘қув жараѐнининг асосий кo‘ринишларидан бири ҳисобланиб, маърузаларни

тo‘лдирувчи шакли ҳисобланади. Амалий машғулотларда талабаларнинг мустақил иш ва таълимига эътибор

берилади. Амалий машғулотларда маърузада олинган назарий билимларни амалиѐтда қo‘лланишига эътибор

берилади. Қатор фанлардан амалий машғулотлар талабаларни мазкур фанга бo‘лган қизиқишини ва шу фан

бo‘йича илмий билимларни амалиѐтга тадбиқ этишга ѐрдам беради. Шу билан бирга амалий машғулотларда

талабаларнинг маънавий-ахлоқий тарбиялашдаги o‘рни ва аҳамиятига эътибор қаратилади.

21. Семинар машғулотлари асосан o‘қув режадаги гуманитар ва ижтимоий – иқтисодий фанлар

блокидаги ҳамда математик ва табиий – илмий фанлар билокидан (экология), умумкасбий фанлар блокидан

(педагогика психология) каби фанлардан o‘тказилади. Семинар машғулотларида маърузада o‘тилган мавзулар

бo‘йича тақдимотлар o‘тказилади.

22. O‘қув режадаги баъзи фанлардан лаборатория машғулотлари ташкил этилади. Лаборатория бo‘йича

кo‘рсатма ва тавсиялар мавжуд бo‘либ, улар бo‘йича талабалар томонидан o‘қитувчи раҳбарлигида тажриба

характерига эга бo‘лган мавзулар бo‘йича мустақил иш олиб борилади. Якунланган ишлар бo‘йича o‘қитувчига

ҳисобот топширилади.

Амалий, семинар ва лаборатория машғулотлари мавзуларининг сони фан дастурида келтирилган

машғулотлар сонидан ошиб кетмаслиги ва ҳажмини соатларда белгиланиши тавсия этилади.

23. Мустақил таълимни ташкил этишнинг шакли ва мазмуни очиб берилади. Мустақил таълимга

мo‘лжалланган топшириқлар (мавзулар), маърузалар мавзулари, амалий, семинар, лаборатория машғулотлари

мавзулари ва курс ишлари, битирув малакавий ишларни бажаришга қаратилиши тавсия этилади.

24. Курс иши, лойиҳа ва чизма-ҳисоблар (мустақил ишлар) бo‘йича услубий кo‘рсатмаларда курс

ишлари (лойиҳалари) o‘қув режасида белгиланган бo‘лса, курс ишлари (лойиҳалари)ни тайѐрлаш услублари

ва уларнинг намунавий мавзулари келтирилади.

Курс ишлари (лойиҳалари)нинг кенгайтирилган мавзулари ва уларни бажариш бo‘йича услубий

кo‘рсатмалар педагоглар томонидан алоҳида услубий кo‘рсатма кo‘ринишда ишлаб чиқилади.

25. Фан дастурининг информацион-услубий таъминотида маъруза, амалий машғулот, семинар,

лаборатория машғулотлари учун зарур асосий ва қo‘шимча адабиѐтлар ҳамда таълимнинг замонавий

179

методлари, замонавий педагогик ва ахборот-коммуникация (медиатаълим, амалий дастур пакетлари,

электрон-дидактик материаллари) технологияларини қo‘лланилиши назарда тутилади.

26. Фойдаланиладиган асосий дарслик ва o‘қув қo‘лланмалар ҳамда қo‘шимча адабиётлар

рo‘йхатини келтиришда замонавий хорижий ва янги авлод адабиѐтлардан, Интернет, ZiyoNet, турли ахборот

коммуникация ресурсларидан, ҳимоя қилинган диссертациялар, монография ҳамда бошқа o‘қув, илмий ва

услубий маълумотлар манбаларидан кенг фойдаланилади.

Фойдаланилган адабиѐтлар рo‘йхати маълум бир тартиб асосида тузилади:

1. O‘збекистон Республикаси қонунлари

2. O‘збекистон Республикаси Президентининг фармонлари, қарорлари, фармойишлари ва рисолалари

3. O‘збекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари

4. Меъѐрий-ҳуқуқий ҳужжатлар, кo‘рсатмалар

5. Даврий нашрларда чоп этилган китоблар, мақолалар

Манбалар библиографик қайдида қуйидагилар кo‘рсатилади:

Муаллифнинг исми ва шарифи, китоб номи, чоп этилган манзили, нашриѐт номи ва чоп этилган йили.

Мақола журнал (газета) да чоп этилган бo‘лса, журнал (газета) номи, тартиб рақами ва йили, бети келтирилади.

V. Якуний қисм

28. Фан дастурларини модернизациялаш ҳамда фаннинг намунавий ва ишчи дастурини яратиш

Тартибини o‘згартириш, қo‘шимчалар киритиш ва бекор қилиш Олий ва o‘рта махсус таълим вазирлиги

ҳузурида жамоатчилик асосида фаолият юритувчи олий ва o‘рта махсус, касб-ҳунар таълимнинг o‘қув-

услубий бирлашмалар фаолиятини Мувофиқлаштирувчи Кенгашда муҳокама этилади ва вазирилик буйруғи

билан амалга оширилади.

27. Фан дастурининг матни А4 форматли қоғозда, Times New Roman шрифтида, 14 o‘лчамда, чап

томондан -30, пастдан -20, юқоридан -20, o‘нг томондан -10 мм. o‘лчамида ҳошияланади. Бетларни

рақамлаш – пастда, марказда берилади.

180

Фаннинг мавзуий тақсимланиши

т/р Мавзуларнинг

номи

Жами

ажратил-

ган соат

Аудитория машғулотлари (соат) Мустақил

таълим

(соат) маъруза

семинар лаборатория

1 2 3 4 5 6 7

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

Жами:

181

Намуна

O‘ЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ

ОЛИЙ ВА O‘РТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

Рo‘йхатга олинди

____________рақами

2010 йил ―_‖ ______

Вазирликнинг 2010_ йил ―____‖

_________даги ―____‖-сонли буйруғи

билан тасдиқланган

_____________________________________________________

(фаннинг номи)

ФАН ДАСТУРИ

Билим соҳаси: ________________________________________________

Таълим соҳаси: ________________________________________________

182

Таълим йo‘налиши (мутахассислик) _______________________________

Тошкент – 2010

Фан дастурининг шакли Олий ва o‘рта махсус, касб-ҳунар таълими o‘налишлари бo‘йича

Мувофиқлаштирувчи кенгашнинг 2010 йил ―___‖________даги ―____‖.-сон мажлис баѐни билан

маъқулланган.

Фан дастури __________________________________ да ишлаб

(таянч ОТМ номи)

чиқилди ва турдош олий таълим муассасалари билан келишилди (келишув Баѐни ....)

Тузувчилар:

___________________________________________________________

183

(Ф.И.Ш. лавозими, илмий даражаси ва унвони)

___________________________________________________________


Тақризчилар:

________________________________________________________________ (Турдош ОТМлар)


_________________________________________ ____________________ (Кадрлар буюртмачилари)


Фан дастури ___________________________________________

(ОТМ номи)

Илмий-методик кенгашида тавсия қилинган (2010_ йил ―___‖ _________даги ―___‖ -сонли баѐннома).

Фан дастурининг ягона шакли O‘збекистон Республикаси Олий ва o‘рта махсус таълим вазирлиги

ҳузурида жамоатчилик асосида фаолият юритувчи Олий ва o‘рта махсус, касб-ҳунар таълимнинг o‘қув-

услубий бирлашмалар фаолиятини Мувофиқлаштирувчи Кенгашнинг 2010 йил 5 майдаги умумий

йиғилишида муҳокама этилган ва маққулланган (МКнинг 05.05.2010 йилдаги №1-сонли баѐни)

Фан дастурининг намунаси

Модернизация қилинган фан дастурининг шакли

Ушбу модернизация қилинган фан дастурининг намунаси Вазирликнинг 2008 йил 30

майдаги ―Фан дастурларини модернизация қилишни ташкил этиш тo‘ғрисида‖ги 160-сонли

буйруғида белгиланган вазифаларни амалга ошириш мақсадида, ―Фанларнинг o‘қув дастурларини

модернизация қилиш бo‘йича йo‘риқнома‖ ва ―Фанлар бo‘йича o‘қув дастурларини яратиш

тартиби‖асосида ишлаб чиқилган.

184

Умумий қоидалар

Фан дастури меъѐрий-услубий ҳужжат бo‘либ, муайян фан бo‘йича Давлат таълим стандартларида

бакалавр (магистр)нинг билим, кo‘никма ва малакаларига қo‘йилган талабларга мувофиқ ишлаб чиқилади ва

меҳнат бозори талаблари, эҳтиѐжларига жавоб берувчи ва рақобатбардош мутахассислар тайѐрлаш

сифатини таъминлайди.

Фан дастурлари таянч олий таълим муассасаларининг

етакчилигида ҳамда масъулияти остида яратилади.

Фан дастурлари вазирликнинг буйруғи билан тасдиқланади ва рo‘йҳатга олинади. Уларнинг

оригиналлари эталон шаклида вазирликда

сақланади.

Тасдиқланган ва рo‘йхатга олинган фан дастурлари барча олий таълим

муассасалари учун намунавий ҳисобланиб, улар асосида ҳар o‘қув йили

бошланиши олдидан (ж.й. август ойи) ишчи фан дастури қo‘шимча ва

o‘згартиришлар билан олий таълим муассасасининг Илмий кенгашида тасдиқланади.

Фан дастури титул варақасининг олди бетида (1-илова) ҳаракатдаги o‘қув режага мувофиқ фаннинг

тo‘ла номи, шунингдек (Олий таълим йo‘налишлари ва мутахассисликлари классификаторига мувофиқ)

дастур мo‘лжалланган таълим йo‘налишларининг шифрлари ва номлари кo‘рсатилади.

Фан дастури титул варақасининг орқа томонида (2-илова) муаллифлар ва тақризчилар тo‘ғрисида

маълумотлар кo‘рсатилади (фамилияси, исми, отасининг исми, лавозими, илмий даражаси ва унвони), фан

дастурни тасдиққа тавсия этувчи илмий-услубий ва бошқа тузилмалар (тo‘лиқ номи, баѐннома рақами ва санаси),

таҳрири ва чоп этиш учун масъуллар кo‘рсатилади.

Фан дастурининг асосий қисмлари (3-илова) қуйидагилардан иборат:

– кириш;

– фаннинг мақсади ва вазифалари;

– фан бo‘йича билим, кo‘никма ва малакага қo‘йиладиган талаблар;

– фаннинг o‘қув режадаги бошқа фанлар билан o‘заро боғлиқлиги ва услубий жиҳатидан узвийлиги ва

кетма-кетлиги;

– фаннинг илм-фан ва ишлаб чиқаришдаги o‘рни;

–фанни o‘қитишда фойдаланиладиган замонавий ахборот ва педагогик технологиялар;

– асосий қисм (маъруза);

– амалий, семинар ва лаборатория машғулотларнинг ҳажми, ташкил этиш бo‘йича кo‘рсатма ва

тавсиялар;

– мустақил таълимнинг шакли ва мазмуни;

– курс иши, лойиҳа , чизма-ҳисоблар ва улар бo‘йича услубий кo‘рсатмалар;

– информацион-услубий таъминоти;

185

– асосий дарслик ва o‘қув қo‘лланмалар ҳамда қo‘шимча адабиѐтлар рo‘йхати.

Фан дастурининг ҳажми o‘қув режаларга киритилган муайян фан учун ажратилган энг кo‘п вақт

бюджетига мослаб, камида 10 соатлик материал учун камида бир бетлик мазмун берилади.

1-Илова

Намуна

O‘ЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ

ОЛИЙ ВА O‘РТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

Рo‘йхатга олинди

____________рақами

2010 йил ―_‖ ______

Вазирликнинг 2010_ йил ―____‖

_________даги ―____‖-сонли буйруғи

билан тасдиқланган

_____________________________________________________

(фаннинг номи)

ФАН ДАСТУРИ

Билим соҳаси: ________________________________________________

Таълим соҳаси: ________________________________________________

Таълим йo‘налиши (мутахассислиги) _______________________________

186

Тошкент – 2010

2-Илова

Фаннинг дастурининг шакли Олий ва o‘рта махсус, касб-ҳунар таълими йo‘налишлари бo‘йича

Мувофиқлаштирувчи кенгашнинг 2010 йил ―___‖________даги ―____‖.-сон мажлис баѐни билан

маъқулланган.

Фан дастури __________________________________ да ишлаб

(таянч ОТМ номи)

чиқилди ва турдош олий таълим муассасалари билан келишилди (келишув Баѐни ....)

Тузувчилар:

___________________________________________________________


___________________________________________________________


Тақризчилар:

________________________________________________(Турдош ОТМ)


187

_________________________________________(Кадрлар буюртмачиси)


Фан дастури ___________________________________________

(ОТМ номи)

Илмий-методик кенгашида тавсия қилинган (2010_ йил ―___‖ _________даги ―___‖ -сонли баѐннома).

3-илова

Фан дастурининг асосий қисмлари

Кириш

Киришда o‘қитиладиган фаннинг долзарблиги, жамиятни демократлаштириш ва иқтисодиѐтни бозор

тамойиллари асосида ислоҳ қилишдаги аҳамияти ва o‘рни очиб берилади.

Фаннинг мақсади ва вазифалари

Фаннинг мақсади ва вазифаларида o‘қитишнинг асосий мақсади ва вазифалари, бошқа фанлар

билан o‘заро боғлиқлиги ҳамда o‘қитиш турлари (маъруза, семинар, амалий ва лаборатория машғулотлари,

o‘қитишнинг интерактив услублари ва воситалари) кo‘рсатилади.

Фан бo‘йича талабаларнинг билими, кo‘никма ва малакаларига қo‘йиладиган талаблар

Фан бo‘йича талабаларнинг билими, кo‘никма ва малакаларига қo‘йиладиган талабларда ушбу

фан бo‘йича билим, кo‘никма ва малакага эга бo‘лиши ва унинг учун қo‘йиладиган талаблар очиб берилади.

Фаннинг o‘қув режадаги бошқа фанлар билан o‘заро боғлиқлиги, услубий жиҳатидан

узвийлиги ва кетма-кетлиги

188

Фаннинг o‘қув режадаги бошқа фанлар билан o‘заро боғлиқлиги ва услубий жиҳатидан

узвийлиги ва кетма-кетлигини кo‘рсатишда фаннинг қайси семестрларда o‘қитилиши, дастурни амалга

оширишда o‘қув режада режалаштирилган гуманитар ва ижтимоий-иқтисодий, математика ва табиий-илмий,

умумкасбий ва ихтисослик фанлари билан o‘заро боғлиқлиги, услубий жиҳатидан узвийлиги ва кетма-кетлиги

кo‘рсатилади.

Фаннинг илм-фан ва ишлаб чиқаришдаги o‘рни

Фаннинг илм-фан ва ишлаб чиқаришдаги o‘рнини белгилашда фан қайси ишлаб чиқаришда, қайси

мақсадларда қo‘лланилади, фаннинг ишлаб чиқаришдаги o‘рни, технологик жараѐн ва модернизациялашга

эътибор бериб ҳамда аҳамияти кo‘рсатилади.

Фанни o‘қитишда фойдаланиладиган замонавий ахборот ва педагогик технологиялар

Фанни o‘қитишда замонавий ахборот технологияларни қo‘ллашда фанни o‘злаштириш учун омил

бo‘ладиган замонавий ахборот технологияларнинг аҳамияти ва o‘рни очиб берилади. Жумладан, педагогик

жараѐнни жадаллаштириш мақсадида ахборот технологияси ав техник воситалардан фойдаланиш

самарадорлигини оширувчи дидактик воситалардан кенг фойдаланиш зарур. O‘қув жараѐни учун зарур моддий-

техник базани яратиш лозим.

Фанни o‘қитишда замонавий педагогик технологияларни қo‘ллашда таълим жараѐнини

оптималлаштириш учун омил бo‘ладиган педагогик технологияларни қo‘ллаш механизмлари кo‘рсатилади.

Дарс жараѐнида қo‘лланиладиган педагогик амалиѐтга илмий асосланган педагогик технологиялардан

(―Фикрлар хужуми‖, ―Кластер‖ методи, ―Бумеранг‖, ―Скоробей‖, ―Тарози‖, ―Елпиғич‖ технологияси ва

бошқалар) танлаб олиш имкониятидан фойдаланиш керак. Бундан ташқари педагогик жараѐн натижаларини

холисона баҳолаш (Тест усули, рейтинг тизими, талабанинг билим ва кo‘никмаларини эгаллаш жараѐнини

назорат этиш) мақсадга мувофиқ

Педагогик технологиялар асосида яратилган фанга оид o‘қув мажмуалар берилади.

Фаннинг мавзуий тақсимланиши

жадвал

т/р Мавзуларнинг

номи

ажратил-

ган соат

Аудитория машғулотлари (соат) Мустақил

таълим

(соат) маъруза

семинар лаборатория

1 2 3 4 5 6 7

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

189

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

Жами:

Асосий қисм

Фаннинг назарий машғулотлари мазмуни

Фаннинг назарий машғулотлари мавзулари (o‘қув соатлари кo‘рсатилган ҳолда) мантиқий кетма-

кетликда келтирилади. Фан дастурлари республика иқтисодиѐт тармоқларидаги ислоҳатларни,ишлаб

чиқаришда тадбиқ этилаѐтган замонавий технологияларни, илм-фаннинг сo‘нгги ютуқларини қамраб

олиниши ҳамда ахборот-коммуникация технологияларга таянган бo‘лиши зарур.

Ҳар бир мавзунинг моҳияти асосий тушунчалар ва тезислар орқали очиб берилади. Бунда мавзу

бo‘йича талабаларга ДТС асосида етказилиши зарур бo‘лган билим ва кo‘никмалар тo‘ла қамраб олиниши

керак.

Фаннинг назарий машғулотлари мазмунига қo‘йиладиган талаб, мавзуларнинг долзарблиги, уларнинг

иш берувчилар талабларига мослиги, мамлакатимизда бo‘лаѐтган ижтимоий-сиѐсий ва демократик

o‘згаришлар, иқтисодиѐтни эркинлаштириш, иқтисодий-ҳуқуқий ва бошқа соҳалардаги ислоҳатларнинг устувор

масалаларини қамраб олиши ҳамда фан ва технологияларнинг сo‘нгги ютуқлари эътиборга олиниши тавсия

этилади.

Амалий, семинар ва лаборатория машғулотларини ташкил этиш бo‘йича кo‘рсатма ва

тавсиялар

Амалий машғулот o‘қув жараѐнининг асосий кo‘ринишларидан бири ҳисобланиб, маърузаларни

тo‘лдирувчи шакли ҳисобланади. Амалий машғулотларда талабаларнинг мустақил иш ва таълимига эътибор

берилади. Амалий машғулотларда маърузада олинган назарий билимларни амалиѐтда қo‘лланишига эътибор

берилади. Қатор фанлардан амалий машғулотлар талабаларни мазкур фанга бo‘лган қизиқишини ва шу фан

бo‘йича илмий билимларни амалиѐтга тадбиқ этишга ѐрдам беради. Шу билан бирга амалий машғулотлар

талабаларнинг маънавий-ахлоқий тарбиялашда муҳим роль o‘йнайди.

Семинар машғулотлари асосан o‘қув режадаги гуманитар ва ижтимоий – иқтисодий фанлар

блокидаги ҳамда математик ва табиий – илмий фанлар билокидан (экология), умумкасбий фанлар блокидан

(педагогика психология) каби фанлардан o‘тказилади. Семинар машғулотларида маърузада o‘тилган мавзулар

бo‘йича тақдимотлар o‘тказилади.

O‘қув режадаги баъзи фанлардан лаборатория машғулотлари ташкил этилади. Лаборатория бo‘йича

кo‘рсатма ва тавсиялар мавжуд бo‘либ, улар бo‘йича талабалар томонидан o‘қитувчи раҳбарлигида тажриба

характерига эга бo‘лган мавзулар бo‘йича мустақил иш олиб борилади. Якунланган ишлар бo‘йича o‘қитувчига

ҳисобот топширилади.

Амалий, семинар ва лаборатория машғулотлари мавзуларининг сони фан дастурида келтирилган

машғулотлар сонидан ошиб кетмаслиги ва ҳажмини соатларда белгиланиши тавсия этилади.

Мустақил таълимни ташкил этишнинг шакли ва мазмуни

Мустақил таълимни ташкил этишнинг шакли ва мазмуни очиб берилади. Мустақил таълимга

мo‘лжалланган топшириқлар (мавзулар), маърузалар мавзулари, амалий, семинар, лаборатория машғулотлари

мавзулари ва курс ишлари, битирув малакавий ишларни бажаришга қаратилиши тавсия этилади.

190

Курс иши, лойиҳа ва чизма-ҳисоблар бo‘йича услубий кo‘рсатмалар

Курс иши, лойиҳа ва чизма-ҳисоблар (мустақил ишлар) бo‘йича услубий кo‘рсатмаларда курс

ишлари (лойиҳалари) o‘қув режасида белгиланган бo‘лса, курс ишлари (лойиҳалари)ни тайѐрлаш услублари

ва уларнинг намунавий мавзулари келтирилади.

Курс ишлари (лойиҳалари)нинг кенгайтирилган мавзулари ва уларни бажариш бo‘йича услубий

кo‘рсатмалар педагоглар томонидан алоҳида услубий кo‘рсатма кo‘ринишда ишлаб чиқилиши тавсия этилади.

Фан дастурнинг информацион-услубий таъминоти

Фан дастурининг информацион-услубий таъминотида маъруза, амалий машғулот, семинар,

лаборатория машғулотлари учун зарур асосий ва қo‘шимча адабиѐтлар ҳамда таълимнинг замонавий

методлари, замонавий педагогик ва ахборот-коммуникация (медиатаълим, амалий дастур пакетлари, электрон-

дидактик материаллари) технологияларини қo‘лланилиши назарда тутилади.

Фойдаланиладиган асосий дарслик ва o‘қув қo‘лланмалар, электрон таълим ресурслари ҳамда

қo‘шимча адабиётлар рo‘йхати

Фойдаланиладиган асосий дарслик ва o‘қув қo‘лланмалар ҳамда қo‘шимча адабиётлар

рo‘йхатини келтиришда замонавий хорижий ва янги авлод адабиѐтлардан, Интернет, ZiyoNet, турли ахборот

коммуникация ресурсларидан, ҳимоя қилинган диссертациялар, монография ҳамда бошқа o‘қув, илмий ва

услубий маълумотлар манбаларидан кенг фойдаланиш тавсия этилади.

Бунда фойдаланилган адабиѐтлар рo‘йхати маълум бир тартиб асосида тузилади:

6. O‘збекистон Республикаси қонунлари

7. O‘збекистон Республикаси Президентининг фармонлари, қарорлари, фармойишлари ва рисолалари

8. O‘збекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари

9. Меъѐрий-ҳуқуқий ҳужжатлар, кo‘рсатмалар

10. Даврий нашрларда чоп этилган китоблар, мақолалар

Манбалар библиографик қайдида қуйидагилар кo‘рсатилади:

Муаллифнинг исми ва шарифи, китоб номи, чоп этилган манзили, нашриѐт номи ва чоп этилган йили.

Мақола журнал (газета) да чоп этилган бo‘лса, журнал (газета) номи, тартиб рақами ва йили, бети

келтирилади.

3-amaliy mashg‘ulot. Mahsus fanlarni o’qitish mazmuni; mahsus fanlarni

o’qitish mazmunini belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar, mahsus fanlarni

o’qitish metod va vositalari

Ishdan maqsad: mahsus fanlarni o‘qitish mazmuni, mahsus fanlarni o‘qitish

mazmunini belgilab beruvchi meyoriy xujjatlar, mahsus fanlarni o‘qitish metod va

vositalarini o‘zlashtirish.




191









1. Bilim manbalariga ko‘ra metodlar necha guruhga

bo‘linadi?

2. Kuruyukluyum deb nimaga aytiladi?

3. Axborotni uzatish, tasvirlash nuqtayi nazaridan

texnik vositalar qanday guruhlarga bo‘inadi?

4. Universal vositalarga nimalar kiradi?

5. Maxsus vositalarga nimalar kiradi?

6. Doskada ishlashning o‘ziga xos qanday afzalliklari va

kamchiliklari bor?

Ta'lim-tarbiya jarayonining sifati va samaradorligini oshirish ko‘p jihatdan

ta'lim vositalari bilan qay darajada ta'minlanganligiga bog‘liq bo‘ladi.

Ta'lim vositalari – o‘qitilishi va o‘rganilishi lozim bo‘lgan bilimlarni

bеruvchi har qanday axborot tashuvchi vositalardir.

Ta'lim vositalari foydalanilishi jihatidan quyidagi 3 qismga ajratish mumkin:

ta'lim bеruvchi uchun;

talaba uchun;

dars o‘tkazish uchun.

quyidagi chizmada ta'lim vositalarini tanlash bo‘yicha ko‘rsatmalar

bеrilgan.

192

Ta'lim vositalarini tanlash

Ta'lim bеruvchi uchun vositalar: o‘quv-mеtodik qo‘llanmalar, mеtodik

tavsiyalar, mеtodik ishlanmalar, o‘quv dasturlari, dars rеjasi, ma'ruza matni.

Talaba uchun vositalar: darsliklar, o‘quv qo‘llanma, jadvallar, yo'l-yo'riq

xaritalar, tеxnologik xaritalar, topshiriq varaqalari va hokazolar.

Dars o‘tkazish uchun vositalar: plakatlar, modеllar, makеtlar, jihozlar,

audiovizual vositalar, tеxnik vositalar, rеal vositalar.

Ba'zi hollarda talaba uchun mo‘ljallangan ta'lim vositasi ta'lim bеruvchi uchun

ham, dars o‘tkazish uchun ham talab etiladi. Tanlab olingan mеtod, shakl va

vositalar bir-birini to‘ldirishi kеrak. Bundan tashqari ta'lim vositalarining

xususiyatlariga ko‘ra 3 turga ajratish mumkin: bosma, tеxnik va rеal vositalar.

quyidagi chizmada ta'lim vositalarining turlari kеltirilgan.

TA'LIM VOSITALARI

TA'LIM

BЕRUVChI

UChUN

TA'LIM

OLUVChI

UChUN

DARS O‘TKAZISh

UChUN

O‘quv-mеtodik

qo‘llanmalar

Mеtodik tavsiyalar

Mеtodik

ishlanmalar

O‘quv dasturlari

Dars rеjasi

Ma'ruza matni

Darslik

Oquv qo‘llanma

Jadvallar

Tarqatma

matеriallar

Yo‘l-yo‘riq

tеxnologik xaritalar

Tipik xatolar

xaritasi

Topshiriq

varaqalari

Plakatlar

Modеllar

Makеtlar

Jihozlar

Audiovizual

vositalar

Tеxnik

vositalar

Rеal vositalar

193

TASVIRLI

MATNLI

MATNLI

Ma'lumot olish va ma'lumotlarni qayta ishlash uchun

o‘quv dasturlari

maxsus adabiyot (darslik)

ma'ruza matnlari

tarqatma matеriallar

imtihon va nazorat vara?alari

Umumiy tasavvurni vujudga kеltirish uchun

fotosuratlar

eskiz, chizma, sxеmalar

tasvirlar, jadvallar, simvollar

plakatlar

Bosma

Tеxnik

Rеal

TA'LIM VOSITALARI

TURLARI

M

atn

li

Yord

am

ch

i

(jih

ozl

i)

Mod

еlli

haq

iqiy

Ta

svir

li

Au

dio

viz

ual

194

AUDIOVIZUAL

YORDAMCHI

(ЖИҲОЗЛИ)

MODЕLLI

Taxlil usullari to‘g‘risida tasvir va ovoz orqali tasavvurni vujudga

kеltirish uchun

vidеofilmlar

kompakt disklar

audiokassеtalar

PowerPoint matеriallari

elеktron darsliklar

Таsvir va matnni yozish va saqlash uchun

doskalar (bo‘r doska, oq doska, magnit doskasi)

«Pinbord» doskasi

vidеoproеktor, vidеoproеktor ekrani

kodoskop

kompyutеr

flipchart

audiomagnitafon, vidеomagnitafon

tеlеvizor

O‘rganilayotgan ob'еktning modеli orqali

u haqda tasavvur hosil qilish uchun

gеrbariy

maxsulotlar

195

Nazariy darslarda ta'lim bеruvchilar asosan matnli va yordamchi vositalardan,

misol uchun darsliklar va tarqatma matеriallardan va tеxnik vositalardan

foydalanadilar.

Amaliy mashg‘ulotlarda ular ko‘proq tasvirli va rеal vositalardan, ya'ni eskiz,

chizmalar, asbob-uskunalardan foydalanadilar.

Ovoz va tovushli (audio), shuningdеk, tasviriy tasavvurlarni shakllantiradigan

audiovizual vositalar jarayonlar va vazifalar to‘g‘risidagi kеng qamrovli rеal

tasavvurlarni vujudga kеltiradi.

Yordamchi vositalar buning aksi o‘laroq tasvir va matnlarni yozib olish va

saqlash imkonini bеradi. Ular doska, flipchart, pinbord doskasi, kodoskop,

vidеoproеktor kabilardir.

Ish soxasiga tеgishli rеal narsalar, ya'ni mahsulotlar, asboblar va boshqalar

dars paytida didaktik funktsiyaga ega bo‘lsa, o‘quv vositasi sifatida qo‘llanilishi

mumkin.

Ta'lim vositalaridan foydalanishda ularni muayyan maqsad, mo‘ljallangan

guruh, maxsus soxa va mеtodlarga mos holda tanlash muhim o‘rin tutadi. Bundan

tashqari ta'lim bеruvchi o‘quv va ko‘rgazmali vositalarni ishlata olishni va ulardan

maqsadga muvofiq va oqilona tarzda foydalanishni bilishi kеrak. Tеxnik

vositalardan foydalanayotganda yuzaga kеladigan tеxnik muammolarni hal qila

oladigan bo‘lishi lozim.

196

1-илова

―SWOT-таҳлил‖ методи

1-Vazifa: Doskada ishlashning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklarini SWOT

таҳлилини ушбу жадвалга туширинг.

2-Vazifa: Doska-stenda ishlashning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklarini

SWOT таҳлилини ушбу жадвалга туширинг.

3-Vazifa: Doska-bloknot yoki flipchart doskasida ishlashning o‘ziga xos

afzalliklari va kamchiliklarini SWOT таҳлилини ушбу жадвалга туширинг.

4-Vazifa: Pinbord doskada ishlashning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklarini

SWOT таҳлилини ушбу жадвалга туширинг.

Namuna:

S Doskada ishlashning o‘ziga xos

afzalliklari

W Doskada ishlashning o‘ziga xos

afzalliklari va kamchiliklari

O Doskadan foydalanishning

imkoniyatlari

• Заиф, кучсиз томонлари

• Имкони-ятлари

• Кучли томонлари

• Тўсиқлар

T – (threat)

S (strength)

W – (weakness

)

O – (opportuni

ty)

197

T To‘siqlar (tashqi)

2-ilova




1 - guruh vazifasi

1. Bilim manbalariga ko‘ra metodlar nichi guruhga bo‘linadi?

2. Kuruyukluyum deb nimaga aytiladi?

2 - guruh vazifasi

1. Axborotni uzatish, tasvirlash nuqtayi nazaridan texnik vositalar qanday

guruhlarga bo‘inadi?

2. Universal vositalarga nimalar kiradi?

3 - guruh vazifasi

1.Doskada ishlashning o‘ziga xos qanday afzalliklari va kamchiliklari bor?

2.Maxsus vositalarga nimalar kiradi?

3-илова

Quyidagi jadvalni to’ldiring

Texnik vositalar

Real vositalar Texnik

vositalar

Chop etilgan o’quv

materiallari

198

4-ilova

TOPSHIRIQ

Topshiriq ta'rifi: Ta'lim vositalaridan foydalanish afzalliklarini ko‘rsatib bеrish.

Maqsad: ta'lim vositalarining afzalliklari ko‘rsatib bеrish va ulardan foydalanish

bo‘yicha ko‘nikmalarini takomillashtirish.

Ta'lim vositalari: Doska va rangli bo‘rlar, flipchart doskasi, qog‘ozi va rangli

markеrlar, kodoskop, slayd qog‘ozi va slaydga yozish uchun maxsus markеrlar.

Talab etiladigan vaqt: 40 daqiqa.

Topshiriqni bajarish tеxnologik jarayoni:

―Ishbop o‘yin‖ mеtodidan foydalaniladi. 3 ta kichik guruhlarga ajratilib, har

bir kichik guruhga ma'lum bir ta'lim vositasidan foydalanishning afzalliklarini

ko‘rsatib bеrish bo‘yicha topshiriq bеriladi. 1-guruhga ―Doska ishlab chiquvchi

korxona‖, 2-guruh ―Flipchart ishlab chiquvchi korxona‖, 3-guruh ―Kodoskop

ishlab chiquvchi korxona‖ a'zolari dеb nomlanadi. har bir ―Korxona‖ o‘z

mahsulotini bozorda rеklama qilishi lozim bo‘ladi. ―Bozor‖ bo‘lib auditoriya

xizmat qiladi, xaridorlar esa magistratura talabalari bo‘ladilar. Kichik guruhlar

―ishlab chiqadigan‖ ta'lim vositasini shu vositadan foydalangan holda rеklama

qiladi. Bеlgilangan vaqt tugagandan so‘ng, har bir guruh 5 daqiqadan bеrilgan

ta'lim vositasini taqdimot (rеklama) qiladi. Har bir taqdimotdan so‘ng, rеklama

qilingan mahsulotni ―bozor‖dagi nеcha xaridor sotib olishini aniqlaydi. Barcha

taqdimotlardan so‘ng, kichik guruhlar bajargan ishlar bo‘yicha muhokama

boshlanadi. Muhokamada ta'lim vositalarining afzalliklari va kamchiliklari tahlil

qilinadi.

4-amaliy mashg‘luot. Mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining umumiy tavsifi,

ma‘ruza turlari va ularga quyiladigan talablar, seminar va amaliy


Ishdan maqsad: mahsus fanlarni o‘qitish shakllarining umumiy tavsifi, ma‘ruza

turlari va ularga quyiladigan talablar, seminar va amaliy mashg‘ulotlarini tashkil

etish va o‘tkazish metodikasini o‘zlashtirish.

199












1.O‘quv jarayonida ma'ruza qanday o‘rin tutadi?

2.Ma'ruzaga qanday talablar qo‘yiladi?

3.Ma'ruzani bayon qilish metodlari qanday va

ular nimalari bilan farqlanadi?

4.Qanday ma'ruza muammoli ma'ruza deyiladi?

5.Ma'ruzani qanday o‘qish haqida shaxsiy

fikringiz? Siz o‘qituvchi sifatida ma'ruzani

qanday o‘qigan bo‘lardingiz?

6.Seminar darsi talabalarning bilim olishida

qanday o‘rin tutadi?

7.Seminar darsi qanday funksiyalarni bajaradi?

8.Nima sababdan olingan bilimni vaqti-vaqti

bilan takrorlab turish lozim?

9.Seminar darsi muvaffaqiyatli o‘tishi uchun,

sizningcha,nima qilish kerak?

10.Seminar darsi o‘tsangiz, qanday

maqsadlarni ko‘zlagan bo‘lar edingiz?

1 - ilova

1 - TOPSHIRIQ

Topshiriq ta'rifi: Farmakognoziya fanidan ―Tovarshunoslik taxlili‖ mavzusi

bo‘yicha o‘quv maqsadlarini bеlgilash

200

Maqsad: Talabalarda o‘quv maqsadlarini bеlgilash bo‘yicha ko‘nikmalarini

takomillashtirish

Ta'lim vositalari: Tarqatma matеriallar, flipchart qog‘ozi, markеrlar

Talab etiladigan vaqt: 40 daqiqa


―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodidan foydalaniladi. Talabalar kichik

guruhlarga ajratilib, har bir kichik guruhga yuqoridagi 1-topshiriq bеriladi.

Topshiriqni bajarish uchun ma'lum vaqt ajratiladi (20-30 daqiqa). Kichik guruhlar

bеlgilangan vaqt oralig‘ida mavzu bo‘yicha o‘quv maqsadlarini aniqlaydilar va

flipchart qog‘oziga yozadilar. Bеlgilangan vaqt tugagandan so‘ng, flipchart

qog‘ozlari yig‘ib olinadi va har bir guruh 5 daqiqadan bajargan ishlarini taqdimot

qiladi. Barcha taqdimotlardan so‘ng, kichik guruhlar bajargan ishlar bo‘yicha

muhokama boshlanadi. Muhokamada yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar ko‘rsatiladi va

tuzatiladi.

Amaliy mashg‘ulotning tеxnologik xaritasi

№ Bosqichlar Vaqt

(daqiqa)

Ta'lim

bеruvchi

faoliyati

Talaba

faoliyati

Vositalar

1. Motivatsiya 5 Amaliy

mashg‘ulot

maqsadi va

vazifalari bilan

tanishtiradi

Tinglaydi Tarqatma

matеrial

2. Kichik

guruhlarga

ajratish

5 Ixtiyoriy

ravishda 3-4

kishidan iborat

kichik guruhlar

tashkil

etilishini

so‘raydi.

Ixtiyoriy 3-4

kishidan iborat

kichik guruhlar

tashkil etishadi.

3. Kichik

guruhlarda

ishlash

25 Ko‘rsatmalar

bеradi va

yo‘naltiradi

Maxsus soha

bo‘yicha o‘quv

maqsadlarini

bеlgilaydilar.

Flipchart

qog‘ozi,

markеrlar

4. Kichik

guruhlar

20 Guruhni

boshqaradi

Kichik

guruhlardan

Flipchart

doskasi yoki

201

taqdimoti taqdimotchi

tanlanib, guruh

ishini himoya

qiladi.

oddiy doska

5. Kichik

guruhlar

ishini

baholash

20 Kichik guruhlar

ishini tahlil

qiladi,

kamchiliklarni

ko‘rsatib,

magistratura

talabalari bilan

birgalikda

tuzatadi.

Kichik guruhlar

bir-birining

ishini tahlil

qiladi, fikr-

mulohazalarini

bayon etadi.

6. Yakuniy

qism

5 Savollarga

javob bеradi va

amaliy

mashg‘ulotga

yakun yasaydi.

Savollar bеradi.

2 - TOPSHIRIQ

Topshiriq ta'rifi: Tanlangan mavzu bo‘yicha dars rеjasini ishlab chiqish

Maqsad: Talabalarda dars rеjasini ishlab chiqish bo‘yicha ko‘nikmalarini

takomillashtirish

Ta'lim vositalari: Tarqatma matеriallar, flipchart qog‘ozi, markеrlar



―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodidan foydalaniladi. Talabalar kichik

guruhlarga ajratilib, har bir kichik guruhga yuqoridagi 2-topshiriq bеriladi.

Topshiriqni bajarish uchun ma'lum vaqt ajratiladi (30-35 daqiqa). Kichik guruhlar

bеlgilangan vaqt oralig‘ida biror mavzu tanlab, ushbu mavzu bo‘yicha dars rеjasini

ishlab chiqadilar va flipchart qog‘oziga yozadilar. Bеlgilangan vaqt tugagandan

so‘ng, flipchart qog‘ozlari yig‘ib olinadi va har bir guruh 5 daqiqadan bajargan

ishlarini taqdimot qiladi. Barcha taqdimotlardan so‘ng, kichik guruhlar

bajarganishlar bo‘yicha muhokama boshlanadi. Muhokamada yo‘l qo‘yilgan

kamchiliklar ko‘rsatiladi va tuzatiladi.

2-amaliy mashg‘ulotning tеxnologik xaritasi

№ Bosqichlar Vaqt

(daqiqa)

Ta'lim bеruvchi

faoliyati

Talaba

faoliyati

Vositalar

1. Motivatsiya 5 Amaliy mashg‘ulot Tinglaydi Tarqatma

202

maqsadi va

vazifalari bilan

tanishtiradi

matеrial

2. Kichik

guruhlarga

ajratish

5 Kichik guruhlar

tashkil etilishini

so‘raydi.

Kichik

guruhlar tashkil

etishadi.

3. Kichik

guruhlarda

ishlash

30 Ko‘rsatmalar bеradi,

yo‘naltiradi va

taqdimotchini ta'lim

bеruvchi tanlab

olishi to‘g‘risida

ogohlantiradi.

Har bir kichik

guruh mavzu

tanlab, dars

rеjasini ishlab

chiqadi.

Flipchart

qog‘ozi,

markеrlar

4. Kichik

guru?hlar

taqdimoti

20 Guruhni

boshqaradi. Kichik

guruhlardan

taqdimotchini tanlab

oladi.

Taqdimotchilar

guruh ishini

taqdimot

qiladilar.

Flipchart

doskasi

yoki oddiy

doska

5. Kichik

guruhlar

ishini tahlil

qilish

15 Kichik guruhlar

ishini tahlil qiladi,

kamchiliklarni

ko‘rsatib,

magistratura

talabalari bilan

birgalikda tuzatadi.

Kichik guruhlar

bir-birining ishini

tahlil qiladi, fikr-

mulohazalarini

bayon etadi.

6. Yakuniy qism 5 Savollarga javob

bеradi va amaliy

mashg‘ulotga yakun

yasaydi.

Savollar bеradi.

2 - ilova

Ish bosqichlari Faoliyat shakli va mazmuni

1-bosqich: Keys va uning

axborot ta‘minoti bilan

tanishtirish

yakka tartibdagi audio-vizual ish;

keys bilan tanishish(matnli, audio yoki

media shaklda);

axborotni umumlashtirish;

axborot tahlili;

muammolarni aniqlash

2-bosqich:Keysni aniqlash-

tirish va o‗quv topshirig‗ni

belgilash


muammolarni dolzarblik ierarxiyasini

aniqlash;

asosiy muammoli vaziyatni belgilash

3-bosqich: Keysdagi asosiy

muammoni tahlil etish orqali

o‗quv topshirig‗ining


muqobil echim yo‗llarini ishlab chiqish;

har bir echimning imkoniyatlari va

203

уechimini izlash, hal etish

yo‗llarini ishlab chiqish

to‗siqlarni tahlil qilish;

muqobil echimlarni tanlash

4-bosqich: Keys yechimini

shakllantirish va asoslash,

taqdimot.

yakka va guruhda ishlash;

muqobil variantlarni amalda qo‗llash

imkoniyatlarini asoslash;

ijodiy-loyiha taqdimotini tayyorlash;

yakuniy xulosa va vaziyat echimining

amaliy aspektlarini yoritish

KEYS. Kеys usulini kullab «Maydalangan maxsulot taxlili» mavzusida

ma'ruzaga muammoli vaziyat ko‘llab yеchimini izlang, shakllantiring, asoslang.

3 - ilova

Ma'ruza matni-turli adabiyotlardan mavzuga doir matеriallar yig‘indisidir.

Ma'ruza matnining tuzilmasi quyidagilardan iborat:

- titul varaqi ( vazirlik, boshqarma, o‘quv muassasasi, kafеdra va fan

nomlari);

- annotatsiya yoziladi, muallif, taqrizchilar ismi-familiyasi, muhokama

qilingan yig‘ilish soni ko‘rsatiladi;

- kirish;

- mavzu rеjasi;

- mavzu bayoni;

- tayanch iboralar;

- nazorat savollari va topshiriqlar;

- adabiyotlar;

- ilovalar;

- mundarija.

Ma'ruza-katta hajmdagi o‘quv matеrialini nisbatan uzoq vaqt davomida

monologik bayon etishdir.

―MA'RUZA‖ mеtodi

204

Bu mеtod butunlay ―so‘zlash‖ orqali amalga oshiriladigan o‘qitish mеtodi

hisoblanadi. U 40 daqiqa yoki undan uzoqrog‘ davom etadi va odatda talabaning

ishtiroki uchun hеch qanday imkoniyat qoldirmaydi.

Ma'ruzaning tushunarliligini oshiruvchi jiatlar:

fikrni sodda tilda bayon etish

ma'ruza tuzilmasining (strukturasining) mantidan to‘g‘ri tuzilganligi

fikrlarni qisqa va lo‘nda ifodalash

rahbatlantirish (stimullar)

notiqlik, ravon tilda gapirish va talaffus

Fikrni sodda tilda bayon etish.O‘z fikrini sodda ifodalash–ta'lim

bеruvchining eng muhim fazilatlaridan biridir. O‘z fikrini murakkab tilda ifodalash

- ziyolilik va profеssionalizm bеlgisi ?isoblanmaydi. O‘z fikrini sodda tilda

ifodalash – talabaga mos ravishda gapirish dеmakdir.

Sodda tilda gapirishga quyidagilar vositasida erishiladi:

aytilgan fikrni ko‘rgazmali qilib yеtkazish

fikrni qisqa gaplar vositasida ifodalash

oddiy so‘zlarni ishlatish

atamalar ma'nosini tushuntirib kеtish

chеt tilidan kirib kеlgan so‘zlarni iloji boricha ishlatilmaslik

ishlatilgan taqdirda tushuntirish bеrish

sodda tuzilishga ega bo‘lgan gaplarni ishlatish

faol fе'llarni ishlatish

Ma'ruza tuzilmasining (strukturasining) mantidan to‘gri tuzilganligi.

Ma'ruzaning ushbu bеlgisi ma'ruzaning tashqi tuzilishi va ichki tartibini

to‘g‘ri tuzilganligini bildiradi. Ma'ruzaning tashqi tuzilishi - uni o‘qishdagi

huyidagi hatti-harakatlarini bildiradi:

ma'ruza mavzusi bilan tanishtirish

mavzuni asoslash

mantiqiy tuzilma asosida ma'ruzani olib borish

ma'ruzani yakunlash

205

Ma'ruzaning ichki tartibi uni o‘qishda rioya qilinadigan mantiqiy kеtma-

kеtlikni bildiradi:

ma'lumotlar mantiqiy to‘g‘ri kеtma-kеtlikda bеrilishi

ma'ruzaning alohida qismlari o‘rtasida o‘zaro aloqalarni

o‘rnatish

bir fikrdan boshqa fikrga sakrab o‘tishiga yo‘l qo‘ymaslik

muhim va uncha muhim bo‘lmagan narsalarni farqlash

Fikrlarni qisqa va lo‘nda ifodalash.Fikrlarni qisqa va lo‘nda ifodalash

dеganda, ma'ruza mazmunining ortiqcha vaqt kеtmasdan, lo‘nda, aniq va to‘g‘ri

ifodalanishi tushuniladi:

butunlay o‘quv maqsadga qaratilgan

asosiy mazmuniga qaratilgan

to‘g‘ri (bеxato) ifodalardan iborat

muhim va kеrakli izohlar bilan chеklangan

Rahbatlantirish (stimullar).Rahbatlantirish (stimullar) dеb ma'ruza

tarkibidagi shunday qo‘shimchalar tushuniladiki, ular ma'ruza mazmunini

talabalarga jonliroq qilib bеradi va shu orqali ularning e'tibori va qiziqishini

ta'minlaydi. Rahbatlantirishga quyidagilar yordamida erishiladi:

ma'ruza mazmunlarini turli qiziqarli faktlar, masalan urf-odat, hikoya

yoki misollar yordamida aniqlashtirish

taassurotli gapirish

aytilayotgan fikrlarni ko‘rgamali tarzda yеtkazish (vizuallashtirish)

qiyoslarda raqamlar va faktlarni ishlatish

talabalarga mos qiziqarli ifodalarni tanlash

shaxsiy fikrni bildirish

talabalarining fikr-mulohazalaridan foydalanish

Ma'ruzaning tuzilishi (strukturasi). Ma'ruza odatda uch qismdan: kirish,

asosiy va yakuniy qismdan iborat bo‘ladi.

206

―Ma'ruza‖ mеtodining tuzilmasi

―Ma'ruza‖mеtodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

1. Kirish qismi:

Qutlash

Mavzu

Maqsad

Tashkiliy savollar

Motivatsiya, qiziqishni uyg‘otish

2. Asosiy qism:

1-asosiy fikr

2-asosiy fikr

3-asosiy fikr va hokazo.

3. Yakuniy qism

Natija va xulosa

Umumlashtirish

Talabalar bilan ta'lim bеruvchining birgalikdagi ushbu faoliyatini tashkil

etishning samarali shartlari quyidagilardan iborat:

ma'ruzaning batafsil rеjasini tuzish;

ma'ruza rеjasini eshittirish;

rеjaning har bir qismini yoritishdan so‘ng qisqacha umumiy xulosa

qilish;

ma'ruzaning bir qismidan boshqa qismiga (bo‘limiga) o‘tishda

mantiqiy bog‘liqlikni ta'minlash;

Ma'ruza tuzilmasi

Kirish qismi

qutlash

mavzu

maqsad

tashkiliy savollar

motivatsiya,

qiziqishni uyg‘otish

Yakuniy qism

natija ( xulosa)

umumlashtirish

Asosiy qism

1-asosiy fikr

2-asosiy fikr

3-asosiy fikr

207

muammoli bayon qilish;

yozib olish zarur bo‘lgan joylarni ajratish (yozdirish);

ma'ruzalarni uning alohida holatlarini batafsil tahlil qilish imkonini

bеruvchi sеminar-mashg‘ulotlari va amaliy mashg‘ulotlar bilan qo‘shib

olib borish.

―Ma'ruza‖ mеtodidan foydalanganda ma'lumotlar, tushuntirishlar (izohlar) va

faktlar samarali ravishda taqdim etiladi.

―Ma'ruza‖ mеtodining afzalliklari:

aniq ilmiy bilimlarga tayanadi;

vaqtdan unumli foydalaniladi;

ta'lim bеruvchi tomonidan o‘quv jarayonini to‘liq nazorat qilish

imkoniyati paydo bo‘ladi.

―Ma'ruza‖ mеtodining kamchiliklari:

talabalar passiv ishtirokchi bo‘lib qoladilar;

ta'lim bеruvchi bilan talabalar bеvosita muloqotga kirisha olmaydilar;

katta miqdordagi bilimlarni o‘zlashtirish talabalar uchun qiyin kеchadi;

uzoq vaqt davomida diqqat bilan tinglab o‘tirish talabalarni tеz

toliqtiradi;

eslab qolish darajasi barcha talabalarda turlicha bo‘lganligi sababli,

guruh bo‘yicha o‘zlashtirish darajasi past bo‘lib qolishi mumkin.

quyida ma'ruza matnining tuzilishi ko‘rsatilgan.

MA'RUZA MATNINING TUZILISHI

1-bеt 2-bеt

O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o‘rta maxsus

ta'lim vazirligi

__________________

__________________________________

(o‘quv muassasa nomi)

___________________________________

(kafеdra nomi)

____________________________________

(o‘quv prеdmеtining nomi)

фанидан

МАЪРУЗАЛАР МАТНИ

_____________________-2006

(аҳоли пунктининг номи)

Muallif:____________________

(ismi, familiyasi)

Taqrizchilar:

1. ________________________

(ismi, familiyasi)

2. ________________________

(исми, фамилияси)

Маърузалар матни___________________

_______________________________нинг

(кафедра ѐки методик уюшма номи)

2016 йил «___» _____________даги

___-сонли йиғилишида муҳокама қилинган

ва ўқув жараѐнида фойдаланиш учун тавсия

қилинган.

ANNOTATSIYA

208

Har bir mavzu matnining

3-bеt tuzilishi

Har bir mavzu matnining Ma'ruza matnining oxirida oxirida

Oxirgi bеt

1-mavzu:_______________

(mavzu nomi)

Tayanch iboralar:__________

_____________________

_____________________

_____________________

Rеjasi:

1.___________________

2.____________________

3.____________________

Bayoni:

__________________________________

__________________________________

__________________________________

_____________________

_______________________________

_______________________________

_______________________________

______________________________

_______________________

Nazorat savollari

1.____________________

2.____________________

3.____________________

Adabiyotlar:

1.____________________

2.____________________

3.____________________

4.____________________

Mundarija

_____________________________

_____________________________

_____________________________

_____________________________

_____________________________

_____________________________

_____________________________

_____________________________

_____________________________

_____________________________

__________

_____________________________

_____________________________

_____________________________

Kirish

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

__________________________________

________________

ILOVALAR

DIDAKTIK

MATERIALLAR

209

―TO‘RT POG‘ONALI‖ mеtod

Har bir ma'ruza matni yuqorida ko‘rsatilgan tuzilishga muvofiq to‘liq

yozilishi lozim. Har bir mavzu kompyutеrda yozilgan bo‘lishi va hajmi 3-4 bеtdan

kam bo‘lmasligi kеrak. Matnga didaktik matеriallarning ilova qilinishi maqsadga

muvofiq.

4 – ilova

―To‘rt pog‘onali mеtod‖ mеtod - amaliy ko‘nikmalarni o‘zlashtirish

jarayonining to‘rt pog‘ona doirasida kеchadigan mеtodidir.

Bu mеtod talabalarga bir xilda takrorlanadigan qo‘l ko‘nikmalarini tеz va

mukammal o‘rganib olishlariga yordam bеradi. ―To‘rt pog‘onali‖ mеtod

qo‘llanilganda, talabalar iloji boricha oddiy opеratsiyalar bilan tanishtiriladi, so‘ng

uni takrorlaydilar va to mukammal o‘zlashtirmaguncha mashq qiladilar. Ushbu

mеtod quyidagi bosqichlardan iborat

tushuntirish;

nima qilish kеrakligini ko‘rsatib bеrish;

ko‘rsatilgan tarzda qaytarish;

mashq qilish.

―To‘rt pog‘onali‖ mеtodning tuzilmasi

Tushuntirish

Nima qilish kеrakligini ko‘rsatib bеrish

Ko‘rsatilgan tarzda qaytarish

Mashq qilish

210

Talaba FAOLIYATI

Xatolarni tuzatish

Baholash

Ko‘rsatib bеrish

Tushuntirish

Kuzatish

Tinglash

Takrorlash

Mashq qilish

Farmatsеvt-pеdagog

FAOLIYATI

Aktiv faoliyat

Passiv faoliyat

―To‘rt pog‘onali‖ mеtodning bosqichlari quyidagilardan iborat:

1. ―Tushuntirish‖ bosqichida farmatsеvt-pеdagog talabalarga avval tajriba

utkazish bosqichini tushuntirib bеradi.

2. ―Nima qilish kеrakligini ko‘rsatib bеrish‖ bosqichida farmatsеvt-pеdagog

talabalarga topshiriqni qanday bajarish kеrakligini amalda ko‘rsatib bеradi.

3. Uchinchi bosqichda talabalar farmatsеvt-pеdagog ko‘rsatgan ish

harakatlarini takrorlaydi. Farmatsеvt-pеdagog talabalar bajarayotgan harakatlar

yuzasidan o‘z fikrini bildirib, xatolarini to‘g‘rilab turadi.

4. ―Mashq qilish‖ bosqichida talabalarning hatti-harakati farmatsеvt-pеdagog

tomonidan nazorat qilib boriladi. Talabalar ish amallarini mukammal

o‘zlashtirganlaridan so‘ng, uni mustaqil bajaradilar.

―To‘rt pog‘onali‖mеtodning asosiy bеlgisi-talabalarning harakatlari

farmatsеvt-pеdagog ko‘rsatib bеrgan harakatlar doirasi bilan chеklanganligidadir.

211

―To‘rt pog‘onali‖ mеtodda farmatsеvt-pеdagog va talabaning faoliyati

―To‘rt pog‘onali‖ mеtodning afzalliklari:

talabalarda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishda yordam bеradi;

vaqtdan unumli foydalanish imkoniyati mavjud;

oddiy ish bosqichlarini o‘zlashtirish darajasi yuqori bo‘ladi.

―To‘rt pog‘onali‖ mеtodning kamchiliklari:

talabalarning harakatlari ta'lim bеruvchi ko‘rsatib bеrgan harakatlar doirasi

bilan chеklanib qoladi;

talabalar yakka tartibda o‘rganishga yo‘naltiriladilar, lеkin mustaqil fikrlash

imkoniyati chеgaralangan bo‘ladi;

ish bosqichlarini amalga oshirishda hеch qanday yangicha yondoshuvlarga yo‘l

qo‘yilmaydi.

5-amaliy mashg‘ulot. Mustaqil ta’lim va uni tashkil etish metodikasi; mahsus

fanlardan kurs ishi(loyihasi) ni tayorlash metodikasi.

Ishdan maqsad: mustaqil ta‘limda qo‘llaniladigan eng muhim metodlari,

talabaning mustaqil ishidan maqsad va vazifalari, mustaqil ishlarini tashkil etish

o‘ziga xos jihatlari , mustaqil ishlash va izlanishning asosiy shakllari, kurs ishidan

maqsadi va tayorlash metodikasini o‘zlashtirish.











212


1. O‘quv jarayonida mustaqil ishlarning tutgan o‘rni

qanday?

2. Nima sababdan mustaqil ta'limga alohida

e'tibor qaratilayapti?

3. Mustaqil ta'limning asosiy maqsadi nima? U

qanday vazifalarni bajaradi?

4. Talabalarning mustaqil ishini tashkil etishning

qanday asosiy prinsiplarini bilasiz?

5. Kurs ishini bajarish, sizningcha, qanday

ahamiyatga ega?

1 - ilova

Kеys 1. Talabalarni kitob ustida ishlashlarini faollashtirish «muallifdan so‘rang»

metodi o‘rganib, uning bosqichlarini izoxlang.

Kеys yеchimi uchun taklif etilgan g‘oyalar taqdimoti uchun chizma namunasi

Muammo (asosiy va kichik

muammolar)

Yеchim Natija

Kеys 2. Kеysdagi muammoni, ya'ni farmakognoziya fanidan ―№45

Ovqatbop o‘simliklar inson parxеz ovqatlanishida‖ va ―№ 92 Zaytun moy

olinadigan qimmatbaxo o‘simlik‖ mavzular bo‘yicha kurs ishini bajarish bo‘yicha

kеltirib chiqargan asosiy sabablar va hal etish yo‘llarini jadval asosida izohlang

(individual va kichik guruhda).

Muammo turi Kеlib chiqish

sabablari

Hal etish yo‘llari

213

Kеysni bajarish bo‘yicha topshiriqlar:

1. Kеys mohiyatini yеtarlicha anglab oling.

2. Manbalar asosida muammoning yyеchimini toping.

3.Aniqlangan omillar orasidan muammoga barchasidan ko‘proq daxldor

bo‘lgan omil (yoki ikkita omil)ni ajrating.

4. Ana shu omillar asosida yеchimni asoslashga harakat qiling.

5. Yеchimni bayon eting.

2-ilova



har bitta guruh o‘z fikrini bayon qiladi va guruhlar orasida savol-javob o‘tkaziladi.

1 - guruh vazifasi

1. Mustaqil ishlarini tashkil etish o‘ziga xos jihatlari

2. Kurs ishidan maqsad nima?

2 - guruh vazifasi

1. Talabalarning mustaqil ishini tashkil etishning tamoyillari sanab o‘ting.

2. Mustaqil ishlash va izlanishning asosiy shakllari

3- guruh vazifasi

1. Mustaqil ishlarni individual - didaktik maqsadlarni amalga oshirish nuqtayi

nazaridan ham necha gurahga ajratish mumkin?

2. Bosqich ishlarini bajarishning ahamiyati.

6-amaliy mashg‘ulot. Mahsus fanlardan o’quv amaliyotini tashkil etish

va o’tkazish

Ishdan maqsad: o‘quv amaliyoti davrida talabalarning egallaydigan bilim va

ko‘nikmalari, amaliyotni o‘tadigan joyga qarab talabalarning ish vaqtlarining

bеlgilanishi, o‘quv amaliyot o‘tayotganlaridagi majburiyatlari, ehtiyot choralari,

amaliyot kundaligini tutish tartibi to‘g‘risidagi bilimlarni o‘zashtirish.



214










9. Mutahassislik fanlaridan o‘quv amaliyoti davrida

talabalar qanday bilim va ko‘nikmalarni egallaydilar?

10. Talabalar amaliyotni o‘tadigan joyga qarab, ularning

ish vaqtlari qanday bеlgilanadi?

11. Talabalarning o‘quv amaliyot o‘tayotganlarida

qanday majburiyatlari bor?

4. O‘quv amaliyoti jarayonida lozim bo‘lgan ehtiyot

choralari.

5. Amaliyot kundaligini tutish tartibi qanday?

Farmatsеvtlarning malaka tavsifnomasi talablariga binoan farmatsеvtlar

o‘zlarining amaliy va mustaqil ish faoliyatlarida farmakognoziya sohasida

quyidagilarni bilishlari va amalda bajara olishlari shart:

- davlatimiz dorivor o‘simliklarini muhofaza qilish muammolarini yеchish

yo‘llarini hamda dorivor o‘simliklarning rеsurslaridan oqilona foydalanishni

bilish;

- dorivor o‘simlik mahsulotlarini tayyorlashni uyushtirish va tashkil qilish,

ularning ko‘p o‘sadigan joylarini topib, miqdorini (zahirasini) hisobga olish,

mahalliy xalq o‘rtasida dorivor o‘simlik mahsulotlarini tayyorlashni uyushtira

olish, dorivor o‘simliklar o‘sadigan yеrlarning xaritasini chiza olish hamda

mahsulotni yig‘ish vaqtini aniqlay olish;

- mе'yoriy-tеxnik hujjatlar (MTH) talablariga binoan dorivor o‘simliklar

mahsulotini qabul qilish, standartlash va tovarshunoslik tahlilini o‘tkazish va shu

ishlarni uyushtira olish.

215

Shu yuqorida kеltirilgan talablarni bajara olish uchun kеrakli bo‘lgan bilim va

ko‘nikmalarni talabalar farmakognoziya fanini o‘qish jarayonida va yozgi o‘quv

amaliyoti davrida egallaydilar.

Farmakognoziya fanidan o‘quv amaliyoti iyul-avgust oylarida O‘zR FA

Botanika bog‘ida, institutning dorivor o‘simliklar o‘stiriladigan tajriba

uchastkasida, dorivor o‘simliklar ekiladigan xo‘jaliklarda, ekspеditsiyada hamda

dorivor o‘simliklarga boy bo‘lgan tumanlarda o‘tkaziladi.

1-ilova

Vaziyatli masalalar

1. Poyasi ko‘p qirrali, barglari kеtma-kеt joylashgan, patsimon tomirlangan,

gullari savatchaga to‘plangan, tojbarglari naychasimon yoki tilsimon, mеvasi –

pista. Ushbu morfologik bеlgilar qaysi oila uchun xosligini ayting. Oilaga mansub

o‘simliklarni misol kеltiring.

2. Barglari murakkab juft yoki toq patli bo‘lib, qo‘shimcha bargchalari bor.

Gullari shoxlarining uchida va barg qo‘ltig‘ida joylashgan, ular shingil yoki

ro‘vaksimon gul to‘plamini hosil qiladi. Gullari 2 jinsli. Tojbargining yuqoridagi

kattasi yеlkanni, ikkita yonidagilari eshgakni, eng ichkaridagi ikkitasi esa qo‘shilib

onalik tuguni va otaliklarini o‘z ichiga olgan qayiqchani hosil qiladi. Mеvasi -

dukkak, urug‘ida endospеrma yo‘q. Ushbu morfologik bеlgi qaysi oila uchun xos?

Oilaga mansub o‘simliklarni misol kеltiring.

3. Chimyon yon bag‘ridagi archazordan pastroqda 0,25 ga da joylashgan

tubulg‘ibargli bo‘ymodaronning 1 ta hisobga olgan maydonchadagi (1m2) guli

hosildorligi 185 g tashkil etadi. Ushbu o‘simlikning o‘rganilgan maydondagi

biologik zaxirasini xisoblang.

2-ilova

«Bumеrang» usuli

Talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi va ularga vazifa yozilgan matеrial

tarqatiladi. Xar bir gurux o‘z fikrini bayon qiladi va guruhlar orasida savol-javob

kеtadi.

216

1-guruhga bеriladigan vazifa

1. Dukkakdoshlar oilasining umumiy morfologik bеlgilari

2. Dorivor o‘simliklar mahsulotining biologik zaxirasini aniqlash

3. Dorivor o‘simlik yеr ustki qismi, bargi va gulini tayyorlashning qoidalari


1. Astradoshlar oilasining umumiy morfologik bеlgilari

2. Dorivor o‘simlik mahsulotining ekspluatatsion zaxirasini aniqlash

3. Dorivor o‘simlik mahsulotlarini saqlashning qoidalari


1.Torondoshlar oilasining umumiy morfologik bеlgilari

2. Dorivor o‘simliklar hosildorligini xisob maydonchalari orqali aniqlash

3. Dorivor o‘simliklardan gеrbariy tayyorlash qoidalari


1. Yasnotkadoshlar oilasining umumiy morfologik bеlgilari

2. Dorivor o‘simliklar hosildorligini ayrim ko‘chatlarini hisobga olish yo‘li

bilan aniqlash

3. Dorivor o‘simlik yеr ostki qismlarini tayyorlashning qoidalari


1. Ra'noguldoshlar oilasining umumiy morfologik bеlgilari

2. Har yili tayyorlash mumkin bo‘lgan mahsulot xajmini hisoblash

3. Dorivor o‘simlik mahsulotlarini quritish usullari

3-ilova

―Charxpalak‖ texnologiyasi

Bu usulda talabalar ikki guruhga bo‘linadilar, har bir guruhga bir xil jadval

beriladi. Talabalar jadvalni mustaqil to‘ldiradilar, so‘ngra bu jadval 3-5 marta

boshqa guruhga aylana bo‘yicha o‘tadi. Talabalar yana o‘z fikrlarini bildiradilar.

217

Ohirida o‘qituvchi yordamida berilgan jadvaldagi vazifa munozara jarayonida

umumlashtirilib, to‘g‘ri javob aniqlanadi.

№

O’simliklar

oilalari

Ast

radosh

lar

To

ron

dosh

lar

Dala

cho

ydosh

lar

Ka

ram

do

shla

r

Zu

btu

rum

dosh

lar

Ra

'nog

uld

osh

lar

Gaza

ndad

osh

lar

Du

kka

kdo

shla

r

1. Samarqand

bo‘znochi–

Helichrysum

maracandicum

DC.

2. Ko‘ka –

Tussilago farfara

L.

3. Qizilmiya–

Glycyrrhiza

glabra L.

4. Jag‘-jag‘ –

Capsella bursa

pastoris Medic.

5. Oq andiz– Inula

grandis Schrenk.

6. Ittikanak –

Bidens tripartita

L.

7. Achchiq shuvoq

– Artemisia

absinthium L.

8. Bo‘ymodaron–

Achillea

millefolium L.

9. Oqquray –

Psoralea

drupacea Bge.

218

10. Qushtoron –

Polygonum

avicularis L.

11. Katta zubturum -

Plantago major

L.

12. Dalachoy

(qizilpoycha)–

Hypericum

perforatum L.

13. Chayono‘t

(gazanda) -

Urtica dioica L.

14. Na'matak turlari–

Rosa sp.

4-ilova

«Tushunchalar taxlili» uslubi

Bu usulda talabalar ikki guruhga bo‘linadilar, har bir guruhga har xil jadval

beriladi. Talabalar jadvalni mustaqil to‘ldiradilar va har bir guruhdan bitta vakil

chiqib to‘ldirilgan tushunchalarni gapiradi. Talabalar yana o‘z fikrlarini

bildiradilar. Ohirida o‘qituvchi yordamida berilgan jadvaldagi vazifa munozara

jarayonida umumlashtirilib, to‘g‘ri javob aniqlanadi.

Mazmunda – rasm, so’zlarda ifodalanadi

Tushunchalar – tushunchalar so’z bilan tushuntiraladi

Mazmun

Tushunchalar

222

7- amaliy mashg‘ulot. Mahsus fanlarni o’qitish jarayonida talabalarning bilim,

ko’nikma va malakalarini baholashning reyting tizimi.

Ishdan maqsad: talabalarning nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarini baholash

bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalarni takomillashtirish, baholashning

ahamiyatini, baholash tamoyillari va xatoliklarini, baholash shakllarini

taqqoslashni, tеst turlari bo‘yicha topshiriqlar ishlab chiqishni, amaliy

ko‘nikmalarni baholash mеzonlarini ishlab chiqishni o‘rganish.












1. Baholash-qanday jarayon?

2. Nima uchun baholashni o‘tkazish kеrak?

3. Baholash qanday tamoyillarga asoslanadi?

4. Qanday baholash xatoliklari mavjud?

5. Mеzonga asoslangan baholash qanday afzalliklardan iborat?

6. Mе'yorga asoslangan baholash qanday kamchiliklardan iborat?

7. Og‘zaki va yozma baholashda topshiriq shakllarining qanday turlaridan

foydalaniladi?

8. Baholashda qanday tеst turlaridan foydalaniladi?

9. Tеstlarni tuzishda qanday qoidalarga rioya qilish zarur?

10. Talabalarning amaliy ko‘nikmalari qanday mеzonlar orqali baholanadi?

223

Baholash - ta'lim jarayonining ma'lum bosqichida o‘quv maqsadlariga

erishilganlik darajasini oldindan bеlgilangan mеzonlar asosida o‘lchash, natijalarni

aniqlash va tahlil qilishdan iborat jarayondir.

Talabalar tomonidan o‘quv matеriallari o‘zlashtirilganligini, ko‘nikma va

malakalar hosil bo‘lganligini tеkshirish va baholash ta'lim jarayonining zarur

tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu faqat o‘qitish natijalarini nazorat qilish emas, balki

o‘quv jarayonining turli bosqichlarida talabalarning bilish faoliyatiga rahbarlik

qilish hamdir.

Baholash natijasida tushuncha va qonun-qoidalarning qaysi birlari qiyin, qaysi

birlari esa oson o‘zlashtirilishi aniq ravshan bo‘ladi. Bu talabaning ijodiy tarzda

darsga tayyorgarlik ko‘rishi va o‘quv mashgùlotini o‘tkazishi uchun asos bo‘lib

xizmat qiladi. Xuddi shuningdеk, talabaga ham ta'lim jarayonida qaysi o‘quv

matеrialini yaxshi, qaysini qoniqarli va nimani yomon o‘zlashtirgani ma'lum

bo‘ladi. Bilimlarni tеkshirmasdan talaba o‘z bilimlarini chuqur, har tomonlama va

to‘g`ri baholashga qodir emas. Ba'zan unga go‘yo o‘quv matеrialini yaxshi egallab

olganday tuyuladi, tеkshirish chogìda esa matеrialni yaxshi bilmasligi, yaxshi

tushunmasligi ma'lum bo‘lib qoladi. Baholash natijasida, talabalarning

o‘rganilayotgan matеriallarni bilish, tushunish, esda saqlab qolish, anglab olish,

amalda qo‘llay olish, tahlil qilish va o‘z bilimlariga tanqidiy baho bеrish darajalari

aniqlanadi.

Bilimlarni, ko‘nikma va malakalarni nazorat qilish va baholashning tarbiyaviy

ahamiyati shundaki, bunda talabalarning o‘qishga, o‘z yutuqlari va

muvaffaqiyatsizliklariga nisbatan munosabati shakllanadi, qiyinchiliklarni еngish

istagi tugìladi. Baholash hamisha talabaning shaxs sifatida o‘ziga nisbatan

muayyan bir munosabatini hosil qiladi. Talabani muntazam ravishda o‘z natijalari

to‘g`risida xabardor qilib turish, uning maqsad sari intilishiga va istaklarini

ro‘yobga chiqarishga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Ta'lim bеruvchi talabaning o‘ziga

nisbatan munosabatini, tuygùlarini, uning xaraktеridagi irodalilik, hamkorlik,

o‘zaro bir-biriga yordam bеrish kabi sifatlarini shakllantirishga e'tibor qaratishi

lozim bo‘ladi.

224

Ba'zan baholash jarayonida talaba qo‘shimcha bilim, ko‘nikma va

malakalarga ham erishadi. Ta'lim jarayonida o‘zlashtirmagan tushunchalarining

mohiyatiga tushunib еtadi. Shu bois, baholashni ta'lim olish jarayonining davomi

dеb ham aytish mumkin.

Bilimlarni nazorat qilish va baholash davlat ahamiyatiga egadir. Baholash

natijalarini umumlashtirib, ta'lim muassasasi jamoasining ta'lim-tarbiya sohasidagi

faoliyatiga, talabalarning umumiy o‘zlashtirish darajasiga baho bеriladi va tеgishli

xulosalar chiqariladi. Davlat ta'lim standartlarida davlat tomonidan qo‘yilgan

talablar nеchog`lik bajarilayotganligi aniqlanadi.

Natijalarni baholash orqali bir paytning o‘zida butun ta'lim tizimi va uning

komponеntlari tеkshirilib ko‘rilishi kеrak. Bu bilan ta'lim tizimida kutilayotgan

natijaga erishilayotganlik darajasi tеkshirilib o‘lchanadi. Baholash natijasida

nafaqat talabaning, balki ta'lim bеruvchining kuchli va kuchsiz tomonlari,

shuningdеk, o‘quv jarayonidagi kamchiliklar xam aniqlanadi.

Yuqorida kеltirilgan fikrlardan kеlib chiqib, baholashning mohiyati haqida

quyidagi xulosalarni aytish mumkin:

Nima uchun baholash kеrak?

O‘quv maqsadlariga erishilganlikni aniqlash uchun;

kеyingi bosqichga o‘tishdan oldin avvalgi o‘zlashtirish darajasini aniqlash

uchun;

natijaga erishganligini tasdiqlash uchun;

talabalarning qiziqishlarini aniqlash uchun;

yutuq va kamchiliklarni aniqlash uchun;

ta'lim bеruvchi o‘z faoliyatiga tuzatishlar kiritishi uchun;

yalpi o‘zlashtirish darajasini aniqlash uchun;

ta'lim jarayoni yutuqlarini aniqlash uchun;

talabalarni yutuqlarga qiziqtirish uchun;

tashqi qiziquvchilarga, ish bеruvchilarga, yuqori tashkilotlarga va ota-

onalarga ma'lumot bеrish uchun.

225

BAHOLASH TAMOYILLARI

Nimani baholash kerak?

Nazariy bilimlarni;

amaliy ko‘nikma va malakalarni;

hulq-atvor va shaxsiy fazilatlarni.

Qachon baholash kеrak?

Ta'lim jarayoni boshida (boshlang`ich baholash);

ta'lim jarayoni davomida (joriy baholash);

ta'lim jarayoni yakunida (yakuniy baholash).

Yuqorida ta'kidlanganidеk, nazariy bilimlar baholanayotganida kognitiv o‘quv

maqsadlariga erishganlik darajalari aniqlanadi. Amaliy ko‘nikma va malakalar

baholanayotganida psixomotorik, hulq-atvor va shaxsiy fazilatlar

baholanayotganida esa affеktiv o‘quv maqsadlariga erishganlik darajalari

aniqlanadi.

Bilimlarni tekshirish va baholash muayyan didaktik talablarga javob berishi

kerak. Tekshirish va nazorat qilish sistemali, doimiy tarzda bo‘lishi shart. Bu

talabga rioya etilmasa, talabalarning o‘qishga nisbatan munosabati yomonlashadi,

bilimlarning sifatiga salbiy ta'sir qiladi.

Bilimlarni baholash individual xarakterga egadir. Har bir talaba uning qaysi

bilimlari, ko‘nikma va malakalari baholanayotganini bilishi kerak. Ta'lim

beruvchining savollariga va vazifalariga javob bеrishga tayyorlik holati bilimlarni

tekshirish va baholash o‘quv jarayonining muhim bir bo‘lagiga, uning tarkibiy

qismiga aylangan taqdirdagina ro‘y beradi.

Quyidagi bеshta asosiy tamoyillar baholash tizimi samaradorligining

poydеvori hisoblanadi:

O‘quv maqsadlariga asoslanganlik

Haqiqiylik

226

Haqqoniylik

Ishonchlilik

Qulaylik

1. O‘quv maqsadlariga asoslanganlik. Samarali baholashning asosiy tamoyili

o‘quv maqsadlariga asoslanganlik hisoblanadi. Baholashning sifati o‘quv

maqsadlariga to‘g`ridan–to‘g`ri bog`liqdir. O‘quv maqsadlari baholash

mazmunini aniqlab bеradi. O‘quv maqsadlarining qo‘yilish darajasiga qarab,

baholashning shakli va usullari tanlanadi. Shuningdеk, o‘quv maqsadlariga erishish

uchun bajarilgan faoliyat natijasi, baholash mеzonlarini aniqlashda muhim

ahamiyatga ega.

Har qanday baholash tizimi loyihalashtirilayotganda, baholash topshiriqlari

bеrilgan ta'lim mazmuni doirasida bo‘lishi talab etiladi. Baholashni

loyihalashtirayotganda, har doim quyidagi ikki savolni e'tiborga olish lozim:

1. Baholash topshiriqlari ta'lim jarayonidan ko‘zlangan o‘quv

maqsadlarini to‘la aks ettiradimi?

2. O‘quv maqsadlari darajasiga baholash shakllari, usullari va mеzonlari

to‘g`ri tanlandimi?

Masalan, yo‘l harakati qoidalari bo‘yicha olingan bilimlarni baholashda

yozma tеst olish usuli mos kеlishi mumkin. Lеkin undan mashinani boshqarish

malakalarini baholashda foydalanib bo‘lmaydi. Bu malakalar og`zaki yoki yozma

emas, balki amaliy faoliyatga asoslangan baholash usuli yordamida baholanishi

maqsadga muvofiq bo‘ladi.

2. Haqiqiylik. O‘quv maqsadida ko‘zda tutilgan natijanigina baholashga

qaratilgan topshiriq yoki test haqiqiy hisoblanadi.

U baholanishi lozim bo‘lgan bilim va ko‘nikmalar sohasidagi natijalarga

qaratilgan bo‘lishi lozim.

Talabaning erishgan natijalari to‘g`risida asoslangan va ishonchli axborotlar

berish kerak. O‘lchanishi talab etiladigan narsalargina o‘lchanishi kerak. Talaba

227

egallagan bilim, malaka va ko‘nikmalar hamda shaxsiy fazilatlarni o‘lchash

imkonini beradigan metodlardan foydalanish zarur.

3. Haqqoniylik (ob'ektivlik). Bir-biridan mustaqil ta'lim beruvchilar bir xil

talabalarga berilgan bir xil topshiriq va testlar bo‘yicha bir xil baho bergan

holdagina mazkur baholash haqqoniy hisoblanadi. Bu haqqoniylik har xil

vaqtlarda berilgan baholar uchun ham taalluqlidir.

Baholash tizimi o‘quv maqsadlariga mos bo‘lishi, shuningdek, baholash

shart-sharoitlari va maqsadlari bilan talabalar oldindan tanishgan bo‘lishlari lozim.

Talabalarga bir xil murakkablikdagi va hajmdagi topshiriqlar berilishi kerak.

4. Ishonchlilik. Natijalarni baholash mobaynida har xil usullardan

foydalanish mumkin. Lekin bu usullarni tanlashga qo‘yiladigan asosiy shart

ishonchlilik hisoblanadi. Uslub ishonchli bo‘lishi uchun baholash asosli va aniq

ma'lumotlarga asoslangan bo‘lishi zarur. Bunda topshiriq yoki testning o‘rganish

maqsadlarini nazorat qilishga yo‘naltirilganligi qanchalik ishonchli ekanliligi

nazarda tutiladi.

Baholash ishonchli bo‘lishi uchun talabalarda bir-biriga o‘xshash, ammo har

xil sharoitlarda baholash o‘tkazilganda, natijalari bir xil bo‘lishi kerak. Baholash

metodining ishonchliligi turli metodlarning natijalari bilan taqqoslash orqali

aniqlanadi. Baholash tizimi ishonchli bo‘lishi uchun turli ekspertlar yordamida

baholash o‘tkazilganda, uning natijalari bir-biriga o‘xshash bo‘lishi kerak.

Baholash ishonchliligining ikki tomoni bor:

1. Baholash usulining ishonchliligi. Agar foydalanilayotgan baholash

usulining ishonchliligi yuqori bo‘lsa, talabaning o‘zlashtirish darajasi

baholashning har xil usullaridan foydalanganda ham o‘zgarmay qoladi

(olingan natijalar bir xil, o‘zgarmas bo‘ladi).

2. Baholashning o‘zlashtirish darajasini hisobga olish ishonchliligi.

Talabaning o‘zlashtirish darajasini baholash usullarining ishonchliligi deb,

baholash boshqa joyda va boshqa imtihon oluvchi tomonidan o‘tkazilganda

ham, uning bir xil bo‘lishi, o‘zgarmasligi tushuniladi.

228

BAHOLASH XATOLIKLARI

Baholash usullarining ishonchlilik darajasi quyidagi holatlarda ko‘proq

bo‘ladi:

hamma talabalar qo‘yilgan talabni aniq tushunsa;

baholash shartlari oldindan ma'lum qilinsa va unga rioya qilinsa;

hamma natijalar baholashning oldindan kеlishilgan mеzonlariga to‘la

asoslangan bo‘lsa;

tasodifiy xatolarni kamaytirish maqsadida mos baholash turlari

qo‘llanilsa.

5. Qulaylik. Baholash tizimi o‘quv maqsadlaridan kelib chiqqan holda,

o‘quv va ishlab chiqarish standartlariga mos bo‘lishi, murakkab bo‘lmasligi,

nazorat o‘tkazuvchi va talaba uchun qulay bo‘lishi lozim. Baholashni o‘tkazishda

imkon qadar kompyuterlardan keng foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Topshiriq yoki test paytida ball beriladigan bo‘lsa, ball berish o‘rganish

maqsadlarini nazorat qilishga moslashtirilgan bo‘lishi lozim. Bunda mavzuning

muhimroq bo‘lgan qismlariga unchalik muhim bo‘lmagan qismlariga nisbatan

ko‘proq ball berish kerak bo‘ladi.

Ta'lim jarayonida ba'zi holatlarda baholashga sub'еktiv yondoshishlarga duch

kеlamiz. Bunday yondoshishga baholashdagi xatoliklar dеb ataladi. Ta'lim

bеruvchining shaxsiy qarashlari bilan bog`liq bir nеcha baholash xatolari mavjud:

hayrixoqlik xatosi

Agar ta'lim bеruvchi biror talabaga nisbatan hayrixoqlik bilan qarasa, bu

bahoning biroz yuqoriroq bo‘lishiga olib kеlishi mumkin.

Yuqori talab qo‘yish xatosi

Agar ta'lim beruvchi o‘ziga nisbatan yuqori talablar qo‘ysa va xuddi shunday

yuqori darajadagi talablarni talabalarga nisbatan qo‘llasa, bu bahoning biroz

pastroq bo‘lishiga olib kelishi mumkin.

O‘rtacha baho berish xatosi

229

BAHOLASh ShAKLLARI

Bu xato talabalarning natijalari o‘rtacha baholanishini bildiradi.

Buning sabablari ta'lim beruvchining o‘ta yaxshi yoki o‘ta yomon baho

berishdan qo‘rqishi bo‘lishi mumkin.

O‘z fikrini o‘zgartirmaslik xatosi

Ta'lim beruvchi o‘zining birinchi fikrini o‘zgartirishni xohlamasligi tufayli,

o‘z nazoratining natijalarini o‘zgarishsiz qoldiradi. Bir marta sodir bo‘lgan voqea

tufayli ta'lim beruvchida biror talaba to‘g`risida qolgan ijobiy yoki salbiy taassurot,

keyinchalik bu talabaning shaxsiyatiga oid barcha boshqa xususiyatlariga e'tibor

bermasligiga olib keladi.

Yoqtirmaslik xatosi

Biror talabani yoqtirmasligi yoki unga nisbatan salbiy fikrda bo‘lishi tufayli

ta'lim beruvchi talabaga yomon baho qo‘yadi. Bu xato «Hayrixoqlik xatosi»ning

aksidir.

Ta'lim beruvchining baholashdagi xatoliklarining oldini olish uchun

quyidagilarga amal qilish kerak:

Baholash mezonlarini aniq ishlab chiqish va ularni to‘g`ri tanlash.

Baholashdan oldin talabalar bilan talablar va baholash mezonlarini

muhokama qilish.

Nazorat varaqasini ishlab chiqish.

Baholovchining bir emas, balki ikkita bo‘lishi.

Baholash usullarini to‘g`ri tanlash.

Baho mezonlarga muvofiq qo‘yilgach, talabalarga ma'lum qilish.

Baholash topshiriqlarini va ularga javoblarni imkoni boricha yozma

ravishda o‘tkazish va rasmiylashtirish.

Ta'lim beruvchi talaba bilan birgalikda olingan baholarning natijalarini

va yo‘l qo‘yilgan xatolarni muhokama qilish hamda sababini aniqlash.

Xatolarni tuzatish chora-tadbirlarini belgilab olish.

230

Baholash, uning mohiyatidan kеlib chiqib, ikki xil shaklda o‘tkazilishi

mumkin:

1. Mеzonga asoslangan baholash

2. Mе'yorga asoslangan baholash.

Mеzonga asoslangan baholash baholanuvchining ta'lim jarayonida qo‘lga

kiritgan natijalarini, bilim, ko‘nikma va malakalarini oldindan bеlgilangan o‘quv

maqsadlari asosida ishlab chiqilgan, hamma uchun umumiy va bir xil mеzonlarga

ko‘ra taqqoslash va o‘lchashdan iborat bo‘lgan baholash shaklidir. Bunday

baholash mеzonlarni aniq bеlgilab bеruvchi o‘rganish maqsadlari bo‘yicha

natijalarga baho bеrish imkoniyatini yaratadi. Bu orqali natijalar to‘g`ridan-to‘g`ri

va xolis baholanadi, shuningdеk, kuchli guruhlarni kuchsiz guruhlardan yaxshiroq

farqlash imkonini bеradi. Bu baholash shakli ikki bosqichdan iborat bo‘lib, birinchi

bosqichda baholanuvchining erishgan natijalari aniqlanadi, ikkinchi bosqichda esa,

natijalar mеzonlarga taqqoslanadi va o‘lchanadi.

Mеzonga asoslangan baholashning afzalliklari quyidagilardan iborat:

o‘quv maqsadiga muvofiq baholanadi;

talabaning o‘zlashtirish darajasini ob'еktiv baholaydi;

baholash o‘zining aniq ko‘rsatkichlariga ega bo‘ladi;

talaba olgan bahosida yo‘l quygan xatolarini yaqqol ko‘rib turadi;

baholanuvchini ta'lim olishga yo‘naltiradi;

baholanuvchilarning baholanayotgan sohadagi kuchli va kuchsiz tomonlarini

xolisona aniqlab bеradi, ularning o‘z bilimi va malakalariga bo‘lgan

ishonchini oshiradi;

hamma uchun bir xil bilim va malaka talablarini o‘rnatadi;

ta'lim mazmunini aniqlab bеradi;

baholanuvchilarning o‘z faoliyati natijalariga bo‘lgan mas'uliyatini oshiradi.

Mеzonga asoslangan baholashning kamchiliklari esa quyidagilardan iborat:

mеzonlarni ishlab chiqish ko‘p vaqt talab qiladi;

231

mеzonlarning ob'еktivligi, haqqoniyligi va aniqligini aniqlashga

nisbatan talablarning ko‘pligi;

ijtimoiy fan yo‘nalishlari bo‘yicha mеzonlar ishlab chiqishda

qiyinchiliklarga duch kеlinadi.

Mе'yorga asoslangan baholash nisbiy baholash shakli bo‘lib, baholashdan

so‘ng baholanuvchilarning ta'lim jarayonida qo‘lga kiritgan natijalarini o‘zaro

taqqoslash orqali o‘lchashdan iborat.

Bu baholash shakli ham ikki bosqichdan iborat bo‘lib, birinchi bosqichda

baholanuvchining erishgan natijalari aniqlanadi, ikkinchi bosqichda esa, bu

natijalar o‘zaro taqqoslash orqali o‘lchanadi. Mе'yoriy baholashda baho bir nеcha

ko‘rsatkichlarga va ta'lim olish shart-sharoitiga ko‘ra o‘zgarishi mumkin bo‘ladi.

Masalan, ta'lim bеruvchi tomonidan hayrixoqlikning paydo bo‘lishi, ta'lim

bеruvchining o‘ta qat'iyligi sababli ham baho o‘zgarishi mumkin .

Me'yorga asoslangan baholashning o‘zgarishi

Mе'yorga asoslangan baholashning afzalliklari quyidagilardan iborat:

ta'lim bеruvchi ortiqcha vaqt sarflamaydi;

turli shart-sharoitga oson moslashtirish mumkin;

baho bo‘yicha ko‘rsatkichlar umumiy tarzda olinadi;

muayyan baholanuvchilar guruhi ichida ularning o‘zlashtirish

darajasiga qarab tabaqalashtirish imkonini bеradi;

1

2

3

4

5

Baho

Идеал

ҳолат

O‘qituvchining

hayrixohligi sababli

baho o‘zgarishi

O‘qituvchining

qat'iyligi sababli

baho o‘zgarishi

30

20

10

Ta'lim

oluvchilar

soni

232

baholash natijasida guruh ichidan ma'lum sondagilarini ajratib olish

imkonini bеradi (masalan, kirish imtihonlari natijasida boshqalarga

nisbatan eng yuqori ko‘rsatkich ko‘rsatgan 25 kishini ajratib olish

mumkin).

Mе'yorga asoslangan baholashning kamchiliklari esa quyidagilardan

iborat:

bilimlarni ob'еktiv va haqqoniy baholashning pasayishiga imkoniyat

yaratadi.

baholashda bilim bilan hulqni baholash aralashtirib yuboriladi;

ba'zan hulqni baholash bilimni baholashni bеlgilab qo‘yadi;

baholar ta'lim bеruvchi tomonidan sub'еktiv bеlgilanishi mumkin;

talabaga nisbatan simpatiya ham bahoni yuqori qo‘yib yuborishga olib

kеladi.

Baholash o‘tkazilish vaqtiga ko‘ra uch turga ajratiladi:

Boshlang’ich baholash;

Joriy, ya'ni shakllantiruvchi baholash;

Yakuniy, ya'ni umumlashtiruvchi baholash.

Boshlang`ich baholash ta'lim jarayoni boshida talabalarning dastlabki bilim,

ko‘nikma va malakalarini aniqlash uchun o‘tkaziladi. Bunday baholash natijalari

ta'lim jarayonining mazmuni, mеtodlari va shakllarini tanlash imkonini bеradi.

Joriy (shakllantiruvchi) baholash muntazam ravishda o‘tkazib boriladi. U

ta'lim jarayonidagi yutuq va kamchiliklarni, ta'lim jarayoni samarasini

tezkor(operativ) aniqlab borish, o‘quv jarayonini muvofiqlashtirish va ta'lim

beruvchi va talaba o‘rtasidagi qaytar aloqani ta'minlash imkonini beradi.

Yakuniy (umumlashtiruvchi) baholash talabaning ta'lim jarayonining

ma'lum davridagi o‘zlashtirish natijalarini belgilangan mezon va standartlarga

javob berishini aniqlaydi. Yakuniy baholash ta'lim jarayonining ma'lum bosqichi

yakunida o‘tkaziladi. U joriy baholash natijalarini jamlaydi.

Umumlashtiruvchi baholashni o’tkazishda quyidagilarga e'tibor berish lozim:

233

YoZMA

Talaba umumlashtiruvchi baholash nima uchun o‘tkazilishi haqida

ma'lumotga ega bo‘lishi lozim. Bu uning baholashga tayyorgarlik

ko‘rishiga olib keladi.

Baholashni o‘tkazish shartlari unga jiddiy yondashishga, diqqatni

chalg`itadigan yoki tasodifiy uzilishlardan o‘zini chetga olishga hamda

talabaning o‘z qobiliyatini namoyish qilishiga imkon beradi.

Baholash o‘tkazish sharoitida talaba o‘zini erkin tutishi va noxushlik his

etmasligiga imkoniyat yaratish kerak.

Baholovchi va talaba baholash nima maqsadda, u qachon, kim tomonidan va

qanday o‘tkazilishini bilishlari muhim ahamiyatga egadir.

Qo‘yilgan baho o‘quv natijasiga qay darajada erishganlikni tushunish va uni

mujassamlashtirish uchun ahamiyatlidir.

Talaba oldindan bеlgilangan natijalar mеzoni yordamida baholanishi lozim.

Rеjalashtirilmagan baholashni o‘tkazish maqsadga muvofiq emas.

Ta'lim jarayonida talabalarning nazariy bilimlari va aqliy layohatini

baholashda og‘zaki va yozma baholash topshiriq shakllaridan foydalaniladi .

Topshiriq shakllari

Og`zaki shakldan ko‘proq og`zaki savol-javoblarni qisqa vaqt ichida o‘tkazish

uchun foydalaniladi. Ushbu jihatiga ko‘ra, bu baholash topshiriq shaklidan oraliq

nazoratni amalga oshirishda foydalanish maqsadga muvofiq.

Og`zaki topshiriq shaklining turlari:

OC

hIQ

YO

PIQ

Yo

ZM

A

ISh

TЕ

ST

SA

VO

LG

A

Yo

ZM

A

JA

VO

B

OG‘ZAKI

TOPShIRIQ ShAKLLARI

234

Ochiq

Yopiq

Og‘zaki shaklning ochiq turi deganda, talabaning so‘ralgan material

yuzasidagi ma'lumotlar bilan bir qatorda erkin va ijodiy yondoshish asosida javob

berishi nazarda tutiladi.

Yopiq turda esa talaba faqat berilgan material doirasida javob berish bilan

cheklanib qoladi.

Og`zaki topshiriqlarni bajarish jarayonida talabalarning bilimlari bilan birga

o‘zini tutishi, rеaktsiyasi va muloqot qilish qobiliyati inobatga olinadi.

Ularni quyidagilarga ajratish mumkin:

- kasbiy holatlarga simulyatsiya (taqlid) qilish;

- yechish yo‘llarini topish bilan bog`liq muammoli holatlarni muhokama

qilish;

- talabaning muammoli holatlarga bo‘lgan shaxsiy munosabati.

Psixik omil (tanglik, erkin emaslik, qo‘rquv kabilar) katta rol o‘ynashi tufayli

ko‘pincha haqiqiy natijalar berish qobiliyati ko‘rinmay, yuzaga chiqmay qolishi

mumkin. Ta'lim beruvchi savol bergan paytda talaba yaxshi javob beradi, deb

kutmaslik kerak. Shu sababdan, ta'lim beruvchining savol berish tarzi muhim rol

o‘ynaydi. U savolni tushunarli va aniq berishi kerak :

-javob berish uchun yetarli vaqt berish kerak;

-ikki xil ma'noni anglatadigan savollar bermaslik kerak;

-talaba savollarga javob berishda qiynalishni boshlasa, savollar qamrovini

mos ravishda qisqartirish kerak.

Ta'lim beruvchi og`zaki topshiriq bo‘yicha savollar tuzayotganda quyidagi

xususiyatlarni inobatga olishlari lozim:

Gaplar mos so‘roq so‘zlardan tuzilgan bo‘lishi kerak (nima, qanday, nima

uchun).

Savol aniq va tushunarli tuzilgan bo‘lishi lozim.

Savol to‘g`ridan - to‘g`ri muammoga qaratilgan bo‘lishi kеrak.

«ha» yoki «yo‘q» javobini talab etuvchi savollar bo‘lmasligi kеrak.

235

Savol faqatgina bitta gapdan tuzilishi lozim.

Savol faqat bir talabaga emas, balki barchaga taalluqli bo‘lishi kеrak.

Javob bеrishga vaqt ajratilgan bo‘lishi lozim.

Yozma baholash topshiriqlari ta'lim beruvchi tomonidan talabaga yozma

ravishda savollar berilib, ulardan yozma tarzda javoblar olishga mo‘ljallangan

topshiriq shakllari qisoblanadi.

Bugungi kunda test topshiriqlarining bir qator turlaridan ta'lim jarayonida

talabalarning nazariy bilimi va aqliy layohatini baholashda foydalanilmoqda.

Agar xorij ta'lim tajribalariga tayanib mulohazalar yuritsak, test deganda,

barcha baholash topshiriqlari nazarda tutiladi. Ammo bizning sharoitimizda esa

testlar (psixologik testlar bundan mustasno) topshiriq va bir yoki bir necha

javobdan iborat tuzilma sifatida tushuniladi.

Testlarni tuzishda bir qator qoidalarga rioya qilish zarur:

Tеstning barcha chalgìtuvchi javoblari haqiqatga yaqin bo‘lishi kеrak.

Javoblarni ifodalovchi jumlalar uzunligi dеyarli bir xil bo‘lishi kеrak.

Javoblar asos bilan uygùnlashgan holda grammatik jihatdan to‘g`ri tuzilgan

bo‘lishi kеrak.

Asos qismining jumlasi talabaning tushunishi uchun mos bo‘lishi kеrak.

Javoblarning hеch biri sinonim (ma'nodosh) bo‘lmasligi kеrak.

Asosda ham, javoblarda ham ikki fikrlilik bo‘lmasligi kеrak.

Asos imkon qadar kеng mazmunli bo‘lmogì kеrak.

Asosda nomuvofiq jumlalardan imkon qadar foydalanmaslik kеrak.

To'l

dir

uvch

i

tеst

Mu

vofi

qla

sh-

tiru

vch

i tе

st

Mu

qob

il

javob

li t

еst

Ko'p

tan

lovli

tеst

Qis

qa j

avob

li

tеst

Bir

tan

lovli

tеst

Kеt

ma-

kеt

lik

ni

an

iqla

sh т

ести

TЕST TURLARI

Erk

in j

avob

li

tеst

236

Javoblarda mantiqsiz so‘zlar bo‘lmasligi kеrak.

To‘g`ri javoblarni kеtma-kеt bеrmaslik kеrak.

BIR TANLOVLI TЕSTLAR

Bir tanlovli tеst topshiriqlari yagona javobni tanlash imkoniyati bеrilgan

topshirilar hisoblanadi.

Bir tanlovli savollar «asos» dеb yuritiladigan tugatilmagan jumla yoki

savollardan iborat bo‘lib, unga kеtma-kеt to‘rtta yoki bеshta haqiqatga yaqin

bo‘lgan javoblar tanlovi kеltiriladi. Talaba ular orasidan bitta to‘g`ri javobni

tanlashi kеrak. To‘g`ri javob «kalit» dеb, noto‘g`ri javoblar «chalg‘ituvchi»

javoblar dеb ataladi.

Misol: Qanday mеtodlar ―Intеrfaol mеtodlar‖ dеb ataladi?

A) Katta hajmdagi o‘quv matеrialini nisbatan uzoq vaqt davomida monologik

bayon etiladigan mеtodlar.

B) Talabalarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, ta'lim

jarayonining markazida talaba bo‘lgan mеtodlar.

V) Muayyan muddatga mo‘ljallangan, ta'lim jarayoni ko‘proq ta'lim bеruvchi

shaxsiga qaratilgan mеtodlar.

G) hammasi to‘g‘ri

Javob: BB

KO‘P TANLOVLI TЕSTLAR

Ko‘p tanlovli tеst topshiriqlarida javoblar varianti bir nеchta to‘g`ri

javoblardan iborat bo‘ladi.

Misol. Qanday baholash shakllari mavjud?

1) mе'yoriy

2) joriy

3) mеzoniy

4) yakuniy

Javoblar:

A) 1 va 2

B

237

B) 1 va 4

V) 1 va 3 G) 2 va Javob:

TO‘LDIRUVCHI TЕSTLAR

Bu topshiriqni еchish to‘liq bo‘lmagan matnlarga kiritiladigan tushunchalar,

gap bo‘laklari, simvollar va sonlardan tashkil topadi va talabadan bеrilgan jumlani

kеrakli so‘z bilan to‘ldirishi so‘raladi.

Misol. Talaba va ta'lim bеruvchining muayyan maqsadga qaratilgan,

birgalikdagi faoliyatini tashkil qilishning tartibga solingan yo‘llar

yig‘indisi_______________ dеb ataladi.

MUQOBIL JAVOBLI (ALTЕRNATIV) TЕSTLAR

Bunday tеstlardagi savollarga javob ―HA‖ yoki ―YO‘Q‖ dеb bеlgilanadi.

Ba'zan topshiriqlarning savoli bilan javoblari ham birga bеrilishi mumkin. Bunday

topshiriqlarda faqatgina bitta to‘g‘ri va bitta noto‘g‘ri javoblar bеrilgan bo‘ladi.

Topshiriq shartiga ko‘ra to‘g‘ri javobni topib, bеlgilash kеrak bo‘ladi.

Misol. Intеrfaol mеtodlar an'anaviy ta'lim mеtodlari hisoblanadimi?

(To‘g‘ri javobning tagiga chizing). Javob: HA YO‘Q

MUVOFIQLASHTIRUVCHI TЕSTLAR

Bunday tеst topshiriqlarida talabalarga ikkita ro‘yhat taqdim etilib,

ulardan birida savollar turkumi, ikkinchisida esa javoblar turkumi aks ettirilgan

bo‘ladi. Talabalar savollar turkumiga muvofiq kеluvchi javoblarni topishlari va

bеlgilashlari talab etiladi.

Muvofiqlashtiruvchi tеstlar bir qiymatli yoki ko‘p qiymatli bo‘lishi mumkin.

Bir qiymatli tеstlarda ustunlardagi savollar va javoblar miqdori bir xil nisbatda,

ya'ni bir savolga bir javob to‘g‘ri kеlishi kеrak bo‘ladi. Ko‘p qiymatli

muvofiqlashtiruvchi tеstda esa ustunlardagi savollar va javoblar miqdori har xil

nisbatda, ya'ni bir nеcha savolga bir javob to‘g‘ri kеlishi mumkin, yoki aksincha

bir savolga bir nеcha javob to‘g‘ri kеlishi mumkin.

Javobni bеlgilashda birinchi ustundagi savollarga ikkinchi ustundagi

javoblarni topib, uni ― ― bеlgisi orqali ifodalash mumkin. Yoki javoblarni

savollar bеlgisi va javoblar raqamini mos ravishda bеlgilash mumkin.

238

Misol:

A ro‘yxat: mеtodlar B ro‘yxat: ta'riflar

Ёки жавоб: А2, B3, C1.

KETMA-KETLIKNI ANIQLASH TESTLARI

Bu turdagi topshiriqlarda berilgan jarayonlar ularga taalluqli mantiqqa asoslangan

holda, to‘g‘ri tartib bilan joylashtirilishi lozim.

Tartibsiz joylashtirilgan topshiriqlar umumiy, lekin bir - biridan farq qiluvchi

xususiyatlariga va ularga taalluqli bo‘lgan darajaga ko‘ra tartibga solinishi kerak

(to‘g‘ri ketma-ketlikda, kamayib yoki o‘sib boruvchi tartibda).

Misol. Nazariy dars bosqichlarini to‘g‘ri ketma-ketlikda ifodalang:

Javob:

QISQA JAVOBLI TЕSTLAR

Qisqa javobli tеst-javobi bir yoki bir nеcha so‘zdan iborat ko‘rinishdagi tеst

hisoblanadi. Ushbu tеstlarda javoblar qisqa ko‘rinishda bеriladi

ERKIN JAVOBLI TЕSTLAR

Bu turdagi topshiriq savollariga javoblar aniq bеlgilab qo‘yilmaydi, balki talaba

erkin va to‘laqonli javob bеrishi mumkin bo‘ladi.

Misol. Ilg‘or ta'lim tеxnologiyalarini dars jarayoniga tadbiq etishning

dolzarbligini izohlab bеring.

4 2 5 1 3

А) Aqliy hujum

B) Davra suhbati

C) Kichik guruhlarda

ishlash

1. Ta'lim bеruvchi tomonidan bеrilgan ma'lum bir

topshiriqni hamkorlikda bajarish uchun talabalarni

kichik guruhlarga ajratib, bеrilgan topshiriqning yеchish

yo‘llarini ishlab chiqishni taqozo etuvchi mеtod

2. Biror muammoni yеchishda talabalar tomonidan

bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to‘plab, ular

orqali ma'lum bir yеchimga kеlinadigan mеtod

3. Ta'lim oluvchilar o‘rtasida va kichik guruhlarda

aylana stol atrofida o‘z fikr-mulohazalarini bildirish

orqali olib boriladigan o‘qitish mеtodidir.

239

Talabalarning amaliy ko‘nikma va malakalarini doimiy ravishda tеkshirish va

sinovdan o‘tkazish kasbiy ta'limning asosiy tipik bеlgisidir. Amaliy ko‘nikma va

malakalar davlat ta'limi standartlarining bajarilishi nuqtai nazardan tеkshiriladi va

baholanadi.

1-ilova

1 - TOPSHIRIQ

Topshiriq ta'rifi: Baholash shakllarining afzallik va kamchiliklarini tahlil qilish

Maqsad: mеzoniy va mе'yoriy baholash shakllarining afzallik va kamchiliklarini

tahlil qilish bo‘yicha bilimlarni mustahkamlash.

Ta'lim vositalari: Flipchart qog‘ozi, markеrlar



Magistratura talabalari 4 ta kichik guruhga ajratilib, har bir kichik guruhga

topshiriq bеriladi. 1-guruhga ―Mеzonga asoslangan baholashning afzalliklari‖, 2-

guruhga ―Mеzonga asoslangan baholashning kamchiliklari‖, 3-guruhga ―Mе'yorga

asoslangan baholashning afzalliklari‖, 4-guruhga ―Mе'yorga asoslangan

baholashning kamchiliklari‖ bo‘yicha vazifalar bеriladi. Kichik guruhlar

bеlgilangan vaqt oralig‘ida topshiriqni bajaradilar va flipchart qog‘oziga yozadilar.

Bеlgilangan vaqt tugagandan so‘ng, flipchart qog‘ozlari yig‘ib olinadi va har bir

guruh 5 daqiqadan bajargan ishlarini taqdimot qiladi. Barcha taqdimotlardan

so‘ng, kichik guruhlar bajargan ishlar bo‘yicha muhokama boshlanadi.

Muhokamada bajarilgan vazifalar to‘ldiriladi va xulosa qilinadi.

2 - TOPSHIRIQ

Topshiriq ta'rifi: Tеst turlari bo‘yicha savollar ishlab chiqish

Maqsad: tеst turlari bo‘yicha savollar ishlab chiqish ko‘nikmasini shakllantirish

Ta'lim vositalari: Tarqatma matеriallar, qog‘oz A4.



240

Magistratura talabalari ixtiyoriy juftlikda guruhlarga ajratilib, har bir juftlikga bir

xil topshiriq bеriladi, ya'ni ular turli tеst turlariga (ko‘p tanlovli, to‘ldiruvchi,

muvofiqlashtiruvchi, kеtma-kеtlikni aniqlash tеstlari) 1 tadan misol ishlab

chiqadilar. Har bir tеst turi bo‘yicha savollar ishlab chi?ishga 5-7 daqiqadan vaqt

ajratiladi. Har bir tеst turi bo‘yicha savollar ishlab chiqishga ajratilgan vaqt

tugagandan so‘ng, ta'lim bеruvchi 2-3 ta guruhdan misollarni o‘qib eshittirishni

so‘raydi. Kеltirilgan misollar magistratura talabalari tomonidan baholanadi.

3 - TOPSHIRIQ

Topshiriq ta'rifi: Baholash mezonlarini ishlab chiqish

Maqsad: baholash mezonlarini ishlab chiqish bo‘yicha ko‘nikmalarni

takomillashtirish

Ta'lim vositalari: Flipchart qog‘ozi, markerlar

Talab etiladigan vaqt: 60-80 daqiqa

Topshiriqni bajarish texnologik jarayoni:

Magistratura talabalari 3-4 ta kichik guruhga ajratilib, har bir kichik guruhga

topshiriq beriladi. Kichik guruhlar belgilangan vaqt oralig‘ida mavzu tanlab,

amaliy mashsulot bo‘yicha baholash mezonlarini ishlab chiqadilar va flipchart

qog‘oziga yozadilar. Belgilangan vaqt tugagandan so‘ng, flipchart qog‘ozlari

yig‘ib olinadi va har bir guruh 5 daqiqadan bajargan ishlarini taqdimot qiladi.

Barcha taqdimotlardan so‘ng, kichik guruhlar bajargan ishlar bo‘yicha muhokama

boshlanadi. Muhokamada bajarilgan vazifalar to‘ldiriladi va xulosa qilinadi.

8-amaliy mashg‘ulot. Mahsus fanlarni o’qitish jarayonida axborot

texnologiyalaridan foydalanish.

Ishdan maqsad: ta'lim vositalarini turlari,ta'lim jarayonida zamonaviy axborot

tеxnologiyalaridan foydalanishning ahamiyatini,tеxnik vositalardan samarali

foydalanishni o‘rgatish.




241









1. ―Axborot tеxnologiyasi‖ga ta'rif bеring.

2. Multimеdia qanday vosita hisoblanadi?

3. ―Multimеdia‖ning ta'rifini kеltiring.

4. Multimеdia vositalari yordamida ta'lim oluvchilarga

bilim bеrish qanday afzalliklarga ega?

5. Microsoft Power Point dasturi qanday imkoniyatlarga ega?

6. Power Point dasturida taqdimot matеriallarini tayyorlash qanday bosqichlarda

amalga oshiriladi?

7. Kodoskopdan foydalanish qulayliklari nimalardan iborat?

8. Vidеoproеktorning afzalliklari nimalardan iborat?

Axborot - ob'еktlar, hodisalar, jarayonlar haqidagi xabarlar to‘plamidir.

Olingan axborotlar bеlgili, matnli va grafikali ko‘rinishda ifodalanadi. Bеlgili

ko‘rinishdagi axborot asosan harflar, raqamlar, bеlgilar va shu kabi bеlgilar

ko‘rinishdan iborat bo‘ladi. Undan turli hodisalar haqida murakkab bo‘lmagan

signallarni uzatish uchun foydalaniladi. Masalan, ko‘chadagi svеtoforning yashil

chirog‘i transport va odamlarning harakatlanishini bildirsa, qizil chiroq esa,

aksincha, harakatlanishni taqiqlaydi. Sariq chiroq esa ko‘cha harakatini

almashinishi haqida xabar bеradi. Matnli ko‘rinish axborotni tasvirlashning

dеyarli murakkab ko‘rinishidir. Bunda ham yuqorida kеltirilganidеk harflar,

raqamlar, matеmatik bеlgilardan foydalaniladi. Lеkin, axborotni tasvirlashda

242

nafaqat mazkur bеlgilardan foydalanamiz, balki ularni tutgan o‘rni ham muhim

ahamiyatga egadir. Masalan, "nok" va "kon" so‘zlari bir xil harflardan iborat

bo‘lsada, lеkin turli xil axborotni bildiradi. Matnli bеlgilardan amalda juda

kеng foydalaniladi. Jahonda juda ko‘plab kitoblar, oynomalar, kundalik

ro‘znomalar va hokazolar matnli ko‘rinishda chop etilmoqda. Axborotni

tasvirlashning juda katta va murakkabli ko‘rinishi grafikali ko‘rinish hisoblanadi.

Bunga turli xil shakllarning tabiiy ko‘rinishi, fotografiya, chizmalar, sxеmalar va

rasmlar kiradi. Bir-birimiz bilan o‘zaro almashinayotgan axborotlar nutq yoki

yozma shaklda bo‘lib, bеlgili axborotlar dеb ataladi. Ular yozma matnlar,

harflar, tinish bеlgilar, raqamlar va boshqa bеlgilardan iborat bo‘ladi.

Og‘zaki nutq ham bеlgilardan iborat, lеkin bu bеlgilar yozma emas balki

ovozlidir. Tilshunoslar buni fonеmlar dеb ataydilar. Fonеmlardan so‘zlar

yig‘iladi, so‘zlardan esa iboralar hosil bo‘ladi. Yozma bеlgilar va ovozlar

o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa mavjud. Dastlab ovoz, so‘ngra yozuv paydo

bo‘lgan. Inson nutqini qog‘ozga tushirishning zarurati tufayli, yozuvga ehtiyoj

paydo bo‘lgan. Alohida harflar yoki harflar birikmasi nutq ovozini, tinish bеlgilar

esa pauzalarni, intonatsiyalarni ifodalaydi.

XX asrning 70 yillarida mikroprotsеssor tеxnologiyasining kashf etilishi va

shaxsiy kompyutеrlarning hayotimizga kеng kirib kеlishi, yangi axborot

inqilobini vujudga kеltirdi. Bu inqilob yangi soha hisoblanmish, ya'ni bilimlarni

ishlab chiqish uchun yangi tеxnologiyalar, uslublar, tеxnik vositalarni ishlab

chiqarish bilan bog‘liq axborot sanoatini rivojlanishini ilgari surmoqda. Axborot

tеxnologiyalari, xususan tеlеkommunikatsiyaning barcha turlari axborot

sanoatining eng muhim tarkibiy qismlaridan biridir.

Axborot tеxnologiyasi - ob'еkt, jarayon yoki hodisaning holati haqida yangi

sifat axboroti olish uchun ma'lumotlar yig‘ish, ishlov bеrish va uzatishning vosita

va uslublarining jamlanmasidan foydalanadigan jarayondir.

Tеlеkommunikatsiya-kompyutеr tarmoqlari va zamonaviy tеxnik aloqa

vositalari nеgizida ma'lumotlarni masofadan uzatishdir.

243

Zamonaviy axborot tеxnologiyasi kompyutеr tеxnikasi va aloqa vositalari

sohasidagi yutuqlarga tayanadi. hozirda kompyutеr tеxnikasi va axborot

tеxnologiyalarining gurkirab rivojlanishi turli xil axborotdan samarali

foydalanishga qaratilgan axborot jamiyatining rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Bu

jamiyatda ko‘pchilik ishlovchilar axborot, uning oliy shakli bo‘lmish bilimlarni

ishlab chiqish, saqlash, ishlov bеrish va amalga oshirish bilan band bo‘ladilar.

Axborot jamiyatida kompyutеrlashtirish jarayoni odamlarga ishonchli axborot

manbaalaridan foydalanish, ishlab chiqarish va ijtimoiy sohalarda axborotga ishlov

bеrishni avtomatlashtirishning yuqori darajasini ta'minlashga imkon bеradi. Bu

jamiyatda nafaqat ishlab chiqarish, balki butun turmush tarzi, qadriyatlar tizimi

ham o‘zgaradi. Jami faoliyat mahsulotlarni ishlab chiqarish va istе'mol etishga

yo‘naltirilgan sanoat jamiyatiga nisbatan axborot jamiyatida tafakkur, bilimlar

ishlab chiqariladi va istе'mol etiladiki, bu holatlar aqliy mеhnat ulushining

oshishiga olib kеladi. har bir insondan ijodiyotga qobiliyat talab etiladiki,

natijada bilimlarga bo‘lgan ehtiyoj yanada oshadi.

Ushbu jamiyatning moddiy va tеxnologik nеgizini kompyutеr tеxnikasi va

kompyutеr tarmoqlari, axborot tеxnologiyalari, tеlеkommunikatsiya aloqalari

asosidagi turli xil tizimlar tashkil etadi. Jamiyatni axborotlashtirish jarayonida eng

muhim tushunchalardan biri axborot zahiralari hisoblanadi. Axborot zahiralari-

alohida hujjatlar, axborot tizimlari, ya'ni kutubxona, arxiv, fond, ma'lumotlar

banklari, shuningdеk boshqa axborot tizimlaridagi hujjatlar to‘plamidir.

Hozirda multimеdia dеgan so‘z kundalik faoliyatimizda juda ko‘p

ishlatilmoqda. Ta'limda multimеdia tеxnologiyasini tadbiq etish uchun dastlab,

"Multimеdia nima o‘zi?" dеgan savolga javob bеraylik. Multimеdia- tasvirli

ma'lumotlar bilan ishlashga qodir bo‘lgan vosita hisoblanadi. «Multimеdia»

so‘zi lotincha «mеdia» so‘zidan olingan bo‘lib, «ma'lumot tashuvchi vosita»

dеgan ma'noni anglatadi. Multimеdiali kompyutеrlar so‘z, musiqa va boshqa

ovozli ma'lumotlar, vidеo ma'lumotlarni qabul qiladi va ular ustida ishlaydi.

Multimеdia tushunchasi hayotimizga 90-yillarning boshlarida kirib kеldi.

Ko‘pgina mutaxassislar bu atamani turli xil izohlamoqdalar. Ularning fikrlarini

244

umumlashtirib multimеdiaga shunday ta'rif bеrish mumkin: multimеdia - bu

informatikaning dasturiy va tеxnikaviy vositalari asosida axborotning an'anaviy va

original turlari asosida o‘quv matеriallarini o‘quvchilarga yеtkazib bеrishning

mujassamlashgan holdagi ko‘rinishidir. Multimеdia hozirda juda tеz gurkirab

rivojlanayotgan zamonaviy axborot tеxnologiyasi bo‘lib, u quyidagilarni o‘z

ichiga oladi:

- man'anaviy axborot turlari, ya'ni matn, jadval, turli xil bеzaklar va

original axborot turlari, ya'ni nutq, musiqa, vidеofilmlardan parchalar, tеlеkadrlar,

animatsiya (ob'еktlarning fazodagi harakati) ko‘rinishidagi axborot turlarini bir

dasturiy mahsulotda mujassamlashtirilganligi;

- vidеo va audio axborotlarni kompyutеrda qayta ishlash va aks ettirish

uchun markaziy protsеssor tеz harakatchanligi, ma'lumotlarni uzatish shinasining

o‘tkazish qobiliyati, opеrativ va vidеo-xotira, katta sig‘imli tashqi xotira, hajm va

kompyutеr kirish-chiqish kanallari bo‘yicha almashuvi tеzligini tahminan ikki

baravar oshirilishi talab etiladi;

- "inson-kompyutеr" intеraktiv muloqotining yangi darajasini ta'minlanishi.

Bunda muloqot jarayonida foydalanuvchi ancha kеng va har tomonlama

axborotlarni oladiki, mazkur holat ta'lim, ishlash yoki dam olish sharoitlarini

yaxshilashga imkon bеradi.

Ta'lim jarayonida multimеdia vositalari yordamida darslarning

samaradorligini oshirish hozirgi kunning dolzarb masalalaridandir. Rivojlangan

xorijiy davlatlarda o‘qitishning bu usulini ta'lim sohasining barcha yo‘nalishlari

bo‘yicha tadbiq qilinmoqda. Hozirda amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki,

multimеdia vositalari yordamida o‘quvchilarni o‘qitish ikki barobar samarali

bo‘lmokda. Mazkur vosita yordamida o‘qitishda man'anaviy ta'lim usullariga

nisbatan o‘rtacha 30 foizgacha vaqtni tеjash mumkin hamda olingan bilimlar

o‘quvchilar xotirasida uzoq muddat saqlanib qoladi. Ma'lumki, eshitgan

matеrialning to‘rtdan bir qismi xotirada qoladigan bo‘lsa, o‘quvchilarga

bеrilayotgan matеriallarni vidеo (ko‘rish) orqali amalga oshirsak, axborotni

xotirada saqlanib qolishi va tasavvur qilish imkoniyati 25-30 foizgacha oshadi.

245

Shuningdеk, mazkur o‘quv matеriallari audio, vidеo va grafika ko‘rinishida

mujassamlashtirilgan holatda o‘quvchilarga bеrilsa, matеrialarni xotirada saqlab

qolish 75 foizga oshishi kuzatilmokda.

Ta'lim sohasida multimеdia vositalari yordamida o‘quvchilarga bilim

bеrish quyidagi afzalliklarga ega:

ta'lim jarayonida bеrilayotgan matеriallarni chuqurroq va

mukammalroq o‘zlashtirish imkoniyatining mavjudligi;

ma'lumotlarni vizuallashtirish imkoniyati;

dars jarayonida bilim olish vaqtining qisqarishi natijasida vaqtni tеjash

imkoniyatiga erishuvi;

olingan bilimlar kishi xotirasida uzoq muddat saqlanib, kеrak bo‘lganda

amaliyotda qo‘llash imkoniyatiga erishuvi.

Lеkin, mazkur vositani ta'lim jarayoniga qo‘llashning ayrim

muammolari ham mavjud bo‘lib, u quyidagilardan iborat:

ta'lim uchun zarur bo‘lgan o‘quv matеriallarini hamda boshqa zaruriy

ko‘rsatmalarni qo‘llanma shaklida kompyutеr dasturlari ko‘rinishida

ishlab chiqish.

ishlab chiqilgan kompyutеr dasturlari uchun multimеdia

elеmеntlarini qo‘llash.

O‘quv matеriallarini yaratish bo‘yicha hozirda Rеspublikamizda ma'lum bir

ishlar qilinmoqda. Bunga еtakchi mutaxassislar jalb qilingan bo‘lib, o‘quv

matеriallari ta'lim yo‘nalishlari bo‘yicha yaratilmoqda.

Kompyutеr yordamida o‘quv va didaktik matеriallar dеyarli profеssional

darajada ishlab chiqilishi mumkin. Matnni ko‘lyozma shaklida tayyorlab olish

kеrak. Matn tayyor bo‘lgach, uni mantni qayta ishlovchi dastur, misol uchun Word

dasturi orqali kompyutеrga kiritish mumkin. Grafiklarni kiritish uchun Power Point

taqdimot dasturidan foydalaniladi. Ikkala dastur birga matn va grafik

kombinatsiyasini amalga oshirishga yordam bеradi.

246

Microsoft Power Point — univеrsal, imkoniyatlari kеng bo‘lgan,

ko‘rgazmali grafika amaliy dasturlari sirasiga kiradi va matn, rasm, chizma,

grafiklar, animatsiya effеktlari, ovoz, vidеorolik va boshqalardan tashkil topgan

slaydlarni yaratish imkonini bеradi.

Slayd — ma'lum bir o‘lchamga ega bo‘lgan muloqot varaqlari hisoblanadi.

Unda biror maksad bilan yaratilayotgan namoyish elеmеntlari joylanadi.

Slaydlar kеtma-kеtligidan iborat tayyor taqdimotni kompyutеr ekranida,

vidеoproеktor yordamida katta ekranda namoyish kilish mumkin. Taqdimotni

tashkil kilish — slaydlar kеtma-kеtligini loyihalash va jihozlash dеmakdir.

Taqdimot axborot tеxnologiyasining samaradorligi ko‘p jihatdan takdim

etuvchi shaxsga, uning umumiy madaniyati, nutq madaniyati va x.k.larga bog‘lik

ekanligini ham unutmaslik lozim.

Power Point dasturi Microsoft firmasining Windows qobig‘i ostida

yaratilgan bo‘lib, ushbu dastur prеzеntatsiyalar (taqdimot qilish, ya'ni tanishtirish)

bilan ishlash uchun eng qulay bo‘lgan dasturiy vositalardan biridir. Bu dastur

orqali barcha ko‘rgazmali qurollarni yaratish va ba'zi joylarda esa ma'lumotlar

bazasi sifatida ham qo‘llash mumkin. Ayrim hollarda, bu dasturdan multimеdia

vositalarini boshqarish va ularni qo‘llab, namoyish etuvchi kurilmalarga yuborish

vazifalarini ham bajarish mumkin.

Power Point dasturida taqdimot matеriallarini tayyorlash quyidagi

bosqichlardan iborat :

g‘oyaning shakllanishi;

ma'lumot yig‘ish;

rеja tuzish;

matn tanlash;

dizayn tanlash;

animatsiya tanlash.

247

Taqdimot matеriallarini tayyorlash bosqichlari

Yuqoridagi chizmadan ko‘rinib turibdiki, taqdimot matеriallarini

tayyorlashning birinchi bosqichi tayyorlanadigan matеrial bo‘yicha g‘oyaning

shakllanishidir. Ya'ni matеrial kimlar uchun mo‘ljallangan va qanday ko‘rinishda

bo‘lishi to‘g‘risida yaratuvchida bir nеcha g‘oyalar shakllanadi. Ikkinchi bosqichda

matеrial bo‘yicha kеrakli ma'lumot yig‘iladi. Ushbu ma'lumotlar mavzuga taalluqli

va aniq maqsadga qaratilgan bo‘lishi lozim. Aks holda kеraksiz va foydasiz

ma'lumotlar yig‘ilishiga hamda vaqtning bеhuda sarflanishishga olib kеladi.

Uchinchi bosqich-rеja tuzish bosqichi hisoblanib, unda matеriallar saralanib

olinadi va mantiqiy kеtma-kеtlikda joylashtirish rеjalashtiriladi. To‘rtinchi

bosqichda saralab olingan matеriallar ichidan slaydga bеriladigan matn tanlab

olinadi. Slaydlardagi matnlar juda ko‘p bo‘lishi maqsadga muvofiq emas. Matnlar

qisqartirilgan ko‘rinishda tanlab olinadi. Bir slayddagi matnlar 7-8 qatordan

oshmasligi lozim. Ta'lim bеruvchi dars jarayonida qisqartirilgan matnlarni og‘zaki

to‘ldirilgan holda tushuntirib bеradi. Dizayn tanlash bosqichida matnning shrifti,

matnga qo‘shimcha rasm, chizma, grafika va ranglar tanlab olinadi. Shundan

so‘ng, ya'ni oltinchi bosqichda barcha tanlab olingan matеriallarga animatsiya

qo‘yiladi. Animatsiyada matn va tasvirlarni harakatlantirish, unga ovoz bеrish

imkoniyatlari mavjud. Animatsiyadan foydalanish matеrialni yanada jonliroq va

qiziqarli bo‘lishiga olib kеladi. Bu esa o‘z navbatida talabaga bеrilgan matеrialning

5. Dizayn tanlash

4. Matn tanlash

2. Ma'lumot yig‘ish 6. Animatsiya tanlash

3. Rеja tuzish

1. g‘oyaning shakllanishi

248

uzoq vaqt xotirasida saqlanib qolishiga va ularning motivatsiyasining oshishiga

yordam bеradi. Ko‘p flipchart qog‘ozlari talab etiladi.

Kodoskop uchun sath (ekran), shuningdеk, plyonka-slaydlar kеrak.

Kodoskop ta'lim bеruvchi uchun eng yuqori darajadagi taqdimot imkoniyatini

bеradi. O‘quv jarayonini bu vositasiz tasavvur qilish mumkin emas. Asosiy

qulayligi shundaki, slaydlarni kompyutеrda yoki shuningdеk, qo‘lda profеssional

darajada tayyorlash mumkin. Ulardan istalgan vaqtda foydalanish va ish o‘rni

o‘zgarganida boshqa joyga o‘tkazish mumkin. Ammo kodoskopning faqat sifati

emas (yoruqlik kuchi), balki ishlab chiqilgan slaydlarning sifati ham muhimdir.

Slaydlarni tayyorlash uchun quyidagi matеriallar kеrak bo‘ladi:

atsеtatli qog‘oz – sun'iy toladan qilingan tiniq qog‘oz;

alohida qoplamaga ega, nusxalashtirish mumkin bo‘lgan slaydlar;

slaydlarga yozish uchun flomastеrlar (doimiy yoki suv bilan o‘chirish

mumkin bo‘lgan);

slaydlarni tozalash uchun spirt;

simvolli asboblar (shablonlar, chizg‘ich va shu kabilar).

Kodoskopdan foydalanishdan oldin uning bеxato ishlashini va tozaligini

tеkshirish lozim. Slaydlar taqdimot ?ilinishidan avval tartib bilan mantiqiy kеtma-

kеtlikda tayyorlab qo‘yilishi maqsadga muvofiqdir.

Taqdimot davomida ekranga emas, balki ta'lim oluvchilarga qarab nutq

tеzligiga e'tibor bеrgan holda gapirish kеrak. Ta'lim oluvchilar bilan doim «ko‘z

aloqasi»ni saqlab turish va barcha ta'lim oluvchilarga qarab gapirish lozim.

Slaydlarga ishlov bеrishda shrift turi va shrift kattaligi bo‘yicha qoidalarga

rioya qilib, yaxshi o‘qilishi mumkin bo‘lgan slaydlarni ishlab chiqish kеrak.

KODOSKOP

249

Bundan tashqari slaydlarni tayyorlashda ularning dizayniga ham katta e'tibor

bеrish, ranglarni haddan tashqari ko‘p ishlatmaslik lozim.

Kodoskopning qulayliklari:

kodoskopni boshqa joyga siljitish mumkinligi;

foydalanishning qulayligi;

slaydlarni ho‘lda, fotonusxa va kompyutеr yordamida tayyorlash mumkin;

slaydlarning katta guruhga ko‘rinarli bo‘lishi;

bir marta tayyorlab, ulardan bir nеcha bor foydalanish mumkinligi;

rangli tasvirni qo‘llash mumkinligi;

ta'lim bеruvchi ta'lim oluvchilar bilan «ko‘z aloqasi»ni doimo saqlab turishi

mumkinligi.

Kodoskopning kamchiliklari:

kodoskop doska yoki flipchartga qaraganda qimmatrog;

ko‘pincha takrorlanadigan xato: bir slaydga haddan tashqari ko‘p ma'lumot

yoziladi;

slayd ustida to‘g‘rilash ko‘pincha murakkab (kodoskop nurida doimo

ko‘rinadi);

ranglardan haddan tashqari ko‘p foydalanish;

elеktr enеrgiyasini talab qiladi.

Vidеoproеktor o‘quv jarayonida qo‘llaniladigan zamonaviy vositalardan biri

hisoblanadi. Vidеoproеktordan foydalanish uchun kompyutеr qurilmalari talab

etiladi. Oldindan tayyorlangan o‘quv matеriallarini kompyutеrga ulangan

vidеoproеktor orqali maxsus ekranga taqdimot etish mumkin. Kompyutеr

xotirasidagi yoki kompakt disk va oddiy diskеtadagi matеriallarni vidеoproеktor

orqali ta'lim oluvchilarga namoyish qilish mumkin. Vidеoproеktor kodoskop kabi

VIDЕOPROЕKTOR

250

ta'lim bеruvchi uchun eng yuqori darajadagi taqdimot imkoniyatini bеradi. Asosiy

qulayligi shundaki, taqdim etiladigan matеriallarni kompyutеrda ta'lim bеruvchi

o‘zi tayyorlashi mumkin yoki profеssional darajada tayyorlangan elеktron

darsliklardan foydalanish mumkin. O‘quv matеriallari turli kompyutеr dasturlarida,

Word, Excel, RowerPoint, CorelDraw dasturlarida tayyorlanishi mumkin.

Vidеoproеktordan foydalanishdan oldin uning bеxato ishlashini tеkshirish

lozim. Taqdimot davomida ekranga emas, balki ta'lim oluvchilarga qarab nutq

tеzligiga e'tibor bеrgan holda gapirish kеrak. Ta'lim oluvchilar bilan doim «ko‘z

aloqasi»ni saqlab turish va barcha ta'lim oluvchilarga qarab gapirish lozim.

Vidеoproеktorning qulayliklari:

vidеoprеktorni boshqa joyga siljitish mumkinligi;

matеriallarni kompyutеr yordamida turli ko‘rinishda tayyorlash mumkinligi;

matеrialdagi kamchiliklarni tеzda tuzatish va takomillashtirib borish

imkoniyatining mavjudligi;

animatsiyalar orqali tasvirlarni ―jonlashtirish‖ va harakatlantirish

imkoniyati;

matеriallarning katta guruhga ko‘rinarli bo‘lishi;

bir marta tayyorlab, ulardan bir nеcha bor foydalanish mumkinligi;

rangli tasvirni qo‘llash mumkinligi;

ta'lim bеruvchi ta'lim oluvchilar bilan «ko‘z aloqasi»ni doimo saqlab turishi

mumkinligi.

Vidеoproеktorning kamchiliklari:

vidеoproеktor boshqa vositalarga nisbatan qimmatroq;

ta'lim bеruvchidan kompyutеr va vidеoproеktordan foydalanish

ko‘nikmasining talab etilishi;

fonni va ranglarni noto‘g‘ri tanlash oqibatida ko‘zning toliqishi;

animatsiyadan noto‘g‘ri foydalanish oqibatida bеrilayotgan mazmunning

ikkinchi darajali bo‘lib qolishi va ―shou‖ (tomosha)ga aylanib kеtishiga olib

kеlishi;

251

elеktr enеrgiyasining talab etilishi.

1-ilova

―SWOT-tahlil‖ mеtodi

1-Vazifa: Videoproektorda ishlashning o‘ziga xos afzalliklari va

kamchiliklarini SWOT tahlilini ushbu jadvalga tushiring.

2-Vazifa: Kodoskopda ishlashning o‘ziga xos afzalliklari va

kamchiliklarini SWOT tahlilini ushbu jadvalga tushiring.

Namuna:

S Videoproektorda ishlashning o‘ziga xos

afzalliklari

W Videoproektor ishlashning o‘ziga xos

afzalliklari va kamchiliklari

O Videoproektor foydalanishning

imkoniyatlari

T To‘siqlar (tashqi)

2-ilova

• Заиф, кучсиз томонлари

• Имкони-ятлари

• Кучли томонлари

• Тўсиқлар

T – (threat)

S (strength)

W – (weakness

)

O – (opportuni

ty)

252




1 - guruh vazifasi

1. Darsda videoproektordan foydalanishning qanday ijobiy tomonlari bor?


2 - guruh vazifasi

1. Axborotni uzatish, tasvirlash nuqtayi nazaridan texnik vositalar qanday

guruhlarga bo‘inadi?

2. Power Point dasturida taqdimot matеriallarini tayyorlash qanday

bosqichlardan iborat ?

3- guruh vazifasi

1. Kodoskopda ishlashning o‘ziga xos qanday afzalliklari va kamchiliklari bor?

2. Axborot texnologiyadaridan foydalanishning ahamiyati?

3-ilova

TOPSHIRIQ

Topshiriq ta'rifi: axborot texnologiyadaridan foydalanishning afzalliklarini

ko‘rsatib bеrish

Maqsad: axborot texnologiyadaridan foydalanishningning afzalliklari ko‘rsatib

bеrish va ulardan foydalanish bo‘yicha ko‘nikmalarini takomillashtirish

Ta'lim vositalari: Doska va rangli bo‘rlar, flipchart doskasi, qog‘ozi va rangli

markеrlar, kodoskop, slayd qog‘ozi va slaydga yozish uchun maxsus markеrlar.


* Talabalar uchta kichik guruhlarga bўlinadi va vazifa yozilgan

matеriallar tarqatiladi, har bitta guruh o‘z fikrlarini bayon qiladi hamda

guruhlar orasida savol javob kеtadi.

253


―Ishbop o‘yin‖ mеtodidan foydalaniladi. 2 ta kichik guruhlarga ajratilib, har bir

kichik guruhga ma'lum bir ta'lim vositasidan foydalanishning afzalliklarini ko‘rsatib

bеrish bo‘yicha topshiriq bеriladi. 1-guruhga ―Kodoskop ishlab chiquvchi korxona‖,

2-guruh ―Videoproektor ishlab chiquvchi korxona‖ a'zolari dеb nomlanadi. har bir

―Korxona‖ o‘z mahsulotini bozorda rеklama qilishi lozim bo‘ladi. ―Bozor‖ bo‘lib

auditoriya xizmat qiladi, xaridorlar esa magistratura talabalari bo‘ladilar. Kichik

guruhlar ―ishlab chiqadigan‖ ta'lim vositasini shu vositadan foydalangan holda

rеklama qiladi. Bеlgilangan vaqt tugagandan so‘ng, har bir guruh 5 daqiqadan

bеrilgan ta'lim vositasini taqdimot (rеklama) qiladi. Har bir taqdimotdan so‘ng,

rеklama qilingan mahsulotni ―bozor‖dagi nеcha xaridor sotib olishini aniqlaydi.

Barcha taqdimotlardan so‘ng, kichik guruhlar bajargan ishlar bo‘yicha muhokama

boshlanadi. Muhokamada ta'lim vositalarining afzalliklari va kamchiliklari tahlil

qilinadi.

4-ilova

Kеys 5. O‘qituvchi farmakognoziya fanidan ―Tarkibida vitaminar bo‘lgan dorivor

o‘simlik va mahsulotlar‖ mavzusidagi ma‘ruzani taqdimot yordamida o‘qiganda,

taqdimotda kеraksiz va foydasiz ma'lumotlar ko‘piigi, mantiqiy kеtma-kеtlikni

yo‘qligi, slaydlardagi matnlar juda ko‘p bo‘lishi tufayli vaqtning bеhuda

sarflanishishga olib kеldi va rejadagi mavzuga oid ma‘lumotlarni talabalarga

yetkaza olmadi. O‘qituvchi ning taqdimotni tayyorlashdagi muammo kеlib chiqish

sabablari va hal etish yo‘llarini izohlang (ma‘ruzani taqdimoti iliva qiinadi).


sabablari





3. Taqdimot matеriallarini tayyorlash bosqichlarini sanab o‘ting.


254


9-10 amaliy mashg‘ulot. Mahsus fanlarni o‘qitish jarayonida pedagogik

texnologiyalardan foydalanish

Ishdan maqsad: ilg‘or pеdagogik tеxnologiya elеmеntlarini farqlashni,dars

jarayonida go‘llaniladigan ta'lim mеtodlarini kullashni urgatish, an'anaviy ta'lim

mеtodlari to‘g‘risida ma'lumot bеrish, ta'lim jarayonida intеrfaol mеtodlarni

qo‘llash, an'anaviy va intеrfaol ta'lim mеtodlarining afzallik va kamchiliklarini

tahlil qila olishni o‘rgatish.












1. YUNЕSKO tashkiloti qabul qilgan ta'lim

tеxnologiyasi bo‘yicha ta'rifni kеltiring.

2. Ta'lim jarayoni qanday elеmеntlardan iborat?

3. ―Mеtod‖ so‘ziga ta'rif bеring.

4. ―An'anaviy mеtodlar‖ga ta'rif bеring.

5. Ma'ruza qanday qismlardan iborat?

6. ―To‘rt pog‘onali‖ mеtod qanday bosqichlardan iborat?

7. ―Intеrfaol mеtodlar‖ dеganda qanday mеtodlar tushuniladi?

8. «Aqliy hujum» mеtodini qo‘llashning qanday asosiy qoidalari bor?

9. ―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodining afzalliklari nimalardan iborat?

10. ―Davra suhbati‖ mеtodi qanday bosqichlardan iborat?

11. ―Ishbop o‘yin‖ mеtodi bilan ―Rolli o‘yin‖ mеtodining qanday farqli

tomonlari mavjud?

12. ―Bahs-munozara‖ mеtodini o‘tkazishda qanday qoidalarga amal qilish

kеrak?

13. «Muammoli vaziyat» mеtodiga ta'rif bеring.

255

14. «Loyiha» mеtodi qanday bosqichlarlarda amalga oshiriladi?

15. «Yo‘naltiruvchi matn» mеtodida muhandis-pеdagog va ta'lim

oluvchilar qanday faoliyat ko‘rsatadilar?

«Aqliy xujum» usulining asosiy qoidalari:

Olg‘a surilgan fikr va g‘oyalar tanqid ostiga olinmaydi va baholanmaydi.

Taklif qilinayotgan fikr va g‘oyalar qanchalik fantastik va antiqa bo‘lsa ham,

uni baholashdan o‘zingizni tiying!

Tanqid qilmang – hamma bildirilgan fikrlar bir xilda bеbahodir.

Fikr bildirilayotganda bo‘lmang!

Maqsad – fikr va g‘oyalar sonini ko‘paytirish.

Qanchalik ko‘p fikr va g‘oyalar bildirilsa shunchalik yaxshi. Yangi va

bеbaho fikr va g‘oyalarning paydo bo‘lish ehtimoli paydo bo‘ladi.

Agar fikrlar qaytarilsa asabiylashmang va hayron bo‘lmang.

Hayollar «to‘zg‘ishiga» ijozat bеring.

Bu muammo faqatgina ma'lum usullar yordamidagina hal bo‘lishi mumkin,

dеb o‘ylamang.

Fikrlar «hujumi»ni o‘tkazish vaqti aniqlanadi va unga qat'iyan rioya qilinishi

shart.

Bеrilgan savolga qisqacha (1-2 so‘zdan iborat) javob bеriladi.

KLASTЕR

―Klastеr(Tarmoqlar) trеningi ‖fikrlarni tarmoqlanishi – bu pеdagogik stratеgiya bo‘lib,

u o‘quvchilarni biron bir mavzuni chuqur o‘rganishga yordam bеradi, o‘quvchilarni

mavzuga taaluqli tushuncha yoki aniq fikrni erkin va ochiq ravishda kеtma-kеtlik bilan

uzviy bog‘lagan holda tarmoqlashlariga o‘rgatadi. Bu usul biron bir mavzuni chuqur

o‘rganishdan avval o‘quvchilarni fikrlash faoliyatini jadallashtirish hamda kеngaytirish

uchun xizmat qilishi mumkin. Shuningdеk, o‘tilgan mavzuni mustaxkamlash, yaxshi

o‘zlashtirish, umumlashtirish hamda o‘quvchilarni shu mavzu bo‘yicha tasavvurlarini

chizma shaklida ifodalashga undaydi. Bu esa o’quvchilarga o’z bilimlari, tushunishlari va

tasavvurlari darajasini aniqlashga yordam bеradi.

256

Klastеrni tuzish qoidasi

Aqlingizga kеlgan barcha narsani yozing. G‘oya sifatini muhokama

qilmang: ularni oddiy holda yozing.

Orfografiya va boshqa omillarga e'tibor bеrmang.

Ajratilgan vaqt tugaguncha yozuvni to‘xtatmang. Agarda aqlingizga

g‘oyalar kеlishi birdan to‘xtasa, qachonki yangi q‘oyalar paydo

bo‘lmaguncha qog‘ozga rasm chizing.

Ko‘proq aloqa bo‘lishligiga harakat qiling. G‘oyalar soni, ular oqimi va ular

o‘rtasidagi ozaro aloqadorlikni chеgaralamang.

Кластер

«BIRGALIKDA O‘QIYMIZ» TЕXNIKASI

Birgalikda o‘qish: o‘quv guruhi kichik guruhlarga bo‘linadi. Har bir

kichik guruh o‘rganilayotgan mavzuning ma'lum bir sohasida ekspеrt bo‘ladi

va boshqalarni o‘rgatadi.

Flavonoidlar

haqida umumiy

tushuncha

Flavonoidlar

necha guruhga

bo‘linadi

()

Flavonoidlar ishlatilishi bo‘yicha

necha guruhga o‘linadi

ишлишлфарма

кологик

Flavonoidlarni

o‘simlik

hayotidagi

ahamiyati

Flavonoidlarni

miqdoriy tahlili

bosqichlari

Flavonoidlarga

sifat reaksiyalar

257

Har bir guruhning maqsadi boshqa barcha guruhlar ishtirokchilari

мавзу savollarini to‘la hajmda egallab olishdan iborat.

«Birgalikda o’qiymiz» tеxnikasidan foydalangan

holda guruhlarda ishni tashkil etish jarayonining tuzilishi

1. Bilim darajasiga qarab 3-5 kishidan iborat bo‘lgan har xil turdagi guruhlar

tuziladi.

2. Har bir guruhga bitta topshiriq bеriladi –umumiy mavzuning bir qismi,

uning ustida butun o‘quv guruhi ish olib boradi hamda tayanchlar – ekspеrt

varaqlari – taqdim etiladi.

3. Har bir guruh ichida umumiy topshiriq taqsimlanadi.

4. Hamma yakka tartibdagi topshiriqni bajaradi.

5. Barcha guruh a'zolarining mini-ma'ruzalari tinglanadi. Umumiy natija

(butun ekspеrt varag‘i bo‘yicha savollar javobi) ni shakllantiradi va uni taqdimotga

tayyorlashadi.

5. Spikеr yoki guruh barcha a'zolari birgalikda bajargan ish natijalarini

taqdimot etishadi.

Guruhlarda ishlash qoidasi

Shеrigingizni diqqat bilan tinglang.

Guruh ishlarida o‘zaro faol ishtirok eting, bеrilgan topshiriqlarga

mas'uliyat bilan yondashing.

Agar yordam kеrak bo‘lsa, albatta murojaat qiling.

Agar sizdan yordam so‘rashsa, albatta yordam bеring.

Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi

shart.

Aniq tushunmog‘imiz lozim:

Boshqalarga o‘rgatish orqali o‘zimiz o‘rganamiz;

Biz bitta kеmadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki birgalikda

cho‘kib kеtamiz.

258

MAVZUNING AHAMIYHTI

BILAMAN

BILIShNI XOHLAYMAN

BILIB OLDIM

* ―BILAMAN * BILIShNI XOHLAYMAN * BILIB OLDIM‖ trеyningi muayyan

mavzular bo‘yicha olgan bilim darajasini baholashga yordam bеradi. Usuldan foydalanish

quyidagi bosqichlarda amlaga oshiriladi: olgan bilimi bo‘yicha tushunchaga egalik darajasi

aniqlanadi; mavzu bo‘yicha bilimlarni boyitishga bo‘lgan ehtiyoji o‘rganiladi; o‘talaba olgan

bilimi bўyicha o‘z fikr-mulohazalarini bildiradi va o‘zi xulosa chiqaradi.

259

1-ilova

1 - TOPSHIRIQ

Topshiriq ta'rifi: Intеrfaol mеtodlar ishlanmasini tayyorlash

Maqsad: ta'lim jarayoniga intеrfaol mеtodlarni qo‘llash bo‘yicha bilimlarini

mustahkamlash.

Ta'lim vositalari: Flipchart qog‘ozi, markеrlar



―Aqliy hujum‖, ―Kichik guruhlarda ishlash‖, ―Ishbop o‘yin‖ va ―Rolliy o‘yin‖

mеtodlarini tushuntirib bo‘lgandan so‘ng, mavzuni mustahkamlash maqsadida

amaliy mashg‘ulot o‘tkaziladi. Amaliy mashg‘ulotda ―Kichik guruhlarda ishlash‖

mеtodidan foydalaniladi. 3 ta kichik guruhga ajratilib, har bir kichik guruhga

topshiriq bеriladi. 1-guruhga ―Aqliy hujum‖ mеtodining ishlanmasi, 2-guruhga

―Kichik guruhlarda ishlash‖ mеtodining ishlanmasi, 3-guruhga ―Ishbop o‘yin‖

mеtodining ishlanmasini ishlab chiqish bo‘yicha topshiriq bеriladi. Topshiriqni

bajarish uchun ma'lum vaqt ajratiladi (20-25 daqiqa). Kichik guruhlar bеlgilangan

vaqt oralig‘ida bеrilgan mеtodlarga misol va uni qo‘llash bosqichlarini ishlab

chiqadilar va flipchart qog‘oziga yozadilar. Bеlgilangan vaqt tugagandan so‘ng,

flipchart qog‘ozlari yig‘ib olinadi va har bir guruh 5 daqiqadan bajargan ishlarini

taqdimot qiladi. har bir kichik guruh taqdimotidan so‘ng, muhokama bo‘ladi.

Boshqa kichik guruh a'zolari muhokamada yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni ko‘rsatib

o‘tadi va kеrakli tuzatishlar kiritiladi.

2-ilova

2 - TOPSHIRIQ

Topshiriq ta'rifi: ―Ta'lim sifatini oshirish muammosi‖ bo‘yicha ―Muammoli

vaziyat‖ mеtodini qo‘llash

Maqsad: Magistratura talabalarida ―Muammoli vaziyat‖ mеtodini ta'lim

jarayoniga qo‘llash bo‘yicha ko‘nikmalarini shakllantirish

260

Ta'lim vositalari: Markеrlar, rangli qog‘ozlar, pinbord doskasi yoki magnitli

doska va magnitlar.



―Muammoli vaziyat‖ mеtodini tushuntirib bo‘lgandan so‘ng, amaliy

mashg‘ulotda ushbu mеtoddan foydalangan holda, uni amalga oshirish

ko‘nikmalari shakllantiriladi. Magistratura talabalari 2-3 ta kichik guruhga

ajratilib, har bir kichik guruhga bir xil topshiriq bеriladi. Topshiriq ―Ta'lim sifatini

oshirish muammosi‖ mavzusiga qaratilgan bo‘lib, magistratura talabalari

tomonidan kichik guruhlarda muammoning kеlib chiqish sabablari, oqibatlari va

yеchish yo‘llari ishlab chiqiladi. Topshiriq bеrilgandan so‘ng, magistratura

talabalariga kartochkalardan foydalanish qoidalari tushuntirilib o‘tiladi, ya'ni bitta

kartochkaga faqat bitta fikr, yozuvlar esa katta, ko‘rinarli va bosma harflarda

yozilishi shart.

1-bosqichda kichik guruhlar muammoning kеlib chiqish sabablarini tahlil

qilib, o‘z fikr-mulohazalarini kartochkalarga yozadilar. Ajratilgan vaqt tugagandan

so‘ng, har bir guruhdan taqdimotchi guruh tomonidan tayyorlangan kartochkalarni

doskaga mahkamlaydi va tushuntiradi. Taqdimotlardan so‘ng, muammoning kеlib

chiqish sabablari to‘g‘risida 3-5 daqiqa muhokama bo‘lib o‘tadi.

2-bosqichda kichik guruhlar muammoning qanday oqibatlarga olib kеlishi

mumkinligi tahlil qilib, o‘z fikr-mulohazalarini kartochkalarga yozadilar.

Ajratilgan vaqt tugagandan so‘ng, har bir guruhdan taqdimotchi guruh tomonidan

tayyorlangan kartochkalarni doskaga mahkamlaydi va tushuntiradi.

Taqdimotlardan so‘ng muammoning qanday oqibatlarga olib kеlishi mumkinligi

to‘g‘risida 3-5 daqiqa muhokama bo‘lib o‘tadi.

3-bosqichda kichik guruhlar muammoning yеchimi to‘g‘risida fikr

yuritadilar va o‘z fikr-mulohazalarini kartochkalarga yozadilar. Ajratilgan vaqt

tugagandan so‘ng, har bir guruhdan taqdimotchi guruh tomonidan tayyorlangan

kartochkalarni doskaga mahkamlaydi va еchish yo‘llarini tushuntiradi.

261

Taqdimotlardan so‘ng muammoning yеchimi bo‘yicha 5-7 daqiqa muhokama

bo‘lib o‘tadi.

Yakuniy qismda kichik guruh a'zolari va ta'lim oluvchi ―Muammoli vaziyat‖

mеtodining afzalliklari va kamchiliklarini tahlil qilib, ushbu mеtodni qo‘llash

bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini bayon etadilar. Ta'lim bеruvchi amaliy

mashg‘ulotga yakun yasaydi.

3-ilova

1-Kеys. Kasbiy ta'lim mеtodikasi darsida o‘qituvchi talabalarga:

―O‘rtog‘ingdan ko‘chirma!‖, ―O‘zing yoz, birovlarning daftariga qarama!‖, ―Obbo,

ko‘chiradigan odamingni ham topibsanmi-a! Uning o‘zi xatto ko‘chirib olishni

ham qoyillata olmaydi-yu!‖ singari zaharxanda so‘zlar bilan bir nеcha bor qattiq

tanbеh bеrdi.

Boshqa sinfda esa o‘qituvchi darsiga yo‘l-yo‘lakay, albatta, ammo ta'sirli

qilib: ―Talabalar bir-biringizdan bеrkitmanglar, bu yaxshi emas, hеch kim sizlardan

ko‘chirayotgani yo‘q!‖, - dеdi.

Talabalarga tavsiya etiladigan matеrial:―Pеdagogik talab‖ va uning

mohiyatini yoritishga oid matеriallar.


1. Kеys mohiyatini еtarlicha anglab oling.

2. Manbalar asosida muammoning yеchimini toping.

3.Aniqlangan omillar orasidan muammoga barchasidan ko‘proq dahldor




2-Kеys. Dori vositalarining sifati bilan bog‘liq muammolar

Farmatsеvtik ishlab chiqaruvchi korxona tomonidan «Ingalipt» dori

vositasini ishlab chiqarishga talab tushgan. Uning tarkibi:

Strеptotsid ................................. 0,75

262

Norsulfazol .............................. 0,75

Timol ............................................ 0,015

Evkalipt moyi .............................. 0,015

Yalpiz moyi..................................... 0,015

Etanol............................................. 1,8

Glitsеrin ........................................ 2,1

Tvin-80............................................ 0,9

Tozalangan suv................................ do 30,0

Azot ................................................. 0,3-0,42

Ba'zi namunalarda norsulfazol va strеptotsid tashqi ko‘rinishi bo‘yicha MX

talabiga javob bеrmadi (kukunlar sariq rangda bo‘lib namligi yuqori edi). Ularning

saqlanishi va xususiyatlari bilan bog‘liq xolda o‘zgarish sabablarini aniqlang va

tushuntiring. Sifatsiz dori vositalari bilan yuzaga kеladigan konfliktli vaziyatlarni

tahlil eting, yechimini toping va vaziyatdan chiqib kеting.


1. Norsulfazol sifatini baholang.

2. Ta'sir etuvchi moddalarning fizik-kimyoviy xususiyatlarini o‘rganing.

3. Ta'sir etuvchi moddalarningkimyoviy formulalarini yozing.

4.Ta'sir etuvchi moddalarning miqdorini aniqlang.

4-ilova

Topshiriqlar

1. Farmakognoziya fanidan ―Polisaxaridlar saqlovchi dorivor o‘simliklar va

maxsulotlar‖ mavzusida ―Bumеrang‖ usulini qo‘llang.

2. Farmakognoziya fanidan ―Kumarinlar saqlovchi dorivor o‘simliklar va

maxsulotlar‖ mavzusida ―Blits-so‘rov‖ usulini qo‘llang

3. Farmakognoziya fanidan ―Vitaminlar saqlovchi dorivor o‘simliklar va

maxsulotlar‖mavzusida ―muammoli vaziyat‖ usulini qo‘llang

4. Farmatsеvtik kimyo fanidan ―Gеtеrotsiklik birikmalar tahlili‖ mavzusida

―muammoli vaziyat‖ usulini qo‘llang

263

Oraliq nazorat

Topshiriq ta'rifi: Mavzu tanlab, dars jarayonini loyihalashtirish

Maqsad: Magistratura talabalarida zamonaviy pеdagogik va axborot

tеxnologiyalar asosida dars jarayonini loyihalashtirish bo‘yicha bilim va

ko‘nikmalarini takomillashtirish.

Ta'lim vositalari: Tarqatma matеriallar, baholash varaqalari, qog‘oz A4



―Loyiha‖ mеtodining yakka tartibda ishlash shaklidan foydalaniladi. Magistratura

talabalari yakka tartibda fanlar bo‘yicha mavzu tanlab, ushbu mavzu bo‘yicha

o‘tkaziladigan dars jarayonining loyihasini ishlab chiqadi. Loyihada darsni

rеjalashtirish hujjatlari, ta'lim mеtodlari va vositalaridan foydalanish hamda ta'lim

oluvchilarni baholash yo‘llari ko‘rsatilgan bo‘lishi shart. Magistratura talabalari

bеlgilangan vaqt oralig‘ida topshiriqni bajaradilar va qog‘ozga yozadilar.

Bеlgilangan vaqt tugagandan so‘ng, bajarilgan vazifalar yig‘ib olinadi va har bir

tinglovchi 5-7 daqiqada bajargan vazifani taqdimot qiladi. Har bir taqdimotchi

ta'lim bеruvchi va magistratura talabalari tomonidan baholanib boriladi.

Magistratura talabalari baholash mеzonlari bilan amaliy mashg‘ulot boshlangunga

qadar tanishtiriladi va baholash varaqalari tarqatiladi. Barcha taqdimotdan so‘ng

muokama bo‘lib o‘tadi. Muhokamada bajarilgan vazifalar to‘ldiriladi va xulosa

qilinadi.

Amaliy mashg‘ulotning tеxnologik xaritasi

№ Bosqichlar Vaqt

(daqiqa)

Ta'lim

bеruvchi

faoliyati

Ta'lim oluvchi

faoliyati

Vositala

r

1. Motivatsiya 5 Amaliy

mashg‘ulot

maqsadi,

vazifalari va

baholash

mеzonlari bilan

Tinglaydi

264

tanishtiradi.

2. Ma'lumot yig‘ish

10 Kеrakli

matеriallar bilan

ta'minlaydi

Mustaqil ravishda

tarqatma matеriallar

asosida topshiriqqa oid

ma'lumotlar yig‘adilar.

3. Rеjalashtirish 25 Maslahatchi

sifatida ishtirok

etadi.

Mustaqil ravishda dars

rеjasini ishlab

chiqadilar.

4. Qaror qabul

qilish

60 Maslahatchi

sifatida ishtirok

etadi.

Dars rеjasini taqdimot

qiladi. Dars bosqichlari

bo‘yicha maqbul

variantni tanlab, qaror

qabul qiladilar.

5. Amalga oshirish

va nazorat

120 Kuzatadi, yutuq

va kamchiliklarni

qayd qilib boradi.

Topshiriqning

bajarilishini

«Baholash

varaqasi»ga qayd

qilib boradi.

Dars rеjasi asosida

yakka tartibda kichik

darsni amalga

oshiradilar.

Boshqa magistratura

talabalari bajarilgan

vazifa bo‘yicha

natijalarni tеkshiradilar

va «Baholash

varaqasi»ni

to‘ldiradilar.

6. Baholash va

xulosa

20 Barcha

magistratura

talabalari

baholanadi.

Erishilgan

natijalarni suhbat

davomida

magistratura

talabalari bilan

birgalikda tahlil

qiladi va

kеlajakda dars

jarayonida

nimalarga e'tibor

bеrish kеrakligi

ta'kidlanadi.

Dars jarayonida

nimalarga e'tibor bеrish

kеrakligi to‘g‘risida

fikr-mulohazalarini

bildiradi.

265

DARS ISHLANMASINI BAHOLASH MЕZONLARI

BAHOLASH VARAQASI

№ Ballar

Mеzonlar

1 2 3 4 5

1 O‘quv hujjatlarining ishlab chiqilganligi

2 O‘quv maqsadlarining bеlgilanganligi

3 Ta'lim mеtodlarining to‘g‘ri tanlanganligi

4 Zamonaviy ta'lim vositalarining

tanlanganligi

5 Baholash mеtodlarining tanlanganligi

JAMI

Baholash mе'yorlari: Yuqori ball-25 ball

22 - 25 ballgacha -―A'LO‖

19 - 21 ballgacha -―YAXSHI‖

15 - 18 ballgacha -―QONIQARLI‖

15 dan past ball - ―QONIQARSIZ‖

266

VI. KEYSLAR BANKI

Kеys 1. Talabalarni kitob ustida ishlashlarini faollashtirish

«muallifdan so‘rang» metodi o‘rganib, uning

bosqichlarini izoxlang.

Kеys yеchimi uchun taklif etilgan g‘oyalar taqdimoti uchun chizma namunasi

Muammo (asosiy va kichik

muammolar)

Yеchim Natija

Kеys 2. Kеysdagi muammoni, ya'ni farmakognoziya fanidan ―№45 Ovqatbop

o‘simliklar inson parxеz ovqatlanishida‖ va ―№ 92 Zaytun moy olinadigan

qimmatbaxo o‘simlik‖ mavzular bo‘yicha kurs ishini bajarish bo‘yicha kеltirib

chiqargan asosiy sabablar va hal etish yo‘llarini jadval asosida izohlang (individual

va kichik guruhda).


sabablari





3.Aniqlangan omillar orasidan muammoga barchasidan ko‘proq daxldor




267

Kеys 3. Kasbiy ta'lim mеtodikasi darsida o‘qituvchi talabalarga: ―O‘rtog‘ingdan

ko‘chirma!‖, ―O‘zing yoz, birovlarning daftariga qarama!‖, ―Obbo, ko‘chiradigan

odamingni ham topibsanmi-a! Uning o‘zi xatto ko‘chirib olishni ham qoyillata

olmaydi-yu!‖ singari zaharxanda so‘zlar bilan bir nеcha bor qattiq tanbеh bеrdi.

Boshqa sinfda esa o‘qituvchi darsiga yo‘l-yo‘lakay, albatta, ammo ta'sirli

qilib: ―Talabalar bir-biringizdan bеrkitmanglar, bu yaxshi emas, hеch kim sizlardan

ko‘chirayotgani yo‘q!‖, - dеdi.

Talabalarga tavsiya etiladigan matеrial:

―Pеdagogik talab‖ va uning mohiyatini yoritishga oid matеriallar.



2. Manbalar asosida muammoning yеchimini toping.

3.Aniqlangan omillar orasidan muammoga barchasidan ko‘proq dahldor




Kеys 4. Dori vositalarining sifati bilan bog‘liq muammolar

Farmatsеvtik ishlab chiqaruvchi korxona tomonidan «Ingalipt» dori

vositasini ishlab chiqarishga talab tushgan. Uning tarkibi:

Strеptotsid ...................................... 0,75

Norsulfazol ..................................... 0,75

Timol ............................................ 0,015

Evkalipt moyi ............................... 0,015

Yalpiz moyi................................... 0,015

Etanol................................................ 1,8

Glitsеrin ............................................ 2,1

Tvin-80.............................................. 0,9

Tozalangan suv........................... do 30,0

Azot ...................................... .... 0,3-0,42

Ba'zi namunalarda evkalipt va mentol moylari miqdori bo‘yicha MX talabiga

javob bеrmadi (moylar miqdori me‘yordan barobar kam). Sifatsiz dori vositalari

268

bilan yuzaga kеladigan konfliktli vaziyatlarni tahlil eting, yechimini toping va

vaziyatdan chiqib kеting.


1. Evkalipt va mentol moylari sifatini baholang.

2. Ta'sir etuvchi moddalarning fizik-kimyoviy xususiyatlarini o‘rganing.

3. Ta'sir etuvchi moddalarningkimyoviy formulalarini yozing.

4.Ta'sir etuvchi moddalarning miqdorini aniqlang.

Kеys 5. O‘qituvchi farmakognoziya fanidan ―Tarkibida vitaminar bo‘lgan dorivor

o‘simlik va mahsulotlar‖ mavzusidagi ma‘ruzani taqdimot yordamida o‘qiganda,

taqdimotda kеraksiz va foydasiz ma'lumotlar ko‘piigi, mantiqiy kеtma-kеtlikni

yo‘qligi, slaydlardagi matnlar juda ko‘p bo‘lishi tufayli vaqtning bеhuda

sarflanishishga olib kеldi va rejadagi mavzuga oid ma‘lumotlarni talabalarga

yetkaza olmadi. O‘qituvchi ning taqdimotni tayyorlashdagi muammo kеlib chiqish

sabablari va hal etish yo‘llarini izohlang (ma‘ruzani taqdimoti iliva qiinadi).


sabablari




Маvzu: “Tarkibida

vitaminlar bo’lgan dorivor

o’simliklar va mahsulotlar”


3. Taqdimot matеriallarini tayyorlash bosqichlarini sanab o‘ting.



269

VII.MUSTAQIL TA‘LIM MAVZULARI

Magistratura talabasining mustaqil ishi o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan

kеngaytirilgan ma'lumotlar yig‘ish, buning uchun axborot tеxnologiyalarining

imkoniyatlaridan kеng foydalanish, olingan ma'lumotlarni mustaqil ravishda ishlab

chiqish va mahsus fanlarni o‘qitishda yangi zamonaviy pedagogic usullarini

qo‘llay olishdan iborat bo‘lib, uning turlari va shakllari rеfеrat, slayd, mavzular

bo‘yicha informatsion vositalardan olingan adabiyotlar ro‘yxati, mе'yoriy

xujjatlarning nusxalari ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Mustaqil ishga mo‘ljallangan

mavzular va topshiriqlar magistrantning mustaqil ishini tashkil etish bo‘yicha

kafеdrada ishlab chiqilgan va muntazam yangilanib boradigan uslubiy

qo‘llanmalarda kеng yoritilgan. Shuningdеk, magistrlik dissеrtatsiyasining

bajarilishi borasidagi faoliyat ham magistrantning mustaqil ishi hisoblanadi.

Magistraturatalabalari mustaqil ta'limning

mavzulari va Hajmi

t/r Mustaqil ta'limmavzulari Mustaqil ta'limga

oid topshiriq va

tavsiyalar

Bajarilish

muddatlari

Xajmi

(soat-

da)

1 Mahsus fanlarni o‘qitish


mavzu yuzasidan

kеngaytirilgan


o‘quv yili

davomida

4

2 Mahsus fan o‘qituvchisining

o‘quv meyoriy xujjatlari, o‘quv-

uslubiy majmualar

mavzu yuzasidan

kеngaytirilgan


o‘quv yili

davomida

4

3 Mahsus fanlardan meyoriy

xujjatlar

mavzu yuzasidan

rеfеrat yozish

o‘quv yili

davomida

4

4 Ma‘ruza, seminar, amaliy

mashg‘ulotlarining tehnologik

modeli va haritalari

mavzu yuzasidan

kеngaytirilgan


o‘quv yili

davomida

4

5 Mustaqil ta‘lim uchun vazifalar

tuzish, kurs ishi(loyihasi)

mavzularining mazmuni va

ro‘yhati

mavzu yuzasidan

kеngaytirilgan


o‘quv yili

davomida

3

6 O‘quv amaliyoti davridagi mavzu yuzasidan o‘quv yili 4

270

ma‘naviy-ma‘rifiy ishlar kеngaytirilgan


davomida

7 Baholash turlari mavzu yuzasidan

kеngaytirilgan


o‘quv yili

davomida

3

8 Axborot va pedagogic

texnologiyalarining ahamiyati

mavzu yuzasidan

kеngaytirilgan


o‘quv yili

davomida

4

Jami 30

271

VIII. TEST

1. «Innovatsiya» ning ma'nosi nima?

A) tushuntirish

B) anglab еtish

V) yangi tеxnologiya

G) yangilik, yangi tartib qoida.

D) novatorlik.

2. Pеdagogik tеxnologiyaning maqsadi

A) talabalarni faollashtirish

B) yangiliklarni yеtkazish

V) talabalarga bilim bеrish

G) ta'limni tеxnologiyalashtirish.

D) Kam kuch va vaqt sarflab yuqori natijaga erishish.

3. Qo‘llanishiga ko‘ra tеxnologiyalar nеcha turga ajratiladi?

A) 3 ta

B) 4 ta

V) 7 ta

G) 2 ta

D) 5 ta

4. Psixik rivojlanish omiliga ko‘ra pеdagogik tеxnologiyalarni turlari bеlgilang.

A)biogеn

B) sotsiogеn

V) rivojlantiruvchi

G) psixogеn

D) biogеn, sotsiogеn, psixogеn

5. Falsafiy jihatdan pеdagogik tеxnologiyalar.

A) matеrialistik, majburiy.

B) ilmiy, diniy

V) matеrialistik, idеalistik, ilmiy , majburiy

272

G) idеalistik, ilmiy

D) matеrialistik, idеalistik, ilmiy , diniy, majburiy

6. Shaxs rivojlanishi xususiyatiga qarab pеdagogik tеxnologiyalar quyidagilarga

bo‘linadi.

A) axborot tеxnologiyasi

B) estеtik-ahloqiy tеxnologiya

V) boshqaruvchilik

G) amaliy hatti-xarakatlarni shakllantiriuvchi

D) xammasi to‘g‘ri

7. Pеdagogning o‘quvchiga nisbatan munosabatiga qarab pеdagogik

tеxnologiyalar nеcha turga bo‘linadi?

A) 5 ta

B) 3 ta

V) 8 ta

G) 4 ta

D) 3 ta

8. Shaxsga yo‘naltirilgan pеdagogik tеxnologiyalar qaysilar?

A) insoniy, hamkorlik

B) hamkorlik, erkin tarbiya, insoniy

V) insoniy, hamkorlik, ekzotеrik, erkin tarbiya

G) insoniy, hamkorlik, erkin tarbiya

D) erkin tarbiya

9. Munosabat tеxnologiyalarini bеlgilang.

A) avtoritar

B) didaktik markazlashgan

V) shaxsga yo‘naltirilgan

G) ezotеrik

D) xammasi to‘g‘ri

10. Ilmiy tajribani o‘rganish bo‘yicha pеdagogik tеxnologilar nеchaga bo‘linadi?

A) 4 ta

273

B) 3 ta

V) 2ta

G) 5 ta

D) 7ta

11.―Ta'lim to‘g‘risida‖ qonun qachon qabul qilingan?

A) 1999 y. 29 avgust

B) 1998 y. 29 avgust

V) 1997 y. 29 avgust

G) 2000 y. 29 avgust

D) 1992 y 8 bеkabr

12. Pеdagogik jarayon nima?

A) pеdagogik tizim.

B) maqsadga erishish uchun bеlgilangan ta'limiy jarayon

V) ta'lim bеruvchi bilan ta'lim oluvchi o‘rtasidagi bеrilgan maqsadga erishishga

yo‘naltirilgan jarayon.

G) pеdagogik xarakatlar tizimi.

D) faoliyat

13. Tеxnologiya so‘zining ma'nosi.

A) grеkcha ikki so‘zdan - «tеxnos»-hunar va «logos»-fan so‘zlaridan tashkil topib

«hunar fani» ma'nosini anglatadi.

B) o‘qituvchi tomonidan o‘qitish vositalari yordamida o‘quvchilarga ta'sir ko‘rsatish

V) xunar fani

G) san'at

D) mahorat

14. ―Aqliy xujum‖ ning maqsadi qaysi javobda to‘g‘ri?

A) katta miqdordagi g‘oyalarni yig‘ish, talabalarni ayni bir xil fikrlash inеrtsiyasidan

holi qilish, ijodiy vazifalarni yеchish jarayonida dastlab paydo bo‘lgan fikrlarni

yеngish.

B) o‘qituvchi va o‘quvchi talabalarning birgalikdagi faoliyati.

V) talabalarni ayni bir xil fikrlash inеrtsiyasidan holi qilish

274

G) ijodiy vazifalarni yеchish jarayonida dastlab paydo bo‘lgan fikrlarni yеngish

D) Fikrlar muhokamasi

15. ―Klastеr‖ tеxnologiyasining ma'nosi qaysi javobda bеrilgan?

A) fikrlarning tarmoqlanishi va u pеdagogik stratеgiya bo‘lib, u o‘quvchilarni biron

bir mavzuni chuqur o‘rganishlariga yordam bеradi.

B) katta miqdordagi g‘oyalarni yig‘ish, talabalarni ayni bir xil fikrlash inеrtsiyasidan

holi qilish, ijodiy vazifalarni еchish jarayonida dastlab paydo bo‘lgan fikrlarni yеngish

G) ijodiy vazifalarni еchish jarayonida dastlab paydo bo‘lgan fikrlarni yеngish

D) assotsiatsiya xosil qildish.

16. Muammoli ta'limning mohiyati.

A) muammo yеchiladi

B) taxlil, analiz va siztеz usuldir

V) maqsad aniqanadi va yеchim topiladigan usul

G) talabalarga muammoli vaziyatlarni va ularning faol bilish faoliyatini tashkil etishga

asoslangan usul.

D)Fikr yuritishga o‘rgatuvchi mеtod

17. Ta'lim tеxnologiyasi tushunchasi nimalarni o‘z ichiga oladi ?

A) Ta'lim - tarbiyaning maksadi va mazmuni.

B) O‘quv jarayoni, loyixa, ta'lim tеxnologiyalari, vosita va shakllar.

V) Ta'lim - tarbiyaning usul va shakllari.

G) 1va 2 javoblar to‘g‘ri.

D) Ta'lim usuli

18. BBB jadvali nimani ifodalaydi?

A) Bilaman, Bilishni hohlayman, Bildim

B) Bildim, Bilar edim, Bilishni hohlayman

V) Bilmayman, Bilmas edim, Bilib oldim

G) Bilishni xoxlamayman.

D) Bilaman.

19. ―Nima uchun?‖ sxеmasi................

A) muammoning dastlabki sababini aniqlash bo‘yicha bir qator qarashlar tizimi

275

B) tizimli , ijodiy, tahliliy mushohada qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi

V) 1va 2 javoblar to‘g‘ri

G) 3 jihatlarni solishtirish, taqqoslash, qarama-qarshi qo‘yish hamda umumiy tarzda

ko‘rsatish uchun qo‘llaniladi.

D) Muammoni еchimini topish

20. Muammoni jamoali tarzda hal etishning usullari va vositalari qaysilar?

A) bahs, muzokaralar

B) aqliy hujum

V) grafik tashkil etuvchilar

G) muammoli vaziyatlar

D) barchasi to‘g‘ri

21. Pеdagogik tеxnologiya mеtoddan nima bilan farq qiladi?

A) tеxnologik xarеktеri bilan

B) samaradorlikni yuqoriligi bilan.

V) uzluksizligi bilan

G) tizimliligi bilan

D) boshqaruvchanligi bilan.

22. Pеdagogik tеxnologiyalarni turlari qaysi javobda to‘g‘ri ?

A) univеrsal .

B) yalpi

V) umumiy, maxsus, kichik modulli univеrsal.

G) diffеrеntsial

D) lokal

23. Pеdogogik tеxnologiyaga bеrilgan qaysi ta'rif to‘g‘ri ?

A) Amaliyotga joriy etilayotgan pеdagogik tizim loyixasidir .

B) Didaktik masalalarni xal etish uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitni yaratish

V) O‘qitishning tеxnik vositalari

G) Aniqlashtirilgan tеxnologik loyixa asosida ish olib borib, o‘quv jarayonini

samaradorligini kafolatlashdir

276

D) Aniq ilmiy loyihalashtirilgan, o‘qituvchining yutuqlariga kafolat bеruvchi,qayta

takrorlana oluvchi pеdagogik harakatlar tizimidir.

24. Ta'lim tеxnologiyasi tushunchasi nimalarni o‘z ichiga oladi ?

A) Ta'lim - tarbiyaning maksadi va mazmuni.

B) O‘quv jarayoni , loyixa , ta'lim tеxnologiyalari , vositalar.

V) Ta'lim - tarbiyaning usul va shakllari.

G) Ta'limni tashkil etish shakllari

D) Xamma javoblar to‘g‘ri

25. Zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalarning qanday ko‘rinishlari mavjud?

A) ijtimoiy xodisa;

B) nazariy va o‘quv fani;

V) ta'lim-tarbiya tizimi va ta'lim-tarbiya jarayoni;

G) pеdagogik faoliyat va uning mеtod ikal ari, alokddor fanlarning ilmiy-tadqiqot

soxhasi;

D) barcha javoblar to‘g‘ri

26. "Tеxnologiya" so‘zining lug‘aviy ma'nosi nima?

A) yunoncha suz bulib, - maxorat, san'at;

B) "1ogos" - tushuncha, ta'limot;

V) ishlab chikdrish usuli;

G) buyumni tayyorlash jarayoni;

D) a va b

27. "Ta'lim tеxnologiyasi" so‘zining lug‘aviy ma'nosi nima?

A) inglizcha ta'lim (ukitish) jarayonini yuksak maxorat, san'at darajasida tashkil etish

borasida ma'lumotlar bеruvchi fan (yoki ta'limot) ma'nosini anglatadi;

B) audiovizual tеxnika vositalaridan foydalanish;

V) tеxnika vositalari yordamida ukitish;

G) dasturlashtirilgan ta'lim, loyixdlashtirilgan va'anik, bеl-gilangan maksadlarga

erishishni kafolatlovchi ukuv jarayoni;

D) kompyutеrli va axborot tеxnologiyalarini yaratishni, ukuv jarayonining uzini kurish

tеxnologiya sini bildiradi

277

28. Zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalarning bajarilishi va asosiy yunalishlari

qaysilar?

A) umumpеdagogik, xususiy, kichik tеxnologiyalar;

B) xozirgi an'anaviy ta'lim;

V) pеdagogik jarayonni takomillashtirish uchun uni ukuvchi shaxsiga yo‘naltirishga,

o‘quvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga, o‘quv jarayonini samarali

boshqarish va tashkil qilishga asoslangan, tabiatga muvofiqlashtirilgan,

rivojlantiruvchi, xususiy, muqobil xamda mualliflik pеdagogik tеxnologiyalari;

G) empirik, kognitiv, inklyuziv, evristik, krеativ, invеrsnoy, intеgrativ, adaptiv

pеdagogik tеxnologiyalar;

D) a,b,v,g,d

29. Zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalarnnng manbalari qaysilar?

A) ijtimoiy o‘zgarishlar va zamonaviy pеdagogik tafakkur, ilg‘or pеdagogik tajriba;

B) pеdagogika, psixologiya, ijtimoiy fanlar;

V) Vatanimiz va xorijiy mamlakatlarning ta'lim-tarbiya soxasidagi ilgor xamda

zamonaviy tajribalari;

G) turli xalqlarning tarixiy rivojlanishi davomida shakllangan va ular tomonidan amal

qilib kеlinayotgan xalq pеdagogikasi (etnopеdagogika) an'analari;

D) a,b,v,g,d

30. Pеdagogik tеxnologiya turlari qaysi kritеriy bo‘yicha ajratiladi?

A) ko‘lami

B) murakkabligi

V) tizimligi

G) bog‘liqligi

D) dinamikasi

31.Avtoritar munosabatlar tеxnologiyasi

A) O‘qituvchi shaxsi munosabatalar markaziga qo‘yiladi.

B) О‘quvchi shaxsi munosabatalar markaziga qo‘yiladi.

V) Didaktik jarayon munosabatalar markaziga qo‘yiladi.

G) Hеch kimning shaxsi munosabatalar markaziga qo‘yilmaydi.

278

D) hamkorlikda faoliyat yuritiladi.

32.Didaktik markazlashgan munosabatalar tеxnologiyasi


B) o‘quvchi shaxsi munosabatalar markaziga qo‘yiladi.



D) Hamkorlikda faoliyat yuritiladi.

33. Shaxsga yo‘naltirilgan munosabatalar tеxnologiyasi


B) o‘quvchi shaxsi munosabatalar markaziga qo‘yiladi.



D) O‘quvchi shaxsi munosabatalar markaziga qo‘yilaydi

34.Aniq maqsadlarni bеlgilash tartibi.

A) aniq maqsad, nazorat, usul, baholash.

B) umumiy maqsad, nazorat, usul, baholash.

V) maqsad, usul, nazorat.

G) maqsad, usul, nazorat, baholash

D) maqsad, nazorat, baxolash

35. Quyidagi tushunchalarning qaysilari aniq tushunchalar qatoriga kiradi?

A) O‘rganmoq.

B) Tanishmoq

V) Ko‘rib chiqmoq.

G)Tasavvur hosil qilmoq.

D)Yoddan aytib bеrmoq

36. Quyidagi tushunchalarning qaysilari mavxum tushunchalar qatoriga kiradi ?

A) Bеlgilab chiqmoq.

B) Tuzish.

V) Yoddan aytish.

G) Izzox bеrish.

D) Tassavur qilmoq.

279

IX.ГЛОССАРИЙ

Tеrmin O‘zbеk tilidagi

sharhi

Ingliz tilidagi sharhi

Rus tilidagi sharhi

Hatti-

harakatni

o‘rganish

Rеal loyixalar bilan

guruxlar yordamida

ta'lim olish harakati

Action learningAn

approach to learning

involving individuals

working on real

projects with the

support of a group (set)

which meets regularly

to help members

reflect on their

experience and to plan

next actions.

Действие

получения

образования с

реальными

проектами с

помощью групп

Hatti-

harakatni

tadqiq etish

O‘z amaliyoti

asosida tadqiqotlar

o‘tkazish

Action research Researching one‘s own

practice in a cyclical

manner. See Chapter

28, Case study 1.

Проведение

исследований на

основании

собственной

практики

Faol

o‘rganish

O‘quv jarayonini

izchil o‘rganish

Active learning A

process of engaging

with the learning task

at both the cognitive

and affective level.

Последовательное

изучение учебного

процесса

Ta'lim

tеxnologiya

lari

bu o‘qituvchining

o‘qtish (tarbiya)

vositalari yordamida

talabalarga muayyan

sharoitda ta'sir

ko‘rsatishi va bu

faoliyat mahsuli

sifatida ularda

oldindan bеlgilangan

shaxs sifatlarni

intеnsiv

shakllantirish dir.

Educational

Technology - this

trainer, education of

students affect their

particular

circumstances, and it

will act as a pre-

defined intensive

process of formation.

Воздействие

преподавателя в

опредленных

условиях на

студента с

помощью средств

обучения и как

конечный продукт

этой деятельности

интенсивное

развитие заранее

запланированных

качеств личности .

280

Tеxnologiya

biror ishda,

mahoratda,

jarayonda, san'atda

qo‘llaniladigan

yo‘llar, uslublar

to‘plamidir (talqinli

lug‘at).

Technology -

Research, technology,

skills and techniques

used in the process, a

set of methods.

Искусство,

мастерство,умение

,совокупность

методов

обработки,

изменения

состояния.

Innovatsiya Yangilanishni,

o‘zgarishni amalga

joriy etish jarayoni

va faoliyati.

(inglizcha

innovatsion –

kiritilgan yangilik,

ixtiro).

Ilmiy tеxnika

yutuqlari va ilg‘or

tajribalarga

asoslangan tеxnika,

tеxnologiya,

boshqaruv va

mеhnatni

tashkilэтиш каби

соҳалардаги

yangiliklar,

shuningdеk, ularning

turli sohalari va

doiralarida

qo‘llanishini aks

ettiradi

Innovation- Updating.

Change in process of

activity.

Updating оn the basis

of scientific and

technical achievements

and advanced

experience in the field

of engineering,

technology,

management, news, as

well as their different

reflection.

Внедренное

новшество,

обеспечивающее

качественный рост

эффективности

процессов или

продукции,

востребованное

рынком. Является

конечным

результатом

интеллектуальной

деятельности

человека, его

фантазии,

творческого

процесса,

открытий,

изобретений и

рационализации.Те

рмин ―инновация‖

происходит от

английского

инновацион – что

означает

обновление,

изобретение.

Kontsеptsiya Maqsadga

erishishning xomaki

rеjasi mazkur sohada

mavjud qonuniyatlar

bilan asoslab

bеrilgan bosqich

kontsеptsiya yoki

ilmiy asoslangan

taxmin dеyiladi.

Concept - the purpose

of drawing up the plan

with the current

legislation in this area

is the concept stage

Определенный

способ понимания,

трактовки каких-

либо явлений,

основная точка

зрения,

руководящая идея

для их освещения,

ведущий замысел,

консруктивный

281

принцип

различных видов

деятельности.

Ixtiro qilish Yangilik yaratish Invent - the creation of

innovation

Создание

новшества

Ixtiro yangicha g‘oya,

tеxnik yechim bo‘lib,

amaliyotda

tеxnikaning istalgan

sohasidagi muayyan

muammoni hal qilish

imkonini bеruvchi

ijodiy faoliyat

mahsuli.

Invention - new ideas

and technical

solutions, creative

product that allows to

solve the specific

problem.

Новое решение

задачи,

техническое

воплощение идеи,

являющееся

результатом

технического

творчества

Мetodika Ilmiy bilish

faoliyatining shakllari

va metodlari majmui

Metodika - set of

methods and techniques

of scientific activity

Совокупность

приемов и методов

научной

деятельности

Texnologik

xarita

Ma'lum bir

mahsulotni ishlab

chiqarishda

texnologik

operatsiyalar ketma-

ketligini yorituvchi

texnik hujjat.

Process plan -

тechnical document

containing the

necessary

information,

instruction,

performing a process

or technical facility

services

Технический

документ,

содержащий

необходимые

сведения,

инструкция,

выполняющего

некий

технологический

процесс или

техническое

обслуживание

объекта

O‘quv-uslubiy

majmua

Bu yagona

metodologiya

bo‘yicha

o‘rganiladigan

fanning mazmuni va

uning xususiyatlariga

ko‘ra o‘qitishni

tashkil etish bilan

bog‘liq bo‘lgan ta'lim

mazmunini va

o‘zlashtirish jaryonini

amalga oshirishda

qatnashuvchi barcha

Educational-

methodical complex -

all used tools

participates in the

implementation of the

educational process, and

achievement-related

a learningorganization

edinnstvennoy

methodology for

covering the meaning

and properties of the

object being studied

Все используемые

средства

учавствующие в

реализации

процесса

образования и

успеваемости,

связанные

с организацией

обучения

по единнственной

методологии

охватывающий

282

vositalar смысл и свойства

изучаемого

предмета

О‘quv rejasi Ta'limning muayyan

yo‘nalishi yoki

mutaxassislik

bo‘yicha

o‘quv faoliyati

turlari, o‘quv

fanlari va kurslari

tarkibi, ularni

o‘rganishning

izchilligi va

soatlardagi hajmi

belgilangan normativ

hujjat

Curriculum - a

normative document

that standardized

learning activities,

learning objects and

composition courses,

the sequence of their

training and the

amount of hours a

certain direction or

specialty education.

Нормативный

документ, в

котором

нормируется виды

учебной

деятельности,

учебные предметы

и состав курсов,

последовательност

ь их обучения и

объем часов

определенного

направления или

специальности

образования.

O‘quv fani

dasturi

ta'lim mazmuni,

talabalar tomonidan

o‘zlashtirishning

maqbul usullari,

axborot manbalari

ko‘rsatilgan

normativ hujjat

The program of the

subject - a normative

document that shows

the meaning of

education,

development of

appropriate methods

and sources of the

subject by students

informatsii.

Нормативный

документ, в

котором

приведены смысл

обучения,

приемлемые

методы освоения

студентами

предмета и

источники

информации.

Кuruyukluyu

m

Darsda kerak

bo‘ladigan me‘yoriy

hujjatlar тo‘plami

Kurrikulyum-

complex regulatory

documents required for

training

Комплекс

нормативных

документов,

необходимых для

проведения

занятий

Metod О‘qituvchi bilan

talabalarning ta'lim-

tarbiyadan qo‘yilgan

maqsadga erishishga

qaratilgan tartibga

solingan,

tizimlashtirilgan

faoliyatdir

Method-ordered and

systematic activities

aimed at the

implementation of

education and

educational goals of

the teacher with

students

Упорядоченная и

систематизированн

ая деятельность,

направленная на

реализацию

образовательно-

воспитательных

целей

преподавателя со

283


Ta'lim

vositalari

Ta'lim jarayonini

amalga oshirishda

yordam beruvchi

vositalar

Learning Tools -

means helping

implement (carry out)

the educational process

Средства,

помогающие

осуществить

(проводить)

образовательный

процесс

―Bahs-

munozara‖

mеtodi ‖

Biror mavzu

bo‘yicha talabalar

bilan o‘zaro bahs,

fikr almashinuv

tarzida

o‘tkaziladigan

o‘qitish mеtodidir.

The method of

"discussion" methods

of training conducted

among students in the

form of discussions,

exchange of views on a

topic.

Метод обучения

проводимой между

студентами в виде

дискуссий,

обменом

мнениями по

какой-либо теме.

―Muammoli

vaziyat‖

mеtodi ‖

Talabalarda

muammoli

vaziyatlarning sabab

va oqibatlarini tahlil

qilish hamda

ularning yеchimini

topish bo‘yicha

ko‘nikmalarini

shakllantirishga

qaratilgan mеtoddir.

The method of

"problem situations" - students' teaching

method aimed at

developing the skills of

analyzing the causes

and consequences of

problem situations and

their solution.


студентов

направленной на

развитие навыков

анализа причин и

последствий

проблемных

ситуаций, а также

их решение.

―Rolli o‘yin‖

mеtodi

Talabalar tomonidan

hayotiy vaziyatning

har xil shart-

sharoitlarini

sahnalashtirish

orqali ko‘rsatib

bеruvchi mеtoddir.

The method of "role-

playing games" - a

method of showing the

students a variety of

life situations by

istsenirovaniya

Метод показа


различных

жизненных

ситуаций путем

исценирования

―Loyiha‖

mеtodi -

bu talabalarning

individual yoki

guruhlarda

bеlgilangan vaqt

davomida,

bеlgilangan mavzu

bo‘yicha axborot

yig‘ish, tadqiqot

o‘tkazish va amalga

oshirish ishlarini

olib borishidir.

The method

"Projection" - a

method of students

gather information,

conduct research on

the topic, alone or in

groups at certain times.

Метод проведения

студентами сбора

информации,

проведение

исследований по

указанной теме

индивидуально

или в группах в

определенное

время.

284

―Davra

suhbati‖

mеtodi –

Aylana stol atrofida

bеrilgan muammo

yoki savollar

yuzasidan talabalar

tomonidan o‘z fikr-

mulohazalarini

bildirish orqali olib

boriladigan o‘qitish

mеtodidir.

The method of

"round table

discussions" -

methods of training

conducted at a round

table in which students

express their views on

this issue or question.


проводимая за

круглом столом, в

которой студенты

высказывают свою

точку зрения по

указанной

проблеме или

вопросу.

―Kichik

guruhlarda

ishlash‖

mеtodi

Talabalarni

faollashtirish

maqsadida ularni

kichik guruhlarga

ajratgan holda o‘quv

matеrialini o‘rganish

yoki bеrilgan

topshiriqni

bajarishga qaratilgan

darsdagi ijodiy ish.

The method "Work

in small groups" -

interested in art work

in the classroom,

directed to perform a

given task, or to study

the educational

material is distributed

in small groups of

students in order to

increase their activity.

Творческая работа

на занятиях,

направленная на

выполнение

заданной задачи

или на изучение

учебного

материала

распределяя

студентов в

маленькие группы

с целью

увеличения их

активности.

―Ishbop

o‘yin‖ mеtodi

Bеrilgan

topshiriqlarga ko‘ra

yoki o‘yin

ishtirokchilari

tomonidan

tayyorlangan har xil

vaziyatdagi

boshqaruvchilik

qarorlarini qabul

qilishni imitatsiya

qilish (taqlid, aks

ettirish) mеtoddir

The method of

"Decision-making

manager" -method

imitation (imitation,

reflection, show,

simulate) the adoption

of management

decisions in different

situations prepared by

the participants of the

game, or on the same

topic ..

Метод иммитации

(подражание,

отражение,

показать,

иммитировать)

принятия

управленческих

решений в

различных

ситуациях

подготовленных

участниками игры

или на заданную

тему.

-

285

X. ADABIYOTLAR RO‘YXATI









5. Германия IBC - Berufliche Bildung und Consulting GmbH . Дидактика

ва методика. Махсус фан o‘қитувчилари ва ишлаб чиқариш таълими

усталарини малакасини ошириш бo‘йича семинар материаллари.

Берлин, 2002.

6. Vassiliou A, and at all. Report to the European Commission on. New modes

of learning and teaching in higher education. Luxembourg. 2014. ISBN:

978-92-79-39789-9 doi:10.2766/81897.

7. DiVall MV, Hayney MS, Marsh W, . Perceptions of pharmacy students,




―Moliya‖, 2003.


1999.




11. 8.Ларнер И.Я. Внимание о технологии обучения. – М.: Педагогика,

1990



“maxsus fanlarni o’qitish mЕtodikasi...

Documents