kuresellesme surecinde dunyada ve turkiye de kadin emeginin konumu women labor in the world and...
Post on 08-Apr-2018
235 Views
Preview:
TRANSCRIPT
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
1/199
T.CMARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSKTSAT ANA BLM DALI
ULUSLARARASI KTSAT BLM DALI
KRESELE
ME SRECNDE DNYADA VE
TRKYEDE KADIN EMENN KONUMU
Yksek Lisans Tezi
pek YACIOLU ELKOL
Danman: Yrd. Do. Dr. Mehmet MAN
stanbul, 2006
A-PDF MERGER DEMO
http://www.a-pdf.com/http://www.a-pdf.com/ -
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
2/199
T.CMARMARA NVERSTES
KTSAT FAKLTESKTSAT ANA BLM DALI
ULUSLARARASI KTSAT BLM DALI
KRESELE
ME SRECNDE DNYADA VE
TRKYEDE KADIN EMENN KONUMU
Yksek Lisans Tezi
pek YACIOLU ELKOL
stanbul, 2006
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
3/199
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
4/199
NDEKLER
Sayfa No
TABLO LSTES........................................................................................ I
KISALTMALAR . III
1. GR 1
2. KAPTALZM VE KAPTALST RETM SRELERNDEK DNM
2.1. Emek Aralarndaki Deiim 4
2.1.1. Teknolojideki Deiim 4
2.1.2. retimin Yapsndaki Deiim 6
2.1.2.1. Emek rgtlenmesinde bilimsel dnem:
Taylorizm 8
2.1.2.2. Emek rgtlenmesinde ikinci bilimsel aama:
Fordizm .. 8
2.1.2.3. Emek ve Teknolojinin rgtlenmesinde Son
Aama Esneklik ... 12
2.1.3. Emek Gcndeki Deiiklik . 15
2.1.3.1. Emek Gcnde Esneklik Trleri 18
a. levsel Esneklik .. 18
b. Saysal Esneklik .. 18
c. alma Srelerindeki Esneklik .. 21
. cret esneklii 21
d. Mesleki yapdaki deiim 22
e.Emek Gcnn Demografik YapsndakiDeiim 23
2.1.3.2. Enformel Ekonomiyi Tanmlamak . 26
2.1.3.3 gc Piyasasnda Enformellemenin Kadn gc
Bakmndan Ekonomik Sonular 39
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
5/199
3. KTSAT KURAMI VE KADIN EME
3.1. Liberalist Kuramlar ve Kadn Emei 41
3.1.1. Muhafazakar Liberalist Kuram .. 41
3.1.2. Neoklasik Liberalist Kuram 42
3.1.3. Sosyal Liberalist Kuram . 44
3.2. Sosyalist ve Marksist Kuram . 46
3.3. Kadn gcnn Deerlendirilmesinde Yetersizlikler . 48
3.4.Emek Piyasas ve Kadnlar.. 55
3.4.1 Piyasa Asndan .. 58
3.4.2.Kadn Emei ve gc Kuram .. 61
3.4.2.1 gc Piyasasn Blmlenmesi . 61
3.4.2.2. kili Rol Yaklam .. 62
3.4.2.3. Yedek gc Ordusu Olarak Kadn . 62
3.4.2.4. Beeri Sermaye Kuram 63
3.4.2.5. Feminist Kuram 63
3.4.3. Cinsiyeti Meslek Ayrm. 64
3.4.4.Kadn Gzyle Kadn Emei 67
4.KRESELLEME SRECNDEK DEMLERN KADIN EMENE
YANSIMALARI
4.1. retim Biimindeki Yeni Gelimeler ve Emek Piyasasna
Yansmalar . 71
4.2. Yeni Uluslararas blm. 85
4.3. Gelimekte Olan lkelerde Enformel Sektr ve sizlik 87
4.4.Kresel Kapitalizmin Kadn gc zerindeki Etkileri 93
4.4.1 Karlatrmal stnlk Olarak Kadn: Emein
Kresel Esneklii .. 944.4.2 alma Yaamnda Kadn ve Kariyer .. 98
5. TRKYEDE KAPTALST RETM SRECNDE KADIN EME
5.1 Trkiyede Kadn gcnn stihdamdaki Yeri 108
5.2 Trkiyede Kadn Emeine Tarihsel Bak 128
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
6/199
5.2.1 1950 ncesi Dnem 130
5.2.2 1950-1980 Dnemi.. 131
5.2.3 1980 Sonras Dnem 133
5.2.3.1. Sanayi ve Hizmetler Sektrlerinde Baz Yapsal
Deimelerin Kadn gcne Etkileri 137
5.2.3.2. Kriz Dnemlerinde Kadn Emei.. 139
5.2.4 1990l Yllarda Trkiyede Kadn Emeinin Sektrlere Gre
Dalm 143
5.3 sizlik Oranlar ... 147
5.4 Sektrel Adan Kadn gc.. 153
5.5 Kadn gcnn Belirleyicileri 154
5.5.1 e Almada Ayrmclk ve cret Eitsizlii .. 157
5.5.2 Trkiyede Kadnlarn Eitimi .. 159
5.5.3.Trkiyede Enformel Sektr .. 165
5.6.Sendikal Faaliyetlere Katlm ... 171
5.7 Kadn gcnde cretli alma ve Kendi Hesabna alma .... 173
6. SONU .. 175
KAYNAKA . 183
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
7/199
I
TABLO LSTES
Sayfa No.
Tablo 1 : Kadnlarn Ekonomik Etkinlikleri .. 50
Tablo 2 : lkelere Gre Kadn ve Erkek alma Sreleri ve
Kadnlarn Ev ii/ Ev d Faaliyet Sreleri .. 54
Tablo 3 : Dnya gcndeki Byme .. 74
Tablo 4 : lkelere Gre Ticaret Yaps ............. 75
Tablo 5 : Toplumsal Cinsiyete Bal Gelime Endeksi ve
cretlerdeki Eitsizlik ............ 77
Tablo 6 : 1980 1999 Yllar arasnda Gney Dou Asyada
alan Kadn Nfus .. 77
Tablo 7 : Dnya gcnde Kadnlar . 80
Tablo 8 : lkelere ve Sektrlere Gre Ekonomik Faaliyetlerde
Toplumsal Cinsiyete Dayal Eitsizlik 1995-2002 ..... 82
Tablo 9 : 1980 1999 Dnyada Blgeler Baznda Kayt d Sektr
Eilimleri 89
Tablo 10 : eitli lkelerde Kadnlarn Ynetim Kademesindeki
Oranlar 1999 ..... 99
Tablo 11 : Trkiyede yerinde Karlalan Sorunlar . 102
Tablo 12 : Dnyada Blgelere Gre Kadnlarn Ynetsel lerdeki
Pay 1995 ...104
Tablo 13 : lkelere Gre Kadnlarn Yetki Analizi 2005 ..105
Tablo 14 : Trkiye ve AB lkelerinde Kadnn gcne Katlm
Oran 2003 .... 109
Tablo 15 : Trkiyede Kadnlarn alma Tercihleri ... 115
Tablo 16 : Trkiyede Kadn Nfusun Potansiyel Arama Oranlar.116Tablo 17 : gcne Katlma Oran, gcndeki Nfus, sizlik
Oran ve sizler inde Kadn Nfus 1988-2005 ......116
Tablo 18 : Yl, Cinsiyet ve ktisadi Faaliyet Kollarna Gre alan Nfus
Yzdesi . 119
Tablo 19 : Yl, Kadn ve teki Duruma Gre alan Nfus Yzdesi . 120
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
8/199
II
Tablo 20 : Yl, Cinsiyet ve renim Durumuna Gre gcne Katlma
Oran ..... 124
Tablo 21 : gcnn ve Cinsiyete Gre Dalm 1955- 1985 . 131
Tablo 22 : Faal Nfusun Cinsiyete ve teki Statye Gre Dalm
1955-1985 131
Tablo 23 : Trkiyede Nfusun isizlik ve gcne Katlma Oran
2002 2005 .. 141
Tablo 24 : Ev Kadn / Ev Kz Olmaktan Duyulan Memnuniyet . 141
Tablo 25 : gc Piyasasna likin Temel Gstergeler ... 149
Tablo 26 : stihdamn Sektrel Dalm ... 153
Tablo 27 : stihdamn Stat Dalm 154
Tablo 28 : Trkiyede Kadnlarn almasna likin Grler ... 155
Tablo 29 : Trkiyede Kadnlar Arasnda Meslek Seme mkan Olsa
Tercih Edilecek Meslek Tr ... 157
Tablo 30 : Trkiyede Kadn Nfusun Yabanc Dil Bilgisi .. 160
Tablo 31 : Eitim Durumuna Gre sizler ... 161
Tablo 32 : 1990Yl Nfus Saym Sonularna Gre 6 Ya zeri Nfusun
renim Dzeyi ... 161
Tablo 33 : Trkiyede Eitim Durumuna Gre gcnn Katlm . 161
Tablo 34 : KESKe Bal Sendikalarda Kadn ye Oran, ube ve Genel
Merkez Ynetimlerinde Kadnlarn Bulunma Oran 174
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
9/199
III
KISALTMALAR
AB Avrupa Birlii
BDT Birleik Devletler Topluluu
DB Dnya Bankas
DE Deer statistik Enstits
DT Dnya Ticaret rgt
BK ve i Bulma Kurumu
ILO International Labor Organization
IMF International Monetary Fund
KESK Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu
KOB Kk ve Orta Boy letme
OECD Organization For Economic Cooperation and Development
SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii
SSK Sosyal Sigortalar Kurumu
UN United Nations
UNDP United Nations Development Program
yy Yzyl
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
10/199
1. GR
Kapitalist sistemin 1970li yllardan itibaren girdii yapsal kriz karsnda gndeme
gelen yeniden yaplanma sreci asl olarak sermayenin, ticaretin, mallarn kresellekte serbeste dolamasnn nndeki tm engellerin kaldrlmasn hedeflemitir.
Buna paralel olarak retim srelerinde deiiklik yaplm; 1980 sonrasnda
uluslararas sermaye dolamnn hzlanmas ve uluslararas ticaretin genilemesini
takiben Fordizm, uluslararas piyasalarn deiken yapsna ve tketicilerin standart
mallardan daha ziyade deiik zellikler tayan rnlere olan talebindeki arta ayak
uyduramamas ile atrdamaya balamtr.
Kapitalist kreselleme srecinde etkin rol oynayan IMF, DB ve DT gibi kresel
kurumlar sistemin yeniden yaplanmasnda itici g olmulardr. cretlerin ve sosyal
harcamalarn kstlanmasn ieren kemer skma politikalarn,retimin ve emein
esnekletirilmesini; emein rgtszletirilmesini ve sendikaszlatrlmasn ieren
emek alanna ynelik politikalarn uygulamaya konmasnda karar mekanizmalar
olmulardr.
te yandan, gelimi, gelimemi tm ekonomilerde iletmelerin hedefinin gittike
artan oranda igc maliyetlerinin drlmesine yneldii ve bu amala, retim
srecinde ve emek piyasasnda esneklemenin yeni sermaye birikim biimi olarak
ortaya kt ileri srlmektedir. Bu aamada kadn istihdam nemli bir rol
oynamaktadr. Fiyatlar drebilmek, emek youn teknolojiler kullanan lkelerde
byk lde igc maliyetlerinin drlmesine bal olduundan, ucuz emek saylan
kadn igc kullanm artmaktadr. Kresel istihdamda gitgide oranlar artmakta olan
kadnlar bir ok aratrmaya konu olmu ve kapitalist kresellemenin dnya genelinde
kadn istihdam zerinde dourduu ortak etkiler ve sorunlar halen incelenmektedir.
Post endstriyel dnem denen bu sreteki oluumlara hakim olmak ve gelimeleri
daha iyi analiz edebilmek iin emek piyasasndaki varlklar gitgide artan kadnlar ile
ilgili daha fazla almaya ve aratrmaya ihtiya vardr.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
11/199
2
Kapitalist retim srelerindeki dnmn kadn emeine ne ekilde etki ettiini
anlayabilmek iin kapitalizmin balangcndan itibaren emek ile etkileimini analiz
etmek gerekmektedir. Emek aralarnda ve teknolojide yaanan deiimler direkt emek
gcne de yansyacaktr. kinci blmde, retim yapsndaki deiimler ve aamalardan
bahsedilerek gnmzde bu dnmler kadn emei ile ilikilendirilmektedir. Emek
rgtlenme biimlerinin geliimi ve sonucunda ulalan esnek retim sistemi ve
enformel ekonomiye deinilerek kresel anlamda emek srecinin ulat son noktaya
deinilmektedir. Kadnlar enformel sektrde ev iinde geici ve ksmi sreli ilerde
almann potansiyel adaylardr. Enformel sektrde alanlarn statleri ve konumlar
toplumsal ilikilerden bamsz deildir. Dolaysyla kadnlarn toplum ierisindeki
genel konumlar, enformel i hayatnda da etkisini gstermektedir.
nc blmde iktisat kuramnn kadn emeine bak as ve farkl yaklamlar ele
alnarak geleneksel yaklamlarn konuyu aklayabilirlii tartlmtr. Kresel
kapitalizm iin iktisaden nem tamayan ev ileri ve ocuk bakmn stlenen
milyonlarca kadnn sosyal refah da kapitalist kreselleme srecinde gndem dna
itilmitir.Blmn sonunda, kadn igcnn deerlendirilmesinde iktisat biliminin
yetersiz kald noktalara da deinilerek kadn istihdamnn incelenmesinde yeni
boyutlara ve kavramlara niin gerek olduu aklanmaktadr.
retim biimindeki yeni gelimelerin emek zerinde kresel yansmalar drdnc
blmde detayl incelenerek ve kadn igcne odaklanarak gnmze dek
istatistiklerle ve rneklerle resmedilmektedir. zelletirme politikalar ve retim
srelerinin paralanmas ok sayda kadn kayt d sektrde almak zorunda
brakmaktadr. Emek yapsndaki dnm srecinde emek gcnn en arpc nitelii,
onun eskisiyle kyaslanmayacak kadar eitimli dzeyi olmutur. Sermaye kresel
boyutta yaplanrken; vasfsz emek, snrlar iine hapsolmakta, kresel yaplanmasngerekletirememektedir. Kadnlarn igc piyasalarnda ikinci konumda ve geici
olarak grlmesinin en nemli nedenlerinden biri olarak vasfsz igc nitelii
vurgulanmakla beraber bu sreci besleyen dier iktisadi faktrler ve toplumsal cinsiyet
rollerine de deinilmektedir.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
12/199
3
Kayt d alma dzeninin yaygnlamasyla kadnlarn dk cretli, az beceri
isteyen, ksmi zamanl, geici ve kayt d ilerde istihdam var olan kadn erkek cret
eitsizliklerini daha da artrmtr.Kayt d sektr ve esnek alma sistemi gelimekte
olan lkeler ve dnya genelinde deerlendirilmekte Trkiye ile karlatrlmas iin
zemin oluturulmaktadr. Bu blmde emek piyasas ve kadn igc hem emek
piyasas asndan hem de kadn igc asndan ele alnarak alma yaamnda
kresellemeyle geleneksel olann korunup korunmad ve yaanan deiimler
incelenmektedir.
Beinci blmde Trkiyenin kapitalist retim srecindeki tarihsel analizi yaplarak
dnyada yaanan dnmlerin Trkiyede uzantsnn olup olmad tartlmaktadr.
Trkiye yeniden yaplanma srecine, kresellemenin lokomotifi IMF ve Dnya
Bankas gzetiminde 24 Ocak kararlar ile girmi ve piyasa ekonomisine gei askeri
darbe koullarnda balatlmtr. Yabanc sermayeye tannan ayrcalklar ve avantajlarn
kapsam geniletilmi; borlanmaya ve zelletirmeye dayal bir ekonomik model tercih
edilmitir. alma yaamn esnekletiren ve rgtszletiren uygulamalar, fiilen ve
yasal olarak balatlmtr. Kreselleme srecinde, dnyada olduu gibi Trkiyede de
igc maliyetlerini asgari dzeylerde tutabilmenin en nemli aralarndan biri de kadn
igcnn piyasaya katlmnn artrlmasdr. Kresel dzeyde retim, ihracata dayal
byme stratejileri, artan rekabet basklar ve istihdam ilikisinin deierek daha
esneklemesi gibi etkenler kadnlarn igcne katlmn ve dolaysyla istihdamn
artrmaktadr. gcne katlan kadn saysndaki art 'istihdamn kadnlamas' olarak
nitelenir, Trkiyede istihdamn kadnlamasndan ne lde bahsedilebilir, Trkiye,
dnyadaki srecin bir modeli midir? Beinci blmde bu sorulara cevap aranmaktadr.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
13/199
4
2. KAPTALZM VE KAPTALST RETM SRELERNDEK DNM
2.1. EMEK ARALARINDAK DEM
2.1.1. Teknolojideki Deiim
Kapitalist ekonomide emein esi bulunmaktadr: nsann kiisel faaliyeti, iin
konusu ve i aralar. Marxn tanmlamasna gre emek arac iinin kendisi ile emek
konusu arasna soktuu ve faaliyetinin ileticisi olarak yararland bir eydir.1 bu adan
baklrsa btn alet ve makineler emek aracdr.
Teknoloji kavram, tanm gerei emek aralarndaki yetkinleme ynnde bir anlam
iselletirmitir. Yani emek aralarna ilikin dinamik bir sreci ifade eder. Marxn
anlatmyla basit aletler; aletlerin birikimi;bileik aletler; bileik aletlerin bir tek el
tertibat ile insan tarafndan harekete geirilmesi; bu aralarn doal glerle,
makinelerle harekete geirilmesi; bir tek motora sahip makineler sistemi; makinelerin
ilerlemesi...2
Tarihsel geliimi iinde teknolojik sre iki aamada incelenebilir:3
1-Tarmsal ve fiziksel donanm tanmlayan aa dzey teknolojiler. Tarmsal toplum
ve tarmsal teknoloji ile endstriyel toplum ve fiziksel teknoloji bu aamada yer alr.
2-Yksek dzey teknolojiler. Hizmet toplumu ve sosyal teknoloji ile bilgi toplumu ve
enformasyon teknolojisi ise hi-tech ad verilen bu dzeyde yer alr. Gnmzde mikro
elektronikler ve enformasyon teknolojisi, biyoteknolojiler, yeni hammaddelerin
bulunmas emek srecinde oluan nemli deiikliklere iaret etmektedir. Mikro
elektronikler ve enformasyon teknolojisi ile biyoteknolojiler emek aralarnda yaanan
deiimi yanstrlar.
1 Karl Marx, Kapital 1, ev. A. Bilgi, Ankara: Sol Yaynlar, 1978,s.195.2 Marx, s. 198.3lker Belek, Postkapitalist Paradigmalar, stanbul: Sorun Yaynlar,1999, s. 37
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
14/199
5
Teknolojik gelime, makine ve makine sistemlerindeki gelimelerle bugnk yksek
teknoloji dzeyine ulaan srecine balamtr. Makinelerin evrimindeki temel
gelimenin onun bykl, komplekslii ve operasyon hz deil;onun almalarnn
kontrol edildii ortamn kendisi olduunu belirtmektir. Bir rnek verilirse ilk ve son
daktilolar arasnda pek bir fark yoktur nk hepsinin kontrol yine kullanann
elindedir. Makinelemenin ilk aamasnda hedeflenen sadece makine hareketlerindeki
sreklilik ve enerji dnmnn salanmas olmutur.
kinci aamada ise makinenin kendi operasyonlarndan kendisini kontrol etmesini
salayacak yeni mekanizmalarn eklenmesi sz konusudur. Bu kontrol, makineye
nceden yklenen ara emirlerine gre olmaktadr ve burada bilgisayarlar devreye
girmektedir.
Bilgisayarlarn nesnelerin retimine uygulanmas sonrasnda, tasarm sreci hzlanm
olup yaratclk, orijinalite ve hz retime damgasn vurmutur. Artk makineler
bilgisayarn uzants olmutur. Endstrinin doasn deitiren bu kombine sistem
bilgisayarla entegre imalat (computer integrated manufacturing) ve bilgisayar
destekli endstri (computer aided industry) diye tanmlanmaktadr.
Bilgisayarla entegre imalat bilgisayar destekli teknolojiyi birletirir ve bunlardan
esnek imalat hcre ve adalar yani esnek imalat teknolojisi entelektel ii, bilgi
iisi, ve ii snfnn nitelik deitirerek, snf olmaktan kmas gibi grlerin
nesnel zeminini oluturmaktadr. iler genellikle sistemin denetlenmesi ve
gzetiminden sorumludur. Bu nedenle ilev ve becerileri iindeki ok eitli ileri
yrtebilecek veya denetleyebilecek kadar ok ynl olma durumundadr.4
retim teknolojisindeki gelimeler toplumsal yaantnn her alannda ve insanngndelik yaantsnda ok nemli etkiler yaratabilecek potansiyele sahiptir. Ancak tek
bana bilgisayarlarn ya da daha genel bir deyile teknolojinin bu deiiklikleri
yarattn sylemek doru olmaz. Bu hzl gelimelerin yan sra, teknolojik
4 J. Masuda, Managing The Information Society, Massachussets: Basil Blackwell , 1990, s. 45.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
15/199
6
gelimelere uyumlu tarzda retim ortamnn da yeniden dzenlenmesi gerekmektedir.
Gerekten de teknoloji tarihi bir anlamda da retim dzenlemeleri tarihi niteliindedir.
Bu balamda teknoloji tarihinin ikinci bileeni, retimin yapsndaki deiimin de
incelenmesi gerekir.
2.1.2. retimin Yapsndaki Deiim
Her teknoloji, retim srecindeki balantlar bakmndan daha geni bir etki alanndaki
dnmleri de ieren ilikilere sahiptir. retim sreci iinde bu dnmler retim
ortamndaki emek gc ve retim aralarnn yeni rgtlenme tarzlar olarak
belirmektedir. Yani bu deiiklik iki temel bileene iaret eder;bir yandan retimin canl
esinin (insan ksmnn; emek gcnn) yeniden dzenlenmesine ve te yandan da
retimin cansz elerinin yani emek aralar ile hammaddelerinin organizasyon
biimine ve canl e ile iletiim tarzlarnn yeniden dzenlenmesine.
Emein dnm yolunun banda ilkel bir rgtleni biimi yer alr. Burada kendi
ihtiyac kadar retim olan feodal retimden farkl olarak ok sayda iinin ayn
zamanda, ayn yerde, tek bir kapitalistin patronluu altnda ayn trden meta retmek
zere bir arada almalar sz konusudur. ok sayda iinin bir araya gelii, deiik ve
daha ileri emek aralar halen kullanlmyor olsa da, emein ritmini ortaklatrm, ritmi
egemenin denetimi altna almtr. Emein retici gc, bu ekilde teknolojideki bir
yenilik aracyla deil, ancak emein yeniden rgtlenmesiyle artrlmtr ve bu yalnzca
basit bir elbirlii ile salanmtr.5
Emek aralaryla, ayn i kolunda retim srecine derin bir iblmnn sokulmas ile
manifaktr retim aamasna geilmitir. iler belli iblm kollarnda
uzmanlamaya ynlendirilerek, retkenlikleri artrlmtr.
5S. Mc Carthy, The Dilemma of Non Participation, C.J. Lammers and G. Szell (ed.), International
Handbook of Participatin in Organisations, Organisational Democracy, London: Oxford UniversityPres, 1989, s. 128.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
16/199
7
James Wattn buhar makinesi ile ortaya kan makineli retimde , manifaktr
dneminde pek ou ayr ayr zanaatlarla gerekletirilen aamalarn nemli bir ksm
tek bir makinede birletirilmi ve makine pek ok zanaatnn yerini almtr. Mlkiyet
ilikilerindeki kapitalist gelime, tarihsel balamda ilk kez i sreci iinde ynetim
olarak yansmtr. Ynetim iyeri dzeyinde egemenlik siyasasnn biimi olmaktadr.
Bylece retim srecinde dnme faaliyetiyle eyleme faaliyeti birbirinden
ayrlarak ayr snflarn sistematik aktiviteleri haline gelmitir.
blmnn, alma zamannn daha verimli ve disiplinli kullanlmas dnda baka
bir ekonomik getirisi daha bulunmaktadr; iblm ve emek gcnn
ucuzlatlabilmesi. Charles Babbage, emek srecinin paralanmasnn bu sreci
birbirinden farkl basitlik dzeylerinde olan paralara bldn ve her parann
btnden daha basit olduunu belirtir. Bu blmlenmi, basit paralarda alacak emek
gc, btn gerekletirecek olana gre daha niteliksiz olup daha ucuza satn
alnabilir. Sonu olarak emek gcn ucuzlatmann en basit ve en genel yolu, ii ve
emek gcn bilinebilen en basit elementlerine kadar paralamaktr.
Charles Babbage ve Andrew Ure emein organizasyon biimiyle ilk kez ilgilenen ve
emein organizasyonunu rasyonalize etmek isteyen iktisatlardr. Grlerini ortaya
koyduklar dnem ve sonraki dnem; 19. yy sonlar ve 20. yy balar arasnda yarm
asrlk bir zaman aral vardr. Aradan geen bu srede iletmeler iyice bym, bilim
retim srecine amal ve sistematik tarzda uygulanm ve retim giderek hem
okuluslu hem de tekelci bir karakter kazanmtr. Bu dnem baz iktisatlar arasnda
Birinci (sermayenin yaygn birikim rejimi) ve kinci Endstri Devrimleri (tekelci
kapitalizm) olarak tanmlanmaktadr.
Yukarda bahsedilen i ynetimi disiplini, Birinci Endstri Devrimi denilen dnemeilikindir. Devrimlerin ikincisindeki i ynetimi disiplinini ise Fredercih Winslow
Taylor aklar.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
17/199
8
2.1.2.1. Emek rgtlenmesinde Bilimsel Dnem: Taylorizm
Taylorizm, emek srecindeki btn kontroln (yalnzca formal anlamda deil; srecin
her admnn kontrol ve dikte edilmesi anlamnda ve performans modunu da
belirleyecek tarzda) ynetime gemesi gerektiini savunmaktadr.6 Burada ana
prensibi vardr:
- Emek srecinin becerisizletirilmesi, basitletirilmesi. Dolaysyla btn retim
srecinin paralanmas.
- Beyin almasnn retimden alnarak, planlama dzeyinde merkeziletirilmesi.
Kol ve kafa ilerinin tamamen ayrlmas.
- inin yapt iin her aamasnn ynetimce planlanmas ve bu plann iiye
direktifler eklinde verilmesi.
Taylor iin kontrolnde zaman almasn polarize etmitir. Bu, almann her
aamasnn kronometrik olarak denetlenmesi ve standardize edilmesi anlamna
gelmektedir: Belli bir ii gerekletirmek iin gerekli her bir hareket en ksa ne kadar
srede yaplabilir? Tm bu almalarda cevap aranan soru budur. Ama i iinde
tesadflerden ileri gelebilecek emek ve enerji kayplarnn en aza indirgenmesidir.
Bylece emek kendi canl somutluundan arndrlm olmaktadr.7 Taylorizm sayesinde
makine, ayn zamanda emei derinden kontrol etmenin bir arac durumuna getirilmitir.
2.1.2.2. Emek rgtlenmesinde kinci Bilimsel Aama: Fordizm
Fordizm akla ilk olarak kinci Dnya Sava sonrasndaki yeni sermaye birikimi
rejimini getirmekte ve ekonomik, sosyal, ideolojik yeniden yaplanmaya iaret
etmektedir. Emek ve teknolojinin rgtlenmesi konusunda ise Fordizm Taylorizmdensonraki aamadr ve Taylorizm emein makine bandaki rgtlenmesini dile getirirken,
Fordizm emekle birlikte makineli sistemin fabrika sistemi iinde yeniden
dzenlenmesini ifade etmektedir. Burada deien ey, ilik ii organizasyon,
6ule Necef, Emein zgrlemesi zerine , ktisat Dergisi, say: 369, Temmuz 1997, s. 50.7Belek, s. 59.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
18/199
9
makinelerin birbirine kar konumlar, dolaysyla da emein makineler karsndaki
dzenleniinin yeniden belirlenmesidir. Fordist emek sreci, yar otomatik bant tipi
retimi (assembly line) dnyaya tantmtr.
Bant tipi retim sayesinde iiler makineler arasnda kouturup durmazlar nk
makineler hareketli bir bant sistemi ile birletirilmitir. Artk Taylorist ilkeler daha
acmasz bir ekilde ilevini srdrmektedir; iin rutizasyonu, derin i blm, planlama
ile el iinin birbirinden kopuk karakteri. Her bir makine tek bir ii ve her bir ii de bu
makineyi kumanda etmek zere konumlandrlmtr.8
Akan bant sistemi sayesinde rnlerin standardizasyonu, retimin sreklilii ve kesinlik
(amalar arasndaki iliki zamansal bakmdan kesin olarak tanmlanmtr)
salanmaktadr. Bant sisteminde bir ileme tabi klnan bir parann ii biter, sistemde
bir nceki makinede yer alan dier para boalan makineye aktarlr. Ayrca btn
amalar iiler iin en basit biimde tanmlanm ve retim sistemi buna gre
dzenlenmitir.
Bu gelime iinde ii, akan sistem nnde kontroln tamamen yitirmi ve tam
anlamyla bu sistemin ak iinde kaybolmu bir konuma dmtr.Komnist
Manifestoda El emei ne denli az beceri ve g harcamas gerektirirse, baka bir
deyile, modern sanayi ne denli geliirse, erkek emeinin yerini o denli kadn emei
alr. Gr ifade edilmektedir.9 Bant ak hznn ayarlanmas sayesinde
retimin hznn da istenildii zaman azaltlp istenildii zaman arttrlmas iinin
edilgen konumunu kantlar niteliktedir.
Bant sistemini ilk uygulayan otomobil endstrisinin devi ve uygulamaya adn veren
Henry Ford olmutur. Ford 1912-13 dneminde kendi fabrikasnda retim srecinderadikal deiiklikler yapmtr. Biricisi makinelerin operasyon srecindeki sraya gre
art arda dizilmesi ikincisi ise, makinelerin birbirine kayan bir bant sistemi ile
8 Masuda, s. 53.9 Marx, Engels, Komnist Parti Manifestosu, ev. Sol Yaynlar Yayn Kurulu, Ankara: Sol Yaynlar,1998, s. 19.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
19/199
10
birletirilmesi. Her iki uygulama da gerekli emek gcn ciddi biimde azaltmtr.
Deiiklikler ncesinde Fordun T model otomobilinin asesinin toplanmas iin gerekli
zaman 12.5 saat iken; 1914te uygulamadan hemen sonra 1.5 alma saatine inmitir.
Bu gelimeler maliyetleri azaltlmasn salamtr.
in sosyal organizasyonu yani emek rgtlenmesi bakmndan da Fordizmin kendine
zg iki zellii vardr:
1- Amalarn basitletirilmesi (dekompozisyonu) yani becerili amalarn becerisiz
olanlardan tam ve kesin biimde ayrlmas. Bylece ii snf saylar az olup becerili
ileri yapanlarla, saylar ok ama becerisiz ileri yapanlar olarak iki ana gruba ayrlr.
2- Emek gcnn organik bir btn durumuna getirilmesi yani kolektif emein
yaratlmas. Baka bir deyile btn iinde her bireyin retken katksnn,
dierlerininkine bal olmas. Bu ikinci nokta Taylorizm ile Fordizm arasndaki asl
farktr nk Taylorizm amalar basitletirip niteliksizletirse de amac bireysel iiye
brakmtr. Fordizm ise bireysel iiyi makine ile birletirerek Marxn Kapitalde
iblm balam iinde szn ettii kolektif emei en tam biimde gelitirmitir.10
Bir retim teknii olarak Fordizm Taylorizmden gereksiz hareketlerin elenmesiyle
deil gereksiz iilerin karlarak onlar yerine makinelerin geirilmesiyle ayrldn
belirtmektedir. Taylorizm ilik dzeyinde insandan kaynaklanan israf unsurlarn yok
ederken; Fordizm bunun tesinde, makinelerden makinelerin diziliinden kaynaklanan
israf boyutunu en aza indirmeyi hedeflemi ve bunu baka sosyal ve ideolojik
uygulamalarla beslemitir. Fordizmin getirdii sosyal, ideolojik, ahlaki unsurlar onun
etki alann ilik dzeyinin ok tesine tarm ve post kapitalistlerin endstriyalizm
olarak tanmladklar sistemin ortaya kmasna neden olmutur.
Sermayenin yeniden yaplanmas anlamnda Fordizm ar sanayi hamlesi denilen
olaydr. Byk makineler makine sistemleri ve fabrikalar bu sistemi tanmlamaktadr.
10 Mc Carthy, s. 120.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
20/199
11
Ayn, standart miktarlarda retilmesi esastr. Buna kitlesel retim (Mass Production)
denir.
Bu zellik ayn zamanda Fordizmin snrlarn da oluturmaktadr. Amalarn belli bir
derecenin tesinde paralanmas, Fordizmin zaman israfn azaltan ynn ortadan
kaldrabilmekte, tam tersi zaman israfna neden olan bir etki dourabilmektedir. Belli
bir derecenin zerinde ama fragmantasyonu iin makinelerin daha da zelletirilmesi
olanakl olamamaktadr. Bu makine denilen teknolojinin kendi doal yapsndan ileri
gelen bir snrllktr ve almas olanakszdr. kincisi amalarn belli bir derecenin
tesinde paralanmas balang amacna tam ters bir sonu retmekte daha fazla
paralanma neticesinde makinelerin kendisi zaman kaybna neden olabilmektedir.11
Ek olarak bant tipi retimde sistem zerindeki her bir makine retim dizgesi iinde belli
bir aamay temsil etmektedir ve her bir aamadaki iin, ilenen para bir sonraki
aamaya (makineye) gemeden nce bitirilmesi gerekmektedir. Btn standardizasyona
ramen paralarn bitirilmesi iin gereken zaman birbirinden ounlukla farkl
olabilmekte ve bu da sistemde desenkronizasyona neden olabilmektedir. te bu da
sistemde beklemelere, zaman kayplarna yol amaktadr.12
Kitlesel Fordist retim teknolojisi ve rgtlenmesindeki yksek standardizasyon;
koordinasyon ve kontrol maliyetlerinin artmasna neden olmaktadr. blmnn
derinletirilmesi kontroln zaman iinde bir sorun olarak belirmesine neden olmu ve
zellikle kriz dnemlerinde kontrol maliyetleri firmalar iin bir dezavantaj etkeni olarak
ortaya kmtr. Fordist fabrikalar ok byk sayda ve ilevi retim srecinin
gzlenmesi, st dzey ynetime aksaklklar ve iiler hakknda rapor sunmak olan bir
ara ynetim kademesini istihdam etmek zorunda kalmtr. Bu maliyet faktrn de
Fordizmi sonradan krize srkleyen ve dorudan emek rgtlenmesi boyutuyla ilintiliyapsal snrllklardan birisi olarak incelemek gerekmektedir.
11 Belek, s. 67.12Masuda, s. 66.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
21/199
12
Fordizm yalnzca makineleri standardize etmekle ve onlarn amalarn
paralamakla kalmamtr; ayn zamanda emei de paralamtr. ok dar bir
alanda ileri derecede zelletirmi, emein iini boaltp ve kavramlatrma eylemini
iiden tamamen koparmtr. iler zaman iinde buna ok belirgin tepkiler
gstermitir. Bu tepkilerin en yaygn biimi ie devamszlk, ie kar isteksizlik,
verimsiz alma, sk i deitirme, sk hastalanma eklinde olmutur ve tm bunlar bir
maliyet kusurudur.
doyumsuzluu sorunu Fordizm sonras yeni rgtlenme biimleri araynda son
derece etkili bir gereke olmutur. Taylordan hemen sonra ii seimi eitimi ve
motivasyonun kesin yntemlerinin gelitirilmesine ynelik olarak endstri psikolojisi ve
fizyolojisi gelimitir. Bunlar ii psikolojisinin i ortamyla uyumlulatrlmasyla
ilgilenmilerdir. Zamanla bu disiplinler iin iiye gre uyumlandrlmas sorunsalna
kaymlar ve daha insancl bir zeminde gelimilerdir. Ancak kapitalist emek
organizasyonuna kkten zm getirilememitir.
2.1.2.3. Emek ve Teknolojinin rgtlenmesinde Son Aama Esneklik
Yukarda sz edilen sorunlara zm getirmek zere yol kan yeni teknolojiler ve
emek rgtlenme biimleri esnek retim olarak bilinmektedir. Esneklik, kapsam
olduka geni ve yalnzca retimle snrl olmayan bir alandaki deiiklikleri nitelemek
iin kullanlmaktadr. Esnek retim Fordizmin kart ve alternatifi olarak
kullanlmakta ve nerilmektedir. Emein ve teknolojinin yeniden rgtlenmesi
balamnda esnek bir retim organizasyonu iki soruna zm getirmelidir:
lk olarak Fordist teknoloji dzenlemesinin iinde barndrd zaman kayb ve kalite
dklne neden olan snrllklarn almas. kinci olarak ise Fordist emekrgtlenmesinin neden olduu ie yabanclama sorunlarnn en aza indirilmesi.
Esneklik kavram istihdam hacim ve biimlerinde, rn niteliinde, emek
piyasalarnda, i pratiklerinde, teknolojide, organizasyon formunda Fordist kat
dzenlemelerin ve standardizasyonun esnetilmesi, yumuatlmas anlamna
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
22/199
13
gelmektedir.13 Ksaca emek srecinde ve onun birinci dereceden balantl olduu tm
mevcut yaplarda bir deiimi, Fordist kalplardan uzaklamay ve bilgisayarl
teknolojinin verdii olanaklarla Fordizm ncesi i kalplarnn birletirilmesini ifade
etmektedir.
Esneklik temel olarak internal (isel) ve external (dsal) esneklik olmak zere ikiye
ayrlmaktadr. Bunlardan ilki iletme iindeki ve daha ok da ilik dzeyindeki
deiiklikleri anlatmaktadr. Buna gre isel esneklik, iinin iyerinde farkl amalar
gerekletirebilecek ok ynl beceri ve alkanlklarla donatlmas (esnek emek gc);
bunun iin uygun teknolojilerin ve emek ve teknoloji rgtlenme biimlerinin (esnek
teknoloji) kullanlmasdr. Buradaki uygun teknoloji biimi iinin ok ynl amalar
iin almasna olanak salayan bilgisayarlardr. Bylece esnek imalat sistemi
internal esneklii tanmlamaktadr.
Dsal esneklik ise igcnn yeni istihdam biimlerini ve firmann baka firmalarla
yeni iliki biimlerini tanmlayan bir kavramdr. retim dizgesi iindeki eitli ilerin
szlemeler yoluyla baka firmalara devredilmesi (outsourcing) bu kapsamda
anlabilir.14
retim sisteminin merkezi sektrleri artk Fordist kitlesel retimde odaklanmamaktr.
kinci Dnya Sava sonrasnda endstriyel gelime kalplar deimi ve srkleyici
farkl endstri grubu ortaya kmtr. Bunlar; yksek teknolojili imalat sektr, youn
dizayn faaliyetleri ile karakterize (ve bir anlamda zanaat olarak tanmlanan) sektrler
ve son olarak da finansal hizmetlerdir. Bu sektrlerin tmnde esnek retim sistemleri
organizasyonlarn temel unsuru durumundadr. Genel amal alet ve makineler ok
ynl emek sreleri kullanlmakta, firmalar arasnda yeni tr iblm gelimektedir.
Btn bunlar Fordist tekniklerden kkl biimde farkldr. Oysa Fordizmde temel ilke
bant aknn srekli klnmas, rnlerin ok miktarda ve standardize retimi, buna
13 K. Nielsen, Towards a Flexible Future Theories and Politics, B. Jessop (ed.),The Politics ofFlexibility, Restructuring State and Industry in Britain, Germany and Scandinavia: London: Billingand Sons, 1991, s.54.14 Belek, s. 60.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
23/199
14
uygun snrl amal makinelerin gelitirilmesi ve bylece teknolojinin zelletirilmesi,
ilik iinde amalarn iyice paralanmas ve iilerin sk biimde denetimiydi.
retimdeki esneklii tanmlamak iin esnek imalat sistemi kavram kullanlr. (Flexible
Manufacturing System). Buna sistem 24 de denir nk, 16 saati insansz gece vardiyas
olmak zere, retimin bilgisayar denetiminde 24 saat srdrlmesidir.15
Esnek retim sistemi mikro elektronikleri ve mekanik mhendislii kk lekli
retim ile birletirir. Srete bilgisayarlar makineleri dier alma istasyonlarn nakli
kontrol edip enformasyon kontroln salarlar. Bu da istee gre ve az sayda rn
retimini olanakl klar. Bylece maliyetin en aza indirgenmesi ve kalite arttrm
salanm olur. Sipari zerine az sayda kaliteli retim yapma esasn benimsemi bu
sistem esnek imalat sistemi olarak tanmlanmaktadr.
Merkezi bir bilgisayar sistemin her aamasn kontrol edecek ve bylece az insanla ve
az hatayla her tr parann retilmesi salanacaktr. Bu gelimeye otomasyonun ikinci
aamas denir. Birinci aamada 1960l yllarda veri ileme merkeziletirilerek kontrol
operasyonlar kontrol odasnda toplanmtr. Otomasyonun ikinci aamas 1970lerde
retimde mikroilemcilerin uygulanmasyla balamtr. Bu aamada video kameralar
devreye girmitir. 16
Esnek imalat sisteminin temel amalar kontrol edilemeyen deiken saysnn
azaltlmas, yksek becerili makinistlere bamlln azaltlmas ve dolaysyla emee
dorudan bamlln azaltlmas, el mdahalesi yerine otomasyonun kullanlmas, stok
miktarnn azaltlmas olarak zetlenebilir. 17
15 Nielsen, s. 57..16 P. Osterman, How Common Is Work Place Transformation and Who Adopt It?,Industrial RelationsRelive, 42, 1994, s, 6.17 Osterman, s. 8.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
24/199
15
Esnek retim sistemlerinin emek gcnde ok ciddi deiiklikler oluturduu ne
srlr. yle ki esnek retimin esnek emek gc Fordist retimin kitlesel iisinden
farkldr. Emek gcnde kkl deiiklikler yaanmtr.
2.1.3. Emek Gcndeki Deiiklik
Post kapitalistlerin saptad en nemli dnm alanlarndan biri de emek gcdr.
Gerek emein gerek retim aralarnn yeni dzenleni biimleri emek gcnn
niteliinde yapsal deiiklikleri koullamaktadr. Sz konusu deiiklik hem emek
gcnn niteliklerinde, onun entelektel kapasitesinde; hem de emek gcnn meslek
ve retim sektrlerine gre dalmnda; hem de ya ve cins yapsndadr.
Emek gcndeki en nemli dnmlerden birisi esnek uzmanlama olarak
adlandrlabilir. Artk emek gc makinenin kulland, paralanm, kendi emei ve
emek arac zerindeki kontroln yitirmi emek gc deildir. Tam tersine makine
insann kontrolne girmekte, bylece insann yaratcl, fiziksel ve entelektel
kapasiteleri gelimektedir.18 Makineler rutin ileri stlenmilerdir. nsana kalan ilerin
ou mental; zihinsel ilerdir. Bunlar aratrma almalar, kompleks global
sorunlarn zm, bireylere mdahale, kamu ilikileri gibi ilerdir. Bugn en nemli i
amalar enformasyonun elde edilmesi, sorun zme, yaratc fikir retimi, yeni
durumlara yant verme yeteneinin gelitirilmesidir.19 Btn bu gelimeler bir yandan
emek gcnn eitim dzeyini, bir yandan da bilgi youn mesleklerin orann
arttrmaktadr. Yaratc bilin kendi potansiyelini gelitirmek iin snrsz olanaklar
bulmaktadr.
Yeni emek gcnn en arpc nitelii, onun eskisiyle kyaslanmayacak kadar eitimli
dzeyidir. Emek gcnn en fazla younlat meslekler profesyonel olaraktanmlanan ve hizmet sektrnde yer alan retmenlik, salklk ile bilgisayarl
18 E. Pelaez and J. Hollaway, Learning to Bow: Post Fordizm and Technological Determinism, W.Bonefeld and J. Hollaway, Post Fordism and Social Form a Marxist Debate on the Post FordistState, London: MacMillan Press, 1991, s. 136.19 Mc Carthy, s.127.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
25/199
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
26/199
17
ierisinde zihinsel ve bedensel faaliyetlerin yeniden birletirilmesi sreci olarak ifade
edilmektedir.
Grup teknolojisi ve hcresel imalat dzenlemelerinin yapld ve bilgi youn
sektr olarak gze arpan hizmet sektrnde bunun somut rnekleri grlmektedir.
Teknolojinin hcresel rgtlenii iinde esnek emek gc; emek gcnn yapmakta
olduu ilerin kapsamnn genilemesi; emek gcnn ok ilevli durumda olmas ve
her trl srete, her trl ii yapabilecek ekilde eitilmi olmas anlamna
gelmektedir. Bu durum firmaya talep deiiklikleri srasnda emek gcnden tasarruf
salama olana da vermektedir. 23
Emek gcnn ok eitli ileri yapabilecek tarzda eitilmesi daha ok i ortamndaki
rotasyonlarla salanmaktadr. Bu sistem erevesinde her ii, bulunduu atlyedeki
tm ileri srayla dolaarak renmekte ve giderek de tmnde uzmanlk
kazanmaktadr. 24
zetlemek gerekirse, ok ilevlilik, yksek eitim dzeyi, belli bir yere bal olma
zorunda kalmama, hiyerarik dzenlemelerden kurtulma, kafa ve kol emeini
birletirme, yaratclk gibi zellikler yeni emek gcnn nitelikleri arasnda
saylmaktadr. Teorisyenler bu deiimin ardndaki itici gcn bilgisayar teknolojisi
olduunu belirtmektedirler. Bilgisayar teknolojisinin, teknolojik zellikleri nedeniyle,
kendisini kullanan emek gcn ok ynl ve yaratc olmaya ynlendirdii; kimi kez
de bilgisayarlarn yineleyici ve monoton ileri stlenerek emek gcne yaratc i
alanlar at belirtilmektedir. Emek gcnn ykselen eitimi ve entelektel dzeyi
hemen tm post kapitalist yazarlarn ortak gr durumundadr. 25
23 Burcu Gediz, M.Hakan Yalnkaya,Trkiyedestihdam,sizlik ve zm nerileri: EsneklikYaklam Celal Bayar niversitesi, BF, ktisat Blm, Manisa, Aralk 1999,www.geocities.com/ceteris_paribus_tr2/gediz3.doc, (15 Ekim 2004).24 N. Rassool, Post Fordism? Technology and New Forms of Control, British Journal of Sociology ofEducation, vol. 14, 1993, s. 229.25 Gediz ve Yalnkaya, www.geocities.com/ceteris_paribus_tr2/gediz3.doc.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
27/199
18
2.1.3.1. Emek Gcnde Esneklik Trleri
a. levsel Esneklik
levsel esneklik iletmenin kendi emek gcyle ilgilidir. blmnn ve alma
organizasyonundaki paralanmann tersine dndrlmesini ierir. Amalarn,
becerilerin yaygnlatrlmasyla; i hareketliliin artrlmasyla baarlr. Bu nedenle
ekip almas, iin geniletilmesi ve zenginletirilmesi, iteki paralanmann azaltlmas
ve dier insan kayna ynetim teknikleri (eitim ve performans deerlendirme
teknikleri, iletiim programlar, kalite emberleri) uygulanr bu yntemlerin tm
sermaye ve ynetime dorudan iiyle temas etme olana salamakta ve sendikal
rgtlenmeyi pek ok konuda devre d brakmaktadr.26
Teknolojik gelime gerekletike, ilevsel esnekliin salanmas iki farkl dzenleme
ile salanr. Bunlarn ilki mesleki biliim ve becerilerin deitirilmesi ikincisi de ilerin
beceriye ilikin ieriinin ve almann organizasyonunun deitirilmesidir. rnein
Volvo otomobil fabrikasnda, eskiden var olan be i kategorisi tek bir kategoride
birletirilmitir ve bugn btn iilerin bu sonuncu iin uzman olmas beklentisi
hakimdir. Bu durum emek gcne esneklik kazandrmakta ve onlarn birimler
arasndaki rotasyonunu daha olanakl klmaktadr. levsel esnekliin baka bir yntemi
ise alma saatlerinin esnekletirilmesidir. Haftalk alma saatlerinin azaltlmas buna
rnek olabilir. Teknolojik gelime de buna frsat tanmaktadr.
b. Saysal Esneklik
Esnek uzmanlamann emek gc zerinde olumsuz etkilerinin de bulunduu genel
kabul gren bir gerekliktir. Olumsuz etkiler iinde en gze batan istihdamnsermayenin gereksinimlerine gre dzenlenmesi anlamna gelen saysal esnekliktir.
i snfnn i gvencesi dzeyde tanmlanr;
26 J. Rifkin, The End of Work, The Decline of The Global Labor Force and The Down of PostMarket Era, NewYork: G.P. Putnams Sons, 1995, s. 58.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
28/199
19
a. stihdam gvencesi: bir iinin alt firmadaki i gvencesi.
b. Mesleki gvence: bir iinin belli bir firmada belli bir amac gerekletirmedeki
sabitlik derecesi.
c. Emek piyasas gvencesi: Farkl ilerde de olsa bir iinin emek piyasasnda kalma
becerisi.
levsel esnekliin zellikle mesleki gvence, saysal esnekliin ise zellikle istihdam
ve emek piyasas gvencesi zerinde olumsuz etkide bulunduu bilinir.
Sektrlere gre bakacak olursak i gvencesi balamnda uygulanan esneklik trleri
yledir:
1- Dsal saysal esneklik, yani ii saysnn iverenin ihtiyalarna gre ayarlanmas.
2- Dsallama, yani firma ilerinden bazlarnn taeron szlemesi yoluyla firma
dnda yaplmas.
3- sel saysal esneklik, yani alma saatleri ve dalmnn iverenin ihtiyalarna
gre ayarlanmas.
4- levsel esneklik, yani iilerin ilerinin iverenin ihtiyalarna gre ayarlanmas.
5- cret esneklii, yani retkenlik ve piyasa koullarna gre emein
dllendirilmesi.27
Bunlara uzmansal ve corafi esneklik de eklenirse 20. yzyln sonunda ortaya kan
ii modelinin detayl bir resmi elde edilebilir. Emek esneklii ynndeki gidi her ne
kadar farkl lkelerde uluslara zg farkl grnmlere brnse de kresel apta bir
eilimdir ve daha kk igc topluluklarna, iyerlerinde daha az kurallara, daha zayf
sendikalara ve ekonomik dalgalanmalara bal olan cretlere doru bir giditir. Saysal
yada dsal esneklik emek gc saysnn gerektii / istenildii gibi deitirilebilmesigc / yetenei anlamn tamaktadr. Bu, bir baka deyile ie alma ve iten
karmalarda sermayeye tannan serbestinin artmas demektir. zellikle Avrupa
lkelerinde buna ynelik yeni hukuki dzenlemeler getirilmektedir ve klasik sosyal
27 Rifkin, s. 67.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
29/199
20
devlet formunda nemli krlmalar yaanmaktadr. Bu nedenle saysal esneklik konusu
emein sendikal ve siyasal tepkilerini zerinde toplayan bir alandr.
1970lerin ortalarna kadar Avrupa Topluluu lkelerinde istihdam biimlerini
dzenleyen temel yasal ara tam sre alma idi. Son yllarda durum deimektedir.
Bu nedenle bunlara atipik , hatta istikrarsz istihdam biimleri denilmektedir.
Saysal esneklikte tip ii kategorisi oluur.
1. Profesyoneller, teknisyenler ve organizasyonel ilerde grevli olan yneticiler:
Ortak noktalar merkezde yer almalardr.
2. Asli olmayan iler iin zaman zaman szlemeli olarak altrlan uzmanlar.
3. Yar sreli ve geici olarak altrlan ve dk becerili olan evre iiler. 28
Grld gibi saysal esneklik dorudan doruya i gvenlii kavram ile ilintilidir.
Saysal esneklik uygulamalar i gvenlii dzenlemelerini tehdit eder. Bu nedenle
saysal esnekliin az sayda gvenceli iiler ile yksek sayda gvencesiz iilerden
oluan ikili bir emek piyasasna yol atn saptanmaktadr.
Saysal esneklik konusunda en ok zerinde durulan konulardan birisi de deiik bir
istihdam biimi olarak ev almasndaki arttr. rnein ABD iin ev almas ile
ilgili veriler bu lkede tarm d yaklak yirmi milyon insanda ev almasnn farkl
biimlerde ortaya kt ve toplam emek gcnn % 18,3n oluturduu
kaydedilmitir. Bu saylarda nceki yllara oranla artlar grlmektedir.29
Ayn durum Avustralyada da geerlidir. Avustralyada ev almasn kullanan i
yerlerinin oran % 12dir. Bunun %80i yar sreli alma biimindedir. Ev
alanlarnn %87si kadndr. Yar sreli alan ev alanlarnn %92sini kadnlar
oluturur.
30
ngilterede yaplan aratrmalarn verileri de yar sreli iilerin saysnda
28 Rassool, s. 233.29 A.Tickcell and J. A. Peck, Accumulation, Regulation and Th Geographies of Post Fordisms: MissingLinks in Regulationist Research, Progress in Human Geography,vol. 16, 1992, s.216.30 Dilek Hattatolu, Ev Eksenli almada ocuk Emei ve Kadn Emeilikileri, ktisat Dergisi,Say: 430, Ekim 2002, s. 54.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
30/199
21
1981 ve 1985 arasndaki dnemde %16lk bir art olduunu ve yar sreli alanlarn
8,1 milyona ykseldiini gstermektedir. 31
c. alma Srelerindeki Esneklik
Bu konu balangta sermayenin inisiyatifi ile gndeme gelmi ve sendikalarca kar
klmtr. Ancak zellikle son yllarda kadn emeinin ve tersiyer sektrn
genilemesiyle sendikalarla patronlar arasnda bir fikir birlii zemininin doduu
belirtilmektedir. Sendikalar bir yandan resmi alma saatlerinin azaltlmas ynnde
bask grubu oluturmaya alrken, bir yandan da bu esneklik trn, normal srelerde
alma olana olmayan emek gc kesimlerini (zellikle de kadnlar ile aznlklar) bir
avantaj olarak kullanmaya ynelmektedir.
Aslnda esnekliin alma srelerinde gerekletirilen biimi ile saysal biimi nemli
oranda akmaktadr. Her ikisi de istihdam koullarnn dzensizletirilmesine ve bu
ynde mevcut olan kstlamalarn yok edilmesine yneliktir. Bunun tesinde cret
esneklii, dzensiz alma koullar iin getirilmi eitli tazminat mekanizmalarnn
da yok edilmesini hedeflemektedir.
. cret Esneklii
cret esneklii cretlerin hem bireysel hem de kurumsal performansa bal olarak
belirlenmesidir. Bunun sermayenin uluslararas rekabete uyum zorunluluundan ileri
geldii belirtilmektedir.32
Bugn zellikle ucuz emek gc kullanan evre kapitalist lkelere aktarlan emek
youn sektrlerde, merkez lkeler iinde cretlerin drlmesi nemli bir rekabetunsuru olarak ne kmaktadr. Bunun yolu ise zellikle dzensiz istihdam biimleri
iin cret esneklii olmaktadr.te yandan sendikal harekete halen gl olduu dzenli
31 Rifkin, s. 71.32 Tickcell and Peck, s. 214.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
31/199
22
istihdam alanlarnda cret esnekliinin oluturulmas bu lkeler iin olanakl
olmamaktadr. 33
stn vasfl iiler iin kresel pazarn mevcut olduu bilinmektedir. Bu kiilere btn
lkelerin kaplar aktr. Dnyann herhangi bir lkesinde i arayabilir ve alabilirler.
gelimekte olan lkelerde bile bunlar lke iinde ya da herhangi bir firmada tutmak iin
astronomik cretler demek gerekmektedir. Oysa vasfsz emein pazar yereldir ve ona
dier kaplar kapaldr. Dier bir deyile vasfsz emek yerel piyasa koullaryla
yetinmek zorunadr.34
d. Mesleki Yapdaki Deiim
Emek gcnn deiimi balamnda vurgulanan bir baka gelime emek gcnn
meslek gruplarna dalmnda hatta mesleklerin yapsnda yaanan deiikliktir. 1972 -
1983 dneminde hem hizmet hem de orta snf mesleklerde byk bir art olmutur.
Art hizmet sektrnde daha belirgindir. Tarm iilerindeki azalma dikkat ekecek
kadar byk boyuttadr. Btn bunlar uyaran enformasyon teknolojisidir. Enformasyon
teknolojisi mesleki yapy iki yoldan deitirmitir. Bu teknoloji ile ou btn iler
otomatize edilmektedir. Bu zellikle beyaz yakal meslek gruplarnda ciddi
deiikliklere yol amakta ve teknoloji becerisiz memurlarn yerini almaktadr. Bylece
meslek gruplar ierisinde becerisizlerin azald, buna karn orta ve st dzey becerili
olanlarn direk artt ters piramit grnmnde bir yap ortaya kmaktadr.
Emek gcnn beceri dzeyinin art ynndeki bu gelime, rne zel becerilerin
yeterli olduu ktlesel retim aamasndan; geni bir beceri spektrumuna ve sorun
zc becerilerin kazanld aamaya dorudur. letmeler asndan hem eldeki emek
gcnn retim gereksinimleri dorultusunda deiik beceriler iin i iinde eitilmesi,hem de batan gereksinimlere uygun emek gcnn seilmesi iin stratejilerin
gelitirilmesi direk nem kazanmaktadr. Bu stratejiler u ekilde zetlenebilir.
33 Belek, s.88.34 Glten Kazgan, Kreselleme ve Ulus Devlet , stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar, 2002, s. 213.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
32/199
23
1. yi ve kapsaml eitimi olanlarn ie alnmas,
2. Dar bir merkez emek gc kadrosunun hazr bulundurulmas, bunun dnda
gereksinim olduka dardan szlemeli ve ksa sreli olarak kadro teminine gidilmesi,
3. Yksek okul mezunu istihdam gcnn istihdam edilmesi.
Almanya, Norve, sve, Kanada, Amerika, ngiltere gibi gelimi lkelerde bu
dnmlerin hzla yaand 80li yllara kadar yaplan gzlemler sonucunda tm bu
lkelerde bu srete el iilerinin orannn azald, buna karlk yneticiler, memurlar,
sat elemanlar, profesyoneller, yar profesyoneller ve becerili hizmet alanlarnn
orannn artt saptanmtr. Hizmet sektrnn geliimi son yllara damgasn
vurmutur. malat sektrnn nemi gitgide azalmtr. Bu srece
deendstriyalizasyon denmektedir. Bu dnemde el iilii azalrken post endstriyel
dnemin karakteristii saylan yneticilik, profesyonel ve yar profesyonel meslekler ve
hizmet alanlarnda art gzlenmektedir. Bylece mesleki yapdaki deiim post
kapitalist tezlerin vurgulad en nemli alanlardandr.
e. Emek Gcnn Demografik Yapsndaki Deiim
Emek gcndeki esneklemenin bir dier sonucu emek gc iinde kadn orannn
artdr 1970 ve 1980ler boyunca birok blgede resmi olarak istihdam edilen kadn
saysnda nemli bir art gereklemitir. En gze arpan gelime ise Gney Asya,
Meksika ve dier blgelerde elektronik sayesinde istihdam edilen kadn saysnn ani
artdr. 1990larda esnek emek yoluyla kresel feminizasyon olarak zetlenen bir
durum karmza kmtr.
Burada feminizasyon terimi emek igc ierisinde yer alan kadn saysnn artn,
son kapitalist dnemdeki kayt dlama ve dier yeniden yaplanmalarla balantlkabul etmektedir. Baka bir deyile, kadnlarn alt ilerle zdeletirilen i
eidinin, emek ilikilerinin, gelir ve gvensizliin yaylmas sonucu gibi nedenlerle
geleneksel olarak erkeklerin alt ilerin dnme uramas ya da feminizasyonu
kastedilmektedir.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
33/199
24
Emek gcndeki kadn oran artnn en ok gze arpt sektrlerden biri de biliim
sektrdr. rnein Tokyoda biliim hizmetlerinde kadn alanlarn oran 1980-1985
dneminde %300 orannda artmtr. Erkeklerdeki art ise %130dur. Bylece toplam
iinde kadnlarn oran %8,8den %15e ykselmitir.35 Bu sektrdeki emek gc
programlayc ve sistem mhendislii gibi mesleki gruplar bulunmaktadr ve yksek
dzeyde beceri gerektirir. Bu sektrdeki kadnlar genellikle yar sreli almaktadr ve
kadnlardaki yar sreli alma, erkeklerden daha yksektir. Japonya genelinde
kadnlarn %22,8, erkeklerin ise %5i yar sreli almaktadr. 36
Kuzey Amerika ve skandinav lkelerinde kadn emek gc incelendiinde 1950 ile
1980li yllar arasnda kadn emek gcnn toplam iindeki oran ciddi ekilde
artmtr. Oranlar Amerika iin %28 ve %42, Kanada iin %21 ve %40, Norve iin
%27 ve %42, sve iin %26 ve %46, Finlandiya iin ise %41 ve %47dir.37 Kadn ve
erkek cinsler iin alabilir nfustaki istihdam oranlar arasnda da farkllk
bulunmaktadr. 1975 ve 1983 yllar iin erkek nfusta istihdam olanlarn oran ayn
lkeler iin %85 dzeyinde seyretmi ve deimemitir. Buna karlk kadn nfusun
istihdam oran yaklak %50 dzeyinden % 65e ykselmitir. 38
Kadn istihdamndaki bu art neredeyse tamamen hizmet sektrlerinde meydana
gelmitir. Bylece kadnlarn cretsiz geleneksel ev ilerinden, cretli post
endstriyel ilere doru kaydklar tespit edilmektedir. 2005 sonu itibariyle
erkeklerin %56s endstriyel ekonominin geleneksel sektrlerinde istihdam olurken;
kadnlarn 2/3 post endstriyel sektrde yer almaktadr.39 Kadn emek gcnn
art Fordist endstriyel dzenlemenin ortaya koyduu ve erkei gzeten cins ayrmc
politikalarnn teknolojik gelime ile yklmasna balanabilir. zellikle hizmet
35 Shalmali Guttal, Women and Globalisation, Presentation at the Conference: Strategies in the ThaiWomens Movement in the 21th Century, Bangkok, March 28 29 2000,http://www.focusweb.org/publications/researchpapers/Research%20Papers/women%20and%20globalisation.html, (11 Nisan 2004).36 S. Walby, Flexibility and The Changing Sexual Division of Labor, S. Wood (ed.), TheTransformation of Work , London: Unwin Hymann, 1989, s. 135.37 Christa Wicherich, Kreselle[tiril]en Kadn. Eitsizliin Geleceinden Raporlar. Tun Tayan,Fsun Tayan (ev.). Ankara:Trk Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, 2004, s. 43.
38 Walby, s.132.39 ILO, Global Employment Trends Brief,USA, January 2006. s. 2.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
34/199
25
sektrnn gelimesi kadn evdeki kapal konumundan kurtararak, rneklerden de
anlalabilecei gibi zellikle de Asyada onu post endstriyel i alanlarnn iine
ekmitir. Ayrca post endstriyel sektrn en nemli alt gruplarndan birisi olarak
deerlendirilen sosyal hizmetlerin de kadnlar tarafndan yerine getirildii
belirtilmektedir.
Post endstriyel sektrlerdeki kadn egemenlii aslnda bir anlamda 1950lerin
ncesine bir geri dn ifade etmektedir.40 nk 1950li yllara kadar zellikle
tekstil, yiyecek ve deri endstrilerinde yine kadn istihdam egemenlii sz konusuydu.
Ancak kinci Dnya Sava sonrasnda iki neden kadnlar evlerine dnmeye itmiti. Bir
yandan kadnlarn youn olduu bu sektrler ilk olarak rasyonalize edilen sektrler
olmutu. Dier bir deyile byk sayda ii iinden karlm ve ilk tercih edilenler
kadnlar olmutur. te yandan Fordizmin kurumsal yaps, i gvencesi, yaam boyu
aile geliri, isizlik sigortas gibi getiriler salaynca 1970lerden balayarak Fordist
sektrlerdeki gerileme, temel Fordist politikalarn deimesi, i gvencesinin
zayflamas, post endstriyel sektrlerin kadn emeine uygun yaps gibi etkenler
kadnlar yeniden ekonomik yaamn iine eken unsurlar olmutur.
ngilterede 2005 ylnda erkeklerin nn, kadnlarn ise sinin esnek istihdam
modelleri iinde alt bildirilmektedir. 1986 ylnda kadnlarn %46s, erkeklerin ise
yalnzca %7si yar sreli olarak istihdam edilmekteydiler.41 Kadnlar daha ok hizmet
sektrnde ve bunun iinde hemirelik, retmenlik gibi mesleklerle younlam
durumdaydlar. Bu mesleklerdeki kadn oran %71i bulmaktayd. Bylece ngilterede
kadnlarn post endstriyel sektrde ve esnek istihdam modellerinde istihdam edildikleri
anlalmaktadr. Belekin ifadesiyle,post endstriyel sektr, esnek olmann yan sra
daha feminizan bir sektrdr.42
ok daha fazla kadnn srekli olarak emek gc ierisinde yer almas kolaylkla emek
gc ierisine girip kabilmesi ya da emek gc ile dier ileri bir arada yrtebilmesi
40 Lise Vogel, Marksist Teoride Kadn, Mine ngren (ev.), stanbul: Pencere Yaynlar, 2003, s.16.41 Global Employment Trends Brief, s. 4.42 Tickcell and Peck, s.211.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
35/199
26
sayesinde bir ok kadn ge yalara kadar emek gc ierisinde kalmaktadr.43 Burada
ilgin olan nokta 1990larda ihracata ynelik sanayilemenin daha derin anlamda
uluslararaslamaya sebep olmasyla birlikte bu eilimlerin de artmasdr. Kayt
dlama srecinin de bir sonucu olarak zellikle kamu sektrndeki istihdam
ierisinde erkek saysnda bir azalma, kadn saysnda ise bir art grlmektedir. 44
Devletin ekonomiye mdahale etmekten kanmas ve emek ilikilerinde esnekliin
yeni dstur haline gelmesi sonucunda istihdamn cinsiyet ablonunda bir deime
beklenmesi kanlmaz olacaktr.
2.1.3.2. Enformel Ekonomiyi Tanmlamak
70li yllarda gelitirilen yaklamlarda formel sektrn gelimesine bal, ikincil ve
geici olarak tanmlanan enformel igc piyasasnn formel igc piyasas tarafndan
ierilecei ve dntrlecei varsaylmtr (iki kesimli ekonomi yaklam).45 Bu
varsayma gre, geici bir durgunluk dneminden sonra salanan ekonomik byme ve
formel sektrde yaratlacak istihdamla enformel sektrn kapsam daralacaktr.
Enformel sektr, girdileri (hammadde, ara mal) ve nihai rn bakmndan formel
sektre bal olduundan, geriye dnk ve sorun kayna olarak grlrken, formel
sektr, enformel sektrde egemen olan dk verimlilik ve insan onuruyla badamayan
alma koullarna ada bir zm olarak sunulmutur.
lk yaklamlar arasnda, enformel sektrn, girdi ve igc maliyetlerini azaltarak
rekabet glerine katk yaptklar formel byk iletmelere baml ekonomik birimler
ve alanlardan olutuu dncesi de bulunmaktadr (yapsalc yaklam)46. Bu
yaklama gre, gelimi lkelerden ayr olarak, gelimekte olan lkelerde endstrinin
gelimesi enformel ekonomik faaliyetlerin genilemesini ieren farkl bir biim
43 N. Withford and R. Gruneu, Between the Policies of Production and The Politics of the Sign: PostMarxism, Post Modernism and New Times, Current Perspectives in Social Theory, vol. 13, 1993, s.77.44 Ronaldo Munck, Emein Yeni Dnyas, Mahmut Teke (ev.), stanbul: Kitap Yaynevi,2002 s.98.45 Tijen Erdut, gc Piyasasnda Enformelleme ve Kadngc,alma ve Toplum, 2005/3,http://www.sendikanet.org/tr/modules/news/article.php?storyid=1126, (12 Mays 2006)46 Erdut, http://www.sendikanet.org/tr/modules/news/article.php?storyid=1126.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
36/199
27
alabilecektir. Gerekten, enformel igc piyasas gelimekte olan lkelerde isizler ve
eksik istihdamdakiler iin balca istihdam kayna olarak kabul grm, ou zaman
sosyal gvenlik alarnn dnda veya iyi ilemedii koullarda asgari dzeyde de olsa
toplumsal uyumun salanmasna katk yapt iin rtl bir biimde desteklenmitir.
70li yllarda enformel sektrn, istihdam ve gelir yaratmak amacyla mal ve
hizmetlerin retimi ve datmna katlan kk lekli, aile mlkiyetinde, yerli
kaynaklar ile igc youn ve uyarlanm teknoloji kullanan, formel sistemin dnda
elde edilmi becerilerle dzensiz ve rekabeti piyasalarda faaliyet gsteren enformel
iletmelerden olutuu konusunda uzlama salanmtr47. 80li yllarda kresel
ekonomide meydana gelen gelimeler enformel sektr kavramna ilikin kukular
glendirmitir. Dntrlmesi beklenen enformel sektr hzla genilemi, enformel
istihdam biimleri gelimi lkelerde geleneksel sektrlerde formel istihdamn yerini
almaya balamtr. 90l yllarda enformel sektrn zellikleri ve formel sektrle
balantlarnn aklanmasnda yeni bir yaklam ileri srlmtr.48 Bu yaklama gre
enformelleme, devlet mdahalelerinin ve iletmelerin formel olmann getirdii
maliyetlerden kanmak iin enformel faaliyete ynelmelerinin bir sonucudur (ar
dzenleme yaklam). Ar dzenleme yaklam kurumsal balamn enformel
faaliyetleri artran bir etki yapabilecei dncesine dayanrken, gncelliini koruyan
yapsalc yaklam byk kapitalist iletmelerin enformellemeyi ieren
taeronlatrlm faaliyetlerinin etkisi zerinde durmaktadr.
Enformel sektrn formel sektrle ba artk, ucuz mal ve hizmet reticisi, ayn rn
piyasasndaki bir rakip veya igc fazlas iin istihdam kayna olmas gibi tipik
zellikleriyle snrl deildir. Enformel faaliyetler ekonomide geriye dnk faaliyetlerin
bir uzants olmaktan kmtr. Enformel sektr ktlarnn (ara veya nihai mallar)
formel sektr tarafndan kullanlmasyla kurulan ileri doru balantlar artmtr.Finansal ve fiziksel sermayenin (makineler) formel sektrden, enformel sektre doru
47 Jeemol UNNI, Informal Economy: Definition and Survey Methods, Gujarat Institute ofDevelopment Research, Gota, Ahmedabad, 2000, s. 2.48 Witheford and Gruneu, s. 88.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
37/199
28
aknn yerini, formel sektrn enformel sektre katlmas almtr. gc ise her iki
ynde de akkanlk gstermektedir.
Formel ve enformel sektrlerde iletmeler arasndaki yapsal eklemlenmeyle formel ve
enformel igc piyasalar da karlkl baml hale gelmitir. Gelimekte olan lkelere
zg ve geici olduu dnlen enformel faaliyetlerin gelimi kapitalist ekonomiler
iin nemi artmtr. Dorudan yabanc yatrmlar ve kresel retim alarnn
genilemesi enformel retim sreleri tarafndan desteklenmektedir. Formel sektr,
maliyetleri azaltma kaygsyla enformel sektrle karlkl baml hale geldiinden,
enformel sektr dntrmesi iin hibir gereke kalmamtr.
1980 sonras enformel sektr yalnzca gelimekte olan lkelerde deil gelimi
lkelerde de olaanst bir patlama gstermitir. Hatta bu dnemde istihdam piyasasna
enformel sektr damgasn vurmutur. Enformel sektr hem tanmlayabilmek hem de
eitli lkelerde ald biimleri ortaya karmak olduka gtr. Literatrde enformel
sektr eitli biimlerde tanmlanm olmakla birlikte burada, devlet kontrol ve
dzenlemelerinin dnda kalan gelir getirici faaliyetler kastedilmektedir.49
Enformel ekonominin gelimesi aslnda geleneksel iktisat teorilerindeki gelime
modellerine aykr dmektedir. Sz konusu teoriler bir lkenin sanayilemesi ve
kentlemesiyle kk iletmelerin ve enformel ekonominin giderek yok olacan n
grmekteydi. Oysa son yllardaki gelimeler enformel ekonominin kalc ve byyen bir
sektr olduunu gstermitir. Enformel ekonomi, heterojen bir yap sergilemekle
birlikte lkeden lkeye deien formlaryla, hem gelimekte olan lkelerde hem de
gelimi lkelerde varln ve bymesini srdrmektedir.
Enformel ekonomi temel zellikle belirlenmektedir:
1. Devletle ilikisi,
2. Formel ekonomi ile sistematik balants,
49 Lourdes Beneria, Gender, Development and Globalisation, Routledge, London: 2003. s. 111.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
38/199
29
3. gcnn zellikleri.
Son yllarda yaplan incelemeler enformel sektrn ekonomilerde marjinal bir konumda
bulunmayp, onun integral bir paras olduunu gstermitir. Byk firmalara enformel
faaliyetleri kullanarak dank retim ve datm alar yaratt bilinmektedir. Bunlar
hzla eski ve daha kat hiyerari ynetimlerinin yerini almakta, byk firmalar yar
otonom birimlere blnerek desentralize olurken, sz konusu birimler de olabildiince
devlet denetiminden kurtularak esnek bir yapya sahip olmaktadr.50
Enformel ekonominin nemli zelliklerinden biri de, iddia edilenin tersine, onun
devletin karsnda olduu bir sektr deil, gz yumduu, hatta destekledii bir sektr
olmasdr. rnein pek ok gelimekte olan lkelerdeki ehirlerde gecekondulama
konut sorununa kolay ve gereki bir zm saylarak politik mekanizma tarafndan
tevik edilmi ve korunmutur. Ekonomideki enformelleme genellikle politik iktidarn
gz yummas sayesinde ii rgtlerinin gcnn krld ve alanlarn nemli bir
blmnn rgtsz ve hak talep etme mcadelesinde gsz kald bir sretir.
gcnn zelliklerine gelince, enformel sektrde alanlar dk vasfl
ii(downgraded labour) genel kategorisi altna sokulabilir. Enformel sektr
alanlar, formel sektrde alanlara gre daha dk cretlerde, ok daha az sosyal
yardm alarak, daha kt i koullarnda, i gvencesinden yoksun almaktadrlar.
Bunun nedeni, btn bunlarn onlarn emek piyasasna girmesinin nkoulunu
oluturmasdr.rnein alma izni olmayan gmen iiler yaamlarn srdrebilmek
iin bu tr koullar kabul etmek zorunda kalmaktadr. Benzer biimde, ayrmcla
urayan dier kesimler de dk vasfl ii kategorisi iine sokulabilir. Etnik
aznlklar, genler ve kadnlar gibi.
Kadnlar enformel sektrde ev iinde geici ve ksmi sreli ilerde almann
potansiyel adaylardr. Enformel sektrde alanlarn statleri ve konumlar
50 Sarah Jenkins, Restructuring Flexibility,GenderWork and Organisation, Volume 11, May 2004,s. 44.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
39/199
30
toplumsal ilikilerden bamsz deildir. Dolaysyla kadnlarn toplum ierisindeki
genel konumlar, enformel i hayatnda da etkisini gstermektedir.
Enformel iler, kadnlara bir yandan alp para kazanrken bir yandan da ev ilerini
aksatmama olana tanmakta, bunun yan sra kadn iyeri ortamna uyum salama
zahmeti, iyerinde cinsel tacize urama riski, almak iin aileden izin alabilmek gibi
sorunlardan da grece kurtarmakta, bu nedenle de kadnlarca benimsenmektedir.
Bylece kadn ev dna kmadndan, bir yandan geleneksel aile modeli ya da mevcut
dzen bozulmadan ilerken, bir yandan da eve giren kazan artmaktadr. te yandan
zellikle kriz dnemlerinde, devlet de, sosyal patlamalara kar bir emniyet sbab
olduundan, bu tr uygulamalarn genilemesine gz yummaktadr.
Enformel ekonominin nedenleri ve sonularna bakarsak;
Gelimekte olan lkelerde enformel ekonominin gelimesi 1970lerdeki krizden nce
balam olmakla birlikte genellikle bu kriz karsnda kendini gsteren ekonomik
yeniden yaplanmann bir paras saylr. Fakat enformel ekonominin gelimesine yol
aan faktrleri daha zgl olarak gstermek gerekir.51 Burada ana neden
gsterilebilir:
1- i rgtlerinin gcne kar reaksiyon:
Enformelleme srecinin bir nedeni firmalarn, rgtl iilerin gcne kar gsterdii
reaksiyondur. Sendikalar sermaye birikimine bir engel saylmtr. Sendikalarn gl
olduu yerde enformel ekonominin daha ok gelitii rahatlkla sylenebilir.
2- Devletin ekonomi zerideki gcne kar reaksiyon:Enformel sektrn bymesinin ikinci genel nedenini devletin ekonomi zerindeki
denetimine gsterilen reaksiyonda aramak gerekir. Devletin getirdii vergi ve sosyal
yardm yklerinden kurtulan firmalar rekabette nemli bir stnlk salamaktadr.
51 Beneria, s. 98.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
40/199
31
3- Gelimemi ve gelimekte olan lkelerin sanayileme sreci:
Uluslararas rekabetin tm lkeler zerindeki etkisi emek maliyetlerini drmeye
ynelik gl bir bask yaratmaktadr. Bu, uluslararas ticarette daha byk pay sahibi
olmak isteyen gelimekte olan lkeler iin zellikle geerlidir.52
Enformel ekonominin bymesinin bununla ilintili bir baka nedenini ise pek ok
gelimekte olan lkenin sanayileme srecinin zelliinde aramak gerekir. Devletin
daha nceden koyduu standartlarn uygulamaya konmas bu lkelerin sanayileme
srecini byk lde sekteye uratacaktr. Dolaysyla sz konusu lkeler
karlatrmal stnlk salamak iin bizzat kendi hukuki kurallarn eitli yntemlere
(serbest blgelerden yasalarn uygulannda geveklie kadar) bavurarak
inemektedirler. Enformel sektrn gelimesinin son nedeni olarak tm dnyada
1970lerin ortasnda yaanan ekonomik kriz gsterilebilir. zellikle gelimekte olan
lkelerde formel istihdam olanaklarnn daralmasyla birlikte her trl ite almaya
hazr byk bir isiz ordusu olumutur.
Enformellemenin dourduu temel sonular ise balk altnda toplamak
mmkndr.
1- Ekonomik organizasyon modelinin deimesi:
Enformelleme srecinin hem dnya ekonomisi zerinde hem de tek tek lkelerin ve
kentlerin ekonomik hayat zerinde ok nemli etkiler yaratt grlmektedir. Her
eyden nce bu sre desentralize bir ekonomik organizasyon modelinin gnmz
dnyasnda nemli bir yer igal etmesini salamtr. Artk dikey brokrasi yaps olan
byk firmalar, rasyonel sanayi ynetiminin son aamas olarak grlmemekte;ekonomik faaliyet alar, firma alar, arac iletmeler baarl bir retim ve datm
alarna dayanmaktadr. Enformel ekonominin formel ekonomi ile balants da taeron
ve fason i yapan benzeri alar kurulmaktadr.
52 Glay Toksz ve erife Trcan zuca, Enformel Sektrdestihdamn vegcnn zellikleri,ktisat Dergisi, Say: 430, Ekim 2002, s.30.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
41/199
32
Bunun sonucunda kk iletmelerin genel ekonomi iinde nemi artmakta, enformel
iletmelerin dnya piyasalarnda araclk eden benzer kk iletmelerle i yapma
potansiyelinin de yksek olduu grlmektedir. Yeni oluan sanayi ynetim modelinde
esnek retim ve desentralize datm alarnn ana damarn enformel iletmelerin
oluturduu sylenebilir.
2- Enformel ekonominin retkenlik zerindeki etkisine iki adan baklabilir. Bir
yandan gelimi retim teknolojileri enformel sektrde daha az kullanld iin emek
retkenlii daha dk olmaktadr. te yandan enformel sektrde sermaye
retkenliinin daha yksek olduu sylenebilir. Byk lekli iletmelerin brokratik
yapsndan doan sabit maliyetler nemli lde azald ve sermaye dorudan doruya
retken yaplara ynlendirilebildii iin sermaye retkenlii artmaktadr. Bu iki trendin
birbirini dengeledii dnlrse, enformel faaliyetleri dk retkenlikle bir tutan
geleneksel yaklam geerliliini kaybetmektedir. 53
Enformelleme srecinin temel sonularndan biri de emek maliyetlerini byk lde
drmesidir. Ancak enformel faaliyetlerin maliyet drc nitelii esas olarak
dorudan cretlerin daha az olmasndan deil, dolaysz cret denilen ve formel sektrde
her alan iin denmesi gereken sosyal yardmlar ve benzeri harcamalarn yknden
kurtulunmu olmasnda yatmaktadr. Ayrca ii alm ve karmnda hukuki ereveleri
getirdii snrlamalarn ortadan kalkmas da enformel sektrde karlln ykselmesine
katkda bulunmaktadr. Sonu olarak enformel sektrde istihdam edilen iiler hem
dk cretle hem de i gvenliinden ve sosyal haklardan yoksun almak zorunda
kalmaktadrlar. 54
3- Enformel sektrn bymesinin toplumsal sonularna gelince, ncelikle ekonomikpazarlk, toplumsal rgtlenme ve politik etki gibi tm alanlarda ii rgtlerinin
gcnn byk lde azaldn belirtmek gerekir. Hukuki kontrolden uzak bir i
ortamnda istikrarsz retim ilikileri iinde, genellikle kk retim birimlerinde ve
53 Toksz ve zuca, s.31.54 Beneria, s. 116.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
42/199
33
evlerde alan enformel iiler dorudan doruya sermaye sahipleriyle deil pek ok
aracyla muhatap olmakta, bundan dolay emek sreci kolektif niteliini yitirerek
alanlarn atomize olmalarna, emek ordusunun ya, cinsiyet, etnik kimlik gibi eitli
faktrlere gre blnmesine tank olunmaktadr.55
alma koullarndaki heterojenlik, alanlarn homojen grup kimliini ortadan
kaldrmaktadr. Evde enformel sektr iin i yapan bir kadn kendisini fabrikada ayn ii
yapan bir iiyle ayn grupta grmemektedir. Bu deien ve gelien ekonomik sre var
olan cinsiyete dayal ayrmcl ihtiyalar dorultusunda kullanmakta, yeniden
retmekte ve glendirmektedir. Sonu olarak enformel sektrde ii kltr formel
sektrde emek egemen sendikalarn yarattndan ok farkldr.
Kadnlarn enformel sektrde istihdam edilmeleri emeklerinin farkl tanmlanmasn
pekitirmektedir. Bu balamda (enformel) emek piyasasna girmeleri, kadnlarn
retimdeki konumunu glendirmekten ok zayflatmaktadr.
Gnmzde dnyann pek ok blgesinde hem bamsz alma, hem de cretli
alma alannda yaratlan istihdamn nemli bir ounluu enformel niteliktedir.
Enformel alanlar kresel retim alarnn ucuz igc kaynan olutururken,
kresellemenin sunduu olanaklardan da yararlanamamaktadr. Enformel ekonominin
nitelikleri u ekilde sralanabilir:
- Esneklik ve Heterojenlik
Enformel ekonomide heterojenlik istihdam statleri, beceriler, verimlilik, dier
sektrlerle ve devletle olan balantlarn eitliini anlatmaktadr. Bu anlamda,
esnekliin doal sonularndan biri olan igc piyasasnn heterojen nitelii cret,
alma koullar ve sosyal korumaya eriim bakmndan birbirinden farkl istihdam
biimleriyle ortaya kmaktadr. Gelimekte olan lkelerde formel ekonomide yaratlan
ilerin ve cretlilerin says snrl kalrken, krsal ve kentsel blgelerde enformel
bamsz alanlar ounluu oluturmaktadr.
55 Emel Emre, Trkiyede alma Yaamnda Kadn , Ankara: KESK, (2004),http://www.bianet.org/2004/10/21/45619.htm, (29 Ocak 2005).
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
43/199
34
Formel iletmelerin rekabet edebilirlii artrmak iin igcn esnekletirmesi ile
formel istihdamn yerini enformel istihdamn gncel biimleri (ksmi sreli, geici
alma brosu araclyla veya dorudan ie alma yntemiyle geici veya belirli sreli,
ar zerine veya bamsz szlemelerle ve taeron iletmeler araclyla istihdam
vb.) almaktadr. Bu nedenle, esneklik igc piyasasnda heterojenlemenin temel
kaynaklarndan biridir. Enformel igc piyasas esnektir ve enformel alma esnek
iletme anlay iin byk bir potansiyel olarak deerlendirilmitir.
- Eretilik ve Gvencesizlik
gvencesi alannda hem gvencenin kapsamnda, hem de yararlanmas beklenen iisaysnda gerileme gzlenmektedir. e alma ve iten karmaya ilikin dzenlemelerin
kapsam dnda enformel alanlarn saysnn artmasyla birlikte i gvencesizlii
yaygnlamaktadr. Haksz iten karma ve ekonomik dalgalanmalar nedeniyle
istihdamn istikrarszlamas karsnda saylar giderek artan iiler korumadan yoksun
kalmaktadr. Enformel alanlar i sal ve gvenliine ilikin olduu kadar, i
sresini ve fazla altrmay snrlandran dzenlemelerin kapsam dnda istihdam
edilmektedir. Bu nedenle, i kazas ve meslek hastalklar karsnda yaanan i
gvensizlii giderek artmaktadr.
Meslek gvencesizlii, igcnn meslek veya kariyer olarak tasarlanm bir
mevkiye eriimden ya da yeteneklerin artrlmas yoluyla yeni bir meslek edinme
frsatlarndan yoksun kalmas anlamna gelmektedir. Meslek gvencesizlii giderek
daha ok iinin ksa aralklarla i deitirmek ve almann yeni yollarn renmek
zorunda kalmasyla ktlemektedir
Teknolojinin, bilgi ve becerilerin, yaam boyu renmeyi gerektirecek biimde hzla
gncelliini yitirmesi karsnda enformel alanlarn ou raklk ve mesleki eitim
kadar, yeni beceriler kazanma ve becerilerini koruma frsatlarndan yoksundur ve ok
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
44/199
35
az kariyere esas beceriler kazanabilmektedir. Bunun iin enformelleen igc
piyasasnda becerilerin yeniden retimi gvencesizlii yksektir.56
Sendikaszlatrma, sosyal taraflarn katlmna dayal kurumlarn anmas ve toplu
pazarln deien yaps igc piyasasnda bamsz sendikalar araclyla
kullanlacak kolektif gc azaltrken temsil gvencesizlii artmaktadr.57
- Eitsizlik ve Kutuplama
Enformelleme igc piyasasnda ve giderek toplumda eitsizlii artrmaktadr.
Eitsizlik, igc piyasasnda istihdam biimleri eitlendirilerek pazarlk gleri
birbirinden ok farkl gruplarn oluturulmasndan domaktadr. Gerekten, ok uluslu
iletmelerde ok sayda geici statde, nitelik gerektirmeyen ve gvence iermeyen
enformel istihdama karlk az sayda srekli statde, yaratclk gerektiren ve gvence
ieren formel istihdam yaratlmas igc piyasasndaki farkllama ve eitsizliin
kaynadr.
Enformel ekonomide istihdamn stat dalm cretli alma ve cretsiz alma olarak
ayrlabilir. 58
- cretli almaEnformel cretli alma, enformel iletmelerde yaplan cretli almay, iletme
dnda veya evde alma ile formel iletmelerdeki enformel almay da ierecek
biimde dier enformel cretli alma biimlerini kapsamaktadr. Enformel
iletmelerde cretli alma, enformel iletmede geleneksel ii olarak istihdam
edilmeye karn, i ilikisinin yazl bir szlemeye dayanmamasn anlatmaktadr. Bu
tr cretli alanlarn byk ounluu geici statde ve gvencesiz alma
ilikilerine bal bulunmaktadr.59
56 Meryem Koray, Kresellemelerlerken Gerileyenler: Ekonomi Karsnda Sosyal, SermayeKarsnda Emek, Piyasa Karsnda Siyasetktisat Dergisi, say:369, Temmuz 1997, s. 21.57 Koray, s. 23.58 Mustafa F. zbilgin and Diana Woodward, Belonging and othernessGender Work andOrganisation, Volume 11, November 2004, s.68.59 Erdut, s. 31.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
45/199
36
letme dnda veya evde alma, bir szlemeye veya belirli bir iveren ya da taeron
iin siparie dayal olarak evde veya iverenin deil, iinin tercih ettii yerde yaplan
almay kapsamaktadr. Evde alma, bamsz alma ile cretli almann kesitii
bir alan oluturmaktadr. Evde alanlar geici ii olarak (iletme dnda alann
setii bir yerde kullanlan gereler, malzemeler veya girdileri kimin saladna
baklmakszn, cret karlnda iverenin siparii zerine bir rn veya hizmet retim
aamasn gerekletirenler) cretli alan statsnde kabul edildii gibi, kendi
hesabna baml alan (sokak satclar, otomobil ofrleri gibi) veya aile alan
olarak cretsiz istihdam statsne de dahil olabilmektedir.
Dier enformel cretli almalarda, grlen iin nitelii (hizmetilik, bekilik gibi)
bakmndan iverenin kiiliinin bir nemi bulunmamakta, sreklilik tamayan iliki
creti iermesine karn, alan cretli deil, esasen bamsz alma ilikisine
dayanmaktadr.Formel iletmelerdeki enformel alma, cret, vergi ve sosyal sigorta
ykmllklerini tanmakszn gerekletirilmektedir. Bu gruptakiler iin cretli
alma statsnde enformelleme bamsz szlemelere tabi olma ve daha az koruma
anlamna gelmektedir. Formel iletmelerdeki enformel istihdam standart d alanlar
da kapsayabilmektedir.
- cretsiz alma
Enformel cretsiz alma; enformel iletmelerin iverenlerini, bamsz almay ve
cretsiz aile almalarn kapsamaktadr. Enformel iletmelerin iverenleri, genellikle
10 veya daha az cretli ii istihdam edebilmektedir. Ancak, iletmeler kaytl olmad
gibi, iilerin alma ilikisi de ou zaman yazl bir szlemeye dayanmamaktadr.
Enformel ekonomide bamsz alma, kendi hesabna baml alma olarak
anlalmaldr.60 Sokak satclar, kendi hesabna baml alanlara rnek olarak
gsterilebilir. Evde alanlarn bir ksm gerekten bamsz almaktadr. Kendi
hammaddelerini satn alr, retir ve satarlar. Ancak, byk ounluu para bana
almaktadr. Hammaddeleri bir arac salar. Hammaddeyi nihai rne ilikin para
60 Erdut, s. 32.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
46/199
37
haline dntrr ve ayn aracya teslim ederler. i olarak kabul edilmemelerine
ramen, alma ilikisi kurmak zorunda olduklar kii dnda retimlerinin baka
alcs yoktur. cretsiz aile almas kendi hesabna baml alanlar yannda ya da
enformel mikro iletmelerde gerekleebilmektedir. cretsiz alma iin asl
sorumluluu genellikle kadnlar stlenmektedir.
Dnya genelinde enformel istihdam rakamlarna gz atlacak olursa, gelimekte
olan lkelerde tarm d enformel istihdam toplam istihdamn yaklak yarsn
oluturmakta, hatta amaktadr. Gerekten, 1994 ile 2000 yllar arasndaki
dnemde Kuzey Afrikada % 48, Latin Amerikada % 51, Asyada % 65 ve Sahra
alt Afrikada % 72ye ulamtr.61 Toplam istihdam iinde enformel istihdamn
oran Sahra alt Afrika lkelerinde en yksek, Orta ve Dou Avrupa ile Bamsz
Devletler Topluluu lkelerinde en dk dzeydedir.
inde enformel ekonomide alanlarn says 2005 yl banda 70 milyona ulamtr.
Enformel istihdam, zellikle angay blgesinde hzla artmaktadr. Bu blgede 1999
ylndan sonra eitli hizmet alanlarnda uzmanlaan 7.820 enformel istihdam brosuna
bal 104.000 alann olduu tahmin edilmektedir. Uluslararas alma rgt
verilerine gre, kentsel enformel ekonominin toplam istihdam iindeki oran Rusya
Federasyonunda (1999) % 4.5, Hindistanda (2000) % 51.3 ve Trkiyede (2000) %
10.2dir.62
Gelimekte olan lkelerdeki kadn istihdamnn % 60tan fazlas enformel ekonomide
gereklemektedir. 1994 ve 2000 dneminde tarm d enformel istihdamda kadnlarn
oran Kuzey Afrikada % 43e, Latin Amerikada % 58e, Asyada % 65e ve Sahra alt
Afrikada % 84e ulamtr. Hindistanda tarm d istihdamdaki kadn igcnn %
86s enformel ekonomidedir.
63
61 UN, The Worlds Women, Trends and Statistics, United Nations Social Statistics and IndicatorsSeries No: 17 NewYork, 2000, s.115.62 Erdut, s. 36.63 UN,The Worlds Women Trends and Statistics, United Nations, s. 118.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
47/199
38
1994 ile 2000 yllar arasndaki dnemde tarm d enformel istihdamn bamsz
alanlar ve cretli alanlar arasndaki dalm; srasyla, Kuzey Afrikada % 62 ve
% 38, Sahra alt Afrikada % 70 ve % 30, Latin Amerikada % 60 ve % 40, Asyada %
59 ve % 41 olmutur.64 Rusya Federasyonunda enformel alanlarn te ikisini mikro
lekli iletmelerin iverenleri oluturmakta ve bu iletmelerin % 78inde en ok be
ii istihdam edilmektedir. inde 1996 ve 1999 yllar arasnda devlet iletmelerindeki
istihdamn toplam istihdam iinde oran % 28e gerilerken, kentsel zel iletmelerdeki
istihdam oran % 70e ve kendi hesabna alanlar ile altrdklar cretli iilerin
oran % 41e ykselmitir. lkedeki deiim zellikle kadn igcn etkilemi ve zel
sektrdeki kk lekli iletmelerde kadn istihdam % 71e ulamtr. Japonyada
1995 nfus saymna gre, 64 milyon toplam istihdamn % 8i kendi hesabna baml
alan, % 7si cretsiz aile alan ve % 1i evde alanlardan olumaktadr.
Japonyada cretsiz aile almasnn tarm, toptan ve perakende ticaret ile yiyecek ve
iecek tedariinde younlat grlmektedir.
Uygulamada kadnlarn genellikle bamsz almay tercih ettikleri grlmektedir.
Tarm d istihdamda bamsz alan kadnlarn oran ykselmektir. Bununla birlikte,
kadnlarn bamsz alma statsndeki istihdam gerek imalat, gerekse hizmetler
sektrnde snrl saydaki niteliksiz ilerde younlamakta ve ounlukla da evde
alma biiminde gereklemektedir. 1990-2000 dneminde gelimekte olan lkelerde
toplam tarm d istihdamda bamsz alanlar arasnda kadnlarn oran, Asyada %
27, Afrikada % 38 ve Latin Amerikada % 51 olmutur. Gelimi lkelerde ise, tarm
d istihdamda bamsz alanlar arasnda kadnlarn oran % 36dr.65
2.1.3.3. gc Piyasasnda Enformellemenin Kadn gc Bakmndan
Ekonomik Sonular
Enformel igc piyasasnda elde edilen gelirler, enformel mikro iletmelerde iveren
olarak ve bamsz almadan, enformel iletmelerde cretli almaya ve iletme
dnda veya evde almaya doru giderek azalma eilimi gstermektedir.
64 Worlds Women Trends and Statistics, United Nations, s. 122.65Toksz ve zuca, s. 37.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
48/199
39
Kadnlarn igc piyasasndaki stats daha ok cinsiyete dayal mesleki ayrmclkla
belirlenmektedir. Enformel igc piyasasnda erkek igc enformel mikro
iletmelerde iveren veya kendi hesabna baml alan, kadn igc ise daha ok
cretsiz aile alan olarak yer almaktadr66. Banglade, Etiyopya, Yunanistan,
Endonezya, Pakistan, Suriye, Tayland ve Trkiye gibi lkelerde bamsz alan
erkekler ile kadnlarn toplam istihdam iindeki oranlar arasndaki fark % 20nin
zerine kmaktadr.67
Gelimekte olan lkelerde kadnlarn igc piyasasna katlmlar genellikle iletme
dnda veya evde yaplan para bana alma biimini almaktadr. Enformel
ekonomide iyeri ve ev ou zaman tek ve ayn yerdir ve alma byk lde ailenin
hogrsn gerektirmektedir. Evde alma dzensiz gelir, uzun alma saatleri, evde
alanlarn ve ailelerinin salna zarar veren zehirli maddelere maruz kalmann yan
sra, toplumsal ortamlardan dlanma ve sosyal korumadan yoksunluk anlamna
gelmektedir. Bununla birlikte, evde alan kadnlar ounlukla kendilerini ii olarak
grmemekte ve asl ilevlerinin ev ilerini yapmak olduunu dnmektedir. Evde
alma kadnlar iin hem gelir elde edebilecekleri, hem de toplumsal ve kltrel olarak
kabul edilebilir bir frsat olarak sunulmaktadr.
zetlemek gerekirse, gnmzde formel ve enformel ekonomi arasndaki balantlar
enformelleme ynnde glenmitir. Enformel istihdamdaki art, esasen formel
istihdamda daralmann ve i ilikilerindeki enformellemenin sonucudur. Gerek formel,
gerekse enformel igc piyasalarnda saylar giderek artan alan yoksullar adil bir
paylamdan dlanmtr. Enformellemenin getirdii eitsizlik, gvencesizlik, eretilik
ve yoksulluu en ar biimde yaayan kadn igc olmutur.
Enformelleme gelimi ve gelimekte olan lkeler arasndaki g, yetkinlik ve kar
farkllklarn artrmaktadr. Dorudan yabanc yatrmlar enformel faaliyetleri ve
66Jeanne Vickers, Women and The World Economic Crisis, Zed Books, London: 1991, s.17.67 Emre, http://www.bianet.org/2004/10/21/45619.htm.
-
8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in
49/199
40
enformel istihdam tevik etmekte, kresel rekabet ve gelimekte olan lkelerin bor
yk ulusal ekonomik ve sosyal politikalar iin eylem alann daraltmaktadr.
gc piyasasnn enformellemesine kar ekonomik bymeyi artran politikalarn
tamamlaycs olarak igc standartlarnn ve sosyal korumann gelitirilmesine nem
top related