kadınlar ve salgıbozar etkilenimi · kadınlar ve salgıbozar etkilenimi prof. dr. Çağatay...

Kadınlar ve Salgıbozar

Etkilenimi

Prof. Dr. Çağatay Güler

Hacettepe Üniversitesi

Tıp Fakültesi

Halk Sağlığı AD

SağlıkBiyolojik çevre

Fizikojeokimyasal

çevre

Sosyal çevre

Hava

Su

Toprak

Radyasyon

Sıcaklık, nem, yağmur, mevsimsel değişiklikler ve

diğer iklim etmenleri

Besinler

Hastalık yapıcı

etkenler

Hastalık taşıyıcı

etkenler

Tarım

Endüstri

Enerji üretimi

Su kullanımı

Sıvı atıklar

Kentleşme

Sağlık hizmetlerinin kalitesi

Çevrenin korunma boyutu

İş çevresi

Kapalı ortam

Çevresel etkilenim

Etki gecikerek ortaya

çıkar

Çok etmenlidir

Etkilenime karşı

duyarlık

farklılıkları vardır

Etki özgül değildir

BiyolojiÇevre

Davranış

Anne ve baba

DöllenmeFetüs

Yenidoğan,

bebek, çocuk

Adölesan

Yetişkin

Yaşlı

Çevre

Fizikojeokimyasal

çevre

Sosyokültürel çevre

Biyolojik çevre

Ekonomik

etmenler

Eğitimsel

etmenler

Ortam sıcaklığı

Nem

Kimyasal

Radyasyon

Toprak ve su

bileşimi

Eğitim ortamı

Kirleticiler

Döllenme,fetüs, yenidoğan, bebek,

çocuk, adölesan…

• “Bütün maddeler zehirdir, zehir

olmayan hiçbirşey yoktur; bir zehiri

emden ayıran uygun dozdur”

• Paracelsus

• “Bireyin duyarlılığı zehri emden ayırt

eder. Toksikolojinin temel dayanağı

bireyin doza cevabıdır”

• S.G.Gilbert

Etkilenimde dozun yanı sıra:

• Etkenin doğası,

• Nereden etkilediği (deri-göz, akciğer, oral)

• Nereden emildiği (dermal, inhalasyon, bağırsak)

• Etkilenim sıklığı (etkilenim sayısı, etkilenimler arası süre)

• Etkilenimin süresi (akut, subakut, kronik)

• Hangi vücut yapılarında ve bölümlerinde dağıldığı (vücut suyu, yağ, kemik)

• Nerede biriktiği

• Metabolizması (hangi maddeye dönüşür, hangi hızda dönüşür)

• Yarılanma ömrü önemlidir. Sözgelimi kurşunun yarılanma ömrü kanda 25 gün, yumuşak dokuda 40 gün, kemikte yirmi yıldır.

• Kadınlar günümüzde işyaşamları dışında

da kimyasallarla en çok karşılaşan grubu

oluşturmaktadır. Bunlar içinde etkilenim

sonucu olumsuzluklar açısından en

tehlikelisi salgıbozarlardır

• Doğurganlığı ve fetal gelişimi doğrudan

etkileyen kirlilik etkenlerine genel olarak

salgıbozarlar denmektedir.

• EPA salgıbozarları “Vücutta homeostaz,

üreme ve gelişme süreçlerinden sorumlu

doğal kan hormonlarının sentezini,

salgılanmasını, taşınmasını,

metabolizmasını, bağlanmasını ya da

ortadan kaldırılmasını etkileyen dış

kaynaklı etkenler” olarak tanımlamaktadır

• Amerikan kadınlarında döllenme ve

gebelikle ilgili sorunlar %40 artarak %11’e

çıktığı belirtilmektedir. 1982 ile 2002

arasında 25 yaşın altındaki olan Amerikan

kadınlarının döllenme ve gebeliği

sürdürme sorunu olanların oranı %4, 3’ten

8, 3’e çıkmıştır. Meme gelişmesi ve adet

görme ile belirgin ergenliğe giriş başlangıç

yaşı giderek düşmektedir.

• Haşerekıran-canlıkıran

• “Pesticide-biocide”

• Salgıbozarlar östrojenik, antiandrojenik,

tiroit, retinoit vb yolakları etkilemektedir.

Nükleer reseptörler, steroit oluşumunda

görev alan hormonlar, nörotransmitter

reseptör ve sistemleri etkiler.

• Bu karmaşık bileşiklerin büyük çoğunluğu besin

zinciriyle canlılar arasında yayılmakta, insanlar

ve avcı hayvanlar gibi besin zincirinin üst

halkasını oluşturan canlılarda birikmektedir.

Etkilenim bunlarla kirlenen suların içilmesi,

besinlerin yenmesi, kirli toprakla temas gibi

yollarla olmaktadır. Canlıkıranlarla çalışan,

endüstriyel kimyasallarla ilgili kimseler üremesel

ve içsalgı sistemi bozuklukları yönünden risk

grubudurlar.

• Salgıbozarların bir bölümü dirençli ve

kalıcı olmaları sağlanacak biçimde

tasarımlanmaktadırlar. Dolayısıyla

canlılardaki etkisi de kalıcı ve daha uzun

süreli olmaktadır. Bunlar kolayca

bozunmayan ve metabolize edilemeyen

maddelerdir. Hatta bazıları metabolizma

ile daha toksik maddelere

dönüşebilmektedirler.

Etkilenim

belirleyicisi

Özellikler

Kirletici Kirleticinin fiziksel ve kimyasal özellikleri; tekli

ya da çoklu kirletici etkilenimleri; kirletici miktar

ve derişimi.

Kirletici kaynağı Doğal ya da sentetik oluşu; endüstri ya da trafik

salınımıyla yayılma; yiyecek, yiyecek ambalajları,

oyuncaklar, elektronik, kozmetik vb tüketici

ürünlerinde bulunup bulunmaması.

Çevresel ortam Hava, su, toprak, toz, yiyecek, tüketici ürünü; tek

ya da birden fazla ortamda bulunması

Etkilenim yolak

ya da yoları

Yeme, içme; soluma; dokunma, deriye bulaşma;

birden fazla yolla olma

Etkilenim yeri Ev, iş, okul, geçerken, açık hava ya da bina içi

Etkilenim sıklığı

ya da süresi

Bir kez, aralıklı ya da sürekli oluş; süre, saniyeler,

dakikalar ya da yaşam boyu.

Etkilenen

topluluk

Yetişkin, delikanlı, çocuk, fetüs; yaşlı, kadın,

erkek, süreğen hastalığı olanlar vb.

Kişisel etkilenim

İçdoz Biyolojik etkili doz

Erken etki

Yapı ya da işlev değişikliği

Klinik hastalık

Çevre Sosyal çevre

Fizikojeokimyasal çevre

Biyolojik çevre

Deri

Solunum sistemi

Sindirim sistemi

İNSAN

Çevre Sosyal çevre

Fizikojeokimyasal çevre

Biyolojik çevre

Deri

Solunum sistemi

Sindirim sistemi

İNSAN İçsalgı sistemi

Boşaltım sistemi

Sinir sistemi

Dolaşım sistemi

Üreme sistemi

Etkilenen

vücut

sistemleri

Çevre Sosyal çevre

Fizikojeokimyasal çevre

Biyolojik çevre

Deri

Solunum sistemi

Sindirim sistemi

İNSAN

Erkek

Embriyo

Fetüs

Çocuk

Delikanlı

Yaşlı

Kadın

Çevre Sosyal çevre

Fizikojeokimyasal çevre

Biyolojik çevre

Deri

Solunum sistemi

Sindirim sistemi

İNSAN

Erkek

Embriyo

Fetüs

Çocuk

Delikanlı

Yaşlı

Kadın

Kırsal kesim

Kentsel kesim

Çevre Sosyal çevre

Fizikojeokimyasal çevre

Biyolojik çevre

Deri

Solunum sistemi

Sindirim sistemi

İNSAN

Erkek

Dölüt

Anne karnındaki bebek

Çocuk

Delikanlı

Yaşlı

Kadın

Kapalı ortam

Açık hava

İş yeri

Gece

Gündüz

Kırsal

kesim

Kentsel

kesim

• Salgıbozarlarla yetişkin etkilenimi bebek

ve fetüs etkileniminden farklı sonuç verir.

Bu nedenle bazı kaynaklar “yetişkin

hastalığının fetal temelleri” ifadesini

kullanmaya başlamıştır.

• (The fetal basis of adult disease)

Çevre Sosyal çevre

Fizikojeokimyasal çevre

Biyolojik çevre

İNSAN

Fiziksel etkenler

Kimyasal etkenler

Su kirliliği

Hava kirliliği

Toprak kirliliği

Uçartozlar, çökelme

Asit yağmuru

Sıvı atıklar

Katı atıklar

Atıklar

Kirli içme ve

kullanma suyuSucul canlılarda besin

zincirinde biyolojik

büyüme

Besinlerin kirlenmesi Sudaki kirleticilerin insanı

etkilemesi

Kirli sularla sulanan ve

topraktan kirleticileri

alan bitkiler

Anneanne

Anne

Baba

Çocuk

Kirli suda yüzme vb.

• - Östrojenler ve androjenler gibi eşey steroit hormonlarını

andırmaları ya da kısmen andırmaları nedeniyle hormon

reseptörlerine bağlanırlar.

• -Doğal hormonların üretimini ve parçalanmasını

değiştirirler.

• -Hormon reseptörlerinin yapımını ve işlevlerini

değiştirirler.

• Salgıbozarlar içsalgı bezine doğrudan zarar vererek de

etkileyebilirler. İçsalgı bezindeki hormon

metabolizmasının yanı sıra karaciğer metabolizmasını

değiştirerek de istenmeyen sonuçlara yol açabilirler.

Salgıbozarlar

Fetüs/Yenidoğan Ergenlik öncesi Ergenlik Yetişkin

Süreçler Rahim içi gelişme;

eşeysel farklılaşma

Adrenal

etkinliğin

ergenlik

öncesindeki gibi

artması

Eşey bezleri

etkinliğin

pubertedeki

gibi artması

Spermogenez;

ovulasyon; prostat,

meme, rahim ve

laktasyonun

hormonal kontrolü

Erkek

hastalıkları

Rahim içi gelişme

geriliği;

kriptoorşidizm;

hipospadias

Erken pubik

kıllanma

Küçük testisler

yüksek FSH;

erken ya da

gecikmiş

puberte

Oligospermi, testis

kanseri; prostat

büyümesi

Kadın

hastalıkları

Rahim içi gelişme

geriliği

Meme

büyümesi;

çevresel

zamansız

ergenlik

belirtileri; erken

puberte

belirtileri

Polikistik over

sendromu;

gecikmiş

ovaryan

döngüler

İyicil meme

hastalığı, meme

kanseri; rahim

fibroidleri;

laktasyon

bozuklukları

Toplumumuzda koruyucu hekimlik uygulamalarının

daha gerçekleştirme aşamasında olduğu konular:

• -Erken ölümlerin önlenmesi, yaşama

süresinin gelişmiş ülkeler düzeyine

çıkarılması, güvenliğin sağlanması

• -Fizik gücün korunması ve geliştirilmesi

• -Mental hijyenin sağlanması

• -Sağlıklı bir toplum oluşturulması olarak

sıralanabilir.

Batı ülkelerinde

• -Sağ kalma, yaşama ve güvenlikten -

performansa

• -Fizik güçten - fiziksel yeterliliğe

• -Mental hijyenden - mental etkinliğe

• -Sağlıklı toplumlardan - sağlıklı çevre ve

politikalara kayma söz konusudur.

Green, W. Lawrence, Prevention and Health Education, Public anod Preventive Medicine (John m.

Last, Robert B. Wallace Eds), Prentice Hall International Inc. NewYork 1992)