kadınlar ve salgıbozar etkilenimi · kadınlar ve salgıbozar etkilenimi prof. dr. Çağatay...
TRANSCRIPT
Kadınlar ve Salgıbozar
Etkilenimi
Prof. Dr. Çağatay Güler
Hacettepe Üniversitesi
Tıp Fakültesi
Halk Sağlığı AD
SağlıkBiyolojik çevre
Fizikojeokimyasal
çevre
Sosyal çevre
Hava
Su
Toprak
Radyasyon
Sıcaklık, nem, yağmur, mevsimsel değişiklikler ve
diğer iklim etmenleri
Besinler
Hastalık yapıcı
etkenler
Hastalık taşıyıcı
etkenler
Tarım
Endüstri
Enerji üretimi
Su kullanımı
Sıvı atıklar
Kentleşme
Sağlık hizmetlerinin kalitesi
Çevrenin korunma boyutu
İş çevresi
Kapalı ortam
Çevresel etkilenim
Etki gecikerek ortaya
çıkar
Çok etmenlidir
Etkilenime karşı
duyarlık
farklılıkları vardır
Etki özgül değildir
BiyolojiÇevre
Davranış
Anne ve baba
DöllenmeFetüs
Yenidoğan,
bebek, çocuk
Adölesan
Yetişkin
Yaşlı
Çevre
Fizikojeokimyasal
çevre
Sosyokültürel çevre
Biyolojik çevre
Ekonomik
etmenler
Eğitimsel
etmenler
Ortam sıcaklığı
Nem
Kimyasal
Radyasyon
Toprak ve su
bileşimi
Eğitim ortamı
Kirleticiler
Döllenme,fetüs, yenidoğan, bebek,
çocuk, adölesan…
• “Bütün maddeler zehirdir, zehir
olmayan hiçbirşey yoktur; bir zehiri
emden ayıran uygun dozdur”
• Paracelsus
• “Bireyin duyarlılığı zehri emden ayırt
eder. Toksikolojinin temel dayanağı
bireyin doza cevabıdır”
• S.G.Gilbert
Etkilenimde dozun yanı sıra:
• Etkenin doğası,
• Nereden etkilediği (deri-göz, akciğer, oral)
• Nereden emildiği (dermal, inhalasyon, bağırsak)
• Etkilenim sıklığı (etkilenim sayısı, etkilenimler arası süre)
• Etkilenimin süresi (akut, subakut, kronik)
• Hangi vücut yapılarında ve bölümlerinde dağıldığı (vücut suyu, yağ, kemik)
• Nerede biriktiği
• Metabolizması (hangi maddeye dönüşür, hangi hızda dönüşür)
• Yarılanma ömrü önemlidir. Sözgelimi kurşunun yarılanma ömrü kanda 25 gün, yumuşak dokuda 40 gün, kemikte yirmi yıldır.
• Kadınlar günümüzde işyaşamları dışında
da kimyasallarla en çok karşılaşan grubu
oluşturmaktadır. Bunlar içinde etkilenim
sonucu olumsuzluklar açısından en
tehlikelisi salgıbozarlardır
• Doğurganlığı ve fetal gelişimi doğrudan
etkileyen kirlilik etkenlerine genel olarak
salgıbozarlar denmektedir.
• EPA salgıbozarları “Vücutta homeostaz,
üreme ve gelişme süreçlerinden sorumlu
doğal kan hormonlarının sentezini,
salgılanmasını, taşınmasını,
metabolizmasını, bağlanmasını ya da
ortadan kaldırılmasını etkileyen dış
kaynaklı etkenler” olarak tanımlamaktadır
• Amerikan kadınlarında döllenme ve
gebelikle ilgili sorunlar %40 artarak %11’e
çıktığı belirtilmektedir. 1982 ile 2002
arasında 25 yaşın altındaki olan Amerikan
kadınlarının döllenme ve gebeliği
sürdürme sorunu olanların oranı %4, 3’ten
8, 3’e çıkmıştır. Meme gelişmesi ve adet
görme ile belirgin ergenliğe giriş başlangıç
yaşı giderek düşmektedir.
• Haşerekıran-canlıkıran
• “Pesticide-biocide”
• Salgıbozarlar östrojenik, antiandrojenik,
tiroit, retinoit vb yolakları etkilemektedir.
Nükleer reseptörler, steroit oluşumunda
görev alan hormonlar, nörotransmitter
reseptör ve sistemleri etkiler.
• Bu karmaşık bileşiklerin büyük çoğunluğu besin
zinciriyle canlılar arasında yayılmakta, insanlar
ve avcı hayvanlar gibi besin zincirinin üst
halkasını oluşturan canlılarda birikmektedir.
Etkilenim bunlarla kirlenen suların içilmesi,
besinlerin yenmesi, kirli toprakla temas gibi
yollarla olmaktadır. Canlıkıranlarla çalışan,
endüstriyel kimyasallarla ilgili kimseler üremesel
ve içsalgı sistemi bozuklukları yönünden risk
grubudurlar.
• Salgıbozarların bir bölümü dirençli ve
kalıcı olmaları sağlanacak biçimde
tasarımlanmaktadırlar. Dolayısıyla
canlılardaki etkisi de kalıcı ve daha uzun
süreli olmaktadır. Bunlar kolayca
bozunmayan ve metabolize edilemeyen
maddelerdir. Hatta bazıları metabolizma
ile daha toksik maddelere
dönüşebilmektedirler.
Etkilenim
belirleyicisi
Özellikler
Kirletici Kirleticinin fiziksel ve kimyasal özellikleri; tekli
ya da çoklu kirletici etkilenimleri; kirletici miktar
ve derişimi.
Kirletici kaynağı Doğal ya da sentetik oluşu; endüstri ya da trafik
salınımıyla yayılma; yiyecek, yiyecek ambalajları,
oyuncaklar, elektronik, kozmetik vb tüketici
ürünlerinde bulunup bulunmaması.
Çevresel ortam Hava, su, toprak, toz, yiyecek, tüketici ürünü; tek
ya da birden fazla ortamda bulunması
Etkilenim yolak
ya da yoları
Yeme, içme; soluma; dokunma, deriye bulaşma;
birden fazla yolla olma
Etkilenim yeri Ev, iş, okul, geçerken, açık hava ya da bina içi
Etkilenim sıklığı
ya da süresi
Bir kez, aralıklı ya da sürekli oluş; süre, saniyeler,
dakikalar ya da yaşam boyu.
Etkilenen
topluluk
Yetişkin, delikanlı, çocuk, fetüs; yaşlı, kadın,
erkek, süreğen hastalığı olanlar vb.
Kişisel etkilenim
İçdoz Biyolojik etkili doz
Erken etki
Yapı ya da işlev değişikliği
Klinik hastalık
Çevre Sosyal çevre
Fizikojeokimyasal çevre
Biyolojik çevre
Deri
Solunum sistemi
Sindirim sistemi
İNSAN
Çevre Sosyal çevre
Fizikojeokimyasal çevre
Biyolojik çevre
Deri
Solunum sistemi
Sindirim sistemi
İNSAN İçsalgı sistemi
Boşaltım sistemi
Sinir sistemi
Dolaşım sistemi
Üreme sistemi
Etkilenen
vücut
sistemleri
Çevre Sosyal çevre
Fizikojeokimyasal çevre
Biyolojik çevre
Deri
Solunum sistemi
Sindirim sistemi
İNSAN
Erkek
Embriyo
Fetüs
Çocuk
Delikanlı
Yaşlı
Kadın
Çevre Sosyal çevre
Fizikojeokimyasal çevre
Biyolojik çevre
Deri
Solunum sistemi
Sindirim sistemi
İNSAN
Erkek
Embriyo
Fetüs
Çocuk
Delikanlı
Yaşlı
Kadın
Kırsal kesim
Kentsel kesim
Çevre Sosyal çevre
Fizikojeokimyasal çevre
Biyolojik çevre
Deri
Solunum sistemi
Sindirim sistemi
İNSAN
Erkek
Dölüt
Anne karnındaki bebek
Çocuk
Delikanlı
Yaşlı
Kadın
Kapalı ortam
Açık hava
İş yeri
Gece
Gündüz
Kırsal
kesim
Kentsel
kesim
• Salgıbozarlarla yetişkin etkilenimi bebek
ve fetüs etkileniminden farklı sonuç verir.
Bu nedenle bazı kaynaklar “yetişkin
hastalığının fetal temelleri” ifadesini
kullanmaya başlamıştır.
• (The fetal basis of adult disease)
Çevre Sosyal çevre
Fizikojeokimyasal çevre
Biyolojik çevre
İNSAN
Fiziksel etkenler
Kimyasal etkenler
Su kirliliği
Hava kirliliği
Toprak kirliliği
Uçartozlar, çökelme
Asit yağmuru
Sıvı atıklar
Katı atıklar
Atıklar
Kirli içme ve
kullanma suyuSucul canlılarda besin
zincirinde biyolojik
büyüme
Besinlerin kirlenmesi Sudaki kirleticilerin insanı
etkilemesi
Kirli sularla sulanan ve
topraktan kirleticileri
alan bitkiler
Anneanne
Anne
Baba
Çocuk
Kirli suda yüzme vb.
• - Östrojenler ve androjenler gibi eşey steroit hormonlarını
andırmaları ya da kısmen andırmaları nedeniyle hormon
reseptörlerine bağlanırlar.
• -Doğal hormonların üretimini ve parçalanmasını
değiştirirler.
• -Hormon reseptörlerinin yapımını ve işlevlerini
değiştirirler.
• Salgıbozarlar içsalgı bezine doğrudan zarar vererek de
etkileyebilirler. İçsalgı bezindeki hormon
metabolizmasının yanı sıra karaciğer metabolizmasını
değiştirerek de istenmeyen sonuçlara yol açabilirler.
Salgıbozarlar
Fetüs/Yenidoğan Ergenlik öncesi Ergenlik Yetişkin
Süreçler Rahim içi gelişme;
eşeysel farklılaşma
Adrenal
etkinliğin
ergenlik
öncesindeki gibi
artması
Eşey bezleri
etkinliğin
pubertedeki
gibi artması
Spermogenez;
ovulasyon; prostat,
meme, rahim ve
laktasyonun
hormonal kontrolü
Erkek
hastalıkları
Rahim içi gelişme
geriliği;
kriptoorşidizm;
hipospadias
Erken pubik
kıllanma
Küçük testisler
yüksek FSH;
erken ya da
gecikmiş
puberte
Oligospermi, testis
kanseri; prostat
büyümesi
Kadın
hastalıkları
Rahim içi gelişme
geriliği
Meme
büyümesi;
çevresel
zamansız
ergenlik
belirtileri; erken
puberte
belirtileri
Polikistik over
sendromu;
gecikmiş
ovaryan
döngüler
İyicil meme
hastalığı, meme
kanseri; rahim
fibroidleri;
laktasyon
bozuklukları
Toplumumuzda koruyucu hekimlik uygulamalarının
daha gerçekleştirme aşamasında olduğu konular:
• -Erken ölümlerin önlenmesi, yaşama
süresinin gelişmiş ülkeler düzeyine
çıkarılması, güvenliğin sağlanması
• -Fizik gücün korunması ve geliştirilmesi
• -Mental hijyenin sağlanması
• -Sağlıklı bir toplum oluşturulması olarak
sıralanabilir.
Batı ülkelerinde
• -Sağ kalma, yaşama ve güvenlikten -
performansa
• -Fizik güçten - fiziksel yeterliliğe
• -Mental hijyenden - mental etkinliğe
• -Sağlıklı toplumlardan - sağlıklı çevre ve
politikalara kayma söz konusudur.
Green, W. Lawrence, Prevention and Health Education, Public anod Preventive Medicine (John m.
Last, Robert B. Wallace Eds), Prentice Hall International Inc. NewYork 1992)