Baþvuru Kitabý (Arbeitshilfen 172)

Almanya’daHristiyanlar ve Müslümanlar

23 Eylül 2003

Yayýmlayan:Almanya Katolik Ruhani Meclisi Sekreterliði(Sekretariat der Deutschen Bischofskonferenz)Bonner Talweg 177, 53129 Bonn

.

Ýçindekiler

Önsöz...................................................................................................7

Bölüm I: Algýlamaktan Temasa

1. Almanya’daki Ýslam’ý algýlamak .........................................9

1.1 Ýslami mevcudiyetin geliþimi ..................................................9

1.1.1 Almanya’daki islami mevcudiyetin en eski tanýklýklarý ..........91.1.2 Ýslami mevcudiyetin geldikleri ülkelere göre profili .............101.1.3 Göçmen iþçi Ýslamýndan Almanya’daki Ýslama .....................12

1.2 Ýslamiyette birlik ve çeþitlilik .............................................13

1.2.1 Ýslami cemaatin birliði ..........................................................131.2.2 Sünniler ve Þiiler ...................................................................141.2.3 Ýslami Mezhepler ..................................................................191.2.4 Diðer islami gruplar ..............................................................211.2.5 Aleviler .................................................................................231.2.6 Ýslami Tasavvuf .....................................................................25

1.3 En önemli islami kuruluþlar ...............................................27

1.3.1 Arap özellikleri taþýyan Ýslam ...............................................291.3.2 Fars özellikleri taþýyan Ýslam ................................................311.3.3 Türk özellikleri taþýyan Ýslam ................................................311.3.4 Federal Almanya Ýslam Konseyi /

Islamischer Weltkongress ve Federal Almanya Müslümanlarý Merkez Konseyi ................42

1.4 Ayrýlýk ile Entegrasyon arasýnda .......................................46

1.4.1 Hukuki ve sosyal yönler ........................................................461.4.2 Dini yönler ............................................................................50

3

2. Ýman ve Eylem - müslümanlarýn ve hristiyanlarýn ortak ve farklý yanlarý nelerdir? ........................................53

2.1 Ýman ve Yaþam Düzeni olarak Ýslamiyet ...........................53

2.1.1 Ýslamiyet: Ýmanla Tanrý’ya teslimiyet ...................................542.1.2 Ýman ve yaþam düzeni olarak islamiyetin kaynaklarý ...........552.1.3 Ýman açýklamasý (Amentü) ....................................................572.1.4 Temel dini görevler ...............................................................672.1.5 Cihada katýlma mecburiyeti? ................................................702.1.6 Þeriat kavramý .......................................................................742.1.7 Evlilik, aile, cinsellik ve doðum kontrolü .............................772.1.8 Ölüm .....................................................................................822.1.9 Demokrasi ve insan haklarý ...................................................86

2.2 Hristiyan Ýman Açýklamasýnýn temel yapýsý ......................90

2.2.1 Tek Tanrý’ya iman .................................................................902.2.2 Tanrý’nýn insanlarla öyküsü ...................................................912.2.3 Tanrý’nýn Nasýralý Ýsa’da kendini açýnlamasý ........................932.2.4 Üçlübir Tanrý .........................................................................952.2.5 Kilise: „Tanrý’nýn yeryüzünde saðaltýcý etkinliðinin

„iþaret ve aracý“ .....................................................................96

2.3 Hristiyan imanýnýn temel ifadelerine islamiyetin tepkisi ...97

2.3.1 Yaratýcý Tanrý .........................................................................972.3.2 Ýnsan: Tanrý’nýn benzeri deðil, aksine sorumlu vekili ...........972.3.3 Tanrý, Günah ve Kurtuluþ ......................................................982.3.4 Tanrý, Nasýralý Ýsa ve Kutsal Ruh ..........................................992.3.5 Ýslam ümmetinin görevi ......................................................100

2.4 Ýslam ve hristiyan inançlarýndaki ortak yönlerdeki farklýlýklar ............................................101

2.4.1 Tanrý’nýn Vahyi ...................................................................1012.4.2 Kurtuluþ Yolu ......................................................................1032.4.3 Tanrý karþýsýnda insan ..........................................................103

4

3. Toplumumuzda Hristiyanlar ve Müslümanlar ...............104

3.1 Almanya’da islami dinsel yaþam ......................................104

3.1.1 Anayasadaki inanç özgürlüðü .............................................1043.1.2 Kelime-i Þehadet, namaz, zekat, hac ve oruç ......................1053.1.3 Camilerin islami yaþam için önemi .....................................108

3.2 Ýslami iman ve yaþam düzeninin ayrýntýlarý ....................110

3.2.1 Cami inþaatý ve ezan ............................................................1103.2.2 Yiyecek kurallarý .................................................................1123.2.3 Cenaze ve defin kurallarý ...................................................1133.2.4 Kýyafet kurallarý ..................................................................1143.2.5 Ýslam hukukunda kadýnýn konumu ......................................116

3.3 Ýslami Mevcudiyet - Kilise için bir meydan okuma ........120

3.3.1 Hristiyanlýk-Ýslamiyet temasý ..............................................1203.3.2 Temasýn yönleri ..................................................................1263.3.3 Katolik anaokullarýnda müslüman çocuklar ........................1323.3.4 Özel katolik okullarý ...........................................................1343.3.5 Katolik din dersinin konusu olarak islamiyet ......................1363.3.6 Diyaloðun konularý: Deðerler diyaloðu ..............................138

3.4 Hristiyan ve müslümanlarýn laik devlette ortak yaþamlarý ..141

Bölüm II: Detaylý Konular

◆ Huzurevi .....................................................................................145◆ Sünnet .........................................................................................148◆ Defin ...........................................................................................153◆ Ýslamiyette ve hristiyanlýkta ibadet .............................................157◆ Katolikler ve müslümanlar arasýndaki evlilikler .........................162◆ Çokdinli ibadet törenleri .............................................................173◆ Ýslami bayramlar .........................................................................178

5

◆ Cezaevi ve Mahkumiyet .............................................................180◆ Din deðiþtirme / Vaftiz ................................................................185◆ Baþörtüsü ....................................................................................193◆ Hastane .......................................................................................197◆ Cami inþaatý ................................................................................203◆ Ezan ............................................................................................207◆ Ýslami kuruluþlarýn hukuki statüleri ............................................214◆ Ýnanç özgürlüðü ..........................................................................218◆ Umuma açýk okullarda müslümanlar için din dersi ....................223◆ Hayvanlarýn helal kesimi ............................................................227

Ek

Kiþi Ýndeksi .....................................................................................231Terimler Ýndeksi .............................................................................232Seçilmiþ literatür (Almanca) ..........................................................235

6

Önsöz

Almanya’daki islami mevcudiyetin Kilise, Devlet ve toplum için artanönemi karþýsýnda Almanya Ruhani Meclisi’nin (Episkoposlar Konfe-ransý) sekreteryasý yaklaþýk 20 yýl önce, 1993 yýlýnda ikinci baskýsý dayapýlmýþ olan „Christen und Muslime in Deutschland - Eine pastoraleHandreichung“ (Almanya’da Hristiyanlar ve Müslümanlar - Pastoralbaþvuru kitabý) adý altýnda bir kitap yayýnlamýþtý. O zamandan beriAlmanya’nýn dini coðrafyasý belirgin deðiþikliðe uðradý: Bir taraftanmüslümanlarýn sayýsý ve islami kuruluþlarýn çeþitliliði artýþ gösterdi.Diðer yandan hristiyanlýktan uzaklaþan ve kendini hiçbir dine dahilgörmeyen insanlarýn sayýsýnda da artýþ oldu.

Bu þartlar içinde din konusu Alman toplumunda gitgide artan bir ilgigörmektedir. Ancak bu yalnýzca, çoðu Alman kentlerinde hristiyanla-rýn, baþka inanç sahiplerinin ya da inançsýzlarýn birebir komþusu du-rumuna gelmiþ olan dünya dini Ýslamiyet için geçerli deðildir. Aynýzaman içinde yaþanan bu yakýnlýk ve yabancýlýk deneyimi islamiyetkonusundaki yayýnlarýn sýçrama gösterir þekilde artýþýna yolaçmýþtýr.Herþeyden önce gerekli olan ise insani temastýr; bu ise ancak bütüntaraflar buna açýk olurlarsa gerçekleþebilir. Hem hristiyanlar hem demüslümanlar arasýnda, dostça bir birlikte yaþam ve hem kendi arala-rýnda hem de dinsel inancý olmayan vatandaþlarý da gözönünde bulun-durarak, deðerlere sahip çýkan ancak dini inançlar karþýsýnda tarafsýzkalan bir devlette birlikte yaþamýn gerekli þartlarý hakkýnda verimli birtemasýn önþartý olarak anlaþmalarý gerektiði görüþü yaygýnlaþmaktadýr.

Almanya Ruhani Meclisi bu nedenle Almanya’da Hristiyanlar ve Müs-lümanlar adlý baþvuru kitabýnýn, deðiþen þartlarý olabildiðince dikkatealmýþ olan yeni versiyonunu yayýnlamaktadýr:

Okur kitabýn 1. bölümünde olabildiðince kýsa ve enformatik bir toplubakýþ bulacaktýr. Bu bölüm Almanya’daki Ýslamiyetin hem tarihi, teo-lojik ve siyasi çeþitliliði hem de önemli inanç ifade ve uygulamalarýhakkýnda bilgilendirmeyi amaçlamaktadýr. Kitap bu noktada - güvenhissi veren kendi dinine ve dinsel pratiðine baðlýlýktan kýsmen ya da

7

tamamen uzaklaþmýþ olduðu için - islamiyete çekingen ve hatta bazenanlayýþsýzlýkla bakan okuyucuya yol gösteren bir yardým olmayý daamaçlamaktadýr. Bununla ilgili olan okuyucu ayný zamanda islamiye-tin inanç ifadeleriyle farklý ve ortak yönleri açýsýndan karþýlaþtýrma ya-pabileceði þekilde Hristiyanlýðýn temel iman içeriðinin bir sunumunuda bulacaktýr.

Okur 2. bölümde - terimlere göre düzenlenmiþ þekilde - bilinmesiKatolik Kilisesi’nin belli dinsel etkinlik alanlarýnda ve genel olarakdevlet ve toplumda hristiyan ve müslümanlarýn temaslarýnýn baþarýlýolmasý için özel öneme sahip önemli detay konularý öðrenebilir.

8

Bölüm I: Algýlamaktan Temasa

1. Almanya’daki Ýslamiyeti algýlamak

1.1 Ýslami mevcudiyetin geliþimi

1.1.1 Ýslami mevcudiyetin en eski tanýklýklarý

(1) Batý ve Ortaavrupa ülkeleri ile yüzyýllarca Ýspan-ya’da, Sicilya’da ve daha sonra Güneydoðu Avrupa’daaskeri, siyasi ve kültürel açýdan temas ettikleri Ýslam dün-yasý arasýndaki çok çeþitli iliþkilere karþýn, Almanya’daislami yaþama iliþkin mevcut kayýtlar 20. yüzyýlýn ortala-rýna kadar çok azdýr. Almanya’da yaþamýþ ve burada öl-müþ ilk müslümanlarý, Brake bei Lemke ve Hannover’de-ki 17. yüzyýlýn sonlarýndan kalma mezartaþlarý hatýrlat-maktadýr. Bunlar Osmanlý Ýmaparatorluðu’ndan savaþ e-sirleriydi ya da Türklere karþý yapýlan savaþlarla baðlan-týlý olarak Almanya’ya gelmiþlerdi.1

(2) Günümüze kadar kalmýþ en eski müslüman me-zarlýðý, 1798 yýlýnda Berlin’de defnedilmiþ olan beþ Os-manlý diplomatýn mezar yerlerinin deðiþtirilmesinin ge-rektiði 1866 yýlýnda kurulmuþtur. Berlin-Wünsdorf’takiMoscheestraße (Cami Caddesi), Birinci Dünya Savaþý sý-rasýnda müttefik devletler ordularýna mensup müslümanesirler için orada 1915 yýlýnda inþa edilmiþ olan ahþap ca-miyi hatýrlatýr. Günümüze dek ayakta kalmýþ olan en eskiiki minareli daha büyük cami 1925 yýlýnda Berlin-Wilmersdorf’ta açýlmýþtýr. Kurucular olarak bugünkü Pa-kistan’da yerleþik Ahmediler tarikatýnýn taraftarlarý et-kindiler.2 Berlin ve çevresinde yaklaþýk 40 ulustan tahmi-

1 bkz. Lemmen, Thomas: Muslime in Deutschland. Eine Herausfor-derung für Kirche und Gesellschaft, Baden-Baden, 2001, s. 17 vd.

2 bkz. 1. Bölüm, 1.2.4

9

Almanya’daislami mev-cudiyetinbaþlangýcý

nen 1800 müslümandan - sürgünler, mülteciler, aydýnlar -oluþan bir topluluk içinde geliþen islami cemaat yaþamý,Ýkinci Dünya Savaþý’ndan sonraya eriþemedi. Savaþtansonra Ahmediler tarikatý Almanya’daki aktivitelerine ye-niden baþladý. Savaþ sýrasýnda Alman ordusunda yeralmýþmüslümanlar için 1958 yýlýnda Münih’te „Almanya Fe-deral Cumhuriyetindeki müslüman mülteciler ruhani ida-resi“ adýyla kayýtlara geçen dernek kuruldu.

(3) 50’li yýllarýn sonuna kadar yeralan bu az sayýdakiaktivitelerden dolayý Almanya’da islami bir mevcudiyet-ten bahsetmek olanaðý yoktur.3 Bütün bunlar 1945 sonra-sýnda ticari ve sosyal þartlarýn dünya çapýnda deðiþimgöstermesine kadar yalnýzca özel þartlarýn ve islam dünya-sýyla islamdýþý dünyanýn askeri, diplomatik, ticari ve herhalükarda kültürel ve bilimsel iliþkilerin gerektirdiði du-rumlardý.

1.1.2 Ýslami mevcudiyetin geldikleri ülkelere göre profili

(4) 20. yüzyýlýn 60’lý yýllarýndan itibaren bu görünümbelirgin þekilde bir deðiþime uðradý. Fazladan iþgücüne du-yulan gereksinim nedeniyle 50’li yýllarýn sonunda yoðunbir iþgücü göçü baþladý. Gelen göçmen iþçiler arasýndaTürkiye (1961), Fas (1963) ve Tunus’la (1965) yapýlan ant-laþmalar nedeniyle çok sayýda müslüman da yeraldý. Ozaman Almanya’da büyük çapta ve dinamik bir geliþimgösteren islami bir mevcudiyet ilk kez oluþtu. Göçmen iþ-

3 Özellikle, Prusya’da 1731 ya da 1739 yýllarýnda islami bir cemaatinkurulmuþ olduðu þeklinde sýkça karþýmýza çýkan iddia her türlü daya-naktan yoksundur. Bu „geçmiþ uydurmasý“ hakkýnda hiçbir tarihi ka-yýt yoktur, yalnýzca edebi bir kayýt vardýr, o da Jochen Kleppers’in„Der Vater“ isimli romanýdýr, bkz. Wohlrab-Sahr, Monika: Konver-sion zum Islam in Deutschland und den USA, Frankfurt/Main; NewYork; Campus Verlag, 1999, S. 29-33.

10

Ýþgöçüsonucu deðiþimler

çilerin en büyük bölümü Türkiye’den gelenlerdi. Günü-müzde en az 2,5 milyon Türk kökenli müslüman Alman-ya’daki islami nüfusun büyük çoðunluðunu teþkil etmek-tedirler.4

(5) Ýþçi göçü günümüzdeki islami mevcudiyetin be-lirleyici nedenini oluþturmaktadýr. Bunun yanýnda yeralanbaþka faktörler de vardýr. Dünyanýn bir çok ülkesindeki,özellikle Ortadoðu, Afrika, Asya ve ayrýca GüneydoðuAvrupa’daki çekiþme ve çatýþmalarýn þiddetlenmesi, müs-lümanlarýn siyasi nedenlerden dolayý göç etmelerine deyolaçmýþtýr. Bu þekilde Türkiye’den iþgücünün yanýsýramülteciler de gelmiþtir. Bu 1980 yýlýndaki askeri darbeyitakip eden yýllar ve daha çok zaman zaman içsavaþ görü-nümü alan Türk-Kürt çatýþmasý için geçerlidir. Þu sýralar-da Almanya’da çoðunluðu müslüman olan 180.000 kadarBosnalýnýn çoðunluðu savaþ nedeniyle gelen mülteciler-dir. Yaklaþýk 125.000 Ýranlýdan birçoðu da Þubat 1979 Ýs-lam Devrimi’nden sonra Almanya’ya sýðýnmýþ olanlardýr.

(6) Günümüzde Almanya’da yaklaþýk 3,3 milyon müs-lüman yaþamaktadýr. Bu sayý, nüfus sayýmýnýn 1,65 milyonmüslümaný gösterdiði 1987 yýlýna göre iki kat fazladýr.Benzer þekilde dinamik bir geliþim gösteren islami mev-cudiyet Batý’mýzdaki komþu ülkelerde de görülmektedir.Fransa’daki müslümanlar daha çok Kuzey Afrika, BüyükBritanya’dakiler ise daha çok Hint-Pakistan kökenlidir-ler; bu her iki durumda da önceleri bu devletlerin sömür-geleþtirdikleri ülkelerden göç hareketlerinin sonucudur.

4 Almanya’daki müslümanlar hakkýnda istatistiki bilgiler için, bkz. Fede-ral Hükümet’in yanýtý: Islam in Deutschland, Deutscher Bundestag, 14.Wahlperiode, Drucksache 14/4530, 8. November 2000. 1987 yýlýndakiNüfus Sayýmý haricinde bilgiler yalnýzca vatandaþlýða dayalý olarakalýnmaktaydý. Bu nedenle dini mensubiyet hakkýndaki güncel bilgi-lere yalnýzca dolaylý yoldan eriþilebilir, yani bütün veriler tahminidir.

11

Müslüman-larýn siyasinedenlerlegeliþi

Almanya’-daki müs-lümanlarýnsayýlarý vememleketle-ri

(7) Almanya’daki müslümanlarýn yaklaþýk %75’inintek bir ülke - Türkiye - kökenli olmalarýna karþýn, hemenhemen bütün islam dünyasýnýn mevcut olduðu gözardý e-dilemez. Yalnýzca en önemli ülkeleri sýralayacak olursak,Yugoslavya’nýn ardýlý ülkelerin yanýsýra müslümanlar Ýran,Fas, Afganistan, Lübnan, Irak ve Pakistan’dan da gel-mektedirler.

1.1.3 Göçmen iþçi Ýslamýndan Almanya’daki Ýslama

(8) Ýslam dini hýzlý artan mevcudiyetine raðmen Al-manya’da baþlangýçta pek öne çýkmamaktaydý. Almanlargibi göçmen iþçiler de önceleri kýsa zaman sonra vatanla-rýna geri döneceklerini düþünüyorlardý. Dinsel ihtiyaçlarýnýkarþýlamak için - genellikle iþçi dernekleri çerçevesindesaðlanan - ibadet edebilme olanaðý kendilerine yeterli ge-liyordu. Namaz için gerekli asgari þartlar - ister evde isteriþyerinde olsun - bir seccade ya da yere serilmiþ bir gaze-te ile saðlanan zeminin temizliði, gerekirse tekrar abdest-le saðlanmasý gereken namaz kýlanýn temizliði ve Mek-ke’ye yönelik kýbleyi olabildiðince doðru tesbit edebilmekiçin gösterilecek dürüst çabadýr.

(9) Avrupa Topluluðu’nun üyeleri 1973 yýlýnda iþçigöçünü sona erdirmek konusunda anlaþmaya vardýlar. Buþekilde Almanya ile iþçi gönderen ülkeler arasýnda iþçile-rin rotasyonu çerçevesinde sýnýrlý süreli iþ sözleþmeleri-nin ardarda eklenmesi olanaðý sona erdi. Ýþgücü alýmýnýndurdurulmasý geniþ kapsamlý deðiþimlere neden oldu. Oandan itibaren birçok „misafir iþçi“ Almanya’da uzun sü-reli bir yaþam sürmeye karar verip, eþleri ve çocuklarýnýda yanlarýna aldýlar. Müslüman iþçilerin sýnýrlý süreli gö-çünden müslüman ailelerin göçü doðdu. Namaz þartlarý-na uymak artýk onlara yeterli gelmez oldu. Bunun yanýn-da çocuklarýn dini eðitim gereksinimi ve islam inancýnýnkurallarýna uygun bir yaþam þekli isteði yeraldý. Alman-

12

Göçmen iþçialýmýnýndurduruluþuve sonuçlarý

Aile birleþi-mi

ya’daki islam öncelikle kamuoyunda göze çarpmayan bir„göçmen iþçi islamýyken“, 1973 yýlýndan itibaren kamu-oyunda mevcut bir islama, „Almanya’daki Ýslam’a“ dö-nüþmeye baþladý. Bu geliþimdeki en önemli adým, müs-lümanlarýn artan dinsel gereksinimlerine uygun bir islamialtyapýyý kurmayý baþarmýþ olmalarýdýr.

(10) Bu geliþimin öne çýkan noktalarý 1973 öncesindeseyrek, 1973’ten beri ise çok sayýda kurulmuþ olan camidernekleridir. Bunlar yöresel birlikler ve ülke çapýnda çatýfederasyonlarda birleþmiþlerdir. Ýslami yasa, yani þeriatagöre bir yaþam þeklinin gerektirdiklerini gözönüne ala-rak, bir bölümü ticari özellikte olan çok çeþitli aktivitelergeliþtirmektedirler. Bu þekilde camilerin çevresinde diniyayýnlar, dini açýdan helal yiyecekler veya islami gelene-ðe uygun giysiler konusuna yönelik ilk iþyerleri açýlmýþ-týr. Bazý kuruluþlar cami dýþýnda çeþitli eðitim kurumlarýda iþletmektedirler. Bunun da ötesinde bazý büyük camidernekleri kendi yayýnlarýný Almanca olarak da yayýnla-maya baþlamýþlardýr. Almanya’daki islami yaþamý islamigözle tanýmayý isteyen kiþi, enaz 24 Almanca islamigazete ve dergiden yararlanabilir. Buna sayýca çok artan,internet üzerinden sunulan enformasyon da eklenmelidir.

1.2 Ýslamiyette birlik ve çeþitlilik

1.2.1 Ýslami cemaatin birliði

(11) Ýslami inanç açýklamasýnýn kýsa bir þekli olan,kelime-i þehadeti söyleyen herkes müslüman olur. Bu ifadeþöyledir: „Allah’tan baþka Tanrý olmadýðýna ve Muham-med’in O’nun elçisi olduðuna þehadet ederim.“ Ýslamcemaatine doðumla katýlmamýþ olan, bu cümleyi doðruve tanýklar önünde söylemekle islam cemaatine katýlýr.Tek yaratýcý Tanrý’ya ve O’nun en son peygamberine olaninancýn ifadesi islami inancýnýn kurucu öðeleri durumun-

13

Dinsel ihtiyaçlarýnartýþý

Cami dernekleri

Ýslam’aaidiyet

dadýr. Çok sayýdaki islami topluluklar ve yönelimler ara-sýndaki bütün farklýlýklara raðmen kendilerini dünya ça-pýndaki islam cemaati ümmetin bir parçasý olarak görenbütün müslümanlarýn birliðini garanti etmek için yalnýzcabu iki öðe yeterli durumdadýr. Ýmanýný gerçekleþtirmekleimanlý - islam kelimesinin anlamý da budur - kendini ta-mamen Tanrý’nýn isteðine teslim eder. Tanrý, isteðinin neolduðunu ise Kuran’da Muhammed’e ve imanlýlarýn ce-maatine açýnlamýþtýr.

(12) Muhammed Medine’de hem imanlýlarýn hem desiyasi topluluðun baþýydý. Taraftarlarýnýn inancýna göre,yaþadýðý sürece Tanrýsal isteði gerçek þekliyle yorumladýve böylece imanlýlarýn birliðini temin etti. 632 yýlýndakiölümü, topluluðunun, açýnlanmýþ olan Tanrý’nýn isteðinibildikleri inançlarýnýn sonu demek deðildir. Ancak Mu-hammed’in bu iki fonksiyonunu kimin üstleneceði ve pey-gamberin ölümüyle tamamlanan açýnlamanýn, bir þüphedurumunda hangi ölçülere göre yorumlanacaðý konusun-da ise birlik kayboldu. Bundan dolayý islamiyet için bir-liði kadar çeþitliliði de belirleyicidir, ki bu peygamberinölümünden kýsa zaman sonra baþlamýþtýr.

1.2.2 Sünniler ve Þiiler

(13) Ýslamiyet içinde ilk bölünmeler devletin ve üm-metin baþý olarak kimin peygamberin yasal ardýlý olacaðýkonusundaki çekiþmelerle baþlamýþtýr. Çekiþmede sözko-nusu olan, halifenin, yani ardýlýnýn, kabile reisliðinin dev-redilmesi konusunda o dönemin geleneksel arap yöntem-lerine göre peygamberin taraftarlarý arasýnda en önde ge-lenlerin anlaþmasýyla ve göreve ehil olmasýyla mý belirle-neceði, yoksa halifeliðin peygamberin en yakýn ailesi i-çinde mi aktarýlacaðýydý. Ýlk görüþün sahipleri, 656 yýlýn-da peygamberin kuzeni ve damadý Ali ile karþý taraf kýsabir süre iþbaþýna gelene kadar, kendi adaylarýný üç kez

14

Peygamberve devletadamý olarakMuhammed

Ýlk bölünmeler

ardarda kabul ettirmeyi baþardýlar. Ali’den önceki halifegibi, peygamberin ailesinden deðil de Emeviler ailesin-den olan Þam valisi Muaviye Ali’nin halifeliðine karþýçýktý. Ýlk silahlý çatýþmadan sonra taraflar bir hakem kara-rýný kabullendiler ki, bu karar Ali’nin hilafeti kaybýylasonuçlanmýþtýr. Muhaliflerden bir kýsmý ise, Ali’nin bu ha-kem olayýný kabul bile etmesine protesto olarak onun ta-raftarlýðýndan kopmuþlar ve kendilerini tek doðru islamitopluluk olarak ilan etmiþlerdir. Hariciler olarak bilinenbu gruptan, Ýbadiler olarak bilinen bir bölümü Kuzey Af-rika’nýn deðiþik yörelerinde ve Umman’da hala mevcut-tur. Ali’nin haricilerden biri tarafýndan öldürülmesinin ar-dýndan müslümanlarýn çoðunluðu Muaviye’yi halife ola-rak kabullenmiþlerdir. Onun ailesi de yaklaþýk 90 yýldanfazla bir süre boyunca islam tarihinin ilk halife hanedaný-ný oluþturmuþtur.

(14) Ali’nin taraftarý olan grup (Arapça: þia) ise muhalifkalmýþtýr. Þiiler, artýk yalnýzca Ali’nin soyundan gelenleridevletin ve ümmetin baþý (kendi deyimleriyle imamlar)olarak saymaktadýrlar ve çoðunluk tarafýndan kabul edil-miþ olan ilk üç halife Ebu Bekir, Ömer ve Osman’ýn hali-feliklerini geçersiz saymakta ve onlarý kendi imamlarýarasýnda saymamaktadýrlar. Ýdare makamýnda peygambe-rin yasal ardýlý konusundaki bu temelde yalnýzca siyasimuhalefette zaman içerisinde devletle ilgili ve bazen din-sel akýmlar da geliþti. Bu nedenle kendi içlerinde yenidenbir çok dallara ayrýldýlar. Bu gruplardan, günümüzde halavarolan en önemlileri Onikiler Þiasý (Ýmamiler olarak dabilinir), Yediler Þiasý (Ýsmaililer) ve Beþler Þiasýdýr (Zey-diler).

(15) Kýsaca „Þiiler“ olarak adlandýracak olursak, bugruplar içinde en güçlü olaný Onikiler Þiasýdýr. Asýl kay-naklandýklarý yöre Irak’tadýr, ancak ana yayýlým bölgele-

15

Þianýnortaya çýkýþý

Þii akýmlar

ÝmamilerÝsmaililerZeydiler

Günümüzdeþiiler

ri, 1501 yýlýnda Safeviler hanedaný tarafýndan devlet dinikýlýndýðý bugünkü Ýran’dýr. Irak’ta günümüzdeki varlýkla-rý da güçlüdür. Önemli Onikiler Þiasý azýnlýklarý Lüb-nan’da, Hindistan’da, Pakistan’da ve Afganistan’da yaþa-maktadýrlar. Ýsmen tanýmlanmalarý, taraftarlarýnýn oniki-den fazla yasal imamýn olmadýðýna ve sonuncusunun da9. yüzyýlýn sonlarýnda iz býrakmadan kaybolmasýnýn ar-dýndan gaipte yaþadýðýna ve zamanýn sonunda yeryüzün-de bir adalet krallýðý kurmak üzere geri geleceðine dairinançlarý nedeniyledir. Onikiler þiasýnýn öðretisine göregerçek imamlar peygamberin ailesinde ýrsi olarak aktarý-lan özel bir karizma sayesinde günah ve yanýlgýdan ko-runmuþlardýr ve bu sayede iman ve hukuk konularýndaaçýklamalarýyla açýnlanmýþ olan Tanrý’nýn isteðinin doðruanlaþýlmasýný saðlayabilecek durumdadýrlar; bu nedenleOnikiler þiileri imamý tanýmayý ve kendini ona göre yön-lendirmeyi çok gerekli görürler.

(16) Onikiler þiasýna göre - inanýþlarýnca halen süren -onikinci imamýn yokluðu sýrasýnda iþbaþýndaki her türlüyönetim yasadýþýdýr ve yönetimin iþlerine katýlým da þüp-helidir. Ýlk olarak 18.yüzyýldan itibaren, her dönemde öndegelen din alimlerinin gaipte olan imamýn düþüncesindeve onu temsilen cemaati yönetmesi ve bu arada aktif ola-rak siyasete de katýlabilmesi ve hatta katýlmasý gerektiðiyönündeki çoðunluðun düþüncesi hakim olmuþtur. Bununsonucu olarak, bu grup içinde, islami diðer toplumlardarastlanmayan, üst düzey siyasi kudret sahibi dini makamsahiplerinin (halk arasýnda mollalar) bir hiyerarþisi oluþ-muþtur. Bu geliþim zirvesine Ýran’da 1978/1979 ÝslamDevrimi sýrasýnda yaþama geçirilen, Humeyni tarafýndangeliþtirilmiþ „Din alimlerinin yönetim gücü“ doktrini ileeriþmiþtir. Bu devrimle islam hukuku konusunda öndegelen din adamlarý, devlet yönetiminde nüfuzlu ve artýk a-nayasayla da garanti edilmiþ bir konuma kavuþmuþlardýr.

16

Onikilerþiileri

Gaiptekiimam

Þii islamdahiyerarþi

Ýran’da mollarýnegemenliði

(17) Günümüzde yalnýz Yemen’de mevcut olan BeþlerÞiasý ile, artýk kendi içinde de deðiþik gruplara bölünmüþolan ve ana yayýlým bölgeleri bugünkü Hint-Pakistanyöreleri ile Doðu ve Güney Afrika, Ýngiliz ve Kuzey Ame-rika diasporalarý olan Yediler Þiasý (Ýsmaililer) sayýsaltanýmlanmalarýný, kendi imamlarýnýn Onikiler Þiasýnýnimam sýrasýna göre ayrým gösterdiði sýradan almaktadýr-lar. Bu gruplar peygamberin yasal ardýllarý zincirinin, gü-nümüze kadar aralarýnda yaþayan peygamber soyundangelen imamlarla sürdüðüne inanmaktadýrlar. Yemen’dekiBeþler þiasýnda ise günümüzde geçici bir süre için, ken-dilerince normal ve yasal sayýlan, bir baþsýz dönem sür-mektedir.

(18) Ali ile Muaviye arasýndaki çatýþma sýrasýnda Mu-aviye’nin halifeliðini kabul eden müslüman çoðunluðuniman öðretisi, 9. ve 10. yüzyýllarda Mutaziller denilengrubun mantýk aðýrlýklý teolojik öðretisiyle yaþanan mü-cadele sýrasýnda güçlendi. Bu teoloji ekolünün düþünce-lerine karþý din alimlerinin büyük çoðunluðunda, imanveya yaþam konularýnda Kuran’ýn çok açýk ifadelerininmevcut olmadýðý, ya da mevcut olan ifadelerin yorumun-da çeliþkiler yaþandýðý þüpheli durumlarda, insani mantý-ðýn kararýnýn deðil, bunun yerine toparlanmýþ ve yazýyada geçirilmiþ olan peygamberin sözlerinin (Hadis) ve ör-nek davranýþlarýnýn belirleyici olmasý gerektiði düþünce-si hakim oldu. Peygamberin davranýþlarý, sonraki kuþak-lar içinde baðlayýcý kabul edilen onun „adeti“ (Arapça:sünnet) olarak görüldü. Müslümanlarýn, günümüzde Sünniolarak da anýlan çoðunluðu ilk kez, yazýya da geçirilmiþhadislerin ölçü olarak kabul edilmeleri geliþimiyle belir-gin þekilde gelenekçi karakterine kavuþtu.

(19) O zamandan beri Þiiler ve Sünniler olarak adlan-dýrabileceðimiz iki ana grup arasýndaki en önemli inanç

17

Beþler veYediler þiileri

Sünni islamýnortaya çýkýþý

farklýlýðý, peygamberin ölümünden sonra cemaatin hakyolunda kalmasýnýn ne ile saðlama baðlanmýþ olduðu ko-nusunda her iki grubun farklý düþünceleridir: (Onikiler)Þiiler hak yolunda kalmanýn garantisini imama olan bað-lantý ve onun yokluðu sýrasýnda, kendisini temsil edenönder din ve hukuk alimlerinin kararlarýna uymakta gö-rürler. Buna karþýn Sünniler ise bunu, inanýþlarýna göreKuran ve hadislere (peygamberin sünnetine) baðlý olan,cemaatin ya da alimlerin konsensusunda (icma) görürler.Bunun dýþýnda Sünniler, Onikiler þiilerinin, inanýþlarýnagöre gayipte olan onikinci imamýn tekrar geri geleceðikonusundaki mesihçi beklentilerini paylaþmazlar. Diðeryandan aralarýndaki dogmatik farklar ise nispeten azdýr.Aynýsý ibadet ve hukuk konusunda da geçerlidir.

(20) Günümüzde Sünniler olarak anýlan islami çoðun-luk 10. yüzyýla kadar tek bir halifelik altýnda yaþadý. O dö-nemden itibaren Irak’ta yerleþikliðe devam eden, ancaksiyasi gücünü gitgide kaybetmekte olan Abbasilerin hila-fet saltanatýna rakip çýktý: Arap-Ýslam Endülüs’te ve dahasonra günümüzdeki Fas’ta yerel hükümdarlar halife ün-vanlarý aldýlar - bunun dýþýnda Yediler (Ýsmaililer) þiilerin-den Fatimiler önce günümüzdeki Tunus’ta, ardýndan daMýsýr’da karþý hilafetler kurdular. Baðdat’ýn 1258 yýlýndaMoðollarca fethi sýrasýnda Abbasilerin hilafeti de sonaermiþ oldu. Deðiþik kesimlerin halifelik ünvanýna sahipolduklarý iddialarý ve hilafetin neredeyse güç ve anlamýnýyitirdiði yüzyýllarýn ardýndan, 18. yüzyýldan itibaren Os-manlý sultanlarý, Osmanlý Ýmparatorluðu’nun tebasý ol-mayan müslümanlarý da kapsayacak þekilde halifelikleri-ni ilan ettiler. Bu Osmanlý hilafeti de 1924 yýlýnda Atatürktarafýndan kaldýrýldý.

(21) Günümüzde Sünniler dünyadaki tüm müslüman-larýn % 85 ila % 90 kadarýný oluþturmaktadýrlar. Alman-

18

Sünniler veþiiler arasýn-daki fark

Hilafetintarihi hakkýnda

ya’daki oranlarý ise % 75 ile % 80 arasýnda olmak üzere,daha azdýr. Þiilerin tüm müslümanlar içindeki oraný yak-laþýk % 10 kadardýr, buna karþýn Almanya’daki oranlarýise % 4 ila % 5’ten daha fazla deðildir. Bu fark ise, ken-dilerini Ýslam’a dahil sayan, ancak bu aidiyetleri Sünnilertarafýndan pek tanýnmayan5 bir diðer grubun, Alevilerinoranýnda yatmaktadýr ki, Alevilerin müslümanlar içinde-ki oraný Almanya’da özellikle yüksektir, ancak dünya ge-neli içinde büyük bir aðýrlýk oluþturmamaktadýr. Alman-ya’da Sünnilik büyük oranda Türk karakterlidir, Þia iseÝran karakterlidir. Bazý Türk mülteciler Türk devletininlaik yapýsýna muhalefetten Almanya’ya gelmiþ ve katý birislamcý eðilime sahipken, çoðu Ýranlý da Ayetullah Hu-meyni’nin devrimine muhalefetten gelmiþlerdir ve dahaçok laik eðilimdedirler.

1.2.3 Ýslami Mezhepler

(22) Kuran, kendini Tanrý’nýn isteðine tabi kýlan hermüslümana, Tanrý’nýn onu doðru yola ileteceði güvence-sini verir. Tanrýsal doðru yolda kalmak için müslümanKuran’da yaþamla ilgili bulunan öðretilerin yanýsýra elin-den geldiðince peygamberi kendisine örnek olarak alma-lýdýr. Ýslami inanca göre peygamberin yaþamý ve imanuygulamasý, yani sünneti, Ortaçaðýn baþlarýnda yaþamýþolan alimlerin topladýklarý tek tek aktarýlardan - hadisler -anlaþýlabilir. Bu nedenle Kuran ve Sünnet, aracýlýklarýylaTanrý’nýn isteðinin anlaþýldýðý ve böylece imanlýlara hakyolu garanti eden en önemli kaynaklardýr. Dinbilginleribu kaynaklardan, insan mantýðýný da kullanarak yaklaþýkiki yüzyýl içerisinde Tanrý’nýn isteðini açýk ve herkes tara-fýndan uyulmasý gereken yasalara aktarmak inancýylatopluca islam hukukunu geliþtirdiler. Tek tek konularda

5 bkz. Bölüm 1, 1.2.5 ve 1.3.3 son paragraf.

19

Günümüzdedünyadakive Alman-ya’dakidaðýlýmlarý

Kuran vesünnet ara-cýlýðýylahidayet

Kaynaklar

Ýslam hukukunungeliþimi

kullandýklarý ya da tercih ettikleri usüllere göre farklýmezhepler oluþtu. Kýsa zaman içindeyse, mantýk yoluylakarara varma þekli olan içtihad kullaným dýþý kaldý.

(23) Aðýrlýklý olarak 9. yüzyýlýn ortalarýna kadar kuru-luþu tamamlanmýþ olan ekoller günümüze kadar ayaktakalmýþlardýr. Bunlardan dört tanesi Sünni Ýslama aittir.Her biri adlarýyla anýldýklarý büyük bir alime dayandýrýlýr-lar: Hanefiler (Ebu Hanife, ölümü 767); Malikiler (Malikibn Anas, ölümü 795); Þafiiler (Muhammed es-Þafi, ölü-mü 820); Hanbeliler (Ahmed ibn Hanbel, ölümü 855). Þiigruplarýn herbiri de kendi ekollerini geliþtirdiler. Ýçlerin-de en önemlisi, Onikiler þiilerinin mezhebi, 6. Ýmam Ca-fer’e (ölümü 765) izafeten Caferiye olarak anýlýr.

(24) Peygamberin ardýllýðý konusundan farklý olarak,bu ekollerde sözkonusu olan ayrýlýklar deðil, daha çok hemSünniler hem de Þiilerce paylaþýlan, Tanrýsal isteðin ken-dini Kuran ve Sünnet’te açýnladýðýna ve bu nedenle bütünmüslümanlar için yasa olarak geçerli olduðu düþüncesininiçsel çoðulcu öðeleri, farklý oluþumlarýdýr. Bunlarýn haya-ta geçirilmesi müslüman hükümdarýn görevi durumundaidi ve islam hanedanlarýnýn herbirinin farklý ekolleri izle-miþ olmalarý da þaþýrtýcý deðildir. Osmanlý hükümdarlarýhanefilik mezhebini kabul ettiklerinden, günümüzde deneredeyse bütün sünni Türkler bu mezhebe dahildirler.Bundan dolayý da Almanya’da hanefi ekolünün aðýr bas-týðýný kabul etmek gerekir. Dünya genelinde de müslü-manlarýn yaklaþýk % 30’u bu mezheptendir. HanefiliðinTürkler arasýndaki bu aðýrlýðý gibi, Hanbelilik de çok tutu-cu bir þekliyle Suudi Arabistan islamýnda aðýr basmakta-dýr. Al Suud ailesi 18. yüzyýlda kendini Hanbeli mezhebi-ne göre yönlendirmiþ katý bir dinsel reform hareketi olanVahhabilikle bir birlik içine girmiþti. Mekke’de kuruluIslamische Weltliga ve Suudi Arabistanca desteklenen dün-

20

Sünni mezhepleri

Þii mezhepleri

Ýslam’daçoðulculuköðeleri olarak mezhepler

ya çapýndaki islami misyon ve oluþumlarla Hanbeli mez-hebinin güçlenmesi de elele yürümektedir.

(25) Bu mezhepler arasýndaki fark, hanefi mezhebininkarar için insani mantýða gerçi küçük, ancak diðerleriylekýyaslandýðýnda en büyük payý veriyor olmasýndan kay-naklanmaktadýr. Buna karþýn hanbeli mezhebi ise hükümvermede, insan mantýðýnýn yardýmýyla içtihad ve kýyasaen az oranda izin veren mezheptir.

(26) Ýçtihat sonuçlarý arasýnda aradabir görülen belir-gin farklara raðmen bu dört sünni mezhep de birbirlerinitanýmaktadýrlar. Onikiler þiiliðinin Caferiyesi de bazý müs-lümanlar tarafýndan beþinci mezhep olarak görülmektedir.Bu mezheplerden birine dahil olmak birçok müslümaniçin hala kiþiliðinin bir parçasý olarak sayýlmaktadýr. An-cak savunucularýnýn farklýlýklarý aþmak için çaba göster-dikleri reformcu eðilimler de mevcuttur.

1.2.4. Diðer islami gruplar

(27) Özel gruplar olarak genel anlamda iman açýkla-masýnýn her iki temel parçasýnýn (Tanrý ve Peygamber) yeniyorumlarýný temsil edenler tanýmlanmaktadýr. Bu yorum-lar, Tanrý’nýn birliði ve tekliði, peygamberin son vahyigetirmiþ olduðu iddiasýyla ilgili olabilir.

(28) Þiilerin çoðunluðu ilk imamlarý Ali’yi insan olarakgörürlerken, bazý gruplarda ona gösterilen yüceltme tan-rýlaþtýrmaya kadar varmaktadýr. Bu ise tek Tanrý’ya olaninançla ilgili olduðundan, böylesi gruplar „aþýrýlar“ ya da„aþýrý þia“ olarak tanýmlanýrlar ve islama aidiyetleri müs-lümanlarýn çoðunluðunca kuþkulu görülür. Bu gruplarýnen tanýnmýþ olaný yukarýda adý geçen Ýsmaililerdir. Al-manya’da da Sünniler „aþýrý“ þiilere karþý reddedici tavýr-larýný açýkça ortaya koymaktadýrlar.

21

Mezheplerdemantýðýnyeri

Mezheplerinbirbirinitanýmasý

Ýman açýkla-masýnýnyorumlarý

Aþýrý þia

(29) Yeni bir peygamberin geliþiyle yeni bir çaðýn baþ-layacaðý inancýnda olan Yediler þiileri Muhammed’e gelenvahiylerin son ve tamamlayýcý karakterde oluþuna þüpheile bakmaktadýrlar. Ahmediler ise buna karþýn kurucularýMirza Gulam Ahmed ile böylesi bir vahyin geldiði inan-cýndadýrlar. Bu cemaat Ýngiliz egemenliði altýndaki Hin-distan’da kurulmuþtur. O dönemler Pencap’ta ders verenkurucusu 1889 yýlýndan itibaren vahiy aldýðý iddiasýndabulunmuþtur. Kendisinde, inanýþlarýna göre Hindistan’dadoðal bir þekilde ölmüþ olan Ýsa, zamanýn sonunda gele-ceði beklenen Mehdi ve Hint tanrýsý Kriþna’nýn bedenaldýklarýný iddia eder. Ahmed, grubun 1914 yýlýnda yaþa-dýðý bir bölünmenin ardýndan, taraftarlarýnýn Lahore grubuolarak da anýlan azýnlýktaki bir bölümü tarafýndan„Reformcu-Yenileyici“, çoðunluk tarafýndan ise, Muham-med’e göre ikinci dereceden ve yeni bir þeriat getirmemiþolsa da, islam „peygamberi“ olarak tanýmlanýr. Ahmed’ipeygamber olarak yücelten ve kaynaklandýklarý yere iza-feten Kadýyaniler olarak anýlan çoðunluðun baþý „Vade-dilmiþ Mesih’in Halifesi“ ünvanýný taþýr ve 1984 yýlýndanberi Londra’da sürgünde yaþamaktadýr.

(30) Ahmediye hareketi son derece misyoner bir tarzasahiptir. Sayýca az olmalarýna karþýn, neredeyse dünyanýnhemen her yerinde mevcutturlar. Lahore-Ahmediye grubuWilmersdorfer Camisi ile Almanya’da ilk kez yerleþikhale gelip islamý tanýtmayý baþaran ilk müslüman cemaat-tir. Ahmed’i yalnýz bir „Reformcu“ olarak gören bu küçükakým, Berlin’de günümüzde de hala temsil edilmektedir.Ýkinci Dünya Savaþý’ndan kýsa zaman sonra Kadýyanilerde Hamburg’da bir misyon merkezi açmýþlardýr. Þimdikimerkezleri kendilerine ait bir cami, bir mezarlýk ve bir te-levizyon stüdyolarýnýn olduðu Frankfurt a. M. þehrindedir.Grup ayrýca üç dergi yayýnlamaktadýr. Ýbadet tarzlarýndaise Ahmedilerin Sünnilerden hemen hiç farklarý yoktur.

22

Ahmediler

(31) Pakistan’da parlamentonun 1974 yýlýndaki bir ka-rarýna göre Ahmediye tarikatý islamiyetten çýkmýþ olarakgörülür. Buna uygun çýkarýlmýþ olan ceza yasalarý Ahme-diye taraftarlarýnýn Pakistan’da camilerde ibadet etmele-rini yasaklamaktadýr. Kendilerini müslüman ve ibadetha-nelerini de cami olarak adlandýrmalarý da yasaklanmýþtýr.Ayný þekilde Ahmediye de sýký bir ayrýmcý politika izle-mektedir. Kadýnlar yalnýzca Ahmediye içinden evlenebi-lirler. Üyeleri, Ahmedi olmayan bir imamýn arkasýnda na-maz kýlamazlar. Bu da, kendi camilerini inþa etme zorun-luluðunu beraberinde getirmektedir. Kendi ifadelerine göreAlmanya’da sayýlarý 60.000’e ulaþmýþtýr, Pakistanlýlarýnyanýnda bunlarýn 10.000’i Bosnalý, 10.000’i de ArnavutAhmedilerdir. Frankfurt’taki mezarlýklarýnda Avrupa’nýnbütün ülkelerinden Ahmediler defnedilmektedir.

1.2.5 Aleviler

(32) Kendilerini tanýmladýklarý Alevi sözcüðü „Ali ta-raftarý“ olarak tercüme edilebilir. Suriye Alavileriyle (Nu-sayriler) karýþtýrýlmamasý gereken Aleviler kendilerini Aliile Muaviye arasýndaki çekiþmede Þiilerle birlikte Ali’nintarafýný tutmuþ olan müslümanlar olarak tanýmlarlar. Meþ-hur sözleri „Allah-Muhammed-Ali“, Alevilerin Muham-med ve Ali’yi gerçeðin bir parçasý olarak gördüklerinivurgular. Onlar da - þiiler gibi - Oniki Ýmamý yüceltirler.Bu nedenle sýk sýk Þia’nýn özel bir grubu olarak görülür-ler. Kelime-i Þehadet hariç diðer Kuran ve sünnete dayalýdinsel-ibadetsel görevleri ve yine Kuran ve sünnetten ge-liþtirilen islam hukukunu (þeriat) reddederler. Bunun ne-deni de, þimdiki mevcut haliyle Kuran’ý tanrýsal olarakgörmemeleridir.

(33) Alevilerde cami yoktur, yerine „Cemevi“ vardýrve ibadetlerini de Mekke’ye yönelik þekilde yerine getir-

23

Ahmedilerinislamdançýkmýþ sayýlmalarý

Dini görevlerinreddi

Tapýnýþþekli

mezler. Ýbadetlerinin ana noktasýný, islamýn ilk dönemle-rinden kýrk kutsal kiþinin efsanevi bir yemeklerinin tö-rensel þekilde anýldýðý cem oluþturur. Aleviler ayrýca tekeþli olarak yaþamalarý ve ibadette erkek ve kadýnlarýn be-raberce yer almalarý ile öne çýkarlar. Alevilikte kadýnlar,sünniliðe ve þiiliðe göre oldukça daha güçlü bir sosyalstatüye sahiptirler.

(34) Alevilerin öðretisi sünniler ve þiilerce kabul edil-mez. Uðradýklarý baskýlar nedeniyle sað kalma stratejileriyüzyýllar boyunca uzak durma ve gizli kalma olmuþtur.Bunun yanýnda inançlarý da „kutsal kiþilerce“ sözlü þekil-de kuþaktan kuþaða aktarýlagelmiþtir. Aleviler içinde degelenekler açýsýndan büyük farklýlýklar gözlenmektedir.Aleviler islamöncesi bir çok öðeyi de korumuþ ve islamýnortaya çýkýþýndan sonra da islama yabancý olan bazý dü-þünceleri entegre etmiþlerdir. Alkol kullanýmý ve domuzeti yenmesi gibi konular dinsel açýdan net olarak belirlen-memiþtir. Aynýsý, sünni ve þii islamda gördüðümüz kýya-fet kurallarý için de geçerlidir.

(35) Bu nedenlerden dolayý bir çok müslüman Ale-vilerin doðru inançta olduklarýndan kuþku duymaktadýr.Ancak alevilerin kendilerini müslüman olarak gördükle-rini belirtmek gerekir.

(36) Türkiye ve Türklerin yaþadýðý yabancý ülkeler dý-þýnda çok az alevi vardýr. Türkiye’de ise nüfusun % 20 ila% 30 kadarýný oluþturmaktadýrlar. Türkiye’de, çoðunluktaolan sünniler tarafýndan büyük bir eritme politikasý altýn-dadýrlar. Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý (kýsaca Diyanet) alevi-lerin yerleþik olduðu köylerde camiler inþa ettirmektedir.Bunun ötesinde devlet okullarýnda din bilgisi olarak oku-tulan, ancak sünnilik içerikli din derslerine katýlým alevi-ler için de zorunludur. Türkiye içerisinde Batý bölgelerin-deki þehirlere içgöç ve daha fazla da Almanya’ya göç ile

24

Ýslamöncesiöðeler

Gelenekseldinsel yapýnýn yitirilmesi

alevilerin geleneksel dinsel yapýlarý büyük oranda çözül-müþ, zayýflamýþtýr. Bütün islami ve buna yakýn inanç eði-limleri arasýnda aleviler en yüksek oranda laik düþünceyapýsýna sahip olanlardýr.

(37) Almanya’da tahmini olarak 600.000 kadar aleviyaþamaktadýr. Bu þekilde müslümanlar içindeki paylarý% 20 kadardýr, yani þiilerin toplamdaki payýnýn dört ilabeþ katýdýr. Bu nedenle Almanya’da barýþ içinde birlikteyaþam için, sünniler ve aleviler arasýndaki iliþkiler, sün-niler ile þiiler arasýndaki iliþkilerden çok daha fazla önemtaþýmaktadýr. Onyýldan biraz daha uzun bir süredir alevi-ler ilk defa organize olmaya ve islami bir azýnlýk olarakkabul edilmeleri için çaba göstermeye baþlamýþlardýr.

1.2.6 Ýslami Tasavvuf

(38) Daha 7. yüzyýlýn sonlarýndan itibaren islamda din-darlýk idealinde derinleþmeyle geliþen bir takva eðilimikendini gösterdi. Bu eðilim bir yandan, Muhammed’inölümünün ardýndan büyük islami fetihlerin o zamana ka-dar araplarca bilinmeyen bir refah ortamýný getirmesindensonra halifenin sarayý ve çevresinde gözledikleri, yaþamtarzýnýn Kuran’a aykýrý þekilde dünyasallaþtýrýlmasýna birtepki olarak doðdu. Diðer taraftan da islam hukukununoluþumu ve artan toplumsal önemi sýrasýnda iman bilin-cinin gitgide kurallaþtýrýlmasýna karþý bir hareket duru-mundaydý. Ýlk dönem islam takvacýlarý geçici dünyanýnbütün çekiciliðine karþý durmayý ve yalnýzca görüneniþlerin deðil, ayný zamanda ve daha da fazlasýyla bütüniçsel çabalarýn Tanrý’nýn isteðini yerine getirmeye yöne-lik olmasýnýn gerekliliðini vurguluyorlardý; bunun içindeinsanýn kendi benliðini sürekli olarak gözlemlemesini vebencil isteklerini disipline etmesini öneriyorlardý. 8. yüz-yýlýn sonlarýyla 10. yüzyýlýn baþlarýna kadar geliþen islam

25

Almanya’daaleviler

Tasavvufunortaya çýkýþý

tasavvufu, bu þekilde geliþen, tamamen Tanrý’ya yönelimpsikolojisi üzerine geliþti. Bu tasavvuf, ayný zamanda„Sufilik“ olarak da anýlýr, taraftarýna ise „Sufi“ denir. Yay-gýn kanýya göre bu tanýmlama, ilk dönem islam tasavvuf-çularýnýn giydikleri kaba yün (Arapça: suf) giysiden gel-mektedir.

(39) O dönemden itibaren „Tasavvuf islamý“ ile „Þe-riat islamý“ zaman zaman birbirine karþýt duruma düþeniki kutup haline geldiler. Özellikle Baðdatlý büyük tasav-vufçu al-Hallac 922 yýlýnda yerel din alimlerinin oldukçaetkili olduklarý bir þekilde ölüme mahkum edilip idam e-dildikten sonra, sufiler þeriata yeterince itaat etmedikleriþüphesini üzerlerinden atmaya büyük önem verdiler. Ýs-lam tasavvufçularýnýn çoðu ise kendi açýlarýndan dini hu-kuka sadakatla uymak ve tassavuf pratiði arasýnda çeliþkigörmemektedirler. Çünkü sonuncusunu yalnýzca hukukistandartlarý yerine getirmekten öte tek Tanrý’ya daha de-rinden baðlanmak için ve daha ötesi bir aþamada iseO’nunla bir olma deneyimine eriþmek için bir fýrsat ola-rak görmektedirler. Tasavvuf konusundaki bu anlayýþ ne-deniyle islam tarihi, ayný zamanda uygulayýcý sufiler deolan bir çok önemli din ve hukuk alimleri görmüþtür.

(40) Sufilikte daha ilk zamanlardan itibaren tasavvufideneyimin sistematik þekilde ancak, müridin tam bir ita-atle sorumlu olduðu bir öðretmen tarafýndan eðitilmesiyle,uygulanabilirliði düþüncesi oluþmuþtur. Bu nedenle büyüksufilerin çevresinde öðretmenleriyle yakýn bir þekilde uzunsüre beraber yaþayan müritlerden oluþan bir çember oluþ-muþtur. 12. yüzyýldan itibaren bu gruplardan, nesiller boyusüren ve bazen birçok islami ülkede etkinlik gösteren,yüzlerce yýllýk geleneklerle bir að oluþturan topluluklardoðmuþtur. Böylesi topluluklar tarikat (yol) olarak adlan-dýrýlýr, çünkü her biri mistik bir „yol“, yani Tanrý’yla bir

26

Tasavvufçuislam ileþeriatçýislam arasýndakutuplaþma

Tasavvuftarikatlarýnýnoluþumu

olma deneyimine eriþmek düþüncesiyle, en baþta zikr ol-mak üzere grup içinde uygulanan kendine özgü bir ruhsalegzersiz yöntemi izlemektedir. Hristiyanlýktaki tarikatkurallarýný anýmsatan, her bir tarikatýn kendine özgürkurallarý nedeniyle tarikatlar Avrupa dillerinde daha çoksufi tarikatlarý olarak adlandýrýlýrlar. Ayný þekilde „Sufikardeþlik gruplarýndan“ veya „Derviþ tarikatlarýndan“ dabahsedilmektedir. Derviþ sözcüðü (farsça aslý „yoksul“demektir) eski dönemde, sufilerin mal-mülk edinmektenkaçýnmak idealleriyle ilgili olarak kendileri hakkýndasýkça kullanýlan bir deyimdi.

(41) 1925 yýlýnda Türkiye Cumhuriyeti’nde çýkarýlanbir yasayla sufi tarikatlarýnýn tekkeleri kapatýldý ve tari-katlar pratik olarak yasadýþý hale geldiler. Aralarýndan ba-zý büyük tarikatlar perde gerisinde varolmaya devam etti-ler ve yakýn geçmiþte yeniden açýkça aktif hale geldiler.

(42) En önemli tarikatlara örnek olarak 14. yüzyýldaOrtaasya’da kurulan Nakþýbendiler tarikatý anýlabilir. Çoksayýda islami ülkede ve günümüzde hem Avrupa’da hemde A.B.D.’de taraftarlarý vardýr. Türkiye’de bu tarikattanAlmanya’da da Ýslam Kültür Merkezleri Federasyonu’nu(Verband der Islamischen Kulturzentren) oluþturan Sü-leymancýlar kopmuþtur.6 Ayrýca yalnýzca Türkiye kökenliolmayan çok sayýda sufi tarikatlarý da günümüzde Al-manya’da mevcuttur.

1.3 En önemli islami kuruluþlar

(43) Cami derneklerinin iþçi derneklerinin yerini al-masý da 1973 yýlýndan beri yaþanan deðiþikliklerdendir. Buvakýflar, yalnýz dini açýdan deðil, sürdürdükleri sosyalfonksiyonlarý açýsýndan da iþçi derneklerini ikame etmiþ-

6 bkz. Bölüm 1, 1.3.3

27

Türkiye’detekke vezaviyelerinkapatýlmasý

Nakþýbendi-ler

Süleymancý-lar

Gayrýmüslimçevrede kim-lik unsurlarýolarak camidernekleri

lerdir. Bu nedenle vakýflarda müslümanlarýn farklý ulusalve siyasi baðlarý da dinsel konularla birleþmektedir. Camidernekleri her açýdan, oluþmakta olan islami altyapýnýnbelirginleþme noktalarý ve müslüman olmayan bir çevre-de islami kiþilik edinmenin faktörleri olarak etkindirler.Dernekler, müslümanlarýn örgütlenme düzeyinin nispetendüþük olmasýna raðmen bu fonksiyonlarýný yerine getire-bilmektedirler. Yaygýn islami kanýya göre müslümanlarýnbir örgüte gereksinimi yoktur. Dine ait olmak ya da iba-detlerini yerine getirmek için herhangi bir cami derneði-ne üye olmak gerekli deðildir.

(44) Cami dernekleri ulusal, siyasi ya da dini farklýlýk-larýna baðlý olarak bölgeler üstü federasyonlarda birleþtik-leri için, köken ülkenin dini, siyasi ve kültürel farklýlýkla-rýný, gerilim ve çekiþmelerini de ayný þekilde tekrarlamak-tadýrlar. Bunun tersi yönde de köken ülkeler maddi kay-nak ya da personel desteðiyle Almanya’daki islam üze-rinde nüfuz kazanmaya ilgi duyar olmuþlardýr.

(45) Bundan dolayý Almanya’da bazý insanlar gitgidegeliþen islami mevcudiyete endiþe ile bakmaktadýrlar:Örneðin Ortadoðu ya da Türkiye’deki karmaþýk çekiþme-ler yalnýzca Almanya’daki islamý etkilemekle kalmamak-ta, bu çekiþmeler Almanya’da da yaþanmaktadýr. Çekiþ-meler siyasi bir nedenden kaynaklansa bile islamiyetlebaðlantýlý hale getirilmektedir, çünkü taraflar genelde dinibir dil kullanmakta ve dinsel farklar ve ayrýlýklarý malze-me yapmaktadýrlar.

(46) Ülkemizde barýþ içinde bir birarada yaþamý gözö-nünde tutarak, bu korkularla ciddi bir þekilde ilgilenmeken önemli ödevlerdendir. Sebepsiz korkular olabildiðincebilgi ve aydýnlatma ile ortadan kaldýrýlmalýdýr. Farklar ö-zenle belirlenmeli ve haksýz önyargý ve çekingenliklereaktif bir þekilde karþý çýkýlmalýdýr. Hristiyanlar bu görevi

28

Memleket-lerindekiçekiþmeler-den etkilenimler

sorumlu bir þekilde üstlenmek istiyorlarsa, öncelikle ken-dilerini Almanya’da islami yaþamý þekillendiren „tek tekislami gruplar hakkýnda yeterince bilgilendirip bilgilen-dirmedikleri“ sorusu ile karþý karþýyadýrlar.7

1.3.1 Arap özellikleri taþýyan islam

(47) Almanya’daki Arap aðýrlýklý islam büyük orandasünnidir. Dört sünni mezhebinin hepsi de temsil edilmek-tedir. Arap özellikleri taþýyan islam Almanya’da nispetendaha küçük oranda iþçi göçü öncesindeki dönemde geliþ-meye baþlamýþtýr. Günümüze dek ilerigelen kuruluþlarý A-rap akademisyenlerin inisiyatifine dayanmaktadýr. Önce-likle 1960 yýlýnda Münih’teki „Almanya Federal Cumhu-riyetindeki müslüman mülteciler ruhani idaresinin“ katý-lýmýyla Cami Ýnþa Komisyonu kurulmuþ, bu kuruluþ 1963yýlýnda Güney Almanya Ýslam Cemaati olarak geniþlemiþve 1982’de adýný Almanya Ýslam Cemaati (IslamischenGemeinschaft in Deutschland - IGD) olarak deðiþtirmiþ-tir. Cami Ýnþa Komisyonu’ndan 1967 yýlýnda Münih ÝslamMerkezi (Islamische Zentrum München - IZM) doðmuþ-tur. Frankfurt, Nürnberg, Marburg ve Stuttgart’ta IGD’ninþubeleri þeklinde Arap aðýrlýklý islam merkezleri oluþmuþ-tur. IZM ise tek baþýna üç islami dergi yayýnlamaktadýr8

ve Münih’te islami bir anaokulu ve islami bir okul iþlet-mektedir. IGD’nin baþkaný Ýbrahim El-Zayat’týr.

(48) 1964 yýlýnda Aachen’de Bilal Camisi inþa edilmiþ-tir. Cami 1978 yýlýnda Aachen Ýslam Merkezi - Bilal Camii(IZA) adlý bir vakfa kavuþmuþtur. Yine Arap aðýrlýklý bu

7 bkz. Spuler-Stegemann, Ursula: Muslime in Deutschland. Nebenein-ander oder Miteinander, Freiburg 1998, S. 313. Yine Almanya’dakiislami kuruluþlar hakkýnda ayrýntýlý olarak, Lemmen, Thomas: Mus-lime in Deutschland. Eine Herausforderung für Kirche und Gesell-schaft, Baden-Baden, 2001, S. 52-128

8 Anýlan dergiler: „Al-Islam“, „Al-Islam aktuell“ ve „Du und der Islam“

29

Arap özellikleritaþýyan islami merkezler

vakýf IGD’ye katýlmamýþtýr. Ancak her iki grubun da da-hil olduklarý bir federasyonda beraber çalýþmaktadýrlar.9

Suudi Arabistan kökenli doktur Nadeem Elyas IZA’nýnuzun süredir idare ve danýþma kurulu üyesidir.

(49) Hem IGD hem de IZA için geçerli olan, dini vesiyasi açýlardan islami Müslüman Kardeþler örgütünün ar-dýlý olan örgütlere yakýn olduklarýdýr. Bu nedenle her ikikuruluþ da Anayasa Koruma Kurumu (Verfassungsschutz)tarafýndan gözlem altýnda tutulan kuruluþlardýr. IGD veona baðlý olan IZM, Müslüman Kardeþler örgütünün Mý-sýr koluna dahil olarak görülürken, IZA ise Suriye kolunadahil görülmektedir. Federal Hükümet’in kayýtlarýna göreMüslüman Kardeþler Almanya’da toplam olarak 1.200üyeye sahiptirler.

(50) Müslüman Kardeþler örgütü 1928 yýlýnda Kahi-re’de Hasan al-Banna (1906-1949) tarafýndan kurulmuþ-tur. Al-Banna sömürgeliðinin son yýllarýndaki Mýsýr’ýn si-yasi ve sosyal koþullarýnda yeniden islama dönüþ propa-gandasý yapmýþ ve islam dünyasýnýn siyasi açýdan yenidenyükseleceði vaadini bununla birleþtirmiþtir. Ruhsal halef-leri arasýndaki en önemli teorisyen olan Seyyid Kutub(1906-1966), Pakistanlý Abu lala Mavdudi (ölümü 1979)ve Ayetullah Humeyni ile birlikte, islamý ve islam huku-kunu aslýna uygun ve saf bir þekilde devletin ve toplumdüzeninin tek temeli kýlmak þeklinde anlaþýlan bugünküislamcýlýðýn ruhsal altyapýsýný oluþturmuþtur.

(51) Mýsýr’daki Müslüman Kardeþler örgütü 1954 yý-lýnda daðýlmýþ ve ayný yýl þiddetle bastýrýlmýþtýr. Kutub1966 yýlýnda idam edilmiþ ve örgütün çok sayýda taraftarýhapse atýlmýþtýr. 70’li yýllarda Baas Partisi’nin rejimiylekanlý çatýþmalar yaþayan Suriye’deki Müslüman Kardeþler

9 bkz. Bölüm 1, 1.3.4

30

Müslümankardeþler

Ýslamcýlýðýnöncü düþünürleri

örgütü için de ayný durum geçerlidir. Müslüman Kardeþ-ler örgütünün ardýlý olan örgütler bugün diðer Arap ülke-lerinde olduðu gibi Mýsýr’da da yasallýk ile kovuþturmaarasýnda bir boþlukta gibidirler. Ýçlerinden çoðu, hedefle-rine ulaþmak için þiddet kullanmaktan vazgeçmiþ gibi gö-rünmektedirler.

1.3.2 Fars özellikleri taþýyan Ýslam

(52) Almanya’daki þii islamýn taraftarlarýndan büyükçoðunluðunu Ýranlý müslümanlar oluþturmaktadýr. Alman-ya’daki þii islamýn en önemli kuruluþu, 1962 yýlýnda ku-rulmuþ olan Islamischen-Iranischen Gemeinde’den 1966yýlýnda doðan Islamisches Zentrum Hamburg - IZH’dir(Hamburg Ýslam Merkezi). Kuruluþ günümüze dek Ham-burg Ýmam-Ali Camisi’ni yürüten organ durumundadýr.Ayný zamanda IZH’nin genel baþkaný olan caminin imamýÝran’la sýký baðlara sahiptir. Humeyni’nin devrimindenberi IZH Ýran yönetiminin ideolojik destek noktasý olarakgörülmektedir. Kuruluþ 15 yýldan beri „Salam Kinder“(Merhaba çocuklar) ekini de içeren þii „Al Fadschr“ (Þa-fak) dergisini ve „Islamisches Echo in Europa“ (Avrupa’daislami yanký) kitap serisini yayýnlamaktadýr. IZH’nin ör-neðin Hannover’de olduðu gibi bazý þubeleri vardýr. Bu-nun ötesinde Münster’deki þii camisiyle yakýn iliþkileresahiptir. Eðitim seminerleri düzenleyen Delmenhorst’taki„Islamische Weg e.V. - Ýslami Yol“ vakfýnýn da ayný þekil-de bu kuruluþa ait olduðu düþünülmektedir.

1.3.3 Türk özellikleri taþýyan Ýslam

(53) Ýþçi göçü sýrasýnda Türk islamýnýn örgütsel olu-þumlarý da adým adým Almanya’da yerleþtiler. Bu þekildeTürk islamýnýn hem devletçe yönetilen hem de devletdýþýolan yapýlanmasý Almanya’da da mevcuttur. Devletdýþýolan islami örgütler gerçekte ya bir partinin yurtdýþý örgü-

31

HamburgÝslamMerkezi

tünü ya da sufi bir tarikatýn yurtdýþý þubesini oluþturmak-tadýrlar. Aþaðýdaki Türk-Ýslam örgütlerinin sýralanýþý ola-bildiðince kronolojik sýralamayý izlemektedir.

Ýslam Kültür Merkezleri Birliði (VIKZ)

(54) Türk fýkýhçýsý ve sufi vaazý Süleyman Hilmi Tuna-han’ýn (1888-1959) taraftarlarý 1973 yýlýnda Almanya’da„göçmen Türk iþçileri“ için Kuran kurslarý açmak üzereKöln Ýslami Kültür Merkezi’ni (Islamisches Kulturzen-trum Köln) kurdular. Bunu diðer kuruluþlar takip etti, öyleki kuruluþ 1980 yýlýnda Ýslam Kültür Merkezleri Birliði(Verband der Islamischen Kulturzentren - VIKZ) adýný al-dý. VIKZ asýl olarak, Kurs ve Okul Talebelerine YardýmDernekleri Federasyonu’nun Avrupa’daki yurtdýþý kolunuoluþturmaktadýr. Birliðin yönetimi ise, Nakþibendi tarika-týnýn sufi geleneðine sahip olan, kurucusunun adýyla aný-lan Süleymancý tarikatýdýr. Türkiye’de tarikatlarýn yasak-lanmasýndan sonra kurulan bu tarikatý daha çok sufi eði-limli bir Kuran kursu hareketi olarak görmek gerekir. Gü-nümüzde Türkiye ve dünya çapýnda binlerce dinsel eðitimkurumlarýndan oluþan bir sistemi elinde bulundurmakta-dýr. VIKZ’in Almanya’da da sayýlarý gitgide artan dini eði-tim merkezleri ve yatýlý okullarý bulunmaktadýr. Süley-mancýlar, çok katý yiyecek kurallarý, seçkinlik tavýrlarý vekurucularýna gösterdikleri büyük saygýyla diðer sünni müs-lümanlardan ayrýlmaktadýrlar. 60’lý yýllarda Türkiye Diya-net Ýþleri Baþkanlýðý’nýn bir bilirkiþi raporunda bu neden-lerden dolayý „sapkýn (heretik)“ olarak tanýmlandýlar.10

VIKZ tarikatla arasýndaki yakýn iliþkiyi belki de bu ne-denle uzun süre devamlý olarak reddetmiþ ve ilk defa 1997yýlýnda bir baðlantý olasýlýðýný kabul etmiþtir.

10 bkz. Spuler-Stegemann, Ursula: Muslime in Deutschland. Informati-onen und Klärungen, Freiburg 2002, S. 133vd.

32

Süleymancý-lar

(55) 1997 yýlýnda kendi ifadelerine göre Almanya’da21.000 üyesi ile 308 þube ve dünya çapýnda da 125 diðerþube VIKZ’e dahildir. VIKZ Almanya’daki üçüncü enbüyük islami kuruluþ durumundadýr. Þubeler katý ve mer-keziyetçi bir þekilde idare edilirler ve eyalet birlikleriþeklinde örgütlenmiþlerdir; bu eyalet birlikleri de kurulu-þun Avrupa Birliðinin bir parçasý olan Almanya Birliði’nioluþtururlar.

(56) Almanya’da islamiyeti yerleþik hale getirmek ça-basý içinde VIKZ - günümüze dek tek - Almanca ilmihalkitabýný yayýnlamýþtýr.11 Birlik imamlarýn öðrenimini Al-manya’da gerçekleþtirmektedir. Islamische AkademieHahnenburg’un (ISLAH - Hahnenburg Ýslam Akademisi)1998 yýlýnda - diyalog toplantýlarý da dahil - geniþ bir eði-tim programýyla bölgelerüstü öneme sahip bir islami eði-tim kurumu olarak açýlýþý kuruluþun Alman toplumuna a-çýlýmýnýn bir iþareti olarak deðerlendirilmiþtir. VIKZ Tür-kiye’deki Süleymancýlar tarikatýnýn þeyhi Kemal Kaçar’ýnvefatýnýn ardýndan 2000 yýlý yazýnda ISLAH’ýn içedönükdinsel eðitimi aþan bütün aktivitelerini durdurmuþtur.

Ýslami Nur Cemaati (Jama’at un-Nur)

(57) Kendisini Arapça olarak adlandýran Köln’de yer-leþik Nur Cemaati, Said Nursi’ye (1874-1960) izafeten a-nýlan Nurculuk tarikatýnýn Almanya koludur. Cemaat sufiideallerinin etkisinde bir yenilenme hareketi oluþturmak-tadýr ve bir þok olarak yaþanan modern çaðýn baþlangýcý-ný ruhsal olarak özümseme çabasý olarak göze çarpmak-tadýr. Bu þekilde doðal bilimleri temeli Kuran’da atýlmýþ

11 Arýkan, Hasan: Der Kurzgefasste Ilmihal. Illustriertes Gebetslehrbuch.Religionsunterricht für muslimische Kinder und Jugendliche im schul-pflichtigen Alter. Hrsg. vom Verband der Islamischen Kulturzentren,e.V., Vogelsanger Str. 290, 50285 Köln VIKZ, Köln 1998. Kitap, Alman-ya’daki Sünni Türk camilerinde öðretildiði þekilde kýsa bir ilmihaldir.

33

Merkezci vehiyerarþikyapýlanma

Nurculuk

þekilde islamýn dünya görüþüne entegre etmeye çalýþmak-tadýr. Said Nursi’nin en önemli eseri olan Risale-i Nur(Nur Kitabý) günümüze dek bütün Nurcular için baðlayýcýolan öðretiyi içermektedir. „Nur“ dergisi de buna izafetenadlandýrýlmýþtýr. Nurculuktan bir çok yeni oluþumlar doð-muþtur. Bunlardan en tanýnmýþý, Almanya’da da taraftar-larý olan Fethullah Gülen grubudur. Gülen’e izafeten Fet-hullahçý denilen grup Türkçe konuþan müslümanlarýn ol-duðu her yerde çoðunlukla çok modern ve çok iyi dona-týlmýþ eðitim kurumlarýna sahiptir. Almanya’daki yayýnorganlarý ise popüler-bilimsel islami dergi „Die Fontäne“dir.

Ýslami Milli Görüþ Cemaati (Islamische GemeinschaftMilli Görüþ - IGMG)

(58) 1976 yýlýnda Köln’de bir kaç kez yeniden örgüt-lenme ve isim deðiþikliklerinin ardýndan günümüzde MilliGörüþ (IGMG) adýný taþýyan Avrupa Türk Birliði kurul-muþtur. IGMG’nin bir önceki selefi ise kendisinden 1994-95 yýllarýnda IGMG’nin yanýsýra görevi IGMG’nin büyükemlak mülkiyetinin idaresi olan Europäische Moscheebau-und Unterstützungsgemeinschaft (EMUG - Avrupa CamiÝnþa ve Destekleme Cemiyeti) adlý kuruluþun da çýktýðýyine 1985 yýlýnda Köln’de kurulmuþ olan Avrupa MilliGörüþ Teþkilatlarý (AMGT) dýr.

(59) Bütün Batý Avrupa’da aktif olan kuruluþ, 1969’daNecmettin Erbakan tarafýndan kurulan ve sýk sýk yasakla-nýp yeni isimler altýnda yeniden kurulan ve Avrupa’da ö-zellikle Refah Partisi olarak tanýnan Türkiye’nin tek ger-çek islamcý partisinin Avrupa kolu olarak görülmektedir.

(60) Örgütün isminin Milli Görüþ kýsmý Almanca’ya„nationale Sicht“ olarak tercüme edilebilir ancak buradakimilli sözcüðü, modern ulusal kavramýyla ayný anlamda ol-

34

Fethullahçý-lar

RefahPartisi

Milli Görüþ

mayýp, Arapça milli sözcüðü gibi dinsel içeriðe de sahip-tir. IGMG kendini tanýmlarken düzenli olarak bu sonaçýyý vurgulamaktadýr. Kuruluþa göre Milli Görüþ anlamaçýsýndan „Tek Tanrýcý Ekümenizm“ anlamýna gelmekte-dir ki, burada müslümanlarca müslüman olarak görülenÝbrahim Peygamber’e tek Tanrýcý dinlerin atasý olarak a-týfta bulunulur. Bununla birlikte, Milli Görüþ teriminingerçekten de Necmettin Erbakan ve partisinin siyasi di-linden alýndýðýna hiç kuþku yoktur.12

(61) Kendi ifadesine göre IGMG halihazýrda 514’ü Al-manya’da olmak üzere, Avrupa genelinde 86.000 üyeyesahip 740 cami cemaatini kapsamaktadýr. Almanya’dakiüye sayýsý bilinmemektedir; ancak Alman makamlarý bu-nu 27.000 olarak tahmin etmektedirler. IGMG, Türk dev-letiyle sýký bað içindeki Diyanet Ýþleri Türk-Ýslam Bir-liði’nden13 (DITIB) sonra Almanya’daki ikinci büyük is-lami kuruluþtur.

(62) Mehmet Sabri Erbakan, 2001 yýlýndan çekildiðiEkim 2002’ye kadar hem IGMG hem de EMUG’un genelbaþkanýydý. Sözkonusu kiþi, Necmettin Erbakan’ýn yeðenive Almanya’da doðmuþ bir Alman vatandaþýdýr. NecmettinErbakan da Türkiye’de siyasete atýlmadan önce Aachen’deüniversite eðitimi görmüþtü.

(63) Türk Anayasa Mahkemesi tarafýndan Refah Par-tisi’nin ardýlý olan Fazilet Partisi’nin 2001 yýlý yazýndakapatýlmasýnýn ardýndan Erbakan’ýn partisi ilk defa birlikiçinde yeni bir parti kurmamýþ ve islamcý Saadet partisive muhafazakar-islamcý Adalet ve Kalkýnma Partisi (AKP)olmak üzere ikiye bölünmüþtür. Saadet Partisi Erbakan’ýnsiyaset ve kiþiliðine sýký sýký baðlý kalýr ve gitgide güç yi- 12 bkz. Erbakan, Necmettin: Milli Görüþ, Ýstanbul 1973 ve Ekonomik

Adil Düzen, Ankara 1991, S. 96 13 Aþaðýda DÝTÝB baþlýðýna bakýnýz.

35

tirirken, Erdoðan’ýn baþkanlýðýnda AKP, adýndaki Adaletsözcüðüyle baþarýlý bir þekilde eski Baþbakan ve Cumhur-baþkaný Demirel’in Adalet Partisi’nin mirasýný devralanve þu sýralarda Türkiye’de iktidarda bulunan, kitleleri ken-dine çeken bir partiye dönüþtü.

(64) Almanya’daki bazý müslümanlarýn Türkiye’dekidini koþullar hakkýndaki eleþtirilerinde haklýlýk payý da bu-lunmasýna karþýn, Türk Anayasa Mahkemesi’nin, þeriatadayalý islam devleti kurma çabasý nedeniyle 16 Ocak 1998tarihli Refah Partisi’nin kapatýlmasý kararýyla ilgili AvrupaÝnsan Haklarý Mahkemesi’nin þu kararýna iþaret etmekteyarar vardýr: Mahkemenin 3. heyeti 31 Temmuz 2001 tari-hinde Erbakan’ýn Refah’ýn kapatýlmasýna karþý itirazýnýreddettikten sonra, mahkemenin büyük heyeti 13 Þubat2003’de kapatma kararýnýn laik devlet düzeninin korun-masý açýsýndan kanuna uygun olduðunu ilan etmiþtir.

(65) Almanya’da bazý gözlemciler IGMG’yi gözönün-de tutarak Türkiye’de AKP’nin gerçekleþtirdiði tarzda birgeliþimi beklemektedirler. IGMG’nin resmi açýklamala-rýnda özgürlükçü, demokratik temel düzeni benimsediðinive laik devlet yapýsýný dinsel çoðulculuk ve inanç özgürlü-ðünün garantisi olarak gördüðünü belirtmektedirler. Ancakraporlarý ülke ve eyalet düzeyinde daha kapsamlý bir göz-leme dayanan Federal Anayasa Koruma Kurumu ile yinebilim dünyasýndan gözlemciler baþka bir görüþü savun-maktadýrlar. IGMG’ye - kuruluþun hukuki yollardan ener-jik bir biçimde reddettiði - demokrasi ve laik devlet düze-nine karþý ve Alman toplumuna yönelik entegrasyon kar-þýtý bir tavra sahip olduðu suçlamasýnda bulunulmaktadýr.Antisemitizm suçlamasý ise kesilmemiþ olmakla birlikteson zamanlarda daha az vurgulanmaktadýr.14

14 bkz. Spuler-Stegemann, Ursula: Muslime in Deutschland. Informati-onen und Klärungen, Freiburg 2002, S. 327.

36

RefahPartisi’ninkapatýlmasý-nýn AvrupaÝnsanHaklarýMahkemesitarafýndanonaylanmasý

(66) Dini açýdan IGMG’nin Nakþýbendi tarikatýna bel-li bir yakýnlýðýndan sözedilebilir. Necmettin Erbakan isla-mi partisinin kuruluþu için tarikatýn ruhani lideri ÞeyhKotku tarafýndan teþvik edildiði sýralarda bu tarikatýn ü-yesiydi.

(67) Federal Almanya Ýslam Konseyi Atatürk tarafýn-dan kaldýrýlmýþ olan Þeyhülislamlýk makamýný 1990’lý yýl-larýn baþýnda yeniden kurmuþtur.15 Makamýn ilk sahibi,daha önce Diyanet Ýþleri Baþkanlýðýnýn Fýkýh daire baþ-kanlýðý görevinde bulunmuþ, bir süre Milli Görüþ genelbaþkanlýðý da yapmýþ olan Ali Yüksel’dir. Þeyhülislam,Osmanlý Ýmparatorluðu’nda en üst ve siyasi açýdan da enönemli islam alimiydi. Þeyhülislamýn ana görevi, Sultan-Halife’nin yönetiminin islam hukuku ile uyum içinde ol-masýný gözetlemekti. Bu görevi yerine getirmek için fet-valar, yani islam hukuku ile ilgili baðlayýcý kararlar çýka-rýrdý. Atatürk, bu makamýn yerine günümüzde hala mev-cut olan Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý’ný getirmiþtir.

(68) Eleþtirmenlerce anakronik (tarihi geliþime aykýrý)görülen makam Almanya’daki müslümanlar arasýnda þuana dek pek kabul görmemiþtir. Kuruluþu Ýslam Konse-yi’nin dini-siyasi pozisyonlarýyla baðlantý içinde görül-melidir, ancak ayný zamanda Türkiye’deki laik devletdüzeni ile ilgili iç çekiþmelerin Almanya’daki islam üze-rindeki etkisini de ortaya koymaktadýr. Türkiye’de hilafe-tin kaldýrýlmasý ve laik düzene geçilmesi islam tarihindederin bir dönüm noktasýný oluþturmaktadýr. Almanya’dakiislamýn temsilcileriyle iliþkiler açýsýndan, bununla ilgiliçekiþmelerin Almanya’da da ve Almanya’dan yönelerekde sürdürüldüðünün bilinmesi yararlý olur.

15 bkz. aþaðýda Bölüm 1, 1.3.4 nolu baþlýk.

37

Almanya’daþeyhülislam

Halife Devleti

(69) Cemalettin Kaplan da uzun yýllar Diyanet ÝþleriBaþkanlýðý’na hizmet etmiþtir. Ýslamcý çabalarý nedeniyleemekliliðine az bir zaman kala ayrýlýp Almanya’ya gitti-ðinde orada da baþkanvekili olmuþtur. Almanya’da MilliGörüþ’e katýlmýþtýr. Orada radikal güçleri etrafýnda topla-yýp, 1983/84 yýllarýnda bir bölünmeye yolaçmýþtýr. MilliGörüþ’teki muhaliflerle birlikte Ýslami Cemaat ve Cemi-yetler Birliði’ni (Verband Islamischer Vereinigungen undGemeinschaften - ICCB) kurmuþtur. Yaklaþýk 10 yýl sonra- Milli Görüþ’ün Þeyhülislam makamýný yeniden kurduðusýrada - Köln’de „Halife Devletini“ ilan etmiþtir. Daha ön-celeri „Köln’ün Humeynisi“ olarak manþetlerde yeralmýþ-ken, kendini halife ilanýndan sonra „Köln’ün halifesi“ ola-rak Almanya’daki aþýrý islamcýlýðýn sembolü haline gel-miþtir. Oðlu ve ardýlý olan Metin Kaplan, kendi topluluðuiçinden bir muhalifin öldürülmesi için çaðrýda bulunduðuve bu kiþi de öldürüldüðünden dolayý birkaç yýllýk bir ha-pis cezasý çekmiþtir. Kaplan hareketi ayrýlýðýn hemen ar-dýndan Milli Görüþ için gerçek bir tehdit oluþtururken, sü-rekli radikalleþmesinden dolayý en son 1.100 üyeye kadarküçülmüþtür. Aralýk 2001’de yasaklanarak daðýtýlmýþtýr.

Diyanet Ýþleri Türk Ýslam Birliði

(70) 1984’te Türk hükümeti de türk-islam diasporasýn-daki geliþmelere reaksiyon göstererek Köln’de DiyanetÝþleri Türk Ýslam Birliði’nin kurulmasýný saðlamýþtýr. Ku-ruluþun kýsa adý DÝTÝB’dir. Pratikte DÝTÝB, Diyanet Ýþ-leri Baþkanlýðý’nýn artýk Avrupa Kolu haline gelmiþ olanAlmanya kolunu oluþturmaktadýr. Atatürk tarafýndan 1924yýlýnda kurulan Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý’nýn görevi is-lam dininin gerek ve amaçlarýný laik devlet düzeni içindeidare ve geliþtirmektir. Fýkýhçý olan baþkaný Baþbakanabaðlýdýr ve protokoldaki sýrasý bakanlar ve valilere eþittir.

38

„Köln’ünHalifesi“

DÝTÝB:

DiyanetÝþleriBaþkanlýðý’-nýn yurt dýþýkolu

(71) Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý yurtdýþýndaki Türklerigözönünde tutarak kendini onlarýn ulusal ve dini kimlik-lerini korumakla görevli görmektedir. Türk Devleti’ninDÝTÝB ile ilgili amacý bu cümleyle ifade edilmiþtir. Bu-nun arkasýnda ise dini amacýn yanýnda siyasi bir amaç davardýr. Türk hükümeti için sözkonusu olan, devlet kon-trolü altýndaki islamla þekillenen resmi din anlayýþýnýAlmanya’daki Türkler arasýnda da geçerli kýlmaktýr. Böy-lece yalnýzca dýþ politik bir nüfuz kazanýlmýþ olmayacak,ayrýca Almanya’dan Türkiye’ye yönelik Türk islamcýlýðý-na karþý tedbir de alýnmýþ olacaktýr.

(72) DÝTÝB, büyük farkla Almanya’daki en büyük is-lami kuruluþtur. Kendi ifadesine göre birliðe Almanya’da776, Batý Avrupa’da da ayrýca çok sayýda cami derneðidahildir. Bu dernekler ya DÝTÝB’e katýlmýþlar ya da direkDÝTÝB’in þubeleri olarak kurulmuþlardýr. Almanya’dakiüye derneklerin kayýtlý üyelerinin toplam 150.000 kadarolduðu ifade edilmektedir. Bu sayý, büyük islami kuruluþ-lara üye tahmini 309.000 müslümanýn neredeyse yarýsýnýoluþturmaktadýr. DÝTÝB kendini, kontrol ettiði ve özellikledini, sosyal, kültürel ve hayýr konularýnda desteklediðiTürk-Ýslam kültür derneklerinin çatý organizasyonu olarakgörmektedir. Desteðin en önemli þekli, maaþlarý Türk Dev-leti’nce ödenen, Türkiye’den gönderilen imamlarýn üyecemaatlerde görevlendirilmesidir. Þu sýralarda Alman-ya’da Türk Devleti tarafýndan gönderilmiþ yaklaþýk 600DÝTÝB imamý görev yapmaktadýr. Baþlangýçta hayýr a-maçlý olarak vakýflara ait cami arazilerinin mülkiyetininDÝTÝB’e devri, artýk önþart16 haline gelmiþ gibi görün-mektedir.

16 bkz. Lemmen, Thomas: „Aktuelle Entwicklung innerhalb islami-scher Organisationen in Deutschland“, in: André Stanisavljevic / RalfZwengel (Yayýmlayanlar): Religion und Gewalt. Der Islam nach dem11. September, Potsdam 2002, S. 129-156.

39

Türk imamlarýngönderilmesi

(73) DÝTÝB laik devlet düzenini savunmasýndan dola-yý kendini Alman kurumlarý ve toplumunun asýl muhatabýolarak görmektedir. Ancak Türk hükümetince diplomatiktemsilciliklerin yardýmýyla yönlendirildiði için Alman top-lumunda büyüklüðüne ve hemen her yerde temsil edili-yor olmasýna uygun fonksiyonu tam olarak yerine getire-memektedir. Ayrýca DÝTÝB’in islam din derslerinin - tercihettiði Türkçe yerine - Almanca olarak okutulmasýna yýl-lardýr gösterdiði reddedici tavrý nedeniyle Alman makam-larý üzerindeki nüfuzu da azalmýþtýr. Bu arada DÝTÝB i-mamlarýnýn Almanya’ya gönderilmeden önce Almancakursuna gitmelerini karara baðlayan bir antlaþmaya varýl-mýþtýr.

Avrupa Türk Ýslam Birliði

(74) 1988 yýlýnda kurulmuþ olan Avrupa Türk ÝslamBirliði (ATÝB) açýkça milliyetçi eðilimli bir gruptur. Bir-lik 1978’de Frankfurt’ta kurulan, kendini „Bozkurtlar“ve 1997’de ölen Alparslan Türkeþ’in Pantürkçü-Milliyetçipartisiyle özdeþ gören Avrupa Demokratik Ülkücü TürkDernekleri Federasyonu’ndan (ADÜTDF) kopmuþtur.Kendi ifadesine göre ATÝB’e 123 cami cemaati dahildir.

(75) ATÝB, Türkiye’de laik yapýlý devletin Ýslam’a çiz-diði sýnýrlarý kabul etmesiyle DÝTÝB’e yakýndýr. Kurulduk-larý zaman dinle ilgisi olmayan „Bozkurtlar“ dan ayrýl-manýn nedeni olarak daha fazla islami bir yönelim isteðigörülür. ATÝB Almanya’da cezaevlerindeki mahkumlarýnislami ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasýnda önemli bir etkinlikalaný keþfeden ilk kuruluþ olmuþtur. Ýslami örgütlerin ce-zaevlerinde dini hizmetler sunmayý keþfetmeye baþlama-larýnýn nedeni en baþta gurbette oluþun sonucu gibi gö-rünmektedir. Hristiyan anlayýþýyla kýyaslanabilir þekildebir dini hizmet islam memleketlerinde bilinmemektedir.

40

Ülkücü dernekleri,„Bozkurtlar“

Almanya Alevi Birliði (AABF)

(76) Alevilerin Almanya’da örgütlenmeye baþlamalarýnispeten daha uzun sürmüþtür. Geleneksel dini ve kültü-rel yapýlarý Türkiye’de asimilasyon baskýlarý ve göçler ne-deniyle büyük oranda yokolmuþtur ve bu nedenle kolay-lýkla Almanya’ya aktarýlmasý mümkün olmamýþtýr. 90’lýyýllarýn baþýna kadar Aleviler Almanya’da neredeyse hiçfarkedilmemiþlerdir. Kurumsal yapýlanmaya gidiþle ilgiliilk adým, 1989’da modern tipte ilk Alevi derneðinin kurul-duðu Hamburg’da atýlmýþtýr. Þu sýralarda Almanya’da 96Alevi derneði vardýr. Dernekler 1990 yýlýnda kurulan Al-manya Alevi Birlikleri Federasyonu’nun (AABF - þimdiise Almanya Alevi Birliði) üyesidirler. Almanya dýþýndadiðer Batý Avrupa ülkelerinde de benzer birlikler kurul-muþtur. AABF kendini Anayasa’nýn tanýmladýðý þekildedini bir cemaat olarak ve „din ile siyasetin birbirine karýþ-týrýlmasýný tamamen reddeden, ancak Aleviler için Türki-ye’de ve Almanya’da kültürel düzeyde daha fazla haklartalep eden laik bir federasyon“ olarak görmektedir.17

(77) Aleviler kültürel kimliklerinin desteklenmesi ya-nýnda dinsel kimliklerinin korunmasýna da çaba göster-mektedirler. Almanya’da da Türk-Sünni bir çoðunluðunkarþýsýnda kendilerini ayakta kalmak durumundadýrlar.Ancak Türkiye’deki durumdan farklý olarak Almanya’daçok laik bir çevrede bulunmaktadýrlar. Yalnýzca „laik“ o-luþlarýný vurgulamakla kimliklerini kalýcý olarak saðlam-laþtýrmalarý mümkün deðildir. Bu nedenle Almanya’damevcut olan fýrsatý kullanarak yetkili kurumlarýn baskýsýolmadan kendilerini dinsel olarak da tanýmlama ve islamibir cemaat olarak tanýnmalarýný saðlama yönünde çaba

17 bkz. Türkei-Programm der Körberstiftung (Yayýmlayan): Religion -ein deutsch-türkisches Tabu? Deutsch-türkisches Symposium 1996,Körberstiftung, Hamburg 1997, S. 112.

41

Kültürel vedinsel kim-lik ifadesiarasýnda

göstermeye baþlamaktadýrlar. Bu noktada özellikle resmiokullarda islam din dersinin okutulmasý konusundaki tar-týþmanýn kendilerini buna zorunlu kýldýðýný düþünmekte-dirler. Kendi din derslerini okutmak için talepte bulun-muþlar, bununla ilgili olarak kendi ders planlarýný oluþ-turmuþ ve böylece dinsel kimliklerini açýða kavuþturmakkonusunda bir katký da saðlamýþlardýr.

1.3.4 Federal Almanya Ýslam Konseyi / Islamischer Weltkongress ve Almanya Müslümanlarý Merkez Konseyi

(78) 1978 yýlýnda Ýslam Konseyi’nin sonradan kuru-cusu ve ilk baþkanýnýn söylediði gibi „mevcut olan islamicemiyetlerin islam ilkesi altýnda, (...) atanmýþ ve demok-ratik olarak seçilmiþ kurullar ve sözcüleriyle, uluslarüstü,bütün mezhep ve eðilimleri de kapsayan bir islami cema-at olmalarýný saðlayacak düzenleme“ günümüze dek halamevcut deðildir.18

(79) Günümüzde hem 1986’da kurulmuþ olan FederalAlmanya Ýslam Konseyi /Islamischer Weltkongress (kita-býn devamýnda Ýslam Konseyi olarak anýlacaktýr) ve 1994sonlarýnda kurulan Almanya Müslümanlarý Merkez Kon-seyi (kitabýn devamýnda Merkez Konseyi olarak anýla-caktýr) bu eksikliði giderme iddiasýndadýrlar. Ancak heriki konseyde bu iddiayý yerine getiremezler, çünkü Al-manya’daki islami kuruluþlarýn en büyüðü olan DÝTÝB bukonseylere dahil deðildir.

(80) Bunun yanýnda bu konseylerin örgüt yapýlarý dahiç saðlam deðildir. Bu þekilde örneðin Ýslam Kültür Mer-kezleri Birliði (VIKZ), hem Ýslam Konseyi’nin hem deMerkez Konsey’in kurucularý arasýnda yeralmýþ, daha

18 bkz. Abdullah, Muhammad Salim: „Die Präsenz des Islams in der Bundes-republik Deutschland“, CIBEDO-Dokumentation 1, Frankfurt 1978, S. 9.

42

Temsiliyetiddiasý

sonra bu iki çatý kuruluþtan da ayrýlmýþtýr. VIKZ 2000 yýlýyazýnda Türkiye’deki Süleymancý tarikatýnda bir yönetimdeðiþikliði olmasýnýn ardýndan ani bir kararla MerkezKonseyi’nden ayrýlmýþtýr.

(81) Ýslam Konseyine kendi farklý ifadelerine göre 32ile 37 arasýnda birlik dahildir. Bunlarýn büyük bir bölümü,uzmanlarýn tahminine göre merkezinde IGMG’nin olduðubir iþbirliði grubuna dahildir. Aralarýnda Berlin’de geçerliözel düzenlemelere („Bremer Klausel“) göre devlet okul-larýnda islami din dersleri vermek hakký tanýnan - ki Al-manya’da bu hak tanýnan ilk islami kuruluþ olan - BerlinÝslam Federasyonu da (Islamische Föderation Berlin - IFB)olmak üzere islami federasyonlar tanýnmýþ hale gelmiþ-lerdir. Ýslam Konseyinde aðýrlýðýn IGMG’de olduðu düþü-nülmektedir. Uzun süreli baþkaný Hasan Özdoðan’ýn ar-dýndan yeni Konsey baþkaný Ocak 2002’den beri Ali Ký-zýlkaya ile yine IGMG tarafýndan bu göreve getirilmiþtir.IGMG’nin ardýndan Türk sufi Ýslami Nur Cemaati (Isla-mische Gemeinschaft Jamm’at un-Nur) Konseyde nispe-ten daha az olmasýna raðmen belli bir aðýrlýða sahiptir.

(82) Ýslam Konseyi - daha önce belirttiðimiz gibi - Tür-kiye’de kaldýrýlmýþ olan Þeyhülislamlýk makamýný Alman-ya’da yeniden tesis eden yapýsal çerçeveyi oluþturmakta-dýr. Bu makamýn yeniden canlandýrýlýþýný bir taraftan Tür-kiye’de laik devlet düzeni ile ilgili yaþanan tartýþma orta-mý, diðer taraftan da Türkiye’de yaygýn olan Osmanlý nos-taljisi açýsýndan görmek gerekir. Þeyhülislamlýk makamý-nýn kuruluþu yine Alman hukukuna göre bir dini cemaatiçin gerekli dinsel otoriteyi saðlamak çabasýndan da kay-naklanmaktadýr. Ýslam Konseyi’nin kuruluþ sözleþmesindeyeralan dini-siyasi hedeflere kamu tüzel kiþiliði olarak ta-nýnmak (bkz. Bölüm II, Ýslami kuruluþlarýn hukuki duru-mu) ve islam din derslerinin Almanca olarak okutulmasý da(bkz. Bölüm II, Kamuya açýk okullarda müslümanlar için

43

ÝslamKonseyi

Dini-siyasihedefler

din dersi) dahildir. Özellikle Özdoðan’ýn 1989 yýlýnda Al-manya kolunu kurduðu Libya kökenli World Islamic CallSociety için çabalarý ve Kaddafi’nin inisiyatifi ile kurul-muþ olan Dünya Müslümanlarý Liderliði’ne (World IslamicPeoples Leadership19) üye olmasý nedeniyle Ýslam Kon-seyi içinde, sonucunda Özdoðan’ýn son iki yýl içinde ka-mu önündeki þöhret ve etkinliðini biraz yitirmesine yola-çan bir yönetim krizi doðmuþtur.

(83) Merkez Konseyi 1994 yýlýnda Almanya Ýslam Ýsti-þare Kurulu’ndan (Islamischer Arbeitskreis in Deutsch-land) doðmuþtur. Konsey, öncelikle bütün islami kuruluþ-larca desteklenen þeriat kurallarýna uygun hayvan kesimive islami din dersi konularýnda þekillenmiþtir. Þu sýralardaMerkez Konsey’e 19 kuruluþ dahildir. Kendi ifadelerinegöre bu kuruluþlara dörtyüz ila beþyüz kadar cami cema-atleri üyedir. Bu sayýnýn gerçekte kaç olduðu, bazý baþkaislami kuruluþlarda da olduðu gibi, belli deðildir.20 Ýkiyüzkadar caminin cemaatinin temsil ediliyor olmasý gerçekçibir sayý olarak kabul edilebilir.21 Merkez Konsey’e dahilderneklerin toplam üye sayýlarýnýn 10.000 ila 15.000 ka-dar olduðu tahmin edilmektedir.22 Ancak kesin olan,VIKZ’in 2000 yazýnda ayrýlmasýndan sonra Konsey’in enbüyük üyesini kaybettiðidir.

19 bkz. Lemmen, Thomas: „Aktuelle Entwicklung innerhalb islamischerOrganisationen in Deutschland“, içinde bulunduðu yayýn: AndréStanisavljevic / Ralf Zwengel (Yayýnlayanlar): Religion und Gewalt.Der Islam nach dem 11. September, Potsdam 2002, S. 129-156

20 Islamischer Zentrum München’in resmi yayýn organýnýn yayýmcýsý Ah-mad v. Denffer bu yayýnda Ýslami Karta konusunda bir yorum yayýnla-mýþtýr. Karta’da açýklanan sayýlar hakkýnda Merkez Konsey’in tahmi-nen „yüz camiyi bile temsil etmediðini“ yazmýþtýr, bkz. AL-ISLAM.Zeitschrift von Muslimen in Deutschland, Sayý 2/2002. Bu ifade a-bartýlý olabilir ve Merkez Konsey yönetimi tarafýndan reddedilmiþtir.

21 bkz. Lemmen, Thomas: Islamische Vereine und Verbände in Deutsch-land. Yayýmlayan: Friedrich-Ebert-Stiftung, Bonn 2002, S. 90

22 bkz. http://www.im.nrw.de/sch/101.htm#

44

MerkezKonseyi

(84) VIKZ’in ayrýlmasýndan beri oldukça daha küçükolan ATIB Merkez Konsey’in en büyük üyesi durumunda-dýr. Konsey’in düþünce doðrultusu üzerinde þubeleri ÝslamMerkezleri ile birlikte IGD’nýn ve IGD’ye ait olmayanIZA’nýn nüfuzu olduðu düþünülmektedir. Almanca olarakinternette büyük ve kapsamlý bir portalý olan Merkez Kon-sey’in kendi ifadesine göre müslüman Almanlarýn iki der-neði de Konsey’de önemli bir yere sahiptir. Ayrýca Fars-Þii Hamburg Ýslam Merkezi (Islamische Zentrum Ham-burg) ile Almanya’daki þii islamýn en önemli kuruluþununda Merkez Konsey’e dahil olduðunu belirtmek gerekir.

(85) Merkez Konsey’in baþkaný kuruluþundan beri týpdoktoru Nadeem Elyas’týr. Kendisi, Alman makamlarýtarafýndan Arap Müslüman Kardeþler örgütünün taraftarýolarak görülmektedir.23 Elyas ise bu görüþü defalarca red-detmiþtir. 1962’de Mekke’de kurulmuþ olan IslamischerWeltliga ile sýký baðlarý vardýr.24 Bu örgüt, dünya çapýnda,en önemli islami özel örgüttür. Örgütün kuruluþ sözleþ-mesine göre ana amacý dünya çapýnda „Ýmana (islama)Davet“ (dava), yani islam misyonudur. Etkinliklerini ye-rine getirmek için Suudi Arabistan’ýn desteðini görmek-tedir. Elyas ayný zamanda Alman toplumunda islamýn bü-yük saygý gören bir temsilcisidir. Anayasa’ya baðlýlýðýnýdefalarca ifade etmesinin de bunda büyük payý olmuþtur.

23 bkz. NRW (Kuzey-Ren Vestfalya) eyaleti Ýçiþleri Bakanlýðý’nýn inter-net sitesi: „Islamische Charta des Zentralrats der Muslime in Deutsch-land (Almanya Müslümanlarý Merkez Konseyi’nin Ýslami Kartasý)“,http://www.im.nrw.de/sch/101.htm#. Bu sitedeki açýklama þöyledir:„Merkez Konsey’in (ZMD) 19 üye birliðinden en az 9’u islamcý ‘Mus-limbruderschaft-Müslüman Kardeþler (MB)’ taraftarýdýr. Merkez Kon-sey’in sözcüsü, Suriye „Müslüman Kardeþler“ örgütünün o zamankiönderi olan Prof. Issam El-Attar tarafýndan kurulan „IslamischenZentrums Aachen“ in ortak kurucusu ve uzun süre etkin üyesidir.“

24 Islamische Weltliga’nýn önder kadrosunun Haziran 2002’deki Alman-ya ziyareti sýrasýnda Elyas delegasyonun resmi üyesiydi.

45

Ýslami Karta

Elyas 1998 yýlýnda Alman vatandaþý müslümanlarý Fede-ral Parlamento seçimlerine katýlmaya çaðýrmýþtýr. MerkezKonsey tarafýndan 20 Þubat 2002’de yayýnlanan „Isla-mische Charta (Ýslami Karta)“ da bu çizgidedir. Oradaifade edilen Anayasa’ya baðlýlýk ondan üstün görülenislami yasaya baðlý kýlýnmaktadýr. Ýslam hukuku müslü-manlara azýnlýk olarak bulunduklarý yerde - eðer inançözgürlüðünden yararlanabiliyorlarsa - ilke olarak „ma-halli hukuk düzenine“ uymayý emreder.

(86) Ýslam Konseyi ile Merkez Konsey arasýnda ilkdönemdeki rekabet yerini konulara baðlý bir iþbirliðinebýrakmýþtýr. Her iki konsey de islam din dersi konusundaortak bir komisyon (KIRU) ve Ocak 2002’den beri de or-taklaþa Ýslami Hayvan Kesimi (KIS) komisyonunu oluþ-turmaktadýrlar. Bunun yanýnda Islamische Gemeinschaftin Deutschland (Almanya Ýslami Cemaati) ve baþkanýÝbrahim El-Zayat gibi bazý önemli birlik ve þahýslar daher iki konseyle direk ya da indirek sýký bað içindedir.

1.4 Ayrýlýk ile Entegrasyon arasýnda

1.4.1 Hukuki ve sosyal yönler

(87) Önde gelen bir Alman gazetesi 2001 yýlýnýn baþ-larýnda, CDU/CSU federal parlamento grubunun Alman-ya’daki islam hakkýndaki sorusuna Federal Hükümetinyanýtýnýn açýklanýþýný, yanýtýn en baþta Almanya’da islamve Almanya’da yaþayan müslümanlar hakkýnda ne kadaraz bilgi sahibi olunduðunu gösterdiði þeklinde yorumla-dý. Almanya Episkoposlar Konferansýnýn (Ruhani Mec-lis) Almanya’da islam konulu bir çalýþma toplantýsýna ha-zýrlýk süreci içerisinde Eylül 2001 tarihinde hazýrlananAlmanya’daki islami kurum ve kuruluþlarla ilgili liste1.600’den fazla adresi içermektedir; yine de bu sayýyaraðmen liste kesinlikle tam deðildir. Bununla birlikte Fe-

46

IslamischeWeltliga

Az sayýdaislamikurumlarvakýf statü-sündedirler

deral Hükümetin25 verdiði bilgiye göre özel birlik veyavakýflarca yürütülen devletçe tanýnmýþ yalnýz oniki ku-rum mevcuttur: beþ kreþ/anaokulu (Berlin), iki anaokulu(Karlsruhe ve Münih), bir öðrenci yurdu (Rastatt), üç okul(Münih, Berlin ve Bonn’da birer tane) ve Niedersachseneyaletinde bir huzurevi.

(88) Vakýflar olarak tanýnmýþ islami kuruluþlarýn budüþük oraný ilk bakýþta þaþýrtýcý gelebilir. Ýster islami ku-ruluþlarý vakýf olarak kabul etmekteki isteksizlik, isterseyine ayný þekilde vakýf olarak tanýnmak için gerekli ön-þartlarý yerine getirme isteksizliði olsun, neden olarakhangisi görülürse görülsün, daima þu sonuç ortaya çýk-maktadýr: hýzlý bir geliþim gösteren islami yapýlanma top-lumumuzun merkezine henüz ulaþmamýþtýr. Ýslamiyet Al-man toplumuna entegre olmuþluktan çok, bu toplumunyanýnda mevcut gibi görünmektedir. Bu bulgu, islami der-neklerin kamu tüzel kiþiliði statüsüne sahip olmadýklarýgerçeðini belirtmekle de zayýflatýlamaz. Gerçi bu statübaðýmsýz kuruluþlar olarak hareket etmelerini biraz dahakolaylaþtýracaktýr, ancak bu statünün yokluðu duruma uy-gun bir tanýnmýþlýðý olanaksýz kýlmamaktadýr.

(89) Ancak bu bulgudan çýkarýlacak olasý sonuçlarýntekyanlýlýðý hakkýnda dikkatli olmak gereklidir. Hemenhemen bütün islami yapý kayýtlý dernekler þeklinde mede-ni yasaya uygun olarak yapýlanmýþtýr. Müslümanlarýn gel-dikleri ülkelerde ise böyle medeni hukuka dayalý yapýsaldüzenlemelere ihtiyaç yoktur. Devlet ya da çoðu zamandevletin gözetimi altýndaki dini vakýflar gerekli dinselaltyapýyý saðlamaktadýrlar. Bu nedenle Almanya’da islamiyapýnýn dernekler yasasý temelinde oluþturulmasý önemli

25 bkz. Federal Hükümet’in yanýtý: Islam in Deutschland, DeutscherBundestag, 14. Wahlperiode, Drucksache 14/4530, 8. November 2000,12c numaralý soruya yanýt.

47

Olasýnedenler

Dernek türüyapýlanmageliþimi ileentegrasyon

bir uyum baþarýsýný ortaya koymaktadýr ve entegrasyoniçin önemli bir gösterge olarak görülebilir. Bu özelliklederneklerin büyük çoðunluðunun kamu yararýna çalýþýrþekilde tanýnmýþ olmaya eriþmeleri durumunda daha faz-la geçerlidir. Aralarýnda „tüzel kiþilik (vakýf)“ þeklinde ta-nýnmýþ kuruluþlar çok az olsa da, islami derneklerin bü-yük çoðunluðu kamu yararýna baðlý özel vergi düzenle-melerinden yararlanmaktadýrlar.

(90) Bununla birlikte bazý müslümanlar, Ýslam’ýn Al-manya’da resmen tanýnmadýðý ve bu nedenle hristiyan ki-liseleri ile eþit haklara sahip olmadýðýndan yakýnmakta-dýrlar. Bununla kastedilen genellikle, kiliselerin, Alman-ya’daki ruhani ve dünyevi güçler arasýndaki iliþkinin uzunve çokyönlü tarihinin sonucu olarak bu statüye sahip ol-malarýna karþýn, þimdiye kadar islami kuruluþlardan hiç-birine kamu tüzel kiþiliði statüsünün tanýnmamýþ olduðu-dur. Buna karþýn yaygýn kanýya göre tüzel kiþilik statüsüyalnýzca hristiyan kiliseleri ile sýnýrlý deðildir ve gerekliþartlarý yerine getirdikleri takdirde diðer cemaatlere de a-çýktýr.26

(91) Ýslamýn Alman toplumunun içinde deðil de dýþýn-da durduðuna dair sýk sýk kanýt olarak gösterilen nedenlerözellikle þehirlerimizdeki içe dönük ve banliyö türü yer-leþimin artýþý ile baþörtüsü taþýyarak müslüman olduklarý-ný belli eden ve kendilerini böylece hristiyanlardan, diðerdin mensuplarýndan ve inançsýzlardan soyutlayan kadýnve genç kýzlarýn kamuoyunda giderek artan mevcudiyet-leridir. Bazý gözlemcilerce tespit edilen, okula baþlamaçaðýndaki Türk çocuklarýnýn Almanca bilgilerindeki geri-leme de bir diðer kriter olarak anýlabilir. Son olarak da,müslümanlarýn tahminen % 90 ile 95 kadarýnýn burada ö-

26 bkz. Bölüm II, Baþlýk: Ýslami kuruluþlarýn hukuki statüleri.

48

Ýslam’ýn„tanýnmasý“sorunu

Hukukistatü

Ayrýþmaunsurlarý

len akrabalarýný defnedilmek üzere kendi memleketlerinegötürüyor olmalarý,27 kýrk yýlýn ardýndan bile Almanya’dahala bir vatana kavuþmuþ olamadýklarýnýn göstergesidir.

(92) Yine sosyal açýdan bakýldýðýnda entegrasyon ko-nusunda mevcut olan göstergeler de görmezden geline-mez. Tahminen 700.000’den fazla müslüman çocuklar vegençler Almanya’da kamuya açýk okullarda okumakta-dýrlar. Bunlarýn gitgide artan bir bölümü eðitim ve mesle-ki kariyer aracýlýðýyla toplumca kabul görme þansýnýn art-týðýný görmektedir ve bu þansý yakalamaya isteklidir; aynýþekilde Türk göçmenlerin entegrasyon düzeyi hakkýnda-ki ampirik bir araþtýrmanýn sonuçlarý da bunlarýn meslekikonumlarý ve toplumdaki yerlerinden memnun olduklarý-ný ve ayný zamanda çocuklarýnýn kendilerinden daha ileribir konumda olacaðýna inanan bir tavýr sergilediklerinigöstermektedir.28 Uzun zamandan beri sayýlarý onbinlerlehesaplanan müslüman iþadamlarý ve bir o kadar da avu-katlar, doktorlar ve gazeteciler vardýr. Böylesi örnekler dedikkati islamýn Alman toplumunda aldýðý yerin özelliklegöçmenlerin, en baþta da Türk göçmenlerin Alman toplu-muna entegrasyon düzeyine baðlý olduðuna çeker. Yinebu baðlamda, memleketleriyle sýký baðlarýna raðmen, gö-rüþleri sorulan Türk göçmenlerin yaklaþýk yarýsýnýn Al-manya’yý vataný olarak gördüklerini ve Alman toplumdüzenini takdirlerinin, benzer anketlerle kýyaslandýðýndaAlman toplumunun ortalamasýndan daha yüksek çýktýðý-ný belirtmek gerekir.29

27 bkz. Bölüm I, Baþlýk 3.2.3 ve Bölüm II, Baþlýk Defin28 bkz. Wilamowitz-Moellendorff, Ulrich: Türken in Deutschland II - In-

dividuelle Perspektiven und Problemlagen. (Yayýmlayan) Konrad-Adenauer-Stiftung, Arbeitspapier Nr. 60, Februar 2002, S. 5vd.

29 bkz. Wilamowitz-Moellendorff, Ulrich: Türken in Deutschland - Ein-stellungen zu Staat und Gesellschaft. (Yayýmlayan) Konrad-Adenauer-Stiftung, Arbeitspapier Nr. 53/2001, S. 6vd.

49

Entegrasyonve eðitim

(93) Birkaç yýldýr yabancý müslümanlar, özellikle Türkkökenliler arasýnda Alman vatandaþlýðýna geçmekle ilgilihukuki olanaklardan yararlanma eðiliminde artýþ gözlem-lenmektedir. Müslüman Alman vatandaþlarýnýn sayýsý1999 yýlý sonu itibariyle 370.000 ile 450.000 arasýnda tah-min edilmektedir. 1999 ile 2002 yýllarý arasýnda yýllýk140.000 ile 180.000 arasýnda deðiþen ve oldukça yüksekbir Türk ve Ýranlý yüzdesi barýndýran vatandaþlýða yenikabuller nedeniyle, þu sýralarda % 80 kadarý Türk kökenliolmak üzere Alman vatandaþý müslümanlarýn sayýsý600.000 ile 700.000 civarýnda olabilir. Son nüfus sayý-mýndan beri Almanya’daki müslümanlarýn sayýsý iki katý-na çýkmýþken, ayný süre içerisinde Alman vatandaþý müs-lümanlarýn sayýsý 10 kattan fazla bir artýþ göstermiþtir. Ýs-lamiyetin Almanya’da nasýl bir geliþim göstereceði biryana, kesin olan bunun artan oranda bir „Alman“ islamýolacaðýdýr. Buna sayýlarý yýllardýr artýþ gösteren, farklý dinmensuplarý arasýndaki evlilikler de katký saðlamaktadýr.30

1.4.2 Dini yönler

(94) Daha dikkatli incelendiði zaman ayrýlýkçýlýk veentegrasyon terimleri gözönünde tutulduðunda hukuki,sosyal ve dini yönler arasýnda ayrým yapmak oldukçazordur. Çünkü konunun bu yönleri birbiriyle sýký sýkýyabaðlantýlý durumdadýr. Örneðin Almanya Ýslam MerkezKonseyi’nin genel sekreteri islami örgütler için kamu tü-zel kiþiliði statüsünü „islama aykýrý“ bularak reddediyor-sa, bu Almanya’daki islami mevcudiyetin kurumsalformlarýnýn - ister hukuki isterse sosyal kategorilerde elealýnsýn - daima dini bir açýya da sahip olacaðýna iþarettir.Bu þekilde uyulmalarýnýn islami toplumun yapýlanmasýnakatký saðladýðý islami yiyecek kurallarýnýn pratikte uygu-lanmalarý özel kültürel ve dini gelenekleri de içermekte-

30 bkz. Bölüm II, Baþlýk: Katolikler ve müslümanlar arasýnda evlilik.

50

Entegrasyonve Almantabiyetinegeçiþ

dir.31 Vefat edenlerin cenazelerinin kendi islami anavatan-larýnda defnedilmek üzere götürülmeleri basitçe „yaban-cýlýðýn“ bir göstergesi olarak yorumlanamaz, aksine cena-zelerin defnedilmesi ile ilgili islami kurallarýn bir sonucuolarak da algýlanmalýdýr.32 Aynýsý baþörtüsü ve müslümankadýnlarýn çarþaf giymeleri için de geçerlidir.33 Tüm bu so-rularýn ortak noktasý, bu konularda dini açýdan açýk ve zor-layýcý yanýtlarýn, yani hükümlerin olup olmadýðý konusu-nun tartýþmalý olduðudur.34

(95) Federal Hükümet’in yabancýlar konusundaki gö-revlisinin 9 Þubat 2000 tarihli raporunda müslümanlarýn% 24’ünün haftada bir, % 8’inin de haftada birden fazladefa camiye gittikleri bildirilmektedir. Genç Türk göç-menler arasýnda bu sayýlar % 18 ve % 4’e inmektedir.35

Türk göçmenlerin entegrasyon düzeyi ile ilgili anýlan a-raþtýrma sonucuna göre bunlardan % 13’ü yaþamýný ta-mamen, diðer % 30’u da büyük oranda islamýn kurallarý-na göre þekillendirmektedir. Genel bir geçerlilik iddiasýolmamasýna raðmen, Müslüman erkeklerin Cuma36 gün-leri camiye gitme zorunluluðu karþýsýnda böylesi sayýlarýnanlamý, islamiyetin de laik bir çevrenin etkilerine karþýbaðýþýklýðý olmadýðýdýr. Daha anlamlý olan sonuç ise, en-tegrasyon eðilimi ile laikleþme eðiliminin açýkça birlikteilerlemesidir: Laikleþme eðilimi, Alman vatandaþlýðýna

31 bkz. Bölüm I, Baþlýk 3.2.2 ve Bölüm II, Baþlýk: Hayvanlarýn helal kesimi32 bkz. Bölüm I, Baþlýk 3.2.3 ve Bölüm II, Baþlýk: Defin33 bkz. Bölüm I, Baþlýk 3.2.4 ve Bölüm II, Baþlýk: Baþörtüsü34 Konuyla ilgili Almanya’da yeni baþlayan tartýþma ile ilgili durum hak-

kýnda bkz. örn. Kandel, Johannes: „Lieber blauäugig als blind? An-merkungen zum Dialog mit dem Islam“, Friedrich-Ebert-Stiftung,Islam und Gesellschaft Nr. 2, S. 9vd.

35 bkz. Federal Hükümetin yanýtý: Islam in Deutschland, Deutscher Bun-destag, 14. Wahlperiode, Drucksache 14/4530, 8. November 2000,5a numaralý soruya yanýt.

36 bkz. Bölüm I, Baþlýk 3.1.2.

51

Entegrasyonve diniuygulamalar

geçmiþ olan göçmenlerde „daha belirgin“ durumdadýr.Bunlardan yalnýzca % 25 kadarý çoðunlukla ya da tama-men islami kurallara göre yaþamaktadýr.37

(96) Bu çerçevede bazý müslümanlarýn, islami anava-tanlarýndan uzak bir yaþamý dini kimliklerini kaybedereködemek istemedikleri için, kendilerini de etkileyen laikeðilimlere karþý kendilerini islamdýþý çevreden tamamensoyutlayarak korumaya çalýþtýklarý da belli olmaktadýr.

37 bkz. Wilamowitz-Moellendorff, Ulrich: Türken in Deutschland - Ein-stellungen zu Staat und Gesllschaft, (Yayýmlayan) Konrad-Adenauer-Stiftung, Arbeitspapier Nr. 53/2001, S. 13.

52

2. Ýman ve Eylem - müslümanlar ile hristiyan-larýn ortak ve farklý yanlarý nelerdir?

2.1 Ýman ve Yaþam Düzeni olarak Ýslamiyet

(97) Ýslamiyet, hristiyanlýktan sonra ortaya çýkmýþtýrve kendisini hristiyanlýk gibi potansiyel olarak her insanayönelik bir Gerçeklik iddiasýyla evrensel bir din olarakgörür. Günümüzde her iki dinde gerçekten dünya dini ko-numundadýrlar.

(98) Gerçi Kuran Muhammed’i hepsi de Ýslamý, yaniTanrý’ya koþulsuz teslimiyeti vazetmiþ olan - çoðunluðuKitabý Mukaddes’te de ismen anýlan - peygamberlerinsonuncusu olarak gösterir, ancak Muhammed mesajýnda,Kuran’ýn da aktardýðý gibi, yahudiler ve hristiyanlara dacephe almýþtýr. Kuran’ýn bakýþ açýsýna göre yahudiler vehristiyanlar, kurucularý Musa ve Ýsa’ya Tanrý (Arapça: Al-lah38) tarafýndan indirilen kutsal kitaplarýn, metinleriniveya enazýndan asýl anlamlarýný deðiþtirmiþler, bozmuþ-lardýr. Bu nedenle Ýslamiyet ve hristiyanlýk arasýnda hemortak yanlar hem de aykýrýlýklar vardýr. Burada her ikidinin de temel ifadelerini anmak çok önemlidir. Yalnýzcabu temel ifadelerden yola çýkýlarak diðer ifadeleri kendiözgünlükleri - ve böylece yakýnlýk ve farklýlýklarý - veanlamlarý açýsýndan deðerlendirilebilir.39

38 Allah, Türkçe’deki Tanrý sözcüðünün Arapça karþýlýðýdýr ve Türkçe’demüslümanlar ve hristiyanlarca da kullanýlmaktadýr.

39 Takip eden bölümlerde islamiyet Almanya’daki birçok dindar müslü-man tarafýndan anlaþýldýðý ve tanýtýldýðý özgün normatif yapýsý, yanihükümler koyan doðal yapýsý içinde sunulacaktýr. Bu açýdan da en baþ-ta Ibn Ahmad Ibn Rassoul tarafýndan Iman Anke Müller’in katkýlarýile yazýlmýþ olan ve Almanya’daki birçok cami ve islami kitabevlerin-de satýþa sunulan Was ist Islam?, 15. verbesserte Auflage, (Köln: IBVerlag Islamische Bibliothek, 1999) (kýsaca WI) isimli kitapçýk temelolarak alýnmýþtýr. Ayný þekilde daha önce anýlmýþ olan Hasan Arýkan’ýnIlmihal isimli kitabý da kaynak olarak kullanýlmýþtýr.

53

Ýslamiyetinevrensellikiddiasý

2.1.1 Ýslamiyet: Ýmanla Tanrý’ya teslimiyet

(99) Hristiyanlar olarak müslümanlarla iliþkilerimizdeinançlarýný kendi doðallýðý içinde tanýmaya ve olabildi-ðince anlamaya ve bu sayede kendi inancýmýzý da dahaderin bir þekilde kavramaya çaðrýlý durumdayýz. Müslü-manlarýn inançlarý ve bunun pratiðe yansýmasý Kuran’da,islam peygamberinden aktarýlan sözlerde (hadis), islamhukukunda (fýkýh) ve teolojisinde (kelam) tarif edilmiþ vebelirlenmiþtir. Kuran, inanýlacak Gerçeklikleri kendisi sý-ralamaktadýr: Tanrý’ya, meleklere, kutsal kitaplara, pey-gamberlere ve kýyamet gününe iman. Geleneksel öðretibuna kadere imaný da eklemektedir. Geleneksel inanç ifa-deleri islami inancý sýk sýk iki öðreti içinde özetlerler: Birtanesi „Tanrý ve kýyamet günü“ ve diðeri de kýsa iman ifa-desi, kelime-i þehadettir. Kelime-i þehadet þöyledir: „Al-lah’tan baþka Tanrý olmadýðýna ve Muhammed’in O’nunelçisi olduðuna tanýklýk ederim.“ Resmen müslüman ol-mak için bu iman ifadesini tanýklar önünde doðru bir þe-kilde tekrar etmek yeterlidir.

(100) Tanrý, islam inancýnýn ilk ve - doðru anlaþýlýrsa -tek içeriðidir. Baþka sözlerle ifade edersek, islamiyet ken-dini tamamen Tanrýmerkezli olarak görür. Ýnsanýn Tan-rý’ya yönelimi, ifadesini, ibadet eylemlerinde, O’nun is-teðine teslimiyette ve „Tanrý’nýn hakkýna“ saygý göster-mekte bulur. Müslüman öncelikle ve en baþta bir kuldur(abd), yani hizmet ve ibadet eden. Ýslami iman açýklama-sý þu þekilde ifade eder: „Allah’tan baþka Tanrý olmadýðý-na tanýklýk ederim“. Ýman öncelikle Tanrý’nýn kendisineyöneliktir. Ardýndan Muhammed’e yönelir („ve Muham-med’in O’nun elçisi olduðuna tanýklýk ederim.“), O’nunKuran’ý, Tanrý’nýn gerçek ve son vahyini getirmek üzeregönderildiðini vurgular.

54

Ýslama geçiþifadesiolarak kelime-iþehadet

(101) Müslümanlar, Tanrý’nýn vahyinde kendine tanýk-lýk ettiðine inanýrlar. Tanrý’nýn tek olduðuna, Tanrý bunuKuran’da söylediði ve Kuran da müslümanlar için Tanrýsözü olduðundan dolayý inanýrlar. Ýnsan - Mutazillerinteolojik ekolünün 9. yüzyýlda yaptýðý gibi - Kuran’ý yara-týlmamýþ deðil de, yaratýlmýþ Tanrý sözü olarak sýnýflasabile, islam inancýnýn tutumunun her gerçek monoteistinancýn tutumu olarak kaldýðý kesindir: Tanrý’ya, - insan-larca anlaþýlýr þekilde - dünyaya, peygambere „indirdiði“(tenzil) sözüne dayanarak iman etmek. Müslüman içinimanda itaat, yani insanýn yaptýklarýnýn Tanrý’nýn isteðineuygun olmasý önemlidir. Ýþte islam budur: Tek Tanrý’ya veO’nun vahiyle açýnlanan isteðine tam olarak teslimiyeteylemi. Arapça’da „Ýslam“ gibi ayný sözcük kökü „s l m“den gelen müslüman sözcüðü, „kendini tamamen Tanrý’yateslim eden“ kiþiyi tanýmlamaktadýr.

2.1.2 Ýman ve yaþam düzeni olarak islamiyetin kaynaklarý

(102) Ýman ve yaþam düzeni olarak islamýn temeli Ku-ran’dýr. Kuran kelimesinin anlamý inþat, zikir etmektir.Kuran ayný zamanda konuþma, okumadýr. Ýslam inancýnagöre bir insanýn düþünce ve bilgeliðini içermez, aksineyalnýzca Tanrý’nýn, peygamber Muhammed’e melek Ceb-rail tarafýndan tek tek sözcüklerle aktarýlan vahiyleriniiçerir. Hakka suresi 38 ila 46. ayetlerinde Kuran kendisihakkýnda þunlarý söyler:

„Görebildikleriniz ve göremedikleriniz üzerineyemin ederim ki, hiç þüphesiz o (Kuran), çok þe-refli bir elçinin sözüdür. Ve o, bir þair sözü deðil-dir. Ne de az iman ediyorsunuz! Bir kahin sözü dedeðildir (o). Ne de az düþünüyorsunuz! (O), alem-lerin Rabbi tarafýndan indirilmiþtir. Eðer (Pey-gamber) bize atfen bazý sözler uydurmuþ olsaydý,

55

Ýslam sözcüðününanlamý

Kuran

elbette onu kýskývrak yakalardýk. Sonra onun candamarýný koparýrdýk (onu yaþatmazdýk).“

(103) Ýslami aktarýya göre Kuran bir defada vahyedil-memiþ, aksine 23 yýllýk bir süre boyunca, bazen belli birkonuya yanýt olacak þekilde indirilmiþtir. Ýslam inanýncagöre Kuran’daki bu vahiylerin metni de günümüze kadarhiç deðiþmeden korunmuþtur.

(104) Kuran çok sayýda ahlaki normlar, bunun yanýndaibadet kurallarý ve - topluca bir hukuk kitabý olmasa da -bir sýra hukuki ifadeleri içerir. Geleneksel aktarý (yanihadisler) bu normlarýn yorumlanýþýnda, þüpheli konulardave ayrýca yeni davranýþ ölçüleri kazanýmýnda yardýmcýolarak devreye girerler. Peygamberin sünneti, kendisininnasýl islamýn parlak örneði olarak yaþadýðýna dair aktarý-lardýr. Bu sünnet hadislerde tespit edilmiþtir. Bunlar pey-gamberin sözleri, davranýþlarý, özellikleri ya da tepkigöstermemekle ortaya koyduðu tasvipleridir.

(105) Ýman ve yaþam faaliyetlerinden üzerinde ne Ku-ran ne de Sünnet’te hüküm belirtilmemiþ konu ve sorun-larda islamiyetin ilk dönemlerinden itibaren bir uzlaþýya(icma) varýlmýþ olabilir. Peygamberin yoldaþlarý veya eneski islam alimleri herhangi bir konuda bir uzlaþýya var-mýþ iseler bu, daha sonraki alimler için islam hukukununbir diðer kaynaðýný teþkil eder.

(106) Ýslami iman ve yaþam düzeni ile ilgili bir konudane Kuran ne Sünnet ne de Peygamberin yoldaþlarýnýn uz-laþýsý þeklinde açýkça varýlmýþ bir hüküm yok ise, kýyas-lama (kýyas) yapýlarak, bu konu ile benzeri bir halde va-rýlmýþ olan hüküm arasýnda baðlantý kurulabilir. Bununönþartý ise hükmün gerekçesi ve/veya hükmedenin niyetigözönünde bulundurularak her iki konunun benzer kabuledilmesidir. Ancak bütün mezhepler kýyas yönteminin kul-

56

Hadis

Hükümverme aracýolarak uzlaþý

lanýlmasýnýn geçerliliði konusunda hemfikir deðildirler.Örneðin Hanbeliler kýyasta insan mantýðýnýn Tanrýsal ya-sayý tahrif edebileceði tehlikesini görmektedirler ve bun-dan dolayý da kýyas yöntemini büyük oranda reddetmek-tedirler.

2.1.3 Ýman Açýklamasý (Amentü)

(107) Ýslam imaný, „imanýn temel direklerinin“ kabulüolmaksýzýn olanaksýzdýr, çünkü bunlarýn doðruluðuna hiçkuþkusuz inanmak, islami tavýr ve tutumun üzerinde geli-þeceði temel durumundadýr. Ýman açýklamasý (Amentü)altý madde içerir: (1) Tek Tanrý olan Allah’a inanmayý, (2)O’nun meleklerine inanmayý, (3) O’nun kitaplarýna inan-mayý, (4) O’nun elçilerine inanmayý, (5) Kýyamet Günü’neinanmayý, ve (6) kadere inanmayý. Bu altý madde ayrýl-maz bir bütün oluþtururlar; insan bunlardan bir tanesinikabul etmiyorsa, diðerlerini de reddediyor demektir.

(1) Tek Tanrý olan Allah’a iman

(108) Ýslamiyet’in temel iman açýklamasý þöyledir: Lailahe illallah (Allah’tan baþka Tanrý yoktur). Tanrý’nýntekliði (tevhid) bütün islami ilkelerin kaynaðýdýr. „Saf“monoteizm gerçeði bütün islami düþünce ve yaþam görü-þü sisteminin ana çizgisi durumundadýr.

(109) Allah sözcüðü Arapça belirli taným edatý „al“ veTanrý anlamýna gelen „ilah“ sözcüðünden oluþur. Ýslam i-nancýnda Allah adý, Ýbrahim’in, Musa’nýn, Ýsa’nýn ve Mu-hammed’in Tanrýsý olan belli bir ve tek Tanrý’yý ifadeetmektedir.

(110) Kainatýn düzeni ve mükemmeliyeti, ayný zaman-da sýnýrlý olduðu da belli olan insan ruhunun mükemme-liyeti, yaþam ve ölüm gizemi - tüm bu gerçekler, Yara-

57

ÝslamýnTanrý kavramý

Allah adý

YaratýcýTanrý’nýniþaretleri

danlarý Tanrý’nýn varlýðýna iþarettirler. Kuran’da Ýhlas su-resi (1-4. ayetler) þöyledir: „De ki: O, Allah birdir. Allahsameddir. O, doðurmamýþ ve doðmamýþtýr. Onun hiçbirdengi yoktur.“

(111) Kuran, Tanrý’nýn bambaþka olduðunu öðretmek-tedir. O’nun, ne yapýsý ne de özellikleri itibariyle yarat-týklarýndan hiçbiriyle bir benzerliði yoktur. O bütün ek-siklik ve noksanlýklardan münezzehtir, daha ötesi O ken-disi mükemmeliyettir. O, herþeyin ötesinde eriþilmezdirve duyularla algýlanamaz. Buna raðmen Tanrý, insanýnkendisine yaklaþamayacaðý þekilde çok uzak da deðildir.Kuran’da Kaf suresi 16.ayet þunu söyler: „Andolsun,insaný biz yarattýk ve nefsinin kendisine fýsýldadýklarýnýbiliriz ve biz ona þahdamarýndan daha yakýnýz.“

(112) Ýnsan kendi sýnýrlý düþünce ve tahayyül gücüyleHerþeye Kadir Yaratýcý’nýn özelliklerini tam olarak kav-rayamaz, bu yalnýzca Tanrý’nýn ona bu özellikleri bildir-mesi ile olanaklýdýr. Sýk sýk tekrarlanan „Allahu ekber“cümlesinin anlamý: Tanrý, insan ruhunun kavrayabilece-ðinden daha büyüktür. Kuran’da Bakara suresi 255.ayetþunu duyurur:

„Allah, O’ndan baþka tanrý yoktur; O, hayydir,kayyumdur. Kendisine ne uyku gelir ne de uyuk-lama. Göklerde ve yerdekilerin hepsi O’nundur.Ýzni olmadan O’nun katýnda kim þefaat edebilir?O, kullarýnýn yaptýklarýný ve yapacaklarýný bilir.(O’na hiçbir þey gizli kalmaz.) O’nun bildirdikle-rinin dýþýnda insanlar O’nun ilminden hiçbir þeyitam olarak bilemezler. O’nun kürsüsü gökleri veyeri içine alýr, onlarý koruyup gözetmek kendisi-ne zor gelmez. O, yücedir, büyüktür.“

(113) Tanrý, Herþeye Gücü Yeten’dir, Herþeyi Bilen’dirve O’nun kudreti sonsuzlarca etkindir. Yaþam veren ve

58

ölüme izin veren O’dur; O’ndan geliyoruz ve dönüþümüzO’nadýr. Bizleri canlý kýlan, besleyen ve gözeten O’dur.O, istediðine istediðini verir, ve istediðinden alýr. O, EnAdil Olan, En Lütufkar Olan ve En Merhametli Olan’dýr.O, Yaratýcý lütfu ile yaþamýn her hali için en iyi olaný em-retmiþtir. Emirlerine aykýrý hareket edenleri kendi baþla-rýna býrakmaz, eðer hatalarýndan hakkýyla piþman olup,gelecekte bundan sakýnmaya kararlýlarsa onlara merha-metle yaklaþýr. Tanrý ayný zamanda adil cezalar da verir.Ve O’na sýrt çevirip, emirlerine aykýrý davrananlara daaðýr cezalar vereceðini bildirir.

(114) Kuran’da birçok defa Tanrý’nýn ne arkadaþý ne deOðlu olmadýðý vurgulanýr. O daha çok oðullarýn yaratýcý-sýdýr ve bir arkadaþ ya da oðul sahibi olmak, Tanrý’nýneþsizliðine aykýrýdýr. Kuran’ýn öðretisi, Ýsa’nýn Tanrýoðluolduðu düþüncesine karþýdýr. Ýsa’ya, Tanrý’nýn büyük pey-gamberlerinden biri olarak müslümanlarca özellikle say-gý gösterilir. Meryem isimli surenin 27 ila 35.ayetlerindeþöyle yazýlýdýr:

„Nihayet onu (kucaðýnda) taþýyarak kavminegetirdi. Dediler ki: Ey Meryem! Hakikaten seniðrenç bir þey yaptýn! Ey Harun’un kýzkardeþi!Senin baban kötü bir insan deðildi; annen deiffetsiz deðildi. Bunun üzerine Meryem çocuðugösterdi. ‘Biz, dediler, beþikteki bir sabi ile nasýlkonuþuruz?’ Çocuk þöyle dedi: ‘Ben, Allah’ýnkuluyum. O, bana Kitab’ý verdi ve beni peygam-ber yaptý. Nerede olursam olayým, O beni müba-rek kýldý; yaþadýðým sürece bana namazý ve zekatýemretti. Beni anneme saygýlý kýldý; beni bedbahtbir zorba yapmadý. Doðduðum gün, öleceðim günve diri olarak kabirden kaldýrýlacaðým gün esen-lik banadýr.’Ýþte, hakkýnda þüphe ettikleri Meryemoðlu Ýsa - hak söz olarak - budur. Allah’ýn bir

59

Tanrý’nýnkudreti vemerhameti

Kuran’daÝsa

evlat edinmesi, olur þey deðildir. O, bundan mü-nezzehtir. Bir iþe hükmettiði zaman, ona sadece‘Ol!’ der ve hemen olur.“

(115) Tanrý’nýn Üçlübirliði deyimi de islami Tanrý’nýnTekliði öðretisi ile uyumlu deðildir ve Kuran’da kesin birdille reddedilir (özellikle Kuran, Maide suresi 73 ila 75.ayetlere bakýnýz) - ve bu, Üçlübirlik konusundaki orijinalhristiyan öðretisi Kuran’da yeralmadýðý halde geçerlidir.Bu baðlamda islamiyetin ve hristiyanlýðýn öðretileri ara-sýndaki diðer iki temel farklýlýða da iþaret etmek gerekli-dir.

(116) Ýslamiyet bir yandan, insanlarýn O’nu yani Tan-rý’yý tanýyabilmeleri için Tanrý’nýn þahsen Ýsa Mesih’ebüründüðü düþüncesini reddeder. Ýslami görüþe göre in-san, Tanrý’nýn sýfatlarýný bilerek ve kainatýn olaðanüstülü-ðünde Tanrý’nýn kudretini algýlayarak, Tanrý’yý çok iyi„tanýyabilir“. Ve O’nun emirlerine uyarak Tanrý’ya yakýnolabilir. Ýmanlý özellikle islamý yaþama uygulayarakTanrý’ya yaklaþýr. Diðer taraftan da islamiyet Ýsa’nýn in-sanlarýn günahlarý için çarmýhta öldüðü iddiasýný redde-der. Bu konuda Kuran, Nisa suresi 157-158. ayetleri çokaçýktýr:

„Ve ‘Allah elçisi Meryem oðlu Ýsa’yý öldürdük’demeleri yüzünden (onlarý lanetledik). Halbukionu ne öldürdüler, ne de astýlar; fakat (öldürdük-leri) onlara Ýsa gibi gösterildi. Onun hakkýndaihtilafa düþenler bundan dolayý tam bir kararsýz-lýk içindedirler; bu hususta zanna uymak dýþýndahiçbir (saðlam) bilgileri yoktur ve kesin olarakonu öldürmediler. Bilakis Allah onu (Ýsa’yý)kendi nezdine kaldýrmýþtýr. Allah izzet ve hikmetsahibidir.“

60

Üçlübirliðired

Ýsa’nýn haçtakurtarýcýölümünüred

(117) Ýslam öðretisine göre kimse bir baþkasýnýn suçla-rýný taþýyamaz ve yerine sorumluluðunu üstlenemez; çün-kü masum birini baþkalarýnýn günahlarý için cezalandýr-mak Tanrý’nýn adaletine aykýrýdýr. Kuran’da, Ýsra suresi15. ayette þöyle denir: „Hiçbir günahkar, baþkasýnýn gü-nah yükünü üslenmez.“ Hata ettiðimiz ve O’ndan af dile-diðimiz zaman, Tanrý isterse bizi affeder.

(118) Tanrý’nýn asla affetmediði günah, O’na eþ koþ-maktýr. Bunun Arapçadaki karþýlýðý þirk’tir. Bu konudaKuran, Nisa suresi 116’da þu yazýlýdýr: „Allah, kendisineortak koþulmasýný asla baðýþlamaz; ondan baþka günahla-rý dilediði kimse için baðýþlar. Kim Allah’a ortak koþarsabüsbütün sapýtmýþtýr.“ Ýslami görüþe göre hristiyanlarýnÝsa peygamberle yaptýklarý, bir insanýn her ne þekildeolursa olsun „Tanrýlaþtýrýlmasý“, islamiyetle baðdaþtýrýla-maz. Muhammed, insanlarýn kendisini benzer bir þekildeyüceltmelerini açýkça yasaklamýþtýr. Kuran’da Kehf sure-si 110. ayette þöyle çaðrýda bulunulur: „De ki: Ben, yal-nýzca sizin gibi bir beþerim. (Þu var ki) bana, Ýlahýnýzýn,sadece bir Ýlah olduðu vahyolunuyor. Artýk her kim Rab-bine kavuþmayý umuyorsa, iyi iþ yapsýn ve Rabbine iba-dette hiçbir þeyi ortak koþmasýn.“40

(2) Meleklerine iman

(119) Kuran meleklerin varolduðunu öðretir.41 Melekle-rin nitelikleri hakkýnda Kuran’dan edindiðimiz bilgi fazladeðildir. Bu nedenle meleklerin tamamen ruhsal mý ya dadaha farklý varlýklar mý olduklarý konusunda spekülasyonyapmak yararsýz olur. Köln Ýslam Merkezleri Birliði’ninkýsa „Ýlmihali“ bu konuda þunlarý yazýyor:40 bkz. WI, S. 31-3441 Kuran cinleri de insanlarla melekler arasýnda yaratýklar olarak defalar-

ca anmaktadýr. Onlar öz ateþten yaratýlmýþlardýr (Kuran, Rahman 15),duyu organlarý için eriþilmezdirler, mantýða sahiptirler ve deðiþik þe-killere girebilirler. Ýslami halk inanýþý içinde önemli bir rol oynarlar.

61

Þirk: affedilmeztek günah

Meleklerhakkýndakigörüþ

(120) „Melekler nurdan yaratýlmýþ, istedikleri sûret veþekillere girebilen ruhani ve latif varlýklardýr. Meleklerdeerkeklik ve diþilik yoktur. Onlar, emrolunduklarý þeylerdeAllah’a isyan etmezler. Yorulup usanmazlar. Yemek, iç-mek gibi ihtiyaçlarý yoktur. Kimi gökte, kimi yerde, kimi-si de Ars’ta vazifelidirler. Sayýlarýný ancak Allahü Tealabilir. Ýçlerinden dört büyüðü meleklerin peygamberidir.

1. Cebrâil (a.s.): Cenab-ý Hakk’ýn kitaplarýný peygamber-lere getirmeye, yani vahye memur, Allah ile resülleri ara-sýnda bir vasýtadýr.2. Mikail (a.s.): Bir kýsým hadiselerin; Mesela rüzgarlarýn,yaðýþlarýn, hububatýn ve bitkilerin meydana getirilmesinememurdur.3. Ýsrafil (a.s.): Surun üfürülmesi, kýyamet gününün mey-dana gelmesi ve insanlarýn kýyamette tekrar dirilmelerihususlarýna memurdur.4. Azrâil (a.s., Ölüm meleði): Öleceklerin ruhlarýný al-maya memurdur.

Ayrýca her insanda, vazifeli 384 melaike vardýr. Bunlar-dan, Kiramen Katibin ve Hafaza melekleri insan ne ya-parsa onu yazmakla vazifelidirler.“42

(121) Kuran’ýn öðrettiðine göre melekler sýkýntýda vehaksýzlýða karþý savaþta peygamberlerin ve bütün imanlý-larýn yenilmez müttefikleridir. Allah’ýn emri üzerine Ýblis(Þeytan, bkz. Kuran, Araf suresi 11 ila 18. ayetler) dýþýn-daki bütün melekler insanýn yaradýlýþýna saygýdan dolayýAdem’in önünde secde ederler. Meleklere inanmanýn ta-lep edilmesi ayný zamanda Tanrýsal vahyin gerçekliðineve bu vahyi aktarmýþ olan Muhammed’in peygamberliði-ne imanýn doðruluðu konusunda bir denektaþý durumun-dadýr.

42 Arýkan, Hasan: Der Kurzgefasste Ilmihal, S. 17.

62

(3) Kitaplarýna iman

(122) Tanrý kutsal kitaplarýný insanlara dünyasal yaþamiçin bir ilke, norm olarak yollamýþtýr. Bu kitaplarda insan-lardan kendisine, Tek Tanrý’ya inanmalarýný ve yalnýzO’na hizmet etmelerini istemiþtir. Kendisine inanan veemirlerine uyanlara hem bu dünyada hem de öteki dün-yada refah ve mutluluk vaadetmiþ, imansýzlýkla O’na sýrtçevirilmesi ve emirlerine aykýrý hareket edilmesi durumuiçinde aðýr cezalar olacaðýný belirtmiþtir.

(123) Ýslam’a göre kutsal kitaplara sýrasýyla Musa’ya,Davut’a, Ýsa’ya ve Muhammed’e indirilmiþ olan Tevrat,Zebur, Ýncil ve Kuran dahildir. Kuran’da Bakara suresi136. ayet þöyle demektedir:

„Biz, Allah’a ve bize indirilene; Ýbrahim, Ýsmail,Ýshak, Yakub ve esbata indirilene, Musa ve Ýsa’yaverilenlerle Rableri tarafýndan diðer peygamber-lere verilenlere, onlardan hiçbiri arasýnda farkgözetmeksizin inandýk ve biz sadece Allah’a tes-lim olduk deyin.“

(124) „Kitaplara iman“, bu kitaplarýn bozulmamýþ, asýlhallerine yöneliktir, ancak Kuran’dan önceki kitaplar ar-týk bu hallerinde mevcut deðillerdir. Buna karþýn Kuran,peygamber Muhammed’e kelime kelime aktarýlan Tan-rýsal vahyin asýl metnini içermektedir. Kuran’da Maidesuresi 12 ila 15. ayetler þöyledir:

„Andolsun ki Allah, Ýsrailoðullarýndan söz al-mýþtý. [...] Sözlerini bozmalarý sebebiyle onlarý la-netledik ve kalplerini katýlaþtýrdýk. Onlar kelime-lerin yerlerini deðiþtirirler (kitaplarýný tahrif eder-ler). Kendilerine öðretilen ahkamýn (Tevrat’ýn)önemli bir bölümünü de unuttular. [...] ‘Biz hris-tiyanlarýz’ diyenlerden de kesin sözlerini almýþtýk

63

Kutsal kitaplarhakkýndakigörüþ

ama onlar da kendilerine zikredilen (verilen öðüt-lerin veya Kitab’ýn) önemli bir bölümünü unuttu-lar. Bu sebeple kýyamete kadar aralarýna düþman-lýk ve kin saldýk. Yakýnda Allah onlara yaptýklarýnýhaber verecektir. Ey ehl-i kitap! Resulümüz sizeKitap’tan gizlemekte olduðunuz birçok þeyi açýk-lamak üzere geldi; birçok (kusurunuzu) da affe-diyor. Gerçekten size Allah’tan bir nur, apaçýk birkitap geldi.“

(4) Peygamberlerine (elçilerine) iman

(125) Tanrý, seçilmiþ insanlarý kendi elçileri ve peygam-berleri olmaya atadý. Onlarý, kendilerine bildirilmesinisaðladýðý vahiylerini baþka insanlara duyurmak ve onlaraTanrý’nýn istediði þekilde yaþamayý öðretmekle görevlen-dirdi. Ýnsanlar, yalnýz elçiler aracýlýðýyla Tanrý’nýn sýfatla-rý, O’nun isteði ve öteki dünya hakkýnda bilgi sahibi ola-bilirlerdi. Ýlk insan Adem ayný zamanda, Tanrý tarafýndanatanan ilk peygamberdir. Tanrý herþeyin adýný ona bildir-miþtir. Ancak insanlýk tarihi boyunca saf monoteizm de-vamlý olarak unutulmuþ ve herçeþitten çoktanrýcýlýk ortayaçýkmýþtýr.

(126) Bu durumda Tanrý merhameti nedeniyle diðer in-sanlara unuttuklarý þeyleri hatýrlatan baþka peygamberleratamaya baþlamýþtýr. Bu nedenle birçok ülkede ve birçokuluslar içinden peygamberler çýkmýþtýr. Bunlarýn hepsi deTanrý’nýn isteðine koþulsuz teslimiyeti, yani islamý vazet-miþlerdir. Kuran’da bazý peygamberler ismen anýlýrlarancak daha baþka peygamberlerin de gelip geçtiði veMuhammed’in Tanrý’nýn bütün peygamberleri ve elçileri-nin sonuncusu olduðu açýkça vurgulanýr. Muhammed’ingörevi yalnýz kendi halkýna islamý öðretmekle sýnýrlý kal-mayýp, Kuran’ýn defalarca belirttiði gibi, Tanrý’nýn bütüninsanlýk için elçisi olmaya atanmýþtýr. Ve onun aracýlýðý

64

Peygamber-lerin görevi

Muhammed:son peygamber

ile Tanrý islamýn öðretisini insanlar için mükemmel sonaeriþtirmiþtir. Bu konuda Kuran’da Maide suresi 3. ayet þu-nu demektedir: „Bugün size dininizi ikmal ettim, üzerinizenimetimi tamamladým ve sizin için din olarak Ýslam’ýbeðendim.“

(127) Bunun bir diðer anlamý da peygamber Muham-med’e vahyolunduðu þekliyle islamiyetin, insanlar varol-duðu sürece geçerliliðini koruyacaðýdýr. Bu, islam öðre-tisinin - her nerede ve hangi çaðda yaþarlarsa yaþasýnlar -bütün insanlarýn ihtiyaç ve yaþam koþullarýna uygun ol-duðu anlamýna da gelmektedir.

(128) Her müslüman Tanrý’nýn bütün elçilerinin doðru-luðuna inanmak zorundadýr. Hepsi de Tanrý’nýn verdiðigörevle gelmiþlerdir ve hepsi de Tanrýsal vahyin taþýyýcý-larý, Rab’lerinin sadýk ve sebatkar hizmetkarlarýydýlar.Aktardýklarý öðretilerin Gerçeði bir ve aynýdýr; bu, Mu-hammed aracýlýðýyla Kuran’ýn duyurduðu saf monoteizmve her insanýn Tanrý önünde sorumlu olduðudur. Bütünpeygamberi mesajlar, Gerçeðin tamamlayýcý kriteri ola-rak Kuran’a göre deðerlendirilmelidir.

(5) Kýyamet Günü’ne iman

(129) Kýyamet Günü’ne ölümden sonra yaþama imanþunlarý ifade eder:- Bu dünyadaki yaþam, içinde var olan herþeyle birliktebelirlenmiþ bir günde sona erecektir. Ýþte o gün Kýyamet,yani „Son Yargý“ günüdür;- Yeryüzünde þimdiye dek yaþamýþ bütün insanlar yeni-den dirilecekler ve dünyadaki yaþamlarý hakkýnda hesapvereceklerdir.- Allah o günde merhamet, adalet ve bilgelikle bütüninsanlar hakkýnda hüküm verecektir. Allah’a ve peygam-berlerine inananlar ve sevaplarý aðýr basan insanlar ödül-

65

Kuran: son vahiy

Kýyametgünü: Hesap günü

lendirileceklerdir; onlar tam bir mutluluk içinde ebedi-yen yaþamaya devam edecekleri cennete gideceklerdir.43

Tanrý’yý ve peygamberlerini reddedenler ya da günahlarýaðýr basanlar ise kendilerini en aðýr iþkence içinde bula-caklarý cehennem ateþiyle cezalandýrýlacaklardýr.

(130) Kýyamet gününe ve ölümden sonraki yaþamaiman bütün elçiler tarafýndan öðretilmiþtir. Bu, Tanrý’nýnadaletine imana uygundur. Ayný zamanda yaptýklarý içinhesap vermek zorunluluðuna olan inanç insanlarý düþün-celi ve sorumlu davranmaya yöneltir.

(6) Kadere iman

(131) „Herþeyi Bilen ve Herþeye Gücü Yeten Allah,kainatýndaki herþeyi bilir; baþý ve sonu olmayan bilgisiy-le kararlaþtýrdýðý herþeyi gerçekleþtirecek kudrete de sa-hiptir. Egemenliðini Tanrýsal mükemmeliyetle yönetir veO’nun iradesine karþý gelebilecek hiçbir güç yoktur. Bunedenle O’nun iradesine aykýrý hiçbir þey gerçekleþemezve olan herþey O’nun izniyle vuku bulur.“44

(132) Ýnsanýn seçme özgürlüðü buna karþý deðildir. Tan-rý insana özgür bir irade vermiþtir ve onu iradesine uygunþekilde seçim yapabilmek ve buna göre davranabilmekiçin yetkin kýlmýþtýr. Bu nedenle Tanrý, Kýyamet Günüinsanlarý sorguya çekip yargýladýðý zaman adildir. Tan-rý’nýn herþeydeki takdiri asla pasifizm ya da kadercilikdeðildir. Ýnsan, Tanrý’nýn yasalarýna uygun olarak etkinþekilde günlük yaþamýn sorunlarýyla yüzyüze gelmek vebaþaçýkmakla görevlidir.

43 Kuran cennetteki sevinç dolu yaþam ile cehennemdeki azap hakkýndasayýsýz tarifler içermektedir, örn. Hicr 43-48; Sad 49-64.85; Saffat 23-24; Rahman 40-70; Tur 11-27. Burada temel düþünce þudur: CehennemTanrý’ya uzak düþmektir, Cennet ise Tanrý’nýn yakýnýnda yaþamaktýr.

44 WI, S. 47.

66

Kader:Tanrý’nýntakdiri

Ýnsanýnseçmeözgürlüðü vesorumluluðu

(133) Ýnsanýn yaptýklarýyla amaçladýðý hedefe varýp va-ramayacaðýný da yalnýzca, sonsuz bilgisi içinde doðrugördüðü þekilde herþeyin sonunu ve eylemlerin sonucunutakdir eden Allah belirleyecektir. Herþeyde Allah’ýn tak-dirine olan iman, O’na güven ve kaderin O’ndan kaynak-landýðý ve baþarýnýn da O’nun yardýmýna baðlý olduðuinancý - tüm bunlar müslümanýn gözünde yaþama büyükbir anlam verir, onu umutsuzluða düþmekten korur ve ra-hatlýk ve iç huzuru baðýþlar. Bu konuda Kuran’da Al-iÝmran suresi 26-27.ayetler þöyle der:

„De ki: Mülkün gerçek sahibi olan Allah’ým! Senmülkü dilediðine verirsin ve mülkü dilediðindengeri alýrsýn. Dilediðini yüceltir, dilediðini de alçal-týrsýn. Her türlü iyilik senin elindedir. Gerçektensen her þeye kadirsin. Geceyi gündüze katar, gün-düzü de geceye katarsýn. Ölüden diriyi çýkarýr,diriden de ölüyü çýkarýrsýn. Dilediðine de sayýsýzrýzýk verirsin.“

(134) Diðer yandan Tanrý’nýn takdirine olan iman, Tan-rý’nýn Kuran’da Al-i Ýmran suresi 160. ayette bildirdiðiüzere, insana dayanýklýlýk ve cesaret verir ve onu tümgücüyle her türlü haksýzlýk ve yanlýþlara karþý çarpýþmayateþvik eder. Ayette þöyle yazýlýdýr: „Allah size yardým e-derse, artýk size üstün gelecek hiç kimse yoktur. Eðer sizibýrakýverirse, ondan sonra size kim yardým eder?“

2.1.4 Temel dini görevler

(135) Ýman kendini hizmet iþlerinde gösterir. Bunlar daimanýn yaþama geçirilmesi ve korunmasýdýr. ÝslamiyetteTanrý’ya hizmet, Tanrý’ya itaat etmek ve O’nun isteðiniyerine getirmektir. Ýyilik eylemi, sevap, bir itaat eylemi-dir. Ýslamýn ibadet dediði þey, temel olarak Tanrý’nýn iste-ðine uygun bütün eylemlerdir (amel). Her iþ, her eylem,

67

Ýtaat görevleri

Tanrý’ya olan kul-hizmetkar iliþkisini yaþamda pratiðegeçirmelidir. Bununla birlikte Tanrý’ya itaat yolununtemelini ibadet (tapýnýþ) oluþturur. Ýbadet görevi direkolarak Tanrý’yla insan arasýndaki iliþkiyle ilgili olduðuiçin ve müslümanlar özellikle ibadet sorumluluklarýný ye-rine getirmeleriyle tanýndýklarýndan, bu ibadet görevi ay-ný zamanda Ýslam’ýn „temel direkleri“ olarak da anýlýrlar.Bunlar kelime-i þehadet, namaz, zekat, oruç ve hacdýr.

(1) Kelime-i þehadet (Ýmana tanýklýk)

(136) Merkezi önemi nedeniyle þehadeti burada bir kezdaha tekrarlayalým: „Allah’tan baþka Tanrý olmadýðýna veMuhammed’in O’nun elçisi olduðuna tanýklýk ederim.“Ýslamiyet yalnýzca, dediðimiz gibi tamamen imana yöne-lik olmak deðildir, müslüman olmak demek ayný zaman-da kardeþleri ve bütün dünya önünde imanýn tanýðý ol-maktýr.

(2) Namaz

(137) Namaz - Arapçada: salat -, bir müslümanýn þeha-detten sonra en önemli görevidir. Burada sözkonusu olan,hristiyanlarýn da litürjik ibadet dedikleri, törensel ibadet-tir. Namaz, en küçük detaylarýna kadar kurallarý belirlen-miþ ve günde beþ kez belli vakitlerde yerine getirilmesigereken ibadettir. Kiþisel ve þeklen serbest olan yakarý isedua olarak anýlýr.

(138) Litürjik ibadet temel olarak, Tanrý’nýn belirlediðiþekilde tapýnýþ ve Tanrý’yý yüceltme eylemidir. Müslü-man namazla yalnýzca Tanrý’ya tapýnmasýný, O’nu yücelt-mesini vurgulamaz, Tanrý tarafýndan kendisine yüklenmiþbir görevi yerine getirmekle O’na gösterdiði itaatini deortaya koyar. Herþeyden Baðýmsýz Olan Tanrý’nýn ibadetya da itaatlerimize en küçük bir gereksiniminin olmadýðýaçýkça vurgulanýr. Ýbadetin anlamý, insana olan faydasýn-

68

dadýr. Ýbadet imanlý için bir güç, sevinç kaynaðý ve günlükyaþamýn sýkýntýlarýna karþý bir dayanma noktasý halinegelir.

(3) Zekat

(139) Para ve malvarlýðý belli bir asgari miktarýn üze-rinde olan her müslüman, þeriatta tek tek belirlenmiþ olanyýllýk belli bir zekatý vermekle sorumludur. Bazý yorum-cular modern yaþamýn þartlarýný gözönünde tutarak bukonuda bir standardýn oluþturulmasýna çaba göstermekte-dirler. Örneðin Pakistan’da servet miktarýna göre veril-mesi gereken zekat miktarý devletçe % 2,5 (kýrkta bir)olarak tespit edilmiþtir. Zekat ya muhtaç olanlara verilirya da bütün toplum için faydalý iþlere harcanýr. Servetininküçük bir miktarýndan vazgeçmek müslümanýn, muhtaçolanlarýn, Tanrý tarafýndan daha fazla maddiyata kavuþtu-rulmuþ olanlar tarafýndan desteklenme haklarý olduðunudaha iyi görmesini saðlar. Ýslam’ýn bu „temel direðinde“ifadesini bulan sosyal adalet duygusu yalnýzca diyaloðunana konularýndan biri deðil, ayný zamanda günümüz in-sanlýðýna hizmet açýsýndan hristiyan ve müslümanlarýnyoðun bir ortakçalýþma yürüttükleri bir konudur.

(4) Oruç

(140) Ramazan ayý boyunca oruç tutulmasý, insanýn günaðarmasýndan (imsak) güneþ batmasýna (iftar) kadar be-densel ihtiyaçlarýný gidermekten sakýnmasýdýr. Müslümanoruç tutmakla, Tanrý’nýn yasalarýnýn bedensel güdüleri-mize göre daha öncelikli olduklarýna tanýklýk eder. Orucunasýl amacý bu þekilde Tanrý’ya itaattir. Bunun yanýndaorucun daha deðiþik faydalarý da vardýr: örneðin kendinehakim olmayý öðretir, açlýk ve susuzluk çekenleri anla-mayý ve onlara dert ortaðý olabilmeyi öðretir, maneviyatýgeliþtirir. Ramazan ayýnda örneðin hastalýk ya da seya-hatte bulunmak gibi belli sebeplerden dolayý oruç tuta-

69

mayanlarýn, bu günleri daha sonra oruç tutarak kaza et-meleri gerekir. Ramazan ayýnýn bitimi ile Ýslam dünyasý„Ramazan Bayramýný“ (Id al-fýtr) kutlar.

(5) Hac

(141) Mekke’deki Kabe’ye hac gezisi, saðlýðý ve gücüyerindeyse, gerekli maddi olanaklara sahipse ve kendisi-ne baðýmlý aile üyelerinin geçimi için gerekli kaynaðý dasaðlamýþ durumdaysa her müslüman için yaþamý boyun-ca en az bir kere farzdýr. „Tanrý’nýn Evine“ yolculuk bellitören ve ibadetleri içerir ve öncelikle, Ýbrahim Peygam-berde kendini gösteren, Tanrý’nýn isteðine tam bir adan-mýþlýk ve koþulsuz itaati vurgular. Hac sýrasýnda müslü-manlar bütün dünyadan iman kardeþleri ile biraraya gelir-ler ve dünya çapýndaki islam ümmetinin islamiyet içinde-ki bütün farklýlýklarý aþan gücünü yaþarlar. Hac dönemininsonunda müslümanlar „Kurban Bayramýný“ (Idu-l-adha)kutlarlar.

2.1.5 Cihada katýlma mecburiyeti?

(142) Cihad, Kuran’da ve peygamberin yaþamýnda gözeçarpan bir görevi oluþturur. Bununla birlikte, þiiler vebazý islami hareketler biryana býrakýlacak olursa, „islamýnaltýncý direði“ (altýncý þartý) deðildir. Cihad, Kuran’ýn met-nine göre geçtiði ayetlerin % 80’inden fazlasýnda „imanuðruna savaþ etmek“ anlamýna gelir. Bunun da ötesinde,iniþ açýsýndan içlerinde en son ve dolayýsýyla hepsini yo-rumlayan sure olan Tevbe suresinin 5. ve 29. ayetleri bütüngayrýmüslimlerle aktif olarak savaþmaya, teslim olmazve müslümanlýðý kabul etmezlerse öldürmeye çaðýrmak-tadýr. Din adýna savaþta ölenlerin - islami terminolojiyleþehitlerin - direk olarak cennete gittikleri düþüncesi Ku-ran’da yeralmaktadýr (Al-i Ýmran suresi 169. ayet; Mü-minun suresi 58.ayet).

70

Kuran’dacihad

(143) Ýlk dönem islam hukuku cihad konusunda anahatlarý þu þekilde tanýmlanabilecek genel bir teori geliþtir-miþtir: Dünya birbirine düþman iki parça halindedir, bun-lardan biri „Dar-ül Ýslam“ yani Þeriat’ýn geçerli hukukuoluþturduðu müslümanlarýn egemenliðindeki bölüm, diðeriise „Dar-ül Harp“ yani hala gayrýmüslimlerin egemenliðin-de bulunan ve ilke olarak müslümanlarca orada da þeriatgeçerli oluncaya dek fetih seferlerine hedef olmasý gere-ken bölüm. Eðer müslüman olmayanlar islam topraklarýnasaldýrýrlarsa, müslümanlarýn dini vazifelerini yerine getir-melerini ya da islamýn tebliðini engellerlerse cihada baþ-lanmasý gerekir. Bu durumlarda cihad tamamen savunmasavaþý olarak geçerlidir. Ancak modern çað öncesi islamidevlet anlayýþýna göre cihad karþýdan saldýrý gelmemiþ ol-sa bile zorunludur, ta ki bütün dünya islam egemenliðialtýna girinceye kadar, ya da kýyamet gününe kadar. Buyayýlmacý cihadý sürdürmek her bir müslümanýn þahsigörevi deðildir. Devlet yönetiminin bunun devamlýlýðýnýsaðlamasý yeterlidir.

(144) Tarih içerisinde ise müslüman olmayanlara karþýsürekli saldýrý buyruðu devamlý olarak uygulanmamýþtýr.Daha çok müslüman ve gayrýmüslim devletler arasýndageniþ çaplý ticari ve kültürel iliþkileri içeren uzun sürelibarýþ dönemleri yeralmýþtýr.

(145) Müslümanlarýn kendileriyle sözleþmelerle düzen-lenmiþ iliþki içinde olduklarý devletler için islam hukukutopluca dar-ül ahd deyimini kullanmýþtýr. Ancak böylesisözleþmeler eski dönemlerin teorisinde temel olarak so-nunda islam egemenliðinin bütün dünyaya yayýlmasý ileaþýlacak olan zoraki ve geçici þartlar olarak görülmüþler-dir. Günümüzdeyse birçok müslüman böylesi antlaþma i-liþkilerini günümüz þartlarýna taþýmaya ve sürekli, kalýcýbir durum olarak genelleþtirmeye eðilimi içindedirler.

71

Klasik islamhukukundacihad

Tarihselgerçek

Gayrýmüs-limlerle sözleþmeler

(146) Günümüzde islamiyet müslümanlarca çoðunlukladoðasýndan barýþçý bir din olarak tanýmlanmaktadýr. Müs-lümanlar, bu tanýmlamanýn doðruluðuna kanýt olarak, ka-firlere karþý savaþýn „küçük“ cihad olarak, her bir müs-lümanýn kendi nefsinin kötülüklerine karþý savaþýnýn ise„büyük“ cihad olarak tarif edilmesini gösterirler. Bu görüþbir hadise dayanmaktadýr, ancak sözkonusu hadis, sünni-lerin güvenilir olarak geçerli sayýlan altý ana hadis külli-yatýna dahil edilmemiþtir.

(147) Bu hadis gerçek olsa bile ne hadisin metni, ne deislam geleneði içinde sonradan edindiði anlam, islamýnsilahlý cihadý reddetmeye yönelik bir eðilimi olduðunugöstermez. Dikkatle incelendiðinde hadis cihadýn silahlýþeklinin kötü, lüzumsuz olduðunu ya da daha az uygula-nabileceðini ifade etmez. Bu hadise büyük deðer verenislam mutasavvýflarý da kafirlere karþý cihaddan vazge-çilmesini ya da cihadýn yalnýz savunma ile sýnýrlandýrýl-masýný önermemiþlerdir.

(148) Bunlar bir yana, günümüz islami yazarlarýndançoðunun cihadýn yalnýz savunma yönünü geçerli sayma-larýný takdir etmek gerekir. Elbette savunma halinin tamolarak nasýl tarif edileceði sorun halinde kalmaktadýr. Bukonuda askeri savunma için geçerli yasal sebepler konu-sundaki görüþler geniþ bir spektrum oluþturmaktadýr.

(149) Ters yönde de fanatik islamcýlar arasýnda son 30yýlda ofansif (saldýrgan) cihad düþüncesi tekrar yaygýnlýkkazanmýþtýr. Ýlerigelen bir islam ideologu Sayyid Qutb’a(1906-1966) göre gelecekteki dünya barýþ düzenine an-cak müslümanlarýn öncelikle büyük çaplý bir cihadla tümdünyayý ele geçirmeleriyle ulaþýlabilir. Seyyid Qutb buyöntemi tüm insanlýðýn esenliði için þart olan devrimselbir kurtuluþ süreci olarak övmektedir.

72

Bugünküanlamý:Barýþ diniolarak islam

Savaþçýcihad kavramýnýnislamcýlartarafýndandiriltiliþi

(150) Günümüzde mevcut olan durumu birbirine tersdüþen eðilimler þekillendirmektedir. Bir taraftan müslü-manlar cihad konusundaki eski düþüncelerden büyük öl-çüde sýyrýlmýþlar ve islamýn genel barýþçý yapýsýný vurgu-lamaktadýrlar. Diðer taraftan cihad sözcüðü, gelenekselcihad kavramýyla baðdaþtýrýlamayacak hemen her türlüsilahlý eylemler için de kullanýlýr hale gelmiþtir. Ancakgünümüzde müslümanlarýn kendi düþüncelerine göre is-lam barýþçý bir din olduðu için yalnýzca din adýna savaþistemediklerini söylemeleri yeterli olmamaktadýr. Ku-ran’ýn bazý ayetleri baþka bir ifadeyi içerirken nedenböyle düþündüklerini hem kendilerine hem de baþkalarýnaaçýklamalarý gerekir. Aksi takdirde eleþtirel bir gözle in-celenmemiþ tarihin kritik durumlarda kendini tekrarla-masý tehlikesi doðar, öyle ki, iþine geldiði zaman, zorba-lýðý kolaylaþtýran ya da sempatizan kazanmasýný kolaylaþ-týran keyfi dini mazeretleri savaþçý ya da terörist eylem-leri için kullananlar olabilir. Hristiyanlarýn bir bölümü deYeniçaðýn süreci boyunca din savaþý sýnýflandýrmalarý dü-þüncesinden ancak zahmetli bir akýlcý eleþtiriyle ayrýlmýþ-lardýr. Günümüz müslümanlarý için de cihad düþüncesi-nin sorunlu mirasýný eleþtirel bir gözle ele almanýn ola-naksýz olacaðýný düþünmek için sebep yoktur.

(151) Günümüzde siyasi hedeflerine gerçekten de kabakuvvetle eriþmeye çalýþan, bu arada kendilerini siyasetçi,savaþçý ya da terörist olarak deðil de, doðru müslümanlar,evet hatta tek doðru müslümanlar olarak gören ve göste-ren islami gruplar vardýr. Böylesi gruplar zaman zamantamamen sapkýn mezhep türünden düþünceler de geliþtir-mektedirler. Buna grubun amaçlarý uðruna kendini fedaedebilecek düzeyde bir fanatizm de eklenmektedir.

(152) Elbette böylesi gruplarýn taraftarlarýnýn nefretidini olduðu kadar siyasi ve sosyal kökenlere de sahiptir.

73

Ýslam içiaydýnlatmagereði

Fanatik islami grup-larýn þiddetkullanmayahazýr oluþu

Gerçekten de çok sayýda islam ülkesinde, baskýcý yönetimtarzý, yerel siyasi yönetimlerin kötü idare ve rüþvetçilik-leri ve yine günümüze kadar etkileri süren Avrupalý sö-mürge idareleri, özellikle batýlý sanayi uluslarýný kayýrandünya ticaret düzeni ve ekonomik kaynaklarda yeni kaza-nýmlarýn yetiþemediði hýzlý nüfus artýþýnýn sebep olduðuyaygýn yoksulluk ve aðýr sosyal þartlar hüküm sürmekte-dir.

(153) Çift yönlü bir geliþim gereklidir: Birincisi, sebep-leri bertaraf etmek için, terörist eylemlerde herkesin de-ðil, yalnýzca gerçekten suçlularýn cezalandýrýlmasý. Ýkin-cisi, kötülüðü kaynaðýnda kurutmak için, bir yandan de-mokrasi ve insan haklarýndan bahseden, ancak islam ül-kelerinde antidemokratik egemenleri destekleyen ve hattabunlarý iþbaþýna getiren batýlý liderlerin siyasi ikiyüzlülüðübýrakmalarýdýr. Bunun anlamý, kendi çýkarlarý için - örn.petrol ve doðalgaz - islam ülkelerinde günümüzde büyükçoðunluðu tamamen rotasýz ve yolunu þaþýrmýþ durumdabulunan hükümetler ve halklar üzerinde etkili olanlarcadaha az çiftestandartlý ancak daha adaletli siyaset yürü-tülmesidir.

2.1.6 Þeriat kavramý

(154) Yaþamýn bütün alanlarýný, Kuran’da açýnlanmýþolan Tanrý’nýn isteðine uygun olarak düzenleme aracý,bütünlük içinde ve islam hukukunun uygulanmasýný daiçerir þekilde þeriatý oluþturan yasadýr. Þeriat bütün insa-ni eylemleri dine hizmetleri açýsýndan sýnýflandýrmayý vebunlarý emir ve yasaklarla düzenlemeyi amaçlar. Vahyin,bireyin ve toplumun yaþamýný düzenlemeyle ilgili emri,bu þekilde hukuki hükümlere dönüþür, bu da ideal bir þe-kilde müslümanlarýn, ibadetten vergi hukukuna, sözleþ-melerden ceza yasasýna, evlilikten savaþ hukukuna kadartüm þahsi, toplumsal ve iç-dýþ siyasi iliþkilerini kapsar.

74

Þiddetlebaþa çýkma-nýn yollarý

(155) Ýçtihad, yani Kuran ve hadisleri temel alarak man-týk yoluyla hükümler tespit etme yöntemi hemen hementamamen býrakýldýktan sonra, 8. ila 10. yüzyýllar arasýndabelirlenmiþ olan hukuki çözümler yüzyýllar boyunca ge-çerli olarak kalmýþlardýr. Bu da islam hukukunu gitgidetutucu bir güce dönüþtürmüþtür.

(156) 19. ve 20. yüzyýllarda baðýmsýz kararlarla huku-kun geliþimine yönelik talepleriyle geniþ bir çoðunluðundesteðini kazanan reformcular ortaya çýkmýþtýr. Ýslam hu-kukunun tek tek içeriklerini, hukuk alimleri içtihad yön-temiyle incelemiþler ve olanaklar ölçüsünde birbiriyle iliþ-kili kategorilere tasnif etmiþlerdir.

(157) Ýnsanýn eylemlerini kategorize eden bu sistemle-rin en önemli beþ kategorisi þunlardýr: Yapýlmasý kati þe-kilde emredilmiþ olan eylemler (vacip, ki farzlarý da içe-rir); tavsiye edilmiþ olan eylemler (mendub), izin verilmiþve ahlaki açýdan kayýtsýz olan eylemler (mübah); tavsiyeedilmeyen, ancak hukuken yasak olmayan eylemler (mek-ruh); ve son olarak da katiyetle yasaklanmýþ olan eylem-ler (haram). Haram, Tanrý’nýn tamamen yasaklamýþ ol-duðu þeyleri tanýmlar. Haram, öbür dünyada Tanrý’nýn ce-zasýna, bu dünyada da yasal cezaya yolaçar. Yasaklanma-mýþ, bu nedenle diðer dört kategorilerde yeralan herþeyde helal olarak tanýmlanýr. Yapýlmasý emredilmiþ olan ey-lemlere özellikle beþ ibadet görevinin yerine getirilmesidahildir. Bir eylemin alimlerce „emredilmiþ“ ya da yalnýz„tavsiye edilmiþ“ olarak sýnýflandýrýlmýþ olmasý, islami-yetin çoðunlukta olmadýðý ülkelerde yaþayan müslüman-lar için büyük öneme sahip olabilir.

(158) Ýslamýn yasasýnýn pratikte uygulanmasý, hayatageçirilmesi hem tek tek her bir imanlýnýn hem de toplucacemaatin sorumluluðundadýr. Ýslam cemaatinin liderlerive hakimler görevleri gereði yasanýn uygulanmasýný sað-

75

Þeriatýngeliþme olanaðý

Ýnsani amellerinderecesi

lamakla yükümlüdürler. Alimler de danýþman olarak on-lara yardýmcýdýrlar.

(159) Ahlak ve maneviyat iyi kavramýyla iliþkilidir.Geleneksel sünni anlayýþýna göre neyin iyi neyin kötüolduðu, insanýn eyleminin iç niteliðine ya da herhangi birþekilde teþekkül etmiþ, objektif ve insan mantýðýna uygundüþen bir standardýn uygulanmasýyla deðil, yalnýzca vesadece Tanrý’nýn isteðine uygunluðuyla anlaþýlabilir.Çünkü Tanrý tam ve nedeni sorgulanamaz bir özgürlükleiyinin standardýný belirler. Bu nedenle ahlak ve manevi-yat da islamýn bütün pozitif hükümleri gibi þeriatýn birparçasýdýr. Ýnsanýn sorumluluðu ise en baþta Tanrý’nýn is-teðine tam bir itaatla tabi ve teslim olmasýndadýr.

(160) Ahlaki deðer ölçülerinin belirlenmesi islamda aslainsan özgürlüðünün çiðnenmesi olarak görülmez, aksinedoðru yolu bulmak için insanlara büyük bir destek ve reh-ber olarak görülür (bkz. Kuran, Araf 43). Ancak deneyiminsanýn devamlý olarak günaha düþtüðünü göstermekte-dir. Ýnsanlýðýn tarihi en baþta Tanrý’nýn isteðine itaatsizli-ðin tarihi durumundadýr. Ancak bütün günahlar ayný aðýr-lýða sahip deðillerdir. Büyük ve küçük günahlar vardýr(bkz. Kuran, Nisa 31). En aðýr günahlar Tanrý’ya ve ima-na karþý iþlenen günahlardýr. Ýmansýzlýk ve inkar günahýinsaný merhametten tamamen mahsun kýlar, bu günahlarasla affedilmeyecektir (Kuran, Nisa 168). Ýmansýzlýk is-lamda müþriklik (Kuran, Nisa 116) ve kafirlik, münafýk-lýk (Kuran, Nisa 137) olarak tanýmlanýr. Muhammed’inþefaati bile Tanrý’nýn bu günahlarý affetmesini saðlaya-maz (Kuran, Tevbe 80). Diðer günahlar ise insanlarýnyaþamýna yöneliktir ya da baþkalarýnýn mülkü veya adý,þöhretiyle ilgilidir. Tüm bu günahlar affedilebilir.

(161) Günahlarýn affý, iman (Kuran, Ahkaf 31), pey-gamber Muhammed’i sadakatle izlemek (Kuran, Al-i Ým-

76

Vahyedilmiþahlak vemaneviyatnormlarý

Günah ve af

ran 31), ve dini vecibelerin imanla yerine getirilmesi ne-deniyle gerçekleþir. Ayrýca günahkarýn piþmanlýk ve töv-besidir (Kuran, Nisa 17). Ýslam ahlaký, Kitabý Mukad-des’te yeralan On Emir’le kýyaslanabilecek olan emir veyasaklar içerir (bkz, Kuran, Ýsra 22-39; Enam 151-152;Mümtehine 12).

2.1.7 Evlilik, Aile, Cinsellik ve Doðum Kontrolü

(162) Ýslam hukukunun diðer bölümleri halihazýrdabüyük oranda modern Avrupa hukuklarýna uyumlu halegetirilmiþken, Evlilik, Aile ve Miras hukuku, gelenekselislami düþünceye göre vahyedilmiþ olan hukukun (þeriat)islam ülkelerinin çoðunda hala büyük oranda geçerliliði-ni koruyan çekirdek kýsmýný oluþturur. Bu, hem adý geçenkonulardaki hukuki kurallarýn Kuran’da sahip olduklarýyere hem de bu kurallarýn müslümanlarýn bilincine derinbir þekilde yerleþmiþ olmasýna dayanmaktadýr. YalnýzcaTürkiye Cumhuriyeti - daha 1926 yýlýnda - þeriatýn açýkhükümlerini Ýsviçre Medeni Kanununu temel alan laik biraile hukuku ile deðiþtirmiþ ve bu arada 2002 yýlý baþlarýn-daki bir reformla da, yeni yasada hala yeralmakta olanbazý ataerkil maddeleri kadýnlarýn eþit haklara sahip olma-larý yönünde bir kez daha deðiþtirmiþtir. Bununla birliktediðer islam aðýrlýklý ülkelerde olduðu gibi Türkiye’de deTanrý’nýn isteðine uygun cinsiyetlerarasý iliþkiler ve aileyapýsýyla ilgili düþünceler þeriatýn yüzyýllarca geçerli ol-masý nedeniyle öyle kalýcý etkilenmiþtir ki, orada da is-lam hukukunun ilkeleri sosyal deðerler ve davranýþ bi-çimleri açýsýndan hala büyük oranda etkilidir.

(163) Ýslami düþünceye göre evlilik büyük bir ahlaki vesosyal öneme sahiptir: Evlilik, Kuran’a göre birbirleriiçin bir elbise gibi olan45, ve Tanrý tarafýndan birbirlerine

45 bkz. Kuran, Bakara 187.

77

Gelenekselevlilik veaile hukukununetkilerininsürmesi

Evlilikanlayýþý

sevgi ve merhametle kaynaþmalarý için yaratýlmýþ46 olankoca ve karýnýn dayanýþma birliðidir. Ayný zamanda evli-lik Tanrý tarafýndan talep edilmiþ olan insan neslinin veözellikle islam cemaatinin çoðalma yeridir; evlilik çocuk-larla berekete kavuþmak ve bu çocuklara yetiþmelerinidestekleyecek bir ortam saðlamak üzere belirlenmiþtir.Bunun dýþýnda evlilik, insanýn cinselliðini kontrolsüz birþekilde yaþamak eðilimine ve toplumsal birliktelik düze-nini tehlikeye atma riskine karþý Tanrý tarafýndan verilmiþbir dayanaktýr. Son açýdan, peygamber Muhammed’e da-yandýrýlan ve müslümanlarýn dillerinden düþürmedikleribir söz evliliði „dinin yarýsý“ olarak tanýmlar. Çoðunlu-ðun müslüman olduðu ülkelerde hala ortalama evlenmeçaðý geçtiði halde evlenmemiþ olanlara kuþkuyla bakýlýr;özellikle ailesiyle beraber oturmayýp da yalnýz yaþayan-lar kolaylýkla ahlaksýzlýk þüphesi ile karþýlanýr.

(164) Sünni - ve bu þekilde müslümanlarýn büyük ço-ðunluðuna göre - evlilik sürekli olmak üzere kurulur. Bu,evliliðin erkek tarafýndan nispeten kolayca sona erdirile-bilirliði durumuna raðmen geçerlidir. Yalnýzca (Onikiler)þiileri - ve onlarla beraber örn. Ýran Ýslam Cumhuriyeti’ninhukuku ve Lübnan halkýnýn þii kesiminin aile hukuku -kalýcý evliliðin yanýnda „keyif evliliði“ (muta) denilen,baþtan belirlenmiþ bir süre - örn. birkaç saat, birkaç günya da hafta - için kýyýlan nikahlarý tanýrlar. Bu tür „keyifevlilikleriyle“ çoðunlukla seyahatte bulunanlar evlenir-ler.

(165) Geleneksel islam hukukuna göre müslüman er-kekler tek evlilikle yükümlü deðillerdir, bundan da fazlaolarak, ayný zamanda dörde kadar yasal eþ edinmeye veayrýca kendilerine ait kölelerle (cariyelerle) istediði kadarsayýda metres türü iliþkilere sahip olma haklarý vardýr.

46 bkz. Kuran, Rum 21.

78

Kuran’da vehukuktaçokeþlilik

Günümüzde köleliðe islam ülkelerinde nadiren rastlan-maktadýr. Poligami ve Polijini47 (Çokeþlilik ve çokkarýlý-lýk) sorunu, þu ana kadar yalnýzca Türkiye ve Tunus tara-fýndan yasaklanmýþ olmasý nedeniyle günümüzde de halaönem taþýmaktadýr. Ýslam hukukunun Polijini hakkýndaverdiði izin Kuran’da Nisa suresi 3. ayete dayanmaktadýr.Ancak orada da kocanýn bütün karýlarýna karþý adil dav-ranmasý þartýna baðlýdýr. Kuran’da baþka bir ayette (Nisa129) ise erkeklerin ne kadar iyi niyetle çabalasalar dabütün eþlerine karþý adil davranmalarýnýn olanaksýz oldu-ðu ifade edilmektedir. 20.yüzyýldan beri birçok müslümanyorumcu sýk sýk bu iki ayetin birarada görülmesi gerekti-ðini vurgulamýþlar ve bu iki ayetin kombinasyonundangerçekte Kuran’ýn çokkarýlýlýða izin vermediði sonucunuçýkarmýþlardýr, zira Nisa suresi 3. ayette öne sürülen ko-þulun Tanrý’nýn kendi ifadesine göre yerine getirilemezolduðu ortadadýr. Tunus’ta çoðunluðu hala þeriata dayalý1957 tarihli aile hukukunun içerdiði çokkarýlýlýk yasaðý dayine bu gerekçeye dayandýrýlmýþtýr.

(166) Hala çokevlilik yasaðýnýn bulunmadýðý islami ül-kelerin büyük bölümünde çokeþlilik daha seyrek görül-meye baþlamýþtýr; örneðin Mýsýr’daki oraný % 3,5 civarýn-dadýr. Bunun hem ekonomik sebepleri vardýr, hem deayný zamanda modern çaðda deðiþime uðrayan evlilik veaile idealinden kaynaklanmaktadýr. Bazý islam ülkeleri budeðiþimi, çokkarýlýlýðý yasal olarak ancak örneðin evlen-me sýrasýnda ilk eþin kýsýr olduðunun bilinmemesi gibi is-tisnai durumlarla kýsýtlayarak ya da kocanýn ikinci bir eþalmasý durumunda ilk eþe boþanma talebi hakkýný tanýyan

47 Polijini terimi yalnýzca bir erkeðin birden fazla kadýnla evliliðini ta-nýmladýðýndan daha uygun bir terimdir. Poligami terimi ise anlamýn-dan dolayý Poliandri, yani bir kadýnýn birden fazla erkekle olan iliþ-kisini de içermektedir. Buna raðmen çoðu kez daha uygun olan poli-jini teriminin yerine kullanýlmaktadýr.

79

Günümüzdepolijini

düzenlemelerle uygulamaya koymuþlardýr. Buna raðmençoðu islam ülkesinde çokkarýlýlýðýn temel olarak müm-kün olmasý, koca gerçekten ikinci bir eþ alma hakkýndanvazgeçmiþ olsa dahi, kadýnlar için aðýr bir sýkýntý yarat-maktadýr: Kocanýn ikinci bir eþ alabilme ihtimali bile yada bununla tehdit edebilme durumu, eþler arasýnda görüþayrýlýklarý ya da farklý ilgilerin olmasý durumunda kadýnüzerinde uysal ve itaatkar olma baskýsý oluþturmaktadýr.

Cinsellik ve Evlilik

(167) Erkek ve kadýn arasýndaki cinsel iliþki gelenekselislami görüþe göre Kuran tarafýndan çizilmiþ çerçeve, ya-ni evlilik içinde olduðu sürece insanlara Tanrý tarafýndanarmaðan ve müsaade edilmiþ bir mutluluktur. Bu çerçevedýþýnda kalan cinsel iliþkiler yalnýzca aðýr bir günah de-ðil, ayný zamanda þeriata göre her iki tarafa da aðýr be-densel cezalar getiren ahlaksýzlýk suçunu oluþturur.

(168) Ýslam ülkelerinin sosyal gerçeklikleri içinde böy-lesi evlilik öncesi ya da evlilik dýþý cinsel iliþkilerin, hattaüçüncü kiþilerin yalnýzca olasý þüphelerinin bile sonuçlarýise genellikle kadýnlar için daha aðýr olmaktadýr. Bu özelislami kurallarýn sonucu deðil, islam dünyasýnýn büyükçoðunluðunda - ve ayný þekilde Akdeniz kýyýsýndaki hris-tiyan ülkelerin güney bölgelerinde de - büyük oranda þe-ref ve ar kavramlarýnýn belli bir þekilde anlaþýlmasýna da-yanan geleneksel ve karakteristik ahlaki anlayýþa dayalýolduðu gerçeðinin sonucudur. Buna göre kadýnýn þerefiöncelikle evlilik öncesinde dokunulmamýþ olmasýna veevlilikte de kocasýndan baþka hiçbir erkekle cinsel temaskurmamasýna dayanýr. Kadýnýn, kadýnlýðýnýn doðasýndanötürü güçlü duygusal eðilimi, erkeði baþtan çýkarýcý etkisive erkeðin yakýnlaþmasýna izin verme açýsýndan zayýf ol-duðu düþüncesinden yola çýkýlarak, erkeðin cinselliðini

80

Evlilik dýþýcinsel iliþki-lerin deðer-lendirilmesi

Namus veþeref kon-usundakigelenekselgörüþler

tahrik etmeye yönelik olduðu varsayýlan doðal eðiliminive erkeklerin baþtan çýkarmalarýna dayanabilmek için ka-dýnlar iffetli davranýþ için daha fazla eðitilir ve bu iffetkendilerinden beklenir. Kadýn, yalnýzca tam anlamýyla if-fetli olduðu zaman evlilik öncesinde ve daha sonra dakocasýndan baþka her erkeðe karþý cinsellikten kaçýnabi-lir durumdadýr, ki þerefi ve namusu da bu konuma baðlý-dýr. Erkeðin þerefi ise kendisi açýsýndan böylesi bir cin-sellikten kaçýnmada olmayýp, karýsýnýn, kýzýnýn ya da kýz-kardeþinin, kadýnlýklarýnýn kendilerini sürükleyebileceðiyasak cinsel yakýnlýk ya da iliþkilerde bulunmalarýný en-gellemekle onlarýn namusunu korumasýndadýr. Ýslam ülke-lerinde kadýnýn ve ondan sorumlu erkeðin þereflerini yitir-melerini engelleme amacýna, eski dönemlerdeki çok katýcinsiyet ayrýmý da hizmet etmiþtir. Öte yandan þeref veiffet üzerine kurulu ahlak kurallarý içinde erkeklik ise cin-sel kudretlilik ve olabildiðince fazla cinsel yakýnlýklarlatarif edilmektedir. Bu nedenle oralarda erkeklerin hovar-dalýklarý hala çoðunlukla sýradan bir suç ya da olgu, hattatam bir erkek oluþun göstergesi gibi görülmekteyken, ay-ný durum kadýnlarda bir facia, aile þerefini yýkan bir bü-yük suç olarak deðerlendirilir. Evlilik dýþý iliþkiler konu-sunda erkek ve kadýn için farklý farklý standartlarýn kulla-nýlmasý birkaç nesil öncesine kadar Almanya’da da sýkçarastlanan bir durumdu. Þeref ve namus, kadýnlýk ve er-keklik konusunda belli kalýplardaki görüþler ve bunlardankaynaklanan davranýþ kurallarý, köklerinin islamiyete de-ðil de Akdeniz çevresindeki eskiye dayanan toplumsalgeleneklere dayanýyor olduðu dikkate alýnmaksýzýn, Orta-doðu ve Kuzey Afrika’daki müslümanlar arasýnda günü-müzde bile cinsiyetlerarasý iliþkiler konusunda dinsel e-mirlerin merkezi bir parçasý olarak görülmektedir.

(169) Ýslama göre kocanýn karýsý üzerinde sýnýrsýz bircinsel talep hakký vardýr. Kadýn için böylesi bir hak ise

81

yalnýzca Maliki ve Hanbeli mezheplerince tanýnmaktadýr,-Türklerin büyük çoðunun dahil olduðu - Hanefiler veÞafiiler ise bunu kabul etmemektedirler.

Doðum Kontrolü

(170) Yalnýzca kadýnýn hamile kalma ihtimalinin yük-sek olduðu günlerde kocanýn cinsellikten kaçýnmasý þek-lindeki „doðal“ yöntem deðil, diðer doðum kontrol yön-temleri de müslümanlar için kabul edilebilir durumdadýr,yeter ki bu çocuk sahibi olmayý temelden reddeden birtutum olmasýn; çünkü Muhammed’in bir sözü (hadis),cinsel iliþki sýrasýnda kullanýlan eski bir sakýnma yönte-mine açýkça izin vermektedir. Bu plan çerçevesinde örne-ðin El Ezher Üniversitesinin yönetimi, Mýsýr hükümeti-nin isteði üzerine, geçen onyýllarda devletçe yürütülendoðum kontrol araçlarýnýn kullanýmýný yaymaya yönelikkampanyalara temel ahlaki ve hukuki sorun görmeksizindestek verebilmiþtir. Bununla birlikte, aralarýnda ayný yük-sekokulun öðretim üyelerinden bazýlarý da dahil olmaküzere tanýnmýþ islam alimlerince doðum kontrol yöntem-lerinin yalnýzca müslümanlarýn sayýsýný az tutmak ve böy-lece islamýn dünyadaki yerini zayýflatmak isteyen Ba-tý’nýn kirli bir oyunu olduðu iddiasýyla defalarca doðumkontrolüne karþý çýkan açýklamalar da yapýlmýþtýr.

2.1.8 Ölüm

(171) Kendi ölümü gerçeðini bir kenara atmak yerinekendi yaþam þeklini ciddi bir þekilde, kaçýnýlamaz olanKýyamet Günü’nde Tanrýsal Yargýçla karþýlaþmaya hazýr-layabilmek için bu konuyu bilinçli bir þekilde devamlýolarak düþünmek iyi bir islami inanç tarzýnýn parçasýdýr.Geleneksel islami davranýþa göre Mekke’ye hacca gider-ken insan geleceði düþünerek kendi kefenini satýn alýr ve

82

Kadýnýn cinsel tercihhakký yoktur

Kendi ölümünebakýþ

hacca gidebilme þansý olmayan sevdiði yakýnlarý ve dost-larýna da oradan bir tane yanýnda getirir. Eskiden uzunyolculuklar esnasýnda kendi kefenini de yanýnda taþýmakbir alýþkanlýk halindeydi. Yoksul birine kefen baðýþlamakda yine hayýrseverliðin çok takdir edilen bir þeklidir.

(172) Ölmekte olan birinin evine gitmekten sakýnýlmaz.Bilinçli bir þekilde ölmekte olanla helalleþmek ve veda-laþmak çok hayýrlý ve yararlý bir iþ olarak görülür veölmekte olanýn akrabalarýnýn durumu haber vermesiylemümkün olur. Ölmekte olanlara teselli için genellikle Ku-ran’dan „Biz Allah’ýn kullarýyýz ve Allah’a döneceðiz“(Bakara 156) ayeti ya da „Sen önden gidiyorsun, biz deardýndan geleceðiz“ cümleleri söylenir. Can vermekte o-lan imanlý bir müslüman yüzünü Mekke yönüne çevirme-li ya da yakýnlarýndan kendisini çevirmelerini dilemelidir.Ölmekte olan ve yataðýnýn baþýnda bekleyenler kelime-iþehadet getirmelidirler; çünkü bir hadise göre kim þeha-det ederken ölürse cennete gider. Ölüm anýnda „Allah’tanbaþka güç ve kudret yoktur“ ve „Allah rahmet eylesin“gibi cümleler söylenir.

(173) Ýslam inanýþýna göre ölüm sýrasýnda ruh bedendenayrýlýr ve kýyamet günü ölülerin diriliþi sýrasýnda yenidenbedenle birleþir.

(174) Ölümün hemen ardýndan, eðer meftanýn bedeni oyöne dönük deðilse, yüzünün Mekke’ye yönüne çevril-mesi gerekir. Olanaklar elveriyorsa, cenaze evden çýkanakadar yataðýnýn baþucunda Kuran okunur. Matemi vurgu-lamak için baðýrarak aðlamak, kendi baþýna vurmak ya dakendi yüzünü gözünü týrmalamak gibi aþýrý davranýþlardindarlýða uygun görülmez. Ancak bu davranýþlar yine dekadýnlar arasýnda yaygýndýr ve günümüzde de kýrsal ke-simde ve kentlerde de alt tabaka arasýnda sýk sýk görülmek-tedir. Erkeklerde ise böyle davranýþlara gözyumulmaz.

83

Ölmekteolanlarakarþý davranýþlar

Ölüm düþüncesi

Uygulamave adetler

(175) Ölümün ardýndan cenazenin olabildiðince çabukyýkanmasý gerekir. Bunu, kurallarýný yerine getirebilen ak-rabalar, ya da profesyonel cenaze yýkayýcýlarý, kadýn yada erkek olsun mutlaka cenaze ile ayný cinsiyetten olan-lar yerine getirirler. Eðer cenazeyi yýkamayý doðru yapa-bilecek kimse yoksa bu görev imama düþer. Öncelikleaðýz ve burun hariç tutularak abdest alýnýr þekilde yýkamayapýlýr, ardýndan da tüm bedenin normal bir þekilde yý-kanmasý yeralýr. Ardýndan cenaze, genel olarak beyaz vedikiþsiz tek parça keten bezden oluþan kefene sarýlýr.

(176) Geleneksel islami görüþe göre cenazenin defni o-labildiðince çabuk, mümkünse ölüm gününde gerçekleþ-melidir. Cenaze namazý için cenaze bir camiye taþýnýr yada araba ile getirilir. Eskiden erkek cenazeleri bir sedyeüzerinde getirilir ve üzerine yalnýzca bir örtü konulurdu,yalnýzca kadýn cenazelerinde tabut kullanýlýrdý. Zamaný-mýzda ise erkek cenazelerinin taþýnmasýnda da tabut kul-lanýmý çoðu yerde yaygýnlaþmýþtýr. Cenaze namazý genel-de bir camide ya da caminin avlusunda, bir imamýn ön-derliðinde kýlýnýr. Bu konuda Türkiye’de tabutun cami ö-nünde iki ayak üzerinde masa gibi duran musalla taþýnýnüzerine konmasý yaygýndýr. Cenaze namazýnýn ardýndancenaze bir matem alayý þeklinde, cenazenin baþ tarafý ön-de olacak þekilde mezara taþýnýr. Me ftanýn akrabalarý vedostlarý tabutu sýrayla yer deðiþtirerek omuzlarýnda taþýr-lar. Bu takdire þayan bir davranýþ olarak görülür. Bu ne-denle cenaze alayýna rastlayan, o sýrada yoldan geçmekteolan erkeklerin de tabutu bir süre birlikte taþýmalarýna sýk-ça rastlanýr. Kadýnlar çoðunlukla cenaze namazýnýn ardýn-dan camide kalýrlar veya mezarlýðýn kapýsýndan geri döner-ler. Ýslam geleneði bir cenaze alayýyla karþýlaþýldýðý za-man, peygamberin örneðine uygun davranýþla, saygýlý birþekilde yolun kenarýnda durup dua etmeyi emreder - üste-lik insan cenazenin müslüman olmadýðýný bilse bile.

84

Bir vefatdurumunda

(177) Geleneksel islami kurallara göre cenaze tabutsuz,yalnýz kefenle defnedilir, eðer mezarlýða tabutla getiril-miþ ise tabuttan çýkarýlýr; cenazenin tabutla gömülmesi,islam hukukunun eski otoritelerinin çoðunluðunun görü-þüne göre yalnýz istisnai durumlarda, örneðin toprak ya-pýsýnýn sorunlu olmasý gibi durumlarda mümkündür. Me-zarda cenaze yönü Mekke’ye doðru olacak þekilde sað ta-rafýna dönük olarak defnedilir, baþ tarafýnda sol kulaðýaçýkta kalacak þekilde kefenin ucu katlanýr, öyle ki kýya-met gününde Sur’u (Diriliþ, kýyam borusu) duyabilsin.

(178) Kuran’a dayalý olmamasýna raðmen, gelenekler-den, ayný zamanda teologlarýn öðretisinde de yeralmýþolan halk arasýnda yaygýn bir islami düþünceye göre, ce-nazeyi defnin hemen ardýndan bir çeþit önyargý bekle-mektedir: Çoðunlukla Nekir ve Münkir adýyla bilinen ikikorku verici mezar meleði onu ziyaret edeceklerdir. Ken-disine kalkmasýný emredecek ve onu imaný ve dünyaday-ken yaptýklarý hakkýnda çok sýký bir sorguya çekecekler-dir. Bu sorgu onun zararýna olacak þekilde sonuçlanýrsaörneðin demir çubuklarla dövmek gibi aðýr terbiye yön-temleriyle ona acý verirler; eðer sorgu onun için olumlusonuçlanýrsa kendisine kýsa bir an için cenneti gösterirlerki, kýyamet gününü rahat ve mutlu bir þekilde beklesin;ayrýca üzerine aðýrlýk veren mezar topraðýný hafifleterekya da çevresinde serbest alan saðlayarak kýyamet gününekadar mezarda geçireceði süre için kendisine kolaylýklarsaðlarlar. Tüm bu beklentiler, ölünün canýnýn bedenindenayrýlmýþ olmasýna raðmen mezarda yine de belli bir þekil-de algýlama, ifade ve hareket yeteneðine sahip olduðu var-sayýmýna dayanmaktadýr.

(179) Ýslami defnin „talimat“ da denilen son bölümü heriki mezar meleðinin sorgusuna hazýrlýðý saðlamaktadýr: Birdin adamý, Türkiye’de bu genellikle imamdýr, defnin so-nunda mezarýn baþýnda tek baþýna kalýr ve ölüye hatýrlat-

85

Meftanýnmezar melekleritarafýndansorguyaçekilmesi

mak için imanýnýn geniþ bir açýklamasýný okur, ki ölü ken-disini uyandýrdýklarý zaman meleklere en baþta bunlarýsöylemelidir: „Tanrý benim tek Rabbimdir, Muhammedpeygamberimdir, Ýslam benim dinimdir, Kuran kitabým-dýr, müslümanlar kardeþimdir, Kabe benim kýblemdir, veAllah’tan baþka Tanrý olmadýðýna ve Muhammed’in O’nunelçisi olduðuna iman içinde yaþadým ve öldüm.“ Ýslamgeleneðine göre, doðan çocuklarýn kulaðýna hemen islamiiman açýklamasýnýn okunmasý kaynaðýný belki de onlarýkýsa zaman sonra ölebilecek olmalarý nedeniyle mezarmeleklerinin sorusuna yanýtla önceden hazýrlama düþün-cesinden almaktadýr.

2.1.9 Demokrasi ve Ýnsan Haklarý

(180) Modern Avrupa’nýn islam ülkelerinin siyasi yapý-larýnda nüfuz sahibi olmasýndan önce bu ülkelerde devletve din geleneksel olarak içiçe geçmiþ durumdaydý: Ha-lifelikle, Muhammed’in Medine’de kurduðu, devlet ile ce-maat idaresinin tek ve ayný makamda birleþtiði düzen de-vam etmiþti. Kuran hukuki normlar da içermektedir veböylece devlet yaþamýnýn önemli bir alanýnda belli kuralve hükümleri önceden ortaya koymuþtur. Hilafetin dahasonralarý otoritesini yitirmesine raðmen, yaygýn islamikanýya göre tamamen, yani Kuran’ýn düzenlemelerinindýþýnda kalan bölümleri de Tanrý’nýn açýnlamasý olarakgörülen þeriatýn büyük kýsmý 19. yüzyýla kadar bütün is-lam ülkelerinde geçerli yasa durumunda kalmýþtýr. Eskidönemlerin islami devlet teorisine göre Tanrý, devlettekitek kanun kaynaðýydý. Hem hükümdarlarýn hem de teba-nýn görevi Tanrýsal yasayý yerine getirmekti. Tarihi pratikiçinde hükümdarlarýn yasa gücündeki buyruklarý olmuþve arasýra verdikleri büyük tavizler dini temelli olmayanörf ve adet hukukuna dönüþmüþse de, yukarýda anýlanmodel ideal olarak korunmuþtur.

86

Devlette tek kanun koyucu olarak Tanrý

(181) Tanrý’nýn devletin tek yasa kaynaðý, yasa koyucu-su olduðu düþüncesi ile halkýn baðýmsýzlýk ve egemenli-ði ve üyelerinin halký temsil ettiði bir parlamentonun ya-sa koyma yetkisinin kabulü birbiriyle çeliþmektedir. Buaçýdan geleneksel islami devlet ideali temel demokratikilkelerle baðdaþmaz. Ancak günümüz islamcýlarý arasýn-da, yani tüm þeriatýn yeniden geçerli olduðu bir „islamdevletini“ savunan açýkça demokrasi karþýtlarýnýn yanýn-da, islamiyetin en azýndan belli sýnýrlar içerisinde demok-ratik bir devlet düzenine izin verdiði görüþünü savunan-lar da vardýr. Bu görüþün temeli olarak halkýn seçilmiþtemsilinin elbette Tanrý tarafýndan açýnlanmýþ hukuk ku-rallarý hakkýnda oylama yapamayacaðýný, ancak bu kural-larýn doðru ve çaðdaþ yorumu konusunda belirleyici ola-bileceðini, ve bunun da devletin yasa yapma prosedürü-nün konusu olduðunu; ayrýca Tanrý tarafýndan düzenlen-memiþ, hakkýnda parlamentonun sýnýrsýz yasa yapma yet-kisinin olduðu hukuki detaylar alanýnýn olduðunu ileri sür-mektedirler. Bunun yanýnda günümüz müslümanlarýndanbirçoðu, Kuran’da Al-i Ýmran suresi 159. ayette Muham-med için, Þura suresi 38. ayette de bütün imanlýlar içingörev haline gelmiþ olan, zor siyasi kararlar öncesindebaþkalarýyla birlikte danýþarak karar almak (þura) yüküm-lülüðünün, „islam devletini“ parlamenter bir sisteme sahipolmaya yönlendirdiði yorumunu yapmaktadýrlar. AncakKuran bu danýþma (þura) þeklinin nasýl olacaðý ve sonuç-larýnýn devlet idaresi için nasýl bir baðlayýcýlýða sahip ola-caðý konusunda açýklama içermemektedir; bu nedenle deKuran’ýn verdiði bu þartlar demokratik yapý için tespitdurumunda bulunmamaktadýr.

(182) Günümüzde sýk sýk anýlan „Al-Ýslam din va-davla“(Ýslam hem din hem devlettir) sloganý islami ülkelerde ilkolarak 20. yüzyýlda Avrupanýn etkisi altýnda ilerleme gös-teren devlet ve hukukun laikleþmesi sürecinde, bunun kar-

87

Ýslam, þura, demokrasi

„Ýslam hemdin hemdevlettir“

þýtlarýnýn geleneksel yapýya dönüþ için kullandýklarý birsavaþ parolasý olarak ortaya çýkmýþtýr. Bu slogan günü-müzde islamcýlar tarafýndan islamiyetin yaþamýn bütünalanlarýný içeriyor olmasý sebebiyle daima karakteristikve vazgeçilmez bir þekilde din ve siyasetin birliðini talepettiði iddiasýyla ileri sürülmektedir.

(183) Ancak artýk laik devlet yapýsýný kabul eden çoksayýda müslüman da bulunmaktadýr ve bunlar Ýslam dini-nin laik bir devletin çaðdaþ koþullarý içinde iyi, hatta dahaiyi yaþanabileceðine inanmaktadýrlar. Haklý olarak yuka-rýda anýlan sloganýn, ne tarihlerinde eski dönemlerde bilepratikte laik uygulamalarýn mevcut olduðu islam ülkele-rinin tarihsel gerçeðini yansýttýðýný, ne de belli bir devletdüzeni ve onun dinle iliþkisi konusunda rehber olacak þe-kilde devlet ve din arasýndaki iliþkiyi yeterince belirtme-diðini öne sürmektedirler. Bu þartlar altýnda islamcýlarýnda din için ortaya sürdükleri siyaseti düzenleme talebinekarþýn, böylesi bir „islam“ devlet düzeninin önemli konu-larýný bile ancak kendi baþlarýna yani insani ve sonuç ola-rak laik yasalarla belirleyebileceklerini iddia etmektedir-ler. Laik devlet yapýsýný savunan müslümanlar ayrýca pey-gamber tarafýndan örnek olarak yaþanmýþ devletle cemaa-tin idaresinin birliðinin artýk sürdürülemez olduðunun da-ha üçüncü halife zamanýnda belli olduðunu ve tarihi ya-pýsý açýsýndan da þeriatýn çoðunlukla vahyedilmiþ norm-lardan deðil, vahyedilmiþ normlarýn insanlarca yapýlmýþyorumlarýndan oluþtuðunu belirtmektedirler.

(184) Ancak bir gerçek bu güncel tartýþmadan baðýmsýzbir þekilde mevcut olmaya devam etmektedir: Kuran’dayeralan hukuk kurallarý ve islam geleneði içinde kökleþ-miþ olan devlet ve dinin sýký baðý gözönüne alýndýðýnda,bir çok müslüman için günümüzde de din ile devletin ay-rýlmasý Tanrý’nýn isteðine aykýrý ve bu nedenle arzu edile-

88

Laik devletisavunanlar:Dayanaklarý

Günümüzmüslüman-larýnýn laikdevlete karþýçekinceleri

mez gibi görülmektedir. Onlarýn düþüncesine göre yalnýzdini yaþam deðil, islam ülkelerinin siyasi düzenleri detemel açýlardan Kuran’a uygun olmalýdýr. Kuran’ýn belir-lediði temel çizgilerin idare gücünün ölçüsü ve otoriteninölçeði olduðunu savunmaktadýrlar; Tanrý’nýn yasasý huku-kun ve kamu görevlerinin yürütülmesinin temelidir. Tümsiyasi yaþamýn da Tanrý’nýn ve müminlerin haklarýný ko-rumayý hedeflemesi gerekir.

(185) Batý dünyasýnda devletle kilisenin, yani siyasetledinin ayrýlýðý prensibi bugün olaðan bir durumdur. Bu ay-ný zamanda özgürlükçü-demokrat bir þekilde oluþturulmuþve çoðulcu yapýya sahip toplum þekillerinin de önþartýdýr.Laik dünyayla karþýlaþtýrýldýðý zaman yukarýda tanýmlan-mýþ olan islami anlayýþ gözardý edilemeyecek bir karþýt-lýk oluþturmaktadýr.

(186) Bu durum özellikle insan haklarý konusundakifarklý anlayýþlarda iyice belirgin hale gelir. Birleþmiþ Mil-letlerin Ýnsan Haklarý Evrensel Beyannamesi’ni çekince-siz kabul etmek, bu haklar Þeriat’a (Tanrýsal yasaya) da-yanmadýðý gerekçesiyle birçok müslüman için hala ola-naksýzdýr. Farklý uluslararasý islami örgütlerce hazýrlanan- ancak þu ana dek hiçbir islam ülkesi tarafýndan yasaylatanýnmamýþ olan - islami insan haklarý beyannameleri deýrk ayrýmýnýn yasaklanmasýný, herkesin yasalar önündeeþit olmasýný, yaþam ve mülkiyet hakkýnýn dokunulmaz-lýðýný, yoksullarýn fazla olan mallardaki haklarýný, eðitimve saðlýk hizmetleri hakkýný içermelerine raðmen, inançözgürlüðü ve kadýnýn toplumsal yaþamdaki yeri konusun-da büyük daraltmaya gitmektedirler.

(187) Kuran’daki dinde zorlama olmayacaðýna dair (Ba-kara 256) ayetten hareketle geleneksel þeriat anlayýþýnýnhakim olduðu yerlerde bireye özgürce bir dini seçme hak-ký tanýnmaktadýr, ancak islama geçiþ þeklindeki bir kara-

89

BM ÝnsanHaklarýBeyanname-sine karþýçekinceler

Ýnançözgürlüðüsorunu

rýn geriye dönüþü yoktur - böylesi bir durum için idamcezasý öngörülmektedir. Bu nedenle müslümanlar için ke-limenin tam anlamýyla inanç özgürlüðü mevcut deðildir.Ayný þekilde gayrimüslümlerin haklarý da kýsýtlýdýr ve yi-ne hem evlilik hem de belli siyasi ve hukuki kurumlardagörev almak açýsýndan kadýnlarýn haklarý da kýsýtlýdýr. Ta-mamen islama dayandýrýlmasý mümkün olmamakla bir-likte müslümanlarýn çoðunlukta olduðu bazý (hepsindedeðil!) ülkelerde gayrýmüslimlere karþý baskýlar uygulan-maktadýr.

2.2 Hristiyan Ýman Açýklamasýnýn temel yapýsý

2.2.1 Tek Tanrý’ya Ýman

(188) Müslümanlarla ve onlarýn Tanrý anlayýþlarýyla kar-þýlaþtýklarý zaman hristiyanlar, islamýn Tanrý’nýn birliðinive tekliðini, kudretini, egemenliðini ve adil oluþunu, veyine O’nun insanlara karþý lütuf ve merhametini ifade et-mekteki kararlýlýklarýndan etkileneceklerdir. Ýkinci VatikanKonsili’de „Kilise’nin hristiyanlýk dýþý dinlerle iliþkisihakkýndaki açýklamasýnda“ islami Tanrý anlayýþýnýn buyönlerini öne çýkarmakta ve uygun bir þekilde takdirinivurgulamaktadýr:

„Kilise, diri, merhametli ve herþeye kadir, yerinve göðün yaradaný, insanlara seslenmiþ olan tekTanrý’ya tapýnan müslümanlara da saygýyla bakar.Kökenlerini dayandýrdýklarý Ýbrahim’in kendiniTanrý’ya tabi kýldýðý gibi Tanrý’nýn isteðine teslimve tabi olmaya çaba gösterirler. Ýsa’nýn Tanrý oldu-ðunu kabul etmemekle beraber O’na peygamberolarak saygý gösterirler ve Bakire annesi Meryem’ide onurlandýrýrlar. Bunun yanýnda Tanrý’nýn her-kesi diriltip yargýlayacaðý Kýyamet gününü bek-lemektedirler. Bu nedenle ahlaki yaþama önem

90

verir ve Tanrý’ya özellikle dua, sadaka ve oruç ileibadet ederler.“48

(189) Ayný þekilde - yahudiler için olduðu gibi - hristi-yanlar için de Herþeye Kadir Yaratýcý ve Dünya’nýn Rabbiolan, insanlara merhametli adil Yargýç olan Tek Tanrý’yaiman temel teþkil eder. Bu Tanrý’ya olan imanda hristi-yanlar ve müslümanlar, üzerinde Tanrý’nýn isteðini bera-berce arayabilecekleri bir temele sahiptirler.

(190) Bununla birlikte - özellikle Tanrý anlayýþýnda -farklýlýk ve ayrýlýklar vardýr. Bu farklar islamiyetin Üçlü-bir Tanrý anlayýþýný, Tanrýoðlu’nun Nasýralý Ýsa’da bedenalýþýný ve insanlarýn Ýsa Mesih aracýlýðýyla kurtuluþunu ke-sin bir þekilde reddetmesiyle belirginleþir. Ýslamiyet, buhristiyan iman öðretilerinde çok tanrýcýlýða dönüþü ve ya-ratýlmýþýn tanrýlaþtýrýlmasýný görmektedir. Buna karþýn is-lamiyet tek Tanrý’nýn bütün yaradýlmýþ kainattan ayrý, e-riþilmez ve yüce olduðunu vurgular. Gerçi Tanrý öðreti veemirlerini insanlara iletmektedir; isteðini duyurmakta velütuf ve adaletle insanlarýn kaderlerini yönlendirmekte-dir, ancak insanlarla birebir temas içine girmemektedir;bu O’nun eriþilmezliðine aykýrý olurdu. Ýslam inancýndaTanrý Rahman ve Rahim’dir, ancak yaygýn islami anlayýþagöre insanlarla bir birlik oluþturmamaktadýr. Tanrý kendi-ni ve yaþamýnýn gizemini açýnlamamakta, bunun yerineyaradýlýþ ve özellikle insanlarla ilgili yaptýðý þeyleri açýn-lamaktadýr.

2.2.2 Tanrý’nýn insanlarla öyküsü

(191) Buna karþýn hristiyan imaný Tanrý’nýn kendiniinsanlara açýkladýðýný ve sevgisi içinde kendini insanlaraarmaðan ettiði düþüncesindedir. Tanrý insanlara kendisine

48 Vaticanum II, Nostra Aetate Nr. 3; bkz. Bölüm I, Baþlýk 3.3.1.

91

Tanrý anlayýþý:Ortak yanlarve farklar

Tanrý’nýnaçýnlayýcýdavranýþý

giden yolu açmaktadýr (bkz. Ýncil, Efeslilere Mektup 3,12;Romalýlara Mektup 5,2).

(192) „Tanrý, Mesih’te edindiði iyi amaç uyarýnca bizekendi isteðinin sýrrýný açýkladý (bkz. Ýncil, Efeslilere Mek-tup 1,9): öyle ki insanlar beden alan Söz, Mesih aracýlýðýile Kutsal Ruh’ta Tanrý’ya giden bir yola kavuþsunlar veTanrýsal özyapýya ortak olsunlar (bkz. Efeslilere Mektup2,18; Petrus’un 2. Mektubu 1,4). Bu vahiyde onlarý ken-disiyle birliðe davet ve kabul etmek amacýyla, gözlegörünmez Tanrý (bkz. Koloselilere Mektup 1,15; Timote-yus’a 1.Mektup 1,17) aþkýn sevgisiyle insanlara dostlarýgibi seslenir (bkz. Eski Ahit, Çýkýþ 33,11; Ýncil, Yuhanna15,14-15) ve onlarýn arasýnda dolaþýr (bkz. Eski Ahit, Ba-ruh 3,38).“49

(193) Tanrý insanlarla biraraya gelmek ve onlarla birlik-te yaþamak ister. Bütün insanlarý kendisiyle birliðe çaðýr-mak için bireyle ve bir halkla bir antlaþma yapar. O hal-kýn tarihteki yolunu onlarla beraber gider. Ýnsanlarýn sa-dakatsizliði ve günahlarýna üzülür, ancak vaadine sadýkkalýr ve günahlarý affetmeye daima hazýrdýr. Tanrý yaþa-mýn yeniden doðru ve iyi olmasý için tövbeye ve barýþ-maya çaðýrýr. Tanrý’nýn insanlarla birlik olma isteði, Tanrýtarafýndan çaðrýlmýþ, bu çaðrýya güven ve itaatle uymuþolan insanlarda etkin ve belirgin olur. Örneðin Musa Tan-rý’ya güven içinde halký özgürlüðe eriþtirdiði zaman bu-rada Tanrý Kurtarýcý olarak görülür (bkz. Mezmur 77,14-21). Ancak Tanrý yine de görünmez olarak kalmaktadýr,insani etki ve tasarruftan münezzehtir; baðýmsýzdýr (bkz.Çýkýþ 33,18-23). Ancak insanlarýn tarihsel devinimlerindeonlarý taþýyýcý temel ve tamama eriþtirecek hedef olarakmevcuttur ve bu þekilde kendisini insanlar için eriþilirkýlmaktadýr. Tarihin akýþý içinde kendisini devamlý olarak

49 bkz. Vaticanum II, Dei Verbum 2.

92

Tarih içinde

yeniden açýnlamaktadýr ve tarihsel geliþim içinde sýnýrsýzsevgisinin zenginliðini göstermektedir.

2.2.3 Tanrý’nýn Nasýralý Ýsa’da kendini açýnlamasý

(194) Tanrý’nýn insanlarla bu anlaþma ve iliþki tarihinde„günah hariç herþeyde bize benzeyen“ (bkz. Ýncil, Ýbrani-lere Mektup 2,17; 4,15; Dignitatis Humanae 301) - ve tambir insan olan - Nasýralý Ýsa da yeralýr. O kendini tama-men Tanrý’ya baðlý görmektedir. O Tanrý’ya dua etmekte,ölüm korkusu çekmekte ve Tanrý’ya feryat etmektedir(bkz. Ýbranilere Mektup 5,7). Ancak halkýnýn iman tarihi-ni dinlerken en sevgili Baba olarak Tanrý’ya güvenmeyi,O’nun egemenliðinin geliþini umutla beklemeyi ve bu gü-ven içinde insanlara, en baþta da yoksullara, küçüklere,hastalara ve günahkarlara yönelmeyi öðrenmiþtir. Ýsa’nýnbu tutumunda Tanrý eþsiz bir þekilde etkindir; çünkü Ýsakendini Tanrý’dan gelen ve O’nun lütuflarýyla dolu olanolarak görmektedir. Yaptýklarýnýn ve yaþamýnýn kaynaðýolarak kendini deðil Tanrý’yý göstermektedir (bkz. Matta12,28; Markos 10,18; Luka 17,18; Yuhanna 17,2 vd). Bunedenle yaþamlarýný ve davranýþlarýyla kendilerini tama-men Ýsa’ya adayan insanlar için, Ýsa’nýn tavýr ve eylemle-rinde Tanrý açýnlanmýþ olur: Ýsa aracýlýðýyla Tanrý’ya, kay-bolanlarý karþýlayan ve baðýþlayýcý, barýþtýrýcý sevgisini ar-maðan eden sevgili Baba olarak güvenmeyi öðrenirler.Bu þekilde Ýsa aracýlýðýyla Tanrý’nýn kendisiyle birliðekavuþurlar ve kendi aralarýnda da barýþ ve esenliði tesisetmeye teþvik edilir, cesaretlendirilirler.

(195) Ýsa’nýn tutumu, umut dolu güveni ve sevgisi uð-radýðý eziyetler ve ölümünde son haddine, keskinliðe e-riþmektedir. Ýsa kendisini Tanrý tarafýndan terkedilmiþ o-larak hissetmesine raðmen, yine de Tanrý’ya, Baba’sýnagüveniyor. Kendi olanaklarýnýn sonuna varmýþ olmasýna

93

Tanrý’nýnÝsa’da kendiniaçýnlayýþý

raðmen, yine de Tanrý’nýn Ruhu’nun etkinliðiyle bekle-nen egemenliðini baþlatacaðýný umut ediyor. Ýnsanlar tara-fýndan terkedilmiþ ve reddedilmiþ olmasýna raðmen, bun-dan dolayý kötülüðe yönelmiyor, aksine sevgi ile kendisiniçarmýha gerenler için dua ediyor. Havariler, Ýsa’nýn ölü-münden sonra Diriliþi deneyimini yaþadýklarý sýrada Tan-rýsal Ruh’un etkinliðiyle, çarmýha gerilmiþ olan Ýsa’daTanrý’nýn þahsen en radikal ve aþýlmaz bir þekilde etkinve açýnlanmýþ olduðunu anlýyorlar. Çünkü Ýsa da özellik-le eziyetler çekerken kendini tamamen Tanrý’nýn etkinli-ðine ait ve muhtaç görüyordu. Bu nedenle Ýsa’nýn güvendolu ve umutlu sevgisinde Tanrý’nýn kendisi sevgi olarakbelirir. Ýsa’nýn insanlar için kendi canýný feda ediþinde,Tanrý’nýn kavga, çekiþmeler ve kötülüklerle dolu bir dün-yada insanlarý birbirleriyle barýþtýrmak ve kurtarmak içinkendini feda ettiði açýnlanýr (bkz. Korintlilere 2. Mektup5,18 vd.). Böylesi bir fedakarlýk ise en üst ve aþýlamazdüzeydedir, çünkü kendini feda etmekten fazlasýný sun-mak olanaksýzdýr, Tanrý için bile. Tanrý Ýsa’da sevgisininne kadar aþkýn ve radikal olduðunu göstermiþtir. Bu ne-denle Ýncil, Tanrý’nýn özü, cevherini tanýmlarken þu ifa-deyi kullanabilir: „Tanrý sevgidir“ (Ýncil, Yuhanna’nýn 1.Mektubu 4,8.16). Ve Tanrý’nýn bu cevherinin belirginleþ-tiði Ýsa da „Görünmez Tanrý’nýn görüntüsü“ (KoloselilereMektup 1,15) olarak adlandýrýlýr. Ýsa, „sonuna dek olansevgisinde“ (Yuhanna 13,1), gizem dolu Tanrý ne ise onadenk gelmektedir: kendini feda ve armaðan eden sevgi.

(196) Daha sonraki hristiyan iman ifadeleri bu özelliðiaçmakta ve derinliðine vurgulamaktadýrlar. Ýsa’nýn gerçekTanrý ve Tanrý’nýn O’nda insan olduðu söylendiði zaman,tüm bu ifadelerin dayandýðý noktayý gözden kaçýrmamakgerekir, yani Ýsa, insan, Babasý Tanrý’ya haçta ölüme ka-dar itaat etmiþtir (Filipililere Mektup 2,8) ve bu itaat için-de sevgiyi sonuna dek yaþamýþtýr (Yuhanna 13,1). Ýsa ita-

94

Mesihçi ifadeler

ati ve sevgisinde kendini deðil Tanrý’yý iþaret ettiði, Tan-rý’ya yönlendirdiði için, Ýsa’da Tanrý bizim için mevcut-tur ve bizi sonuna dek sevmektedir. Bu nedenle Ýsa, Tan-rý’nýn kendini tamamen açýnladýðý vahiydir. Yuhanna Ýn-cili’nde Ýsa’nýn þu sözleri yeralýr: „Beni görmüþ olan, Ba-ba’yý görmüþtür“ (Yuhanna 14,9); ve: „Ben ve Baba biriz“(Yuhanna 10,30). Ýsa’nýn Tanrý’yla, Babasýyla olan bubirliði, en baþta Ýsa’nýn Baba’ya olan itaatinde öne çýkanfarký ortadan kaldýrmamakta, aksine bu itaati temel ve ön-þart olarak görmekte, içermektedir. Bunu unutmamak ge-rekir - ki bu konuda islam hristiyanlarý uyarabilir.

2.2.4 Üçlübir Tanrý

(197) Havarilerin Diriliþ’ten sonra Paskalya günü yaþa-dýklarý haçlanmýþ Ýsa ile tekrar karþýlaþmalarý deneyimi,Üçlübir Tanrý anlayýþýnýn da çýkýþ noktasýdýr. Üçlübir Tan-rý’ya inanmakla Tanrý’nýn bir ve tek oluþuna olan iman neortadan kalkar ne de zayýflar. Ýsa kendisi de Tanrý’yý tekolarak ifade etmiþtir (bkz. Markos 10,18; 12,28; Yuhanna17,3), ve hristiyanlar da iman ifadelerinde daima Tanrý’nýntek oluþunu vurgulamýþlardýr (bkz. Galatyalýlara Mektup2,19; Romalýlara Mektup 3,30; Yakup’un Mektubu 2,19).Kilise’nin en eski dönemlerinden itibaren birçok hristi-yan Tanrý’nýn tek ve eþsizliðine kanlarýyla tanýklýk edip,bu uðurda canlarýný vermiþlerdir. Onlar þehit olarak onur-landýrýlýrlar. Ancak iþte bu tek Tanrý, Ýsa’da kendisini sev-gi olarak açýnlamýþ ve bildirmiþtir. Oðul Ýsa ile Babasýarasýndaki iliþkide ve Ýsa’nýn ruhun etkinliðinde baþkala-rý için kendini feda etmesinde Tanrý þahsen mevcuttur vekendini armaðan etmektedir. Bu üçlü iliþki devinimindetek Tanrý’nýn kendi içinde çoðul iliþkili sevgi olduðu be-lirginleþir. Tanrý’nýn bu iç gizemini çözemeyiz, bunu say-gýyla kabullenmek ve Ýsa’nýn Tanrý’yla oðulluk iliþkisi veO’nun ruhun etkinliðinde kendini baþkalarý için feda et-

95

Kendiniarmaðaneden sevgiolarak tekTanrý

mesinde gösterilene uymak zorundayýz. Bu Tanrý’nýn ken-disine uygun düþmektedir ve burada Tanrý’nýn birliðinin,kendini armaðan eden sevginin birliði olduðu görünür.

2.2.5 Kilise: „Tanrý’nýn yeryüzünde saðaltýcý etkinliðinin „iþaret ve aracý“

(198) Hristiyan inancýna göre Tanrý Ýsa’da, insanlarýnkurtuluþu için olan sevgisini en derin ve ebediyen kalýcýþekilde açýnlamýþtýr. Ýsa’nýn adýyla toplanan hristiyan ce-maati bu gizemden yaþar: bu gizemi sakramentlerindekutlar, bu gizemi açýkça duyurur ve sevgi eylemleriyle bugizeme tanýklýk eder. Bu þekilde - çaðrýsýna ve görevineuygun þekilde - Tanrý’nýn yeryüzünde kurtarýcý eyleminin„iþaret ve aracýdýr“ (Vaticanum II, Lumen Gentium 1).Kilise yetersizliði nedeniyle merhametli ve affedici sev-gisini duyurduðu Tanrý aracýlýðýyla devamlý tövbe ve ba-rýþa muhtaçtýr. Kilise’nin kendini baþkalarýndan üstüngörmesi için sebep yoktur. Ancak Tanrý tarafýndan kendi-sine armaðan ve emanet edilene þükran dolu eylem vesözlerle tanýklýk etmek ve bütün insanlarý kilise cemaatiiçinde Ýsa’yý izlemeye davet etmek zorundadýr. Bu neden-le hristiyanlar diðer dini cemaatlerle, örneðin islamiyetle,saygý ve eleþtirel açýklýk içinde biraraya gelebilirler; çün-kü bir yandan Tanrý’nýn kurtarýcý etkinliði yalnýzca kiliseile sýnýrlý deðildir, diðer yandan bütün dinler ve ideolojilerde hem günahýn hem de insani müdahalelerin etkisi altýn-dadýrlar. Özellikle insan Ýsa Mesih’te açýnlandýðý þekliyleTanrý’nýn sevgisini düþündüðü zaman, Tanrý’nýn sevgisi-nin sýnýrsýz olduðunu, Kutsal Ruh aracýlýðýyla tüm insan-lara yönelik ve bütün insanlarda etkin olduðunu anlaya-caktýr. Kilise’nin en önemli görevlerinden biri de Tanrý’nýnsevgisinin bu enginlik ve evrenselliðine tanýklýk etmek,bu sevgi için þükretmek ve böylece Tanrý’yý yüceltmektir(bkz. Efeslilere Mektup 3,17-21).

96

Kilise’ninanlayýþý

2.3 Hristiyan imanýnýn temel ifadelerineislamiyetin tepkisi

(199) Hristiyanlar ve müslümanlar bir taraftan karþýlýk-lý polemikten kaçýndýklarý, ancak ayný zamanda iman veibadet konularýnda sadece bilgi alýþveriþinden daha öteyevarmak istedikleri zaman bir diyalog sürdürmeyi dene-yeceklerdir; baþka bir þekilde ifade etmek istersek, Tanrýönünde sorumluluk bilinciyle gerçeðe daha fazla yakýn-laþmak amacýyla birbirlerini dinleyecekler ve yanýtlaya-caklardýr.

2.3.1 Yaratýcý Tanrý

(200) Ýslam inancýna göre de Tanrý yaratýcýdýr. „Allah’ýndoksan dokuz güzel adýndan“ biri de (herþeyi yoktan) ya-ratýcý anlamýndaki „Halik“ tir. Tanrý’nýn dünyayý ve için-deki herþeyi yoktan varetmesi ve daha sonra bunu insanýnemrine ve yararlanmasýna vermesi O’nun Tanrýsal mer-hametinin ifadesidir.

2.3.2 Ýnsan: Tanrý’nýn benzeri deðil, aksine sorumlu vekili

(201) Bakara suresi 30. ayetin yeni yorumlarýyla uyumiçinde günümüz islam düþünürlerinin çoðu insanýn göre-vini, Tanrý’nýn vekili, temsilcisi (halifet Allah) olarak ya-radýlýþýn yasasýna uymakta ve dünyanýn saygýyla ve Tan-rý’nýn verdiði yasalara göre düzenlenmesinde görmekte-dirler. Bunun içinse devamlý olarak Yaratýcý’nýn verdiðigörev konusundaki bilinci yenileyen ve kendilerini deO’nun isteðinin yerine getirilmesine adayan peygamber-lere ihtiyaç vardýr. Tanrý’nýn yarattýðý kainatta insan içinöngördüðü „fýtrata“ bir yandan örneðin tek Tanrý’ya tes-lim ve tabi olmak (Ýslam) gibi bütün insanlar için ortakolan, yaradýlýþla baðýþlanmýþ özellikler (Kuran, Rum 30),

97

Dünyanýnyoktan varediliþi

Tanrý’nýntemsilcisiolarak insan

diðer yandan ise erkek veya kadýn cinsiyetinden olmak,belli kabiliyetler gibi bireysel özellikler dahildir. ElbetteKuran ve sünnete dayalý þeriat ile yalnýzca islam cemaa-tine Tanrý’nýn isteðine uygun islami yaþam düzeni açýn-lanmýþtýr. Ýslama dayalý insan doðasý yalnýz bu düzen i-çinde asýl anlam ve kemaliyetine eriþir. Ýþte bu bakýþ açýsýneden ideal islam devletinin gayrýmüslimleri ikinci sýnýfolarak gördüðünü ve neden islami insan haklarý beyanna-melerinin - Birleþmiþ Milletlerin 1948 tarihli Ýnsan HaklarýEvrensel Beyannamesi ile karþýlaþtýrýldýðýnda - gayrýmüs-limlerin haklarýnda kýsýtlamalar öngördüðünü açýklar.

(202) Kitabý Mukaddes gibi Kuran da Tanrý önünde er-kek ve kadýnýn ayný deðerde olduðunu öðretir. Tanrý önün-de insanlarý birbirinden farklý kýlan tek þey imanlarý veTanrý’dan korkma dereceleridir. Tanrý, erkeðin ve kadýnýnbiyolojik yapýlarýndaki farklýlýklar ve buna baðlý olarakerkek ve kadýnýn aile ve toplum yaþamýndaki farklý gö-revleri nedeniyle Kuran’da erkeklerin ve kadýnlarýn hakve ödevlerini bu farklýlýða uygun bir biçimde belirlemek-tedir.

2.3.3 Tanrý, Günah ve Kurtuluþ

(203) Yukarýda 2.1.3 baþlýklý bölümde anýlan yahudi vehristiyanlarýn kutsal kitaplarýnýn tahrif edilmesi, yahudive hristiyanlara ortaklaþa olarak isnat edilen suçlamalar-dýr. Birey, eðer islam hukukunda detaylý olarak sýralanan,Kuran’daki iyi ve kötü arasýndaki ayrýma aykýrý davranýr-sa yasayý çiðnemiþ olur. Geleneksel islami düþünce yapý-sýna göre bir taraftan - cinayet ve yaralama suçlarý gibi -zarar görenin ya da onun vekillerinin devletin gözetimialtýnda kýsasa kýsas yöntemiyle intikam haklarýnýn olduðubaþkalarýnýn haklarýna zarar verme suçlarý ile, - hýrsýzlýknedeniyle elin kesilmesi gibi - devletin Tanrý tarafýndan

98

Erkek vekadýnýn eþitve farklýoluþu

Günah, afve YargýGünü

öngörülen cezayý uyguladýðý Tanrý’nýn haklarýna zararverme suçlarý arasýnda ayrým yapýlmalýdýr. Bu ceza türleriçoðu islam ülkelerinde de Avrupa modeli ceza hukukuyasalarý uygulanmaya konulduðundan artýk pek uygulan-mamaktadýr. Cezai hükümlerle karþýlýðý olmayan, Tan-rý’nýn emirlerine aykýrý davranýþlar için insan Tanrý’danaf dileyebilir. Tanrý, ancak hatasýný telafi etme istek vekararlýlýðý varsa ve insan bu af dileðini daha yeryüzündekihayatýnda ve yetkin halde ifade etmiþse affeder. Kýyametgünü yeryüzündeki yaþamda baðýþlanmamýþ günahlar bi-reyin hesabýnda yer alýrlar ve bu hesap olumsuz (yani gü-nahlar daha fazla) çýkmýþsa, cehennemde ebedi cezayasebep olurlar.

(204) Ýnsan doðasýndan günahkar deðildir, ancak doðruyoldan sapma özgürlüðü vardýr. Tanrý insaný devamlý ola-rak günahlarýndan dönmeye ve itaat etmeye çaðýrmakta-dýr. Kim Tanrý’nýn sözlerine aykýrý davranýr ve itaat et-mezse, sonuçta kendi yaptýklarýnýn sonucuna katlanmakzorundadýr. Yasaya saygý gösterilirse, hem bireyin hem detoplumun yaþamýna barýþ ve baþarý gelir.

2.3.4 Tanrý, Nasýralý Ýsa ve Kutsal Ruh

(205) „Meryem oðlu Ýsa“ müslümanlar için büyük birpeygamberdir. Babasý olmadan dünyaya gelmesi mucize-si ve diðer mucizleri O’nun peygamberliðini tasdik eder-ler. Yaþamýnýn sonu hakkýndaki ifadeler çok net deðildir,ancak Kuran Ýsa’nýn haçta ölümünü yalanlamaktadýr. Tan-rý’nýn kendi seçtiði peygamberlerden birini aþaðýlanmayave baþarýsýz olmaya terketmesi, peygamberlerin büyükgörevleri ile baðdaþtýrýlamaz. Ýsa’nýn çarmýha gerilmesiile ilgili Kuran ayetlerinin islami yorumlarý ne kadar bir-birlerinden farklý olurlarsa olsunlar hepsi de Ýsa’nýn haçtacan verdiðini yalanlamaktadýr. Ýsa’nýn yeryüzüne tekrar

99

Ýslamýn Ýsa’ya bakýþý

geliþi, bu konudaki Kuran ayetinin (Zuhruf 61) yorumla-rýna göre kýyamet gününün baþladýðýnýn bir iþareti duru-mundadýr.

(206) Bir müslümanla konuþurken onu en çok provokeeden konu hristiyanlýðýn Üçlübir Tanrý inancýdýr. Kuran,hristiyanlarýn Üçlübir Tanrý öðretisini kararlýlýkla ve te-melden reddettiði bir Üç Tanrý öðretisi olarak görmekte-dir. Kuran’ýn deðiþik yerlerinde (Nisa 171, Maide 75,Maide 116) hristiyanlarýn Meryem’e üçüncü Tanrýsal þa-hýs olarak tapýndýklarýndan bahsedilir.

(207) Kuran, örneðin Ýsa’yý güçlendirmiþ olan bir „Ruh-ül Kudüs“ten bahsetmektedir (bkz. Bakara 87). Nahl su-resi 102. ayet de þunu söylemektedir: „De ki: Onu, Mu-kaddes Ruh, iman edenlere sebat vermek, müslümanlarýdoðru yola iletmek ve onlara müjde vermek için, Rabbinkatýndan hak olarak indirdi.“ Ancak Kutsal Ruh Tanrýsalþahýs olarak Kuran’ýn bakýþ açýsýnda yer almamaktadýr.

2.3.5 Ýslam ümmetinin görevi

(208) Ýsa’dan sonra 7. yüzyýlda Muhammed’in gönde-rilmesinden sonra islami görüþe göre Tanrý, müslümanla-rýn topluluðu, ümmet ile etkindir. Muhammed, kendisin-den önce baþka halklara gönderilmiþ olan peygamberlergibi, araplarý doðru yola çaðýrmakla görevli olduðunainanýyordu. Ancak engeç Medine’deki ilk yýllarýnda müs-lümanlarýn o zamanlar daha küçük olan cemaatinin bütüninsanlarý tek Tanrý’ya ve O’nun peygamberine (yani Mu-hammed’e) inanmaya ve böylece ümmete katýlmaya davetetmekle ve ayný zamanda „iyiyi emredip kötüyü yasak-layarak“ (Al-i Ýmran 104) mümkün olduðu her yerde isla-ma ve böylece Tanrý’nýn egemenliðinin zaferine yardýmetmekle görevli olduðunu anladý (Tevbe 33). Bu iman bi-linci ve içerdiði görev, ibadet açýsýndan kýble yönünün

100

Üçlübirliðinreddi

Kuran’da„KutsallýkRuhu“

Tanrý ümmetaracýlýðýylaetkin olurve yargýlar

Kudüs’ten Mekke’deki Kabe’ye deðiþtirilmesinde ve isla-mýn Ýbrahim’in bozulmamýþ, saf tek dini olduðu duyuru-sunda ifadesini buldu (Bakara 124-145). Gerçek, son vebütün insanlara gönderilmiþ din olma inancýyla islamýnyayýlýþý Arap yarýmadasýndan ötelere ulaþtý. Her bir müs-lüman ve „insanlarýn iyiliði için ortaya çýkarýlmýþ en iyiümmet“ (Al-i Ýmran 110) olarak müslümanlarýn cemaatibu çaðrýyý ve onunla yüklenmiþ olan sorumluluðu ortayakoyar.

2.4 Ýslam ve hristiyan inançlarýnýn ortak yönlerindeki farklýlýklar

2.4.1 Tanrý’nýn Vahyi

(209) Ýslamýn anladýðý þekildeki katý Monoteizm, temelhristiyan inancýnýn islami açýdan kabul edilemez oluþunayolaçar. Tanrý’nýn tam transandant oluþu, eriþilmez ve eþ-sizliði müslümanlar için bu tek Tanrý’nýn eriþilmezliðihalinde kendi içinde þahsi iliþki ve sevgi olmasýný kabul-lenmeyi imkansýz kýlar. Muhammed’e göre Üçlübirlikhakkýndaki hristiyan öðretisi Üç Tanrýlý öðretiye yakýndýr.Tek Tanrý eþsizliði içinde kendini Oðlunda, Ýsa Mesih’teaçýnlayamaz. Kendi eriþilmezliðinden insanlara vahyet-mek isteyen Tanrý’nýn islami öðretiye göre aracýlara, elçi-lere ihtiyacý vardýr: Melekler. Temel kurtarýcý eylemin,hidayetin tanýmlanmasýnda bu belirginleþir. Muhammedmelek Cebrail’in aracýlýðýyla Tanrý’nýn Sözü Kuran’ý alýr.Ýncil’de ise melek Gabriel „yalnýzca“ Tanrý’nýn þahsenyapacaðý þeyi haber verir: Ebedi Sözü’nün Ýsa Mesih’tebeden alýþýný.

(210) Böylece hristiyanlar ve müslümanlar için imanýnmerkezi farklý ifadeye sahiptir. Müslümanlar, Tanrý sözüolarak Kuran’a itaat etmeleriyle kurtuluþa eriþeceklerineinanýrlar. Hristiyanlar ise Tanrý’nýn Sözü’nün Ýsa’da eþ-

101

Vahiyanlayýþýndafarklýlýklar

Hidayetyolu anlayýþýndafarklýlýklar

siz, bir tek defalýk ve aþýlamaz biçimde belirdiði, „beden“aldýðý (Ýncil, Yuhanna 1,1vd), Tanrý’nýn kurtarýþýnýn, yanihidayetin bir insanda, çarmýha gerilmiþ ve dirilmiþ olanÝsa Mesih’te gerçekleþip sunulduðuna inanýr ve bu inanç-tan yaþarlar.

(211) Ýslamda Tanrý, günahýn da dahil olduðu insanigerçekliðin karanlýk taraflarýna yaklaþmayan, tam eriþil-mez, transandant olarak kalmaktadýr. Buna karþýn KitabýMukaddes’te Tanrý insani yanlýþlýk, hatalar, insani acý, ba-þarýsýzlýk ve günahtan dolayý üzülmektedir ve sevgisindeyaralanabilir.

(212) Ýslamiyet Muhammed’i „peygamberlerin sonun-cusu, tamamlayýcýsý“ olarak adlandýrdýðý zaman onu, Ku-ran’da mevcut Ýsa’ya yönelik bütün övgü ve saygýya rað-men, Ýsa’dan daha büyük peygamber olarak görmektedir.Muhammed islamýn düþüncesinde vahyin duyurucusudur,ancak hristiyanlarýn Ýsa’yý gördükleri þekilde þahsýndaTanrý’nýn vahyi deðildir. Ayrýca Tanrý’nýn saðladýðý kurtu-luþ, hidayet Muhammed’in þahsýnda baðýþlanmamakta-dýr.

(213) Ýslamiyet - hristiyanlýktan farklý olarak - bir kitapdinidir. Ýslamda vahiy Kuran’ýn yazýlý sözlerindedir. Ku-ran metni tamamen Tanrý sözü olarak görüldüðü için özelbir þekilde kutsal ve dokunulmazdýr. Bu nedenle hristi-yan metin inceleme bilimi ve din bilimlerinde diðer kutsalyazýlarý incelemekte kullanýlan çaðdaþ, tarihsel-eleþtirelinceleme yöntemlerinin Kuran metni için uygulanmasý bunedenle çoðu dindar müslümanca yasak olarak görülmek-tedir. Günümüzde ise islam düþünürlerinin yalnýzca çokküçük bir kýsmý - Kuran’ýn tamamýnýn Tanrý’nýn eseriolduðunu inkar etmeden - Kuran ifadelerinin bazýlarýnýnTanrý tarafýndan peygamberin yaþadýðý dönemdeki duru-ma ve koþullara uyarlandýðý ve bu nedenle günümüzde

102

Tanrý’nýnacý ve hata-lara bakýþý

Ýsa ve Mu-hammed’inhidayet içindekikonumlarý

Ýslam: Kitapdini,Hristiyanlýk:Ýsa Mesih’indini

her açýdan (kelime kelime) baðlayýcý olamayacaðý düþün-cesini savunmaktadýrlar.

2.4.2 Kurtuluþ Yolu

(214) Her iki dinin temel yapýlarý karþýlaþtýrýldýðý zamanislamda Tanrý’nýn yazýya aktarýlmýþ sözü olarak Kuran,hristiyanlýkta Ýsa’nýn Tanrý’nýn beden alan sözü olaraksahip olduðu yeri almaktadýr. Bu da hristiyanlarýn izleme,takip etme dedikleri konuda etkilere sahiptir. Hristiyanlariçin Ýsa Mesih izledikleri yol iken, müslümanlar için izle-necek „doðru yol“ (Fatiha 6) en baþta Muhammedin,„peygamberin“, Tanrý’nýn isteði olarak duyurduðu ve ken-di yaþamýnda örnek alýnacak þekilde uyguladýðý Kuran’aitaattir. Bu nedenle Kuran müslümanýn yaptýðý herþey içinilke, ölçektir ve Tanrý, insan, dünya hakkýndaki anlayýþýbiçimlendirir. Muhammed’in yaþamý „güzel bir örnek“(Ahzab 21) olarak Kuran’ýn ilk ve gerçek yorumunu or-taya koyar.

(215) Yaygýn islami görüþe göre Tanrý’nýn isteði yalnýz-ca, yaygýn görüþe göre Tanrý’nýn istediði dünya düzeninikurmak da görevleri arasýnda bulunan islam ümmeti için-de gerçekleþtirilebilir. Bu nedenle özellikle eski islam ta-rihinde islam ümmeti daima ayný zamanda siyasi olarakda yapýlanmýþ bulunan hidayet topluluðu olarak anlaþýl-mýþtýr.

2.4.3 Tanrý karþýsýnda insan

(216) Ýslamýn Tanrý anlayýþý Tanrý’nýn beden almasýnýkabul etmez ve Tanrý ile insan arasýnda kiþisel iliþki hak-kýndaki sözlerde bir tehlike görür. Ýslama göre Tanrý insanisuç ve günahlardan etkilenmez. Bir insan Tanrý’ya karþýyanlýþ yapýyorsa, yalnýzca Tanrý’nýn yasasýný çiðnemiþolur. Bu nedenle islamiyette ahdin sevgi dolu Tanrýsý ile

103

O’nun seçtiði bir halk arasýnda devinimli bir iliþki tarihiiçin hemen hemen hiç yer yoktur. Ýslamýn öðretisine göreinsan - Tanrý’nýn lütufkar yardýmý ile - Tanrý’nýn yasasýnaitaat etmekle hidayete eriþmeye yetkin olduðu için, birbaþka kiþi aracýlýðýyla sunulan, hele ki onun acý çekmesive haçý aracýlýðýyla sunulan bir kurtuluþ gereksizdir.

(217) Kuran’da insanýn özgürlüðünü öne çýkaran ifade-ler yanýnda, Tanrýsal öngörüyü gerekli gören ifadeler devardýr. Ancak sünni çoðunluðun teolojisinin bakýþ açýsýn-dan, Tanrý’nýn eriþilmezliði ve herþeye yeten kudreti ileinsanýn özgürlüðü arasýndaki iliþki kadere inanmaya gö-türmektedir. Burada insana yalnýzca Tanrý tarafýndan zatenyaratýlmýþ olan „eylemleri üstlenme“ özgürlüðü kalmak-tadýr. Hristiyan Tanrý anlayýþýnda transandant Tanrý ile in-sanýn faniliði arasýndaki sonsuz mesafe Tanrý tarafýndanaþýlmýþ olduðu için, Tanrý tamamen kendi inisiyatifi veinsanlara olan sevgisinden dolayý onlarý Kutsal Ruh’ungücü içinde Baba ve Oðul arasýndaki Tanrýsal, Üçlübiriliþkiye katýlmaya çaðýrmaktadýr ve yalnýzca Tanrý SözüÝsa Mesih’te gerçekleþen vahiye inanmakla „anlaþýlabilir“bir özgürlük ve yakýnlýk vardýr.

3. Toplumumuzda Hristiyanlar ve Müslümanlar

3.1 Almanya’da islami dinsel yaþam

3.1.1 Anayasadaki inanç özgürlüðü

(218) Alman Anayasasý’nda 4. madde 1. ve 2. paragraf-larda yeralan ve önceliði olan temel haklar geniþ kapsam-lý bir inanç özgürlüðü saðlarlar. Herkesin dini bir inancasahip olma ya da olmama ve bu inancý tek baþýna ya dabaþkalarýyla birlikte yaþamaya hakký vardýr. Bu nedenlemüslümanlarýn da dinlerini Almanya’da tatbik edebilme-leri devletin görevleri arasýndadýr. Ancak inanç özgürlü-

104

Müslümanlariçinde inançözgürlüðütemel hakký

ðü temel hakký kýsýtlamalar da öngörmektedir - ve bumüslümanlar için de hristiyanlar, baþka din mensuplarýya da inançsýzlar için olan kýsýtlamalarla aynýdýr. Bu kýsýt-lamalarýn nedeni bir yandan, devletin saðlamakla yüküm-lü olduðu diðer temel haklarla kesiþme veya çeliþme ol-masý durumunda sýnýrlar çizilmesi gerekmesidir. Bununyanýnda temel haklarýn kullanýlýmý, önemli ve toplumcabenimsenmiþ deðer yargýlarýna aykýrýlýk teþkil etmemeli-dir.

(219) Ýslami iman yaþamýnýn, yani Tanrý’ya itaat yolu-nun çekirdeðinde þeriat tarafýndan detaylý olarak düzen-lenmiþ olan 5 temel ibadetin yerine getirilmesi yeralýr.Bunlar temel olarak hristiyan ya da laik bir çevrede deyerine getirilebilir. Almanya’da islam dininin uygulana-bilmesi inanç özgürlüðü korumasý altýndadýr. Sýk sýk önesürülen, þeriatla anayasanýn birbirine aykýrý oluþu iddiasýnakarþý þunu vurgulamak gerekir ki, þeriatýn bazý emirlerianayasayla çeliþmesine raðmen, „islamýn beþ direðinin“yerine getirilmesi ile þeriatýn önemli talepleri anayasayaaykýrý düþmeden de yerine getirilebilir.

3.1.2 Kelime-i Þehadet, Namaz, Zekat, Hac ve Oruç

(220) Müslüman, kelime-i þehadeti her zaman açýkçaya da kendi baþýnayken de söyleyebilir. Günlük beþ defakýlýnan namazýn güneþin konumuna göre belirlenmiþ olanvakitleri vardýr. Güneþin doðuþundan önce kýlýnan sabahnamazý ile, güneþin batýþýndan sonra kýlýnan akþam veyatsý namazlarý, öðrenci olan ya da çalýþan müslümanla-rýn günlük yaþamlarýnda çoðunlukla herhangi bir zorlukyaratmamaktadýr. Öðle ve ikindi namazlarý ile ilgili ola-rak da, bütün namazlar için dakikasý dakikasýna bir vakitdeðil de, uzunca bir zaman aralýðýnýn belirlendiðini belirt-mek gerekir. Normal iþ saatlarine denk gelen namazlar

105

Dinin beþ„direði“ veAnayasa

normalde molalar sýrasýnda da kýlýnabilir ya da en azýn-dan yaz aylarýnda iþ bitiminin ardýndan topluca kýlýnabi-lir. Ýslam hukuku bu olanaðý açýkça belirtmektedir.

(221) Muhtaç durumda olmayan her müslümanýn malvarlýðýnýn ya da gelirinin küçük bir kýsmýný muhtaç olan-lar yararýna vermesi (zekat) de dünyanýn her yanýnda ko-laylýkla mümkündür. Ýslam ülkelerinde zekatýn nasýl veri-leceði genelde bireylerin kendi özgür kararýna býrakýlmýþ-týr. 80’li yýllarda islami örgütler uluslararasý etkinlik alanýolarak insani yardým konusuna daha fazla eðilmeye baþ-lamýþlardýr. Almanya’da buna uygun yardým çaðrýlarý, hiz-metleri arasýnda „zekatýn daðýtýmýný“50 da sunduklarý içinaðýrlýklý olarak zekatla ilgilidir. Ýslam dünyasýna göremüslümanlarýn da daha büyük refaha sahip olduðu Al-manya’daki gibi bir toplumsal yapýda müslüman zekatýnýbanka havalesi yoluyla da verebilir. Almanya dýþýndakimuhtaç müslümanlara yardým etmeye karar vermekle ay-ný zamanda dünya çapýndaki ümmetin dayanýþmasýný dagüçlendirmiþ olur.

(222) Aþaðýda belirtilen þartlarýn yerine getirilmesi du-rumunda yaþam boyu en azýndan bir kere Mekke’ye ya-pýlmasý gereken hac yolculuðunun senesi temel olarak ser-bestçe seçilebilir. Bir çok müslüman emekli oluncaya ka-dar beklemektedir. Karar verilen yýlýn hac zamaný ise bel-lidir. Ýslami ay takviminin hacca göre adlandýrýlmýþ ayýnadenk gelmektedir. Detaylý olarak belirlenmiþ olan ibadetve törenlerin bu ayýn 7. ile 10. günleri arasýnda yerine ge-tirilmesi gerekir. Bunlarýn ardýndan hacýlar ve onlarla bir-likte bütün islam ümmeti dört gün süren Kurban Bayra-mý’ný kutlarlar.51 Ýbrahim’in anýsýna, etinin bir kýsmýnýnmuhtaçlara verilmesi gereken bir kurban (bir kuzu ya da 50 bkz. örn.: „Muslime helfen. Basisinfo. Wer sind wir?“, Muslime hel-

fen e.V.’nin posta ile daðýttýðý broþürü, Mayýs 2002.51 bkz. Bölüm II, Baþlýk: Ýslami bayram günleri.

106

bir keçi) kesilir. Suudi Arabistan’daki kutsal yerlerin ida-resi, aþýrý miktardaki hacý akýný nedeniyle islam ülkelerinenüfuslarýna göre belli kontenjanlarla sýnýrlama koymakzorunda kalmaktadýr. Almanya’daki islami organizasyon-lar da Almanya’daki müslümanlarýn gözardý edilmeme-leri için yardým etmektedirler. Bunun da ötesinde, islamiülkelerin çoðunda devlet tarafýndan hac yolculuklarýnýnorganize edilmesi gibi hac yolculuklarýný organize et-mektedirler. Almanya’dan hac yolculuðu müslümanlar i-çin herhangi bir soruna yol açmamaktadýr. Zekatta olduðugibi kurban bayramý içinde öngörülen kurban etinin muh-taçlara ulaþtýrýlmasý konusunda da islami organizasyonlarbaðýþ kampanyalarý yoluyla bunu yerine getirmektedirler.Örneðin IGMG (Ýslami Cemaat Milli Görüþ) birkaç yýl-dan beri kurban bayramý münasebetiyle Afrika’daki veAsya’daki muhtaç müslümanlar için kurbanlýk satýn al-mak üzere baðýþ kampanyalarý düzenlemektedir.

(223) Saðlýk durumlarý elveren müslümanlar Ramazanayý boyunca güneþin doðuþundan batýþýna kadar oruç ne-deniyle hiçbir þey yemez, içmez ve sigara içemezler. Ýþ vemesleki yaþamýn getirdiði zorluklara raðmen oruç emrineAlmanya’daki müslümanlar arasýnda gitgide daha fazlauyulmaktadýr. Ramazanda iftar yemekleri olanaklar el-verdiði ölçüde aile ya da cemaatle birarada yenildiði içinbu ibadet sosyal birlikteliði de güçlendirmektedir. Þii müs-lümanlar ise yalnýzca Ramazan ayýnda deðil, ayný zaman-da Ali’nin ikinci oðlu ve üçüncü imam olan Hüseyin’inöldürülmesinin anýsýna Muharrem ayýnda da 12 gün oruçtutmaktadýrlar. Ramazan ayýnýn sonunda bütün müslü-manlar islamiyette en büyük iki bayramdan biri olan þe-ker bayramýný kutlamaktadýrlar. Ýslami takvim aya baðlýolduðu oruç dönemi her yýl 11 gün önceye denk gelmek-tedir. Genel olarak Alman toplumunda oruç konusundagösterilen anlayýþ artmaktadýr. Almanya Ruhani Mecli-

107

si’nin (Episkoposlar Konferansý) baþkanýnýn 15 yýldan da-ha fazla bir süreden beri her sene þeker bayramý dolayýsýile Almanya’daki müslümanlara bir kutlama mesajý sun-masý da bunda büyük rol oynamýþtýr.

3.1.3 Camilerin islami yaþam için önemi

(224) Cami Almanya’da da islami dini yaþamýn en be-lirgin öðesi durumundadýr. Karþýlýklý daha iyi anlayýþ ça-balarý çerçevesinde hristiyanlarda da cami ziyaretine yö-nelik eðilim geliþmektedir. Bir kaç yýldan beri bir çok ca-mi dernekleri 3 Ekim’de „Cami kabul günleri“ düzenle-yerek herkesi davet etmektedirler. Bu nedenle caminin is-lami yaþamda taþýdýðý merkezi önemi tanýmak hristiyan-lar için yararlý olacaktýr.

(225) Namazýn en belirgin sembolü „secde etmektir“.Arapça mescit sözcüðü namazýn kýlýndýðý yeri ifade eder.Yani caminin ilk fonksiyonu namaz kýlýnan, ibadet edilenyer olmasýdýr. Namaz gerçi açýk havada, fabrikada ya daözel olarak bunun için inþa edilmiþ bir binada da kýlýna-bilir, yeter ki yer temiz ve abdest alma olanaðý bulunsun.Bunun dýþýnda yine gerekli olan, Mekke yönünü gösterenmihrabýn mevcut olmasýdýr.

(226) Namazýn erkekler ve kadýnlarca günde beþ kez ký-lýnmasý emredilmiþtir. Cuma günü öðle namazýný camidekýlmak ise yalnýz erkek müslümanlara görev olarak belir-lenmiþtir. Kadýnlarýn camideki yeri erkeklerden farklýdýr.Namaz için onlara ya camideki arka sýra ya da bölmeler,Almanya’da ise bazen video aracýlýðýyla imamý izleyebil-dikleri ayrý oda ya da salonlar ayrýlmýþtýr.

(227) Ýslam dünyasýnda Cuma, erkeklerin cemaatle be-raber ibadet etmek için toplandýklarý gündür. Arapça „top-lanma“ anlamýna gelen Cuma sözcüðünden hem gününhem de toplanýlan yerin adý gelmektedir. Mescitten farklý

108

Cami:törensel ibadet yeri

Camidekadýnlar

Cami: Cumanamazýnýnyeri

olarak cami sözcüðü Cuma günü müslümanlarýn toplan-dýklarý yeri tanýmlamaktadýr. Böylece caminin ikinci, sos-yal fonksiyonu ortaya çýkmaktadýr. Cami, islam cemaati-nin birliðini saðlar ve sembolize eder. Ýslam tarihi boyun-ca (Cuma namazý kýlýnan) camiler uzun süre siyasi açýdanmerkez konumundaki yörelere özgüydü.

(228) Müslüman erkeklerin Cuma namazýna katýlýmýnamazdan önce yer alan hutbeyi de içerir. Hem Muham-med hem de halifeler ve eyaletlerdeki vekilleri hutbe sý-rasýnda güncel siyasi sorunlarý da dile getirirlerdi. Yani ca-minin üçüncü fonksiyonu da siyasi yapýdaydý. Daha ya-kýn zamanlarda islami devlet baþkanlarý da ara sýra bufonksiyonu kullanmýþlardýr. Özellikle Ýran Devrimi sýra-sýnda cuma hutbelerinin siyasi açýdan kullanýlmalarý tek-rar göze çarpmýþtýr. Ýslam ülkesi olmayan yerlerde de ca-miler siyasi düþüncelerin oluþturulduðu yerler olabilir.

(229) Temel olarak gerekli bilgilere sahip her imanlý bircamide imamýn görevini yerine getirebilir. Meslekten i-mam olanlar diðer müslümanlara göre genellikle daha de-rin bir Kuran ve hadis bilgisine sahiptirler. Sözkonusu o-lan büyük bir cami ise, imamý genelde uygun eðitim al-mýþtýr ve dini eðitim ve geliþim konusunda da hizmet ver-mektedir. Bu þekilde cami hem eðitim yeri, hem de iman-lýlarýn islam normlarýna uygun yaþamak için tavsiye veöðreti alabilecekleri yer olarak da hizmet etmektedir. Ýslamdünyasýnýn en önemli camilerinde geleneksel olarak büyüksaygý gören ulemalýklar geliþmiþtir. Almanya’da bu tip ca-miye baðlý teolojik merkezler geliþmemiþtir. Burada görevyapan imamlar eðitimlerini memleketlerinde yapmýþlar-dýr. Ankara’daki Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý’nca gönderil-miþ ve Almanya’da görev yapan yaklaþýk 600 DÝTÝB ima-mýndan çoðu bir Ýmam-Hatip Okulu mezunudur ve bazý-larý ilahiyat fakültelerinde de okumuþtur. Kural olarak üçila beþ yýlda bir rotasyonla deðiþtirilmektedirler.

109

Camininsiyasi fonksiyonu

Ýmamlarýnfonksiyonuve eðitimi

(230) Almanya’daki birçok müslüman için cami, kendivatanýndan bir parça, anadilinin konuþulduðu ve vatandaþ-larýnýn ayný konularý tartýþtýðý bir yer durumundadýr. Ca-milere genellikle, ziyaretçilerin de kabul edilebildiði ka-feterya türü yerler de eklenmiþtir. Çoðunlukla yalnýzcamemleketlerinin ürünlerine olan isteðin ve dini açýdan te-miz (helal) yiyeceklerin saðlanmasý yanýnda, cami vakfý-na gelir de saðlayan bir market ve kasap dükkaný da bunadahildir. Ýmamýn bürosu ve elbette bir kitaplýk ya da kita-bevi de eksik olmamalýdýr. Çocuklar için Kuran kursu ileyetiþkinlerin eðitimi için bölümler de vakfýn maddi ola-naklarýna göre farklý büyüklük ve donatýmlara sahip ol-maktadýr.

3.2 Ýslami iman ve yaþam düzeninin ayrýntýlarý

3.2.1 Cami inþaatý ve ezan

(231) Almanya’daki islami ibadethanelerin sayýsý 1995yýlý itibariyle 2.180 olarak bilinmektedir. Ýbadethanelerinsayýsýnda hýzlý bir artýþ görülmektedir ve þu sýralarda sa-yýsý çok daha fazla olabilir. Almanya’daki islami ibadet-hanelerin çoðu „mescid“ þeklindedir ve cami olarak ta-nýnmalarý zordur. Çoðunluðu hala avlularda ya da ek bi-nalar içindedir. 1973’ten beri geliþen bilinçlenmede özel-likle sosyal ve temsili açýdan da anavatandaki camilerleayný fonksiyonlarý sunabilen camilere yönelik istek art-mýþtýr. Almanya’da bu isteklere uygun camilerin sayýsýyakýnda 100’ü bulacaktýr. Bunlarda sözkonusu olan ço-ðunlukla Osmanlý stilinde bir ya da iki minareli ve kub-beli camilerdir. 1995 yýlýnda açýlan Mannheim Camisi2.500 kiþilik kapasiteye sahiptir. Frankfurt ve Berlin’deise 3.000 ve hatta 5.000 kiþilik camiler inþa edilmiþtir.Böylesi camiler mimari yapýlarý ve büyüklükleriyle þehir-lerimizin görüntüsünü yavaþ yavaþ deðiþtireceklerdir.

110

Almanya’dacamininsosyal fonk-siyonlarý

Almanya’dacamiler

(232) Camilerin inþaatý daima birçok sorunlarla içiçedurumdadýr. Ýslami dernek ve vakýflar camilerin inþasýnaya da ibadete hazýr hale getirilmesine uygun arsa ya dabinalar bulmakta sýkýntý çekmektedirler. Bazý gruplar mi-mari nedenlerle bazýlarý da müslümanlarýn Avrupa’dakalýcý oluþlarýný sembolize ediyor olmasýna dayandýrarakböylesi inþaat projelerine karþý çýkmaktadýrlar. Cami ce-maatlerinin siyasi hedefler peþinde koþabileceði ya da fa-natik eylemler için kötüye kullanýlabileceðinden korkul-maktadýr. Cami inþaatlarýna karþý çýkanlar ayrýca müteka-biliyet, yani karþýlýklýlýk esasýný da öne sürmektedirler: Ýs-lam ülkelerindeki hristiyanlar da dinsel yaþamlarýný, Al-manya’daki müslümanlar kadar özgürce yerine getirebil-me hakkýna sahip olmalýdýrlar.52

(233) Böylesi çekingelerin arka planýnda yabancýlaþmakorkusu da yatmaktadýr. Böylesi korkularý ciddiyetle elealmak hem hristiyanlarýn hem de müslümanlarýn görevi-dir. Birçok hristiyan cemaatinde paylaþýlan, Almanya’da-ki müslümanlarýn inanç özgürlüðüne dayanan, ihtiyaçlarý-na uygun oranda camiler inþa etmeye haklarý olduðu gö-rüþü de bu sorunun çözümüne büyük katký saðlayan un-surlar arasýndadýr.

(234) Yine bu baðlamda önemli bir konu da islam dün-yasýnda yaygýn olan ezanýn caminin minaresinden okun-masýnýn islami ibadet yaþamýnýn bir parçasý olarak görü-lüp görülmediðidir. Hoparlörle yüksek sesle ezan okun-masý konusundaki tartýþmanýn çözümü açýsýndan, ezanýnda temel olarak Anayasa’nýn 4. maddesinin korumasý al-týnda olduðu, ancak baþka temel haklarla kesiþme duru-munda kýsýtlamaya tabi olabileceði görüþü temel oluþtur-maktadýr.53

52 bkz. Bölüm II, Baþlýk Cami inþasý53 bkz. Bölüm II, Baþlýk Ezan

111

Cami inþasý-nýn sorunlarý

Ezan

3.2.2 Yiyecek kurallarý

(235) Kuran, „Yeryüzünde bulunanlarýn helal ve temizolanlarýndan yeyin“ demektedir. Helal olmayanlar - ki bukonuda müslümanlarýn büyük çoðunluðu hemfikirdir -domuz eti (Enam 145) ve þarap yasaðýna (Maide 90) bað-lantýlý olarak alkoldür. Ayrýca kan ve mundar hayvanlarýnetidir ki, burada mundar kelimesi yalnýzca ölmüþ hayvan-larýn deðil, islami usullere göre kesilmemiþ hayvanlarýneti de olarak da anlaþýlabilir (Maide 3). Ýslami kurallaragöre kesimde, yani hayvanýn boðazý kesilerek kanýnýnakýtýlmasý esnasýnda, hayvan Mekke’ye doðru çevrilir. Bo-ðazý ve þahdamarý kesilirken de Tanrý’nýn adý anýlýr. Bura-da belirleyici olan bütün kanýnýn akmasýnýn saðlanmasý-dýr. Kanýn akmasýný engelleyebileceði korkusuyla, yahu-dilikte de olduðu gibi, kesilecek hayvan uyuþturulmaz.

(236) Kuran’daki baþka bir ifadeye göre müslümanlara- alkol ve domuz eti bir yana býrakýlýrsa - „kendilerinekitap verilenlerin bütün yiyecekleri“(Maide 5) temel ola-rak serbesttir. Yahudiler ve hristiyanlarla sýnýrlý bir sofraortaklýðýna izin veren bu karar, hristiyanlarýn da hayvan-larý müslümanlarla ayný usullere göre kesecekleri, yanionlarýn da kesim sýrasýnda Tanrý’nýn adýný anacaklarý vehayvaný boðazýný kesip bütün kanýný akýtarak kesecekle-rini kabule dayanmaktadýr. Sonuç olarak islami yiyecekkurallarýnda da açlýk ve büyük sýkýntý durumlarýnda bu ku-rallara itaatsizliðin Tanrý tarafýndan affedileceði geçerli-dir (Maide 3; Bakara 173).

(237) Kuran’ýn kurallarý pratikte çok farklý yorumlarave tutumlara sürüklemektedir. Birçok müslümanýn Al-manya’daki çevrelerinden farký yalnýzca alkol ve domuzetinden sakýnmalarýyken, baþkalarý ise evleri dýþýnda sýkýbir þekilde vejeteryen tutumludur ve kaynaðý tam olarakbelirli olmadýðý için örneðin jelatin içeren ürünlerden de

112

Kuran’a veislam huku-kuna görehelal kesim

Yahudi vehristiyanlarlasýnýrlý sofraortaklýðý

Helal kesimkonusundafarklý görüþler

sakýnmaktadýrlar. Bir kýsmý yiyecek kurallarýna dikkat et-mekle kendilerini az ya da hiç kýsýtlanmamýþ hisseder-ken, baþkalarý da hayvanlarýn islami usullere göre kesile-bileceði ve kullanýlan býçak ve diðer aletlerin de asla do-muz etiyle temas etmemesinin saðlanabileceði özel isla-mi mezbahalar talep etmektedirler.

(238) Ýslami mezbahalarýn açýlabilmesinin önündeki birengel Hayvan Koruma Yasasý’ndadýr. Bu yasanýn 4a mad-desinin 1. paragrafý sýcakkanlý hayvanlarýn uyuþturulma-dan kesilmesini yasaklamaktadýr. Maddenin ikinci parag-rafýna göre ise istisnalara ancak „dinlerinin zorlayýcý ku-rallarýnýn hayvanýn boðazýnýn kesilip tüm kaný akýtýlarakkesilmesini emrettiði ya da bu þekilde kesilmemiþ hay-vanlarýn etlerini yemeyi yasakladýðý belli dini cemaatle-rin üyelerinin ihtiyacýný karþýlamak için eðer gerekliyse“izin verilebilir. Bu istisna düzenlemesinin kastettiði þekil-de „zorlayýcý“ olarak yahudiliðin kurallarý kabul edilmiþ-tir. Federal Anayasa Mahkemesi ilk kez 2002 yýlý Ocakayýnda bu istisna düzenlemesine dayanarak müslüman birkasabýn lehine karar vermiþtir.54

3.2.3 Cenaze ve Defin Kurallarý

(239) Ýslami hükümlere uygun bir cenaze töreni, cena-zenin özenli bir þekilde yýkanmasýný, cenaze namazý ký-lýnmasýný ve meftanýn mümkünse ölümüyle ayný gün def-nedilmesini talep eder. Cenaze kefen bezi ile kefenlenirve yüzü Mekke yönüne bakacak þekilde defnedilir.55 Me-zar - cenazenin huzuruna saygýdan dolayý - çoðunluklasadedir. Farklý olan yalnýzca evliyalar ve türbe gelenekle-ri olan sufi islamý ve geleneksel halk islamýdýr. Ülkemizdesayýsý gitgide artan cenazenin yakýlmasý uygulamasý müs-lümanlarca dini sebeplerden dolayý reddedilir. 54 bkz. Bölüm II, Baþlýk Hayvanlarýn helal kesimi.55 bkz. daha geniþ açýklamalý olarak Baþlýk 2.1.8.

113

Helal kesimve hayvanlarýn korunmasý

Almanya’dadefin

(240) Almanya’da gitgide daha fazla yerel yönetimlermüslümanlarýn islami kurallar ve geleneklere göre defne-dilmeleri ihtiyacýný karþýlamak üzere ayrý mezarlýklar kur-maktadýrlar. Buna raðmen Almanya’da ölen müslümanla-rýn yaklaþýk % 90-95 kadarý memleketlerine götürülüporada defnedilmektedirler. DÝTÝB ve IGMG, cenazelerinmemleketlerine götürülmesi konusunda yakýnlarýna hemmaddi açýdan hem de organizasyon açýsýndan kolaylýksaðlayan cenaze fonlarý oluþturmuþlardýr.

(241) Bu uygulamanýn nedenleri olarak devamlý þunlarifade edilmektedir: Bir taraftan, mezarlýk yönetmelikleritabutsuz definlere þimdiye kadar ancak çok istisnai du-rumlarda izin verirken, islam hukuku ise tabutla defineancak çok az istisnai durumlarda izin vermektedir. Diðertaraftan özellikle Türk kökenli müslümanlar Almanya’daolaðan bir uygulama olan mezarlarýn boþaltýlýp yeni cena-zelerin defnedilmesinin islamiyette olanaksýz olduðunaiþaret etmektedirler. Hem tabut zorunluluðu hem de isla-mi mezarlarýn boþaltýlýp yeni cenaze defnedilmesi sorun-larý hakkýnda bir uzlaþýya varýlmasý gereklidir ve bu as-lýnda mümkün olan bir durumdur.56

3.2.4 Kýyafet kurallarý

(242) Ýslam geleneði hem erkekler hem de kadýnlarýnuygun kýyafetler giyinmeleri ile ilgili kurallara sahiptir.57

Erkekler ve kadýnlar Sahih-i Buhari’de yeralan bir hadi-se göre „abartmadan ve gurura kapýlmadan“ giyinmeli-dirler. Erkeklerin aksine kadýnlarda altýn takýlar yasak veayýp sayýlmaz, üstelik islam ülkelerinde kadýnlarýn takýla-rý sosyal güvenlikleri için bir güvence niteliðini de taþý-maktadýr.

56 bkz. Bölüm II, Baþlýk Defin.57 bkz. Kuran, Nur 31.

114

veya

memlekettedefnetmek?

Kadýnlar veerkekler içinkýyafetkurallarý

(243) Yalnýzca islam aðýrlýklý ülkelerde deðil, batý ül-kelerinde de sürdürülmekte olan türban tartýþmasý, müna-sip ve edepli kýyafet konularýnýn yalnýzca kadýnlarý deðilerkekleri de kapsamasýna raðmen, münasip kýyafet konu-sunun yalnýzca kadýnlar gözönünde bulundurularak sür-dürülmesine yol açmýþtýr.

(244) Ýslam alimlerince müslüman kadýnlarýn belli biresasa göre giyinmeleri konusunda günümüze dek temelalýnan Kuran’dan üç pasaj tartýþmalýdýr.58 Bu pasajlarýnanlamlarý konusundaki tartýþmada sözkonusu olan yalnýz-ca Kuran yorumu deðil, ayný zamanda kadýnýn toplumdakiyeri ve bir „müslümanlýk“ sembolüdür. Bu þekilde örne-ðin yaklaþýk yüz yýl önce Mýsýrlý Kasým Amin „Kadýnýnkurtarýlýþý“ adlý kitabýnda kadýnlar için özel bir kýyafetkuralý olduðu iddiasýna karþý çýkmýþtýr. Buna karþýn Mý-sýrlý islamcý Ýssam el-Aryam 1980’den beri „batý mede-niyetine karþý direniþin sembolü ve iltizamýn, yani islamýnkurallarýný sýký sýkýya takip etmenin baþlangýcý“ olaraktürbanýn propagandasýný yapmaktadýr.59

(245) Bu noktada kadýnlar için kýyafet kurallarý ve bukurallara uyulmasýnýn sert biçimde dayatýlmasý ile cinsi-yetler arasýnda uygulanan ayrýmýn çok yakýn bað içindeolduklarýný anlamak çok önemlidir.60 Bu yalnýzca dünya-

58 Bunlar Kuran, Nur suresi 31, Ahzab suresi 53 ve 59. ayetlerdir. Nursuresi 31. ayete göre: „mümin kadýnlar baþörtülerini (bu himar, þal ve-ya örtü anlamlarýnda çevrilmiþtir) yakalarýnýn üzerine kadar örtmelive zinet eþyalarýný teþhir etmemelidirler.“ Ahzab suresi 53. ayet peygam-berin eþlerini kastederek þunu yazýyor: „peygamberin hanýmlarýndanbir þey istediðiniz zaman perde (hicab) arkasýndan isteyin.“ Yine Ah-zab suresi 59. ayete göre müminlerin karýlarý „dýþarý çýktýklarý zamandýþ örtülerini (cilbab) üstlerine almalýdýrlar.“ bkz. Bobzin, Der Koran.Eine Einführung, Beck: München, 1999, S. 79 vd.

59 bkz. Kepel, Gilles: Das Schwarzbuch des Dschihad. Aufstieg und Nie-dergang des Islamismus, München 2002, S. 104 vd.

60 bkz. yuk. Baþlýk 2.1.7 „Cinsellik ve Evlilik“.

115

Kýyafetkurallarý vecinsiyetayrýmý

nýn islam aðýrlýklý bölümünde deðil, ayný zamanda müs-lümanlarýn gayrýmüslim bir çevrede yaþadýklarý Almanyagibi ülkeler için de geçerlidir. Türban takýlmasý Alman-ya’da - buna taraftar ve karþýt olanlarýn heyecanlý tartýþ-malarý dikkat çektiði halde - örneðin laik devlet düzeninedayanarak resmi kurumlarda yasak olduðu Türkiye ya daFransa’dan daha az tepki61 görmektedir. Bu þekilde Al-manya’da mahkeme kararlarý sonucunda kýz öðrenciler di-nen emredilen kýyafetler ve cinsiyetler arasý farklýlýklaradayanýlarak haklý bulunulan durumlarda ortak yüzme vespor derslerinden muaf tutulabilmektedirler.

3.2.5 Ýslam hukukunda kadýnýn konumu

(246) Ýslam öðretisine göre erkekler ve kadýnlar aynýþekilde ruha kavuþturulmuþ varlýklardýr. Bunu, ortaçaðdahristiyanlýk ve islam arasýndaki rekabet döneminde yay-gýnlýk kazanmýþ bir iddia nedeniyle vurgulamak gerekir.Kuran’ýn mesajý ayrým yapmaksýzýn hem erkeklere hemde kadýnlara yöneliktir ve kadýnlara da cennete eþit girmehakký sunmaktadýr. Nisa suresi 124. ayet þöyle demekte-dir: „Erkek olsun, kadýn olsun, her kim de mümin olarakiyi iþler yaparsa, iþte onlar cennete girerler...“. Ancak Av-rupa ve Kuzey Amerika’daki kadýnlarla kýyaslandýðýndaislam ülkelerindeki kadýnlar hem sosyal þartlar açýsýndanhem de hukuki açýdan erkeklere karþý hala oldukça zayýfbir konumdadýrlar.

(247) Þeriatýn yeniden yürülüðe girmesini destekleyenher iki cinsiyettende müslümanlar islam hukukunda kadý-nýn erkekten daha düþük deðerde görülüp buna göre mua-meleye tabi tutulduðunu ve kadýnýn maðdur edildiðinireddetmektedirler. Kuran’a ve sünnete göre erkek ve ka-dýnýn ayný deðerde ve ayný derecede haklara sahip olduk-

61 bkz. Bölüm II, Baþlýk Baþörtüsü.

116

Erkekler vekadýnlar:Tanrý önünde aynýdeðer

Kuran’dacinsiyetlerineþit olmayanhukuki durumlarý

larýný - ancak bunlarýn Tanrý kendilerine yaþamda farklýödevler verdiði için farklý olduklarýný iddia etmektedirler.

(248) Buna karþýn Kuran eþit derece ve eþit haklar dü-þüncesine karþý çýkan, bu düþünceyle çeliþen ifadeler içer-mektedir. Örneðin Nisa suresi 34. ayet þöyle demektedir:„Allah’ýn insanlardan bir kýsmýný diðerlerine üstün kýl-masý sebebiyle ve mallarýndan harcama yaptýklarý için er-kekler kadýnlarýn yöneticisi ve koruyucusudur.“ Erkeklekadýnýn farklý sayýlmasýný savunmak isteyen islami yo-rumcular bu temellendirmenin ilk bölümünü erkeðin, ken-disini ailenin korunmasý ve geçindirilmesiyle görevli ký-lan bedensel ve ruhsal üstünlüðü ile iliþkilendirmektedir-ler. Ýkinci bölümde anýlan harcama yapma ifadesi ile ço-ðunluðun düþüncesine göre erkeðin kendisine evlilikte hakim konumda olmayý saðlayan, kadýna verdiði mihir kas-tedilmektedir.

(249) Kadýnýn konumunun en düþük olduðu nokta isegeleneksel islami aile hukuku ve burada da özellikle evli-lik hukukudur. Ýslam hukukunun cinsiyetlerin konumu ko-nusunda kadýnlara en aðýr baský yapan ve bu nedenle ençok tartýþmalý olan hükmü çokkarýlýlýða (polijini) izin ve-rilmesidir.62

(250) Ýslam’da erkeðin, kadýnýn yaþamý ile ilgili halaönem taþýyan bir hakký, kadýnýn bulunacaðý veya kalaca-ðý yeri belirleme hakkýdýr. Erkek örneðin kadýnýn evdendýþarý çýkmasýný yasaklayabilir; bunun sonucu da kadýnýndýþarý çýkmasýný gerektiren eðitim ya da çalýþma gibi hak-lardan mahrum kalmasýdýr.

(251) Ýslam dünyasýnda hükümetler ve gitgide artan sa-yýda müslümanlar, günümüzde yaþam koþullarýnýn kýz ço-

62 bkz. yuk. Baþlýk 2.1.7.

117

Evlilik ve ailehukukundakadýnýn za-yýf konumu

cuklarýnýn da iyi bir eðitim görmesini gerektirdiði ve ka-dýnlarýn mesleki etkinliklerinin de toplumsal refaha katkýsaðlayabileceði düþüncesine kapalý deðildirler. Aynýsý Ba-tý’daki sanayileþmiþ ülkelerde yaþayan birçok müslümaniçin de geçerlidir. Mücadeleci müslüman kadýnlar, islam-cýlar tarafýndan propagandasý yapýlan „tesettürü“ kabul-lenmeyi, kocalarýnýn evden dýþarý çýkmalarýna ve çalýþma-yý da içerir þekilde toplumsal yaþama katýlmalarýna izinvermeye yöneltebilecek bir yol olarak görmektedirler.Örneðin Suudi Arabistan’da kadýnlar meslek yaþamýndayönetici pozisyonlarda da yer alabilirler, ancak örneðineðitim ve hizmet sektörlerinde ayrý kadýn kollarý ve þube-lerinin oluþmasýna yolaçan sýký bir cinsiyet ayrýmýnýnkontrolü altýnda.

(252) Sünni müslümanlarýn kurallarýna göre miras du-rumunda kýz çocuðunun erkek çocuðunun yarýsý kadarmirastan pay alma hakký, erkeðe yüklenmiþ olan aileningeçimini saðlamak görevi ile baðlantýlýdýr. Kadýný açýkçaerkekle eþit olarak kabul etmeyen böylesi hükümler ara-sýnda, mahkeme önünde iki kadýnýn þahitliðinin ancak birerkeðin þahitliðine eþit görüldüðü yargýlama konusunda-ki hükmü de belirtmek gerekir.

(253) Bilgiye dayalý bir deðerlendirme sonucunda, gü-nümüz anlayýþýna göre kadýný ayrýma tabi tutan hükümle-re islamýn yayýldýðý ülkelerde Kuran ve sünnetin nedenolduðunu iddia etmek zordur. Ancak orada zaten mevcutolan ve kadýný geri plana iten bir ataerkil yapýyý bununTanrý’nýn isteði olduðu düþüncene büründürdüler ve hiçkuþkusuz kalýcý bir þekilde saðlamlaþtýrdýlar. Bunun tes-piti islama haksýz bir eleþtiri deðildir. Hristiyan aðýrlýklýhalklar ve toplumlarýn kültürel ve sosyal tarihleri hakkýn-daki bilgi ve yine ancak sýkýntýlarla örneðin Pavlus’un Ýn-cil’de Efeslilere Mektup 5,22 ya da Korintlilere 1. Mek-

118

Kadýnlarýneðitimi veçalýþmasýkonusundabugünkügörüþ açýsý

Miras vedava hukukundakadýnýnzayýf konumu

tup 14,34’deki cinsiyetler arasýndaki sosyal konumla ilgi-li sözlerinin yeni yorumuna kavuþabilmiþ olan hristiyanteolojisinin geliþimi hristiyanlarýn tarihe dayanmayan vebu nedenle haksýz olan eleþtiriler yapmasýný engellemek-tedir.

(254) Hristiyan vahyi gibi Kuran vahyi de özel bir tari-hi ve sosyal çerçeve içindedir. Bazý açýnlama ve öðretile-rin tarihle baðlantýlý olduðunu kabullenip kutsal kaynak-larýn tarihsel incelemesi ile bunlarýn aþýlmasý müslüman-lara hristiyanlara nazaran çok daha zor gelmektedir. Müs-lümanlarýn çoðunluðu hala Kuran aktarýsýnýn kelime keli-me vahyedildiði düþüncesine sýký sýkýya baðlýdýrlar. Bunaraðmen islam hukukundaki yeni geliþmelerin gösterdiðigibi, Kuran temeli üzerinde örneðin kadýnlara karþý aðýrayrýmcýlýk yapan böylesi hükümlerin modern yorumlarý-na eriþmek de olanaksýz deðildir.

(255) Almanya’da müslümanlar diðer taleplerininyanýnda aile konularýnda hukuki otonomi talep etmekte-dirler, öyle ki geldikleri birçok islam ülkesinde olduðugibi þahsi konularýný islam hukukuna dayalý hükümlereuygun olarak düzenleyebilsinler. Medeni hukuk özel þa-hýslar arasýndaki iliþkileri düzenlediði ve bu þahýslarýnhaklarýnýn saðlanmasý da öncelikli amaç olduðu için, ulus-lararasý medeni hukuk ölçülerine göre örneðin yabancýülke vatandaþlarýnýn aile ve miras konularýnda memleket-lerinde geçerli, islam aðýrlýklý devlet hukukunun uygu-lanmasýna izin verilebilir. Ancak buna, temel haklarý daiçerir þekilde Alman hukukunun önemli temel hükümle-rine aykýrý bir sonuca götürüyorsa izin verilemez.

(256) Bu þekilde çokevlilik Ceza Yasasý’nýn 171. mad-desine göre yasak ve cezaya tabi iken bir erkekle bir ka-dýnýn evliliði Alman Anayasasý’nýn korumasý altýndadýr.Ýnanç özgürlüðüne dayanarak çokeþlilik yasaðýnda istis-

119

Cinsiyetlerinrolleri konusundamodern birislamianlayýþýnolanaklarý

Alman veislam ailehukuku arasýndaçeliþkiler

na uygulanmasý olanaksýzdýr. Buna karþýn Almanya’dakendi memleketlerinin yasalarýna uygun þekilde birdenfazla kadýnla evli olan müslümanlar da görülmektedir. Ya-bancý bir hukuka göre yapýlmýþ çokevlilikler Almanya’dasuç unsuru sayýlmamaktadýr; ancak Alman hukukunda birevliliðin mevcudiyetine dayalý hukuki sonuçlar daha son-ra Almanya’ya gelen ikinci bir eþ ya da sosyal hukukkonularýnda geçerli olmamaktadýr. Bunun sonucu ise ikin-ci ya da üçüncü eþin Almah hukuku önünde neredeysetamamen korunmasýz kalýþýdýr. Þii islamýnda kabul edilen„muta“63 evliliði de Alman hukukuna göre geçersizdir vekabul edilmez.

(257) Bu baðlam içerisinde iki ulustan ve farklý dinler-den yapýlan evlilikler büyük öneme sahiptir. Böylesi evli-liklerle ilgili sorunlar hristiyanlýk ve islamiyetin evlilikkonusundaki anlayýþ farklýlýklarýnda yatmaktadýr. Bununyanýnda islam aðýrlýklý ülkelerin, bir müslümanýn gayrý-müslim karýsýný ve ortak çocuklarýný koþullara baðlý birþekilde - örneðin bir yurtdýþý seyahati veya boþanmanýnhukuki sonuçlarý açýsýndan - kendi islamiyet aðýrlýklý ev-lilik ve aile yasalarýna tabi tutabileceði de pek bilinme-mektedir.64

3.3 Ýslami Mevcudiyet - Kilise için bir meydan okuma

3.3.1 Hristiyanlýk-Ýslamiyet temasý

(258) Almanya’da hristiyanlar ve müslümanlarýn yan-yana ve birarada yaþamalarý karþýlýklý reaksiyonlara yolaçmýþtýr. Cemaatlerin üyelerinden bir kýsmý birbirlerinirakip olarak görmüþlerdir, bir kýsmý da birbirlerini ortak

63 bkz. yuk. Baþlýk 2.1.7.64 bkz. Bölüm II, Baþlýk Katolikler ve müslümanlar arasýndaki evlilikler.

120

düþman, agnostisizm ya da toplumun ateist eðilimi karþý-sýnda müttefikler olarak görmektedir. Buna karþýn dinler-arasý diyalogda söz konusu olan Tanrý’yý daha iyi ve de-rinden tanýma arayýþý ile farklýlýða saygý içinde Tanrý’nýnverdiði görevin daha iyi yerine getirilmesidir.

Geçmiþte hristiyan-müslüman iliþkileri

(259) Kilise, müslümanlarla olan iliþkilerinde 1400 yýl-lýk hareketli, deðiþken bir tarihe sahiptir. Hristiyanlar vemüslümanlar arasýnda karþýlýklý saygý ve iyi iliþkilerin e-gemen olduðu dönemler gibi, polemik ve savaþ dönemle-ri de olmuþtur.

(260) Teolojik mücadelelerin ilk dönemi Arap-ÝslamÝmparatorluðu’nun o zamana dek hristiyanlýk aðýrlýklý vehristiyanlarýn egemenliðinde olan bölgeler üzerindeki hýz-lý yayýlýmýnýn yarattýðý þokun etkisinde kalmýþtýr. Arap-Ýslam Ýmparatorluðu içinde böylesi tartýþma ve mücade-leleri yürütenler Þamlý Yohannes (655-749) gibi teolog-lardý. Latin kilisesinin teologlarýnýn islamiyete olan ilgisibir taraftan Ýspanya’nýn tekrar ele geçirilmesi ve haçlý se-ferlerine neden olan müslümanlarla yoðun temaslarla ilgi-liydi. 12. yüzyýlda Cluny baþrahibi Petrus Venerabilis’inönerisiyle yapýlan Kuran’ýn Latince’ye ilk çevirisi de bubaðlam içinde yer almýþtýr. Diðer taraftan ise yeni kuru-lan vaiz tarikatlarýnýn anladýðý þekilde yahudilere ve müs-lümanlara Müjde’yi duyurma görevi bunda etkili olmuþ-tur.

(261) Geç Ortaçað ve Rönesans döneminden beri teo-lojik tartýþma ve münakaþalardan bir dil ve dinbilimseltartýþma doðmuþtur. Örneðin Nikolaus von Kues (1401-1464) gibi alimler, Kuran metni çalýþmalarýnda temel ola-rak islamýn daha az polemik bir tanýtýmýný sunmaya çabagöstermiþlerdir. Aydýnlanma çaðý sürecinde islamla ilgili

121

Ýslamla teolojikmücadelele-rin dönemleri

çalýþmalarýn hristiyan teolojisinden gitgide ayrýlmasýyla,19. yüzyýlda çaðdaþ islam bilimi geliþmiþtir.

(262) Ýslamiyet konusunda uzman hristiyan bilimadam-larýnýn arasýnda Fransýz Louis Massignon (1883-1962)özel bir rol oynamýþtýr. Massignon, müslümanlarla iliþki-leri ve al-Hallac’ýn (858-922) yaþamý ve tasavvuf felse-fesini incelemesi sonucunda 1908 yýlýnda yeniden hris-tiyan olmuþtur. Profesör olarak hristiyan düþünürleri veislam uzmaný bilimadamlarýnýn bütün bir neslini etkile-miþtir. Bunlar arasýnda 2. Vatikan Konsili aracýlýðýyla Ka-tolik Kilisesi’nin islamiyete bakýþý ve iliþkilerinin yeni-den belirlenmesinde büyük etkiye sahip olan Jacques Ma-ritain, Georges L. Anawati (1905-1994) ve Louis Gardet(1904-1986) de yer almaktadýrlar.

(263) Hristiyanlýk ve islamiyet arasýndaki iliþkiler açý-sýndan 2. Vatikan Konsili, sýk sýk Louis Massignon’unsözleriyle „hristiyan-müslüman iliþkilerinde kopernikçibir devrim“ olarak nitelenen büyük bir dönüm noktasý o-luþturmaktadýr. Bu anlamda konsil metinlerinin özellikleiki ifadesi temel teþkil etmektedir. Bunlardan bir tanesiLumen Gentium’da yer alan þu ifadedir: „Esenlik tasarý-sý Yaradaný kabul edenleri, öncelikle Ýbrahim’in inancýnýifade eden, bizim gibi tek, baðýþlayýcý, son günde insan-larý yargýlayacak Tanrý’ya tapan Müslümanlarý da aynýþekilde kapsar.“65 Ýkinci ifade ise Nostra Aetate bildirisin-de yer almaktadýr: „Kilise, diri, merhametli ve herþeyekadir, yerin ve göðün yaradaný, insanlara seslenmiþ olantek Tanrý’ya tapýnan müslümanlara da saygýyla bakar.“66

(264) Hristiyanlar ve müslümanlar arasýnda diyalogunilk gerekçelerinden birisi, uluslararasý iliþkiler ve çoðulcu

65 bkz. Vaticanum II, Lumen Gentium, Nr. 16.66 bkz. Vaticanum II, Nostra Aetate, Nr. 3.

122

Yeni birislam anlayýþýnýnhazýrlayýcýsý

ÝkinciVatikanKonsili:Ýslam veislam-hristi-yanlýk iliþkilerikonusundayeni biranlayýþ

toplumlarda birlikte yaþamýn dostça ve adil olarak sað-lanmasý ihtiyacýdýr. Açlýkla mücadeleden kainatýn korun-masýna kadar ve ancak birlikte çalýþma ile çözülebilecekglobal sorunlar karþýsýnda hristiyanlar ve müslümanlarTanrý önünde ortak sorumluluða sahiptirler. Bu sorumlu-luðu hakkaniyetle yerine getirmek için görüþmelerde kar-þýlýklý olarak etkinliklerinin temelleri konusunda birbirle-rini aydýnlatmalýdýrlar. Bunun yanýnda hristiyanlar vemüslümanlar, dinin gitgide marjinalleþmesinin etkilediðibir dünyada kendilerini Tanrý’nýn Yaratýcý ve Yargýç oldu-ðuna tanýklýk etmeye çaðrýlý ve bununla görevli hisset-mektedirler. Bunu ise ancak inançlarý arasýndaki farklý-lýklarý bir yana býrakýp beraberce büyük gerçeðe, hakkýarayýþa yöneldikçe daha inanýlýr ve daha saðlýklý bir þekil-de yapabilirler. Papa 2. Jean Paul bunu 6.5.2001 tarihin-de Þam’daki Emeviler Camisi’ni ziyareti sýrasýnda þu söz-lerle vurgulamýþtýr: „Karþýlýklý daha iyi bir anlayýþ, pratikaçýdan her iki dini de yeni bir þekilde sunmaya götüre-cektir: Geçmiþte sýk sýk olduðu gibi rakipler olarak deðil,insanlýk ailesinin refahý için ortaklar olarak.“

(265) Taktik ya da çýkar amaçlý olarak yürütülmeyip degerçekten önem deðer verilen dinlerarasý diyaloðun ge-rekliliði ve geçerliliði hakkýnda Papa 1991 yýlýnda Re-demptoris Missio isimli papalýk bildirisinde þunlarý yaz-maktadýr: „Diyalog en baþta, istediði yerde etkin olanRuh’un insanlardaki etkinliðine derin saygýdan ileri gel-mektedir.“67

(266) Papalýk Dinlerarasý Diyalog Konseyi’nin metin-leri müslümanlar ve hristiyanlarýn görüþmelerinde dört a-þama görmektedir: Yaþam diyaloðu, eylem diyaloðu, teolo-jik paylaþým ve iman deneyimi diyaloðu. Almanya’nýn

67 Redemptoris Missio, Nr. 56.

123

Diyaloðayöneltennedenler

Diyaloðunaþamalarý

dini ortamýnda yaþam diyaloðu, uzmanlarýn diyaloðu vedini-mesleki tarzdaki görüþmeler özel öneme sahiptir.

(267) Baþka bir dinin mensuplarý ile birlikte yaþayanherkes yaþam diyaloðunu uygulayabilir. Ailede, okulda,toplumsal yaþamda, kültürel alanda, yerel etkinliklerde,iþyerinde, siyasette, ticarette inancýn deðer ve gelenekle-ri kendiliðinden iliþki içine girmektedirler. Komþular yada iþ arkadaþlarýnca bir doðum gününe davet edilmek bileinsani düzeyde deðer verme ve saygýnýn bir ifadesidir;islami bayramlar hakkýnda bilgi edinmek ve yýl içindekitarihlerini not etmek, þahsen kutlama ve belki kutlamadayer alma olanaðý da sunmaktadýr. Günlük yaþamdaki di-yalog açýsýndan özellikle önemli bir alan anaokullarý veokullardaki eðitimdir. Burada bilerek ve anlayarak tanýt-makla, dayanýþmaya ve saygýya alýþtýrmakla önemli birtemel atýlabilir. Çocuklar ve gençlerin, bilinçli olarak i-nançlarýný ifade etmeleri, bu konularda birbirleriyle ko-nuþabilmeleri ve daha sonra da toplumumuzda barýþ,özgürlük ve adalet için birlikte hareket etmek için gereklikarþýlýklý güveni kazanmalarý gerekir.

(268) „Yaþam diyaloðunun“ ilerletilmesi için tek tekbireylerin birliktelikleri ve görüþmeleri yeterli deðildir.Aktif ve uygulamadaki ortak çalýþma ön planda yer al-malýdýr. Hristiyanlar ve müslümanlar adalet, özgürlük, veinsan haklarý için her þekilde birlikte etkin olmalýdýrlar.Gruplar, cemaatler ve kuruluþlar içerisinde iliþkileri sür-dürmelidirler. Bu nedenle de hristiyanlar ve müslümanlararasýndaki görüþmeler ve diyalog yerel topluluklarýmýzýneðitim alanýnda, gençlerin ve yetiþkinlerin eðitimi çalýþ-masýnda önemli yönleri oluþturmaktadýr. Bu çalýþmalargeniþ bir dinlerarasý temel bilgi saðlamaktadýrlar.

(269) Kilisenin yardým çalýþmalarýnda da sözkonusu o-lan bir yandan bireyler arasýnda yardýmcý, bilgilendirici

124

Yaþam diyaloðu

Eylem diyaloðu

ve destekleyici görüþmeler, diðer yandan da sürekli veyapýsal yardým ve refakattir. „Dinlerarasý diyalog ortakçalýþmanýn bir çok türlerine, özellikle yoksullar ve zayýf-lar için olan görevimizi yerine getirmekte iþbirliðine yö-neltecektir. Bunlar ise Tanrý’ya olan iman ve ibadetimizingerçek olduðunun iþaretleridir“ (Papa 2. Jean Paul’ünÞam’daki konuþmasýndan).

(270) Teolojik paylaþým diyaloðundan bahsedildiðindesözkonusu olan inanç ve inanç öðretisi konularýdýr. Bunoktada herkes karþý tarafýn inancýný içinden anlama vedeðerlendirmeye çaba gösterir. Her iki inancýn ortak vefarklý olan yanlarý gözönünde bulundurulmaya çalýþýlýr.Burada sözkonusu olan yalnýzca dinlerarasý görüþmelerdeetkin olan teologlarýn görüþmeleri deðil, ayný zamandaözel bir konuyu ele almýþ uzmanlarýn dini cemaat sýnýrla-rýnýn ötesinde de görüþ alýþveriþinde bulunmalarýdýr. Kül-türler ve dinlerarasý eðitimde din eðitmenleri örneðin derskitaplarýnda karþýlýklý tanýmlamalarý analiz etmekte veyadin öðretmenlerinin yeterliliði konusunda model çalýþ-malar yapmaktadýrlar. Hasta ve yaþlý bakýmý mesleklerialanýnda kültür ve din kaynaklý faktörler hakkýnda canlýbir bilgi aktarýmý mevcuttur. Aynýsý sosyal-pedagojik et-kinlik alanlarý için de geçerlidir.

(271) Özellikle önemli olan ahlaki konularda hristiyanve müslüman uzmanlarýn þimdiye kadar olduðundan da-ha sýk görüþme ve bilgi alýþveriþinde bulunmalarý arzuedilmeye deðer bir konudur. Bu uzmanlar diyaloðu Al-manya Ruhani Meclisi’nin verdiði görevle, müslüman vehristiyan filozoflarý ve hukukçularý kendi cemaatlerinininsan haklarý konusundaki görüþlerini ele almalarýyla baþ-lamýþtýr.

(272) Kendi dini gelenek öðretisi hakkýnda derin bil-giye sahip hristiyan ve müslüman uzmanlarýn ruhsallýk

125

Teolojikpaylaþýmdiyaloðu

konusundaki diyaloðu özel bir öneme sahiptir. Birbirle-riyle meditasyon, ibadet ve kontemplasyon konusundakideneyimleri hakkýnda bilgi alýþveriþinde bulunmakta, i-nançlarý ve inançlarýnýn ifade þekilleri konusunda, hakkýve mutlaký arayýþlarý ya da tasavvufi deneyimleri konula-rýnda görüþmektedirler. Bu diyalog kendi dini mirasýnýdaha iyi anlamak, karþý tarafýn ruhsallýk anlayýþýný dahaiyi tanýmak ve birbirlerinin Tanrý’nýn gerçekliði konusun-da yaþamdaki deneyimlerini paylaþmak açýsýndan katkýsaðlayabilir.

(273) Dini-mesleki iliþkiler teriminden, hristiyanlarý vemüslümanlarý müþtereken ya da yalnýzca müslümanlarýilgilendiren konularda dinsel görevlilerin (rahipler, eði-timciler ve din öðretmenleri) hizmetlerinin talep edildiðidurumlarý anlýyoruz. Bu özellikle farklý dinlerden evlilik-lere hazýrlýk ve bunlara refakat edilmesinde, yas tutanlaradestek olunmasýnda, müslümanlarýn vaftiz olma istekleridurumunda, müslüman çocuklarýna katolik anaokullarýn-da ve okullarýnda yardýmcý olunmasýnda ve son olarak dakonuya dayalý dinsel hizmetlerle baðlantýlý olarak yeralanbir durumdur.68

3.3.2 Temasýn Yönleri

(274) Yerel topluluklarýmýzda hristiyanlar ve müslü-manlar arasýndaki temasa giden yolda þu yönler ortayaçýkmaktadýr:

Algýlama, idrak etme

(275) Son yýllarda bir çok yerleþkelerde müslümanlarlatanýþmaya, görüþmelere ve onlarýn sosyal entegrasyonu-na yönelik istekte artýþ görülmektedir. Diðer taraftan da

68 bkz. Bölüm II.

126

Dinseldeneyimdiyaloðu

Hristiyanlarve müslüm-anlarýngörüþmeler-inde dini-meslekiiliþkiler

Karþýlýklýkorkularýalgýlamak

hem müslümanlar hem de hristiyanlarýn tarafýnda yenikorkular ortaya çýkmýþtýr: müslümanlar tarafýnda yabancýdüþmanlýðý deneyimiyle güçlenen kendi kimliðini vebaðýmsýzlýðýný yitirme korkusu; hristiyan çoðunlukta iseyabancýlaþma korkusu ve siyasi-savaþçý bir islamdan du-yulan korku. Ancak ayný zamanda genç kuþak müslü-manlarda genel olarak gayrýmüslümlerle iliþkiler konu-sunda daha normal bir anlayýþ oluþmuþtur. Birçoklarý dinive kültürel kimliklerini çoðulcu bir toplumda yapýcý birþekilde gerçekleþtirmenin yolunu aramaktadýrlar.

(276) Müslüman muhatabýn anlayýþ ve bilincine islami-teolojik öðretiler ve ekollerin ve Almanya’daki islami-ulusal eðilimli birliklerin çokluðunun algýlanýþý katký sað-lamaktadýrlar. Birçok durumda müslüman muhatabýn se-çimi olanaksýz olabilir. Çoðunlukla duruma göre ya dayakýn çevrede belli bir cami cemaatinin mevcudiyetiylemuhatap önceden belirlenmiþ hale gelir. Bu nedenle mu-hatabýn, islami çoðul yapý içerisindeki konumunu tespitedebilmek o derece önemli hale gelmektedir.

Bilgi edinme

(277) Ýslamýn en önemli öðretileri, her iki din arasýnda-ki ortak ve farklý yanlar, dini bayramlar ve gelenekler ilehristiyanlar ve müslümanlarýn görüþmeleri için önþart du-rumundaki bilgiler okullardaki din eðitimi ve katolik ye-tiþkin eðitimi ile yazýlý ve görsel basýn hizmetlerinin ö-nemli içeriðini oluþturmalýdýr. Ancak ayný þekilde Ya-bancýlar Haftasý ve yahudiler ve müslümanlarla birliktehazýrlanabilecek olan Kardeþlik Haftasý da bilgileri derin-leþtirmeye ve yaymaya fýrsat saðlamaktadýrlar. Komþumüslüman cemaatler, neredeyse hep Ulusal Bayram’ýntarihi olan 3 Ekim’de düzenlenen „camilerin kabul gün-lerinde“ ziyaretçilere kendilerini tanýtmaktadýrlar.

127

Ýslami çoðulluðualgýlamak

Birbirinitanýmanýnyollarý

(278) Ýslami eðitim kurumlarý ve müslüman yazarlarýneserleri, müslümanlarýn kendi dinleri, diðer dinler ve laiktoplum yapýsý ile ilgili anlayýþ ve düþüncelerini tanýtmak-tadýrlar. Böylesi sunumlar, yaþanan dindarlýðýn ve imantanýklýðýnýn dolaysýzlýðýndan yararlanmaktadýrlar. Ýslambilimi ve din bilimleri bölümlerinin yayýnlarý objektif birþekilde araþtýrma ve enformasyon durumunu belirtmekte-dirler. Hristiyan teologlar, objektif bilgileri ihmal etmek-sizin iki dünya dini arasýndaki iliþkileri yansýtmaktadýr-lar. Ýslamiyet hakkýndaki bu bilgiler, hristiyan muhatabýnbilgilerini derinleþtirmesine ve saðlamlaþtýrmasýna hiz-met etmektedir.

(279) Kilise cemaatlerindeki sohbet gruplarý bilgilen-me ve islamiyetle ilgili deneyimler konusunda bilgi alýþ-veriþiyle sýnýrlý kalmamalý, müslümanlarla sohbet grupla-rýna dönüþmelidir. Sýk sýk ortaklaþa aktivitelere yönlendi-ren ortak sosyal ve kültürel görevler ortaya çýkmaktadýr.Böylesi sohbet gruplarýnda her bir dinin iman konularýnýdaha derinlemesine tanýmak ve incelemek de mümkün ol-maktadýr.

(280) Eðitimciler için çok çeþitli yaþam ve davranýþ bi-çimleri ile deðer yargýlarýný tanýmak önemli ve gereklidir;bunlar örneðin yiyecek kurallarýnýn korunmasý ve uyul-masý ile ibadet ve dinsel eylemler, çocuklarýn eðitimindebize çoðunlukla yabancý gelen deðer yargýlarýna önyargý-sýzca yaklaþmak, kreþ ve anaokullarý gibi yerlerde uykudüzeninin saðlanmasý gibi gündelik olaðan þeylerin özen-le yönetilmesidir. Ayný þekilde anaokulunun eðitim yýlýbaþýnda ve sonunda yer alan Blasius kutsamasý ve tapý-nýþlar gibi dinsel törenler ile hristiyan ve müslüman bay-ramlarýnýn kutlamalarý çocuklarýn ve ebeveynlerinin din-sel görüþ ve düþünceleri hakkýnda yeterli bilgiye sahipolmayý gerektirir.

128

Ortak sosyalve kültürelödevler

Özel etkinlikalanlarýndabilgi ihtiyacý:Anaokullarý

(281) Hastanede tedavi için bulunmak bir çok insanaaðýr sýkýntý verir. Doðum, hastalýk ve ölüm, yaþamýn din-sel boyutunu yoðun biçimde öne çýkarýrlar. Gayrýmüslimbir çevrede hastanede yatmak, edep kurallarý da dahil ol-mak üzere islami kurallarýn tamamen uygulanmasý ola-naksýz olduðu için müslümanlar açýsýndan bu süreci dahada zor kýlabilir. Hastanelerin yemek planlarý da dinsel yi-yecek kurallarý ile her zaman uyum içinde olmayabilir.Kalabalýk aile ziyareti de çoðu zaman hastanenin düzeni-ne ve çalýþma akýþýna aykýrý düþmektedir. Dil ve anlaþmakonusundaki zorluklar da yanlýþ anlamalara ve izolasyonasürükleyebilir; ve çok yataklý hasta odalarýnda mecburkalýnan yakýnlýk, gayrýmüslim ve müslüman hastalar ara-sýnda bazen antipatiyi artýrabilir, bazen de dostluk ve gü-ven ortamýna yol açabilir. Bu, gönüllü hasta ziyaretçileri-nin, hastabakýcýlarýn, doktorlar ve hastane din görevlile-rinin konuya özellikle dikkatlerinin çekilmesini ve bu ko-nuda eðitilmelerini gerektirir.69

(282) Caritas’ýn bütün hizmetleri gibi, hasta, yaþlý ve ö-zürlülerin günlük bakým hizmetleri ile diðer sosyal kuru-luþlarýn yardým hizmetleri de - milliyet, ýrk ve din ayrýmýyapýlmaksýzýn - temel olarak bütün insanlara açýktýr. Müs-lümanlar sözkonusu olduðunda duyarlý bir þekilde aile vesosyal çevre de hesaba katýlmalý ve kendine özgü yanlarýgözönünde bulundurulmalýdýr. Özellikle muhafazakarmüslümanlarýn cinsiyetlerin ayrýlýðý düþünceleri erkek yada kadýn bakýcý ya da saðlýk görevlilerinin görevlendiril-mesi konusunda gözetilmelidir.

(283) Özellikle gözönünde bulundurulmasý gereken birhusus da müslüman mahkumlarýn durumudur. Müslümanmahkumlara Ramazan ayýnda oruç ve dinen helal yiyecek

69 bkz. Bölüm II, Baþlýk: Hastane

129

Hastane

Yaþlý veözürlülerinbakýmý

kurallarý gibi yaþam düzeni ile ilgili özel islami hüküm-ler konusunda anlayýþ ve kolaylýk gösterilmesi gerekir.70

(284) Katolik taraf, önceden bilgi edinmek suretiyle ye-terince konuya vakýf olursa, kurulan iliþki ya da görüþ-menin düzeyi ve yararý daha fazla olacaktýr. Bunun so-rumluluðu dinsel ve sosyal mesleklerin eðitim kurumla-rýndadýr. Ýyi bir hazýrlýðýn ardýndan müslüman meslektaþ-larla iþbirliði ve dayanýþma saðlanabilir.

Bilinçlenme ve Ýman Tanýklýðý

(285) Müslümanlarla iþbirliðine kadar ulaþan dinsel te-maslarda bile yeterli yetkinlik çabasýnda islamiyetin Tan-rý ve insan hakkýndaki söylemleri hakkýnda hristiyanlýðýnyorumlarýna olan ihtiyaç kendisini göstermektedir. Bu-nun da ötesinde müslümanlara kendi hristiyan inancýný datanýtýr þekilde yönelmek ve bunda asla onlarý etkilemek,etki altýna almak çabasý gütmemek hristiyanca iman vetanýklýk görevinin bir parçasý durumundadýr. Bu görevyalnýzca bireyler deðil, her hristiyan cemaati için geçerli-dir. Bu görevin yerine getirilmesinin önþartý, karþýsýnda-kine yanýt ve inancý konusunda hesap verebilmeyi de içe-rir þekilde kendi inancýný iyi bilmek ve konuya hakimiy-et ve ayný zamanda imanýn içeriði için yeni kültürel vedilsel ifade yollarýný aramaya cesarettir.

(286) Bunun için gerekli güç Ýncil’den gelmektedir: Ýn-cil, müslüman komþularla insani görüþme ve biraraya gel-me olanaðýný sunar ve hristiyan-müslüman iliþkilerindekibütün çeliþki ve çatýþmalara raðmen bir insani ve dinselbirliktelik ortamý bulmayý saðlar. Karþýlýklý saygý içeri-sinde çeliþkileri konuþabilmek, gerginliði ortadan kaldýr-mak ve görüþmeyi verimli bir görüþ alýþveriþine dönüþ-

70 bkz. Bölüm II, Baþlýk Cezaevi.

130

Özel yetkinlikkazanýmýnýnönemi

Kendi inancýndasaðlamtemele sahipolmak

Çeliþki vegerilimlerikonuþmaktankaçýnmamak

türmek olanaklýdýr. „Özellikle bu zorluklar, hristiyan ol-sun müslüman olsun, bütün imanlýlarý birbirini daha iyitanýmaya ve birbirine katkýda bulunmaya teþvik etmeli-dir“ (Papa II. Jean Paul: Müslümanlarla görüþmeler, Brük-sel, Mayýs 1985).

Ýþbirliði

(287) Hristiyanlar ve müslümanlar inançlarý gereðinceve bu dünyanýn sorunlarýný çözmek için iþbirliði yapmak-tadýrlar. Ýþbirliði ahlaký þu erdemleri içerir: Saygý, duyar-lýlýk, kültürlerarasý çatýþmalarý aþma çabasý, dayanýþmave insani katýlým.

(288) Saygý, deðiþik iþbirliði alanlarýnda çeþitli þekil-lerde kendini ortaya koyar. Farklý dinlerden evliliklere re-fakat edilmesinde iþbirliði yapan ortaklar özellikle vicdaniseçim özgürlüðüne saygý göstermektedirler. Saygý, anao-kulu, okul ve sosyal, hayýr iþleri alanýnda da ebeveynlerinhaklarý ile dinsel görevler ve törenlere saygý ve duyarlýlýkgösterilmesiyle kendini ifade eder. Ýnanç konularýndakigörüþmelerde, her iki dinin önemli ve belirleyici konula-rýnýn da ifade edilebilmesi karþýlýklý saygýyý gerekli kýlar.Saygý, katlanma açýsýndan, muhatabý farklýlýðýnda ciddi-ye aldýðý için toleranstan daha üstündür. Saygý daima eko-nomik ve sosyal statüden, cinsiyet, dil ve etnik kökendenbaðýmsýzdýr.

(289) Ýnsanlarla birlikte çalýþmak her þekilde duyarlýlýkgerektirir, ancak özellikle müslümanlarýn bakým ya dakorunma durumlarýnda karþýlarýndaki insanýn herhangibir þekilde etkisi altýnda olduklarý sosyal ve hayýr iþleriy-le ilgili mesleklerde bu çok gereklidir. Bu þekilde eðitim-ci ve öðretmenlerin dinsel-kültürel kökenli davranýþ þe-killerinin çeliþtiði gündelik konularda duyarlý bir idare veyönlendirmede bulunmalarý gereklidir. Örneðin cinsiyet-

131

Ýþbirliðiahlaký

ler konusunda geleneksel islami toplum günümüzdeki a-lýþkanlýklarýmýzdan farklý düþünceye sahiptir.

(290) Saygý, aykýrýlýk ve çeliþkilerin görmezden gelin-memesini emreder. Görüþ ve davranýþ biçimi farklýlýklarýortak çözümler konusunda düþünmek ve farklý görüþlerarasýnda mevcut olan gerilime sabýr ve muhatabýna dasaygý ile katlanmaya hazýr olmayý gerektirir.

3.3.3 Katolik anaokullarýnda müslüman çocuklar

(291) Almanya’da 18 yaþýn altýnda yaklaþýk 800.000müslüman çocuk yaþamaktadýr. Çocuklar için hemen he-men hiç bir islami anaokulu bulunmadýðý için birçoðukatolik anaokullarý ve eðitim kurumlarýna gitmektedirler.Müslüman ebeveynler, bir kilise kurumundan dinsel eði-tim konusunda daha büyük özen bekledikleri için çoðun-lukla devletin kurumlarýný deðil de katolik kilisesinin eði-tim kurumlarýný tercih etmektedirler. Bu noktada eðitim-cilerin diðer dinlere karþý açýk ve hoþgörülü bir tutumasahip olmalarýna güvenmektedirler ve çocuklarýnýn din-sel sorumluluklarý ve büyüdükleri ülkenin kültürü ve di-nini tanýmasýna da deðer vermektedirler. Ancak bir çokmüslüman ebeveynler için - örneðin yiyecek kurallarýnadikkat edilmesi ve çocuklarýnýn da islami inançlarýndanbahsedebilmeleri gibi - dinlerine katolik anaokulu ve eði-tim kurumlarýnda saygý gösterilmesi de önem taþýmakta-dýr.

(292) „Katolik anaokulunda dua edilmesi, Tanrý’dan, Ý-sa’dan ve Kitabý Mukaddes’te anýlan diðer kiþiler ve aziz-lerden bahsedilmesi, dinsel ilahi ve þarkýlar söylenmesive kilisenin bayramlarýnýn kutlanmasý, bu anaokulununbir parçasýdýr.“ Katolik anaokul ve yuvalarýnýn federalbirliðinin (KTK - Verband Katholischer Tageseinrich-tungen für Kinder) küçük yaþlarda dinsel eðitim ile ilgili

132

Dinsel eðitimdeözene güven

Merkez ola-rak hristiyanimaný

temel açýklamasý bu sözlerle baþlamaktadýr.71 Bu anlayýþ-la dinsel eðitim, katolik anaokullarýnýn eðitim ve terbiyegörevlerinin temel noktasý olarak çocuklarýn hristiyan i-maný ve kilisenin iman yaþamýný tanýmalarýný saðlamak-tadýr. Katolik anaokullarý dinsel eðitimle çocuklarýn kiþi-lik geliþimini desteklemektedirler.

(293) Katolik anaokullarýndaki dinsel eðitim çocuklarýndeneyimlerini, sorularýný ve görüþlerini gözönünde bu-lundurmaktadýr. Bu deneyimlere baþka dinlere mensupkiþilerle görüþmeler ve tanýþmalar da dahildir. Çocuklarbu insanlarla hem yakýn çevrede hem de okullarýnda kar-þýlaþmaktadýrlar. Bundan dolayý eðitimin günlük süreciiçerisinde diðer dinlerle bir karþýlaþma, ya da diðer dinle-rin tema olarak yeralmasý ortaya çýkar. Dinler dinlerletemas çocuklara kendi dinleri ve kiliseye aidiyetleri hak-kýnda yeni bir anlayýþ da kazandýrmaktadýr. Bu nedenleçocuklara uygun bir dini eðitim programý kendi dini vemezhebi hakkýnda sorulara da yer ayýrmalý ve katolik ço-cuklarý imanlarýný tanýyýp benimsemeye yönlendirmeli-dir.

(294) Eðer günümüzde müslüman ebeveynlerin beklen-tilerini ve deðiþik dinlerden çocuklarýn eðitimini uygunbir þekilde yerine getirebilmek istiyorlarsa eðitmenlerinimanda ve kilisede saðlam bir temele sahip olmalarý büyüköneme sahiptir. Kendi dinsel kimlikleri ne kadar berrakise, baþka dinlere karþý da o kadar açýk ve toleranslý ola-bilirler, görüþme ve birliktelikleri organize ve bunlaraeþlik edebilirler ve eðitimsel iþlerini de o derece þeffafkýlabilirler: Müslüman ebeveynlere - genelde anaokulu

71 Lebensräume erschließen. Überlegungen zur religiösen Erziehungim Elementarbereich. Eine Handreichung zur grundlegenden Orien-tierung. Redaktion: Matthias Hugoth. Freiburg: Verband KatholischerTageseinrichtungen für Kinder (KTK) - Bundesverband 1996.

133

Baþka dinlerdeninsanlarlagörüþme

gruplarýnýn tüm ebeveynlerinin katýldýðý toplantýlarda vegerekirse özel görüþmelerde - hristiyan aðýrlýklý dinseleðitim çalýþmasýnýn temel içerik ve amaçlarý, çocuklarýnbu eðitimde ne tür deneyimler edinecekleri, neler öðrene-cekleri ve diðer dinler hakkýnda nasýl bilgi sahibi olacak-larý konusunda aydýnlatýlýrlar. Bunun ötesinde anaokulu-nun günlük akýþý içinde dinlerarasý temasýn nasýl biçim-lendirileceði ve her bireyin kendi dinine karþý saygý vetutumunun nasýl olacaðý açýklanýr. Bu, bir hristiyan eði-limli ve bir müslüman eðilimli dinsel eðitimin hem ortakyönlerinin hem de farklýlýklarýnýn konu olarak ele almasý-ný da içerir.

3.3.4 Özel katolik okullarý

(295) Özel katolik okullarý Almanya Federal Cumhu-riyetinin kamuya açýk okul sisteminde özel bir yere sahip-tir. Þu sýralarda 1.137 katolik okulunda yaklaþýk 370.000kadar öðrenci öðrenim görmektedir. Bu ise Almanya’dakitoplam öðrenci sayýsýnýn % 3’üne tekabül etmektedir.

(296) Özel katolik vakýf okullarý devletçe tanýnmýþ o-kullar olarak kamuya açýk okullardan istenen bütün þart-larý yerine getirmektedirler. Özel katolik okullarý olarakeðitimsel çalýþmalarýnda, eðitim ve okul yaþamýna dinselboyutu da içeren ve katolik kilisesinin öðretisine göre i-man ve kültür ile iman ve eðitimsel alanda yaþamýn birsentezini amaçlayan bir konsepti temel almaktadýrlar.Katolik okullarýnýn eðitim programlarýnda hristiyanlýk dý-þýndaki dinlerin de yoðun bir þekilde iþlenmesi bu geniþkonsepte uygun düþmektedir. Bu noktada ayný zamandaAlmanya’daki müslümanlarýn sayýsýnýn artmasýndandolayý da islamiyete daha fazla yer verilmektedir ki, bu dakonunun daha derinlemesine incelenmesinde kendisinigöstermektedir. Bu hem özellikle - diðer dünya dinleri ile

134

Hristiyanlýkdýþý dinleriyoðun þekil-de inceleme

beraber - islamiyetin de iþlenmesinin zorunlu olduðukatolik din derslerinde,72 hem de toplum bilimlerini konualan diðer derslerde gerçekleþmektedir. Örneðin daha sýkgerçekleþtirilen cami ziyaretlerinde görüldüðü gibi okuldýþýndaki öðrenim yerleri de bu açýdan gitgide daha fazlaönem kazanmaktadýr. Katolik okullarý kendi kurumlarýnaya da kiliselere davetlerle hristiyanlar ve müslümanlar a-rasýnda gerekli olan görüþmeler ve beraberlikler konu-sunda katký saðlamaktadýrlar.

(297) Katolik okullarýnýn dinsel aðýrlýklý olmalarý vegeniþ bir dünya görüþüne sahip olmalarý nedeniyle bazýmüslüman ebeveynler çocuklarýnýn bu okullara kabul e-dilmelerini dilemektedirler. Kilise vakýflarýnýn ise gerekligörüldüðü durumlarda müslüman öðrencileri de kabul et-meye temel olarak hazýr oluþlarý buna uygun düþmektedir.

(298) Bu durum ise, müslüman çocuklar ve gençlerinbaþvurularý sýrasýnda özel bir görüþmeyi ve konunun dik-katle incelenmesini gerekli kýlmaktadýr. Ebeveynler vekendisi için baþvuruda bulunulan çocuk vakfýn bir temsil-cisi ile görüþme sýrasýnda katolik bir okulun yapýsý, amacýve bu amacýn uygulamaya geçiriliþi konusunda bilgilen-dirilirler ve çocuklarýnýn eðitim alacaðý okulun temel kon-septini kabul ettiklerini ifade ederler. Bu þartlar altýndamüslüman çocuklarýn okula kabulü dinsel ve kültürel bir-liktelikler için özel ve çok uygun bir fýrsat sunabilir vehristiyanlar ve müslümanlar arasýnda anlayýþa ve toplu-mumuza uyum saðlamalarýna bir katkýda bulunabilir.

(299) Katolik okullarýnýn islamiyetle bir temas düzey-leri daha vardýr, o da öðrenci ve öðretmenlerinin çoðun-luðu müslümanlardan oluþan islam ülkelerindeki katolikokullarý ile kurduklarý iliþkilerdir. Bu sayede uluslararasý

72 bkz. Baþlýk 3.3.5.

135

Müslümanöðrencilerinkabulü içinönþartlar

Yurtdýþýnda-ki okullarlailiþkiler

kardeþ okullar gibi, proje çalýþmalarý ve öðretmen ve öð-renci takasý gibi, günümüzde uluslararasý kuruluþlarca ça-ba gösterilen program ve projelere katýlmak konusundaavantajlý durumdadýrlar.

(300) Özel katolik vakýf okullarý islamiyetle böylesi ge-niþ kapsamlý temaslarý sayesinde öðretmen ve öðrencile-rini yurtiçi ve yurtdýþýnda islamiyetle beraberlik ve iþbir-liði konusunda yetkin kýlmaktadýrlar. Bu sayede kültürlerve dinlerarasý diyaloða ve Almanya’da yaþayan müslü-manlarýn entegrasyonuna vazgeçilmez bir katkýda bulun-maktadýrlar.

3.3.5 Katolik din dersinin konusu olarak islamiyet

(301) Çoðu öðrenciler bugün çevrelerinde islamiyetlekarþýlaþmaktadýrlar. Buna karþýn islamiyet birçok çocukve genç için hala yabancý bir din olarak kalmaktadýr. Buyabancýlýk bazen ilgi bazen de olumsuz tepki doðurmak-tadýr. Okulun görevi öðrencileri dinsel çoðulculuk ve çe-þitlilik konusunda bilgilendirmek, onlara ortak yanlarý vefarklýlýklarý açýklamak ve onlarý dinsel ve ahlaki konular-da kendi konumlarýný geliþtirmeye yetkin kýlmaktýr. Bunoktada din dersi önemli bir katký saðlamaktadýr.

(302) Katolik din dersi, temel eðitimi „iletiþim yetkin-liði ve kendi kültür çevresinden de öte dayanýþmacý birkatýlým“ olarak gören bir eðitim kavramýnca yönlendiril-mektedir.73 Diðer dinler ve dünya görüþlerinin - özellikleislamiyetin - iþlenmesi bu dersin temel bir parçasýdýr. Busayede katolik din dersi hristiyanlarýn ve müslümanlarýnokulda ve toplumumuzda hoþgörülü ve anlayýþlý bir bir-likteliðine etkin ve yapýcý katký saðlamaktadýr.

73 Die bildende Kraft des Religionsunterrichts. Zur Konfessionalität deskatholischen Religionsunterrichts (Die deutschen Bischöfe Nr. 56), Ya-yýnl.: Sekretariat der Deutschen Bischofskonferenz, Bonn 1996, S. 44.

136

Dinsel çoðulluðutanýtmak

(303) Ýlkokuldaki din dersinde çocuklara islamiyetinbayramlarý ve dinsel uygulamalarý tanýtýlýr. Bu bilgileronlarýn müslüman öðrencilerin dinsel kökenli davranýþ vetutumlarýný daha iyi anlamalarýna ve onlara karþý anlayýþ-lý davranmalarýna yardým eder.

(304) Ortaokul 1. sýnýfta islamiyet, diðer dünya dinleriile birlikte dersin mecburi konularý arasýnda yeralýr. Ýçerikolarak islamiyetin temel iman öðretileri, dinsel temel ö-devler ve temel hukuk öðretileri ile islam tarihinden te-mel bilgiler sunulur. Bu noktada müslümanlarýn dinleriniiçinde bulacaklarý þekilde islamýn saðlam bir sunumunabüyük önem verilir. Bu sýnýf düzeyinde islamiyetin ders-lerde iþlenmesinin amacý hem bilgi sunmak, hem de kato-lik öðrencilerde müslümanlara yönelik hoþgörü ve anla-yýþýn geliþmesine yardýmcý olmaktýr. Konu ile ilgili bilgi-nin yanýsýra, önyargýlarý algýlama ve inceleme yoluyla so-nuçta davranýþ deðiþikliklerine yolaçan duygusal impuls-lar da ortaya çýkmaktadýr. „Ýslam“ konulu derse - mümkünolduðu yerlerde - müslüman öðrencilerinde davet edilme-leri, bir caminin ziyaret edilmesi ve dinleri hakkýnda bilgiverebilecek düzeyde olan yetiþkin müslümanlarla görüþ-meler de dahildir. Siyasette ve kamuoyunda yeralan „Fa-natizm“ ve „Ýslamcýlýk“ gibi terimler nedeniyle din dersiçocuklarýn islamiyetin dinsel öðretisi ve ahlaki deðerleriile siyasete malzeme yapýlmasý arasýnda ayrým yapmayýöðrenmelerine büyük katký saðlamaktadýr.

(305) Lise düzeyinde islamiyet konusunun iþlenmesi enbaþta teolojik açýdandýr. Öðrenciler müslümanlarla dinselve ahlaki sorunlar konusunda anlamlý ve doygun bir di-yalog sürdürebilmeye yetkin kýlýnmalýdýrlar. Bunun ön-þartý ise kendi konumu hakkýnda saðlam bilgi ve katolikkilisesine diri bir aidiyet, diðer din hakkýnda bilgi sahibiolunmasý, dinsel ve ahlaki sorunlarý karþý tarafýn açýsýn-

137

Din dersininberaberliðekatkýsý

Ýslam konusununiþleniþininamaçlarý

Deðiþiksýnýflarda

dan da görebilmek ve kendi konumunu dayanaklarýylaifade edebilmeye yetkinliktir.74 Ortak noktalar ve çeliþkilinoktalar - örneðin islamýn mesih öðretisi konusundakisorularý - bu nedenle katolik iman öðretisinin sunumunadahil edilirler. Uygun olan yöneltimi kilisenin açýklama-larý saðlamaktadýr.75

(306) Meslek okullarýnda da islamiyet konusunun iþ-lenmesi zorunlu ders konularýndandýr. „Toplumumuzdagenç insanlar yanyana çalýþmak zorunda olduklarý diðerdinlerin mensuplarýyla bir araya gelmektedirler. Gençleriböylesi durumlara hazýrlamak meslek okulunun eðitimgörevleri arasýndadýr. Diðer inançlarý büyük saygý ile in-celemek, kendi inancýnýn da daha iyi anlaþýlmasýný ve de-rinleþmesini saðlamaktadýr.“76 Bu þekilde meslek okulla-rýndaki katolik din dersi hristiyanlar ve müslümanlarýniþyerlerinde karþýlýklý anlayýþ ve iþbirliklerini destekle-mektedir.

3.3.6 Diyaloðun konularý: Deðerler diyaloðu

(307) Hristiyanlar ve müslümanlar arasýndaki geçen on-yýllarýn ortak çalýþmalarýnýn bilançosu, teoloji düzeyinde-ki diyaloðun kelimenin dar anlamý ile çok zor olduðunugöstermektedir. Dürüstlük, her iki taraftan da, þaþmadankarþýlýklý saygý ve karþýsýndaki için daha iyi bir anlayýþ

74 bkz. Grundlagenplan für den katholischen Religionsunterricht in derSekundarstufe II / gymnasiale Oberstufe, Yayýnlayan: Sekretariat derDeutschen Bischofskonferenz, Bonn 2003, Kap. 4.

75 bkz. II. Vatikan Konsili’nin Nostra Aetate bildirisinin yanýnda, önce-likle: Päpstlicher Rat für den interreligiösen Dialog / Kongregation fürdie Evangelisierung der Völker, Dialog und Verkündigung (Verlaut-barungen des Apostolischen Stuhls 102), Yayýnlayan: Sekretariat derDeutschen Bischofskonferenz, Bonn 1991.

76 Grundlagenplan für den katholischen Religionsunterricht an Berufs-schulen, Yayýnlayan: Sekretariat der Deutschen Bischofskonferenz,Bonn 2002, S. 37.

138

geliþtirme hedefine yönelik durumda iken kendi dinselgeleneðine tamamen sadýk olmayý talep etmektedir.

(308) Ancak deðerler ve deðer yargýlarý düzeyinde hris-tiyanlar ve müslümanlar inançlarýndan dolayý kendileriniortaklaþa tanýklýk ve dayanýþmacý ve iþbirliði içinde hiz-metle sorumlu olarak görebilirler. Tanrý’nýn bir armaðanýolarak gördükleri insan onuru, bu onurun bütün içeriðiniberaberce savunmaya yöneltir ve bundan doðan deðeryargýlarýný hukuki metinlere ve ahlaki kurallara dönüþtür-meye teþvik eder. Bu konu hristiyanlar ve müslümanlarýnbütün görüþmelerinde hemen her zaman merkezi önemesahiptir.

(309) Müslümanlarla birlikte olarak da gerçekleþtiril-mesi gereken deðerlerin bir adý vardýr: Ýnsan haklarý. Bukavramýn müslümanlar arasýnda da gitgide önemli ve mer-kezi bir konuma kavuþmaya baþladýðýný tespit etmek se-vindiricidir. Bu durum, - en azýndan günümüze dek - insanhaklarý konusundaki deðiþik islami açýklamalarýn, kulla-nýlan terimlere, 1948 tarihli Birleþmiþ Milletler’in ÝnsanHaklarý Evrensel Beyannamesi ya da Ýkinci Vatikan Kon-sili’nin Din ve Vicdan Özgürlüðü hakkýndaki bildirisinin(Dignitatis Humanae) metnindekinden farklý bir anlamyüklemeleri gerçeðine raðmen geçerlidir.

(310) Deðiþik islami insan haklarý açýklamalarýnýn an-lamlarý nasýl olursa olsun ve sürekli olarak þeriata gönder-me yapýlmasýna karþýn, bu açýklamalarda sözkonusu ola-nýn önemli deðer yargýlarý olduðunu kabul etmek gerekir.Ýkinci Vatikan Konsili de hristiyanlarý ve müslümanlarý„geçmiþi unutup birbirini anlamak için çaba göstermeyeve tüm insanlar adýna sosyal adaleti, ahlaki deðerleri, ba-rýþý, özgürlüðü korumak ve özendirmek için iþbirliði yap-maya“ (Nostra Aetate 3) çaðýrdýðýnda da bu deðerleri vur-gulamaktadýr. Bunun yanýnda „Günümüz Kilisesi hak-

139

Ýnsanýndeðeri

Ýnsan haklarý

kýnda Tinsel Yasa“ da (Gaudium et Spes) bütün iyi niyetliinsanlarýn iþbirliðinin gerekli olduðu alanlarý bir „tablo“þeklinde ortaya koymaktadýr. Hristiyanlar ve müslüman-lar, yahudiler ve bütün iyi niyetli insanlarla birlikte „in-sanlara daha iyi hizmet“ aracýlýðýyla „dünyayý mükem-melleþtirmeye“ çaðrýlýdýrlar. Diyalog ve iþbirliðinde bunuyerel, bölgesel ve uluslararasý alanda ilerletmek, geliþtir-mek sözkonusudur: Gerçekten çoðulcu toplumlarýn oluþ-turulmasý; azýnlýklarýn ve çocuklarýn haklarýnýn korunma-sý; ailelerin desteklenmesi; kadýn haklarý ve demokratik,sosyal toplum yapýsý için gayretler; sosyal adalet ve barýþkültürünün gerçekleþtirilmesi için gösterilen tüm çabalar.Þüphe yok ki, bunlarýn büyük çoðunluðu henüz gerçekleþ-tirilememiþtir. Genel anlamda, dinsel toplumun sýnýrlarýötesinde dayanýþmacý bir düþünce ve eylem birliði henüzgerçekleþememiþtir. Ancak deðiþmeyen þudur: hristiyanlarve müslümanlarýn „yaþam diyaloðu“ bunlarý talep etmek-te ve kaçýnýlmaz þekilde ortak inisiyatifler oluþturmayave mültecilere, toplum tarafýndan dýþlanmýþlara, bedenselözürlüler ve hastalara okul, hastane, cezaevi vb. yerlerdeetkin iþbirliði yoluyla fedakarca hizmet etmekte yarýþma-ya teþvik etmektedir. Bu birlikte düþünmeye ve eðitim,yaþamýn korunmasý ve hatta bioetik konularýna dek birçokkonuda inisiyatifler oluþturmaya yöneltmektedir.

(311) Tek Tanrý inancýna sahip olan herkes için insanyaþamý en baþýndan en son anýna dek kutsaldýr: islamiyetde hristiyanlýk gibi kürtajý, kýsýrlaþtýrmayý ve ötenaziyireddetmektedir. Aralarýnda doðum kontrolü ve aile plan-lamasý konularýnda görüþ farklýlýklarý olsa da her iki dinde sorumlu ana-babalýðý savunmaktadýrlar. Bu baðlamdaaile hukuku konusunda deðiþik islam ülkelerindeki geliþi-mi incelemek yararlý olur. Þüphesiz ki, görüþmeler, kül-türlerin karþý karþýya gelmesi, dünya çapýnda insani iliþ-kiler hristiyanlar ve müslümanlarýn birbirlerine yaþanan

140

Ýnsan yaþamýnýndeðeri

deðerler konusunda ilk bakýþtakinden daha yakýn olduk-larýný keþfetmelerini saðlamaktadýr.

3.4 Hristiyan ve müslümanlarýn laik devlette ortak yaþamlarý

(312) Almanya’da bir hristiyan ve bir müslüman bira-raya geldikleri zaman - kendileri bunun bilincinde olsalarda olmasalar da - her iki inancýn yanýsýra üçüncü bir öðe,yani dine karþý tarafsýz hukuk devleti ya da baþka bir þe-kilde ifade edilmek istenirse laik yapýlý toplum da bu gö-rüþme sýrasýnda mevcut durumdadýr ve görüþmeyi etkile-mektedir. Almanya bir yandan bir müslümanýn yüzyýllarboyunca en fazla dostluða baðlý olarak bir konuk olabile-ceði yahudi kökenleriyle birlikte hristiyanlýðýn etkisindekibatýnýn bir parçasý durumundayken, diðer yandan günü-müzdeki devlet ve toplum düzeni müslümanýn haklarýnýnhristiyanlardan daha az olmamasýný saðlar, öyle ki müslü-manlar ve hristiyanlar özgürce ve eþit haklara sahip mu-hataplar olarak biraraya gelebilirler. Baþka bir ifadeyle,insanýn statüsünü dinsel aidiyeti deðil, laik temele dayalýhukuk düzeni belirlemektedir. Bu, ilke olarak farklý dinle-re mensup vatandaþlarýn hukuki eþitliðini saðlayan hukukdüzeninin laikliðidir - Ortaçað’da hristiyan ülkelerde yay-gýn ordo ve yine günümüze dek yahudi ve hristiyanlarýnislam ülkelerinde „zimmi“ olarak hukuken daha düþükdurumda bulunmalarýndan farklý olarak.

(313) Modern batýlý anayasal düzen ve anayasanýn inançözgürlüðü hakkýndaki temel deðer yargýlarý, hristiyan dü-þüncesine de tamamen uygundur. Katolik Kilisesi, ÝkinciVatikan Konsili’nde inanç özgürlüðünü, insan onurunadayalý temel bir hak olarak görmüþtür. Bu nedenle hris-tiyanlarýn müslümanlarla görüþmelerinde, islam ülkele-rindeki hristiyanlarýn da müslümanlarýn bizim ülkemizde

141

Laik devletteeþit haklarasahip yurttaþlarolarak hristiyanlarve müslü-manlar

Hristiyanlariçin islamülkelerinde,müslüman-lar içinAlmanya’dainanç özgürlüðü

yararlandýklarý kadar inanç özgürlüðüne sahip olmalarýdüþüncesini ortaya koymalarý hem doðal ve hem de gerek-lidir. Diðer yandan dünyanýn diðer taraflarýndaki inanç öz-gürlüðü kýsýtlamalarýný örnek göstererek Almanya’dakimüslümanlarýn inançlarýný yaþama haklarýna kýsýtlama ge-tirmek hem anayasal düzenimize hem de inanç özgürlüðühakkýndaki hristiyan düþüncesine aykýrý olurdu.

(314) Ýnanç özgürlüðü temel hakký çoðulcu Alman top-lumunda gitgide dinsel farklýlýklar ve dinsizlik aðýrlýklýbir yapý içerisinde yer almaktadýr. Ýnsanlarýn inanç özgür-lükleri arasýndaki sýnýrýn nasýl çizileceði konusunda toplu-mun bir uzlaþmaya varmasý gereklidir. Hristiyanlar vemüslümanlarýn bu konuda da görüþ alýþveriþinde bulun-malarý gereklidir. Bu noktada hristiyanlarla müslümanlararalarýnda bir çok farklýlýklar, ancak inançsýzlarla kýyas-landýðýnda aralarýnda bir çok ortak yanlar da bulmaktadýr-lar. Bu þekilde kendi aralarýnda ve toplumun üyeleri olarakbütün sýnýrlar ötesinde barýþçý ortak yaþam konusunda an-laþmaya olan ilgileri artmaktadýr.

(315) Deðer yargýlarýna dayalý ancak dinsel açýdan ta-rafsýz olan anayasal düzen, tarihi açýdan, sonucunda dev-letin dinsel inançlarý devlet zoruyla kabul ettirmekten vaz-geçmeyi öðrenerek gerçek konusundaki tekelciliði býrak-týðý din savaþlarý deneyimi üzerinde kuruludur. Ancak odönemde birbirine karþý olan taraflar hristiyan mezheple-riydi. Bu nedenle laik düzen uzun süre „hristiyan karak-terliyidi“ ve günümüze dek de hristiyan geleneðinden et-kilenimler taþýmaktadýr. Ýslamla iliþkili olarak biz hristi-yanlarýn barýþ içinde birarada yaþamamýzý güvence altýnaalan laik düzenin müslümanlarca bir ölçüde „hristiyan ka-rakterli“ olarak görüldüðünü, bir ölçüde de hristiyanlýðý-ný yitirmiþ ve tanrýsýzlýk olarak deðerlendirildiðini gör-memiz gerekir.

142

(316) Almanya’daki müslümanlar islam hukukundankaynaklanan dinsel taleplerin ancak laik temelli hukukdevleti çerçevesinde gerçekleþtirilebileceðini ve böyleceuygun dini haklara dönüþtürülebileceðini öðrendiler. Buþekilde örneðin Almanya Müslümanlarý Merkez Konse-yi’nin Þubat 2002’de anayasayý þeriata aykýrý olmayanyerel hukuk düzeni olarak tanýmasý önemli bir ilerlemeoluþturmaktadýr. Müslümanlar inanç özgürlüðünü baz ala-rak hukuki yollardan þeriata dayalý talepler için davalaraçtýklarý zaman, islamiyetin o ana dek kendisine yabancýolan hukuk düzenine uyumu için katkýda bulunmaktadýr-lar. Ancak bazý gayrýmüslimler anayasanýn tanýnmasýnýnsürekli olarak þeriata dayandýrýlmasýnýn sonucunda müs-lümanlarýn yasal dinsel haklar yerine anayasanýn deðiþti-rilmesi için gayret edeceklerinden korkmaktadýrlar.

(317) Bu baðlamda hristiyanlara düþen görev devlet vetoplum içindeki etkinliklerinde ve ayný þekilde müslüman-larla görüþmelerinde buna gayret etmeleri ve laikliðin din-sizlik olmadýðýný daha iyi açýklamalarýdýr. Anayasanýn ön-sözünde Tanrý’ya gönderme yapýlmasý hakkýnda süreklitekrarlanan tartýþmalar da hristiyanlara bu açýdan bir fýr-sat sunmaktadýr. Bu açýdan net bir pozisyona sahip olma-nýn ne kadar önemli olduðuna örneðin Almanya Müslü-manlarý Merkez Konseyi’nin 1998 yýlýndaki Federal Par-lamento seçimleri sýrasýnda müslümanlarý oylarýný anaya-sanýn önsözündeki Tanrý’ya iliþkin ifadenin korunmasýn-dan yana olan politikacýlara vermeye çaðrýsý örnek teþkiletmektedir.

(318) Anayasa, hristiyanlarýn, müslümanlarýn, baþka i-nanç mensuplarýnýn ve inançsýzlarýn inanç özgürlüðünehukuki temel olarak din barýþýný saðlayýcý ve koruyucufonksiyonunu ancak hukuki geçerliliði kendiliðinden ge-nel kabul görürse yerine getirebilir. Bu nedenle müslü-

143

Laik devlettemüslüman-larýn dinselhaklarýnýnalgýlanýþý

Laiklik dinsizlikdemek deðildir

Devletin laikliði:Müs-lümanlariçinde inançözgürlüðü-nün temeli

manlarýn da laikliði hem kendi inanç özgürlüklerinin hemde farklý dinlerin eþit haklarda ortak yaþamý için temelolarak kabul etmeleri önemlidir. Deðer yargýlarýna dayalý,ancak dinler karþýsýnda tarafsýz olan hukuk devletindehristiyanlar gibi müslümanlarýn da kendi kimliklerini hemvatandaþlik hem de din mensubu kategorisinde belirle-yebilecekleri öngörülmektedir.

(319) Bu açýdan hristiyanlýk son iki yüzyýlda laikleþ-menin zor ve sýkýntýlý sürecini yaþamýþtýr. Günümüz içinÝsa’nýn þu sözü çok yararlýdýr: „Sezarýn hakkýný Sezara,Tanrý’nýn hakkýný Tanrý’ya verin.“ Biz hristiyanlar için Ý-sa, dinin yönetim düzeni olamayacaðýný en üstün örnekolarak yaþamýþtýr. Çoðu müslümanýn siyasi düþüncesi isehala çoðunlukla din, devlet ve hukukun sýký bir birlikteli-ðinin etkisi altýndadýr. Hristiyanlar, Kilise’nin siyasi gö-revlerden kurtarýlmasý nedeniyle biraz sancýlý ancak artýkkabul görmüþ olan laikleþme deneyimleri nedeni ile müs-lümanlarýn laik devlette farklýlýk içinde birarada yaþamakiçin uygun çerçeveyi bulmalarýna yardýmcý olabilirler mi?

144

Bölüm II

Detaylý Konular

Huzurevi

(320) 20. yüzyýlýn 60’lý yýllarýndan itibaren Almanya’ya gelen çoðun-luðu Türk müslüman göçmen iþçilerin ilk neslinin üyelerinin çoðu ar-týk emeklilik çaðýndadýrlar. Ýçlerinden çoðu baþlangýçtaki planlarýnýnyerine artýk tamamen burada kalmaya karar vermiþlerdir, çünkü çocuk-larý ya da torunlarý artýk Almanya’da ya mesleki açýdan kalýcýdýrlar yada eðitim görmektedirler ve bu nedenle geleceklerini artýk memleket-lerinde deðil, burada görmektedirler. Ancak bu göçmenlerin hepsi dehala saðlýklý bir eþe ya da çocuklara sahip deðildir. Bunun yanýnda çe-kirdek aile yapýsý ve mesleki nedenlerle devingenlik göçmen müslü-manlar arasýnda da yaygýnlaþmaktadýr, öyle ki yetiþkin çocuklarýn ebe-veynlerinden çok uzaklarda yaþamalarý gitgide daha sýk görülmektedir.Bu nedenle Almanya’da yaþlý ve bakýma muhtaç hale gelen müslümanerkek ve kadýnlarýn hepsinin de beraber yaþayacaklarý ve kendisine ba-kabilecek yakýnlarý olmayabilmektedir. Özel müslüman huzurevlerininkurulmasý çabalarý daha baþlangýç safhasýndadýr. Tüm bu koþullar ne-deniyle kiliseler tarafýndan yürütülen huzurevleri ve bakýmevlerindeartýk arasýra müslüman sakinlere de rastlanmaktadýr.

(321) Ýçlerinden çoðu memleketlerinde öylesi sosyal þartlar içindeyetiþmiþlerdir ki, bir insanýn yaþamýnýn son dönemini yakýnlarýnýn ara-sýnda deðil de böylesi bir kurumda geçirmesi onlar için hiç düþünüle-meyecek ve günümüze dek hala çok istisnai bir durumdur. Bu neden-le böylesi bir konumda kaldýklarýnda daha çok yalnýzlýðýn sorunlarýy-la mücadele etmek zorundadýrlar. Bu sorunlar, dil sýkýntýsý, alýþýlmadýkyemekler, Alman sakinlerin yabancý gelen sofra ve davranýþ adaplarýve huzurevi ya da bakýmevi sakinleri arasýndaki gelenek ve yaþam tarz-larýnýn farklýlýðýný iyice belirginleþtiren diðer faktörler nedeniyle dahada aðýrlaþacaktýr. Daha da acý gelen deneyim ise, yaþlýlara Alman-ya’da, müslüman ülkelerinde hala doðal olan bir þekilde saygý ve itibar

145

gösterilmediðini farketmeleridir; o zaman yalnýzlýðýn yanýna kendisininhakir görülüp deðer verilmediði duygusu da eklenmektedir.

(322) Bu þartlar altýnda yaþlý müslümanlara da kendilerine sevgi do-lu bir þekilde bakýldýðý ve kendilerini evlerinde hissedebilecekleri duy-gusunu kazandýrmak huzurevleri ve bakýmevlerinin idarecileri ve per-soneli için özel bir görev oluþturmaktadýr. Bu nedenle personel toplan-týlarý ya da hizmet içi seminerlerde böylesi sakinlerin durumlarýnýn zor-luðu ve özel ihtiyaçlarýnýn gözönünde bulundurulmasýnýn gerekliliðikonusunda personelin dikkatinin çekilmesi tavsiye olunur. Bunun içindiðerleriyle birlikte þu noktalar önemlidir:

(323) Hastanelerde olduðu gibi huzurevleri ve bakýmevlerinde demüslümanlara islami yiyecek kurallarýna uyabilmeleri, ibadetlerini ye-rine getirebilmeleri ve istenirse bir imamýn ya da yerel cami cemaatin-den bir temsilcinin desteði saðlanabilmelidir. Bu konuda daha detaylýbilgiler „Hastane“ baþlýðý altýnda yeralmaktadýr.

(324) Hastane baþlýðý altýnda yeralan açýklamalar dýþýnda burada özelolarak huzurevleri ve bakýmevleri ile ilgili bazý tavsiyeler eklemek ge-rekir: Temel olarak müslümanlara, istiyorlarsa huzurevlerinde de gün-lük beþ vakit namazlarýný kýlabilme olanaðý saðlanmalýdýr. Buna dikkatederek öðle ve akþam yemeklerinin saatlerinin düzenlenmesi ya da na-maz kýlabilmek için gerekli serbestliðin saðlanmasý gerekir.

(325) Güçsüz olan yaþlýlarýn, zayýflarýn, sakatlarýn ve hastalarýn isla-miyette Ramazan ayýnda oruç tutma mecburiyeti yoktur, evet hattaoruç tutmamalýdýrlar, bunun yerine daha çok olanaklarý ölçüsünde biryoksulu doyurmak ya da sadaka vermek gibi bir hayýr iþlemeleri gere-kir. Normalde çok yaþlý insanlar artýk oruç tutmazlar ve bunun yerineböylesi bir yöntemi seçerler. Ancak kendilerini Ramazan ayýnda bütünay boyunca ya da bu ayýn bir bölümünde oruç77 tutabilecek kadar iyihissederlerse, ve zorunlu bir týbbi engel yoksa, kendilerine bu konudakolaylýk saðlanmalýdýr. Bu örneðin þöyle olabilir: öðle yemeði bir ta-

77 bkz. Bölüm I, Baþlýk 2.1.4 ve Bölüm II, Baþlýk: Ýslami bayramlar.

146

bakta çorba tasý ve tatlý da dahil olmak üzere uygun bir kapakla buz-dolabýnda saklanabilir, öyle ki, güneþ battýðý zaman kendileri ya dapersonelden biri yemeði çýkarýp sýcak yenmesi gerekenleri bir mikro-dalga fýrýnda ýsýtabilir ya da - örneðin Ramazan yaz aylarýna denk gelirve iftar vakti normal akþam yemeði saatinden daha da geç olursa -soðuk bir akþam yemeði paketlenmiþ olarak hazýrlanabilir ki, iftar saa-tinde kendileri yemeði alýp yiyebilsinler.

(326) Müslüman sakinlerin de bulunduðu huzurevleri ve bakýmevle-rinin idarecileri her yýl farklý tarihlere denk gelen müslümanlarýn enbüyük iki bayramýnýn (bkz. „Ýslami bayramlar“) her yýl tam tarihiniöðrenmeli ve diðer sakinlerin de yanýnda onlarýn bayramlarýný kutla-malýdýrlar. Ayrýca diðer personeli de müslüman sakinlerin bu günlerdetebrik edilmekten memnun olacaklarý konusunda bilgilendirmelidirler.Tatlý kurabiyeler ya da bu bayramlarda müslümanlarýn birbirlerine gö-türmeye alýþýk olduklarý gibi, bir Türk dükkanýndan bir kutu helvayý yada baklavayý takdim etmek de sevindirecektir. Ýslami takvimin bu anabayramlarýnýn görmezden gelinmediðini ya da unutulmadýðýný, aksineinsani bir katýlýmla eþlik edildiðini gösterecek olan böylesi küçük þey-ler müslüman sakinlerin kabul gördüklerini hissetmelerine ve kendi-lerini daha iyi hissetmelerine katký saðlayabilir. Bayramlarýn tam ta-rihleri konusunda episkoposluklarýn islamiyet konusundaki görevlileriya da yerel bir caminin cemaati bilgi verebilir.

(327) Müslümanlarýn çok güçlü olan utanma duygusu nedeniyle vü-cut bakýmý, giyinip soyunmak ya da tuvalet ihtiyacý ile tüm týbbi ve ba-kýmla ilgili konularda, hele de bu edep yerlerini içeriyorsa, olanaklarelverdiðince ayný cinsiyetten bir personelce gerçekleþtirilmelidir. Yanimüslüman erkeklere, erkek hastabakýcý ve doktorlar, müslüman kadýn-lara da kadýn hastabakýcý ve kadýn doktorlar meþgul olmalýdýr. Perso-nel sýkýntýsý nedeniyle bu olanaksýz ise, o zaman olabildiðince nazik vehassasiyetle davranýlmalýdýr. Müslüman erkek ve kadýnlarýn kendi gö-rüþlerince dinen emredildiðini kabul ettikleri giyim ve baþörtüleri gibieski alýþkanlýklarýný kabullenmek gerekir. Alýþkanlýklarýný deðiþtirtme-ye çalýþmaktan ya da bu konuda eleþtirilerde bulunmaktan kaçýnýlma-

147

lýdýr; böylesi denemeler farklý inanç sahiplerine gösterilmesi gerekensaygý ile baðdaþtýrýlamaz.

(328) Huzurevi ya da bakýmevi, saðlýðý nispeten iyi olan sakinler içinterapi amaçlý, kültürel ya da eðlendirici türde etkinlikler düzenliyorsa,etkinliðin programýna Alman kökenli olmayan yaþlý müslüman sakin-ler de gözönünde bulundurularak dil gerektirmeyen türden (örneðin bir-likte çörek piþirmek, eliþi, Ksilofon, Üçgen veya Tamburin gibi basitenstrümanlarla müzik yapmak gibi) bölümler konulmasý da yararlý olur,öyle ki dil ve kültür sýnýrlarý olmaksýzýn katýlým ve topluluk deneyimimümkün olabilsin.

(329) „Hastane“ baþlýðý altýnda katolik hastane din görevlilerinin müs-lüman hastalarýn görüþme istekleri olmasý konusunda açýklanan þey,ayný þekilde huzurevlerinin din görevlileri için de geçerlidir. Ölüm dö-þeðinde bulunanlara eþlik edilmesi ve müslümanlarýn ölümü sýrasýndagözönünde bulundurulmasý gereken en önemli konular da ayný baþlýkaltýnda iþlenmiþtir. „Ýslamda ölüm“ konusu hakkýnda bu kitabýn 1. bölü-münde 2.1.8 baþlýðý baþka bilgiler de sunmaktadýr.

Sünnet

Erkeklerde sünnet

(330) Erkek müslümanlar çocuk yaþtayken sünnet edilirler. Bu iþle-min zamaný bölgeden bölgeye doðumdan hemen birkaç gün sonrasý ileyaklaþýk 13 yaþ arasýnda deðiþmektedir. Ortadoðu’nun arap müslümanülkeleri ile Türkiye ve Ýran’da geleneksel olarak sünnet yaþý beþ ile yediarasýnda deðiþmektedir. Ancak günümüzde þehirli aileler arasýnda kü-çük çocuðun korku ve acýsýný en aza indirmek maksadý ile sünneti do-ðumdan hemen sonra hastanede yaptýrma eðilimi artýþ göstermektedir.

(331) Erkek çocuklarýnýn sünnet edilmesi geleneði islamiyet önceside Arabistan’da yaygýn bir uygulamaydý. Kuran’da sünnetten bahse-dilmemektedir. Ancak peygamber Muhammed’in deðiþik hadisleri vekendi þahsi örneði müslümanlarca takip edilmesi gereken bir sünnet

148

olarak görülmesine temel olarak gösterilir. Sünnetli olmak müslümanerkeklerce islam dinine aidiyetin vazgeçilmez iþareti olarak görülür.Bu nedenle islama geçenlerde yetiþkin yaþta da olsa sünnet uygulanýr.Sünnet eðer çocuk beþ ila yedi ya da daha ileri yaþtayken yapýlýrsa, buayný zamanda onun artýk ilk çocukluk devrini býrakýp yavaþ yavaþ er-kek olmaya baþlamasýnýn töreni gibi algýlanýr.

(332) Eskiden sünnetler genellikle hamam da iþleten berberler tara-fýndan yapýlýrdý. Günümüzde islam ülkelerinde bu uygulama eðer birdoktor yapmýyorsa, genellikle ulusal saðlýk kuruluþundan bir personeltarafýndan yerine getirilmektedir. Sünnet günü, bir düðün töreni olarakkutlanýr. Çocuða özel olarak bu gün için hazýrlanan sünnet kýyafeti giy-dirilir. Eski alýþkanlýklara uygun þekilde bir at üzerinde - günümüzdeartýk çoðunlukla bir otomobilde - caddeleri gezerler. Türkiye’nin çoðuyerinde hala süren kirve geleneðine göre, ailenin özel bir yakýnlýk kur-mak istediði kirve sünnet sýrasýnda çocuðu kucaðýnda tutar. Sünnetinardýndan çocuk yataðýna getirilir ve tatlýlar ve hediyelerle çektiði acýhafifletilir, teselli edilir. Aile, olanaklarý ölçüsünde davetli bir çok ak-raba ve tanýdýklarla büyük bir sünnet düðünü kutlar. Zengin ailelerin,yoksul ailelerin çocuklarýný da kendi çocuklarýyla beraber sünnet ettir-meleri ve ardýndan birlikte sünnet düðünü kutlamalarý eskiden berivarolan bir gelenekti. Sünnet törenlerindeki gelenekler islam ülkele-rinde geleneksel düðünlerle çok benzerlikler içerir, örneðin Türkçe’desünnet töreni de „düðün“ kelimesi ile anýlýr. Bunlar da sünnetin evlilikgibi yaþamýn önemli dönüm noktalarýndan biri olarak algýlandýðýný gös-termektedir.

Kadýnlarýn sünnet edilmesi

(333) Özellikle Afrika’da ve Ortadoðu’da müslümanlarýn büyük ço-ðunluðu ya da nüfusun önemli bir bölümünü oluþturduðu bazý ülkeler-de kadýnlar da „sünnet“ edilmektedir. Ancak burada sözkonusu olan,erkeklerde sünnet denilen cerrahi uygulamadan çok daha aðýr bir uy-gulamadýr: Yalnýzca dýþderinin bir parçasý kesilmekle kalmayýp, herülkenin kendi geleneklerine göre ya klitorisin bir parçasý, ya klitorisintamamý ya da - „firavun sünnetinde“ olduðu gibi - bunlarýn ötesinde

149

kadýn cinsiyet organýnýn baþka parçalarý da kesilmektedir ki, bu yön-temlerden ikinci ve üçüncüsü birinci yöntemden daha sýk uygulanmak-tadýr. Burada sözkonusu olan, açýkça ifade edilmesi gereken cinsiyetyönünden tam bir sakat býrakmadýr. Dünya Saðlýk Teþkilatý’nýn (WHO)tahminlerine göre bu cerrahi müdaheleye maruz kalmýþ kadýnlarýn sayý-sý 135 milyon kadardýr ve bu sayý hergün 6.000 civarýnda artmaktadýr.Güvenilir tahminlere göre Somali’de kadýnlarýn hemen hemen % 100’ü,Mýsýr’da % 90’dan daha fazlasý, Sudan, Etiyopya, Eritre ve Mali’de %90’ý, Kenya, Ortaafrika Cumhuriyeti, Nijerya ve Liberya’da % 50 ka-darý „sünnetlidir“. Kadýnlarýn cinsi yönden sakat býrakýlmasý anlamýnagelen bu uygulama Arap yarýmadasýnýn güneyi ve doðusunda da yay-gýndýr ve nispeten daha az zarar veren birinci yöntemin uygulanmasýþeklinde de olsa Malezya ve Endonezya müslümanlarý arasýnda da uy-gulanmaktadýr. Mevcut gözlemlere göre bu uygulamalar adý geçen ül-kelerden Kuzey Amerika ve Avrupa’ya göç etmiþ aileler tarafýndan dasürdürülmektedir. Bu aileler sünnetin yapýlmasý için kýzlarýný kýsa süreiçin kendi memleketlerine göndermektedirler. Büyük ihtimalle Alman-ya’da da bu þekilde „sünnet“ edilmiþ ya da bu tehlike altýnda bulunançok sayýda kýz çocuklarý vardýr. Almanya’da bu sünnet uygulamasý res-men yasak ve cezaya tabidir ve uygulamanýn Almanya’da yapýlma ola-sýlýðý düþüktür. Bunun ne kadar uygulandýðýnýn yetkili kurumlarca tama-men tespiti, „sünnet edilen“ kýzlarýn utanmalarý ve ailenin baskýsý nede-niyle mümkün olduðunca gizli tutmalarý nedeniyle olanaksýz gibidir. Bu-na raðmen Almanya’da da savcýlýklarýn doktorlar hakkýnda cinsel açýdansakat býrakma þüphesi ile takibatta bulunduðu olaylar görülmüþtür.78

(334) Kýz çocuklarý yerel geleneklere göre farklý yaþlarda, daha birkaç günlükten 18. yaþýna kadar olan süreç içinde, ancak daha çok beþila sekiz yaþlarý arasýnda „sünnet“ edilirler. Bu sünneti çoðunlukla

78 Bu konuda: Genitalverstümmelung von Mädchen und Frauen - Eine kirchliche Stel-lungnahme, erarbeitet von einer Arbeitsgruppe des Kirchenamtes der EKD in Verbin-dung mit externen Expertinnen, Yayýnlayan: Kirchenamt der EKD, Hannover 1999, S. 7.55 sayfalýk bu broþür sorunun deðiþik boyutlarý hakkýnda kapsamlý bir bakýþý sunmak-ta, sorunla mücadele etmek için alýnabilecek tedbirleri göstermekte ve maruz kalmýþkadýnlar yararýna olasý bir angajman için tavsiyelerde bulunmaktadýr.

150

„sünnet olmamýþ“ bir kýzý evlenmeye uygun görmeyen - sosyal çevre-nin görüþüne uygun olarak - annelerin inisiyatifi altýnda genel olarakbu sünneti meslek olarak uygulayan yaþlý kadýnlar yaparlar. Sonuçlarýise çok aðýrdýr: Alýþýlmýþ þekilde narkoz kullanýlmaksýzýn, çoðunluklasaðlýksýz koþullar altýnda ve býçak ya da jilet gibi ilkel araçlarla yapý-lan böylesi uygulamalarýn sonucunda her yýl binlerce kýz çocuðu yaþa-mýný yitirmektedir. Bu cerrahi müdahele sonucu sað kalanlarda ise ço-ðunlukla örneðin kronik idrar yollarý ve böbrek iltihaplarý gibi çok aðýrzararlara yolaçmaktadýr. Bu müdahele, hiç hazýrlanmamýþ ve alelaceleyapýlan ve erkek çocuklarýnýn aksine kendileri için ne bir tören ne dehediye olmayan bir çok kýzda ise öylesi travmalara neden olmaktadýrki, sonradan evlendikleri zaman kocalarýyla korkusuzca bir iliþki kura-mayacak hale gelmektedirler. Bu cerrahi müdahale her halükarda ka-dýnlarýn cinsel iliþkiden zevk almalarýný tamamen ya da kýsmen olanak-sýz kýlmaktadýr ki, bu da onlarý ve kocalarýný evlilikte aðýr sýkýntý içinesokabilir.

(335) Kýz çocuklarýn cinsel açýdan sakat býrakýlmalarý (uluslarasý ta-nýmý FGM, „Female Genital Mutilation“ teriminin kýsaltmasý) iþlemin-de sözkonusu olan uygulama insan haklarýna karþý aðýr bir suçtur. Buörneðin WHO, BM Ýnsan Haklarý Komisyonu ve UNICEF’in bildirile-rinde, 1997 yýlýnda Almanya Federal Hükümeti’nin parlamentoda birsoruya79 verdiði karþýlýkta da belirtilmiþtir. Birleþmiþ Milletler özellik-le „BM Kadýnlar Onyýlý“ 1985-1995 programýndan beri kýzlarýn sünnetedilmesine karþý çaba göstermiþ ve 1994 yýlýnda böylesi uygulamalarýyasaklamayý amaçlayan „Kadýnlar ve çocuklarla ilgili zararlý gelenek-sel uygulamalarýn kaldýrýlmasý için eylem planýný“ kabul etmiþtir. Bueylem planý ile uyum içinde çok sayýda ulusal ve uluslararasý hükümet-dýþý örgütler, en baþta kadýn birlikleri ve insan haklarý örgütleri, aydýn-latma, kamusal etkinlikler ve geliþtirme, kalkýndýrma projeleriyle buuygulamanýn sona erdirilmesi için çaba göstermektedirler.80

79 Bundestags-Drucksache 13/8281, Tarih 23.7.1997, S. 2.80 Bu kuruluþlardan birçoðu internette sorunla ilgili çok kapsamlý bilgi ve belgeler sun-

maktadýrlar, örn. http://www.amnesty.de/de/2914/Def.htm, http://www.Terre-des-femmes.de/fgm-start.htm ve http://fgmnetwork.org/.

151

(336) Kýzlarýn sünnet edilmesi geleneðini uygulayan müslümanlarçoðunlukla bunun dinleri tarafýndan emredildiðini iddia etmektedirler.Gayrýmüslümlerin de bunun temelinde islam dininin olduðu düþünce-sine sahip olduðu görülmektedir. Ancak bu yanlýþtýr: Kuran’da bu konuyeralmamaktadýr. Peygamber’e atfedilen bazý aktarýlarda bundan bah-sedilmektedir. Ancak, birincisi, bu aktarýlarýn gerçekliði geleneksel is-lami kriterlere saðlam deðildir, ikincisi bu aktarýlarýn hiçbiri bu sünnetigörev olarak görmemektedir. Hadislerin çoðu yalnýzca bu geleneðe ha-lihazýrda mevcut olduðu yerlerde gözyumulmasýný vurgulamaktadýr vebuna uygun ifadeler de, eðer gerçeklerse, siyasi açýdan yararlý olmalarýnedeniyle Arap yarýmadasýnýn bazý bölgelerinde yeni müslüman olmuþtoplumlara yönelik geçici tavizler olarak yorumlanabilir.

(337) Bu genel durum karþýsýnda tanýnmýþ islam alimleri çok defa a-çýkça bu uygulamaya karþý çýkmýþlardýr. Ancak son zamanlara kadar azsayýda islam aliminin de bu sünneti açýkça dinin talebi gibi ya da kadý-nýn þerefi81 olarak savunduklarý da görülmüþtür. Kýz çocuklarýnýn cinselaçýdan sakat býrakýlmalarýnýn Mýsýr’da 1996 yýlýnda Saðlýk Bakanlý-ðý’nýn kararýyla yasaklanýp cezaya tabi kýlýnmasý üzerine, belli çevre-lerin desteði ile bir kiþi bu yasaðýn emsal teþkil eden bir dava ile mah-keme tarafýndan iptalini saðlamayý baþarmýþtýr. Ancak 1997 yýlý sonla-rýnda Mýsýr’ýn en üst mahkemesi olan Kahire’deki Temyiz Mahkemesibu mahkeme kararýný iptal ederek, þimdiki El-Azhar þeyhi MuhammedSeyyid Tantawi tarafýndan da desteklenen Bakanlýk Kararý’nýn tama-men geçerli kýlýnmasýný saðlamýþtýr.

(338) Kadýnlarý cinsel açýdan sakat býrakan sünnet bütün islam dün-yasýnda uygulanmaz. Özellikle Türkiye gibi önemli islam ülkelerindeasla olaðan görülmemiþtir ve yine Suriye, Ürdün ve Lübnan’da da he-men hemen hiç görülmemektedir; bununla birlikte kimse bu ülkelerdekimüslümanlarýn imanýndan þüphe etmemektedir. Ayrýca yaygýn olduðuülkelerde geleneksel olarak yalnýzca müslümanlar tarafýndan deðil, es-ki hristiyan topluluklarýnca da uygulanmaktadýr. Bu Mýsýr’daki Kýptileriçin de geçerlidir, Eritre’de sayýlarý müslümanlarla hemen hemen ayný

81 bkz. Bölüm I, Baþlýk 2.1.7.

152

olan hristiyanlar ve çoðunluðu hristiyan olan Etiyopya için de geçerli-dir. Etiyopya’da bu sünnet musevi inancýna mensup „Falaþlar“ tarafýn-dan da eskiden uygulanmaktaydý. Bu genel durum da göstermektedir ki,kadýnlarýn sünnet edilmesi özellikle islami bir uygulama olmayýp, ençok yaygýn olduðu ve büyük bir olasýlýkla kökeninin de orasý olduðuAfrika’da islam öncesi dönemden kalma, kültürel bir gelenektir. Büyükolasýlýkla birden fazla kökeni olan bir uygulamadýr. Örneðin hem birgeçiþ süreci töreni gibidir, bir ölçüde de bereket için bir sunu özelliðitaþýmaktadýr. Savunucularýnýn da ifadelerinde devamlý yer alan önemlibir öðe ise, ataerkil toplum erkeklerinin, kadýnlarýn doðasýnda varoldu-ðu varsayýlan ve zayýf olduðu varsayýlan mantýk güçlerinin kontrol e-demediði aþýrý cinsel uyarýlma, zayýflýk ve zevk duyularýnýn, kadýn du-yumsal yetkinliklerinin azaltýlmasý ile kontrol altýna alýnmasý çabasý-dýr. Bu açýdan bakýldýðý zaman kadýnlarýn cinsel açýdan sakatlanmalarýsonuçta kadýnlarý açýkça ayrýma tabi tutan bir düþüncenin dýþavurumudurumundadýr.

(339) Almanya’da doktorlarýn ve diðer týbbi meslek mensuplarýnýnkendilerine bir kýz çocuðunun „sünnet“ edilmesi yolunda bir talep gel-diði zaman, müslümanlarýn dinsel sayýlan bir ihtiyaçlarýna ya da ya-bancý bir kültürün geleneðine yanlýþ anlaþýlan bir hoþgörü sonucu izinverdikleri zaman Alman hukukuna göre cezaya tabi bir insan haklarýsuçu iþlemiþ olacaklarýný bilmeleri gerekir. Böylesi niyetler her hristi-yanýn görevi olan, insan kardeþinin bedensel ve ruhsal saðlýðýný gözet-me ve koruma düþüncesiyle açýkça reddedilmelidir.

Defin

(340) Almanya’daki müslümanlarýn tahminen % 90-95 kadarý vefateden yakýnlarýný defnetmek üzere memleketlerine nakletmektedirler.Büyük islami kuruluþlarýn bazýlarý bu hizmeti Almanya’nýn her yerin-den nispeten ucuza saðlamaktadýrlar ve hatta bu amaçla özel yardýmsandýklarý tesis etmiþlerdir. Bunun temelinde yatan ise Alman hukukikurallarý ve mezarlýk düzenlerinin çoðunlukla islami ihtiyaçlara tama-men uygun düþmemesidir.

153

(341) Almanya’da defnedilmiþ, nispeten az sayýdaki müslümanlarise çoðunlukla mezarlarýnýn yakýnlarýnda olmasýný isteyen ebeveynlerinçocuklarýdýr. Yaþlý müslümanlarýn memleketlerinde defnedilmek istek-lerinde, yaþadýklarý Almanya’nýn kendileri için henüz gerçek bir vatandurumuna gelmediði de kendini göstermektedir.

(342) Almanya’daki islami kuruluþlar özel mezarlýklar ya da en a-zýndan ayrý müslüman mezarlýk bölümleri talep etmekte ve definler ko-nusunda geçerli Alman hükümlerinde tabut zorunluluðu ile mezarlarýnsüre ile sýnýrlý olmasý konularýnda deðiþiklikler yapýlmasýný arzu etmek-tedirler.

Konuyla ilgili islami bilgiler

(343) Yaygýn islami kanýya göre müslümanlar yalnýzca müslümanmezarlýðýnda defnedilebilirler, gayrýmüslimler ise bir müslüman me-zarlýðýnda defnedilemezler. Gayrýmüslim ülkelerde müslümanlar içinözel mezarlýk talebinden istisna ve imtina edilmesi mutaassýp hanbeli-vehhabi mezheplerinin yorumlarýna göre bile mümkündür.82

(344) Ýslami kurallara ve geleneklere83 uygun defin, cenazenin aynýcinsiyetten bir müslüman tarafýndan özenle yýkanmasýný, cenaze na-mazýnýn kýlýnmasýný ve cenazenin mümkünse ölüm gününde defnedil-mesini talep eder. Defin esnasýnda cenaze ketenbezle kefenlenir vemezarda sað tarafýnýn üzerine, yüzü Mekke’ye dönük olacak þekildetopraða verilir.

(345) Cenaze namazý erkeklerin ortak görevidir. Cenaze namazý mu-salla taþý üzerinde duran cenazenin önünde ayakta kýlýnýr. Bu namazýnkýlýnmasý özel bir yer gerektirmez. Kýlýnacaðý yer olarak Hanefiler veMalikiler açýkta bir yeri öngörürken, buna karþýn Hanbeliler camininiçinde kýlmaktadýrlar. Eðer namaz definin zaman açýsýndan çok yakýnolmasý nedeniyle mezarlýkta kýlýnmak zorundaysa, temel olarak bu damümkündür.

82 bkz. Bund der islamischen Welt (Yay.): Bestattungsregeln im Islam. Mekka, S. 27.83 bkz. daha geniþ açýklamalý olarak yuk. Baþlýk 2.1.8.

154

(346) Ýslamiyette yaygýn olan ölüm gününde defin çoðu islam ülke-sinde hakim olan iklim koþullarýna dayanmaktadýr. Bunu mecbur kýlanbir emir bulunmamaktadýr. Sözkonusu olan cenazenin en yakýn zamaniçinde defnedilmesidir.

(347) Ýslamda cenazeler normalde tabutsuz defnedilirler. Müslüman-lar arasýnda yaygýn olan bir kanýya göre bunun temelinde zorlayýcý birhüküm yatmaktadýr. Almanya Müslümanlarý Merkez Konseyi’nin açýk-lamalarýnda „tabutsuz defin islamiyette izin verilen tek defin þeklidir“denilmektedir. Bu görüþe göre istisnalar yalnýzca belli koþullarda, „ör-neðin salgýn hastalýk, sel veya erozyon tehlikesi durumlarýnda“ müm-kündür.84 Mekke’deki Ýslam Hukuku Akademisi’nin bir bilirkiþi raporuise tabutta defini geçerli görmektedir.85 Almanya Müslümanlarý MerkezKonseyi tarafýndan yürütülen ve bu nedenle onlara ait olduðu kabul e-dilebilecek olan bir internet sitesinde cenazenin tabut ile defni „eðerbir ülkenin yetkili makamlarýnca mecbur kýlýnmýþsa“ kabul edilebilir.86

(348) Ýslam geleneðine göre bir mezarýn tek bir defa kullanýlmasý ge-rekir. Hamburg’da kurulu bir dernek „islamiyetin cenazelerinin ebediistirahatini kelimesi kelimesine anladýðýný“ ima etmektedir ki, bu neden-le „mezarlýklardaki cenazeler (...) yalnýzca 25 yýl deðil ebediyen“ kalma-lýdýr.87 Bu Türk kökenli müslümanlar arasýnda yaygýn olan görüþe diðermüslümanlar karþý çýkmaktadýrlar.88 Onlarýn görüþüne göre „mevcutcenaze tamamen çürüdükten sonra“ ya da „varsa hala mevcut olan cena-ze kalýntýsý ayný mezarda daha derin bir yere konulduktan sonra“ mezarayeniden bir defin - ancak yeni bir müslüman cenaze ile - mümkündür.89

84 bkz. Almanya Müslümanlarý Merkez Konseyi’nin, NRW eyalet hükümetinin defin ko-nusundaki yasa teklifi hakkýndaki görüþü, 24 Ekim 2002, www.islam.de

85 bkz. Rohe, Matthias: Der Islam. Alltagskonflikte und Lösungen. Herder Spektrum 2001,S. 181

86 bkz. „Häufig gestellte Fragen zu Themen des Islam“, Teil V. Tod im Islam, Frage 3.87 bkz. internette: „Muslime in Deutschland. Wer vertritt sie, welche Sorgen haben sie?

Hamburg islam þurasýnýn örneði, Tarih 7 Kasým 2002, adresi: http://www.konzil.de88 bkz. Islamische Religionsgemeinschaft Hessen: „Keine ewige Ruhefrist“. FB 3/1 Feb-

ruar/März 1999 Bestattungen. http://www.irh-info.de/projekte/bestattung/htm.89 bkz. Merkez Konsey baþkaný Dr. Nadeem Elyas’ýn Kasým 1995’te Köln’de müslüman

mezarlarýnýn yeni definlere hazýrlanmasý planýyla ilgili ayný içerikteki açýklamasý.

155

(349) Cenazelerin yakýlmasý müslümanlarca temelden reddedilir; is-lam inancýnda cenazelerin yakýlmasý ölülerin bedenen diriliþine bir en-gel olarak görülür.

Almanya’daki hukuki durum hakkýnda

(350) Almanya’daki eyalet hukuk kurallarýnýn bir dini cemaatin, me-zarlýk sahibi olabilmesini, kamu tüzel kiþiliðine sahip olmaya baðlý kýl-masýndan dolayý Almanya’daki islami birlikler özel mezarlýklara sahipolamazlar. Bu sebepten dolayý gitgide daha fazla yerleþkeler müslü-manlar için ayrý, onlara ayrýlmýþ mezarlýklar tesis etmektedirler. 1979yýlýndan beri, islami defin kurallarýný mümkün olduðunca saðlayabil-mek için bu konuda ek anlaþmalar da yapýlmaktadýr. Böylesi mezarlýkbölümlerinin mevcut olduðu yerlerde cenazenin yýkanmasý, beyaz ketenbezlerle kefenlenmesi, mezarda ya da yakýnýnda cenaze namazýnýn ký-lýnmasý ve cenazenin Mekke’ye dönük þekilde defni herhangi bir sorunyaratmamaktadýr. Bu durum þu sýralarda Almanya’da yaklaþýk 75 me-zarlýkta geçerlidir.

(351) Bir çok müslüman, Alman mezarlýk hükümlerinin islamiyetteyaygýn olmayan tabutla defni zorunlu kýlmasýný bir sorun olarak gör-mektedir. Tabutla defin mecburiyetinden istisnalar temel olarak ancakyeraltý sularýnýn korunmasý ile ilgili polisiye tedbirlerin bulunmadýðýyerlerde mümkündür. Artýk Hamburg, Bochum, Essen, Krefeld, Aachen,Paderborn, Soltau, Herzogenrath ve Aldenhoven’de tabutsuz defin demümkündür. Nordrhein-Westfalia eyaletinde, tabutun kullanýlmasýnýnzorunlu olup olmadýðýný mezarlýðýn kendi iç tüzüðüne býrakan yeni birdefin yasasý 1 Eylül 2003’te yürürlüðe girmiþtir.

(352) Bununla birlikte Almanya’da hiçbir mezarlýk süre kýsýtlamasýolmayan mezar sunmamaktadýr. Ancak kural olarak sýradan bir mezarya da seçme bir mezar arasýnda seçim yapma olanaðý vardýr ki, seçmemezarýn tercihi durumunda mezarýn kullaným süresinin uzatýlmasý hak-ký da vardýr.

156

Kilise’nin Tutumu

(353) Müslümanlar vefat eden yakýnlarýný defnetmek amacýyla kendimemleketlerine naklettikleri sürece Almanya’da gerçekten yerli ola-mazlar. Bu nedenle Almanya Ruhani Meclisi (Episkoposlar Konferan-sý) bir çok yerleþkenin islami defin kurallarýný olanaklý kýlan, müslü-manlar için ayrý mezarlýklar tesis etme konusundaki artan çabalarýnýtakdirle karþýlamaktadýr. Ayrýca, mümkün olduðu yerlerde mecburi ta-but uygulamasýndan dini sebeplerle müslümanlar için istisnalara izinveren düzenlemeler mezarlýk tüzüðüne eklenmelidir.

Ýslamiyette ve Hristiyanlýkta Ýbadet

Ýmanýn ifadesi olarak müslüman ve hristiyan ibadeti

(354) Ýkinci Vatikan Konsili’nin „Kilise hakkýnda dogmatik yasasýn-da“ þu ifade açýkça yeralýr:

„Esenlik tasarýsý Yaradaný kabul edenleri, öncelikle Ýbrahim’in inancýnýifade eden, bizim gibi tek, baðýþlayýcý, son günde insanlarý yargýlaya-cak Tanrý’ya tapan müslümanlarý da ayný þekilde kapsar.“90

(355) Hristiyanlýk ve islamiyet ayný Tanrý’ya giden iki ayrý yolu or-taya koymaktadýrlar. Bu kendini öncelikle ibadet konusundaki görüþve uygulamalarda gösterir. Her iki tarafta da litürjik, yani törensel iba-det, baþka bir deyiþle formel tapýnýþ, belirgin bir þekilde islamiyetin vehristiyanlýðýn iman görüþünü vurgularlar. Bunun da ötesinde törenselibadet her iki tarafta da cemaat kimliðinin belirgin iþaret ve aracýnýoluþtururlar.

Ýslami ibadet

Törensel (ritüel) ibadet: Namaz

(356) Müslümanlarýn ibadeti en baþta imanlýlarýn günde beþ kez vetamamen belli, detaylarýyla belirtilmiþ hareket ve ifadelerle yerine ge-

90 Vaticanum II, Lumen Gentium, 16. bkz. bu konuda Bölüm I, Baþlýk 3.3.1.

157

tirdikleri törensel ibadet olan namazdýr. „Ýbadet“ kelimesini duyan müs-lümanýn aklýna hemen törensel ibadet olan namaz gelir.91

(357) Müslüman namazla eriþilmez olan Tanrý’ya ve O’nun peygam-ber Muhammed aracýlýðýyla saðladýðý ebedi hak yoluna imanýna tanýk-lýk eder. Bu ibadetle Tanrý’nýn apaçýk bir emrine itaat etmeyi istemek-tedir: „Namazý tam kýlýn, zekatý hakkýyla verin, rüku edenlerle beraberrüku edin“ (Kuran, Bakara 43). Kendisini öncelikle kul olarak, ve busözcüðün her iki anlamýyla da: hizmetkar ve ibadet eden olarak; ayrýcaþahit olarak görür.

(358) Ýslami gelenek, Tanrý’nýn ibadet ve övgüye hakký olduðundanhareketle daima namazýn törensel tam olarak belirlenmiþ kurallý yapý-sýna ve belli bir „sadeliðine“ önem vermiþtir. Ýbadet eden müslümandevamlý olarak belli ibadet hareketlerini tekrarlamakla Tanrý’nýn yarat-týðý insanlarca övülmesi hakkýný devamlý yeniden kabullenmiþ, vurgu-lamýþ olur. Biz hristiyanlarýn „törensel þekilcilik“ olarak görmeye eði-limli olduðumuz þey, burada Tanrý’nýn ibadet ve övgüdeki merkezi ko-numunu olabildiðince açýk bir þekilde vurgulama idealine dönüþmek-tedir. Sonuçta kendini olabildiðince geri çekmeye, küçültmeye çabagösteren imanlýnýn hareketlerinde kendisini öven Yüce Tanrý’nýn ken-disidir.

(359) Bunun da ötesinde namaz kendilerini Tanrý’nýn isteðini yeryü-zünde hakim kýlmak için son peygamber Muhammed’in izinde görevlisayanlarýn topluluðu olan ümmete aidiyetin açýk bir ifadesidir. Her na-maz Tanrý için ve imanlý müslümanlar aracýlýðýyla O’nun hakimiyettalebi için tanýklýk sunmaktadýr. Namaz kýlanýn yönünü ümmetin sem-bolik merkezi Mekke’ye (kýble) doðrultmasý dünyanýn her tarafýndanbütün namaz ve müminleri müslümanlarýn tek ve evrensel birliðineyönlendirmektedir. Bu noktada hristiyanlarýn ve müslümanlarýn tek veayný Tanrýsal gizem konusundaki anlayýþlarýnýn en derin farklýlýklarýn-dan birine deðinmiþ olmaktayýz.

91 bkz. Bölüm I, Baþlýk 2.1.4 (2).

158

(360) Müslümanlarýn namazýn törensel formalite ve deðiþmez sade-liðine biçtikleri anlam, en fazla törensel ve topluca ve en çok da keþiþ-ler tarafýndan yerine getirilen ibadet ya da belli doðu litürjilerinin de-ðiþmez törensellikte uyguladýklarý ibadetin süresi ve yaþama geçirilenTanrý övgüsü ile kýyaslanabilir.

Ýbadetin diðer þekilleri

(361) Ýslamiyet, islamý devamlý yeniden sergileyen ve „temellendi-ren“ namazýn yanýnda baþka ibadet þekillerini de tanýmaktadýr. Buradayalnýzca en önemlileri sýralanacaktýr. Ýlk baþta Kuran’ýn okunmasý veTanrý’nýn sözünün yürekte yerleþip, yaþamda etkin olmasý için ayetle-rinin sessizce düþünülüp medite edilmesidir. Bundan hareketle islamidindarlýk Tanrý’nýn en güzel isimlerinin düþünülmesini geliþtirmiþtir. Buibadet bir tesbih yardýmýyla ya tek baþýna ya da - çoðunlukla tasavvufgruplarýnda olduðu gibi - cemaatle yerine getirilir. Elbette mutaassýpislami çevreler tüm bu dindarlýk þekillerine belli bir kuþku ile bakmak-tadýrlar.

(362) Mekke’ye hac yolculuðunun deðiþik etaplarýna da etkileyiciövgü dualarý ve af dilekleri eþlik ederler. Ayný suretle müslümanýngünlük yaþamý da övgü, bereket, yardým ve af dileklerini ifade edenbirçok ifadelerle doludur. Müslüman, kendi þahsi duasýnda bile genel-likle geleneksel, Kuran’a dayalý ifadeleri kullanýr ve doðaçlama, ser-best dua þekillerine nispeten kuþkuyla yaklaþýr. Buna karþýn Kuranmüslümanlarý þekilcilik konusunda uyarýr ve gerçek dindarlýðýn köke-nine yöneltir:

„Ýyilik, yüzlerinizi doðu ve batý tarafýna çevirmeniz deðildir. Asýl iyi-lik, o kimsenin yaptýðýdýr ki, Allah’a inanýr... (Allah’ýn rýzasýný gözete-rek) yakýnlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmýþlara, dilenenlere vekölelere sevdiði maldan harcar... antlaþma yaptýðý zaman sözlerini ye-rine getirir.... muttakiler ancak onlardýr“.92

92 Kuran, Bakara 177.

159

Hristiyan Ýbadeti

(363) Hristiyanlar için ibadet en baþta Ýsa gibi, Ýsa ile ve Ýsa’da ibadetetmektir. Hristiyan imanýna göre Tanrý kendini Ýsa Mesih’te bambaþkabir þekilde dünyaya açýnlamýþtýr. Çarmýha gerilen ve dirilen Ýsa’da ken-dini dünyaya görünür kýlmýþtýr ve buna raðmen tamamen kavranama-yan, tam gizem olarak kalmýþtýr. Hristiyan imaný dirilmiþ Ýsa aracýlý-ðýyla Tanrý’yý, Kutsal Ruh aracýlýðýyla bütün dünyada mevcut, etkin vedünyayla dayanýþma içinde görür. Tüm hristiyan ibadeti bu çifte boyutuyansýtýr. Ýsa’nýn ibadet hakkýndaki öðretisi ve bundan da öte, O’nunsürekli Baba’ya yönelik ve Baba’dan yaþantýsý, Baba’sý Tanrý ile yaþa-dýðý birlik; tüm bunlar hristiyanlarýn ibadeti için örnek bir model teþ-kil eder. Her hristiyanda ibadet eden ve onu tamamen lütfu ile ÜçlübirTanrý’nýn yaþamýna katýlmaya yetkin kýlan gerçekte dirilmiþ Ýsa Me-sih’in ruhudur (bkz. Ýncil, Romalýlara Mektup 8,26).

(364) Hristiyan kendini Kilise’de Ýsa’nýn ibadeti ile birleþtirir. Bu enmükemmel þekilde, hristiyan ibadetinin kendisi olan Efkaristiya ayi-ninde gerçekleþir: „Bunu beni anmak için yapýnýz“ (Ýncil, Luka 22,19).Efkaristiya ayini önce beraberce Tanrý’nýn sözünü dinlemek ve ardýn-dan da Babasý Tanrý’ya, kardeþleri olan insanlýða sadýk sevgisinden do-layý kendini feda etmiþ olan Ýsa Mesih’in kurbanýna sakramental (kut-sal gizem) katýlýmdýr. Sonuç olarak Efkaristiya tüm hristiyanca yaþa-mýn ortak sofrasý ve gizemli kaynaðýdýr.

(365) Hristiyan, bahsedilmiþ olan kilisenin saatlik yani günün bellizamanlarýnda edilen ibadetlerinde yýl boyunca Tanrý’nýn insanlýðýn ta-rihine harika katýlýmýný tekrar yaþayabilir. Bu sürekli ibadet ayný za-manda tapýnýþ, övgü ve þükran sunumu, ve yine þefaat ve af dileðidir.Bu ibadetlerin bazýlarý yüzyýllarca eski törenler þeklindeyken, diðerleriyeni ve þartlara uygun tarzlara olanak saðlayan çok çeþitli þekillere sa-hiptir. Ancak hristiyan ibadetinde Kitabý Mukaddes’te yer alanTanrý’nýn vahyi devamlý olarak özel bir yere sahiptir. Ýmanlý, „lectiodivina“, yani kutsal kitabýn metinlerinin sessizlik içinde meditasyonuyöntemiyle Tanrý sözü ile devamlý diri bir iliþki içinde kalýr.

160

(366) Hristiyan duasý, en azýndan katolikler ve ortodokslarda, sýk sýkþefaat dualarýna da dönüþür. Bu noktada azizlerin de bizler için Tan-rý’nýn önünde þefaatçiler olduklarý düþüncesinden yola çýkýlmaktadýr.Ancak dua, elbette ibadete tek layýk olan Tanrý’ya yönelik olarak kal-maktadýr. Nasýl ki resmi ibadet kilisenin bütün yaþamýný kutsallaþtýr-mak ve Ýsa Mesih’te Tanrý’ya yöneltmek istiyorsa, bu þekilde hristi-yanlarýn yaþamý da bireysel ya da topluca belli þekillere baðlanmadanþahsen O’na yönelim ile Babamýz Tanrý’nýn önüne getirilmelidir. Bu-nunla kestedilen örneðin sabah ve akþam dualarý, yemeklerden önce yada günün önemli anlarýnda edilen dualardýr.

(367) Hristiyan duasýný „edinilmiþ, tecessüm etmiþ“ oluþu ve KutsalRuh’ta bireyin mizacýna ve kültüre uygun þekilde sayýsýz sözler, iþaret-ler, semboller ve hareketlerle ifade etmek özgürlüðünü saðlamasý ka-rakterize eder. Ancak hristiyan ibadeti müslüman ibadetinin temel gö-rünüþü ile örtüþür: Efkaristiya ayininin resmi bir duasýnýn þöyle vurgu-ladýðý bir bilinç üzerine kurulu olarak þükran, tapýnýþ ve övgü: „(Baba-mýz) Senin bizim övgülerimize ihtiyacýn yoktur... ancak bu bize bere-ket ve kurtuluþ kazandýrýr“.

Beraberce Ýbadet?

(368) Ruhsal uygulamalar açýsýndan da ancak kýyaslanabilecek þey-lerin kýyaslanmasý gerekir: Müslümanlarýn namazý ile hristiyanlarýn tö-rensel ibadeti (Efkaristiya ve günün yedi saatinde ibadet), islami dua-larla hristiyan dualarý. Litürjik ibadet düzeyinde resmi ve cemaat ka-rakteri, ibadet tutumlarý, melodik açýdan uygulanýþlarý ve günlük ya dahaftalýk tekrarlanýþlarý kýyaslanabilir. Ýslami dualara hristiyan dua pra-tiðindeki yakarý ve þahsi dualar denk düþmektedir, islami zikre (Tan-rý’yý düþünme) ise kontemplasyon (düþünerek dua etme) þekilleri.

(369) Her iki dinin ibadet þekilleri, yani örneðin islamiyetteki namazile hristiyanlýktaki vaftiz ya da efkaristiya töreni arasýndaki, yukarýdaaçýklanmýþ olan þekil ve içerik açýsýndan büyük farklýlýklar, diðer dinicemaatin ibadetine her türlü aktif katýlýmý olanaksýz kýlmaktadýr. Nasýlki bir müslüman için efkaristiya ayinine aktif olarak katýlmak ne kadar

161

anlamsýz olacaksa, bir hristiyan için de müslümanlarýn namaz saflarý-nýn içinde yer almak o kadar anlamsýz olacaktýr. Her iki durumda da bukendi inancýndan vazgeçip diðer inancý kabul etmek ve ibadetine ka-týlýnýlan cemaatin inancýný üstlenmek ve o cemaatin üyesi olmak anla-mýna gelirdi. Çünkü bu ibadet eylemleri ve törenler her bir cemaatinkendine özgü inancýna tanýklýk ve „temel“ teþkil ederler.

Katolikler ve müslümanlar arasýndaki evlilikler

(370) Artan sayýda müslümanlarýn Almanya’da yaþamasýnýn bir so-nucu olarak farklý dinlerden evliliklerin sayýsý da artmaktadýr. Bu nok-tada, Alman vatandaþlýðýna geçiþlerin sürekli olarak artýþý da farklý ülkevatandaþlýðýnýn evliliði engelleyen bir faktör olarak ortadan kalkmasýnaneden olmaktadýr. Bu süreçte müslüman kadýnlarýn gayrýmüslim erkek-lerle evliliklerinin sayýsý da artýþ göstermektedir. Göçün ve Alman-ya’da hristiyan ve müslümanlarýn sürekli olarak birarada yaþamalarýnýnbu uzun süreci içerisinde hristiyanlar ile müslümanlar arasýndaki evli-liklerin daha fazla sorun ve sýkýntýlara maruz kaldýðý ve boþanmaylasonuçlanma oranýnýn daha yüksek olduðu belirginleþmiþtir. Bu, evliçiftin iki ayrý ülke vatandaþý olmasý durumunda ise daha da yüksektir.Farklý uluslardan evliliklerin toplamdaki payý 1950’deki % 3,6 oranýn-dan 1997 yýlýnda % 12,7 oranýna yükselmiþtir. Bu evliliklerde koca o-larak en fazla Türk, Fas ve Cezayir - ve ayný zamanda islam dininemensup - vatandaþlarý yer almaktaydýlar.93

(371) Evlilik, aile ve miras hukuku geleneksel islami görüþe görevahyedilmiþ hukukun (þeriat) günümüze kadar hemen bütün islami ül-kelerde önemli oranda geçerliliðini koruyan çekirdek kýsmýný oluþtur-maktadýr. Bu nedenle hristiyan-müslüman evliliklerinde hukuki açýdanevliliðin Alman hukukuna mý yoksa müslüman eþin memleketinin hu-kukuna göre mi gerçekleþeceði büyük önem taþýmaktadýr. Yalnýzca,Almanya’daki müslümanlarýn büyük çoðunluðunun da memleketi olanTürkiye üstelik daha 1926 yýlýnda þeriatýn açýk hükümlerini ÝsviçreMedeni Kanunu temelinde laik bir aile hukuku ile deðiþtirmiþtir. Bu

93 bkz. Rohe, Matthias: Der Islam. Alltagskonflikte und Lösungen, Freiburg 2001, S. 103.

162

nedenle Türk vatandaþlarý gözönüne alýndýðýnda, hristiyan-müslümanevliliklerinde ortaya çýkabilecek sorunlar hukuksal alanda artýk yoktur.Buna raðmen diðer islam ülkelerinde olduðu gibi Türkiye’de de cinsi-yetler arasý iliþkiler ve aile yapýsýnýn Tanrý’nýn isteðine göre düzenle-niþi konusundaki düþünceler þeriatýn yüzyýllar süren geçerliliðinden öy-lesine derin etkilenmiþtir ki, islam hukukunun ilkeleri orada da sosyaldeðer yargýlarý ve davranýþlarda büyük oranda hala etkindir.

Ýslam hukuku açýsýndan müslüman-hristiyan evlilikleri ve ailenin özellikleri

(372) Ýslam hukuku bir müslüman erkeðin bir hristiyan kadýnla ev-lenmesine izin vermektedir, ancak müslüman bir kadýnýn bir hristiyanerkekle evlenmesini yasaklamaktadýr. Bu kural, islamiyetin Tanrý’nýngözünde son ve geçerli din olarak evlilikte ve ailede hakim olmasý ge-rektiði ve görüþ farklýlýklarý durumunda kocaya baðlayýcý son söz hak-kýnýn düþmesi öngörüsüne dayanmaktadýr. Geleneksel islami görüþegöre, evlilik içi otorite konusundaki þartlardan dolayý ailede kabul edi-lemez bir þekilde hristiyan öðeye aðýrlýk vereceði için müslüman birkadýn için hristiyan bir koca kabul edilmemektedir. Bu nedenle laikTürk aile hukuku böylesi evliliklere izin vermesine raðmen müslümanbir kadýn ile hristiyan bir erkek arasýndaki evliliklere genel olarak Türk-ler arasýnda bile tersi yöndeki evliliklere göre daha fazla karþý çýkýl-maktadýr.

(373) Ýslami düþünceye göre müslüman bir adamýn ve hristiyan birkadýnýn çocuklarý doðuþtan müslümandýr ve onlarý müslüman olarakyetiþtirmek zorunluluðu vardýr. Öncelikle müslüman kocaya düþen bugörev, katolik kadýnýn çocuklarýný kendi dini inancýnda yetiþtirme gö-revi ile objektif olarak baðdaþtýrýlamaz ve böylesi bir beraberlik içinaðýr sorunlar doðurmaktadýr. Memleketleri laik bir hukukla müslüman-hristiyan evliliðinden doðan çocuklarýn hristiyanca yetiþtirilmelerineizin veren Türk kökenli müslüman erkekler bile doðal bir þekilde hris-tiyan karýlarýnýn kendilerine doðurduklarý çocuklarýn müslüman olarakyetiþtirileceklerini varsaymaktadýrlar. Bu nedenle bir müslümanla ya-

163

pýlmasý planlanan evliliklerde, sözkonusu olan bir Türk dahi olsa, ortakçocuklarýn dini ve dinsel eðitimleri konusunun evlilikten önce müm-kün olduðu kadar baðlayýcý bir þekilde kararlaþtýrýlmasý tavsiye olunur.

(374) Bir hristiyan-müslüman evliliði öncesinde þu konularýn da ay-dýnlatýlmasý gerekir: Müslüman kocanýn eþi olan hristiyan kadýn evli-likten sonra kendi dini cemaatinin ayinlerine katýlabilir mi ya da o ce-maatle iliþkisini sürdürebilir mi? Evde kendisi için hristiyan sembol-leri ve kitaplarýna sahip olmasýna izin verilmesi gerekli mi? Yiyecek veiçecek konusunda islami kurallarýn dýþýna çýkabilir mi? Örneðin reglya da doðum sonrasýnda islami kurallara özgü kadýnýn temizliði kural-larýna uymak zorunda mý? Bunlar ve benzeri sorular tarih boyunca de-ðiþik islami mezheplerin temsilcileri tarafýndan çok farklý þekillerdeyanýtlanmýþlardýr. Bir müslümanla evlenmeyi planlayan hristiyan kadýnevlilik öncesinde müstakbel eþinin bu konulardaki düþüncelerini müm-kün olduðu kadar öðrenmeli ve onunla kendisine hristiyanlýðýný layýkolduðu þekilde yaþamaya ve kendi onuruna uygun þekilde davranma-sýna izin veren usuller konusunda anlaþmaya çalýþmalýdýr.

(375) Bir müslüman erkekle evlenmeyi planlayan hristiyan bir kadý-nýn islam hukukuna göre hristiyan kadýnlarýn müslüman kocalarýnýnmirasçýsý olamayacaklarýný bilmesi önemlidir. Ayrýca islam hukukununkocaya, bir hristiyanla evli dahi olsa bir eþ daha alma hakkýný tanýyorolmasý duruma göre bazen daha önemli bir sorun olarak ortaya çýkabi-lir.94

Müslüman-hristiyan evliliðinin sosyal ve kültürel þartlarý

(376) Bir müslümanla evlenmeyi düþünen hristiyan kadýnýn, nikahtansonra eþiyle Almanya’da kalmaya devam edip etmeyeceklerinin evli-liklerinin geliþimi ve kendi þahsi ilerleme fýrsatlarý ile ayný zamandakendi dinini yaþamaya devam edip etmemesi açýsýndan büyük bir farkyaratacaðýný baþtan bilmesi gerekir. Kocasý ile birlikte onun islam aðýr-lýklý memleketine yerleþtiði zaman, kocasý kendisine ne kadar serbest-

94 bkz. Bölüm I, Baþlýk 3.2.5.

164

lik tanýsa bile sosyal çevreden ve en baþta da kocasýnýn ailesindenuyum göstermesi - ve duruma göre islama geçmesi - için yaþamlarýnýAlmanya’da sürdürmelerine kýyasla daha büyük bir baský altýnda kala-caðýný bilmesi gerekir. Bu, - Türkiye’nin þehirleri hariç - çekirdek aileyapýsýnýn islam dünyasýnýn büyük çoðunluðunda yaygýn olmamasý vebüyük aile ya da akrabalarýn, aþiretlerin beraberliðinin yaþam þekli o-larak normal olmasý nedeniyle daha fazla geçerlidir. Böylesi þartlaraltýnda kocanýn yakýn akrabalarý da büyük bir olasýlýkla kendilerini hris-tiyan kadýnýn sosyal kontrolü için görevli sayacaklardýr ve hristiyan ka-dýn daha baþýndan itibaren kendi inancýna aykýrý düþecek olan, eþininve onun ailesinin dinsel ve kültürel kaynaklý beklentilerine karþý çýk-makta Almanya’da yaþamaya devam etmelerine kýyasla daha büyükzorluk çekecektir. Bu nedenle gelecekte ailenin nerede yaþayacaðýkonusu evlenmeden önce dikkatle düþünülmeli ve mümkünse kadýnýnsürekli olarak dayanýlmaz ölçüde uyum baskýsý altýnda olmayacaðý biraile yaþamýna kavuþacaðý þekilde kararlaþtýrýlmalýdýr. Bu soru ve dahaötesi bir soru, yani müslüman bir eþle evliliði göze alýp alamayacaðý-nýn doðru þekilde yanýtlanabilmesi için önþart, evlenmeyi düþündüðükiþinin ailesini ve memleketini önceden ziyaret etmesi ve onlarýn ya-þam þartlarý ile deðer yargýlarý hakkýnda kendisini bilgilendirmesidir.

Ýslami Evlilik

(377) Ýslami nikah þekli eþlerin iki tanýk huzurunda kuracaklarý özelbir sözleþmedir. Bunun önþartý her iki eþin de bedensel ve ruhsal açý-dan saðlýklý olmalarýdýr. Bazý islam aðýrlýklý ülkelerde yasa koyucularartýk evlilik için belli bir asgari yaþ sýnýrý koymaktadýrlar, ki bu aksitakdirde geleneksel olarak erkek çocuklarýnda 12 ve kýzlarda 9 ile 12yaþlarý arasýnda deðiþmektedir. Ýslamiyet de hristiyanlýk gibi evlilikiçin bazý engelleri tanýmaktadýr (kan akrabalýðý, yakýn akrabalýk, „sütakrabalýðý“). Dinlerin farklýlýðý, müslüman erkeðin ehli kitap mensubukadýnlarla evliliði dýþýnda baþka istisnalara izin vermemektedir.

(378) Nikah sýrasýnda ne bir imamýn etkin olmasý ne de özel bir dinitören þart deðildir. Bununla birlikte evlenme için ayný hristiyan çiftlerinkilisede evlenmeleri gibi, gelinlik ve damatlýkla camiye gitmek olduk-

165

ça yaygýnlaþmaya baþlamýþtýr; böylesi bir durumda huzurunda bu söz-leþmenin baðýtlandýðý imam da çoðunlukla bir vaaz vermektedir.

Erkek ve kadýnýn evlilik ve ailedeki hak ve görevleri

(379) Erkek ve kadýnýn Kuran ve hadise dayalý þeriat hükümleri vegeleneksel islami anlayýþa göre farklý farklý görevleri ve sorumlulukalanlarý vardýr. Günümüze dek erkeðe en baþta ailenin geçimini saðla-ma ve aileyi dýþarýya karþý temsil görevi verilirken, kadýna da evin ida-resi ve çocuklarýn gündelik eðitimi düþmektedir. Bu noktada her ikieþin hak ve ödevleri þeriata göre eþit olmayan bir þekilde bölüþtürül-müþtür ve her durumda kadýnýn aleyhine bir durumda deðildir: Bunagöre erkek karýsýnýn ve çocuklarýnýn geçimini tek baþýna saðlamak zo-rundadýr. Bu, karýsý daha fazla servete ya da sürekli gelire sahip olsabile geçerlidir. Erkeðin karýsýna evlenmenin gerçekleþmesi ile borçluolduðu mihr direk olarak kadýnýn mülkiyetine ve kullanýmýna aittir veevlilikteki mal varlýðý ayný zamanda mal paylaþýmý olduðu için kadýnýnmihri ailenin ihtiyaçlarý için kullanmasý gerekmez.

(380) Diðer açýlardan ise kadýnýn evlilik içindeki hukuki durumu er-keðin durumuna göre oldukça zayýftýr. Kuran Nisa suresi 34. ayet açýk-ça þunu söylemektedir: „Allahýn insanlardan bir kýsmýný diðerlerine üs-tün kýlmasý sebebiyle ve mallarýndan harcama yaptýklarý için erkeklerkadýnlarýn yöneticisidir..“ Burada kastedilen þey büyük olasýlýkla nika-hýn ertesi günü verilen mihrdir. Kadýn erkeðe itaat etmekle yükümlü-dür; yukarýda adý geçen Kuran ayetinin devamý erkeðe, eðer bu itaat-ten emin deðilse, þiddete baþvurmaya kadar ulaþan terbiye yöntemlerinikullanma hakký vermektedir. Ayette þöyle geçmektedir: „Baþkaldýrma-sýndan endiþe ettiðiniz kadýnlara öðüt verin, onlarý yataklarýnda yalnýzbýrakýn ve (bunlarla yola gelmezlerse) dövün.“ Bu metnin, þiddete baþ-vuran kocalar tarafýndan yaptýklarýna dinsel temel olarak kullanýlabile-ceði tehlikesini taþýmasýna raðmen, müslümanlarýn evliliklerindeki du-rum, hristiyanlarýn evliliklerinde de olduðu gibi yalnýzca tek bir ayetebaðlý deðildir. Böylesi dayak ve þiddetin oluþmasý durumunu belirle-yen öncelikle þeriatýn Kuran’a baðlantýlý þekilde erkeðe verdiði gele-

166

neksel terbiye hakký deðil, tersine eþlerin belli bir uygar ve uyumlu iliþ-kiye sahip olup olamadýklarýdýr.

(381) Ýslam hukukuna göre erkek karýsýnýn yaþayacaðý ve kalacaðýyeri belirleme hakkýna sahiptir. Günümüz þartlarýnda ise bunun anlamý,erkeðin karýsýna evin dýþýnda çalýþmayý yasaklayabileceði ve onu kendiAvrupa’daki memleketi içinde seyahat etmekten alýkoyabileceðidir.Erkeðin, karýsýnýn en yakýn akrabalarýyla iliþkisini dahi yasaklayýp ya-saklayamayacaðý konusu deðiþik islam mezheplerince farklý þekillerdeyanýtlanmýþtýr.

Ýslam hukukunda boþanma

(382) Bir hadise göre erkeðin karýsýný boþamasý, Tanrýsal yasanýn i-zin verdiði þeyler arasýnda en iðrenç olanýdýr. Buna raðmen gelenekselislam hukuku boþanmayý erkekler için çok kolay kýlmýþtýr: Buna göreerkek karýsýna boþanma ile ilgili bir cümleyi üç kez söylediði zamanevlilik bitmiþ sayýlýr. Bunun için ne sebep açýklamaya ne de þahitlerinbulunmasýna gerek yoktur. Erkeðin bu cümleyi her seferinde birkaçhafta aralýk ile kadýnýn üç ayrý regl dönemleri arasýnda söylemesi gere-kir, öyle ki evlilik yalnýzca ani bir kararla veya basit bir kavga anýndakolayca bitmiþ olmasýn ve eþlerin bunun üzerinde düþünmeye ve - ör-neðin aileden her iki tarafýn da güvendiði kiþilerin aracýlýk etmeleri ile -barýþma yollarýný aramaya fýrsatlarý olabilsin. Bununla birlikte yaygýnsünni hukuku eðer erkek bu kurallara uymaz ve boþanma ile ilgili cüm-leyi ayný anda üç kez arka arkaya söylerse evliliði bitmiþ olarak kabuletmektedir. Þeriatýn aile hukuku ile ilgili bölümünün hala geçerli oldu-ðu islam dünyasýndaki bazý ülkelerin kanun koyucularý, boþanmalarýnböylesi kolaylýðýný, bir boþanma davasýný gerekli kýlmakla, barýþmak i-çin bir kez daha çaba gösterilmesini þart koþmakla ya da kadýna þeri-atta öngörülenden daha fazla tazminat ödenmesi yöntemini yürürlüðekoymakla zorlaþtýrmaya çalýþmýþlardýr. Buna raðmen kadýnlar bu bo-þanma þeklinin günümüzde de geçerli olduðu her yerde - yani Türkiyedýþýndaki bütün islam ülkelerinde - hala kocalarýna göre sosyal açýdançok daha güvensiz bir konumdadýrlar.

167

(383) Erkeðin evliliði bitirme hakkýna karþýn, kadýn tarafýnýn bunun-la kýyaslanabilecek bir inisiyatifi yoktur. Mezheplerin çoðunun gele-neksel normlarýna göre kadýn yalnýzca sýnýrlý durumlarda, örneðin ikti-darsýzlýk, belli bedensel hastalýklar, uyurgezerlik, uzun süreli evden u-zak olma ya da erkeðin nafakayý vermemekte direnmesi durumundabir hakim aracýlýðýyla evliliðin sona erdirilmesini talep edebilir; bunla-rýn dýþýnda ise önþartlarýnýn yerine gelmesinin çok zor olduðu az sayýdaözel boþanma davalarý daha vardýr. Yalnýzca çoðunlukla Kuzey Batý Af-rika ve Batý Afrika’nýn bazý yörelerinde yaygýn olan Maliki mezhebikadýna geleneksel olarak boþanma davasýný baþlatmak için biraz dahageniþ olanaklar tanýmaktadýr. Bunlarýn gerçekleþtirilmesi ise ancak sos-yal çevreden insanlarýn destek vermelerine baðlýdýr. Ancak bu kiþilerinsorunlu durumlarda kadýnýn tarafýnda yer almalarýný beklemek, yaygýnataerkil þartlar altýnda çok da kolay deðildir.

(384) Geleneksel islam hukukuna göre boþanmanýn ardýndan kadýnýnçok kýsa bir süre için nafaka hakký vardýr: hamile deðilse yalnýzca üçay, hamile ise çocuðun doðumuna kadar. Ýslam ülkelerindeki yeni ya-salar bu nafaka hakkýný nispeten geniþletmiþtir, ancak ayný durumdaAlman hukukuna göre boþanma durumunda kadýnýn talep edebileceðinafaka ile kýyaslandýðýnda yine de çok düþük kalmaktadýr.

(385) Türkiye dýþýnda baþka bir islam ülkesinden bir müslümanla ev-lenip çocuk sahibi olmuþ bir hristiyan kadýn için boþanmanýn en aðýrolabilecek sonucu, islam hukukuna göre boþanma durumunda çocuk-larýn velayetinin temel olarak Baba’ya verilmesi ve annenin çocuklarlagörüþme hakkýnýn dahi olmamasýdýr. Bu kural uygulandýðý zaman anne,Alman hukukuna göre çocuklarýn tartýþmasýz bir þekilde velayetininkendisine verileceði þartlarýn mevcut olmasý durumunda bile boþanmaile çocuklarýný yitirmektedir. Bu durum yalnýzca ailenin son ikametininerkeðin memleketinde olmasý ve boþanmanýn orada gerçekleþmesi du-rumuyla da sýnýrlý deðildir deðildir: Eðer erkek çocuklarý ister kaçýra-rak ya da Alman mahkemesinin kararýna göre çocuklarýn her yýl bir kaçtatil haftasýný yanýnda geçirmeleri kararýný kullanarak Almanya’danmemleketine götürmeyi baþarabilirse, duruma göre anne, o memleket-

168

te dava da açsa ya da oradaki Alman Büyükelçiliðinin yardýmýyla ora-daki yetkili kurumlardan yardým da talep etse çocuklarýna tekrar kavu-þamayabilir.

Alman hukukuna göre farklý dinlere sahip, farklý ülke vatandaþlarýnýnevliliði

(386) Ýslam hukukunun evlilik hakkýndaki hükümlerinin Alman huku-ku önünde ne kadar geçerli olabileceði baþka bir bölümde iþlenmiþtir.95

(387) Alman vatandaþý bir kadýn yabancý ülke vatandaþý bir müslü-manla evlenmek istiyorsa, müstakbel eþinin memleketinde geçerli ev-lilikle ilgili yasalarý çok dikkatli bir þekilde öðrenmesi gerekir. Temelolarak evliliðin medeni hukuk açýsýndan Alman evlendirme dairesi ö-nünde gerçekleþtirilmesini talep etmelidir. Bu sayede, olasý bir boþan-ma durumunda Alman mahkemelerinin önünde Alman aile hukuku hü-kümlerinin kullanýlmasýný garantiye alabilir. Bu, boþanmanýn sonuçlarýaçýsýndan, örneðin çocuklarýn velayet hakký konusunda karara varýla-caksa büyük önem taþýmaktadýr. Yabancý ülkenin evlilik hukuku hü-kümlerine göre evleniyorsa da, kendi haklarýný korumak için ve mevcutyasaya göre mümkün olan bütün koþullarý bir evlilik sözleþmesi ilegaranti altýna almalýdýr.

Katolik Evlilik Anlayýþý ve Evlilik Hukuku Hakkýnda

(388) Katolik Kilisesi’nde evlilik, eþlerin mutluluðu ile çocuk sahibiolunmasýný ve yetiþtirilmesini hedefleyen erkek ve kadýnýn yaþam vesevgi birliði olarak görülür. Katolik evliliðini eþe sadakat ve bitirile-mezlik (ana yapýsý) biçimlendirir. Hristiyanlar arasýnda kurulan evlilikbaðý bir sakramenttir (kutsal gizem); bir katoliðin hristiyan olmayanbiriyle evliliði ise sakrament olmayan bir evliliktir.

(389) Katolik kilisesinde geçerli bir evliliði tesis etmek için eþlerinözgürce ve hiç bir baský altýnda olmaksýzýn yukarýda tarif edilen anla-yýþ içinde evlilik baðýný kurmak istemeleri gerekir (evlenme isteði).

95 bkz. Bölüm I, Baþlýk 3.2.5.

169

Katolik kilisesinin üyesi olan katolikler bu noktada temel olarak kilisekanununda þart koþulan evlenme þekline baðlýdýrlar. Bu þekil, eþlerinevlenme isteklerini, Katolik kilisesinden evlendirmeye yetkili bir dinadamýnýn ve iki þahidin önünde açýklamalarýný gerektirir. Farklý dinler-den evliliklerde ise istisnai olarak bu tören þeklinden muaf tutulabilir-ler (Dispens).

(390) Katolik imanlý için, kendi imaný ve müstakbel çocuklarýn imanyaþamý gözönünde tutulduðu zaman, hristiyan imanýna sahip olmayanve baþka bir dinin mensubu olan birisiyle evlenmek ve bu evliliði sür-dürmek zor olabilir. Katolik kilisesi, mensuplarýnýn iman yaþamý içinsorumluluðundan dolayý farklý dinlerden evliliði evlenme engeli olaraktanýmlamýþtýr. Bu nedenle farklý dinlerden evlilik ancak evlenme önce-sinde bu engelin kaldýrýlmasý ile geçerli olabilir (Dispens).

(391) Farklý dinler nedeniyle evlenme engelinin kaldýrýlmasý için ikiþartýn yerine gelmesi gerekir: Katolik olan eþ imanýna sadýk kalmaya veçocuklarýnýn da katolik kilisesinde vaftiz olmalarý ve katolik imanýndayetiþmeleri için elinden gelen herþeyi yapacaðýna söz vermelidir. Müs-lüman eþ de, eþinin verdiði bu sözden haberdar olmalý ve kilisenin ev-lilik anlayýþýnýn içeriði hakkýnda bilgilendirilmiþ olmalýdýr. Katolik e-þin, müslüman olan eþin de imanýný çocuklarýna aktarmakla görevli ol-duðunu bilmesi gerekir. Bu, aralarýndaki iliþki için çatýþma ve sorunkaynaðý olabilir.

(392) Katolik ve müslüman evlilik adaylarý ile görüþmeler evlenmetarihinden mümkün olduðunca erken yürütülmelidir ki, kararlar aceleile deðil de, üzerinde düþünülerek verilebilsin. En geç, gerekli olan ev-liliðe hazýrlýk görüþmesinde bir katolik-müslüman evliliðinin özel so-runlarý, katolik ve müslümanlarýn evlilik anlayýþý konusundaki (tek eþ-lilik, boþanmanýn yasak olmasý) farklý düþünceleri ile evlilik yaþamý(kadýnýn rolü, çocuklarýn eðitimi) konularýnda konuþulmasý gerekir.

(393) Hristiyan olmayan, ancak Tanrý’ya inanan bir eþle evlilik, yal-nýzca Kitabý Mukaddes’ten okumalar ve vaazý içeren ancak Efkaristiyaayinini içermeyen bir törenle gerçekleþtirilebilir. Dualar, kutsal kitap-

170

tan okumalar ve ilahiler, müslüman eþ bunlarý anlayabileceði ve kendiimanýndan dolayý da takip edebileceði þekilde bu duruma uygun ola-rak seçilebilir.96

(394) Eðer katolik evlenme þartý kuralýndan serbest kýlýnmýþsa (Dis-pens) ve böylece evlilik katolik nikah hükümlerine göre yapýlmýyorsa,o zaman bir katolik ile bir müslümanýn evliliðinin baþka bir þekilde, ör-neðin evlendirme dairesinde yapýlmasý, evliliðin geçerli olmasý için ye-terlidir. Evlenecek olan çift katolik kanunlarýnýn nikah þeklinden dis-pens yoluyla serbest kýlýnmýþlarsa ve bu evlenme yöntemini seçmiþ-lerse, gözönünde bulundurmalarý gereken, katolik kilise hukukununbaþka her türlü evlenme þeklini - örneðin islam geleneðine göre nikahtörenini - geçersiz saydýðýdýr.

Evlilik sözleþmesi ile ilgili açýklamalar

(395) Katolik anlayýþýna göre evliliðin sona erdirilemezliðine ve hris-tiyan eþin evliliðini ölünceye dek sürmek üzere kurmasý dileðine halelgetirmemek þartýyla, evlilik sözleþmesi hakkýnda düþünmesi yararlý o-labilir. Bu, islami evlilik anlayýþý ve olasý boþanma sonuçlarýnýn þartla-rýnýn yumuþatýlmasý açýsýndan önemlidir.

(396) Ýslami evlilik sözleþmesinin ana temasýný mihrin, yani erkeðingerdek gecesinin sabahýnda karýsýna vermesi gereken para, ya da mal-mülkün þekli ve miktarý oluþturmaktadýr. Böylesi bir uygulamadan ha-berdar olmayan Avrupalý hristiyan kadýnlarca böylesi bir sözleþme ileönceden anlaþma ile belirlenmiþ bir armaðan ilk anda duygusal olarak,önemli olanýn eþler arasýndaki sevgi olduðu düþüncesiyle gereksiz ola-rak görülmekte, ya da kendilerini „satmak“ istemedikleri düþüncesiylereddedilmektedir. Gerçekte ise mihrin temelinde yatan düþünce, kadýnýnislam hukukuna göre isteði dýþýnda da olsa kolayca boþanabileceði veboþanma durumunda ise çok kýsa bir süre için nafaka alabileceði gözö-nünde bulundurularak, evliliðin olasý bir bitimine karþý güvenceye a-lýnmasýdýr.

96 bkz. Die Feier der Trauung, 1992, Pastorale Einführung, 38, 40.

171

(397) Bu baðlamda tavsiye edilecek þey, islam ülkelerinde sýkça uy-gulanan bir yöntemin uygulanmasýdýr ki, bu da mihrin nispeten yüksektutulmasý ancak ayný zamanda bunun büyük bir bölümünün ancak er-keðin kendisini boþamasý durumunda geçerli olacaðý konusunda anla-þýlmasýdýr. Bu sayede, kadýnýn yararýna olacak þekilde erkeðin karýsýnýkolayca boþamasý olasýlýðý oldukça zayýflamaktadýr. Yine hristiyan birkadýnýn yararýna olacak þekilde kocasýnýn sonradan baþka eþler almakkonusunda kendisine þeriatýn tanýdýðý haktan feragat etmesi de anlaþ-maya dahil edilebilir. Evlenme sözleþmesine dahil edilmesinin hararet-le tavsiye edileceði diðer hususlar ise, kadýnýn kilisede ayinlere gide-bilme hakký, kilisenin dinsel hizmetlerinden yararlanma hakký, kilisecemaatinin etkinliklerine katýlabilme hakký ve ailede dinine uygun ya-þam þekline sahip olabilme hakkýdýr. Kocanýn memleketi ve çevresinegöre ayrýca kadýnýn istediði bir iþte çalýþmasýna izin vermesi ve kadý-nýn memleketinde seyahat edebilmesi ile akrabalarýyla görüþebilmesihakký da sözleþmede yer alabilir. Türkiye dýþýnda baþka bir ülkeden birmüslümanla yapýlacak her evlenme sözleþmesinde mutlaka yeralmasýgereken önemli bir nokta da, boþanma durumunda çocuklarýn velayetiile ilgili düzenlemenin hristiyan annenin kabul edebileceði bir þekildebelirlenmesidir.

(398) Ýslam hukukunun kriterlerine göre geçerli bir evlilik sözleþme-sinin yapýlmasý, Türkiye dýþýnda baþka bir islami ülkeden bir müslü-manla evlenecek olan hristiyan kadýnlar için, eðer evlenecek çift kilisekanunundan dispens yoluyla izin alarak bir Alman evlendirme dairesiönünde evlenseler ya da evlendikten sonra kocanýn ülkesine yerleþ-meyi düþünmeseler bile ek bir güvence olarak tavsiye olunur. Çünküdaha sonradan kocaya ya da eþlerin her ikisine de kocanýn memleketi-ne taþýnmanýn daha uygun gözükebileceði beklenmedik þartlar ortayaçýkabilir.

(399) Bunun da ötesinde, Almanya’da gerçekleþen boþanmalarýn ar-dýndan kocanýn çocuklarý, islami eðitimlerinin ancak böyle saðlama a-lýnabileceði iddiasýyla, akrabalarýnýn da yardýmýyla ve kadýnýn isteðinekarþý olarak kaçýrmak yöntemiyle ülkesine götürdüðü örnekler çok da

172

seyrek deðildir. Böylesi durumlarda kadýnýn, kocanýn boþanma duru-munda çocuklarýn velayeti ile ilgili olarak Alman mahkemelerinin ka-rarýný kabul ettiðine dair geçerli bir islami evlilik sözleþmesini göstere-mediði takdirde çocuklarýný alabilme þansý hemen hemen hiç yoktur.

(400) Ýslam hukukuna göre hristiyan kadýn müslüman kocasýnýn ölü-mü halinde mirasçýsý olamaz. Bu nedenle bu kuralýn uygulanmayaca-ðýna dair bir kararýn evlilik sözleþmesine dahil edilmesi denenmelidir.Bunun dýþýnda evlilik sözleþmesinde önceden belirlenebilecek bir an-laþma ile, erkeðin önce ölmesi durumunda geçerli olacak þekilde, karý-sýnýn yararýna bir vasiyette bulunmasý durumu kadýn için daha olumlubir hale çevirebilir.

(401) Ancak þu konunun her halükarda düþünülmesi gerekir: Hris-tiyan kadýn evlilik sözleþmesine sahip de olsa ve bu sözleþme onu des-teklese dahi, kocasýnýn memleketindeki mahkemenin onun olasý baþ-vurularýný - ister velayet, isterse miras konularýnda olsun - kabul ede-ceðine dair bir garanti yoktur. Özellikle çocuklarýn velayeti konusun-da oradaki mahkeme çoðunlukla kamuoyunun görüþüne göre karar ver-mek durumundadýr ki, çoðunluðu müslüman olan ülkelerde bu görüþboþanma durumunda çocuklarýn islami eðitimi için velayetlerinin hris-tiyan annelerine deðil, müslüman babalarýna ya da onun akrabalarýnaverilmesi gerektiðidir. Böylesi bir memleketten bir müslümanla evlen-mek isteyen hristiyan kadýnlarýn bu rizikoyu baþtan bilmeleri gerekir.

Çokdinli ibadet törenleri

(402) Müslümanlarýn ve hristiyanlarýn beraberce düzenledikleri gö-rüþmelerde dua etmeleri hem planlanmýþ etkinliklerde hem de özel veplanlanmamýþ görüþmelerde yer alabilmektedir ve ikisi arasýnda çoksayýda daha baþka görüþme þekilleri de vardýr. Laik toplumlarýmýzdada dinsel olarak kutlama ya da anma etkinliklerinin olduðu ve böylecehristiyan, müslüman ya da baþka dini cemaatlerin de diðer dinlerinmensuplarý önünde dua etmelerine olanak saðlayan, ulusal düzeyde se-vindirici ya da üzücü olaylar vuku bulmaktadýr. Bir süredir bu olaylarauluslararasý düzeyde Almanya’da çok sayýda mensuplarý bulunan din-

173

lerin önemli bir rol oynadýðý dünyanýn deðiþik yörelerindeki þiddet içe-rikli çatýþmalar da eklenmektedir. Bu nedenle gitgide daha sýk bir þe-kilde barýþ için bir çok dinin mensuplarýnýn katýldýklarý dua törenlerigerçekleþmektedir. 1986 yýlýnda Assisi’deki Dinlerin (Barýþ için) Bü-yük Duasý etkinliði o zamandan beri bütün dünyaya bir ilham kaynaðýolarak etkili olmuþtur. Yine deðiþik düzeylerde örgütlenmiþ olan müs-lüman-hristiyan görüþme gruplarýnýn çoðu da programlarýnda dinlemekve dua etmek için bir süre ayýrmaktadýrlar.

(403) Fýrsatlarýn çeþitliliði, bu konuda uygulanan þekillerin çeþitlili-ðini de yansýtmaktadýr. Günümüzde gitgide artan bir þekilde „ruhanimisafirpeverlik“ uygulanmaktadýr. Bir cemaatin üyeleri resmi bir etkin-lik nedeniyle veya - komþu kilise ve cami cemaatlerinin karþýlýklý zi-yaretleri çerçevesinde - ilgi ve dostluk nedeniyle diðer cemaatin iba-detine katýlmaktadýrlar.

(404) Birkaç yýldan beri müslümanlarýn inisiyatifiyle „Camilerin ka-bul günü“ uygulamasý mevcuttur ve müslümanlar hristiyanlarý ve diðergayrýmüslimleri artan bir sýklýkla camiyi ziyarete ve cemaatin ibade-tinde hazýr bulunmaya davet etmektedirler - ancak bunun asla namazakatýlma daveti olarak anlaþýlmamasý gerekir: Böylesi ziyaretler sýrasýn-da caminin imamý ya da bir temsilci hristiyan konuklara caminin, na-mazýn ve buna ait olan abdest ve kurallarýn temel özelliklerini açýkla-makta ve böylece islamiyetin inanç ve pratik olarak önemli yönlerihakkýnda bilgi vermektedir.

(405) Farklý dinlerin mensuplarýnýn mevcut olduklarý ortamda dua e-dilmesi deðiþik þekillerde gerçekleþebilir: Hakkýyla ifade edilemeyecekolan Tanrý’nýn önünde hep birlikte sessizce bulunmak, Kitabý Mukad-des’ten ve Kuran’dan seçilmiþ metinleri birlikte dinlemek, ki mezmur-larýn bir çoðu buna çok uygundur; bunlarýn dýþýnda yine beraberce veözenle seçilecek olan ruhani edebi eserler, övgü, þükran, tövbe ve dilekdualarý, bereket dilekleri, karþýlýklý edilen dualar ve doðaçlama ifade-ler. Dualarýn edilmesi ve duyumlarýn aktarýlmasý olanak olduðu yerler-de ve istenirse müzikle de desteklenebilir.

174

(406) Duanýn da dahil edildiði böylesi tören ve etkinliklerin geliþtiðiyerlerde hem hristiyan hem de müslüman iman geleneði açýsýndan cid-diye alýnmasý gereken sorunlar ortaya çýkmaktadýr. Her iki taraftaki çe-kingenlik de, duayla birlikteliðimiz sýrasýnda hem her iki dinin merke-zini hem de karþýlýklý iliþkilerimizi ilgilendiren konularýn sözkonusu ol-duðunu göstermektedir. Ancak her iki tarafýnda birbirlerinin dua anla-yýþlarý97 konusunda yeterince bilgi sahibi olmasýndan sonra bu konudatutarlý ve olumlu bir ilerleme saðlamak için gerekli açýklýk kazanýlmýþolur.98

Deðiþik Vesileler ve Tören Þekilleri

Misafir olarak karþýlýklý þekilde ibadetlere katýlma

(407) Öncelikle böylesi katýlýmlarýn ancak davet üzerine gerçekleþe-bileceði önþartýný belirtmek gerekir. Misafir olarak bir cami cemaati-nin ibadetinde yer almak, bir aileyi evinde ziyaret etmekle kýyaslana-bilir. Davet edilmeden içeri girilmez. Davet, cemaate misafirleri kabuleve misafirlerin bu ziyaret sýrasýndaki konumuna hakkýyla hazýrlanmafýrsatý verir. Baþka bir cemaatin ibadetini izlemek üzere orada bulun-mak en baþta „saygý dolu bir tutumu“ gerektirir. Bununla namazýn bü-tün süreci kastedilmektedir. Hristiyanlar da ayinleri sýrasýnda müslü-manlarý konuk ederlerse, müslümanlarýn kendilerine özgü duyarlýlýkla-rýnýn bilincinde olmalý, ancak ayný zamanda ayini olduðu gibi ve dua-larýný da hiç deðiþtirmeden yapmalýdýrlar. Ýbadet ve ayinin tam olarakyerine getirilmesi misafirlere yeterince ilgi gösterilmediðinin iþareti o-larak algýlanmamalýdýr. Bu noktada belli tutum ve sýnýrlamalara, örne-ðin katolik olmayanlara komünyon verilmemesi gibi kurallara dikkatve riayet edilmelidir.

97 bkz. Bölüm II, Baþlýk: Ýslamiyette ve hristiyanlýkta ibadet.98 bkz. ayný zamanda diðer açýklamalar için: Deutsche Bischofskonferenz, Leitlinien für

multireligiöse Feiern von Christen, Juden und Muslimen. Eine Handreichung derdeutschen Bischöfe. Bonn, 2003.

175

Farklý dinlerden katýlýmcýlarýn görüþmeleri çerçevesinde dua edilmesi

(408) Meþhur olan 1986 yýlýndaki Assisi Dünya Dua Toplantýsý ara-cýlýðýyla baþka bir model biçimlenmiþtir: çokdinli dua törenleri ya dadaha iyi bir ifadeyle, çok dinli görüþmeler çerçevesinde dua. Bununlaanladýðýmýz, farklý dini cemaatlerin dualarýnýn beraberce ya da birbiriardýndan edildiði görüþmelerdir. Bir cemaatin temsilcileri dualarýný e-derken, diðer katýlýmcýlar saygý dolu bir sukunet içinde dinlerler. Hris-tiyanlar ve müslümanlar sýk sýk diðer din mensuplarýyla birlikte böy-lesi etkinliklere katýlmaktadýrlar.

(409) Hristiyan taraf açýsýndan böylesi etkinlikler olabildiðince ekü-menik (yani tüm hristiyan mezheplerini içeren) þekilde olmalý ve katý-lan tüm kiliselerin temsilcileri tarafýndan birlikte düzenlenmelidir. An-cak bu açýdan her bir hristiyan mezhebinin farklý deðerlendirmeleri degözönünde bulundurulmalýdýr. Çekiþme ve itirazlardan sakýnmak için,bu çok dinli yapýdaki dualar konusunda etkin olan dini temsilciler kendikurumlarýnca kabul edilmiþ ve resmen görevlendirilmiþ olmalýdýrlar.99

(410) Uygun yerlerin seçimi konusuna büyük özen gösterilmelidir.Kural olarak böylesi görüþmeler kutsal bir mekanda (bir ibadet meka-ný) deðil, nötral ortamlarda gerçekleþtirilmelidir. Bu sayede hem yahu-diler hem de müslümanlar için geçerli olan resim yasaðýna riayet edi-lebilir. Ayný zamanda gün ve saatin seçimi de özen ister. Bu açýdan daher bir dinin bayram günleri, Pazar, Sept (Cumartesi) ve Cuma günleriile ibadet saatlerine saygý gösterilmelidir.100

(411) Çok dinli görüþmelerdeki dua için iyi bir hazýrlýk çok önemli-dir. Katýlan dinlerin temsilcilerinin önceden görüþmeleri, tanýþmalarýve þahsen temas kurmalarý da buna dahildir. Aralarýnda gerilim ya dasorunlar olan dinler ya da gruplarýn temsilcileri katýlacaklar ise, gerek-li önþartlarýn saðlanýp saðlanmadýðýnýn önceden aydýnlýða kavuþturul-masý gereklidir.

99 bkz. a.g.e. Bölüm IV, 2.100 bkz. a.g.e. Bölüm IV, 2.

176

(412) Hazýrlýk için sohbetler ve belki konferanslar içeren bir görüþ-me tavsiye edilir. Bu görüþme dinlerin yaþam tarzýný tanýmayý saðlaya-bilir ve dua toplantýsý için yararlý olabilecek konularý iþleyebilir. Deði-þik dinsel geleneklerde diyalog, dua ve barýþ anlayýþlarý da bu konula-ra dahildir.101

(413) Düzenleyici açýsýndan bakýldýðýnda bu çokdinli etkinliklerdeiki model; takým modeli ve evsahibi modeli mevcuttur. Takým mode-linde katýlan dinler beraberce davet ederler ve bir çalýþma grubunda buetkinliði beraberce hazýrlarlar. Ev sahibi modelinde ise bir din davet e-der, diðer dinlerin katýlýmýyla hazýrlýklarý yürütür ve etkinliðin gerçek-leþmesini organize eder.

(414) Temel kural olarak, Assisi’de yapýldýðý gibi, - ister serbestçehazýrlanmýþ isterse mevcut metinlerden seçilmiþ olsun - ayný anda, bir-likte dua etmekten kaçýnýlmalýdýr. Ayný þekilde belli bir dini inanç yada dini öðretinin etkisindeki ilahileri de birlikte okumaktan kaçýnýlma-lýdýr. Bir diðer kural ise, böylesi etkinlik ya da törenler çerçevesindebir dinin, ayný zamanda kendi aktarýsýnda da yer alan baþka bir dininmetinlerini ya da geleneklerini - örneðin hristiyanlar açýsýndan EskiAhit’in - kendi bölümlerine dahil etmemesidir.

(415) Çokdinli bir toplantýnýn akýþý ya da programý konusunda belliya da baðlayýcý bir þekil yoktur. Katýlýmcý ortaklardan her birinin sun-duðu bölümün belirleniþi kendi sorumluluklarýndadýr, ancak öyle ol-malý ve sunulmalýdýr ki, bütün katýlýmcýlar saygýyla izleyebilsinler vekendilerine sataþma olduðu düþüncesiyle alýnmasýnlar. Ýstek ve dilek-lerin aktarýlmasýndan önce Tek ve Ebedi Tanrý’nýn övülmesi vazgeçi-lemez bir öðedir. Toplantý belli bir konuya atfedilebilir ya da belli biristeðe, örneðin barýþa adanabilir.

(416) Katolik ibadet düzeni açýsýndan dua saatleri ibadet þekli modelolarak uygundur. Kutsal kitaptan okumalar ve ibadet geleneðinden dua-lar da buna dahildir. Uygun dua metinleri ise diðerleriyle birlikte Gök-lerdeki Babamýz, Benediktus, Magnifikat, mezmurlar ve ilahilerdir.

101 bkz. a.g.e. Bölüm IV, 3.

177

(417) Bütün taraflarýn anlaþarak kabul ettikleri sembolik iþaret vehareketler törene dahil edilebilir. Bunlar arasýnda mumlarýn yakýlmasý,selamlama þekilleri, çiçeklerin sunulmasý ve diðer uygun iþaretler sa-yýlabilir. Katýlýma ve sessizce dua etmeye fýrsat veren, ancak hem deþiddet kurbanlarýnýn anýlmasý ya da zor koþullarda dilek dualarýný ifadeetmek için de uygun düþen sessizlik de önemli ve çok uygun bir öðedir.Müzik içeren bölümler de bütün katýlýmcýlarýn kabulüne dikkat edil-melidir. Enstrümental müzik bazen ilahilerden daha uygun düþmekte-dir.102

Ýslami Bayramlar

(418) Ýslami takvim yýlý (Hicri takvim) islami zaman hesabýna da-yalýdýr. Hicri yýl, Muhammed’in Mekke’den hicret ettiði 622 yýlýnýn aytakviminin baþlangýcýný temel almýþtýr. Ayný þekilde ay takvimine görehesaplanmaya devam edilir. Hicri takvimde bir hafta yedi gündür veoniki ay içerir. Ay takvimine göre yýllar, güneþ takvimine göre yaklaþýkonbir gün daha kýsadýr. Bunun sonucu olarak da islami bayram günlerihristiyan takvimine göre her yýl daha önceye denk gelmektedir.

(419) Dini açýdan bakýldýðýnda oruç tutulan Ramazan ayý, Mekke’yehaccýn gerçekleþtirildiði Zilhicce ayý ve þiilerin yas tuttuklarý Muharremayýnýn önemi daha büyüktür. Cuma günü, „toplanma günü“, cemaatlebirlikte ibadetin mecbur kýlýndýðý Cuma namazýnýn günüdür. Ýslami ya-sa açýsýndan, bayram günleri gibi çalýþýlmayacak olan belli bir haftalýktatil günü öngörülmemiþtir. Günümüzde ise islam dünyasýnýn çoðu ül-kelerinde hristiyan takvimine göre hesap yapýlmaktadýr.

(420) Zilhicce ayýnýn 10. günü dünya çapýnda „Kurban Bayramý“ kut-lanýr. Arap ülkelerinde bu bayram „büyük bayram“ olarak adlandýrýlýr.Hac için zorunlu olan törenlerin büyük bir kýsmýný içermektedir ve ge-nelde bir koyun olan bir kurbanýn kesilmesidir. Ýmanlýlara Ýbrahim’inoðlunu kurban etmeye hazýr oluþunu ve oðlunun yerine bir koçun kur-ban edilmesini hatýrlatmayý amaçlar.

102 bkz. a.g.e. Bölüm IV, 4.

178

(421) Ramazan bayramý Þevval ayýnýn ilk günü, yani Ramazan ayýnýtakip eden ayýn ilk günü baþlar. Genelde üç ila dört gün sürer. Bu bay-ramýn Türkler arasýndaki geleneksel adý, çocuklara gelenek olarak da-ðýtýlan þekerlere itafla Þeker Bayramý’dýr. Bayramýn üç günü aile ya dadostlar, tanýdýklar arasýnda ziyaretlere vesile teþkil etmektedir.

(422) Ýslam takvimindeki Muharrem ayýnýn 10. günü yer alan Aþuremüslümanlara baþlangýçta yahudilerin Yom Kippur bayramý ile ilgiliolarak tavsiye olunmuþtur. Oruç ayý olarak Ramazan ayý geçerli oldu-ðundan beri Aþure günü oruç tutulmasý isteðe baðlýdýr. Þiiler için bütünMuharrem ayý, ama özellikle 10. günü yas günüdür. Yas törenlerindeþehit olarak gördükleri Hüseyin’in 680 yýlýnda Kerbela yakýnlarýnda ö-lümünü anarlar. Bu anmalarýna imanlýlarýn Muharrem ayýnýn ilk on gü-nü boyunca toplanmalarý da dahildir. Bu toplantýlar sýrasýnda vaizlercepeygamber torununun uðradýðý þehadet aðýtlar þeklinde aktarýlýr. Sonzamanlarda Aþure þiilerin sembolü olarak sosyal devrimsel nitelikteyorumlanýp uygulanýr olmuþtur. Birkaç yüzyýldan beri islami Rebiül-evvel ayýnýn 12. günü peygamberin doðum günü (mevlid) olarak kut-lanmaktadýr ve günümüzde bir çok islam ülkesinde resmi tatil günü-dür. Bu törenin merkezinde Muhammed hakkýnda tafsilatlý ve uzun birþiirin okunmasý yeralýr. Yalnýzca Vehhabiler deðil, reformcu islamcýlarda bu kutlamalarý yeni adet, uydurma olarak reddetmektedirler.

(423) Birkaç yýldan beri Papalýk Dinlerarasý Diyalog Komisyonu ileAlmanya Ruhani Meclisi Baþkaný ve Almanya Protestan Kiliseler Kon-seyi’nin Baþkaný Ramazan bayramý münasebetiyle müslümanlara kut-lama mesajlarý göndermektedirler. Papalýk Komisyonu’nun 1997 yýlý(hicri 1417) Ramazan ayý ile ilgili gönderdiði mesajda þöyle denilmek-tedir:

„Karþýlýklý iyi dileklerin iletilmesi hristiyanlara, müslüman dostlarýnamevcut dostluklarýný güçlendirmek ve yeni dostluklar tesis etmeye ola-nak saðlayan ziyaretlerde bulunmalarý için fýrsat sunmaktadýr. Bu heryýllýk mesajlar hristiyanlar ve müslümanlar arasýnda kurulan ve geniþ-leyip güçlenmekten vazgeçmeyen bir köprü gibidir. Bu nedenle Tan-rý’ya þükrediyor ve müslümanlarla hristiyanlar arasýndaki iliþkilerin

179

güçlenmeye devam etmesini niyaz ediyoruz. Sizleri Ramazan ayý bo-yunca oruç tutmaya yönelten þey iman, Tanrý’ya güven ve itaatle tesli-miyettir. Müslümanlar ve hristiyanlar, biz kendimizi „müminler“ ola-rak adlandýrýyoruz ve yahudilerle birlikte Ýbrahim’de imanýmýz için birörnek görüyoruz.“

(424) Almanya’daki deðiþik islami çatý kuruluþlar da kendi tarafla-rýnca Noel bayramý ve yýlbaþý münasebetleriyle hristiyanlara kutlamamesajlarý göndermeye baþlamýþlardýr. Tek tek hristiyanlar, ancak aynýzamanda sürekli artýþ gösterir bir þekilde hristiyan cemaatleri ile hristi-yanlarýn ve müslümanlarýn birarada çalýþtýðý kuruluþlar da bu fýrsatýdeðerlendirerek Ramazan bayramý dolayýsýyle müslüman komþularýnýziyaret etmekte ve onlarla beraberce kutlamak için deðiþik modellergeliþtirmektedirler. Bazý yerlerde hristiyan cemaatleri ya da kuruluþla-rý müslüman komþularýný Ramazan ayý içerisinde bir akþam iftar ye-meðine ve görüþmeye davet etmiþlerdir. Böylesi jestler her taraftamemnuniyetle karþýlanmýþ ve müslümanlar tarafýndan da karþýlýk gös-terilmiþtir.

Cezaevi ve Mahkumiyet

(425) Almanya’da cezaevinde bulunan müslümanlarýn sayýsý oransalolarak yüksektir. Bu þekilde örneðin 2001 yýlýnda Baden-Württembergeyaletinde cezaevinde bulunanlarýn % 21’ini - ki bu oran sürekli artýþgöstermektedir - müslümanlar oluþturmaktadýr. Ýçlerinden birçoðu göz-altýnda bulunan, kendilerine yabancý bir ülkede aniden ve çaresiz birþekilde yabancý bir kurumun eline düþmüþ olan yabancýlardýr. Cezaevipersoneli ise iyi niyetli çabalarýna raðmen dil sorunlarý nedeniyle mah-kumlarla anlayýþa dayalý bir iliþki kurmakta zorlanmaktadýr. Mahkum-lar ise - yanlýþ anlaþýlma korkusuyla - ihtiyaçlarýný ve hissettiklerinidýþa vuramamaktadýrlar. Bu nedenle deyim yerindeyse „çifte izolasyon“içinde yaþamaktadýrlar.

(426) Hem erkek hem kadýn bir çok müslümana cezaevine girdiktensonraki ilk bir kaç gün katlanmak, dayanmak zorunda oluþlarý özellik-le aðýr gelmektedir. Kýyafetlerinin deðiþtirilmesini ve özel eþyalarýnýn

180

alýnmasýný baþkalarýna göre daha aþaðýlayýcý ve daha zor olarak du-yumsamaktadýrlar. Bu olumsuz deneyimlerini de kolaylýkla görevlimemurlarýn islama düþmanlýklarýna dayandýrmaktadýrlar. Ýçlerinde bi-riken bu agresiflik, kendini dýþa vurduðu zaman genellikle çok þiddetliolmaktadýr. Gerçi Alman olmayan mahkumlar ilk aþamada kabul gör-mektedir, ancak yeni gelen bir müslüman ise, diðer mahkumlar tarafýn-dan bir þekilde „test edilmektedir“. Kendisinin dost ya düþman olarakgörülmesi göstereceði reaksiyona baðlý durumdadýr. „Yeni“ mahkumunsiyasi açýdan aþýrý bir gruba ya da terörist bir gruba ait olduðundan kuþ-kulanýldýðý zaman özel olarak dikkatli davranýlýr. Cezaevlerinin kendikültürü, cezaevi dýþýnda da olan agresiviteyi artýrmaktadýr. Cezaevininoluþturduðu küçük dünya, toplumumuzda var olan gerginlikleri - çoðuzaman daha da güçlü bir þekilde - yansýtmaktadýr.

(427) Cezaevleri artýk müslüman mahkumlarýn en azýndan þu konu-lardaki dini ihtiyaçlarýný yerine getirmelerini saðlamaktadýr: Genellik-le davet edilen bir imamla ayda en az bir ya da daha fazla defa cumanamazý kýlabilmektedirler, ramazan ayýnda müslüman mahkumlarýn ye-mekleri buna uygun saatlerde verilmektedir, müslüman mahkumlarýnyemeklerinde domuz eti bulunmamaktadýr, bir seccadenin getirilmesineizin verilmektedir ve mahkum kural olarak namaz sýrasýnda infaz me-murlarýnca rahatsýz edilmemektedir. Kuran’ýn bir nüshasý da cezaevikütüphanesinden ödünç alýnabilir.

Konuyla ilgili islami bilgiler

(428) Müslümanlar cezaevinde de genellikle daha güçlü bir dinselbilinç göstermektedirler. Çoðu, dinlerinin kurallarýna riayet etmeninhastalýk, savaþ ve birçok uðursuzluða karþý koruduðuna inanmaktadýr-lar. Yalnýzca dinle baðlantýlý bir þekilde iyi bir yaþamýn mümkün oldu-ðunu düþünmektedirler. Cami vakýflarýnýn temsilcileri mahkuma yeni-den bir özgüven, Tanrý’ya ve islam dinine yeni bir iliþki saðlamayý ço-ðu zaman imamýn görevi olarak görmektedirler. Bu sayede mahkumdüzenli bir yaþam sürebilmeyi ve yeniden suça düþmemeyi baþarabilir.Ýmamdan Kuran’ý yorumlamasý ve dinsel konularý mümkün olduðun-ca rahat olmasý saðlanmýþ bir ortamda geniþ bir cemaat önünde açýkla-

181

masý beklenmektedir. Kuran’ýn okunmasý ve dinlenmesi müslümanla-ra cezaevinde de teselli ve sevinç verebilir.

(429) „Pastoral“ (ruhani destek ve eþlik, kelime anlamýyla çobanlýk)terimi açýkça hristiyani bir kavram olduðu ve günümüze dek islam ge-leneðinde pek yerleþmediði halde, günümüzde Almanya’daki islamikuruluþlar da gitgide daha fazla islamiyetin müslüman müminlere pas-toral hizmetler sunma görevinden bahsetmektedirler. Bu konuda ÝslamiCemaat Milli Görüþ’ün (Islamische Gemeinschaft Milli Görüþ -IGMG) internet sayfasýnda þunlar ifade edilmektedir:

„Pastoral hizmet bir cemaatin merkezi görevlerinden biridir. Yalnýzcadini deneyime hizmet etmekle kalmaz, tersine özellikle insanlara ya-þamlarýnýn her koþulunda ulaþmaya çalýþýr ve Tanrý’nýn yakýnlýðýný his-setmelerine yardým eder, açýklamalar ve yorumlarla bu dünyadaki ya-þam için dayanak ve ibadetlerin yerine getirilebilmesine destek saðlar.Pastoral hizmetlere, müslümanlara her konuda, her açýdan eþlik edil-mesi dahildir (...).“

(430) Cezaevlerinde hizmet veren hristiyan din adamlarýndan, müs-lüman mahkumlarýn yaklaþýk üçtebirinin kendi dininden bir „din ada-mýnýn“ ziyaretini dilediðini bilmekteyiz.103 Bu nedenle çoðu müslümanmahkumun cemaatle ve hutbeyi de içerir þekilde cuma namazý kýl-maya, þahsen sohbet etmeye ve yerel cami cemaatlerinin temsilcileriy-le iliþki kurmaya ihtiyaç duyduklarýný söyleyebiliriz. Ancak gelenekselolarak islamiyette hristiyan kiliselerininkine benzer bir yapý yoktur. Bunedenle uygun bir müslüman din hizmetlisini nerede bulabileceklerisorusu adli makamlarýn karþýsýna çýkmaktadýr.

Hukuki ve örgütsel çerçeve ile ilgili açýklamalar

(431) Anayasanýn 140. maddesi, Weimarer Reichsverfassung’un(WRV) 141. maddesine atfen ayin ve pastoral hizmetlere ihtiyaç oldu-ðunda, her türlü zorlama yasaklanmak üzere, dini cemaatlere resmi ku-

103 S. J. Rüsmann, „Hinweise für Gefängnisseelsorger“ (içinde bulunduðu eser): WernerManzura (yay.) Moslems im Strafvollzug, Altenberge, 1982, S. 34-38.

182

rumlarda dini etkinlikler için izin verilmesini öngörmektedir. Bu dü-zenleme askeriye ile birlikte özellikle cezaevleri için geçerlidir ve ay-rýca hastaneler ile bakým ve huzurevleri için de önemlidir. Yaygýn kaný-ya göre bu hükmün anayasanýn 4. maddesi uyarýnca genel inanç özgür-lüðü temelinde yalnýzca hristiyanlar için deðil, hristiyanlýktan baþkadinlerin mensuplarý içinde uygulanmasý gerekir. WRV 141. madde uya-rýnca kurumlara girme hakkýna sahip olunmasýnýn, yalnýzca kamu tü-zel kiþiliðine sahip olanlar için deðil, bütün dini cemaatlere hak olaraktanýnmasý da yaygýn kanýya uygun düþmektedir.

(432) Ceza Ýnfaz Yasasý’nýn 53. maddesine göre „mahkuma cemaa-tinin dini açýdan hizmet vermesi yasaklanamaz. Ýsteði üzerine, cemaa-tinin bir din görevlisi ile iliþki kurmasýna yardým edilmek zorundadýr.“Buna göre müslüman mahkumlar da, hristiyan mahkumlar gibi, ait ol-duklarý cemaat aracýlýðýyla uygun dini hizmet ve yardým hakkýna sa-hiptirler. Ancak baþka bir bölümde anýldýðý gibi,104 ne islamiyet ne deislami kuruluþlarýn herhangi biri, ceza infaz yasasýnýn belirttiði þekildeAlman hukukuna uygun dini cemaat statüsüne sahip deðildir. Çoðumüslümanýn belli bir cemaate kayýtlý olmamasý ve derneklerin de ço-ðunlukla net ve açýk üye yapýsýna sahip olmamalarý durumu, sonuç o-larak hangi islami kuruluþun müslüman bir mahkumun özel dini ihti-yaçlarýna yanýt verebilecek durumda ve buna gönüllü olduðu her sefe-rinde ayrý ayrý açýða kavuþturulmak zorundadýr.

(433) Müslümanlar için cezaevinde dini hizmetlerin sunulmasý uy-gulamada çoðu kez zor olmaktadýr. Cezaevlerinde dini hizmetleri sun-makta olanlar, tek tek mahkumlar için belli yöntemlerin saðlanmasýnýngerekliliðini ve dýþardan dinsel görevliler ya da yardýmcýlarýnýn deste-ðinin saðlanmasý ya da gönüllülerin eðitimi ve iþbirliðinin cezaevinde-ki görev için ne kadar yardýmcý olabileceðini iyi bilirler.

(434) Belli bir dini cemaatin bir kurumdaki dinsel hizmetinin kapsa-mý, hizmet sunulacak olanlarýn ihtiyacý ve kurum içindeki hukuki, ye-rel ve organizasyon þartlarýnýn yanýnda bu dini cemaatin hizmet vere-

104 bkz. Bölüm II, Baþlýk: Ýslami kuruluþlarýn hukuki statüleri.

183

bilme düzey ve kapasitesine de baðlýdýr. Mahkumlara dinsel hizmet su-numu için cezaevine giriþ talep hakkýný kullanmak ve elde etmek, dev-letin herhangi bir hizmet sorumluluk ve yükümlülüðünü içermez. WRV141. madde, kurum idaresinin finansal giderlere katkýda bulunmasýnýtalep etme hakký vermemektedir. Kurumda görev yapacak bir dinselhizmetlinin atanmasýný dileyen islami cemaatler için geçerli olan, kili-seler için geçerli olan düzenlemeyle aynýdýr: Bu hizmeti yerine getir-mek isteyen dini cemaatler gerekli maddi olanaklarý da kendileri sað-lamak zorundadýrlar.

(435) Temel olarak dini cemaatlerin masraflarý kendilerinin karþýla-masý kuralý, kurum idaresinin olasý bir desteðini olanaksýz kýlmamak-tadýr. Hizmetlerin gerçekleþtirilmesi ve olasý maddi desteklerle ilgiliayrýntýlarýn kurum ile ilgili yürütme yetkisine sahip olan makamla söz-leþme þeklinde düzenlenmesi gerekir. Cezaevleri ve sýnýrdýþý edilmeöncesi kalýnan tutukevleri için yetkili makamlar, bulunulan eyaletinyönetimleridir. Dini bir cemaatin resmen görevli ya da gönüllü dinihizmetlisinin cezaevinde görev yapýp yapamayacaðý, ibadet ve görüþ-meler için özel salonlarýn saðlanabilmesi, bunlarýn hazýrlanýp devamlýgiderlerinin kim tarafýndan karþýlanacaðý, kime cezaevi için anahtar vegiriþ yetkisi verileceði ve örneði telefon giderlerini kimin karþýlayaca-ðý bu görüþmelerin sonucuna baðlý olacaktýr.

(436) Müslümanlar tarafýnda böylesi bir anlaþmanýn muhatabýnýnkim olacaðý bir veya birden fazla cemaatin mevcut olmasýna göre yerelkoþullara baðlýdýr. Ýslami kuruluþlarýn sorumlu ve karar yetkisine sahiptemsilcilerinin olmadýðý yerlerde islami din hizmetlerinin sunulmasý-nýn organizasyonunda zorluklarla karþýlaþýlmaktadýr. Bu þekilde örne-ðin Baden-Württemberg eyaletinde þöyle bir durum karþýmýza çýkmak-tadýr: 20 cezaevininden 9’unda müslüman mahkumlara þu ana kadarherhangi bir dinsel hizmet sunulamamaktadýr. Diðer 11 cezaevinde iseayda bir kez ve ayrýca islami bayramlarda müslüman cemaat önderleriile namaz ve dinsel etkinlikler gerçekleþmektedir. Bu ise Türk konso-losluðu ile anlaþma içerisinde gerçekleþmektedir. Bu 11 cezaevinin 4tanesinde daha yoðun, hatta haftalýk dinsel hizmet sunulmaktadýr. Hes-

184

sen eyaletinde bazý cezaevleri müslüman mahkumlara imamlar tarafýn-dan hizmet sunulmasý için sözleþmeler imzalamýþlardýr. Diðer cezaev-lerinde ise - örneðin Bavyera eyaletinde olduðu gibi - müslüman mah-kumlara dinsel hizmetler gönüllü müslümanlarýn ziyaretleri ile sunul-maktadýr. Berlin’de tutukevleri ve cezaevleri düzenli olarak imamlartarafýndan ziyaret edilmektedir. Rheinland-Pfalz eyaletinde ise müslü-man mahkumlara, protestan ya da katoliklerin cezaevi dinsel hizmet-lerine benzeyen herhangi bir hizmet sunulamamaktadýr.

Hristiyanlarýn sorumluluðu

(437) Bu durumda, dinsel hizmet sunan kiþi olarak cezaevi idaresi yada yerel politikacý olarak cezaevlerinin sorunlarý hakkýnda bilgi sahibiolan hristiyanlar, temel olarak müslüman mahkumlarýn dinsel ihtiyaç-larý konusunda her iki taraf içinde gerçekleþtirilebilir çözümlerin bu-lunmasý için çaba göstereceklerdir. Bazý cezaevlerindeki deneyimler,yerel cemaatlerle kurulan iliþkilerin imamlarýn ve gönüllü müslümanziyaretçilerin cezaevini düzenli olarak ziyaret etmelerini saðladýðýnýgöstermiþtir.

(438) Hristiyan dini görevliler, müslüman mahkumlar kendileriyle te-mas kurmak istediklerinde bunu reddetmezler. Deneyime göre bu ceza-evlerinde pek nadir bir durum deðildir. Ayrýca bir çok cezaevinde müs-lüman mahkumlar kendi istekleriyle hristiyan ibadetine katýlmaktadýr-lar. Ancak bunun için yazýlý olarak talepte bulunmalarý gerekmektedir.

Din deðiþtirme / Vaftiz

(439) Onyýllardan beri Almanya’da farklý kültürel ve dini özellikle-re sahip insanlar birarada yaþamakta ve çalýþmaktadýrlar. Görüþmelerve bilgi alýþveriþinin yanýnda hristiyanlar ve müslümanlarýn diðer dineilgi gösterdikleri de vaki olmaktadýr. Bu - tamamen olmasa da - özel-likle farklý dinlerden olan evlilikler için geçerlidir.

(440) Böylesi bir evlilikle ilgili olarak din deðiþtirme olasýlýðý gözealýndýðýnda bu önemli adýmý göze almaya veya bu adýmý atmaya hazýr

185

olanlar çoðunlukla hristiyan eþler olmaktadýr ki bunda islami evlilik veaile hukukunun105 etkisi de büyüktür. Ancak bunun tersi de olmaktadýr,hristiyanlarla ya da hristiyan cemaatleriyle iliþkiler aracýlýðýyla ya damerak nedeniyle okuma ve inceleme sonucu hristiyan olma isteðini dilegetiren müslümanlar da vardýr. Onlara kiliseye katýlmaya giden yoldaeþlik edilmesi büyük özen ve soðukkanlýlýk gerektirir. Her yetiþkin vaf-tizinde gerekli olan,106 yaþam ve iman öykülerinin gözönünde bulundu-rulmasý özel bir anlayýþý gerektirir.

Konuyla ilgili islami bilgiler

(441) Bir müslüman hristiyan olduðunda bu onun müslüman çevre-sinde çoðunlukla büyük bir þok yaratmaktadýr. O, dindar bir müslüma-nýn gözünde ümmete ihanet etmektedir. Þeriat, Kuran gibi, islamdan baþ-ka bir dine geçmeyi en aðýr günah ve Tanrý’ya ve ümmete saldýrý olarakgörmektedir. Ýslamiyetten baþka bir dine geçiþ, geleneksel islami top-lumlarda, sabit olduðu kanýtlanýrsa, ölüm cezasýný gerektiren suçlardansayýlmaktaydý. Bazý islam ülkelerinde yasa buna hala idam cezasýný ön-görmektedir; bu ülkelerde ulusal ve dinsel kimlik bir bütün olarak gö-rülmektedir. Bunun da ötesinde bazý islam aðýrlýklý ülkelerde islam di-ninden çýkan kiþinin mevcut evliliði de sona ermiþ sayýlmaktadýr.107

(442) Almanya’da þeriatýn cezai hükümlerinin uygulanmasýnýn ko-þullarý mevcut deðildir. Almanya’daki müslümanlarýn büyük çoðunlu-ðunca da saygý gösterilen Alman hukuk düzeni, inanç özgürlüðü hakkýile yalnýzca bir dine inanmayý ve o dinin gereklerini yerine getirmeyideðil, ayný zamanda hiç bir dine inanmama ya da din deðiþtirme hak-kýný da saðlamaktadýr. Buna raðmen þeriatýn hükümleri müslümanlarýnve cemaatlerinin azýmsanmayacak bir bölümünün mentalite ve etkin-

105 bkz. Bölüm I, Baþlýk 3.2.5 ve Bölüm II, Baþlýk: Katolikler ve müslümanlar arasýndaevlilikler.

106 bkz. Erwachsenentaufe als pastorale Chance, Impulse zur Gestaltung des Katechumenats(Arbeitshilfen 160), (yay.) Sekretariat der Deutschen Bischofskonferenz, Bonn 2001.

107 bkz. A. Th. Khoury, P. Heine und Janbernd Oebbecke, Handbuch Recht und Kulturdes Islams in der deutschen Gesellschaft (Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus, 2000),S. 237-241.

186

liklerini etkilemektedir. Karþýlýklý ve birbiri için sorumluluk taþýmaduygusu, din deðiþtiren kiþiyi kararýndan vazgeçirme çabalarý sonuç-suz kaldýðý zaman, gayrýmüslim ve laik bir ülkedeki yaþam koþullarýn-da „mürtedin“ en aðýr baskýlara uðramasýna ve hatta ölümle tehdit edil-mesine kadar varabilir.

(443) Ýslamiyet geleneksel olarak cemaatin bir bütün olarak bireyinyaþam sürdürüþ þeklindeki ortak sorumluluðunu çok kuvvetli bir þekil-de vurgulamaktadýr. Bu nedenle akrabalarý, dostlarý ve komþularý vehatta duruma baðlý olarak bütün siyasi topluluk kendilerini bireyinbaþka bir dine geçme kararýndan olumsuz þekilde etkilenmiþ olarakgöstermektedirler. Bazý müslümanlar veya onlarýn aileleri bu temeltavrý artýk - örneðin uzun zamandýr gayrýmüslim bir çevrede yaþadýkla-rý için - paylaþmasalar da, bireysel tutum konusunda ortak sorumluluðuküçümsememek gerekir.

Kilise’nin diðer din mensubu vaftiz adaylarý ile ilgili açýklamalarý

(444) Kilise imaný içinde kendisini, bütün dünyaya ve her insana ken-disine Tanrý tarafýndan emanet edilmiþ gerçek hakkýnda tanýklýk sun-makla görevli görür: Çarmýha gerilmiþ ve dirilmiþ olan Tanrýoðlu Ýsa Me-sih. Kilise kendi doðasýndan dolayý temel olarak davetçidir ve Tanrý’nýnkendisini vaftiz aracýlýðýyla kilisenin üyesi olmaya çaðýrdýðýna inananve gerekli þartlarý yerine getiren herkese açýktýr. Ýkinci Vatikan Konsili,Yaþamýn Iþýðý olan Mesih’i „bütün samimiyetle yaymanýn“ gerekliliðinivurgulamýþ (DH 14), ayný zamanda her bir muhatap için gerçek özgür-lüðü desteklemeyi ve buna saygý gösterme talebini ortaya koymuþtur.„Dinsel inancýn yayýlmasýnda ve dinsel adetlerin öðretiminde, özellikleaz eðitimli ya da yoksullar sözkonusu olduðunda zorlama ya da ger-çekdýþý ikna çabasý intibaý uyandýrabilecek þeylerden daima kaçýnýlma-lýdýr... Böylesi bir davranýþ kendi hakkýnýn kötüye kullanýlmasý ve kar-þý tarafýn haklarýnýn çiðnenmesi olarak görülmelidir. (DH4).“108

108 Secretariatus pro non Christianis, Die Haltung der Kirche gegenüber den Anhängernanderer Religionen. Gedanken und Weisungen über Dialog und Mission. (Città delVaticano, Pfingsten 1984), nr. 18.

187

(445) „Deðiþik inanç taraftarlarýnýn diyaloðunun akýþýnda ruhsal töv-be ve ihtida düþüncesi de kaçýnýlmaz bir þekilde yeralýr ... Her gerçekTanrý çaðrýsý, daima bir kendini aþmayý da beraberinde getirir. Paskal-ya (Diriliþ) gizeminin de gösterdiði gibi ölüm olmaksýzýn yeni bir ya-þam yoktur (bkz. GS 22). Ayrýca her ihtida Tanrý’nýn lütfunun iþidir.Bunda insanýn tamamen kendine dönebilmesi gerekir (RH 12).“109 Ki-lise, bir din deðiþiminin her insan için geçerli büyük önemini bu söz-lerle vurgulamaktadýr.

(446) Deneyimler, müslümanlarýn vaftizle kiliseye katýlmalarý süre-cinde hazýrlýk ve kendilerine eþlik edilmesinin büyük dikkat ve soðuk-kanlýlýk gerektirdiðini göstermektedir. Müslüman vaftiz adaylarýnýn herhalükarda, yaþam ve iman deneyimlerini kendileriyle paylaþacak ve birmüslümanýn din deðiþtirmesi ile ilgili bütün özel soru ve sorunlarýnaaçýk refakatçilere ihtiyaçlarý vardýr. Onlarýn görevi müslüman vaftiz a-daylarýný tamamen özgürce bir karar vermek yolunda desteklemektir.

Hristiyan refakatçilere tavsiyeler

(447) Yukarýda sýralanan zorluklar ne karamsar olmaya ne de vaftizolmak isteyen birinin reddedilmesine sebebiyet vermemelidir. Yanlýþbir þeyler yapma korkusu, müjdeye (Ýncil) doðru zamanda sözle ve ey-lemle tanýklýk etmek ve müjdeyi yaymak sorumluluðundan ve görevin-den kurtarmaz. Çünkü kendi sýnýrsýz özgürlüðü içinde, çevremizdeninsanlarý O’nun yolunda gitmek ve kendi dininden Mesih’in kilisesinekatýlmak üzere sýnýrlarýný aþmaya çaðýrabilecek olan Tanrý’dýr. O, ken-dilerini O’nun çaðrýsýna açmýþ olan müslümanlarý çaðýrabilir ve kilise-mizde yeni boyutlarýn oluþmasýna yetkin kýlabilir.

(448) Ancak kiliseye katýlmak konusundaki her dileðin mecburi birþekilde belli bir sürede vaftizle sonuçlanmasý þart deðildir. Her yetiþkinvaftiz adayý için olduðu gibi bir müslümana vaftiz yolunda refakat edil-mesi konusunda da geçerli olan Arapça atasözü acele iþe þeytanýn karý-þacaðýdýr. Genel olarak vaftize hazýrlanma sürecinin bir yýl sürmesi

109 bkz. a.g.e. nr. 37.

188

tavsiye ediliyorsa, bu süre müslüman vaftiz adaylarý için asla daha kýsatutulmamalýdýr, tersine bunun yerine daha uzun bir sürenin öngörülme-si gerekir.

(449) Bununla birlikte müslümanlar, neden diledikleri vaftiz öncesiuzun bir ders ve hazýrlýk sürecine tabi tutulduklarýný anlamakta zorlan-maktadýrlar. Bu sorun, bu çevreden bir çok vaftiz adayýnýn da sorunu-dur. Müslümanlar için ise kendi þimdiye kadar ki dinsel gelenekleriayrýca zorlaþtýrýcý bir etken olmaktadýr: Ýslamiyette, müslüman olmakisteyen bir kiþinin yalnýzca iki þahidin önünde kelime-i þehadet getir-mesi onun müslüman olmasý için yeterlidir.

(450) Bu düþüncelerden hareketle refakatçinin islamiyet kökenli vaf-tiz adaylarýnýn, diðer adaylardan daha yoðun þekilde bir kilise cemaa-tinin, hristiyan gruplarýnýn ve ailelerin günlük yaþamý konusunda de-neyimler edinmesini saðlamaya çaba göstermesi gerekir. Bu sayedevaftiz adayý, dinsel ve sosyal her açýdan kendini yabancý bir ortamda bu-lacaðý hristiyan günlük yaþamý konusunda bilgi edinir. Þahsi deneyimadayýn, kendi iman ve toplumuna - belki de farkýnda dahi olmadan - nekadar baðlý olduðunu anlamasýna yardým edebilir. Aday yalnýz bu þe-kilde gerçekle ilgili beklentilerini görebilme olanaðýna kavuþabilir.

(451) Bu baðlamda adaya bir katekümenlik (vaftize hazýrlýk) grubu-nun (aday, katekümenlik sorumlusu, refakatçi) eþlik etmesinin, özelliklemüslüman kökenli vaftiz adaylarýnda nasýl vazgeçilmez olduðu özellik-le belirginleþir. Katekümenlik grubu „içinde kilisenin gerçekleþtiði vearacýlýðýyla kilise ve cemaatteki yolun açýldýðý küçük bir hücredir.“110

(452) Bu süreç içerisinde neredeyse zoraki sorunlar ortaya çýkmak-tadýr. Refakatçilerin bu korku ve sorunlara ortak olmalarý gerekir, çün-kü onlar yalnýzca belli bir bilgiyi aktaran „din öðreticileri“ deðil, hede-fe ulaþmanýn kendi ellerinde ve garanti olmadýðý ortak bir yolu katekü-menlerle (vaftiz adaylarý) birlikte giden „iman refakatçileridirler“.

110 bkz. Erwachsenentaufe als pastorale Chance, Impulse zur Gestaltung des Katechu-menats (Arbeitshilfen 160), (yay.) Sekretariat der Deutschen Bischofskonferenz, Bonn2001.

189

(453) Ancak refakatçilerin adayýn hristiyan olmasý yönünde umutla-rýný, ne kadar uzun sürerse sürsün Mesih’e giden yolun her bir adayiçin tamamen þahsi olmasý yönündeki buyruk nedeniyle arka plandatutmalarý gerekir. Bu, bahse konu olan kiþinin tamamen baþka bir kara-ra varmasý durumu için de geçerlidir. Refakatçi böylesi bir durumda,adayýn isterse esenlik ve özgürlük içinde ayrýlmasýna saygý göstermelive aday tekrar geri dönmek isterse yeni bir baþlangýca da hazýr olma-lýdýr.

Önemli pratik tavsiyeler

(454) Refakatçi her vaftiz adayýnda tamamen þahsi iman ve yaþamdeneyimine sahip bambaþka bir insanla karþýlaþmaktadýr. Bununla bir-likte her müslüman vaftiz adayýyla hristiyan imanýna giden yolundakonuþulmasý ve aydýnlatýlmasý gereken belli konular vardýr.

(455) Ýlk olarak þahsi ve özgürce bir karara varmayý kolaylaþtýran et-kenler yeralmaktadýr.

Aday mümkün olduðunca reþit ve maddi ve manevi açýdan ailesindenbaðýmsýz olmalýdýr.

Kilise tarafýndan din deðiþtirme hiç bir sosyal ya da maddi yardýmlabaðlantý içinde olmamalýdýr. Yanlýþ algýlanan minnet duygusu din de-ðiþtirmek için uygun bir temel oluþturmaz.

Adayýn düzenli aile iliþkileri ve Almanya’da oturum hakkýnýn saðlamolmasý özgürce karar verebilmesini kolaylaþtýrýr ve zaman baskýsýndankurtarýr.

Vaftiz adaylarý iman yollarýný, katolik birisiyle olasý bir evlilikten ta-mamen baðýmsýz olarak gitmelidirler. Evlilik için tarih halihazýrda be-lirlenmiþ durumda ise, dispens alýnmasý için çaba gösterilmelidir. Bunoktada evlilik için örneðin devam eden evlilik gibi baþka aðýr engel-ler olup olmadýðýnýn açýklýða kavuþturulmasý uygun olur. Kiliseye ka-bul edilmekle bütün sorunlar ortadan kalkmýþ olmayacaktýr. Daha daönemlisi, bir kez varýlan kararýn yaþam boyu sürdürülebilir olduðunuortaya koymasýdýr.

190

Vaftiz adayý, din deðiþtirme ile ilgili planlarý hakkýnda mümkünse ya-kýnlarýyla görüþmelidir. Yalnýzca bu þekilde, kendi isteðiyle þimdiyekadarki iman topluluðundan ayrýldýðý zaman karþýlaþacaðý sonuçlarhakkýnda bir kanýya varabilir. Belki de bu sayede þimdiye kadarki iliþ-kilerinin derecesini kavrayabilecektir. Bu durum özellikle, namaz yada camiye gitmek gibi inancýn görülür etkinliklerine þimdiye kadar hiçya da çok az deðer veren genç insanlarda gözlemlenebilir. Yakýnlar veakrabalarla görüþmeler, olasý bir din deðiþikliðinin „geride kalan“ aileüyeleri için nasýl sorunlar doðurabileceðini de belirgin bir hale getire-bilir.

Vaftiz adayý evli ise eþi de her halükarda bu amaçlanan din deðiþikliðihakkýnda bilgilendirilmeli ve beklenen sonuçlarla ilgili görüþmeleredahil edilmelidir.

Özellikle vaftiz adayýnýn o ana dek hristiyanca eðitilmemiþ olan çocuk-larý varsa, onlarýn dinsel geleceði de önemli bir konu oluþturmaktadýr.

Ýman konusunda verilen bir kararýn dayanýklý ve kalýcý olmasý konu-sunda, kiþinin yaþadýðý dinsel ve kültürel çevre de belirleyici bir roloynamaktadýr. Bu nedenle vaftiz adayýnýn gelecekte oturacaðý yerin dekatekümenlik süreci içindeki görüþmelerde ele alýnmasý gerekir. Ýslamaðýrlýklý memleketine dönmesi durumunda hristiyan imanýný koruyabi-lecek midir?

Özellikle dinsel ve ulusal kimliði bir bütün olarak anlamýþ ve algýlamýþolan kiþilerle, hristiyanlýða geçiþe baðladýklarý beklentilerinin aydýnlýðakavuþturulmasý gerekir. Hristiyan imanýnýn herhangi bir ulusa ya dasosyal tabakaya aidiyetle bir görülmemesi ve örneðin yabancýlar vemülteciler yasalarý ile ilgili olarak hiç bir hukuki avantaj saðlamayaca-ðýnýn kendilerine açýklanmasý gerekir.

Katolik refakatçi kilisenin hristiyanlýk dýþý dinlerle ilgili tutumunu daifade etmelidir. Vaftiz adayýnýn, o döneme dek sürdürdüðü yaþantýsýnýn,kendisinin yaþadýðý ve uyguladýðý dinsel pratiðin boþuna olmadýðý, tamtersine gelecekteki iman yaþamý için de bir katký olduðu bilincine var-masý gerekir. Ayný zamanda atalarýna ve akrabalarýna Tanrý önünde bü-yük önem verip saygý göstermeye devam etmesi gerektiðini, hristiyan

191

imanýnýn Tanrý’nýn bu yakýnlar ve akrabalara da sevgisinin sonsuz ol-duðuna inandýðýný bilmelidir.

Dünya çapýndaki kiliseyi gözönünde bulundurarak refakatçinin hris-tiyanlýkla uyumlu bütün dinsel yönleri içerir bir kapsamý teþvik etmesigerekir. Diðer taraftan ise her türlü senkretist (tüm dinleri bir sayandüþünce yapýsýna) düþünce ve denk görmelere karþý bir tutum içindeolmalýdýr.

Ýslamiyet ve hristiyanlýk arasýndaki bir çok ortak noktalar ve benzer-likler nedeniyle her konuda özel hristiyan görüþünün açýkça ve kap-samlý þekilde ele alýnýp incelenmesi müslüman vaftiz adaylarýnýn imanyollarý açýsýndan büyük öneme sahiptir. Adayýn sonuçta her iki din ara-sýnda temel olarak büyük fark olmadýðý gibi yanlýþ bir sonuca varma-masýna dikkat edilmelidir. Bu nedenle örneðin müslüman dualarýnýnhristiyan ibadetine dahil edilmesi sakýncalý olur.

Vaftiz olma dileðiyle ilgili son karar açýklanmadan önce bütün konu vesorularýn bir kere daha bütün açýklýðýyla konuþulmasý gerekir.

14 yaþýný geçmiþ bütün yetiþkin ve gençlerin vaftizinde olduðu gibi birmüslümanýn vaftizinin de Kilise Kanunu’nun (CIC) 843. maddesi uya-rýnca episkoposluða bildirilmesi gereklidir.

Ýmana müjdeci tanýklýk

(456) Almanya’da müslümanlarýn vaftizi - bir nesil öncesine kadarneredeyse olanaksýz görülen bu olay - günümüzde de çok sýk olarakgörülmemekle beraber, hristiyanlarýn deðiþen koþullar ve yeni görev-ler karþýsýnda bulunduklarý gitgide çoðulcu yapýya dönüþen bir top-lum içerisinde yýllýk 3.000 civarýndaki yetiþkin vaftizinin küçük bir bö-lümünü oluþturur þekilde kilise yaþamýnýn bir parçasý durumdadýr. Hris-tiyanlýðýn toplumsal olaðanlýk konumunu yitirdiði yerlerde, hristiyan-lýðýn artýk „otomatik“ bir þekilde nesilden nesile aktarýlmadýðý yerler-de, hristiyanlarýn diðer din ve dünya görüþleriyle birarada yaþadýðýyerlerde, „zamanýn iþaretleri“ hristiyan ve kilise olmanýn önemli biröðesini yeniden keþfetmeye sürüklemektedir: Müjdeci, misyoner kili-se olmak.

192

(457) Yetiþkinlerin kiliseye yönelen iman yollarý, hele de tamamenbaþka bir dinsel ve toplumsal yapýdan geliyorlarsa, açýk ve çoðulcu birtoplumun þartlarý altýnda hristiyan olmanýn ve hristiyanca yaþamanýnalýþýlmýþ hristiyan ortamlarýnýn dýþýnda da mümkün olduðunu göster-mektedir.

(458) Ýmanýn müjdeci ve misyoner bir þekilde duyurulmasýnýn yolukendimizde baþlamaktadýr: Bu, kendi konumu hakkýnda bilinçlenmeyive kendi kimliðini tarif edebilmeyi gerektirir - baþkalarýna karþý deðil,ancak baþkalarýna açýk bir þekilde. Müjdeci tanýklýða hazýr olmak „bil-gi verebilme yetkinliði“ ile „konuþabilme, ifade edebilme yetkinliðini“önþart olarak koþar. Bir çok hristiyanýn inançlarýna özel bir „dil yapýsý“vermeye çalýþtýklarý zaman yakýndýklarý zorluk, kilisenin müjdeciliðive din eðitimi için önemli bir görev alanýný ortaya koymaktadýr.

Baþörtüsü

(459) Günümüzde müslümanlarýn önemli bir bölümü, özellikle dedinlerinin ya daha geleneksel ya da fundamentalist yorumlarýna ba-ðýmlý olanlar, kadýnlar için özel „islami kýyafetin“ mecburi olduðunusavunmaktadýrlar. 20. yüzyýlýn baþlarýna kadar þehirli müslümanlardaolaðan olan ve iyi ahlakýn bir emri gibi görülen yüzün tamamen peçeile örtülmesi, içlerinden yalnýzca küçük bir bölüm tarafýndan „islami“kýyafetin zorunlu bir parçasý olarak görülmektedir. Diðerleri de örtün-meyi zorunlu görmekte ancak kadýnlarýn evinin dýþýnda boynu da ta-mamen kapatan ve saçlarýnýn görünmemesini saðlayan bir baþörtüsütakmalarýný yeterli saymaktadýrlar; iþte birçoklarý bu tarzda bir baþör-tüsünü toplumsal tutumun islamlaþtýrýlmasýnýn önde gelen bir sembo-lü olarak görmektedirler.111 Ancak - edepli davranmak ve baþtan çýka-rýcý olmaktan kaçýnmak gibi temel kurallara uyum konusundaki olduk-ça yaygýn genel kanýnýn dýþýnda - islamýn mebcur kýldýðý özel bir kadýnkýyafetinin gerçekten olup olmadýðý her iki cinsiyetten günümüz müs-lümanlarýnca oldukça farklý olarak deðerlendirilmektedir.

111 bkz. Bölüm I, Baþlýk: 3.2.4.

193

(460) Buna benzer þekilde devletin belli bir kadýn giyim tarzýný zo-runlu tutmadýðý islami ülkelerin büyük çoðunluðunda sokakta gözlem-lenen giyim tarzlarý da çok farklý ve çeþitlidir: Ortadoðu’nun ve KuzeyAfrika’nýn çoðu büyük þehrinde sokaklarda varyasyonlarý açýk kývýrcýksaçtan, dar tiþörtlerden ve jean pantolonlardan ortalama Avrupai sokakkýyafetlerine ve baþörtüsü ile yerleri süpürecek kadar uzun pardesüler-den yüzün ve bütün bedenin tamamen çarþafla örtülü olmasýna kadarvaran görüntüler gözlemlenmektedir. Ayný ülkelerde kýrsalda yaþayankadýnlar da çoðunlukla bir baþörtüsü takmaktadýrlar, ancak yaygýn ola-rak bu boynu ve saçlarý tamamen saran ve yüzü tamamen çevreleyenbir tarzda deðil, çoðunlukla gevþek baðlanmýþ ve baþýn arka tarafýnýkaplar þekildedir. Bu nedenle ortak islami bir tarzdan ya da kadýn kýya-fetiyle ilgili ve özellikle baþýn örtülmesi konusunda ortak ve tek birtarzdan bahsedilmesi olanaksýzdýr.

(461) Kuran, kadýnlarýn çarþaf ya da baþörtüsü taþýmalarýný açýkçatarif eden herhangi bir kural içermemektedir. Böylesi bir kurala daya-nak olarak çoðunlukla Kuran’ýn Ahzab suresi 53. ve 55. ayetleri öne sü-rülür. Bu ayetlerin birincisinde peygamberin eþlerinin misafirlerine,onlara dileklerini bir perde (hicap) arkasýndan söylemeleri bildirilir; i-kinci ayette ise peygamberin eþlerine kendilerine nikah düþmeyen er-kek akrabalarý, diðer kadýnlar ve cariyelerle arada perde olmaksýzýn ko-nuþmalarýnýn günah olmayacaðý açýklamasý iletilir. Hicap kelimesi dahasonra çarþafýn ve günümüzde Arap ülkelerinde baþörtüsünün tarifi ha-line gelmiþtir, köken olarak ise yalnýzca genel anlamda „(görmeyiengelleyen) perde“ anlamýndadýr. Kuran’da kastedilen de, anýlan ilkayetin yapýsýnýn da gösterdiði gibi buydu. Ayrýca Kuran, burada ifadeedilen kuralýn, peygamberin eþlerinden genelleme yapýlarak bütünmüslüman kadýnlar için geçerli kýlýnýp kýlýnmayacaðý konusunda da birþey söylememektedir. Bu ayetler Muhammed’in devlet baþkaný ko-numunda da olduðu Medine devrinde duyurulmuþtur; bu nedenle desözkonusu olan yalnýzca onun evini ilgilendiren bir kural olabilir, týpkýtarihi olarak kanýtlanmýþ ayný dönem bazý Ortadoðulu emirlerinin sa-raylarýnda da geçerli böylesi kurallar olduðu gibi.

194

(462) Ayný surenin 59. ayetinde kadýnlarýn „üstlerine“ - ki büyük o-lasýlýkla baþlarý kastedilmektedir - „kýyafetlerinden (örtülerinden) bir bö-lümünü çekmeleri“ söylenmektedir ki, bununla tanýnmalarý ve rahatsýzedilmemeleri amaçlanmaktadýr. Tam olarak nasýl bir örtünmenin kaste-dildiði burada belirtilmemektedir ve bunun genel olarak mý, yoksa so-kaða çýkmak gibi belli bir durum için mi geçerli olduðu konusu tartýþ-malýdýr. Çarþafýn ya da baþörtüsünün islami savunucularý ayrýca, müminkadýnlarýn eski arap kýyafetlerinde boyundan aþaðý doðru inen açýklýðasahip baþörtülerini yakalarýnýn üzerine kadar örtmelerini söyleyen Nursuresi 31. ayeti kaynak göstermektedirler ki, bu ayette kadýnlarýn dikkatçekmemek için ziynet eþyalarýný erkeklere göstermemeleri belirtilmek-tedir. Büyük çocuklarýn bile görmemesi gereken „edep yeri“ ile bu düþün-cedeki günümüz müslümanlarýnýn anladýðý þekilde kadýnýn açýk baþýnýnda kastedilmiþ olabileceðine dair hiç bir belirti yoktur: ifadenin yapýsý„edep yeri“ kavramý ile dar anlamda cinsiyet belirtilerinin kastedildiði yö-nündedir. Bu nedenle ayet, diðer dinlerde de genel olarak talep edilen öl-çüde edepli davranmaya ve cilve yapmaktan kaçýnmaya bir çaðrýdýr.112

(463) Eski arap þiirlerinden çarþaf taþýmanýn Arap yarýmadasýnda is-lamiyet öncesi dönemde de sosyal açýdan üst tabaka mensubu þehirlikadýnlar arasýnda yaygýn olduðu görülmektedir. Eski Mezopotamya’dada þehir toplumunun kadýnlarýndan bahsedilmektedir. Bu nedenle söz-konusu olan ilk defa islamiyetle ortaya çýkan bir sosyal ahlaki tutum

112 Buna raðmen Almanya Müslümanlarý Merkez Konseyi, internette www.islam.de adre-sinde de yayýnlanan, Federal Anayasa Mahkemesine sunulmak üzere 2.6.2003 tarihlibir açýklamasýnda himar sözcüðünü basitçe „baþörtüsü“ olarak tercüme ederek bu ayet-le baþörtüsünün kadýnlar için Kuran’da sabit kýlýnmýþ bir ödev olduðunu savunmayaçalýþmýþtýr. Gerçekten de islam tarihinde bu sözcük daha çok baþ ve yüz örtüsü içinkullanýlmýþtýr. Ancak klasik Arapça sözlüklere göre bu sözcük her iki cinsten kiþilerinkullandýðý baþka örtünme araçlarýný da tarif ediyordu ve Kuran bu konuda bu örtününo zamanýn arap kadýnlarýnca nasýl kullanýldýðý konusunda herhangi bir bilgi verme-mektedir. Ancak, bu sözcükle baþ üzerinde taþýnan bir örtü kastedilmiþ olsa bile þunubelirtmek gerekir: Ayetin örtüyü bu þekilde kastettiði açýk deðildir, aksine kastedilenkadýn dekoltesinin (omuzlar) edepli bir þekilde ve mantýða uygun olarak o zamankiarap kadýnlarýnýn geleneksel kýyafetinin bir bölümüyle örtülmesidir. Bu ayetle içerdiðibütün eski arap kadýn kýyafetlerinin sürekli olarak zorunlu kýlýnmasý gibi bir maksadýdestekleyecek hiçbir dayanak yoktur.

195

deðildir. Buna raðmen bu gelenek islamiyetin egemenliðindeki büyükþehirlerde gitgide bütün kadýnlar tarafýndan, ayný zamanda o yörelerde-ki gayrýmüslim kadýnlar tarafýndan da uygulanýr hale gelmiþtir. Kýrsalyörelerde ise köylü ve yarýgöçebe toplum arasýnda çok daha az yayýl-mýþtýr, bedeviler arasýnda da yine sýnýrlý bir yaygýnlýða eriþmiþtir.

(464) Baþörtüsüyle baþýn daha az kapatýlmasý (yani boyun ve saçlarýntamamen kapatýlmamasý) þeklindeki örtünmenin bile direk Kuran’da te-melinin olmadýðý ve hem de peygamber sünneti ile kadýnlar için mec-bur olduðunun kanýtlanamayacaðý son zamanlarda müslüman ilerige-lenler tarafýndan da ifade edilmiþtir. Örneðin Mýsýr’ýn Temyiz Mahke-mesi 1996’da, islamcýlar tarafýndan þeriatý yasamanýn ana kaynaðý ola-rak kabul eden 1980 tarihli anayasal düzenlemeye istinaden talep edi-len, baþörtüsünün devlet okullarýndaki kýz öðrenciler için zorunlu kýlýn-masý talebini reddetmiþtir. Mahkeme gerekçeli kararýnda þunu ifade et-miþtir: Baþörtüsü konusu vahiy yoluyla, yani þeriatýn baðlayýcý hüküm-leri arasýnda düzenlenmemiþtir; bu fýkýhýn, yani din alimlerinin hukukyorumlarýnýn konusudur ki, bu açýdan zamanýn deðiþimi ile farklý yo-rumlara ve sonuçlara ulaþýlmasý olasýdýr. 2000 yýlýnda, o zaman Ýstan-bul’daki yüksekokullardan biri olan Marmara Üniversitesinin saygýnÝlahiyat Fakültesinin dekaný olan Zekeriya Beyaz, konuyla ilgili bir ki-tabýnda ve televizyonda, Kuran’da baþörtüsü mecburiyeti ile ilgili birdelilin olmadýðýný açýklamýþtýr.113 Hatta kendisinin reformcu olarak ta-nýnan meslektaþý, yine ilahiyatçý ve Muðla Üniversitesi’nin rektörü o-lan Ethem Ruhi Fýðlalý ayný yýl, „bir metre kumaþý dinin sembolü hali-ne getirmenin“ islama ihanet olduðunu söylemiþtir.114

(465) Diðer taraftan itiraz edilen ve reddedilen böylesi görüþleri biryana býrakarak ve müslüman kadýnlara açýkça bir baþörtüsü mecburiye-tini ortaya koymayan Kuran metnine raðmen, özgürlükçü bir hukukdevletinde dinlerinin kendilerine böylesi bir buyruðu olduðu inancýndaolan müslümanlarýn kendi vicdaný kararlarýna saygý gösterilmesi gere-kir.

113 bkz. Hürriyet, 9.12.2000 tarihli sayýsý.114 bkz. a.g. 23.9.2000 tarihli sayýsý.

196

(466) Almanya’da, bu inançta olan müslüman kadýnlarýn ona göre gi-yinmeleri genel olarak sorun yaratmamaktadýr. Bununla birlikte nadi-ren de olsa, çözümü için mahkemece Anayasa’nýn 4. maddesine bireyselinanç özgürlüðü ile üçüncü þahýslar ve mallarla ilgili temel haklar arasýn-da deðerlendirme yapýlmasýný gerektiren iþ hukuku ile ilgili ihtilaflarortaya çýkmaktadýr. Son olarak Federal Ýþ Mahkemesi bu baðlamda birmüslüman tezgahtar kadýnýn davasýnda bireysel inanç özgürlüðüne, yineayný þekilde - Anayasa’nýn 2. maddesi uyarýnca - temel hak olarak görü-len ve korunan ticari etkinlik özgürlüðüne göre üstünlük tanýmýþtýr.115

(467) Bu deðerlendirme, içinde memurlarýn iþ hukuku açýsýndan ba-kýldýðýnda zordur. Devlet okullarýnda ders sýrasýnda da baþörtülerini çý-karmak istemeyen müslüman kadýn öðretmenlerle eyaletlerin eðitimbakanlýklarý arasýnda son yýllarda bu nedenlerle geliþen ihtilaflar bit-mek bilmeyen tartýþmalar olarak kendini göstermiþtir. Federal AnayasaMahkemesi þu sýralarda Freshta Ludin adlý öðretmenin davasýnda, adýgeçen öðretmenin devletin dinsel konulardaki tarafsýzlýðýný ve öðren-cilerin inanç özgürlüðünü çiðneyip çiðnemediði konusunu açýða kavuþ-turmakla görevlidir.

Hastane

(468) Hastanede kalarak bir tedavi görmek zorunda kalmak her in-san için zor ve korku da içeren bir deneyimdir. Müslümanlarýn hasta-nede tedavileri bunun ötesinde hem onlar hem de doktorlar ve bakýmpersoneli açýsýndan özel sorunlar içerebilir ki,116 bu yalnýzca müslümanhastalarýn dinlerinden kaynaklanmamaktadýr. Bu özellikle Almanya dý-

115 bkz. Federal Ýþ Mahkemesinin 10 Ekim 2002 tarihli kararý.116 Bu sorunlar ve çözüm yollarý hakkýnda bilgilendiren bir çok yayýn vardýr. Burada yal-

nýzca birkaçýný anacak olursak: Richter, Klaus (yay.): Muslime im Krankenhaus, Al-tenberge 1980; Ingeburg Barden: Glauben, Leben, Pflege im Judentum, Christentumund Islam, Materialien zur Krankenpflegeausbildung Bd. 6, Freiburg 1992; Sieglindeal Mutawaly: Menschen islamischen Glaubens individuell pflegen, Hannover undHagen 1996 (Nachdruck 2000); Silke A. Becker, Eva Wunderer und Jürgen Schultz-Gambard: Muslimische Patienten. Ein Leitfaden zur interkulturellen Verständigungin Krankenhaus und Praxis, 2. Aufl. München 2001.

197

þýnda büyümüþ ve çoðunluðu oluþturan Alman toplumuna çok az en-tegre olabilmiþ müslümanlar sözkonusu olduðunda geçerlidir: Bu nok-tada hem dil sorunlarý, hem de sosyal ve kültürel kökenlerin farklýlýðýnedeniyle hastalýk ve tedavi hakkýndaki farklý görüþler hastalar ile has-tane görevlileri arasýnda anlaþmayý engellemektedir. Kadýn ve erkek a-rasýndaki iliþkiler konusunda ahlaki açýdan kabul gören kavramlar hemdinsel hem de sosyo-kültürel niteliktedirler; bu farklýlýk da doktorlarve hastabakýcýlarýn diðer cinsiyetten müslüman hastalarla olan iliþkile-rinde büyük nezaket ve duyarlýlýk göstermelerini gerektirmektedir.

(469) Aðrýlarýn ya da diðer þikayetlerin nasýl ifade edileceði çoðun-lukla kültüre baðlýdýr. Almanya’da yaþayan müslümanlarýn bir kýsmý,aðrý ve sancýlarýný ifade ettiði davranýþlarda sýradan bir Alman vatanda-þýna göre daha dýþavurumcu bir tutumun, örneðin yüksek sesle, sýk sýktekrarlanan sýzlanmalarýn, kadýnlarda ise aðlamanýn eþlik ettiði yakýn-malarýn olaðan olduðu ülkeler ve sosyal çevrelerden gelmektedirler.Böylesi davranýþlarýn bir histeri olarak görülmemesi, asýl olduðu þeyolarak algýlanmasý gerekir: bu hastalarýn týbbi yardým ve insani desteðeolan ihtiyaçlarýný dýþa vurmak için alýþýk olduklarý davranýþlardýr.

(470) Müslümanlarýn baþka hastalara göre daha fazla, hastalýklarýTanrý’nýn yazgýsý olarak kabullendikleri þeklindeki düþünce, islamiyeti„kaderci“ olarak gören önyargýya dayanmaktadýr ve yanlýþtýr: Müslü-man hastalar için de diðer hastalarda olduðu gibi, tedavilerine kendile-rinin de aktif olarak katýlmasý olasýlýðý büyük oranda hastalýklarýnýn tü-rü ve sebebi ile öngörülen teþhis ve tedavi yöntemlerinin kendilerinene kadar iyi açýklandýðýna baðlýdýr. Bu noktada hastanýn sosyal kökenive eðitim durumuna göre belki daha fazla aydýnlatýlmasý gerekli olabi-lir. Bu nedenle hastanýn anadilini konuþabilen ve açýklanmasý gerekendurumu kolayca anlayabilecek bir tercüman saðlamak ve görüþme içingerekli zaman ve sabýra sahip olmak çok önemlidir. Bu sýrada hastanýnya da yakýnlarýnýn hastalýðý yorumladýklarý ya da tedaviyi etkilemek is-tedikleri memleketlerinin halk inanýþlarýný yalnýzca akýldýþý sayýp geç-memek, aksine sakin bir þekilde dinleyip daha sonra nazik ve dostçabir açýklama ile doðrularý açýklamaya çalýþmak gerekir. Örneðin hasta-

198

lar çektikleri rahatsýzlýða „nazar“ ya da büyünün sebep olduðunu düþü-nüyorlarsa, o zaman doktorlar ve saðlýk personeli de bu düþünceye ka-týlmadýklarýný ve tedavi için uygulayacaklarý yöntemin de büyü boz-makla ilgisi olmadýðýný açýklamalýdýrlar. Ýslam ülkelerinden hastalarýnbir bölümünde gözlenen týbbý neredeyse mucizevi bir þekilde gören dü-þüncenin temelinde de, tedavinin, doktor doðru ilaç ya da yöntemi seç-miþ ise ilacýn tek bir defa ya da kýsa süreli kullanýmý ile hemen gerçek-leþeceðidir. Bu nedenle hastalara doðru bir tedavinin uzun bir süre ala-bileceðinin önceden açýklanmasý tavsiye edilir.

(471) Müslümanlarýn rahatça ibadet edebilmeleri ve dinlerinin gerek-lerini yerine getirebilmeleri hastanede de saðlanmalýdýr. Ancak doktor-lar ve saðlýk personelinin, islamiyetin müslümanlardan týbben kabul e-dilemeyecek herhangi bir þey talep etmediðini de bilmeleri gerekir.

(472) Günde beþ kez kýlýnan namaz, hastalar tarafýndan oturur ya dayatar þekilde ve normalde uygulanan hareketler olmadan da kýlýnabilir.Yürüyebilecek durumdaki hastalar için namaz vakitlerinde kullanabi-lecekleri bir oda saðlanabilirse iyi olur. Seyrek de olsa büyük hastane-lerde müslümanlar için özel dekorasyonu ile hastalarýn kendilerini birparça vatanlarýnda hissetmelerini saðlayan mescitler vardýr. Ancak yerimkanlarýndan baðýmsýz olarak müslüman hastalarýn da kabul edilmesiihtimali olan - ki bu günümüzde Almanya’daki hastanelerin büyük ço-ðunluðu için geçerlidir - hastanelerde kýble yönünün biliniyor olmasýve (örneðin çizilmiþ belli bir ok iþareti ile) müslümanlarýn sormalarýdurumunda kolaylýkla gösterilebilmesi gerekir. Örneðin hasta kabulüsýrasýnda verilen Türkçe bilgi kýlavuzunda, personelin arzu edilirse bukonuda bilgi verebileceðinin bildirilmesi insani ilgi ve yakýnlýðýn çokgüzel bir iþareti olur. Kýble yönünün tayininde yerel camilerin imam-larý seve seve yardýmcý olurlar.

(473) Hastalar, Ramazan ayýnda oruç tutmak yükümlülüðünden muaftutulmuþlardýr. Zaten tedavide uygulanan yöntemlerin çoðu bunu ola-naksýz kýlardý, çünkü ilaçlarýn yalnýzca aðýzdan alýnmasý deðil, bu mad-deleri vücuda geçirmenin diðer yollarý da, örneðin iðne ya da serumlarda islam inancýna göre orucu bozar. Hasta olanýn, iyileþtikten sonra tu-

199

tamadýðý gün kadar orucu tutarak kaza etmesi gerekir. Eðer devameden hastalýk ya da aþýrý güçsüzlükten dolayý bu mümkün olamýyorsa,o zaman bunun yerine açlarýn doyurulmasý ya da uygun bir sadaka ve-rilmesi gerekir. Yetmiþ yaþýn oldukça üzerinde olan yaþlýlar genelde o-ruç tutmazlar, bunun yerine olanaklarý ölçüsünde yukarýda anýlan hayýriþlerinden birini yerine getirirler.

(474) Ýslami yiyecek kurallarýna (helal) riayet edilebilmesinin sað-lanmasý gerekir. Bunun anlamý ise, müslüman hastalara verilecek olanyiyeceklerin tatlandýrýcý olarak dahi olsa hiç bir þekilde domuz eti, do-muz yaðý ya da alkol içermemesi gerekir. Eðer alternatif ilaçlar mev-cut ise alkol içerikli ilaçlardan da sakýnýlmalýdýr. Bununla birlikte islamhukukuna göre yasaklanmýþ þeylere zor ve mecburi durumlarda izin ve-ren temel kural geçerlidir. Bu prensip nedeniyle yabancý kan normaldeharam sayýldýðý halde týbben gerekli olduðunda kan verilmesi kabul e-dilmiþtir. Ancak bu durumda yaygýn islami hükme göre kan veren ilekaný alan arasýnda sonradan evlenmelerini yasaklayan bir kan baðýnýnoluþtuðu gözönünde bulundurulmalýdýr. Bu nedenle genç bir müslü-mandan, yaralý olan ya da hastalýðýndan dolayý buna gereksinimi olanniþanlýsýna, kan gruplarý uyuþsa da, kan vermesi beklenmemelidir.

(475) Her iki cinsten müslümanlar da genellikle büyük bir edep veutanma duygusu ile yetiþtirilirler. Buna saygý gösterilmesi gerekir. Bunedenle müslüman hastalarýn muayene ve tedavileri ve ayný þekilde ba-kýmlarýnýn mümkün olduðunca ayný cinsiyetten personel ile yerine ge-tirilmesi gerekir. Bu mümkün deðilse doktorlarýn ve hastabakýcýlarýnbu nedenden dolayý üzgün olduklarýný bildirmeleri ve hastalarýn duy-gularýný anlayýp saygý gösterdiklerini ifade etmeleri durumu kolaylaþ-týracaktýr. Çok mutaassýp çevrelerden gelen kadýnlarda ayrýca kadýnýnnamusu ve bütün ailenin þerefinin buna baðlý oluþu konusundaki görüþde hakimdir; burada namus olarak kadýnýn evlenmeden önce bakire o-luþu ve evliyken de kocasýndan baþka hiçbir erkekle temasý olmamasýanlaþýlmaktadýr.117 Bu nedenle jinekolojik konularda müslüman hasta-larýn muayene ve tedavisinin, eðer hasta kendisi bir erkek doktoru seç-

117 bkz. Bölüm I, Baþlýk: 2.1.7.

200

memiþse, mümkünse bir bayan doktor tarafýndan yapýlmasýný saðla-maya gayret edilmelidir. Eðer hastanýn seçim yapma þansý yoksa veerkek doktor bu görevi yerine getirmek zorunda ise ve acil bir durumyoksa, o zaman hastaya planlanan muayene ve tedavinin hemen mi,yoksa daha sonra eþi ya da örneðin bayan arkadaþý, kýzkardeþi veyaannesi gibi güvendiði biri yanýnda olacak þekilde daha sonra mý yapýl-masýný istediðini sormak gerekir. Bununla birlikte müslüman hastanýntercihine, eðer refakatçi olmadan erkek bir doktora muayene olmakisterse veya hatta bilerek kocasý yanýnda olmaksýzýn doktorla konuþ-mak isterse - ki aile planlamasý gibi konulardaki sorunlar nedeniylebunda haklý da olabilir - saygý göstermek gerekir. Bu nedenle doktorunmüslüman hastaya olasý refakatçi isteðini bir bayan hastane görevlisiyanýnda sormasý, ancak olasý refakatçilerin yanýnda sormamasý gerekir,ola ki hasta onlarýn yanýnda belki de hayýr diyemeyebilir.

(476) Hastanelerdeki doðumlara müslüman kocalar da artýk diðer ba-balar gibi çoðu kez katýlmaktadýrlar. Eðer bu olmuyorsa o zaman müs-takbel anneye mümkün olduðunca önceden islami geleneðe göre do-ðumdan hemen sonra çocuðun kulaðýna ezan okunmasýný isteyip iste-mediði sorulmalýdýr. Bunu hastane personelinden müslüman birisi yada örneðin annenin ricada bulunduðu bir bayan da yerine getirebilir.Hristiyanlýktaki vaftiz gibi dine özel bir katýlým töreni islamiyette yok-tur: Ýslami görüþe göre müslüman ebeveynlerin her çocuðu doðumdanitibaren müslümandýr.

(477) Müslüman hastalar hastanede vefat ederlerse, dinlerince emre-dilen uygulamalarýn yerine getirilebilmesini saðlamak için çaba gös-terilmelidir.118 Özellikle, bir kiþinin hastayý vefat etmeden hemen önceMekke yönüne çevirip kendisine kelime-i þehadeti okumasý saðlanma-lýdýr. Ayrýca, eðer hastanýn odasýnda baþkalarý olmaksýzýn mümkün o-lamayacaksa, islami cenaze yýkama iþlemi için uygun bir yerin kulla-nýma sunulmasý gerekir. Bu iþlemi vefat edenin yakýn aile çevresindenayný cinsiyetten birisi yerine getirir; böyle bir yakýný yoksa ya da olan-lar buna cesaret edemezlerse o zaman bir imam bunu yerine getirir.

118 bkz. Bölüm I, Baþlýk: 2.1.8.

201

(478) Almanya’da yerleþik müslümanlarýn çoðu akrabalarýna, sýradanAlman vatandaþlarýna göre çok daha sýký bir baðlýlýk içindedirler. Bunedenle hastanede olduklarý zaman aile içindeki rahat ve güvenleriniararlar ve yakýnlarýnýn ziyareti onlara büyük teselli ve cesaret verir.Ayrýca hastalarý ziyaret etmek, islam ahlakýnda merkezi ve peygambe-rin sünnetine göre kutsal bir emir durumundadýr ve buna uygun olarakda müslüman hastalar kendi din kardeþlerinin ziyaretlerini beklemek-tedirler. Bu ziyaretlere hastanedeki diðer hastalarýn haklý ihtiyaçlarýihmal edilmeden ve eðer ziyaret saatlerinin tam olarak uygulanmasýnýgerektirecek mecburi nedenler yoksa, týbbi açýdan mümkün olduðuncamüsaade etmek güzel bir davranýþ þekli olur. Bununla birlikte islamimuaþeret kurallarý en yakýn akrabalar dýþýndaki kiþilerin ziyaretlerinifazla uzun tutmamalarýný söylemektedir. Bu, çok fazla ziyaretçi olduðuzaman kibarca kendilerine hatýrlatýlabilir.

(479) Müslümanlar da hristiyanlar gibi hastalýðýn sýkýntýlý deneyimin-de ve belki de yaklaþmakta olan ölümün karþýsýnda, baþlarýna geleninanlamýný kavramak, Tanrý’yla, baþkalarýyla ve kendi kendileriyle olaniliþkilerini gözden geçirmek ve belki de yeniden düzenlemek için ken-dilerine yardým edecek baþkalarýnýn destek ve refakatine ihtiyaç duyar-lar. Hastanýn yakýnlarý ve dostlarý bu yardýmý yeterince saðlayamazlar.Hastalara sürekli ve bireysel olarak dinsel açýdan eþlik edilmesi imam-larýn geleneksel görevleri arasýnda deðildir; bu konudaki ilk baþlangýçdiasporada bulunmalarý þartlarýnda ortaya çýkmýþtýr, ki bu da sýnýrlý birhacimdedir. Hastanenin hristiyan personeli hastaya veya en yakýnlarýnabir imamýn hastayý ziyaret etmesini isteyip istemediklerini sormalý vebu arzu ediliyorsa bir imama haber verilmelidir. Belli bir kiþinin adýanýlmaz ise ya da herhangi bir imamla düzenli iliþki kurulmamýþsa, ozaman örneðin yerel müslüman-hristiyan görüþme gruplarý ya da DünyaBarýþ için Dinler Örgütü’nün yerel gruplarý uygun bir kiþinin adýný vere-bilirler. Ayrýca bazý yerel hospiz (aðýr hastalara gönüllü refakat) kuru-luþlarýnda, ölümcül hastalara refakat etmeye gönüllü olan müslümanlarda vardýr. Özellikle bulunulan yerde hiç bir yakýný veya arkadaþý olmayanaðýr hasta müslümanlar olduðunda en yakýn gönüllü yardým kuruluþunabu konuda bilgi almak için baþvurmanýn ihmal edilmemesi gerekir.

202

(480) Ayrýca hristiyan oda arkadaþlarýnýn hristiyan din görevlilerinceziyaret ediliþlerine tanýk olan müslümanlarýn sohbet ve görüþme ihti-yaçlarý içinde onlara yöneldikleri de pek nadir deðildir. Böylesi bir du-rumda katolik din görevlileri müslüman hastanýn o andaki zayýf duru-munu ya da huzursuzluðunu, kendisinin dini açýdan farklýlýðýný kötüyekullanýyorlarmýþ gibi bir havanýn doðmamasý için özellikle dikkatli o-lurlar. Bu nedenle öncelikle hastaya bir imamla görüþebileceði ihtima-lini bildirirler. Eðer müslüman hasta katolik bir din görevlisi ile görüþ-me isteðinde ýsrarlý olursa, o zaman hastanýn tam olarak ne istediðinianlayabilmek için kendisini dikkatli bir þekilde dinleyeceklerdir: Yal-nýzca hastalýk nedeniyle ortaya çýkan ya da yeni farkýna varýlan, ancakdinsel bir boyutu olmayan gündelik sorunlarýn ya da insanlararasý iliþ-kilerdeki sorunlarýn çözümünde mi destek istenmektedir? Böylesi birdurumda gerçek hristiyan insan sevgisinin tanýklýðý olarak dini ya dakültürel kökeni dikkate alýnmaksýzýn her insana gösterilmesi þart olanolabildiðince büyük insani yakýnlýk ve yardýmýn gösterilmesi gereklidir.Ancak müslüman hasta dinsel sorunlarýný - örneðin günah ve hastalýkarasýndaki iliþki ya da belki de yaklaþmakta olan ölüm ve artýk müm-kün olmayacak kefaret nedeniyle kýyametten duyduðu korkuyu - açýkçaifade ederse, o zaman katolik din görevlisi kendi inancýnýn bu konular-da neler dediði ve böylesi durumlar için nasýl umut verdiði konusundarahatça bilgi verebilir ve vermelidir; ancak bu noktada kendisinin müs-lümana kendi görüþünü empoze etmek gibi bir amacýnýn olmadýðýný daaçýkça belirtmelidir. Katolik din görevlileri kutsama ya da bedenseltemasý kapsayan dinsel sembolik davranýþlarý, herhangi bir büyü þek-linde yanlýþ anlaþýlmalarý ya da ahlaksýzca davranýþ gibi görülebilme-leri sakýncasýndan korunmak için dilekte bulunulsa bile yerine getir-memelidirler.

Cami inþaatý

(481) Almanya’daki tahmini 2.500 islami ibadethanenin nispeten kü-çük bir bölümü dýþardan cami olarak tanýnabilir durumdadýr. Bu ibadet-hanelerin çoðunluðu ya buna adapte edilmiþ konutlarda ya da eskidenticari olarak kullanýlan binalarda kurulmuþlardýr. Bu nedenle arka av-

203

lularda, çoðunlukla sanayi siteleri içindedirler. Bunun sebebi ise cami-lerin kuruluþu sýrasýnda, mevcut binalarýn adapte edilmesi durumundakamu kurumlarýndan gerekli izinlerin alýnmasýnýn daha kolay olmasýndave cami vakfý için çoðu kez daha ucuza mal olmasýnda yatmaktadýr.

(482) Almanya’daki islami mevcudiyetin geçicilikten kalýcýlýða dö-nüþmesinin sonucu olarak bir çok müslüman cemaatin ibadethanelerinidýþarýdan da cami olduðu anlaþýlacak þekilde düzenleme ve inþa etmeisteði güçlenmiþtir. Bunun anlamý ise camilerin - çoðunlukla Osmanlýörneðinde olduðu gibi - kubbe ve minarelere sahip olarak merkezi yer-lerde inþa edilmeleridir. Bu þekilde müslüman vatandaþlarýn gelmesive artýþý þehirlerimizin geleneksel görüntüsünün gitgide deðiþmeye baþ-lamasýna yolaçmýþtýr. Bazý islami kuruluþlarýn isteðine göre bu görün-tüyü, kilise yapýlarý ve bazý yerlerde yeniden inþa edilen sinagoglarýnyanýnda ayný haklara sahip camiler da biçimlendirmelidir.

(483) Büyük cami inþaatlarý çoðunlukla büyük bir direniþle karþýlaþ-maktadýr. Bu direniþlerin temelinde bir yandan çok farklý uluslardangelmiþ müslümanlarla Almanlarýn birarada yaþamalarý konusunda halaçözülememiþ ve dil bilgisinin eksikliði ile daha da güçlenen sorunlaryatmaktadýr. Diðer yandan da yabancýlaþma korkusu ve bazý hristiyan-larýn kamusal alanlarýn ve kentlerin yüzyýllar boyunca hristiyanlýðýn et-kisiyle kazandýðý görünümü olabildiðince koruma istekleri buna sebepolmaktadýr. Bütün bunlarýn yanýnda hristiyanlarýn arasýnda müslüman-lara Almanya’da kubbe ve minareli camilerin inþaatýyla gözle görülürbir biçimde dinlerini tatbik etmeleri hakkýný yasaklamak isteyenler devardýr. Bu görüþtekiler düþüncelerini, islam aðýrlýklý ülkelerde hristi-yanlarýn çoðu kez haksýzlýða uðradýklarýna, baský ve zulüm gördükleri-ne ve dinlerini özgürce ve açýkça yaþamalarýnýn engellendiðine dayan-dýrmaktadýrlar.

Konuyla ilgili islami bilgiler

(484) Cami, islami yaþamýn en belirgin öðesini oluþturmaktadýr. Ye-tiþkin erkek müslümanlarýn Cuma günleri öðle namazýný mümkün ol-duðunca cemaatle birlikte kýlmakla görevli olduklarý yer olmasýnýn ya-

204

nýnda caminin islam cemaatinin dini, sosyal ve siyasi yaþamýnda baþkatemel fonksiyonlarý da vardýr.119 Bu günümüzde islam ülkeleri gibi ar-týk Batý Avrupa ve Almanya’da da geçerlidir. Gayrýmüslim bir çevrede,bünyesinde çoðu zaman bir Kuran kursunu da barýndýran cami, aileylebirlikte islami sosyalizasyonun en önemli faktörü olarak cemaatin ken-di islami memleketindekine göre daha büyük bir öneme sahip olmak-tadýr. Bu nedenle caminin inþaatý ve hayata geçirilmesi, gerçekleþtir-mek için Almanya’daki müslümanlarýn tescilli dernekler kurarak bira-raya geldikleri ilk ve en önemli istekleridir.

Almanya’da konuyla ilgili hukuki çerçeve

(485) Anayasa’nýn 4. maddesi inanç özgürlüðü temel hakkýný saðlar.Bu maddeye göre inanç ve vicdan özgürlüðü ile din ve dünya görüþüözgürlüklerine dokunulamaz. Rahatça ibadet edilebilmesi devletin ko-rumasý altýndadýr. Anayasa’nýn 4. maddesine göre ibadete, cemaatlerinüyelerinin bireysel ibadetleri için gerekli gördükleri binalarý inþa etmehaklarý da dahildir.120 Buna göre Almanya’daki müslümanlarýn cami in-þa etmeye kuþkusuz haklarý vardýr.

(486) Buna raðmen cami inþaatý için ruhsat alýnmasý gereklidir. Eðerinþaat kamusal ve hukuki kurallara aykýrý deðilse inþaat ruhsatýnýn ve-rilmesi gerekir. Bu kurallar en baþta Ýnþaat Yasasý’nýn (BauGB) inþaatproje konusundaki hükümleri, eyaletlerde inþaat düzenlemesi (BauO)konusundaki yönetmelikler, Federal Çevre Koruma Kanunu ile bu ya-salara göre çýkarýlmýþ yönetmeliklerdir. Eðer bir cami inþaatýnda yal-nýzca ibadethane inþa edilmeyip, gürültüye yolaçabilecek toplantý vb.etkinliklerin düzenlenebileceði baþka bölümler de eklenecekse, inþaataizin ve ruhsat verilmesi sürecinde buna da dikkat edilecektir. Bir mina-renin inþaatýnda ise diðer yönetmeliklerle birlikte çevreye zarar verebi-lecek baþka bir þey olup olmadýðý kontrol edilmeli ve gerekiyorsa bu-nun için gerekli düzenlemeler talep edilmelidir.121

119 bkz. Bölüm I, Baþlýk: 3.1.3.120 bkz. Bölüm II, Baþlýk: Ýnanç özgürlüðü.121 bkz. Bölüm II, Baþlýk: Ezan.

205

(487) Yerleþim birimleri (belediyeler) inþaat yasasýnýn (BauGB) hü-kümleri uyarýnca þehir geliþimi ve düzeni için gerekli olan bayýndýrlýkplanlarýný hazýrlamakla yükümlüdürler. Bayýndýrlýk planýnýn hazýrlan-masý süreci içerisinde, kiliselerin de dahil olduðu vakýflarýn görüþlerinibildirmelerine olanak vardýr. Bayýndýrlýk planý ayný zamanda, belediye-nin açýk toplantý ile baðlayýcý tüzük olarak karara baðlamasý gerekenimar planýdýr.

(488) Bayýndýrlýk planlarýnýn hazýrlanmasý sýrasýnda bir çok farklý ko-nularýn dikkate alýnmasý gerekir. Ýnþaat yasasýnýn 1. maddesi 5. parag-raf 2/3 numaralý hükmüne göre „halkýn sosyal ve kültürel ihtiyaçlarý“da bu konulara dahildir. Bu hüküm, cami inþa projeleri ile ilgili olaraközel öneme sahiptir. Bu hüküm temelinde islami derneklerin istekleride dikkate alýnýr ki, bir arsa cami inþaatý için tahsis edilebilsin. Bayýn-dýrlýk planlarýnda önemli olan diðer konular mevcut yerleþim yerleri-nin (mahallelerin) korunmasý, yenilenmesi ve geliþtirilmesi, kent veçevresinin görünümüne þekil verilmesi, anýtlarýn korunmasý ve bakýmýile tarihi, sanatsal ya da mimari açýsýndan önemli mahalle, cadde vemeydanlardýr. Bu nedenle cami inþa planlarýyla ilgili olarak bayýndýrlýkplanýnda öngörülen düzenlemeye göre kubbe ve minare için azamiyükseklik sýnýr konulmasý gerekli olabilir.

Kilisenin konumu

(489) Anayasa ile korunan bir temel hak olarak inanç özgürlüðü veonun kapsadýðý cami inþa hakký, hristiyanlarýn da islam ülkelerinde ay-ný inanç özgürlüðüne sahip olmalarý þartýna baðlanamaz. Çünkü bizhristiyanlar islam ülkelerinde inanç özgürlüðü konusundaki kýsýtlama-larý reddettiðimiz için, yalnýzca oradaki hristiyanlarýn haklarýný deðil,buradaki müslümanlarýn haklarýný da destekliyoruz. Hem hristiyanlarhem de müslümanlar için þunun geçerli olmasý gerekir: Kendi inancý-nýn baþka ülkelerdeki mensuplarý için haklý þekilde inanç özgürlüðünütalep eden kiþi, ayný haklarý kendi ülkesindeki azýnlýklara kýsýtlayamaz.Bu nedenle her iki dinin de ibadetini kendilerince uygun ve layýk gör-dükleri bir þekilde yerine getirebilmeleri, hristiyanlarýn ve müslüman-larýn ortak dileði olmalýdýr.

206

(490) Kiliseler gibi camilerin de mimari yapýlarý nedeniyle tanýnýrolmalarý da bu liyakata dahildir. Nasýl ki hristiyanlar kilise inþa ettikle-rinde çoðunlukla bir çan kulesi de inþa ediyor ve kiliseyi daha gözeçarpar hale getiriyorlarsa, müslümanlara da eðer istiyorlarsa bir cami-nin biçimlendirici öðeleri olan kubbe ve minare temel olarak yasakla-namaz. Bunun da ötesinde, hristiyanlar için doðal olan, kilisenin yanýn-da cemaatin biraraya gelebildiði ek yapýlar inþa hakký, müslümanlariçin de geçerli olmalýdýr. Ancak ne müslümanlar ne de hristiyanlarinanç özgürlüðüne dayanarak, inþaatýn gerçekleþtirilmesi konusundageçerli olan hukuki düzenlemeleri çiðneyemezler. Dinsel yapýlar temelolarak rekabeti ya da dinlerin birbirine karþý oluþu gibi bir olguyu vur-gulamak için kötüye kullanýlamazlar. Bu baðlamda müslümanlarýn, ca-miye, Almanya’da sýkça görüldüðü gibi Ýstanbul’u fetheden Fatih Sul-tan Mehmet’e istinaden „Fatih Camii“ adýnýn verilmesinin dindar hris-tiyanlarýn camiyi kabullenmesini kolaylaþtýrmayacaðýný düþünmelerigerekir. Buna karþýlýk hristiyanlarýn da aralarýnda mevcut olan camiinþasýna karþý tutumlarýný mevcut inþaat hükümlerine dayandýrmaktanvazgeçmeleri gerekir.

(491) Cami inþaatý ile ilgili sorunlarýn çözümünü kolaylaþtýrmak açý-sýndan, mevcut planlarýn uzun soluklu olarak planlanmasý ve yöre sa-kinleriyle, hristiyan kiliseleriyle yoðun görüþmelerle hazýrlanmasý ö-nemlidir. Çevre sakinlerinin tamamýnýn kabulünü saðlamak her zamanmümkün olmayabilir. Böylesi durumlarda konunun bütün taraflarý, kar-þýlýklý taleplerde dengeli bir uzlaþmayý saðlamaya çalýþmalýdýrlar. Her-kes - ister hristiyan ister müslüman olsun - dinlerin özellikle görevlerive doðalarýndan ötürü insanlarýn adil ve dostça birarada yaþamalarýnakatký saðlamakla görevli olduklarý düþüncesinden yola çýkarsa böylesiçabalar mümkündür.

Ezan

(492) Almanya’da camilerin inþaatýndan daha çok ezan konusu, yaniislam ülkelerinde müslümanlarýn namaza çaðýrýlýþlarý, tartýþmalýdýr. Buözellikle müezzinin sesinin bir hoparlörle güçlendirilmesi durumunda

207

geçerlidir. Çoðu insan bu durumda gürültünün rahatsýzlýk vereceðindenkorkmaktadýr. Müslümanlarýn oranýnýn nispeten arttýðý semtler ve ka-sabalarda ezan sesi müslüman olmayanlarda kendi memleketinde ya-bancý olma duygusu yaratmaktadýr. Bazýlarý da bunlarýn dýþýnda ezansesini, çoðu açýdan hristiyanlýðýn biçimlendirmiþ olduðu dini ve kültü-rel geleneklerimiz için bir tehdit olarak görmektedirler. Ayný zamandaezanýn islamiyetin ülkemiz üzerinde egemen olma isteðinin bir ifadesiolmasý ve sonunda kendilerine de islam inancýnýn dayatýlmasýndankorkmaktadýrlar.

(493) Buna karþýn Almanya’daki müslümanlar ise, hristiyanlarda ol-duðu gibi kendilerinin de burada yaþayan müslümanlarý açýkça ibadetedavet etme haklarýnýn olduðunu vurgulamaktadýrlar. Almanya Müslü-manlarý Merkez Konseyi ile Federal Almanya Ýslam Konseyi ezanýgünlük dini yaþamýn vazgeçilmez bir parçasý olarak görmekte ve genelolarak serbest býrakýlmasý için çaba göstermektedirler. Almanya’da sonyýllarda inþa edilmiþ camilerin hemen hepsi bir ya da iki minarelidir.Ýnþaat izni baþvurusu sýrasýnda bazý cami dernekleri minarenin ezaniçin kullanýlmayacaðýný bildirerek ezan okunmasýndan feragat edecek-lerinin iþaretini vermiþlerdir.

(494) Kamuoyunda konuyla ilgili yaþanan tartýþmalarda ezan genel-likle kilise çanlarýyla kýyaslanmaktadýr. Her ikisi de kamuya yönelik-tir ve her iki durumda da kamuda belli bir mevcudiyet hakký vurgulan-maktadýr. Ancak birçok kiþi tarafýndan bu hak kilise çanlarý açýsýndanda koþulsuz olarak kabullenilmemektedir, çünkü çoðu insan dini artýktamamen özel ve þahsi bir konu olarak görmektedir.

Konuyla ilgili islami bilgiler

(495) Ýslam ülkelerinde ezan, günlük beþ defa kýlýnmasý gereken na-mazýn islam hukukunca belirlenmiþ ve geçerli olmasý için gerekli va-kitlerinin baþlangýcýný bildirir. Bu zaman aralýklarý güneþin konumunagöredir ve tam olarak bellidir. Bir müslüman bunu dünyanýn her yerin-de dakikasý dakikasýna hazýrlanmýþ çizelgelerde görebilir. Ezan daimaArapça olarak okunur. Ezanýn sözleri þu þekildedir:

208

1. Allahu ekber. ( 4 kez)„Allah büyüktür“

2. Eþhedü enla ilahe illallah. (2 kez)„Þehadet ederim ki, Allah’tan baþka Tanrý yoktur“

3. Eþhedü enna Muhammeden Resulullah. (2 kez)„Þehadet ederim ki, Muhammed Allah’ýn elçisidir“

4. Hayyales selah. (2 kez)„Haydi namaza“

5. Hayyalel felah. (2 kez)„Haydi kurtuluþa“

6. Allahu ekber. (2 kez)„Allah büyüktür“

7. La ilahe illallah. (1 kez)„Allah’tan baþka Tanrý yoktur“

Ayrýca yalnýzca þiiler tarafýndan beþinci ve altýncý maddelerin arasýnaþu ifade eklenir:

8. Hayyalel hayril amel. (2 kez)„Haydi hayýr iþlerine“

(496) Ezan ikinci ve üçüncü maddelerinde kelime-i þehadetin kýsaþeklini içerir. Bu müslümanlarýn ifade etmelerinin ilk dinsel görevleriolduðu, tek Tanrý’ya ve Muhammed’in O’nun elçisi olduðuna dair i-nançlarýnýn ifadesidir. Müezzin yalnýzca namaza davet etmemektedir.Ezan daha çok net ve açýk bir iman ifadesidir. Namaza baþlamadan he-men önce cemaatin toplandýðý cami ya da mescidin içinde ezan bir kezdaha okunur.

(497) Ezanýn ibadetin çok gerekli bir parçasý olup olmadýðý sorusumüslümanlarca farklý þekillerde yanýtlanýr. Almanya’daki bir müslümanbirliðinin ileri gelen bir temsilcisi ezaný muvakkit sünnet olarak sýnýf-landýrmaktadýr, yani „mecburi olmamasýna raðmen peygamberin ço-

209

ðunlukla uyguladýðý“ bir ameldir.122 Bu açýdan ezan iman bilinci açýsýn-dan büyük öneme sahiptir.

(498) Bambaþka bir soru ise müezzinin sesini teknik olarak yükselt-mesinin gerekli olup olmadýðýdýr. Hoparlörler vasýtasýyla güçlendiril-miþ bir ezan sesi 20. yüzyýldan önce hiçbir yerde yoktu ve üstelik is-lam ülkelerinde ne alimler ne de müslümanlar ezanýn hoparlörle güç-lendirilmesinin dinen zorunlu olduðu düþüncesini hiçbir zaman savun-mamýþlardýr. Ýslam ülkelerinde ezanýn hoparlörle güçlendirilmesi uy-gulamasý bütün müminlerin namaza çaðrýyý duyabilmesini saðlamakmaksadýyla yerleþmiþtir. Almanya’daki birçok müslüman bu durumungayrýmüslim ülkelerdeki duruma birebir uygulanamayacaðýný düþün-mektedirler. Onlara göre ezan gayrýmüslimleri deðil müslümanlarý na-maza çaðýrmalýdýr. Bazý cami dernekleri gayrýmüslimlerle daha yararlýbir biraradalýk için hoparlör kullanýlmayan ezandan da feragat etmek-tedirler. Kahire’deki El-Ezher Üniversitesi’nin rektörü olan Þeyh Tan-tawi, Almanya’da bulunduðu bir sýrada hristiyan kardeþlerin ezanla ra-hatsýz edilmemelerinin önemli olduðunu açýklamýþtýr. Gerektiði zamanezan o kadar alçak sesle okunmalýdýr ki, caminin dýþýndan duyulmasýn.Yine bu baðlamda bir namazýn daha önce ezan okunmamýþsa geçersizsayýlmayacaðý konusundaki öðretiye de iþaret etmiþtir.123

Almanya’daki hukuki durum hakkýnda bilgi

(499) Ezanýn islam hukukunca mecbur tutulmayýp da tavsiye edilmiþolmasý Almanya’da hukuki açýdan deðerlendirilmesi konusunda belir-leyici deðildir. Dinsel pratik ezaný namazla baðlantýlý ve bu nedenle is-lami ibadetin bir parçasý olarak göstermektedir. Bu nedenle aðýrlýklý o-larak, ezanýn da Anayasa tarafýndan garanti edilen inanç özgürlüðü kap-samýna girdiði görüþü savunulmaktadýr. Bu hem Anayasa’nýn 4. mad-desi 1. paragrafýndaki ifade özgürlüðü hem de 2. paragrafýndaki ibadet

122 bkz. Zaidan, Amir: Fiq-ul-ibadat. Einführung in die islamischen gottesdienstlichenHandlungen, Frankfurt a. M., 1996, S. 54.

123 bkz. EKHN’in 14.3.1997 tarihli 6/97 basýn açýklamasý ve Frankfurter Rundschau ga-zetesi 18.3.1997 tarihli sayýsý.

210

özgürlüðü için geçerlidir. Anayasa’nýn 4. maddesi ifade olarak inançözgürlüðü güvencesini koþulsuz olarak vermektedir. Ancak bu, inançözgürlüðünün kýsýtlamalara tabi olmayacaðý anlamýna gelmez. Ezanýnhoparlörle okunmasý durumunda diðer temel haklarla çeliþkiden dolayýkýsýtlamalar konulmasý hukuken zorunlu da olabilir. Burada þahsýn do-kunulmazlýðý (Madde 2, paragraf 2), ikametgahýn dokunulmazlýðý (Mad-de 13, paragraf 1) ve mülkiyet hakký (Madde 14, paragraf 1) sýralana-bilir.

(500) Anayasa’nýn 4. maddesiyle garanti edilen temel hak, WeimarAnayasasý’nýn 136. maddesi 1. paragrafýyla baðlantýlý olarak Anaya-sa’nýn 140. maddesindeki önkoþulla sýnýrlandýrýlmýþ bulunmaktadýr. Ý-nanç özgürlüðü Çevre Koruma Kanunu’na riayet etmekten kurtarmaz.„Özelliði, derecesi ve süresi açýsýndan kamu ya da komþular için tehli-ke, aðýr zarar ya da aðýr sýkýntý yaratan çevre kirliliðine yolaçan þeyler(çöp, gürültü, ýþýným vs.)“124 inanç özgürlüðüne istinaden haklý gösteri-lemez.

(501) Mahkemeler bu baðlamda zarar ve sýkýntýlar sözkonusu olduðuzaman bunun katlanýlabilirlik derecesini genel olarak deðerlendirmekzorundadýrlar. Bu zarar ve sýkýntýlar „aþýrý derecede“ olmadýðý süreceizin verilmesi gereklidir. Aðýr bir zarar örneðin bir arsanýn, arazinin a-þýrý derecede deðer kaybetmesinde görülebilir. Federal Anayasa Mah-kemesi’nin kararýna göre mahkemeler geleneklere uygunluk, sosyaldenge ve genel kabulü temel almalýdýr. Ancak inanç özgürlüðünün di-ðer temel haklarla çeliþtiði noktalar ve yasanýn ihtiyati önþartlarýndanhareketle ezana genel bir yasak gerekçelendirilemez. Çeliþkiler, gere-kiyorsa tüm boyutlarýn hukuki açýdan deðerlendirilmesiyle uyum veuzlaþtýrma yoluyla çözülmelidir.

(502) Sýk sýk uygulanan ezanýn kilise çanlarýyla kýyaslanmasý kamu-oyundaki tartýþmanýn aydýnlatýlmasýna yardým edebilir. Ancak hukukiaçýdan eþdeðer sayýlmasý yanlýþ olur. Farklýlýk, kilise çanlarýnýn devletkilise hukukunda res sacrae olarak açýkça belirlenmiþ bir statüye sahip

124 bkz. Bundesimmissionsschutzgesetz § 3 Par. 1.

211

olmasýndan kaynaklanmaktadýr. Bunun da ötesinde kilise çanlarý yal-nýzca ibadete hizmet etmemekte iken, ezan okuyan müezzin yalnýzcaibadete davet etmekte ve ayný zamanda bir iman tanýklýðý sunmaktadýr.Almanya’daki son dinsel geliþmeleri artan bir þekilde etkileyen pasifinanç özgürlüðü de kilise çanlarý ve ezan konusunda farklý yoðunluk-larda devreye girer. Bununla birlikte hukuki açýdan eþdeðer sayýlmatalepleri de kilise çanlarýnýn da çevre koruma yasalarýnýn sýnýrlamala-rýna tabi olduðu gerçeðine dayandýrýlabilirler.

Kilise’nin tutumu

(503) Anayasa ile garanti altýna alýnmýþ olan inanç özgürlüðü yalnýz-ca bir dini inanca sahip olmak özgürlüðünü deðil, ayný zamanda diniinancýný bireysel ve kamusal alanda yaþayabilmeyi de kapsar. Din, Al-manya’da sýk sýk öne sürüldüðü gibi yalnýzca þahsi bir olgu deðildir,aksine kamusal alanda da etkin olabilmek için anayasa ile korunmuþbir hakka sahiptir. Hristiyanlar olarak yalnýzca kendimiz için deðil, ter-sine müslümanlarý da gözönünde bulundurarak bu hakkýn daha kap-samlý anlaþýlmasýný savunmaktayýz. Bu nedenle Almanya Ruhani Mec-lisi müslümanlarýn da temel olarak camilerinden ezan okunabilmesihakkýna sahip olduklarý görüþünü savunmaktadýr. Ancak bu hak, çeliþ-tiði diðer temel haklarla bir dengeye kavuþturulmalýdýr. Bu açýdan bizhristiyanlar kilise çanlarý ile ilgili olarak ülkemizdeki hristiyan olma-yanlara ya da artýk hristiyan geleneðine sahip olmayanlara karþý fre-kans, ses þiddeti ve belli saatler konusunda göstermek zorunda olduðu-muz saygýnýn aynýsýný müslümanlardan da talep edebiliriz.

(504) 24 saat içinde beþ kez tekrarlanacak hoparlörle güçlendirilmiþezanýn genel olarak her tarafa yayýlmasý hristiyanlar, müslümanlar, di-ðer inanç sahipleri ve inançsýzlarýn Almanya’da birlikte yaþamlarýnahizmet edici olmazdý. Eðer bu algýlamaya hala eriþilememiþ ise, hristi-yanlar gibi müslümanlarýn da þu düþünceye varmasý gerekir ki, ezanakarþý olan geniþ cephe kýsaca islama saygýsýzlýk ya da inanç özgürlüðü-nün yeterince anlaþýlamamýþ olmasýnýn bir delili olarak yorumlana-maz, aksine bu muhalefet büyük oranda, gayrýmüslim bir ülkede eza-

212

nýn yabancýlýðý nedeniyle dinsel veya kültürel kaynaklý yabancýlaþmakorkusuna dayanmaktadýr.

(505) Ezanýn bir inanç tanýklýðý içeriyor olmasý bu baðlamda belirle-yici bir unsur deðildir. Anayasa tarafýndan garanti edilen inanç özgür-lüðü, inancý duyurmayý da içerir. Kelime-i þehadette kendi inancýmýzýnbir yadsýmasýný gördüðümüz oranda, bizim de hoþgörüyü kelimenin a-sýl anlamýnda göstermemiz gerekmektedir. Bu açýdan biz hristiyanlarýngöstereceði hoþgörü yüksek bir düzeydedir. Diðer taraftan ise hem hris-tiyanlar hem de müslümanlar için geçerli olan - yine Anayasa’nýn ver-diði ölçüler içerisinde - inancýn duyurulmasýnýn kimseye kendi isteðineaykýrý þekilde dayatýlmayacaðý bir þekilde gerçekleþmesidir. Ýnanç ifa-delerinin temel söylemleri birbirini reddettiði için hristiyanlar ve müs-lümanlarýn bu konuda o derece daha dikkatli olmalarý gereklidir.

(506) Uzlaþmanýn hakkaniyete dayalý olarak aranmasý temel teþkiletmektedir: Bu da, müslümanlarýn, hristiyanlarýn, diðer inanç sahiple-rinin ve inançsýzlarýn karþýlýklý saygý göstermelerinin yanýnda büyükbir anlayýþ ve güveni de gerektirmektedir. Buna ise ancak komþuluk vedostluk iliþkilerinin sürdürüldüðü yerde eriþilebilir.

(507) Bunun mümkün olduðu yerlerde, mahkemelerin ezanýn hopar-lörle güçlendirilmesine izin verilmesi ile ilgili olarak gözönünde bu-lundurmasý gerekli olan doðallýk, uygunluk ve kabul kriterleri konu-sunda hukuki olarak duraðan deðil deðiþken sýnýflandýrmalarýn mevcutolduðu gerçeði geçerlilik kazanýr. Bu nedenle ezana izin verilmesi ileilgili bütün mevcut koþullarýn deðerlendirilmesi mecburiyeti, yerel þart-lara baðlý olarak örneðin sýklýk, ses þiddeti ve uyulmasý gereken gün-lük vakitler konusunda farklý sonuçlara götürebilir.

(508) Hoparlörle ezan okunmasý ya da hristiyanlar ve müslümanla-rýn birlikteliði ile ilgili diðer konulardaki tartýþmalar ancak karþýlýklýsaygý ve kendi inancýna sadakat içinde doðru bir þekilde yürütülebilir.Almanya Ruhani Meclisi bütün katolik cemaatlerini müslüman cema-atlerle dostça iliþkiler kurmaya, bu iliþkileri sürdürmeye ve bu temelüzerinde ezan ile ilgili sorunlarda uzlaþmacý çözümler için çaba gös-

213

termeye davet etmektedir. Ruhani Meclis bu düþünce ile hem müslü-manlar hem de katolik hristiyanlardan 2. Vatikan Konsili’ne uygun bi-çimde „... karþýlýklý anlayýþ için çaba göstermelerini ve hem tüm insan-lar için barýþ ve özgürlüðün, hem de sosyal adalet ve ahlaki deðerlerinkorunmasý ve güçlendirilmesi için gayret etmelerini“ rica etmektedir.

Ýslami kuruluþlarýn hukuki statüleri

(509) Ýslami taraftan islamiyetin Almanya’da devlet ve kamuoyu ta-rafýndan hukuken tanýnmadýðýndan ve bu nedenle hristiyan kiliseleriyleeþit haklara sahip olmadýðýndan yakýnýlmaktadýr. Ýslamiyetin bir dinolduðundan elbette kimsenin kuþkusu yoktur. Ancak islami kuruluþla-rýn hukuki statüleri hristiyan kiliselerininkinden farklýdýr. KiliselerinAlmanya’da dünyevi ve ruhani güçler arasýndaki uzun ve sancýlý bir ta-rihin sonunda Weimar Devlet-Anayasasý’nýn 137. maddesi 5. paragraf1. cümlesi ile baðlantýlý olarak Anayasa’nýn 140. maddesine göre kamutüzel kiþiliði statüsüne sahip olmalarýna karþýn, þu ana kadar islamikuruluþlarýn hiçbirine kamu tüzel kiþiliði statüsü tanýnmamýþtýr. Genelkanýya göre Anayasa’nýn 140. maddesiyle Federal Almanya AnayasaHukuku’na giren Weimar Devlet-Anayasasý’nýn ayný maddesinin 2.cümlesi uyarýnca hristiyan olmayan dini cemaatlere de baþvurmalarýhalinde „eðer kurucu sözleþmeleri ve üye sayýlarý süreklilik ve kalýcý-lýða sahipse“ ayný haklarýn tanýnmasý gerekir.

(510) Almanya’daki çok sayýda islami kuruluþ görev ve etkinlikleriniMedeni Kanun’a göre tescilli dernekler statüsünde yerine getirmekte-dirler. Ýçlerinden yalnýzca çok azý kendilerine kamu tüzel kiþiliði tanýn-masý için eyaletlerin Eðitim ve Kültür bakanlýklarýna baþvuruda bulun-muþtur.125 Ancak en eskilerinden biri olan Muslimliga ile Ýslam Kon-seyi, VIKZ ve alevilerin AABF (Avrupa Alevi Birlikleri Federasyonu)olmak üzere en önemlilerinden üçü de bu baþvuruyu yapmýþ olanlararasýndadýr.126 Sýrf bu nedenden dolayý bile hukuki statüleri ile ilgilikonuya önem vermek gerekir.

125 bkz. Federal Hükümetin yanýtý: Islam in Deutschland, Deutscher Bundestag, 14. Wahl-periode, Drucksache 14/4530, 8 Kasým 2000, 11d numaralý soruya yanýt.

126 bkz. Bölüm I, Baþlýk: 1.3.

214

Tüzel kiþilik haklarýnýn anlamý hakkýnda

(511) Kamu tüzel kiþiliði statüsü, Devlet-kilise hukukunda (tanýnmýþdini cemaatlerle ilgili hukuki düzenleme) büyük öneme sahiptir. Bu sta-tü, devletin ve kilisenin yani dinin ayrýlýðý temel ilkesini zedelemedenya da tehlikeye düþürmeden devlet ile bunun için gerekli koþullarý ye-rine getiren dini cemaatler arasýnda özel bir iþbirliðini saðlamaktadýr.Bu iliþki çerçevesinde iþbirliði yapan dini cemaatler herhangi bir dev-let görevini üstlenmemektedirler, ancak devlet kendilerine egemenlikhaklarýyla ilgili belli önemli yetkiler vermektedir.

(512) Önemli haklar ve avantajlar kamu tüzel kiþiliði ile baðlantýlýdýr:vergi toplama hakký; kamusal nitelikte toplusözleþmeler yapabilme hak-ký; serbestçe sosyal yardým ve gençliðe yardým düzenleyebilme hakký;belli vergi istisnalarý ve kolaylýklarýndan yararlanma hakký, kamu ku-rum ve kuruluþlarýnda (örneðin cezaevleri, askeriye, hastaneler, huzur-evleri ve bakýmevleri) dinsel hizmet sunmakta kolaylýklardan yarar-lanma hakký; yayýn kurullarýna temsilci gönderme hakký ve son olarakda ibadet ve dinsel hizmetler için bina inþa projelerinin imar planlarýndagözönünde bulundurulmasýnda kolaylýklar.

Kamu tüzel kiþiliði statüsünün tanýnmasý için önemli önkoþullar

(513) Ne hristiyanlýk ne de islamiyet devletle iliþkilerinde belli hak vegörevlere sahip olamazlar. Bunun için gerekli olan belli ve yeterli bircemaattir. Cemaat ise doðal kiþilerin biraraya gelmesi, „ortak iman ifa-desiyle yüklenilmiþ görevleri tam anlamýyla yerine getirmek üzere birve ayný ya da birden fazla iman ifadesinin taraftarlarýný içeren“127 birbirlik olarak anlaþýlýr. Ayrýca devletin sadece kendisine ait olan bazýyetkileri ona devredebilmesi için baþvuruda bulunan cemaatin karþýlýk-lý hak ve ödevler içeren bir iþbirliðine hazýr ve kendi yapýsý açýsýndan-da bu iþbirliðini yerine getirebilmeye yetkin durumda olmasý gerekir.

127 bkz. Gerhard Anschütz’ün WRV 137. maddeyi yorumuna baðlantý içinde, Muckel, Stefan:Muslimische Gemeinschaften als Körperschaften des öffentlichen Rechts, (içinde oldu-ðu yay.) DÖV 48 (1995) S. 311-317. Ayný konuda yine bkz. Lemmen, Thomas: Mus-lime in Deutschland. Eine Herausforderung für die Kirche, Baden-Baden, S. 177-192.

215

Bu nedenle cemaatin öðretisi ve düzeni konularýnda baðlayýcý ifadeleryapabilecek ve cemaat üyeleri için baðlayýcý hukuki iþlemler yapabile-cek bir merciye sahip olmasý gereklidir.

(514) Alman hukukunda bir dinsel topluluðun cemaat olarak „tanýn-masý“ þeklinde - yalnýzca kendi hukukunu belirleme ve devletten ba-ðýmsýzlýk anlamýnda deðil128 - bir hukuki hüküm bulunmamaktadýr.Bununla birlikte mahkemelerin dini-hukuki ihtilaflarda, Alman huku-kuna göre bir cemaatten bahsedilebilmesi için gerekli bütün koþullarýnmevcut olup olmadýðýný incelemeleri gerekmektedir.

Konuyla ilgili islami bilgiler

(515) Hristiyanlýðýn aksine islamiyet, hristiyan kiliselerininki ile ký-yaslanabilecek bir hiyerarþik ve idari yapý oluþturmamýþtýr. Hristiyan-lýkta imanlý vaftiz aracýlýðýyla yalnýzca hristiyan deðil, ayný zamandabelli bir mezhebin ya da kilisenin üyesi olurken, islamiyette önemliolan farklý inanç yönelimleri ve hukuki ekolleri kapsayan dünya çapýn-daki ümmete aidiyettir. Ümmete aidiyet müslüman bir babanýn çocuðuolmakla belirlenir. Doðumdan müslüman olmayan ise kelime-i þehadetgetirmekle müslüman olur. Bu ifade bütün mezhepler ve fýkh ekolle-rinde ortak olduðu için, þahsi iman ifadesi islamiyete aiditeyetten ötebelli bir mezhebe ya da fýkh ekolüne yakýnlýk veya ilgiyi içermez. Aynýþekilde islamiyette farklý mezhepler ve gruplar için baðlayýcý temel i-man ifadelerini saptayabilecek bir merci de yoktur.

(516) Almanya’da ortak çýkarlarýn korunmasý ve özellikle ibadet a-maçlý çok sayýda dernekler kurulmuþtur. Bunlarýn aralarýndaki farklýlýk-lar - en azýndan Aleviler gözönünde bulundurulmazsa - mezheplerin yada ekollerin özelliklerine göre deðil, çoðunlukla memleketleri ve kül-türel geleneklerine dayanmaktadýr. Bu nedenle, gerçi bütün müslü-manlara açýk ve onlarýn dinsel ihtiyaç ve arzularýný saðlamak amacýndaolduklarýný öne sürebilirler, ancak camide kýlýnmasý gereken cuma na-mazý için üye olmanýn önemi ve gereði bulunmayan cami derneklerigenelde çok az üyeye sahiptirler.128 bkz. Federal Hükümetin yanýtý: Islam in Deutschland, Deutscher Bundestag, 14. Wahl-

periode, Drucksache 14/4530, 8 Kasým 2000, 11b numaralý soruya yanýt.

216

Hukuki statü ve inanç özgürlüðü

(517) Temsil edebilme iddiasý ile gerçek üye sayýsý arasýndaki büyükfark ve bir islami derneðin üyeleri için özel ve baðlayýcý bir yetkilimerciin olmayýþý mahkemelerin bugüne kadar daha bütün davalardaanayasa’da tarif edildiði manada bir cemaat için gerekli tüm önþartla-rýn yerine gelmiþ olmadýðýný görmelerine yolaçmýþtýr. Buna karþýn is-lami derneklerin büyük federasyonlarý temsil konusunda daha büyükbir düzeye sahip olduklarýna iþaret edebilirler. Ancak federasyonun ü-yeleri gerçek kiþiler yerine dernekler olduðu sürece, mahkemelercetespit edildiði gibi önemli bir özellik, yani üyelik hakkýnda açýk düzen-lemeleri olan, gerçek kiþilerin bir birliði olmak koþulu yerine gelme-mektedir.

(518) Özetle belirtmek gerekirse devlet ile tüzel kiþilik yapýsý içinde-ki cemaatler arasýndaki özel hukuki iliþkinin islamiyeti de kapsayacakþekilde geniþletilmesi büyük zorluklarla karþýlaþmaktadýr. Ýslamiyettemevcut olan, hristiyanlýktan tamamen farklý þartlar - enazýndan þuanda - merkezi devlet-kilise hukukundaki cemaat kavramý ile uyumludeðildir. Kamu tüzel kiþiliði ile kiliselerle ayný haklarý talep eden isla-mi kuruluþlarýn ayný koþullarý yerine getirmeye ve ayný görevleri üst-lenmeye istekli ve bunlarý gerçekleþtirebilecek bir durumda olup olma-dýklarýný kendi kendilerine sormalarý gerekir. Kamu tüzel kiþiliðinesahip bir kuruluþ laik yapýlý devletle karþýlýklý hak ve görevleri içerenbir iþbirliði iliþkisine girmektedir. Anayasa tüzel kiþilikten özgürlükçüDevlet-kilise hukukuna riayeti talep etmektedir. Ýnanç özgürlüðünü,devletin dünya görüþü açýsýndan tarafsýzlýðýný ve dinler ile inançlarýneþitliðini tanýmak da buna dahildir.129 Ancak islam tarihi ve geleneðindedevletle böylesi bir iliþki örneði yoktur. Yine belirtmek gerekir ki, bazýislami kuruluþlarca amaçlanan kamu tüzel kiþiliði statüsü diðer bazýislami kuruluþlarca geniþ açýklamalý ifadelerle islama aykýrý olarak red-dedilmektedir.130

129 BVerfGE 102, 370, 393 vd.130 bkz. Köhler, Axel Ayyub: „Die strukturelle Assimilation des Islam in Deutschland-

Anmerkungen aus islamischer Sicht“, www.islam.de, Temmuz 2001.

217

(519) Kamu tüzel kiþiliðinin mevcut olmamasý nedeniyle müslüman-larýn inanç özgürlüklerinin kýsýtlanmýþ olduðundan söz etmek için hiçbir neden yoktur. Tam inanç özgürlüðünün saðlanmasý için bir cemaa-tin devletle kamu tüzel kiþiliði olarak iliþki kurmasý þart deðildir. Ýsla-mi cemaatler tescilli dernekler statüsüyle de ana görevlerini yerine ge-tirebilirler. Kendisi de kamu tüzel kiþiliði olarak tanýnmak için baþvur-muþ bir islami kuruluþun önemli bir temsilcisinin dediði gibi islamidinsel yaþamýn önemli konu ve sorunlarý hakkýnda kamu tüzel kiþiliðistatüsü „önemli bir yere“ sahip deðildir.131

Ýnanç özgürlüðü

Ýslam’da inanç özgürlüðü

(520) Kuran’da Bakara suresi 256. ayette „Dinde zorlama yoktur“ifadesi yeralýr. Günümüzde müslümanlarýn büyük çoðunluðunun görü-þüne göre inanç özgürlüðü ilkesine saygý göstermek imanlýlar için böy-lece bir görev haline gelmiþtir. Gerçekten de Kuran’daki bu ifade buþekilde yorumlandýðý zaman adý geçen ilkenin kabulü için önemli birtemel oluþturmaktadýr. Buna raðmen islam tarihi boyunca inanç özgür-lüðünün modern anlamda temel insan hakký olarak kabul edilip sað-lanmasý gerçekleþmemiþtir ve günümüze kadar da bu þekilde anlaþýlanbir inanç özgürlüðü hiçbir islam ülkesinde uygulamaya geçirilememiþ-tir. Hristiyanlar bu durumu tespit ettikleri zaman özeleþtirel bir þekildeinanç özgürlüðü hakkýndaki temel insan hakkýnýn koþulsuzca tanýnma-sýnýn hristiyanlýkta da tarihsel açýdan nispeten yeni ve zaman zamanbüyük kiliselerin direniþine karþý mücadelelerle elde edildiðini kabuletmelidirler.

(521) Geleneksel islam hukukuna göre fethedilen yerlerde yaþayanehl-i kitap mensuplarý, kiþi baþýna belli bir miktarda olmak üzere özelbir vergi (cizye) ödemeleri karþýlýðýnda ve toplumsal yaþamda bazý ký-sýtlamalara tabi olmakla birlikte sözleþme ile saðlanan zimmi statüsün-

131 bkz. Lemmen, Thomas: Muslime in Deutschland. Eine Herausforderung für Kircheund Gesellschaft, Baden-Baden 2001, S. 181.

218

de inançlarýný yaþamaya devam edebilirler ve kendi aile ve miras hu-kuklarýný kullanmayý sürdürebilirlerdi. Asýl olarak Kuran’da Tevbe su-resi 29. ayete dayanan bu düzenleme baþlangýçta yahudiler ve hristi-yanlar için geçerliyken, daha sonra zerdüþtler ve bazý küçük gayrýmüs-lim cemaatler de bu uygulamaya dahil edilmiþlerdir. Bu uygulama is-lamiyetin kuruluþ dönemi ve ardýndan uzun bir süre boyunca önemlibir toplumsal aþamayý ortaya koyan ve hristiyan Avrupa ülkelerindeise 18. yüzyýla kadar varýlamamýþ olan düzeyde bir dinsel hoþgörü dü-zeyiydi.

(522) Bununla birlikte zimmi uygulamasý inanç özgürlüðü konusun-da günümüzdeki temel haklar ölçütüne uymamaktadýr: Birincisi, ehl-ikitap dýþýndaki dinlerin mensuplarý, örneðin budistler ya da açýkça her-hangi bir dine tabi olmak istemeyenler, zimmi uygulamasý ile korun-muyorlardý. Ýkincisi, zimmi olarak adlandýrýlan gayrýmüslimler gözlegörülür þekilde, örneðin tören alaylarý ya da çan çalýnmasý gibi ibadetya da dinsel uygulamalarýný gerçekleþtiremiyorlardý. Yeni ibadethaneinþa etmeleri yasaktý. Ýslam alimlerinin büyük çoðunluðu da yalnýzcayörenin fethedildiði zaman halihazýrda mevcut bulunan ibadethanelerintamirine izin verilebileceði görüþündeydi. Zimmiler ayrýca askerlik ya-pamazlardý, böylece askeri olmayan devlet makamlarýna yükselmeninönemli bir yolu da kendilerine kapanmýþ oluyordu; ve yine hükümetteilerigelen makamlara gelemezlerdi. Mekke ve Medine ile islamiyetinen kutsal mekanlarýnýn yeraldýðý Arap Yarýmadasý’nda kalýcý iskanlarýtemel olarak yasaktý. Geleneksel islam hukukuna göre bir müslümanýbaþka bir dine döndürmeye çalýþmanýn ve islamdan çýkmanýn, yani baþ-ka bir dine geçmenin cezasý ölümdür.

(523) Tarihsel açýdan ise bu hükümlerin büyük çoðunluðu nadirenuygulanmýþtýr. Ancak yine de bu hükümler ve bu hükümlere dayanan,devletin toplumsal yaþamda islamýn egemenliðini saðlamasý düþüncesihala etkindir. Bu þekilde islamiyet, halký tamamen ya da büyük çoðun-lukla müslüman olan ülkelerin çoðunda anayasaya göre devlet dinidir.Bunun en önemli istisnalarý ise Türkiye, Suriye ve Endonezya’dýr. Hris-tiyanlarýn misyonerlik, yani Ýncil’i duyurma, yayma çabalarýna temel

219

olarak - Türkiye’de dahil olmak üzere - izin verilmez ve bu suç teþkiletmektedir. Ayný þekilde, hristiyanlýða geçen müslümanlar islam ülke-lerinin çoðunda cezalandýrýlmayý göze almak zorundadýrlar. Türkiyegibi böylesi bir cezanýn olmadýðý yerlerde bile din deðiþtirenler çoðukez aðýr toplumsal tepkilere maruz kalmaktadýrlar. Suudi Arabistan’daise hristiyanlarýn her türlü ayin ve dinsel hizmetleri resmen yasaklan-mýþtýr ve hatta hristiyan kitaplarý (Ýncil) ve hristiyan sembollerini ya-nýnda bulundurmak bile cezalandýrýlma tehlikesini getirmektedir. Böy-lece Suudi Arabistan hristiyanlara, islam hukukunun Arap Yarýmadasýdýþýndaki gayrýmüslimler için öngördüðü zimmi statüsünü, yani dinle-rini yaþamalarý konusundaki bu sýnýrlý hakký bile vermemektedir. Yenibir kilisenin inþaatý bile hemen her islam ülkesinde hala hükümetinözel bir iznini gerektirmektedir. Hristiyanlýk, yahudilik ve zerdüþtlükdýþýndaki diðer gayrýmüslim dinlerin mensuplarý, Endonezya hariç ol-mak üzere, islam ülkelerinde genel olarak bu din mensuplarýndan dahada zor bir durumdadýrlar. Cemaati 19. yüzyýlda Þia’dan ayrýlýp baðým-sýz, evrensel bir din haline dönüþen Baha’i dininin durumu özellikletehlikelidir. Ýran Ýslam Cumhuriyeti’nde 1979’dan beri yüzlerce Baha’iöldürülmüþtür.

(524) Günümüzde birçok müslüman da klasik islam hukukunun ö-zellikle yahudi ve hristiyan din mensuplarý için öngördüðü hoþgörününyetersiz kaldýðý, bunun yerine bütün dinlerin mensuplarý için sýnýrsýzinanç özgürlüðünün ve hatta inançsýzlar için de inanmama özgürlüðü-nün saðlanmasý gerektiði þeklindeki düþüncelerini ifade etmektedirler.Örneðin tanýnmýþ Tunuslu tarihçi ve din filozofu Mohammed Talbihem uluslararasý alanda hem de ülkesinde çok sayýdaki konferans veeserlerinde bunu savunmuþtur. Modern insan haklarý anlayýþýna görebaþkalarýný kendi dininin gerçeði konusunda ikna edebilmek ya da ik-na olmak da sýnýrsýz inanç özgürlüðünün bir parçasýdýr. Bunun kabulü,müslümanlarýn baþka bir dine, örneðin hristiyanlýða geçebilmeleri hak-kýný da içermelidir, ayný þekilde gayrýmüslimlere, örneðin hristiyanla-ra, islam ülkelerinde kendi dinlerini açýkça duyurup, davet etme hak-kýný da içermelidir - bu, Almanya’daki müslüman gruplarýn çok doðalolarak yararlandýklarý bir haktýr.

220

(525) Almanya Müslümanlarý Merkez Konseyi’nce Þubat 2002’deyayýnlanan Ýslami Karta, 11. maddesinde „dinini deðiþtirme, baþka birdine mensup olma ya da dinsiz olma“ hakkýný da içeren bir inanç öz-gürlüðünü kabul etmektedir. Bu çatý kuruluþun ilerigelen temsilcileri-nin açýklamalarýna göre böylece - Almanya’da mevcut koþullar altýnda -müslümanlarýn baþka bir dine geçebilmeleri hakký da kastedilmiþtir.

Federal Almanya’daki Müslümanlarýn Ýnanç Özgürlüðü

(526) Anayasa’nýn 4. maddesine göre inanç, vicdan, din ve dünya gö-rüþünün özgürlüðü ve serbestçe ibadet garanti edilmiþtir. Bu normlaryalnýzca Almanya’da yerleþik iki büyük kilise için deðil, mensuplarýnýnsayýsýndan baðýmsýz bir þekilde bütün dinler için geçerlidir. Yani islamdininin mensuplarý da inanç özgürlüðünden yararlanmaktadýrlar.

(527) Bu ilke uyarýnca korunan yalnýzca bireyin özel yaþamý içindekiinancý ve dinsel pratiði deðil, ayný zamanda cemaat içinde, diðer ce-maat mensuplarýyla birlikte yapýlan ibadet ve dinsel etkinlikler ve bu-nun için gerekli altyapýnýn, örneðin camilerin, saðlanmasýdýr. Ýnanç öz-gürlüðü yalnýzca bireyler için deðil, kamu tüzel kiþiliðinin ayrýcalýklýstatüsüne sahip olsun olmasýn dernekler, birlikler için de geçerlidir; bunedenle tescilli dernekler de inanç özgürlüðünden yararlanýrlar ve hu-kuksal açýdan gerekirse mahkemelerde buna dayanarak dava açabilir-ler. Kendi inancýný duyurmak ve tanýtmak da inanç özgürlüðüne dahil-dir; yeter ki bu toplumsal düzeni ve ahlaki deðerleri çiðnemeyen vebaþkalarýnýn inançlarýný aþaðýlamayan bir þekilde gerçekleþsin. Bu çer-çeve içinde Almanya’daki müslümanlar da inançlarýný tanýtmak ve pro-pagandasýný yapma hakkýna sahiptirler.

(528) Bu açýdan müslümanlarýn Almanya’da yararlandýklarý inanç öz-gürlüðü, bu her ne kadar dilemeye deðer olsa da, hristiyanlarýn da islamülkelerinde ayný haklara sahip olmalarý þartýna baðlanamaz. Çünküinanç özgürlüðü devlet ya da toplumda çoðunluðu oluþturan kesiminsaðladýðý tolerans ya da kolaylýk deðil, aksine her bireye insan oluþun-dan dolayý geri alýnamaz bir þekilde ait olan bir insan hakkýdýr - ki isterbu birey, isterse onun ait olduðu cemaatin baþka üyeleri inanç özgür-

221

lüðünü çiðneseler bile. Almanya’da yaþayan müslümanlarý, memleket-lerindeki din kardeþlerinin hristiyanlara saðlamadýklarý haklar ya da ký-sýtlamalar nedeniyle sorumlu tutma düþüncesi bu inanç özgürlüðü an-layýþýyla ve hristiyanlýðýn hristiyanlardan talep ettiði insan sevgisiylebaðdaþtýrýlamaz. Buna raðmen islam ülkelerinde yaþayan hristiyanla-rýn inanç özgürlükleri ile ilgili duyulan kaygýlarýn, kalýplaþmýþ suçla-malar deðil de olabildiðince belli olay ve koþullarýn ismen anýlarakmüslümanlara duyurulmasý, iletilmesi yerinde olur. Müslüman muha-taplarda, islam ülkelerindeki hristiyanlarýn yasal isteklerinin karþýlan-dýðý oranda Almanya’daki hristiyanlarýn da müslümanlarýn yasal istek-lerinin karþýlanmasý konusundaki çabalarýnýn da o derece daha baþarýlýolabileceði anlayýþýný uyandýrmaya çalýþmak gerekir.

(529) Ýnanç özgürlüðüne iþaret ederek her türlü bireysel ya da kollek-tif davranýþ ve tutumlarýn korunmasý gerekli olduðu iddia edilemez vebu uygulamalar gerçekleþtirilemez. Ýnanç özgürlüðü, kendisine dayan-dýrýlan eylemlerin Anayasa’nýn temelini oluþturan genel ahlak düzeniniçiðnediði yerde ya da kamu yararýný veya baþkalarýnýn temel haklarýnýçiðnediði yerde sona erer. Bu nedenle örneðin Almanya’daki müslü-manlar, kendileri böylesi bir þeye izin veren islam hukukunun hala ge-çerli olduðu bir ülkeden geliyor olsalar bile inanç özgürlüðünü daya-nak göstererek birden fazla eþli evlilikler yapamazlar. Müslüman ka-dýnlarýn kamu hizmetleri sýrasýnda baþörtüsü takmalarý132 ya da islamihelal kesim kurallarýna uyulmasý133 ile ilgili sorunlarla ilgili olarakmüslümanlarýn inanç özgürlüðü ile ilgili yasal haklarýný mümkün oldu-ðunca koruyan ancak hukuk hükümlerini de çiðnemeyen çözümlereulaþmak için, hak ve hükümlerin kýyaslamalý yorumlanmalarýna ve de-ðerlendirilmelerine ihtiyaç vardýr.

(530) Devlet inanç özgürlüðünün korunmasýný kendi mercilerinin birdinin mensuplarýnýn dinlerinin kendine emrettiði bir þey konusundaki„doðruluk“ kararýna baðýmlý kýlamaz. Yani devlet, eðer müslümanlarKuran ya da hadis metinlerinin kendilerine bir ameli mecbur kýldýðýna

132 bkz. Bölüm II, Baþlýk: Baþörtüsü.133 bkz. Bölüm II, Baþlýk: Hayvanlarýn helal kesimi.

222

inanýyorlarsa, onlarýn Kuran ya da hadisi doðru yorumlayýp yorumla-madýklarý konusunda hakemlik yapamaz. Ancak her kim inanç özgür-lüðüne dayanarak kamu kurumlarýnýn þimdiye kadar izin vermedikleribelli bir eyleme, amele izin verilmesini talep ediyorsa, o zaman yap-mak istediði eylemin dindaþlarýnýn en azýndan oldukça büyük bir kýs-mýnýn inancýna göre dinen yapýlmasý mecbur kýlýnan bir eylem oldu-ðunu inanýlýr bir þekilde ortaya koymalýdýr. Bu bakýmdan örneðin eza-nýn hoparlörle okunmasýnýn inanç özgürlüðünün zorunlu kýldýðý bir ge-reklilik olarak dava konusu edilebilmesi olasýlýðý çok düþüktür.134

(531) Ayrýca inanç özgürlüðü özellikle laik devletin yasallýðýný dininedenlerle reddeden ya da kýsýtlayan ve zamanla hem laikliði hem debaþka inançlarýn mensuplarýnýn inanç özgürlüðünü ortadan kaldýrmayýhedefleyen görüþlerin yayýlmasý için kullanýlamaz. Bu nedenle örneðinlaikliði müslümanlarýn azýnlýkta olduðu süre için geçici olarak kabul-lenen ve þeriatý en üstün ve arzulanan model olarak sunan bir islamivakfa, devlet okullarýnda islami din dersini verme hakký tanýnmasýsözkonusu bile olamaz.

Umuma açýk okullarda müslümanlar için din dersi

(532) Almanya’da geçici bir ikametten kalýcý yerleþime dönüþümsürecinde islami dernekler yalnýzca camiler inþa etmeye baþlamaklakalmamýþ, sayýlarý gitgide artan müslüman çocuklarýn islam inancýndaeðitimlerini mümkün kýlmak için Kuran kurslarý kurmaya da baþlamýþ-lardýr. Almanya’da büyüyen çocuklarýn da ebeveynleriyle birlikte mem-leketlerine dönecekleri konusunda uzun zaman korunan beklenti nede-niyle bazý eyaletler Türk hükümeti ya da konsolosluklarýyla iþbirliðiiçinde hala islami din eðitimini de kapsayan anadilde ek eðitimler sun-maktadýrlar. Ýlk eyalet olarak Kuzey Ren-Vestfalya (NRW) eyaleti 1999yýlýnda umuma açýk okullarda „Ýslam din dersini“ deneme amacýylaayrý bir ders olarak okutma kararýný almýþtýr.

(533) Almanya’da islami din eðitiminin bu formlarý deðiþik neden-lerden dolayý yetersiz olarak görülmektedir. Entegrasyon politikasý a-

134 bkz. Bölüm II, Baþlýk: Ezan.

223

çýsýndan, Kuran kurslarýnda çoðunlukla öðretmen olarak görev yapanyerel camilerin imamlarýnýn belli bir süre için Almanya’ya geldiklerive bu nedenle de çocuklarýn yaþadýklarý ortamý pek bilmediklerine dik-kat çekilmektedir. Ana dilde ek eðitim açýsýndan da, bu eðitimin birin-cil hedefinin çocuklarýn kendi memleketlerine dönebilmeye hazýrlan-malarý olduðu tespit edilmektedir. Böylesi bir çerçeve içinde verilecekolan dini eðitim, çocuklarýn eðitileceði inancýn, ebeveynlerin memle-ketlerinde egemen olan yaþam koþullarýnda deðil, Almanya’daki ya-þam koþullarý içinde edinilmesi ve korunmasý gerekliliðini saðlayama-maktadýr. „Ýslam din bilgisi“ þeklinde okullarda yer alan deneme açý-sýndan, uyum politikasý açýsýndan gereklilikleri de yerine getirme ça-basý takdirle karþýlanmaktadýr. Diðer taraftan ise dersin içeriðini resmikurumlarýn belirlediði bir dini eðitim, umuma açýk okullardaki din eði-timleri ile ilgili olan anayasal önkoþullara uymamaktadýr.

(534) Ýslami dini eðitim için anýlan eðitim þekillerine karþý bir diðeritiraz da müslüman çocuklarýn ancak bir bölümüne ulaþabilmeleridir.Bu nedenle gitgide artan sayýda islami dernekler umuma açýk okullar-da katolik ve protestan hristiyanlarýnki gibi anayasanýn önkoþullarýnýyerine getiren ve bu þekilde müslüman öðrencileri hristiyan öðrenciler-le denk kýlan bir islam din dersinin yürürlüðe konmasýný talep etmek-tedirler. Yýllardýr süren tartýþmalara raðmen böylesi bir islami din dersihenüz hiçbir eyalette yoktur. Ýlk olarak Bavyera ve Aþaðý Saksonyaeyaletleri bir deneme kapsamýnda bazý ilkokullarda 2003-2004 eðitimyýlýnda Ýslami din dersi sunma kararý almýþlardýr. Bu ders devletin so-rumluluðunda, ancak amaç ve içerik açýsýndan mümkün olduðu kadarislami derneklerin iþbirliði ile Almanca olarak sunulacaktýr. Her iki e-yalette, ebeveynler ve öðrenciler arasýnda kabul görürse bu dersi Ana-yasa’nýn 7. maddesi 3. paragrafýndaki koþullara uygun bir islam dindersi yolunda önemli bir adým olarak görmektedirler.

Hukuki açýdan

(535) Ýslami din dersinin saðlanmasý için temel olarak katolik ve pro-testan din dersi için geçerli önþartlarýn aynýsý geçerlidir. Anayasa’nýn7. maddesi 3. paragrafýna göre din dersi, bu dersi içermeyen okullar

224

istisna olmak üzere, mecburi derstir; yani devletin eðitim gözetimi al-týndadýr, bilimsel açýdan yeterliliðe sahip eðitmenler tarafýndan ve Al-manca olarak verilmektedir. „Bremer sözleþmesi“ olarak da bilinen A-nayasa’nýn 141. maddesinin farklý hukuki çerçeve oluþturduðu Bre-men ve Berlin dýþýndaki eyaletler umuma açýk okullarda din dersi eði-timini bu þartlara göre sunmak zorundadýrlar.

(536) Ýslam din dersinin tesis edilmesi açýsýndan Anayasa’nýn 7. mad-desi, 3. paragrafýnýn 2. cümlesi özellikle önemlidir. Bu düzenlemeyegöre din dersinin kiliselerin ve cemaatlerin temel ilkeleriyle uyumluolarak verilmesi gerekir: Gerçi devlet bütün diðer dersler gibi din dersiiçinde gerekli þartlarý saðlamakla sorumludur, ancak dini inançlar kar-þýsýndaki tarafsýz tutumu nedeniyle din derslerinde öðretilmesi gerekeniçeriði dini cemaatler kendileri belirlerler.

(537) Bu nedenle anayasa normuna uygun bir islami din dersinin te-sis edilebilmesinin gerekli asgari þartý devletin, eðitim müdürlükleriyleortak çalýþabilecek ve cemaat üyeleri adýna okullarda din dersinde öð-retilecek içeriði belirleyebilecek olan „cemaatin temel inanýþ ve ilke-lerini ifade etmek konusunda baðlayýcý ve yetki sahibi olabilecek“135

koþulda ya Anayasa’nýn tarifine uyan bir cemaati ya da en azýndan birmuhatabý karþýsýnda bulabilmesidir. Alman hukuk düzeni, bir hukukikiþiliðin Anayasa’nýn tarif ettiði þekilde bir cemaat olarak tanýmlana-bilmesi için mevcut olmasý gereken önþartlarý talep etmektedir: Huku-ki kiþiliðin, gerçek kiþilerin ibadet nedeniyle biraraya gelmiþ olmala-rýyla oluþturduklarý bir birlik olmasý, üyeliðinin açýkça düzenlenmiþ ol-masý ve üyeleri arasýnda dini bir konsensusun mevcut olmasý gerekli-dir. Sonuç olarak, anayasada tarif edildiði þekilde bir din dersinin tesisikonusunda devletin muhatabý olmak isteyen böylesi bir birliðin bir ta-raftan devletle iþbirliðine hazýr, yani devletin laik yapýsýný kabul etme-si, diðer taraftan da bu iþbirliðini yerine getirebilecek durumda olmasý,yani üye sayýsý ve iç yapýsý açýsýndan kalýcý olmasý gerekmektedir.136

135 bkz. VG Düsseldorf, 18 Temmuz 2000 tarihli karar.136 bkz. Muckel, Stefan: „Islamischer Religionsunterricht und Islamkunde an öffent-

lichen Schulen in Deutschland“, JZ, 2/2001, S. 58-64.

225

Konuyla ilgili islami bilgiler

(538) Ýslamiyet, hristiyanlýktan farklý olarak kiliseninki ile kýyasla-nabilecek bir örgütsel yapýlanma oluþturmamýþtýr. Ayný þekilde islami-yet farklý mezhepler ve öðretiler için baðlayýcý temel inanç ifadeleriniformüle edecek mercilere de sahip deðildir. Almanya’daki müslüman-larýn önemli bir bölümü ortak çýkarlarýn korunmasý ve özellikle ibadetamaçlý olarak çok sayýda dernek ve birlikler oluþturmuþlardýr. Ancak þuana dek içlerinden hiçbiri, Alman hukukunun tarif ettiði þekilde bir ce-maatten bahsedilebilmesi için gerekli olan bütün kriterleri yerine geti-rebilmiþ deðildir. Ýslami derneklerin çatý kuruluþlarý devlet için gereklimuhatap olduklarý iddiasýnda bulunduklarý zaman gerçi haklý olarak da-ha geniþ bir temsil kabiliyetine iþaret edebilirler; ancak onlarda da ek-sik olan kriter, üyelik konusunda açýk düzenlemeleri bulunan gerçekkiþilerin oluþturduðu bir birlik olmaktýr, öyle ki - yalnýzca öðrencilerve ebeveynleri ile deðil ayný zamanda - bütün gerçek kiþi olan üyeleriile kuruluþun mercileri arasýnda din dersinin içeriðini baðlayýcý bir þe-kilde belirleyebilecek bir yetki zinciri mevcut olsun.

Katolik Kilisesi’nin Tutumu

(539) Katolik kilisesi, müslümanlarýn Anayasa’nýn 7. maddesi 3. pa-ragrafýna göre islam din dersi konusundaki haklarýný kabul etmektedir.Hristiyan din derslerinde olduðu gibi, müslümanlara da etkin katýlýmolanaklarý saðlanmalýdýr.

(540) Ýnanç özgürlüðünü garanti eden Anayasa’nýn 4. maddesi, dineðitimi hakkýný da ortaya koyar. Devlet, din dersinin içerik açýsýndanbelirlenmesi için partner olarak deðiþik cemaatlere gereksinim duy-maktadýr. Bu etkin katýlým hakký müslümanlar için de geçerlidir. Top-lumsal sorumluluk duygusuna sahip hiç kimse 700.000’den fazla müs-lüman çocuk ve gencin bir dini eðitim olanaðýndan mahrum kalmasýn-da yarar göremez. Dini temellere dayandýrýlmýþ bir deðer yargýsýna sa-hip olmak, yalnýzca inanç konusundan öte toplum için de önemlidir. Budüþünceyle katolik kilisesi müslümanlarýn okulda din eðitimi haklarý-na olumlu gözle bakmaktadýr.

226

(541) Kilise, islami din dersinin de Anayasa’nýn 7. maddesi 3. parag-rafýnda belirtilen çerçeve içinde verilmesini savunmaktadýr. Din dersi-nin mecburi ders statüsünde olmasý, eðitmenlerin bilimsel ve pedago-jik açýdan eðitimli olmalarý ve dersin içeriðinin Anayasa’ya aykýrý ol-mamasý zorunluluðunu getirmektedir. Almanya’daki farklý mezhep veöðretilere mensup müslümanlarýn yapmasý gereken þey, kiliselerin hris-tiyan din dersleri için yaptýklarý gibi, kendi din derslerinin içeriði hak-kýnda yetki ve sorumluluk sahibi olarak imza atabilecek muhataplarýeyaletlerin karþýsýna çýkarabilmek için biraraya gelmektir. Katolik kili-sesi bu düþünceyle Anayasa’nýn 7. maddesi 3. paragrafýna uygun þekil-de islami din dersini tesis etmeye ciddiyetle gayret gösteren eyaletle-rin bütün çabalarýný takdir etmektedir.

Hayvanlarýn helal kesimi

Ýslam hukukuna göre hayvanlarýn helal kesimi

(542) Kuran, kesilmiþ etlerin helal olmasý konusunda, uyulmasý nis-peten kolay olan dört sýnýrlama içermektedir: Müslümanlar için mun-dar ve yasak olanlar 1. Leþler, 2. Kan (ister sývý halde, isterse hayvanýnbedeninde kalmýþ olsun), 3. Domuz eti ve 4. Allah’tan baþkasýnýn adýanýlarak kesilmiþ olan, yani putlara adanmýþ hayvanlarýn eti (Kuran,Bakara 173; Maide 3; Enam 145; Nahl 115).

(543) Kuran, hayvanýn ölümü ve bütün kanýnýn akýtýlmasýnýn saðlan-dýðý helal kesimle ilgili iki farklý ifade kullanmaktadýr. Bunlardan bi-rincisi ve daha sýk kullanýlaný boðazýn kesilmesi anlamýndaki dab vegöðse saplama anlamýndaki nahr’dýr. Bunlardan ilki islam hukukundahelal kesim konusunda en çok öngörülendir. Ýslam hukuku, bu iki niza-mi yöntemin dýþýnda, normal yöntemlerin kullanýlmasýnýn olanaksýz ol-duðu durumlarda, örneðin av hayvanlarý veya su kuyusuna düþmüþ birdana durumunda kullanýlabilecek diðer gayrýnizami kesim yöntemleri-ni de kabul etmektedir.

(544) Peki müslümanlar, gayrýmüslimlerce, örneðin Almanya’da hris-tiyan kasaplarca kesilmiþ hayvanlarýn etlerinden yiyebilirler mi? Ku-ran Maide suresi 5. ayette açýkça þu belirtilmiþtir: „Kendilerine kitap

227

verilenlerin (yahudi, hristiyan vb. nin) yiyeceði size helaldir, sizin yiye-ceðiniz de onlara helaldir“. Burada kastedilen yiyeceðin türü tam olarakbelirtilmemiþse de, islam alimleri burada kendisinden önceki iki ayet-te olduðu gibi kesilmiþ hayvanlarýn kastedildiðinde hemfikirdirler. Ya-hudi ve hristiyanlarca yapýlan hayvan kesimlerini gerçi gayrýnizamigörmektedirler ancak anýlan Kuran ayetine bakýldýðýnda onlarýn ürün-lerinin müslümanlarca yenilmesinin yasak olmadýðý görüþündedirler.

(545) Ancak islam alimleri tarihin akýþý içinde, ehl-i kitap mensupla-rýnýn kestikleri etlerin yenmesinin caiz olmasý için yukarýda anýlan dörtsýnýrlamanýn ötesinde müslümanlarda olduðu gibi onlar tarafýndan dahangi þartlarýn ayrýca yerine getirilmesi gerektiði konusunda geniþ tar-týþmalara girmiþlerdir. Bu tartýþmalar bazý mezheplerde uzun þart liste-lerinin hazýrlanmasýna yolaçmýþtýr ancak bunlar da, ele alýnan detaylar-la ilgili hiçbir Kuran ifadesi olmadýðýndan ve hadiste de bunlara iliþkinçok az, o da indirek anlamda baðlantýlar bulunduðundan tamamen tar-týþma durumunda kalmýþ ve asla genel kabul gören sonuçlara ulaþma-mýþtýr. Kesilen hayvanlarýn, hayvanlarý koruma açýsýndan kesimden ön-ce bayýltýlýp bayýltýlamayacaklarý eski dönemdeki teknik olanaklar vebilgi düzeyi düzeyi nedeniyle o zamanki Avrupa’da da olduðu gibi he-men hemen hiç bahis konusu olmamýþtýr. Ancak klasik islam hukuk bi-liminde hayvanlara gereksiz acý çektirmemek için kesimde kullanýla-cak araçlarýn nasýl olmasý gerektiði konusunda tartýþma yürütülmüþtür.

Almanya’daki hukuki durum

(546) Almanya’da da ölmüþ hayvanlarýn (leþlerin) kesilmesi sözko-nusu olmadýðý, normal kesimlerde de hayvanlarýn tüm kaný akýtýldýðý veputlara kurban edilmesi olmadýðý için ve ayrýca kimse domuz eti ya dakansucuðu (Blutwurst) gibi þeyler yemeye zorlanmayacaðýndan dolayý- yukarýda anýlan Kuran’ýn Maide suresi 5. ayeti de gözönünde bulun-durularak - islam hukukuna göre müslümanlarýn hristiyan kasaplardanalýþveriþ yapmalarýna temel olarak engel teþkil edebilecek bir durumyoktur. Yukarýda anýlanlar arasýnda sayýldýðý gibi boðazýn kesilmesigeleneksel islami sýnýflandýrmaya göre bir eti „helal“ kýlan tek kesimyöntemi deðildir. Almanya’da yerleþik müslümanlarýn bu kesim yön-

228

temini, yani hayvanlarýn önceden bayýltýlmadan kesilmesini, kendiihtiyaçlarý için Kurban Bayramý nedeniyle ya da kendileri tarafýndanaçýlmýþ olan kasaplarda geleneksel þekilde yürütmekte ýsrarlý olmalarýsonucu resmi makamlarla ihtilaflar doðmuþtur.

(547) 1986 yýlýnda Hayvanlarý Koruma Yasasý’nýn yeniden düzen-lenmesinden önce Kahire’deki Alman Büyükelçiliði 1982 yýlýnda El-Ezher Üniversitesi’ne hayvanlarýn kesimden önce bayýltýlmasýndan sa-kýnýlmasýnýn islamiyette gerçekten mecbur olup olmadýðý konusundabir bilirkiþi raporu hazýrlatmýþtýr. Hazýrlanan fetva bunu reddetmiþ vebayýltmanýn, hayvanýn tüm kaný akýtýlýyorsa þeriata göre caiz olduðunuaçýklamýþtýr. Bonn’daki Türk Büyükelçiliði de yine bu görüþle ayný yýl„kurban edilen hayvanlarýn elektroþokla bayýltýlmasýnda dinen hiçbirsakýnca bulunmadýðýný“ bildirmiþtir.137

(548) Yeni düzenlenen Hayvanlarý Koruma Yasasý’nýn 4a maddesi 1.paragrafý, sýcakkanlý hayvanlarýn bayýltýlmadan kesilmesini yasakla-maktadýr. Ýnançlarý nedeniyle bu yasaða uymak istemeyen kiþiler içinistisnai bir izin „eðer cemaatlerinin baðlayýcý hükümleri zorunlu kýlý-yorsa ya da bu þekilde kesilmemiþ hayvanlarýn etlerini yemelerini ya-saklýyorsa“ ifadesi ile 2. paragrafta öngörülmüþtür. Burada yahudiliðingeleneksel kesim kurallarýna atýfla „helal kesim“ terimiyle hayvanýntüm kanýný akýtma maksadýyla uyuþturulmadan kesilmesi ifade edilmek-tedir. Bu kesim þekli yahudilerin yiyecek kurallarý nedeniyle baðlayýcýþekilde mecburi sayýlmakta ve bu izin kendilerine daima verilmekte-dir.

(549) Federal Anayasa Mahkemesi, Ocak 2002’de, Federal ÝdareMahkemesi’ne kadar diðer bütün önceki kararlardan farklý olarak baþ-vurularý halinde müslümanlara uyuþturmadan kesim izninin verilmesigerektiðini hükme baðlamýþtýr. Bu kararda anlamlý olan, cemaat terimi-nin bütün islamý kapsamamasý - ki El-Ezher’in açýklamasýndan sonrahelal kesim kavramýnýn tüm müslümanlar için baðlayýcý olduðunun id-dia edilmesi þüphelidir - bunun yerine helal kesimin islamiyette mec-

137 bkz. Khoury, Adel Theodor: Islamische Minderheiten in der Diaspora, Mainz 1985, S.98.

229

buri olduðu inancýna sahip davacýnýn yakýn dini çevresini kapsamasý-dýr. Günümüzdeki hukuki koþullarý da, hayvanlarýn korunmasýnýn Ha-ziran 2002’de anayasada amaç olarak yeralmasý belirlemektedir. Fede-ral Anayasa Mahkemesi’nin kararýnýn hukuki sonuçlarýnýn belirlenme-si ile devletin yeni yürütme hedefinin belirlenmesi hala devam etmek-tedir.

(550) Günümüzde islam ülkelerinde ise hayvanlarýn bir bölümü bü-yük mezbahalarda Almanya’daki gibi uyuþturularak kesilmektedir, an-cak bu durum oralarda ne toplumsal infiallere ne de mahkemelerde da-valara yolaçmamýþtýr. Almanya’da ve oralarda yaþanan bu süreç ise,hayvanlarýn kesimi sýrasýnda uyuþturmaktan kaçýnmanýn, müslümanla-rýn bir bölümü için Avrupa’da bulunduklarý diasporada gayrýmüslimçevreye karþý ortaya koymak istedikleri dinsel kimliklerinin belirginbir sembolü haline geldiði düþüncesini akla getirmektedir.

230

Kiþi indeksi

A

al-Banna, Hasan - 30

E

Elyas, Nadeem - 30, 45El-Zayat, Ýbrahim - 29, 46Erbakan, Necmettin - 34, 35, 36, 37Erbakan, Mehmet Sabri - 35

G

Gülen, Fethullah - 34

H

al-Hallac - 26, 122Humeyni - 16, 19, 30, 31

K

Kaçar, Kemal - 33Kaddafi, Muammer - 44Kaplan, Cemaleddin - 38Kaplan, Metin - 38Kýzýlkaya, Ali - 43

M

Massignon, Louis - 122Mavdudi, Abu lala - 30Mirza Gulam Ahmed - 22

N

Nikolaus von Kues - 121

Ö

Özdoðan, Hasan - 43

Q

Qutb, Seyyid - 30, 72

S

Said Nursi - 33

Þ

Þamlý Yohannes - 121

T

Tantawi, Muhammad Seyyid - 152, 210Tunahan, Süleyman Hilmi - 32Türkeþ, Alpaslan - 40

Y

Yüksel, Ali - 37

231

Terimler ÝndeksiA

AABF (Avrupa Alevi Birlikleri Fede-rasyonu) - 41, 214Abbasiler - 18Adalet ve Kalkýnma Part. (AKP) - 35, 36ADÜTDF (Avrupa Demokrat ÜlkücüTürk Dernekleri Federasyonu) - 40Ahmediler - 9, 10, 22, 23Aleviler - 19, 23, 24, 25, 41, 216

B

Bahailer - 220Beþler þiasý - 15Bozkurtlar - 40

C

Caferiye - 20, 21cem - 24cemaat - 43, 48, 86, 88, 96, 113, 120,125, 156, 164, 182, 183, 184, 185, 214,215, 216, 217, 218, 219, 225, 226, 229cihad - 70, 71, 72, 73

D

dar-ül ahd - 71Derviþ - 27Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý (DÝB) - 24, 38Diyanet Ýþleri Türk Ýslam Birliði (DÝTÝB)- 38, 39, 40, 42, 109, 114

F

farz - 75Fatýmiler - 18Fazilet Partisi (FP) - 35Federal Almanya Ýslam Konseyi(Islamrat) - 37, 42, 43, 44, 46, 208, 214Fethullahçý - 34Fetva - 37, 229

H

Hac - 68, 178Hadis - 17, 18, 19, 54, 56, 72, 75, 82,83, 114, 166, 222, 223, 228Halife, Hilafet - 14, 15, 18, 22, 25, 38,86, 88, 109Hanbeliler - 20, 57, 82, 154Hanefiler - 20, 82, 154haram - 75Hariciler - 15Hicret - 178

I

Islamische Akademie Hahnenburg - 33Islamische Gemeinschaft inDeutschland (IGD) - 29, 30, 45Islamische Gemeinschaft Jama’at un-Nur (Nurculuk) - 33, 43Islamische Gemeinschaft Milli Görüþ(IGMG)-34,35,36,37,43,107,114,182Islamisches Zentrum Aachen (IZA) -29, 30, 45Islamisches Zentrum Hamburg (IZH) -31Islamisches Zentrum München (IZM) -29, 30

Ý

Ýbadiler - 15icma - 18, 56içtihad - 20, 21, 75Ýmamiler - 15Ýnanç Özgürlüðü - 36, 46, 89, 104, 105,111, 119, 139, 141, 142, 143, 144, 183,186, 197, 205, 206, 207, 210, 211, 212,213, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 226Ýslami Karta - 45, 46, 221Islamische Weltliga - 20, 46Ýslamcýlýk - 30, 39, 137

232

Ýsmaililer - 15, 17, 21

K

Kadýyaniler - 22Kamu Tüzel Kiþiliði - 43, 48, 156, 214,221Kelam - 54kelime-i þehadet - 13, 54, 68, 83, 209kýble - 158, 199kýyas - 21, 56Kurban Bayramý - 178

L

Lahor Grubu - 22

M

Malikiler - 20, 82, 154Mehdi - 22mekruh - 75mendub - 75Merkez Konsey - 42, 43, 44, 45, 46,143, 155, 208, 221mihrap - 108Milli Görüþ - 34, 35, 37, 38Molla - 16mübah - 75muta - 78Mutaziller - 55Müslüman Kardeþler - 30, 31

N

Nakþýbendiler - 27, 32, 37Nurculuk - 33, 34

O

Onikiler þiasý - 15

R

Ramazan Bayramý - 179Refah Partisi - 34

Risale-i Nur - 34

S

Saadet Partisi - 35Safeviler - 16Süleymancýlar - 27, 32, 33, 43

Þ

Þafiler - 20Þeyhülislam - 37, 43þura - 87

T

tarikat - 26, 27Tasavvuf (Sufilik) - 25, 26, 27

Ü

ümmet - 14, 100, 103, 106, 158, 186, 216

V

vacip - 75Vehhabilik - 20Verband der Islamischen Kulturzentren(VIKZ) - 32, 33, 42, 43, 44, 45, 214Verband Islamischer Vereinigungen undGemeinschaften (ICCB) - 38

W

World Islamic Call Society - 44World Islamic Peoples Leadership - 44

Y

Yediler þiasý - 15

Z

zekat - 68, 69, 106Zeydiler - 15zikr - 27, 161zimmi - 219

233

Seçilmiþ Literatür (Almanca)

I. Ýslam hakkýnda temel bilgiler

Bobzin, Hartmut: Der Koran. Eine Einführung, München: Beck,1999.

Bobzin, Hartmut: Mohammed, München: Beck, 2000.

Halm, Heinz: Der schiitische Islam. Von der Religion zurRevolution, München: Beck, 1994.

Khoury, Adel Th.: Der Islam: sein Glaube, seine Lebensordnung,sein Anspruch, Freiburg, 1996.

Khoury, Adel Th.: So sprach der Prophet. Worte aus der islamischen Überlieferung, Gütersloh 1988.

Khoury, Adel Th.: Der Koran. Übersetzung von A. Th. Khoury.Unter Mitwirkung von Muhammad SalimAbdullah, Gütersloh, 2. Auflage, 1992.

Khoury, Adel Th.: Gebete des Islam. Topos Taschenbücher Band111. ISBN 3 7867 0912 2.

Khoury, Adel Th./Hagemann, Islam-Lexikon. Geschichte - Ideen - Gestalten.

Ludwig/Heine, Peter: (3 Bde.), Herder-Spektrum; 4036. - ISBN 3-451-04036-0, Freiburg i. Br. 1991.

Kreiser, Klaus/ Lexikon der islamischen Welt. Stuttgart 1992.Wielandt, Rotraut (Hgg):

Paret, Rudi: Der Koran. Übersetzung von Rudi Paret,Kohlhammer, Stuttgart, 7. Auflage 1996.

Paret, Rudi: Mohammed und der Koran. Urban TB.

Ruthwen, Malise: Der Islam. Eine kurze Einführung. Reclam,Stuttgart 2002.

Schimmel, Annemarie: Die Religion des Islam. Eine Einführung.Stuttgart 1990.

234

Schimmel, Annemarie: Das islamische Jahr. Zeiten und Feste.München: Beck, 2001.

Schimmel, Annemarie: Mystische Dimensionen des Islam, Frankfurt:Insel - TB, 1995.

Schirrmacher, Christine: Der Islam I und II. Geschichte, Lehre, Unter-schiede zum Christentum, Neuhausen/Stutt-gart, Hänssler Verlag, 1994. ISBN

VELKD und EKD: Was jeder vom Islam wissen muss. GütersloherVerlagshaus, 1996 (5. Auflage und weitere).(GTB 786) ISBN 3 579 00786 6.

Zirker, Hans: Der Koran - Zugänge und Lesarten, Darm-stadt 1999.

II. Almanya’da Müslümanlar

Bechmann, Ulrike/Demir, Sevda/ Frauenkulturen. Christliche und muslimischeEgler, Gisela: Frauen in Begegnung und Gespräch. Düssel-

dorf: Klens Verlag, 2000. ISBN 3 87309 165 8

Becker, Silke A./Wunderer, Eva/ Muslimische Patienten. Ein Leitfaden zur inter-Schultz-Gambard, Jürgen: kulturellen Verständigung in Krankenhaus und

Praxis. München/Bern/Wien/New York, W.Zuckerschwerdt Verlag, 1998. ISNM 388603 629 4.

Der Beauftragte für islam- und Nach Mekka Gewandt. Zum Umgang türkischerAusländerfragen im Amt für Muslime mit ihren Verstorbenen in der TürkeiGemeindedienst der Ev.-luth. und in Deutschland. Handreichung. Hannover,Landeskirche Hannovers (AfG): 1997.

Feindt-Riggers, Nils/ Islamische Organisationen in Deutschland.Steinbach, Udo: Eine aktuelle Bestandsaufnahme und Analyse,

DOI Hamburg 1997.

Fingerlin, Erika/Mildenberger, Ehen mit Muslimen. Am Beispiel deutsch-türMichael (Hgg.): kischer Ehen. Im Anhang: Ehen in Ländern mit

islamischem Recht. Frankfurt/M., Verlag OttoLehmbeck, 1983. ISBN 3 87746 208 4.

235

Jonker, Gerdien: Eine Wellenlänge zu Gott. Der Verband der Is-lamischen Kulturzentren in Europa. Bielefeld:transcript Verlag, 2002. ISBN: 3-933127-99-8.

Körber-Stiftung (Hrsg.): Religion - eindeutsch-türkisches Tabu? Deutsch-Türkisches Symposium 1996, Hamburg 1997.

Deutsches Rotes Kreuz: „Du, oh beruhigte Seele...“ zum Umgang mit Todund Trauer bei Muslimen in Krankenhäusern.LV Berliner Rotes Kreuz e. V. Gesundheitsförde-rung-ZIB. Am Köllnischen Park 2, 10179 Berlin.

Leggewie, Claus/Joost, Angela/ Der Weg zur Moschee - eine HandreichungRech, Stefan: für die Praxis. Bad Homburg: Herbert-Quandt-

Stiftung, 2002 ISBN 3 00 009382 6.

Lemmen, Thomas: Muslime in Deutschland. Eine Herausforderungfür Kirche und Gesellschaft, Baden-Baden 2001.

Lemmen, Thomas/ Islamisches Alltagsleben in Deutschland, Hg.Miehl, Melanie: von der Friedrich-Ebert-Stiftung, Bonn 2001.

Ministerium für Arbeit, Gesundheit Türkische Muslime in NRW, (Zentrum fürund Soziales des Landes NRW: Türkeistudien Essen), 3. Auflage Essen 1997.

Rohe, Matthias: Der Islam - Alltagskonflikte und Lösungen.Rechtliche Perspektiven, Freiburg 2001.

Þen, Faruk/Aydýn, Hayrettin: Islam in Deutschland, München: Beck 2002.ISBN 3 406 476066.

Spuler-Stegemann, Ursula: Muslime in Deutschland. Informationen undKlärungen, Freiburg: Herder 2002.

Wohlrab-Sahr, Monika: Konversion zum Islam in Deutschland und denUSA, Frankfurt/M.; New York: Campus Verlag1999, zugl.: Berlin, Freie Universität, Habil.-Schr., 1998. ISBN 3 593 36316 X.

236

237

III. Siyaset ve Tarihte Ýslam

Ayubi, Nazih: Politischer Islam, Freiburg: Herder, 2002.

Ende, Werner/Steinbach, Udo: Der Islam in der Gegenwart, München, 4.Aufl. 1996.

Endreß, Gerhard: Der Islam. Eine Einführung in seine Ge-schichte, 3. Auflage, München: Beck, 1997.

Heine, Peter: Konflikt der Kulturen oder Feindbild Islam.Alte Vorurteile - neue Klischees - reale Gefah-ren. Herder Spektrum Band 4455.

Hottinger, Arnold: Gottesstaaten und Machtpyramiden. Demokra-tie in der islamischen Welt, F. Schöningh, 2000.

Kepel, Gilles: Das Schwarzbuch des Dschihad. Aufstieg undNiedergang des Islamismus, München - Zürich2002.

Krämer, Gudrun: Gottes Staat als Republik – Reflexionen zeit-genössischer Muslime zu Islam, Menschen-rechten und Demokratie, Baden-Baden 1999.

Lewis, Bernard: Kaiser und Kalifen. Christentum und Islam imRingen um Macht und Vorherrschaft, Mün-chen 1996.

Lewis, Bernard: Die politische Sprache des Islam, Berlin:EVATB, 2002.

Schulze, Reinhard: Geschichte der islamischen Welt im 20. Jahr-hundert, München 1994.

Seufert, Günter: Café Istanbul. Alltag, Religion und Politik inder modernen Türkei. München 1999.

Stanisavljevic, Andre/ Religion und Gewalt. Der Islam nach demZwengel, Ralf (Hgg.): 11. September, Potsdam 2002.

238

IV. Ýslam Hukuku Konularý

Breuer, Rita: Familienleben im Islam. Traditionen, Konflikte,Vorurteile. Herder Spektrum Band 4591. Frei-burg i. Br. 1998. ISBN 3 451 04591 5.

Hagemann, Ludwig/ Dürfen Muslime auf Dauer in einem nicht-Khoury, Adel Th.: islamischen Land leben? Zu einer Dimension

der Integration muslimischer Mitbürger in einenicht-islamische Gesellschaftsordnung, Reli-gionswissenschaftliche Studien Nr. 42. Würz-burg/Altenberge 1997.

Khoury, Adel Th.: Toleranz im Islam, 2. Auflage, Altenberge1986, ISBN 3-88733-071-4.

Khoury, Adel Th.: Christen unterm Halbmond. Religiöse Min-derheiten unter der Herrschaft des Islams,Freiburg/Basel/Wien 1994.

Nagel, Tilman: Islamisches Recht, Eine Einführung, 2001.

Ramadan, Said: Das Islamische Recht. Theorie und Praxis,Wiesbaden, 2. Auflage 1996.

Schwartländer, Johannes/ Christen und Muslime vor der Herausforde-Bielefeldt, Heiner: rung der Menschenrechte, Hrsg. von der Wis-

senschaftlichen Arbeitsgruppe für weltkirchli-che Aufgaben der Deutschen Bischofskonfe-renz, Bonn 1996.

Wielandt, Rotraud: „Krieg um des Glaubens willen. Grundlagenund neuere Anschauungen zum Dschihad imIslam“, in: „zur debatte“. Themen der Katholi-schen Akademie in Bayern. 6/2001 (31. Jg.)München 2001.

239

V. Hristiyanlýk ve Ýslam

Arbeitsgemeinschaften Christlicher Krankheit, Leiden, Sterben, Tod. Eine Handrei-Kirchen in Baden-Württemberg: chung für Mitarbeiter und Mitarbeiterinnen in

sozialen Einrichtungen. 1995. Geschäftsstelle:Stafflenberger Str. 44. D-70184 Stuttgart.

Arbeitskreis Integration, Moscheebauten. Muezzin-Ruf. Orientierungs-Bistum Essen: hilfe. Religion ist keine Privatsache. Orientie-

rungshilfe des Bistums Essen zu Moscheebau-ten und Muezzin-Ruf. 2001.

Arinze, Francis Begegnung mit Menschen anderen Glaubens.Kardinal: Den interreligiösen Dialog verstehen und ge-

stalten, München/Zürich/Wien: Verlag NeueStadt, 1997. ISBN 3-87996 399-1.

Deutsche Bischofskonferenz: Christen und Muslime in Deutschland. Eine pas-torale Handreichung, hg. v. Sekr. der DeutschenBischofskonferenz, Bonn 2. Auflage 1993.

Deutsche Bischofskonferenz: Leitlinien für multireligiöse Feiern von Chris-ten, Juden und Muslimen. Eine Handreichungder deutschen Bischöfe, hg. vom Sekretariat derDeutschen Bischofskonferenz, Bonn, 2003.

Hagemann, Ludwig: Christentum contra Islam. Eine Geschichte ge-scheiterter Beziehungen. Darmstadt: PrimusVerlag, 1999, ISBN 3-89678-137-5.

Huber-Rudolf, Barbara: Muslimische Kinder im Kindergarten. EinePraxishilfe für alltägliche Begegnungen. Mün-chen Kösel, 2002. ISBN 3 466 36587 2.

Khoury, Adel Th.: Der Islam und die westliche Welt. Religiöseund politische Grundfragen. Darmstadt: Wis-senschaftliche Buchgesellschaft, 2001.

Päpstlicher Rat für den Dialog mit Die Haltung der Kirche gegenüber den Ange-den Religionen, Vatikanstadt: hörigen anderer Religionen. Gedanken und Wei-

sungen über Dialog und Mission. Pfingsten 1984.

Pontifical Council for Interreligious Reflections on Interreligious Marriage. A JointDialogue, Vatican City, and World Study Document. Off-print of the Pro DialogoCouncil of Churches, Office on No. 96 (1997/3) of the P.C.I.D.Vatican City. 4thInterreligious Relations, Geneva: April 1997.

240

Pontifical Council for Interreligious Dialogue. The Official TeachingInterreligious Dialogue. of the Catholic Church (1963-1995). Boston:Francesco Gioia (hg): Pauline Books and Media, 1997. ISBN 0 8198

3674 5.

Pontificium Consilium Pro Dialogo „Interreligious Prayer: A Joint Study by theinter Religiones, Rom: Office on Inter-Religious Relations of the

World Council of Churches and the PontificialCouncil for Interreligious Dialogue“ Pro Dia-logo, Bulletin 98, 1998/2

Rat der Evangelischen Kirche Christen und Muslime in Deutschland. Gestal-in Deutschland: tung der Begegnung mit Muslimen. Gütersloher

Verlagshaus 2000.

Renz, Andreas: Der Mensch unter dem An-Spruch Gottes.Offenbarungsverständnis und Menschenbilddes Islam im Urteil gegenwärtiger christlicherTheologie. Würzburg: Ergeon, 2002. ISBN 3-89913-254-8.

Sperber, Jutta: Dialog mit dem Islam. Göttingen, 1999, ISBN3-525-34015-X.

Stamer, Joseph: „Prier avec les musulmans?“, in: Se Compren-dre (Paris) 9 (1999), S. 1-10.

Troll, Christian W. SJ: „Mission und Dialog. Die Begegnung derChristen und Muslime aus dem Glauben“, in:Stimmen der Zeit, Heft 6, 1999, S. 377-388.

Troll, Christian W. SJ: „Der Islam im Verständnis der katholischenTheologie. Überblick und neuere Ansätze“, in:CIBEDO-Beiträge, Nr. 3, 1999.

Troll, Christian W. SJ: Muslime fragen, Christen antworten. Topos TB489, Kevelaer, 2003. ISBN: 3-7867-8489-2Ýnternet: www.antwortenanmuslime.com

Troll, Christian W. SJ: (Türkçe) Müslümanlar soruyor, hristiyanlar yanýtlýyor.(Yay.) Sent Antuan Kilisesi, Baðdat Cad. 325,Beyoðlu-Ýstanbul. ISBN: 92121-0-ZÝnternet: www.islamacevaplar.com

Zirker, Hans: Islam. Theologische und gesellschaftlicheHerausforderungen, Düsseldorf 1993.