~AFii GELENEGiN YAYGIN OLDUGU YORELERDE iLKOGRE­TiMDE DiN OGRETiMiNiN BAZI ZORLUKLARI

Ar. Gor. Dr. Talip ATALAY*

Ozet I Abstract:

ilkogretim okullannda uygulanan ilkogretim Din KllHUrU ve Ahlak Bilgisi Progral11l din cigre­timindeki yeni aray1$lann somutla~tig1 bir iiriin olarak ortaya s;1km1~t1r. Bu program111 s;ers;evesi mezhep­ler ba~ta olmak Uzere dini fark!Jhklann birer zenginlik olarak alg1lanmas1111, ogrenci merkezli yakla~1mla s;evreyle biitiinliik arz eden bir ogretimi ongormektedir. Ancak uygulamada Diyarbakir'm da is;inde bu­lundugu Safii gelenegin hakim oldugu yerle$im birimlerinde programm uygulanmasmda ana kaynak olan ders kitaplan ve kllavuz kitaplardaki konu anlatlmlannm Hanefi gelenege uygun olarak yer almas1 ogre­timde ogrenciler ve ogretmenler as;1smdan baz1 zorluklara neden olmaktadJT. 6gretrnenler problemteri a$rnak is;in yeterli egitim almad1klanndan zaman zaman zor durumda kalmakta, farkliliklar is;eren konu­larda ortak bir tutum geli$lirememekteclirler.

Anabtar Kelimeler: Safii, Hanefi, ilkogretim, Din KiiltiirG ve Ahlak Bilgisi, Diyarbakir

SOME DJFFICUL TTES OF FORMAL RELIGIOUS EDUCATION IN WHJCH THE SHAFI SECT IS OBSERVED

The search for new perspectives with regards to religious education has been materialized within the framework Religious Culture and Ethics Program that is designed for primary level of education. Overall, this program aims at perceiving religious differences, especially those of various sects, as valuable signs of plurality. Thus the program strives to operationalize a system of education that is organically connected to its environment through a student-based approach. However, the fact that the text books and recommended readings, which are utilized in these courses, refer to Hanefi sect creates difficuties both for the students and teacher, who live in localities in which the Shafi sect is observed. Teachers experince several hardships since they have not received any formal education to overcome such problems and to create a common approach, which incorparates differences.

Key Words: Shafi, Hanefi , Primary Education, Religious Culture and Ethics, Diyarbakir

Giri$

Tiirkiye'de din ogretimi 9e~itli platformlarda, farkh baki.~ a91lari ve ama9larla s1khkla tartl~ma konusu yaptlan, oneminden dolay1 giindemden dti~meyen bir alandir. Soz konusu tartt~malar ve yasal giri~imlerle farkh taleplerini dile getiren toplumsal ke­simlerin yogun bask1smm yamnda, bizzat alanda akademisyen ve uygulay1c1 olarak 9a­h~anlann gordtikleri eksil<iikler din ogretiminden sorumlu birimleri ve bilimsel 9evreleri 9ozum olabilecek se9enekler tizerinde yogunl~maya zorlamaktadll'.

• Dicle Oniversitesi ilahiyat FakGltesi Felsefe ve Din Bilimleri Bl: Dio Egitimi Anabilim Dah

SBArD Eyltil 2006, Say1 8, sh. 273 - 292

Milenyumun hemen oncesi ve sonras1, toplu ileti~im aras:lanmn ulusal diizey­de olabildigince yaygmla~tlg1 bir ortamda, Tiirkiye'nin AB ile ili~kilerinin de belirli bir yola girdigi y1llardtr. <;evresel faktorlerin de etkisiyle din. ogretiminde yeni yoneli~ler ve uygun modellere ihtiyacm iyiden iyiye hissedildigi, ciddi arayt-?lann mesafe ald1g1 bir donem olmu-?tur, bu y1llar. Nitekim orgiin din ogretiminde yeni aray1~ ve yonelimler· iizerinde iiretilen dii~iinceler olgunl~nu-?, somut sonu9lar verecek diizeye ula§m1~t1r. Bu siirecin uygulamaya konulan en onemli somut sonucu; ilkogretim Din Kiilti.iri.i ve Ahlal< Bilgisi Ogretim Program1'dir. Program, M.E.B. Din Ogretirni Genel Miidiirliigii ve Ankara, Curnhuriyet ve Gazi Universitesinden bir grup akademisyenin katk1s1yla belirli bir fonna kaVU-?turulmu~, iilkenin ye~itli bolgelerinde gorev yapari ogretmenlerin de 9ah~maya dafol edilmesiyle olgunla~tmlarak 2000-2001 Ogretim Y1h'nda uygulamaya konulmU-?tur. 1 "Anl<ara Modeli" ad1yla da takdim edilen programda, din ogretiminde teolojik yontemi a§an, psikolojik ogrenme evrelerini goz oniinde bulunduran, olabildi­gince az tekrarla ogrenciye ya~ad1g1 toplumsal ve kiiltiirel ortam ve evrensel ger9eklik­lerle uyumlu bir din ogretirni verilmesi hedeflenmi~, ogrenen merkezli bir model olu§tu­rulmaya s;ah~nu~tir.2 Yeni programda mezheplerin bir farkhhk degil, bilakis isla:m dini­ni an1ama bi9imleri olarak sunulmas1 ve gormezden gelinmemesi,3 belli bir dini alg1 bi9iminin degil, dinin kiiltiirel varhk olarak ogretilmesi gibi ilk elde dikkat 9eken yeni yakla~1m1ar yer alma.lctadir. Program gene! olarak eski programla koklii yap1sal ve yak­l~1m farklan ii;:erme iddiasmdadir, denilebilir.4

• Olke vatanda$1annm bliliinii tarafmdan onaylanmayau din iigretimi programJ iizerindeki tart1~malar ve dile getirilen ~ikayet l er din egitimcilerini yeni aray1$lara sevk etmi$tir. Bilhassa Ahuanya 'da ya$ayan Tiirklerin farkh dini ve kiilttirel iigretim ortamlannda dinlerini iigrenmelerine yiinelik programlann olu$­turulmas1m ama9layan ortak iyah$ma giri$imleri Tlirkiye'deki aray1$lara da ilham vermi$, yeni anlay1$ ve yakla$1mlarla program olu~ttinna iyabalanna perspektif kazandm111$t1r. Bilgin'in Almanya'daki Ti.irk s;ocuklannm din iigretimine yiinelik siiz konusu ortak 9ah$malar esnas111da ta111d1g1 Dr. John Shepherd'in "<;ok Kii ltiirlii Bir Okulda Din Dersi-ingiltere Ornegi" isimli b ildirisinden sonra, 9ok kliltlirlii toplumlar i9in geli$tirilen Fenomonoloj ik din iigretimini iigrenmek amac1yla ingiltere'ye gidi$i sonrasmda edindigi tecrlibeler ve bu tecriibe lerin payla$ilarak zenginl~mesiyle Ankara ilahiyat 9evresinde olu$an bi1ikim yeni yoneli$ ve uygulamalann motom olmu$lu!. Daha sonra da konu iizerinde onemli 9ah~malar yap1lm1$, aray1$lar sii1mii$ttir. Bu konuda bkz. Bilgin, Beyza, "Orgiin Din Egitimi 'nde Yeni ihtiya9lar ve Yoneli$­ler", Din Egitimi Ara$hrmalan Dergisi, say1: 6, istanbul, 1999, s.187-200; Din Ogretiminde Yeni Yon tern Aray1$lan Uluslararas1 Sempozyum Bildiri ve Tart1$malar 28-30 Ma1t 2001, Ankara, 2003; H.Ayhan, H.Hiikelekli, Y. Mehmedoglu, M. Ocal, H. Ek~i, Din ve Ahlak Egitim Ogretimine Yeni Yakla$1mlar, dem Yaymlan, istanbul, 2004. 1 Tebligler Dergisi, Say1: 25 17, Cilt: 63, 2000, s. 2. 2 Program111 geli$tiri lme siireci i9in bkz. Hasan Htiseyin Dilaver, "Din Kiiltiirti ve Ahlak Bilgisi Ogretim Program1 Geli$tinne Siireci" Ilkiigretim DKAB Ogretim Programlan ve Bir Uygulama Omegi (ANKA­RA MODELi), Milli Egitim Bakanhg1 Yay1n lan, lstanbul, 2002, 11-19; Din Kiiltiirii ve Ahlak Bilgisi Ogretimi, Dogan Recai-Tosun, Cemal, ilkiigretim 4. ve 5. s1niflar iiyin Din Ktiltiirii ve Ahlak Bilgisi Ogre­timi, PegemA Yay., Ankara, 2002; Alta$, Nurullah, ilkogretim Din Kliltlirii ve Ahlak Bilgisi Ogretimi, Nobel Yay. Dag. Ankara, 2001. 3 Abmet Sonmez, "Qgretim Programlannm Felsefesi ve Dayand1gi Temel ilkeler, age, s.19. 4 Muhittin E$siz, Din Kli lti.irli ve AJ1lak Bilgisi Programlanna Kar$1la$hrmal1 Bir Bak1$, age, s. 20-25.

274

Talip ATALA Y

Ancak "egitim programlanmn en onemli unsurlanndan olan amay ve ilkelerin ele almd1g1 bollimlcrde, tasarlannu~ program ile gerc;:ekl~mi~ program bir biriyle ozd~

olmayabilir. "5 Nitekim soz konusu programa uygun olarak hazulanan ders kitaplarmda yer alan baz1 konular, aralarmda Diyarbaklf'm da bulundugu $afiilerin yogunlukta ol­

dugu yerle~im birimlerinde din ogretiminde c;:e~itli problemlere neden olmaktadrr. Prob­lemler kitaplardaki anlat1mtn ic;:erigiyle $afii gelenekteki dogrular ve yaygm uygulama­lar arasmdaki farkhhklardan kaynaklanmaktadtr. Bu durum programm gene! amaylan,

ilkeleri ve dersin ozcl amac;:lan ay1smdan beklentilerin d1~mda sonw;:lara yol as;maktadu.

MakaJede, ilkogretim Din Kiiltiiri.i ve Ahlak Bilgisi Dersi kitaplannda yer alan ibadetlerin ogretimine yonelik konulann ic;:erigiyle ogrencilerin aile ve s;evrelerinden

edindikleri bilgi vc gozlemleriyle uyu~mayan konular arasmdan din ogretiminde en c;:ok

zorluga neden olanlarm belirlenmesi ve bu konularm ogretiminde ya~anan zorluklara dikkat c;:ekilmcsi amac;:!anrru~tir. Boylece konunun ilgili akademik c;:evrcnin dikkatine

sunulmas1 vc probleme ili~kin dti~iince ve c;:ozllm Uretilmesine katk1 saglanmas1 da he­

deflenmi~tir.

Makalenin konusunu olu~turan ilkogretim okullarmda Din Ki.ilturli ve Ahlak Bilgisi Dersi 'nde zorlukJara neden olan konular Hanefi ve $afii gelenektcki uygulama

farkbbklanmn ogretime yans1mas1drr. Ancak programda yer alan $afii ve Hanefi fik­hmda farkh uygulanan konularm tek tek tespit edilmesi ve bu tespitler i.izerinden yii­

ri.inmesi yontcmine gidilmemi~tir. Aksine, makale, yalruzca ogrenciler tarafmdan fark

edilen, ogretmenlerin de zorluk y~adtklanm ifade ettikleri belirli konularla Slillfb tu­

tulmu~tur.

Makalenin haz1rlanmas1 stirecinde -yakJa~tk iic;: y1l- Diyarbaku· ve c;:cvresinde

gorev yapmakta olan 47 ogretmenle gorti~iilmti~ttir.6 Bunlardan 30'u Hanefi, l 7'si $afii

mezbebindendir. Ogrctmenlerle yapilan gorii~me lerde okullarda ders vc ders dt~mda ya~ad1klan zorluklar konusunda yogunla$1lm1~hr. Aynca bu zaman zarfmda okula giden

ogrenciler veya mezun olmu~ $afii rnezhebi.nden ki$ilerle yapilan gorii~melerde, Din Kiiltiiri.i ve Ahlak Bilgisi dersiyle ilgili deneyimlerini payla$malan istenmi$tir. Dcrlenen

bu deneyirnler ve ogrctmenlerle yapilan g6ri.1$melerde toparlanan verilerden din ogreti­rojnde mezhep farkltltgmdan kaynal<lanan zorlukJara ili~kin olanlar ma~alenin c;:erc;:eve­

sini belirlemi~ti.r. Bu gozlem ve deneyimler oncclikle Resmi Gazete'de yaymlanan Dirt

5 Mustafa Tavuk<,:uoglu, "Din Kiiltiirii ve Ahlak Bilgisi Ogretim Program111m Gencl l lkeleri /\rasmda Goriilen Baz1 <;:eli~kilcr" Orta Dereceli Okullarda Ylirlitiilen Din Egitim-Ogretiminin Problemlcri, iBA V, Kayseri, 1998, s.159. Bir onceki program doneminc ili$kin geni$ bir degerlendim1c i<,:in bkz. ; Mustafa Ocal, "Din KOltiirii ve Ahlak Bilgisi Derslerinde Ula$ilmas1 Gcrckcn Hedefler ve Ger<,:eklc$me Oran Ian", age, s. l 06; Tavuk<,:uoglu ,agt, age, s. J 66.

6 Makalenin son okumasmdaki katlalanndan dolay1 ozellikle Abdussamet Kaya ve Esra Asian 'a le$ekkCir boryluyum. (Talip Atalay)

275

SBArD Eyliil 2006, Sayi 8, sh. 273 - 292

Ki.ilttiril ve Ahlak Bilgisi Program1, ilkogretirnde okutulan ders kitaplan, k1lavuz kitap­

larla kar~1la~tmlm1~, i lahiyat Faki.iltesi Din Ki.iltiiril ve Ahlak Bilgisi Boli.imlerinde kay­

nak kitap olarak kullamlan eserler de kaynak olarak kul1an11mi~hr. Ti.irkiye'de $afii mezhebi mensuplannm geleneksel yerle~im birimleri Giiney­

dogu Anadolu'nun giineydogusu ~e. gogu Anadolu'nun giincyidir. Bingol'den Erzu­rum'un guneyi ve Urfa-Siverek'in gitneydogusunu i9ine alan cografyadtr. Hanefilik, aralartnda Diyarbalor'm da yer a1d1g1 bu cografyada eski vilayet mcrkczlerinin hemen

bepsinde yaygm mezhepti. 7 Ancak Cumhuriyet doneminden sonra, ozelli.kle l 950'li

y1llarda ba~layan ve son 30 yildir ya~anan 9att~ma ortammda son raddesine ula~an zo­runlu goy ve niifus hareketleriyle ~ehirlerin genel karakterlcrinde onemli degi~meler oldu. Ya~anan olagan d1~1 son geli~meler koy ve kasabalardan il merkezleri11e, ii mer­

kezlerinden daha batidaki biiyi.ik ~ehirlere bolge tarihinde az g6tiilmil~ yogunlukta nilfus

degi~meleriyle sonu9land1. Bu siire9te ii merkezlerindeki ~ehirli yerli niifusun bi.\yi.ik 9ogunlugu da daha iyi ko~ullara sahip bab illerine kaydi. Soouyla ~ehirlerio demografik

yap1s1yla birlikte, dini 6zellikleri de ciddi degi~irnler geyirdi. Giinilmi.izde b~ta Diyar­

baktr, Van gibi ~erurler b~ta olmak iizere, bolgedeki Cumhuriyet sonras1 ii merkezle­

rindc ya~ayan niifusun biiyi.ik yogunlugu g<>c;:lerle birlikte ~ehre ta~mrn1~ olan k6y k6-

kenli $afiilerden olu~maktadrr.8 Aynca son c;:cyrck yiizytlda Dogu-Giioeydogu Anadolu illerinden bahya dogru y6nelen yogun g69lerle birlikte arttk gOney illeri ve istanbul

ba~ta olmak Ozere, iilkenin hemen ber ~ehrine ge9mi~ y11larla k1yaslanamayacak oranda

6nemli miktarda bir $afii t~mdi. Bugiiniln Ti.irkiyc'sinde az ya da c;:ok $afii niifusun

ya~amad1g1 bi.iyiik ~ehir neredeyse kalmad1. Tiirkiye'de din egitim-6gretimi ve ruzmetlerinde genclliklc blok olarak Stinnilik

ve Alcvilik Ozerinden bir tartt$ma ya$anmaktadir. $afiilik, din egitim-6gretimi ve hiz­

mctlerinin programlanmas1 ve uygulanmasmda dikkate almmas1 gereken bir etken ola­

rak kamuoyunda bilinen, lart1$tlan bir 6ge olarak one c;:1km1~ dcgildir. Bu durum, Ti.ir­

kiye'dc din egitimi ve bizmetleri tarihinde ya~anan kmlmalar ve bu kmlmalann en onemli nedeni olan Cumlmriyet d6nemi boyunca din-devlet ili~kilcrinde gcrc;:ekle~en

me~ruiyct sorunuyla yakmdan ·ili$kilidir. <;:Onki.i Tlirkiyc'de din egitiminin 6rgiin 6gre-

7 Diyarbakir'da bugiin de devam etmekte olan mezheplcrc ail cami vcya mcscil gelenegi vardtr. Bugiin Oiyarbaktr'm en biiyiik camisi olan Ulu Camii'de ana boliim Hanefi, aym avlu iyinde kuzey k.Js1mda ise $afii boliimii vardtr. Osmanh doneminde ~ehirde 15 Hanefi Camii $erifi ' nc kaf$tn, 4 $afii Camii Serif oldugu tahrirlerdc geymektedir. Diyarbekir Vilayet Gazetesi , I Subat 1871 , Nr. 34. 1 Goy konusu bolgedeki sorunlann onemli nedenlerindendir. Bu konuda y~itli ara~tmnalar ve toplanhlar yap1lmak1ad1r. Bkz. Dogu ve Giineydogu Anadolu'nun Teror Nedeniylc Goycdcn Ailelerin Sorunlan, B~bakanhk Aile Ara~rmna Kununu, Ankara: 1997; Bolgesel Kalkmma Siirccinde Sosyal Hizmet, Sosyal Ilizmet Sempozyumu 99, Gap ve Hacettepe Oniversitesi, Diyarbaktr, 20-22 Ekim 1999; Gap Yoresi'nde Nufus, c;:evre ve Kalk:mma Konferanst, Tiirkiye <;:evre Vakft, Diyarbalm, 13-1 4 Kas1m 2001.

276

Talip /\TALAY

tirn kurumlannda yer almas1 kolay olmam1~t1r. Bugtin bile zorunlu din ogretimi vc mtif­redatm i9erigi ilzerinc yapilan tarb~malar, bilhassa belli kesimlerce dogrudan din-devlet ili~kileri ve dinin m~miyet alaru ile ili~kilendirilerek tarb~ma konusu yap1lmaktadir. Bu nedenle Cumhuriyet'in ba$mdan giinilmi.izc kadar din ogretimi lehine onemli mesafcler almm1~ olmakla birlikte, yine de tart1§malani; ozti 9ok degi~memj§tir. Ancak ba$lang19-tan yakm zamanlara kadar tarh~ma konusu yap1lan <linden anla~1lan genel olarak Os­manlt' dan devir ahnan Hanefi-Si.inniliktir. Osmanh'dan guni.imi.ize Tilrkiye'de hakim olan yaygm ve yaz11t §ehirli dini gelenegin Hanefilik olmas1, dogal olarak dini tart1~ma­larda da taraflarca Ilanefi gelenegin merkez ahnmaslll saglanu~br. Tabiahyla din ogre­timine yonelik biltiln resmi ogretim programlarmda yer alan ozellikle ibadetlerle ilgili konular, bu gelcnek i9inde §ekillendirilmi~, AleviJik-Caferilik bir yana, SilIUli bir gele­nek olan $afiilik de dikkate ahnmam1$hr.

Bugiln tarh~malar daha kapsayic1 bir baglamda, kimlikler tizerinden, dolaylSlyla Si.innilik ve Alevilik kavramlanmn altmda toplanan btitiln gmplar adma ve i.izcrinden yap1lmal<tad1r. Bilindigi gibi $afiilik tarih boyunca Hanefilik gibi saygm bir Sunni mezhep olarak kabul edilmi§, Siinnilik baglanu d1~mda, aymc1 bir dini kimlik unsuru olarak one 91kmarru~ttr. Aynca Ttirkiye'dc $afiilerin yogunluklu bulunduklan bolgele­rin kendine has niteliklerinden kaynaklanan bir takun faktorlerin de $afiilik merkezli taleplerin, dolay1s1yla orgi.in egitim ve din hizmetlerindc bu yonde bir diizenleme ihtiya­cmm gil9lti bir ~ekilde ortaya 9tlonamasmda etkili oldugunu soylemek yanh~ olmaz. bncelikli olarak $afiilerirt yogun bulundugu bolgeler ge9mi~te de bugiln de genellikJe Ti.irkiye'nin daha az geli~mi~ bOlgeleridir. Hatta yukanda soz edildigi gibi, bu bolgeler­de de $afi iler, 9ogunlukla kasaba, koy ve mczralarda yogunl~maktayd1lar. Soz konusu koy, kasaba ve mezralarda yaygm olarak geleneksel medreseler bulunmakta, medrese hocalan ve mczunlannm kontroll.inde, $afiilik temclli, nispeten kapah bir dini egitim­ogretim ve pratik alam bulunmaktaydi. Neredeyse ozelle$nli$ olan bu alam, ornegin devletin kontrolilnde bir dirt ogretimi gibi degi~tirip-donil~tiirebilecek bir mildahale bil­hassa geleneksel dini kesimlerce istenmeyen bir ~eydi. Dolay1s1yla bu alam koruma is­tegi, din ogretirnini de i9ine alan resmi miidahaJeye neden olacak ~afiilik tcmelli talep­lerin sesli olarak dilc getirilmemesinde onernli bir etken oldu. Yakin zamanlara kadar aileler geleneksel yollarla 9ocuklanm $afii mezhebine uygun olarak egitmc im.kamru buldular. Bu yi.lzden halkta da devletten din ogrclimine yonelik taleptc bulunma ihtiyac1 yeterince olu~mad1. Ancak son 30 y1lda y~anan olaylar sonucu mezra ve koylerin bo­~almas1yla sonu9lanan g69ler, buralarda ya$alilan medreselerin de neredeyse tiikenme­sine, bu yerle~im birimlerirtde imamltk yaparak ve 9ocuk okutarak halktan ald1g1 paray­la ge9imini saglayan 9ok say1da Seyda ve Mol!a'nm da a91kta kalmasma neden olmu~-

277

SBArD EylUI 2006, Say1 8 , sh. 273 - 292

tur. 9 Bugiin bolgedeki ntifusun tamanuna yakllli ~ehirlerde y~amaktadir. Bu durum

ge9mi~c oranla okull~ma orarunda artmas1, din ogretiminde de okul lehine onemli bir

degi~imi beraberinde getirmi~tir. Bolgede son 20-30 y1lda ya~anan stire9te ortaya 91kan baz1 faktorler, halkm dine

ve geleneksel din ogretimine, ozellikle de camilcrc vc camidc yap1Jan din egitimine

kar~1 ge9mi~e k1yasla gene! bir kayits~hk, hatta kas1th bir kay1ts1zhk gostermesine ne­den olmu~tur. Go9lerin yanrnda, bolgede taban bulan vc son dcrcce ctkili olan, bir biriy­le kar~1t siyasi-dini olu~umlann tavirlanrun, halklil dine ve din egitimine yakla~unmda

gozlenen degi~imde onemli rol oynad1g1 gene) bir kabuldtir, denilebilir. <;unku hem din kar~1t1 etnik-aynltk91 sol gorii~lu hareketler, hem de dini soylemli orgi.itlerin uyguladtk­

lan propaganda ve ~iddet halkm onemli bir kesiminin dine kar~1 geleneksel tutumunda

koklU degi~imlere, kitlesel bir temkin geli~tirilmesine neden olmu$lur, denilebilir. 10

Ancak bolgede ya~anan dini, ktilttirel ve siyasal degi~im stirccinde dinin yeri ve taraf­

kar~1 taraf olan gruplann dine baki~lanrun din egitim-ogretimine nas1l yans1d1gmm bti­

ttin yonleriyle ortaya konulmas1, bu makalcnin smtrlanm a~an aynca ara$tmlmas1 gere­

ken 9ok yonlti ve ooernli bir olgudur. Zikredilen etkenlerin sonucunda din ogretiminde okulun en onemli kaynak ola­

rak olarak one 91kmas1, okul 9agmdaki 9ocuklara ve ergenlere saghkh din ogretirni or­tamlan saglanmas1 as:1S1ndan ku~kusuz onemli bir potansiyeldir. Bu potansiyelin yete­

rince harekete ge9irilip ge9i1ilemedigi sorusu ise; okullarda verilen din ogretiminin

amacma ul~1p ula~mad1g1 sorusunun cevabmda gizlidir. Tcmcl ilkclcr ve ama9lan goz

onunc almd1gmda 2001 yihndan bu yana uygulamada olan Din KUltUrii ve Ahlak Bilgisi

Program1 soz konusu potansiyeli uygun bir bi9imde harekete ge9innek as:ismdan son

derece elveri$lidir. <;unkti Resmi Gazete'de yaymlanan ilkogretim Din Ki.ilttirii ve Ahlak Bilgisi

Dersi programmda yer alan ilke ve ama9larla uygulamaya yonelik kurallar ve haz1rhk

a~arnasmdaki geli$meler din ogretiminin daha kapsay1c1, dini one 91karan, yerel farkh­hklann sorun olarak degil, zenginlik olarak programa dahil edebilmesi aray1$tntn derin

izlerini ta~1makladir. brnegin inevcut Ilkogretim Din KtiltUril ve Ahlak Bilgisi Progra­

tru 'nm hazrrlanmasmda uyulacak ilkeler as:1smdan temel alman ye u9tincti grupta yer alan "programlann, ders kitaplannm ve alanda yapilacak ttirn etkinliklerin i~levsel ol-

9 Bolgcdcki medreselerin yasama alanlan genellikle koyler ve mezralard1. Ter0r nedeniyle koylerin bo$al-11lmas1, bolgede etkili siyasal hareket olan PKK' nin kal'$t tavn gibi nedenlerle medreseler geleneksel varhk ortamlanm, ekonomik ve kiiltiirel dayanaklanm biiyiik oh;:iide kaybctmisler, var olanlar da btiyiik olc;:Ude resmi kuran kursu olarak yeniden diizenlenmi$1erdir. Meshur Tillo, Norsin ve Kabala medreseleri, bug\in arttk Kuran Kurslan olarak hizmet vennektedirler. 10 Ogrctmcnlcrin c;:ogu ve hallctan duyarh kisiler son birkac;: y1ldir ortamm yumusamas1yla birlikte ailelerin eskiye nazaran c;:ok daha yogun bir bic;:imde c;:ocuklanna Kuran-1 Kerim ba$1a olmak iizere temel dini bi lgilcri cdincbilme aray1$mda olduklanm ifade etmektedirler.

278

Talip ATALAY

mas1, toplumdaki ihtiyaca cevap vermesi, bir sorunun 9oztimtine yard1mc1 olmas1, ho~­gortilti olunmas1, birey bilincinin on plana 9tkanlmas1, mezheplerin aynmc1lik degil,

9aglara ve ortama gore, dinin anla~1lma bi9imlerini ortaya koyan bir zenginlik oldugu­nun vurgulanmas1 vb. dir." 11 , Din Kiiltiirti ve Ahlak Bilgisi ogretim programmm gene!

ama9lan a91smdan programm ogrenciler in,_pin ve ahlak hakkmda dogru, bili~sef, du­yu§sal ve becerisel ogrenmeler yoluyla; bireysel a91dan "inanma ve y~ama ozgilrltikle­rinin bilincine varabilmelerini, dini kavramlan dogru anlayabilmelerini, islam'm iman,

ibadet ve ahlak esaslanm tamyabilmelerini, kendi dini ile mutlu ve ban~1k olabilmeleri­ni", toplumsal a91dan "toplumda ya§anan dini ve ahlaki davram§lan taruyabilmelerini,

toplumdaki farkb dini anlayi§ ve ya§ayt§lann dinin ozti ile ilgili olmay1p sosyal bir olgu

oldugunu tan1yabilmelerini", kti ltiirel a91dan "dinin kiiltiiri.i olu§turan unsurlardan biri

oldugunu kavrayabilmelerini ve dinin, diger ktiltiir unsurlar1 i.izerindeki etkilerini fark edebilmele1ini" 12 ama9famaktad1r, §eklindeki tammlamalar son derece kapsay1c1du.

Ancak uygu1amada baz1 sorunlar vardrr. Zira programa gore haztrlanan ders ki­taplannda takdim edilen dini kavramlar, dualar ve ibadete ili§kin uygulamalarla, bu ko­

nularda Diyarbaku"m da i9inde bulundugu $afiilerin 9ogunJukta oldugu yerle§im birim­lerinde y~ayanlann uygulamalan arasmda 9e§itli farkl1hklar bu1unmaktadrr. Prograrmn

uygulamaya doni.ik yi.izti olan ders kitaplannda yer alan dini kavramlar, dua ve ibadet­

lerde tamamen Hanefi gelenegin esas almffil$ olmas1 ve bilhassa Hanefi gelenekten ge­

len ogretmenlerin c;ogunlugunun ilgili konulann $afii gelenekteki kar§1hgm1 yeterince

bilrnemeleri; din ogretimde baz1 sorunlara yol ac;makta, $afii gelenekten ogrencilerin

devam ettigi ilkogretim okullannda progranun amac;lannm ger9ekle§mesini engelle­

mektedir. Bilhassa "ilkogretim Din Kulti.irti ve Ahlak Bilgisi Dersi ogrenme-ogretme stirec;lerinde uyu1mas1 gereken iUcelerden dinsel anlay1§ ve uygulama farkJtbklannm

birer zenginlik oldugu fark ettirilecektir, konulann i$lenmesinde ogrencinin bili~sel ve duyi1$sal ozgec;mi§i ile ili§ki kurulmaya 9ah~1lacak, ornekler glinltik hayattan sec;ilerek

verilecektir ... " 13 ilkesi, ders kitaplan ve kaynak kitaplardaki i§leni§ ve ogTetmenlerin

uygulamada ya§ad1klan belirsizlikler nedeniyle zorluk giderici degil, zorluk kaynag1

olabilmektedir. Yine ilkogretim Dill Kulttirti ve Ahlak Bilgisi Dersi'nde uygulama ile

ilgili ac;1klamalarda yer alan "ogrenciler, programda ongoriilen dua ve surelerin dt§mda

konulann ic;inde gec;en ayet ve hadislere ozel yorumlar getinneye, bu dua ve sureleri

ezberlemeye, yazmaya zorlanrnayacaktir"14 ifadesi, her ne kadar og.rencinin lehine dti­

~iinillerek belirlenmi§ bir ilke ise de, programa konulan dualarla Safii gelenekte okunan

11 Tebligler Dergisi, Say1: 25 l 7, Cilt: 63, 2000, s. 2. 12 Tebligler Dergisi, Say1: 2517, Cilt: 63, 2000, s.5-6. 13 TebliglerDergisi, Say1: 2517, Cilt: 63, 2000, s.4. 14 Tebligler Dergisi, Say1: 2517, Cilt: 63, 2000, s.5.

279

SBArD Eyliil 2006, Say1 8 , sh. 273 - 292

dualann farkh olmas1 ya da farkhhklar ii;;ermesinden dolay1, bizzat programm ii;;indeki

dualann ogretimindc sorunlar olu~maktad1r.

Derslerde problem olarak 011e pkan konular:

ilkogretim okullannda bilindit,i gibi 4. siruftan itibaren Din Kiiltiiri.i ve Ahlak Bilgisi Dersi zorunlu dcrs olarak okutu lmaktad1r. Ancak son bi.rkai;; y1ldan bu yana, yogu okulda bran~ ogretmeninin bulunmamas1, derslerin ba$ka bran$lardan hocalar tara­

fmdan verilmesi vcya $eklen i$1enmi$ goriinse de geyi~tirihnesine neden olmu$tur. An­

cak ozellikle vekil ogretmenlik uygulamasmm yaygmla$tmlmas1yla birliktc, ogretmen niteligi a91smdan baz1 sorunlar olsa bile, ders ogretmeni bo~lugu btiyiik oli;;ude gideril­

mi$lir. 15

Kendileriyle gori.i$i.ilen ogretmenler ve digerleri okul i;;agmdaki ogrencilerin

onemli oli;;i.ide kendilerini $afii ya da Hancfi olarak nitclemekle birlikte, 9ogunlugun

$afiilik ya da Hanefilik kavramlanmn ii;;erigini bilmedikleri, bilhassa ilkogretim birinci k.ademede bu iki k.avramm ayn hirer din gibi alg1laoabildigi gor~iindedirler. Mezhep kavrammm is;eriginin ogrencilerin s;ogunlugu tarafindan iyi bilinmemesi, mezhebin gil<;:­

li.i bir kimlik unsuru ve din ogretimini sekteye ugratacak bir etken olarak one 91kmama­

sin1 saglad1g1 da bir ba$ka tespittir. 16 Ancak dindar ailelerin i;;ocuklan mezhep konusun­da digerlerinden aynlmaktad1rlar. Ogretmenlerin ifadesiyle, bu ogrenciler bir $Ckilde

ailelerinden ya da s;cvrelerinden din egilimi alm1$ olmalannm yanmda gozlem yoluyla

edindikleri dini bilgi ve tecrilbe birikimi nedeniyle diger ogrencilerin aksine, kitaplarda

gei;;en konularla $afii gelcnek arasmdaki ozellikle uygulamaya dontik farkhhklan he­

men gormekte ve sorgulamaktad1rlar.

bgrencilerin mezheple ilgili sorulan yogtm olmamakla birlikte 4. smrftan itiba­

ren ba~lamakta, yap1lan a91klamalar1 da ozellikle ilk sm1flarda ya~lan geregi, tam olarak

kavrayamamaktadrrlar. Ancak gene! olarak roezhep sorulan daha s;ok ilkogretim ikinci

kademede stlcl~maktadrr. Sorunlar ve zorluklarm en yogun y~and1g1 konulann ba~mda gel en abdest ve namaz da 6. SlTllf programmda yer almaktad1r. 7 ., 8. smillarda ogrenci­

lerin geli~irn ozellikleri ncdeniyle, farkhhklan daha iyi anlamalan miimki.ln olmakta, buna paralel olarak zorluklar da nispelcn azalmaktadrr.

IS llahiyal Fakiillesi ogrcncilerinden de ogrelmcnlik yapan ogrenciler bulunmaktad1r. Onlarla vc diger ogre1menlerle yapogim1z gorii$melerde, bir i,;ok ilkogrelim okulunda Din Kiiltiirii ve Ahlak Bilgisi Der­si'nin daha onceleri bO$ get,:tigi veya gelen ogrclmenler tarafindan miifrcdatm okutulmad1gmm ogrenciler tarafmdan ifade eclitdigi di lc gctirildi. Omegin 7. s1111f ogrencilerinin bir s;ogunun namaz dua lann1 bile bilmedikleri, daha once Cigrctilmedigi ifade edildi. 16 Ogrencilerin mezhep bilgis i ve dindarhklanyla ili~ki si is;in bkz. Talip Atalay, ilkogretim vc Liselerde Dindarhk Ozerine Bir Ara$llrma (Diyarbalm Omcgi), Sels;uk Oniversitesi Sosyal Bi limlcr Ensti!Osil, (Basilmam1$ Doktora Tezi), Konya, s. 186-190; A. $ahin, T.At.alay, Mezhcp Farkhhg111111 Dindarhga Etkisi Ozerine Bir Ara~t11ma, islamiyat Dergisi , Cilt:5, Say1:4, 2002, Ankara, s.207-217.

280

TalipATALAY

Zorluklann yogun olarak y~and1g1 belirli konular d1~mda, ogretmenlere en s1k

"mezhep ne demektir, mezbeple dinin aynm1 nedir, hak mezhepler nedir, ki~i mezhep

degi~tirebilir mi, annemiz babamiz $afiyse biz de $afii olmak zorunda m1y1z" sorulan­

nm yoneltildigi anla~1lmaktadir. Hanefi arkada~1 veya tamdlg1 olmayan ogrcncilerin

sorulanna, "Hanefilik nedir" sorusu da eklcnmcktedir.

Daha once de belirtildigi gibi, mezhep farkm1 bilen ve derslerde bunu bir ~ekilde

dile getiren ogrenciler genellikle dindar ailclcrin 9ocuklar1drr. Fakat bu konulardaki som

ve sorunlann dile getirilmesi her zaman kolay olmamaktadir. Ogrencilerin farkhhklan

gordi.ikleri ya da sczdikleri konulan sorarken eziklik bissettikleri, s;ckindikleri veya soiu

sorup-sormamakta tcreddi.it ettikleri de ogretmenler ve digerleri tarafmdan s1k s1k vur­

gulanIDl~tir. Ogrencilerin soz konusu durumlardaki tavrrlanyla ilgili ortak gorii~, ogret­

menin pozisyonunua s;ocugun tutumunda belirleyici oldugu yoniindedir. Ogretmen $afii

ise ve ogrenci bunu biliyorsa veya ogrencinin konu~abilecegi, yumu~ak bir ogretmense

daha rahat sorular sorabildigi, ogrendigi, gozledigi uygulamalarla kitaptaki ya da ogret­

menin anlattlklan arasmdaki farkhltklan derse t~1yabildigi de belirtilmektedir.

Kimi zaman $afiilik ve Hanefilik arasmda uygulama fark1 bulunan bir konuyu

ogretmenin dcrs kilabmda ges;tigi ~ekilde anlatt1g1 dururnlarda, ogrencilerden "bize gore

nas1ldrr peki?" sorusunun geldigi, ogretmenin; " siz kimsiniz?" sorusunu yonclttiginde

ogrencilerin "biz sizin gibi yapm1yornz, bizde o konu ~oyledir" tarzmda ccvap verdikle­

ri, benzer is;crikte diyaloglarm zaman zaman y~and1g1 da aktanlmaktadrr. Hatta baz1

ogrencilerin derse gelirken Safii ilmihali getirctiklcri, ogretmenlere bu ilmihalleri "kendi

dini kitaplar1" olarak takdim ettikleri de anlat1lmaktadtr.

Ogrcncilcrin s;ogunun, 8. slUlftaki mezhep ile ilgili uniteye kadar konuyu kavra­

mada gii9liik s;ektiklcri, bir s;ok ogrenci.nin "bu Uniteye gelene kadar mezhep kavramm1

zihnimde oturtamam1~ttm, ancak ~imdi tam olarak netle~ti" diyerek di.i~Uncelerini d1~a

vurduklan aktanlmaktadrr. Bu durumda ku~kusuz 8. s1mfa geldiklerindc ya~lan geregi

tamamen soyut dU~Unebilme yetisini kazanmi~ olmalannm da etkisi vardJ..t. 17

Ogretmenlerle ve mezun olanlarla yap1lan gori.i~melerde, sm1tlara gore mezhep

fark:mdan dolay1 zorluk ya~adlklanm. ifade cttikleri ba~hca konular ~unlard1r:

4. S1mf

4. suuf konulanndan olan Subhanekc duas1, $afiilerde namazlarda okunmamak­

tad1r. Subhane yerine "Veccehtii"18 ad1yla bilinen ba~ka bir dua okunmaktadir. Gene!-

17 Hyde, Kenneth, E., " Adolescents and Religion", Donald Ratcliff-James A. Davies (eds), Handbook of Youth Ministry, Religious Education Pres, Birmingham, Alabama, 1991 , s. 132. 18 H. Gokbulut, Omer Ocal, ilkogretim 4. S1mf Din Kiilti.iri.i ve Ahlak Bilgisi Ders Kitab1, Bilim vc Ktiltiir Yaymlan Lirnitet ~irketi, Ankara, 2004, s.27.

281

SBArD Eyliil 2006, Say1 8 , sh. 273 - 292

Iikle dindar aile c;:ocuklan tarafmdan bilindigi ic;:in, duamn tamamen farkh olmas1 nede­

niyle mezhep konusunun c;:ogu zaman zorunlu olarak ac;:1lmas1, ya~ ve geli~im ozellikleri nedeniyle ogrencilerin konuyu kavrama glic;:li.igii bu s1mfta derse giren ogretmenler ic;:in

onemli zorluklar olu~turmaktadtr. Bu nedenle ogrencilerden bu dualan ogrenmi~ olarak gelenlere nedeo Veccebtli duas1 degil de Subhaneke duasmm ogretildigi ya cta· kitapta

Subhaneke duas1 yer ahrken neden Veccehtii duasmm bulunmad1gm1 anlatmakta guc;:li.ik c;:ektiklerini ifade etmektedirler. Ogretmenler, genellikle diger duay1 bilenlerin bu duay1

da ogrenmelerinin <;ok glizel olacagilll soyleyip, olabildigince mezhep ile ilgili sorulan ge<;i~tirmektedirler. $afii ogretmenlerin bir k1smrn111 ise; Veccehtii duasmi biliyorsa

diger duay1 ogrenmeye te~vik etmedikleri veya ogrenci $afii ise Veccehti.i duasllll ogret­

tikleri de kaydedilmi~tir. "Subhaneke duasim ezbere okur ve anlamini soyler,"19 ilkogretim Din KliltUrii

ve Ahlak Bilgisi Dersi'nin IV. S1mf'a ili~kin ozel amac;:lanndan birisidir. Bu sm1fta hem

Subhaneke duasmm $afiilerde okunmamas1 hem de $aifiilerce okunan Veccehtii duas1-mn programda yer almamast nedeni.yle amacm yeteriri.ce gerc;:ekle~medigi soylenebilir.

5. Sm1f

5. s1mf programmda din ogretiminde zorluklara oeden olan birkac;: konu vard1r.

Bunlardan birisi "Allah'a inan1yornm" iinitesindeki Keiime-i $ahadet20 konusudur. $a­

fiilerde de genelde Hanefi ailelerde oldugu gibi, Kelime-i $ahadet kilc;:tik ya~larda yay­

gm olarak ogretilroektedir. Bu nedenle ogrencilerin onemli bir boliimi.i Kelime-i $aha­deti ailelerinden ogrenmektedirler. $afiilerdeki yaygm kullammda Kelime-i $ahadet'te

yer alan "abdudu-kulu" ifadesi okunmamaktadu-. Dolay1s1yla ogretmenler ibareyi kitap­

ta gec;:tigi gibi ogretmekte <;ok zorlandlklarm1, yogu zaman ba~anh olamad1klanm ifade

etmektedirler. Yine "Dua Ediyorum" iinitesinde yer alan "Tahiyyat Dua'sm1 Ezberleyelim ve

Anlamm1 bgrenelim" konusu da yaygm bilinen duamn ogretilmesiyle ilgili oldugundan

zorluk ya~arulan konulardan birisidir. Zira $afiilerin okudugu Tahiyyat kitapta yer alan,

Hanefiler arasmda yaygm olan ·biyimden farkhhklar i9ermektedir. 21 Bu da Subhaneke

duasmda oldugu gibi onceden ailelerinden $afii gelenege uygun ol<'!rak ogrenmi~ ogren­

cilerin hemen her sm1fta bulunmasr nedeniyle ogretimde gilc;:li.ige neden olmaktadl!'.22

VeccehtU duasi: Veccehtu vechiye lillezi fetarassemavati velarzda hanifen muslimen vema ene mine! mu~rikin. inne salati ve nusuki ve mahyaye ve memati lillahi rabb ilalemin. La ~eiike Jehu bizalike umirtu ve ene mine! muslimin. Amin. 19 Tebligler Dergisi, Say1: 2517, Cilt: 63, 2000, s.6. 20 ilkogrelim Din KiiltUril ve Ahlak Bilgisi 5, (Komisyon), Devlet Kitaplan, 4. Basl<1, istanbul, 2005, s. 19. 21 Safilerin okudugu Tahiyyat duas1: Ettahiyyatu e lmubarekatu essalavatu' ettayyibatu· lillahi esse\amu aleyke eyyuhennebiyyu verahmetullahi veberaketuhu esselamu aleyna ve ala. 1badillahissal ihine e~hedu en la ilahe illa llah ve e~hedu enne muhammede rasulu llah. 22 i. 5. Sm1f DK.AB Ders Kitab1, s. 30.

282

Talip ATALAY

5. sm1f progranunda ogrencilere kavratmakta zorluk c;ekilen konulardan birisi de ID. tinitedeki "ibadet Konusunda Bilgilenclim"' b~bgmm altmda yer alan " tbadetlerle ilgili Kavramlan Ogreniyoruz (Farz, Yacip, Stinnet)" konusudur. Ozcllikle "Vacip'" kavrammm $afilerde Hanefilerdckine benzer bir kar~1bgmm bulunmamas1, 5. Slillf og­renciJeri dtizeyinde anla~tlma ve kavrama gtic;ltigtine neden olmaktadir. Buradaki zor­luk; kavrarnm $afiilerdc somut kar~1hg1mn olmamasrndan kaynaklanmaktadtr. Bu ne­denle $afii gelenekteki uygulamalardan somut omek gosterilememesinin yanmda, kitap­ta Vacip olarak tarumlanan ibadetlcrin <;ocuklann dagarc1gmda farklt yerle~mi~ olmas1, aynca kafa kan~1kltg1 ve kavrama gl.ic;ltigtinc yol a<;maktadir. Dahas1 ozellikle IJancfi ogretmenlerin "Vacip $afilerde yok, dedigimiz zaman c;ocuklar, sanki $afiilikte, dolay1-s1yla kendilerinde bir eksiklik gortiyorlar" sozleriyle ifadelendirdikleri gozlemleri, tize­rinde aynca di.\~tintilmesi gerekcn yeni gi.ic;ltiklere de i~aret etmcktedir. Aynca genel olarak $afii bolgelerde Ilanefi bOlgelere oranla ailelcrde kavram ogretimi c;ok daha za­y1f. Ogreocilerin az bir ktsm1 d1~10da c;;ogunlugu temel kavramlan okulda duymaktalar.

Bu s1mfta ogrenciler ic;in farkl!hk i<;eren ve neden diye sorduklan konulardan bi­risi de "Hz. Muhammed ve Aile Hayati" tinitesinde bulunan "Salavat Dualarlill Ezber­leyclim ve Anlamlar1111 Ogrenelim" konusunda ogretilen Allahtimme Salli ve Allahiimme Barik Dualandir.23 $afiilerde bu dualann okundugu bi<;imdc de ki.icyi.lk de olsa farkhhklar vardtr. Aynca Rabbena duas1 da yaygm degildir.

V. s1111ftn "Kelime-i Tevltid ve Kelime-i Saltadet getirerck anlamlanm soyler, programda yer alao dualan ezberden okur, Talziyyat duas1m ezbere okur ve anlarntm soyler, ibadetlerle ilgili kavramlar1 tamr, Rabbe11a duasm1 ezbere okur ve anlamlanm soyler, Salli-Barik dualanru ezberden okur ve anlamlanm soyler"24 ifadeleriyle tamm­lanan dersin ozel amac;;!anrun gerc;;ckle~mesinde de zorluklar ya~anmaktadrr.

6. S1mf

ilkogretim okullannda mezbep fark11hklarllllll en s1k gtindeme geldigi, bu oe­denle de daha en c;ok zorluk y~amlan sm1f; 6. sm1 fhr. <;unki.i 6. s1mfprograrru, ogrenci­lerin gcnelde en iyi bildikleri, aile ve <;evrelerinde siirckli gozlemledikleri ic;in fikir sa­hibi olduklan ibadetler olan abdest ve namaz gibi konulan i9ermektedir. Bilhassa abdcst ve namaz konulanmn ders kitabmda gorsel ogeler ve tablolar e~liginde i~lenmesi, og­rencilerin farkhllklan arunda gorebilme ve bilgileriyle gordiiklerini kar~ila~ttrabilmcle­rini kolayla~tJrmaktadrr.

23 i. 5. S1mf DK.AB Ders Kitab1, s. I I l., Muhammed ve ibrahim isimlerinden once "Seyyidina" eki vardtr. Barik duasma "Allahumme barik" degil de" ve barik" ibaresiyle ba~lar. 24 Tebli ltler Dergisi, Say1: 2517, Cilt: 63, 2000, s.17-18.

283

ArD Eyliil 2006, Sayi 8, sh. 273 - 292

"Namaz Bir ibadettir" \.initesinde yer alan ogrencilerin bilgi, uygulama ve goz­nleriyle farkhhklar i9eren konulardan birisi "Namazm $artlan" ba~hgmda i~Icnilen :lest vc boy abdestinin farzlar1dtr. Her iki konu da hem ders kitabmda, hem de lalavuz apta resimlerle desteklenerek gosterilmi~tir. Burada ogretmenlerin kar~1 kar~1ya kal­dan zorluk gorse! ogelerde gozlenen bir uygulaD"!~ <jegil, her iki kitapta da abdestin "'Zlanrun, Hanefilerdc oldugu gibi, 4 olarak ge9mesidir. 25 Oysa $afiilerde abdestin ·z1, allldir. Boy abdestinin farz1 ise, kitapta ge9tigi gibi ii9 degil, ikidir. Bilindigi gibi maz i9in alman abdcstte niyet etmek ve abdestte ahrn~ s1rasma uymak $afiilere gore "'Z.du. Gusiil abdestinde ise Hanefilerde agza su vermek farz, fakat $afiilerde dcgildir. ><lest konusuyla ilgili en zor anla~1lan farkhhklardan birisi de (anla~tlamayan demek ha dogru) abdestin neden Hanefilerde kanama oldugunda, $afiilcrde kadm-erkek tc­ts tyla bozuldugudur.

6. s1mfta zorluklara neden olan en ciddi konular ise; yine gorse! ogelerle destek-11ni~ olan "Namazm k1hnt~1"26ile ilgili olanlardu. Bu konuyla ilgili gorse! ogelcr 6g-1cilerin edinimleriyle as;1k farkhltklar is;ermekte, omek namaz diger sm1flardaki prog­nlarda yer alan ozellikle dualann okunu~unu da is;ermesi nedcniyle farkhhklan ta-1men somutla~tmnaktadir. brnek oamazda ortaya 91kan uyguJama farklthklannm ilki mazm a91l~ duas1 olarak "Subbanekc" okunur, ifadesidir. Daha once zikredildigi gibi mazlarda ba~lang19 duas1 $afilerde Si.\bhaneke duas1 degil, Veccehtli ad1yla bilincn 1adtr. bgrencilerin dikkatini 9eken bir ba~ka fark $afiilerin namazda rukudan dogrul­iktan sonra secdeye gitmeden ellerini acy1h~ tekbirinde oldugu gibi kalduma uygula­lSlllill omek namazda bulunmamas1d1r. $afiilere ozgii uygulamalardan olan tahiyyat uru~unda elin yumruk yap1hp ~ehadet parmag1 d1~ar1da olacak ~ekilde tutu1mas1 uygu­

nasmm omek namazda neden olmad1g1 sorusu da ogrencilcrce 9ok sorulan ve as;1kla­a gerektiren detaylardand1r. Bilhassa k1z ogrencilerin dikkatini 9eken bir ba~ka farkh­~, namaz kllan ktzm ayagmda c;orap olmamas1 ve etek boyunun biraz yukanda olmas1-r. $afiilerde namazda ayakJanrun mutlaka kapalt olmas1 ve gortinmemesi kadmlarda -ret kapsammdadrr. Bir ba~ka farkhhk da ilk '.fahiyyat oturu~lannda, $afiilerde, ayaga .lkmadan "Allahumme Salli Ala Seyyidina Muhammedin ve ala ali Seyyidina Mu­.mined" denilerek, oturu~un tamarnlanmas1dir. CanlandJTmalarda bahsedilcn konular-1ki $afii uygulamalann yer almamas1 ozellikle dindar aile 9ocuklarmm dikkatini 9ek-

llkogretim Din KiilWrii ve Ah lak Bilgisi Dersi Ogretim Kilavuzu 6, MEB, Istanbul, 2002, 12-15; l lkog­:im 6. S1t11f Din KiiltiirU vc Ahlak Bilgisi Dcrs Kilab1, Devlet Kitaplan, 4. Bask1, istanbul, 2005, s.14-

t. 6. Sm1f DKAB Ders Kitab1, s.12-34.

SBArO Eylii l 2006, Say1 8, sh. 273 - 292

"Namaz Bir ibadettir" i.initesinde yer alan ogrencilerin bilgi, uygulama ve goz­lemleriyle farkhhklar ii;:eren konulardan birisi "Namazm $artlar1" ba~hgmda i~lenilen abdest ve boy abdestinin farzlartdIT. Her iki konu da hem ders kitabmda, hem de ktlavuz kitapta resimlcrle desteklenerek gosteri lmi~tir. Durada ogretmenlerin kar~1 kar~1ya kal-· d1ldan zorluk gorse! ogelerde gozlen~ bir uygulama degil, her iki kitapta da abdestin farzlanrun, Hanefilerde oldugu gibi, 4 olarak gei;:mesidir. 25 Oysa $afiilcrde abdestin farz1, alt1d1r. Boy abdestinin fa1-z1 ise, kitapta ge9tigi gib i i.it;: degil, ikid ir. Bilindigi gibi namaz ii;: in alman abdestte niyet etmek ve abdestte alm1~ srrasma uymak $afiilere gore farzdrr. Gusi.il abdcstinde ise Hanefilerdc agza su vennek farz, fakat SafiiJerde degildir. Abdest konusuyla ilgili en zor anl~1lan farkhltklardan birisi de (anla~1lamayan demek daha dogru) abdestin neden Hanefilerde kanama oldugunda, $afiilerde kadm-crkek te­mas1yla bozuldugudur.

6. sm1fta zorluklara neden olan en ciddi konular ise; yine gorse! ogelerle destek­lenrni~ olan "Namazm k1hm~1"26ile ilgili olanlard1r. Bu konuyla ilgili gorse! ogeler og­rencilerin edinimleriyle a91k farkhhklar ii;:crmekte, omek namaz diger sm1flardaki prog­ram!arda ycr alan ozcll ikle dualarm okunu~unu da ii;:ermesi neden iyle farkhltklan ta­man1en somutla~tlrmaktadrr. b mek namazda ortaya c;:1kan uygulama fark!thklanmn ilki namazm ac;.1h~ duas1 olarak "Subhaneke" okunur, ifadesidir. Daha once zikredildigi gibi namazlarda ba~langiy duas1 Safilerde Si.ibhaneke duas1 degil, Veccehtil ad1yla bilinen duadrr. bgrencilerin dikkatini i;:eken bir ba~ka fark $afiilerin namazda rilkudan dogrul­duktan sonra secdeye gitrneden ellerini ai;:11i~ tekbirinde oldugu gibi kaldirma uygula­masmm ornek namazda bulunmamas1d1T. $afiilere ozgi.i uygulamalardan olan tahiyyat

oturu~unda cl in yumruk yap1bp ~ehadet parmag1 d1~ar1da olacak ~ekilde tutulmas1 uygu­lamasmm ornek narnazda neden olmad1g1 sornsu da ogrencilerce <(Ok sornlan ve ai;:tkla­ma gerektiren detaylardand1r. Bilhassa klz ogrcncilerin dikkatini 9ekcn bir ba~ka farkh­bk, namaz ktlan k1zm ayagmda 9orap olmamas1 ve etek boyunun biraz yukanda olmas1-dtr. ~afiilerde namazda ayaklarlDlll mutlaka kapah olmas1 ve gorOnmemesi kadmlarda avret kapsammdadtr. Bir b~k~ farkl1hk da ilk Tahiyyat oturu~lannda, ~afiilerde, ayaga kalkrnadan "Allahumme Salli Ala Seyyidina Muhammedin ve ala ali Seyyidina Mu­hammed" denilerek, otu~un tamamlanmas1dir. Canlandrrmalarda bahsedilcn konular­daki ~afii uygulamalann yer almamas1 ozcll ikle dindar aile i;:ocuklannm dikkatini 9ek-

25 ilkogretim Din Killtilrii ve Ahlak Bilgisi Dersi O~rctim K1lavuzu 6, MEB, 1stanbul, 2002, 12-15; ilkog­retim 6. Stmf Din Killtilrli ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabt, Devlet Kitaplan, 4. Bask1, lstanbul, 2005, s.14-18. 26 i. 6. Sm1fDKAB Ders Kitab1, s.12-34.

284

Talip ATALAY

mekte, ogretmenlere c;e~itli sorular ve hatta itiTazlarda bulunulmasma neden olmakta­drr.21

Aynca gtinliik namazlan ·gosteren tabloda Sabah narnazmm sunnetiyle farzrnm niyet d1~mda aym klhnd1g1 belirtilmi~tir. Oysa $afiiler Kunut dualanm28 Sabah Nama­z1'mn farzmda okuma uygulamas1yla da !Janefi uygulamadan aynlmaktad1r. 29 Yine daha once gec;tigi gibi, Safiilerce son tahiyyat oturu~unda farkhhklar i9eren Tahiyyat, Salli-Barik dualan oktmmakta, Rabbena duasmm okunmas1 yaygm degildir.30 Bunlar da a<;tklama gerektirmekte ve farkhhgm gtindeme gelmesine neden olmaktadir.

Namazlann aynntih tablolarda gosterildigi kitapta sabah, ogle, ikindi, ~am ve yats1 namazlan siinnetleriyle birlikte ayrmhll olarak gosterilmekte ve toplam say1 sun­net namazlar da kahlarak hesaplanmaktadir. Oysa Safii ogrenciler tarafmdan, daha once de ifade edildigi gibi siiru1et namazlar gtinliik hayatlan ve aile i9i uygulamalarda 9ogu zaman ~ahit olmad1klar1 fazlahklar olarak alg1lanmaktad1r. $afii ogrencilerde siinnet namazm Hanefilere mahsus oldugu kanaati de olduk9a yaygmdir. Hanefi lerle ilgili izle­nimleri; "Onlar 9ok namaz ktlarlar" ~eklindedir. Bilbassa "Vitir Namazmm" Safiilerce ktlmmamasmdan dolay1, aynca dikkat 9ektigi ifade edilmektedir.31 Ogretmenler bu du­rumu; "Vitir Namaz1'ru Hanefiler ktlmazsa gtinahkar olur, Safiler kilmasa bir ~ey olmaz dedigimizde 9ocuklara 9ok garip geliyor, anlayam1yorlar" sozleriyle ifadelendim1ekte, a<;tklamakta olduk9a zorland1klanm itiraf etmektedirler.

Hanefilerle Safiiler arasmda farkhhk i9eren ve ogrenciler tarafmdan yaygm ola­rak bilinen konulardan birisi de Cuma Namaz1'd1r. yi.inkii Safiiler, Hanefilerden farklt olarak, Cuma Namaz1'nm farz1m lald1ktan sonra32 imama uyarak cemaatle ogle namaz1 ktlarlar. Diyarbakrr ve diger $afii yerle~im birimlerindeki camilerde Cuma Nama­z1'ndan sonra namaza Hanefiler yalmz devam ederler, Safiiler ise 9ogu zaman cami imammm arkasmda cemaat olu~turnrlar. 6grenciler arasmda Cuma namazma gidenler

27 i. 6. S1111f DKAB Ders Kitab1, s. 26; KiJavuz kitapta da aynntih olarak resimler ve tablolarla namaz konusu giirselle$tirileren yer alm1$. Burada her bangi bir farkhhk siiz konusu degil. Bkz. ilkiigretim Din Kiiltii rii ve Ahlak Bilgisi Dersi Ogretim l<Jlavuzu 6, s. 2 1-25. . 28$afiiletin okudugu Kunut duas1: Allahumrnehdini fi men hedeyte ve afini fi men afeyte ve tevelleni fi men tevelleyte ve barikli fi ma a ' tayte ve kmi ~erre ma kadeyte fe inneke takdi vela yukda aleyke ve innehu la yezillu men valeyte ve la yeizzu men adeyte, tebarekte Rabbena ve tealeyte felekel hamdu ala ma kadeyte, estagfiruke Allahumrne ve etubu ileyke ve sallallahu ala seyyidina muhammedin ve ala alihi ve sahbihi ve selem. 29 Ku nut duas1, Sabah Namaz1 ' 11111 farz111111 ikinci rekatmda rukudan soma a yak ta iken, aynca Ramazan Ay1 ' run son 15 giiniinde vitir sii1rnetinin son rekatmda ayn1 $ekilde okunur. 30 i. 6. S1111f DKAB Ders Kitab1, S.28. 31 1. 6. Sm1f DKAB Ders Kitab1, s. 29, 31., No1malde vitir narnaz1 2+ 1: 3 olarak ve siinnet hiikmiinde Safiilerde vardir. Fakat genelde siinnetleri kilmarna gelenegi yerle$tiginden olmad1gi bis;iminde bir yanh$ anlay1$ yaygmd1r. 32 i. 6. Sm1f DKAB Ders Kitab1, s.32.

285

SBArD Eyli.i l 2006, Say1 8, sh. 273 - 292

tarafmdan zaman zaman bu konunun da soruldugu, neden farkhhk oldugunun (mufre­datta yer almamasma kar$m) as:tl<lanmaslillil istenildigi belirtihni$tir.

·amaz tinitesinde bulunan Bayram namaz1 da Cuma Namaz1 gibi Hanefi'ye go­re tarif edihni$tir. <;unkii Bayram namazmda tekbir sayis1 ~afiilerde daha fazladir.33 Az da olsa bu konu da soru gelen farkhltl<lardandir.

6. s1mfta ozellikle k1z ogrenciierce fark edilen ve sorulan sorulardan birisi de ne­lerden zekat verilecegidir. Sorular daha 9ok kadmlann s'i.1s olarak takt1klan takt!ai·dan zekat verip venncyecekleri konusunda yogunla$maktadrr. Bilindigi gibi ~afii ler kadm­larm siislenmek kast1yla ta~1dtl<lan zinetlerinden zekat vermezler. Oysa kitapta zekat verilecekler arasmda alhrun ge9mesi, aynca nelerden zekat verildiginin yer ald1g1 say­fada gorse! malzeme olarak bir sarraf diikkanmdan zinet goriintiistiniln yer almas1, og­rencilerin ozellikle dikkatini <;:ekmektedir.34

Vl s1mf i9in belirlenen "11amazda11 once yerine getirilmesi gereke11 011 $«rtlari

sayar, ezan ve kametin ne oldugunu ve i$levlerini belirtir, 11amazm 1ias1l k1/macag1m

flflklar, yolculukta 11amaz1 11as1l kilacaguu afiklar, toplu halde 11amazm 1ias1l k1lzna­

cagim ar,:iklar, zckat ibadetini tarumlar,.."35 olarak belirlenen dersin ama9lan, farkh gelenek nedeniylc yeterince ger<;:ekle$ememekte, dabas1 kitaptaki i$leni$ baz1 yeni prob­lem alanlar1 olu$turmaktadrr.

7. Smlf

7. Slillfta okutulan "Hae ve Kurban" tinitesinde yer alan "Kurban Nas1l Kesilir?"

konusunda kurban etlerinin degerlendirilmesiyle ilgili kitapta yer alan bilgilerle, ~afii gelenek arasmdaki farkhhklar da bir ba$ka zorluk alll:mdrr. Kitapta kurban etinin nasil dag1ti.Jacag1 a91k bir $ekilde aktanlmasa da ogretmenler tarafmdan "kurban etinin bir k1sm1 yoksullara, bir k1sm1 akraba ve kom~ulara dag1tihr" 36 ifadesinin, geri kalan klsnu da ailedc ycnilir, olarak tamamlanmas1, ~afii ogrencilerce garip kat·$tlanrnaktad1r. yiin­kti Safiilerde kurban eti, kurban sabibi ve ailcsi tarafmdan yenilmcz, tamam1 dag1bhr bilgisi yayglildtr. Bu nedenle ogrencilerin onemli bir klsilll Hanefilerin kestigi kurbamn kabul olmayacag1, <;:ilnkii onlarm eti dag1tmadan buzdolabmda saklay1p yedikleri, yani dag1tmalan gerekirken kendilerinin kesip kendilerinin yedikleri kanaatindedirler. Bu arada soz konusu nedenden dolay1 olsa gerek, $afiilerin bulundugu yerlerde ve tabii ki Diyarbaktr'da da kurban ibadeti <;:ok az yerine getirilmekte, ki~inii1 omriinde bir kez yerine getirildikten sonra, zomnlulugunun kalmad1g1, tamamen isteginc bagh olarak

33 i. 6. Sm1f DKAB Ders Kitab1, s. 33. 34 i. 6. S1mf DK.AB Dcrs Kitab1, s. 41., ilkogretim Din KOltilrii ve Ahlak Bilgisi Dersi L>wctim K1lavuzu 6, s. 42 .. 35 Tebligler Dcrgisi, Say1: 2517, Cilt: 63, 2000, s.29. 36 Hasan Gokbulut-6mer L>cal; ilk:ogretim 7. Sm1f Din Kiihiirii ve Ahlak Bilgisi Ders Kitab1, Bilim ve Kiiltlir Yaymlan Limitet Sirketi, Ankara, 2004, s. 55.

286

Talip ATALA Y

yerine getirecegi bir gelenek olarak algtlanmaktadtr. Vine bu iinitcde ge9en Hae konu­sunda, Hacc'm kendisiyle ilgili olmamakla birlikte, en 9ok sorulan soru, kadm ve erkek­lcrin kan~tk olarak tavaflan nedeniyle tcmas neredcyse ka91rulmaz olacagmdan, bu du­rumda "abdest kmlm1yor mu (bozulmuyor mu)" sorusu oldugu ifade edilmektedir.

VII. sm1fta Din Kultiiril ve Ahlak Bilgisi Dersi'nde "kurba1mi sosyal yardzm­

la~ma ve dayan~ma af1smda11 011em;11i afzklar"17 olarak belirlenen ama<; da yeterince ger<;eklc~memektedir.

8. Smaf

8. Slll1fta mezhep farkmdan kaynaklanan problemli bir konu bulunmamaktadrr. Aksine "Dindeki Anlay1~ Farkltliklan"38 i.inilesi, daha onceki slillflarda sorun olarak ortaya 91kan mezhep konusuna as;1hm getirilme imkam verdiginden ogrencilerdcn olum­lu tepkiler almakta, hatta bir 9ok ogrenci o iiniteye kadar kafalanrun kan~1k oldugunu, bu konularm kon~ulmasmdan sonra ise mezheplerin varhg1ru kavrayabildigini ifade etmektedir. 39

8. SlDlfta ilgili konu i<;in belirlenen "din anlay1~10daki farkhltklarm hirer zengin­lik oldugunu fark edcr, mezheplerin dinin anl~1lma bi<;irnlerini kavrar"40 amac1, ger9ek­le~mektedir.

Ogrctmen Merkezli Problemler

Egitim-ogretimin temel ogelerinden olan ogretmenlcrin, ozellikle Diyarbakrr gi­bi farkh mezheplerden 6grencilerin bir arada derse kahldtklan okullarda, biiti.in ogrenci­lere hitap edebilecek alan bilgileri ve farkhhgm zenginlik olarak alg1lanmasuu saglaya­cak formasyona sahip olmalan son derece elzemdir. ilkogretirn okullannda Din Kiiltiirti ve Ahlak Bilgisi Dersi'nin ama9lanrun ger9ekle~mesi i<;in de ogrctmenlcrin yeti~mi~l ik

dUzeyi belirleyici bir role sahiptir. Yukanda zorluk olarak belirlenen konularda ilkogretim okullarmda gorev yapan ogret­menlcr arasmda Safii gelenekten gelenlcrin daha sorunsuz ders i~leyebildikleri, daha az zorluk y~ad1klar1 soylenebilir. Bu ogretmenJcrin problernli konularla ilgili her iki gele­nege ili~kin yeterli bilgiye sahip olmalan, kitapta ge9mese dahi ogrencil~rin her ti.lrlti som vc taleplcrine onlann tatmin olacaklan di.izeyde ve ycterliktc cevaplar verebilmele­ri daha etkili olmalarm1 saglamaktadrr. Safii ogretmenlerin <;ogu, omegin dualar1 Safii gelenege gore ogrenmi~ olan ogrencilere, kitapta yer alan benzer kullantmh dualan og­renmeye zorlamamaktadular. Hatta 9ogunlugu dualan daha once ogrenmemi~ olan og-

37 Tebligler Dergisi, Say1: 251 7, Cilt: 63, 2000, s.38. 38 ilkogretim 8. S1mf Din Kultilrli ve AJ1 lak Bilgisi Dcrs Kitab1, Devlct Kitaplan, 4. Bask1, istanbul, 2005, s.86-96. 39 A 1. 8. Sm1f DK.AB Ders Kitab1, s.90-91. 40 Tebliglcr Dergisi, Say1: 25 17, Cilt: 63, 2000, s.47.

287

SBArD Eylii l 2006, Say1 8, sh. 273 - 292

renciler $afii ise, kitaptakiler gibi degil, $afii gelenekte okundugu gibi ogrettigini ifade etmektedirler. Omegin Subbaneke yerine Veccehti.i duasllli ezberletmekte ve an1amm1

ogretmektedirler. Bu grup ogretmenlerin c;:ogunJugu dualar d1~mdaki farklt uygulamalar ic;:eren konularla ilgili olarak da, kitapta anlattlanlar d1~mda, $afiilerde yaygm uygulama nas1ld1r, detayl1 olarak aktardtl<larm1 ifade etmi~lerdir.

Hanefi gclcnekten gelen ogretmenlerin' t;manuna yakiru Diyarbakir'a gelinceye kadar, ozelliklc namaz dualannda iki gelenek arasmdaki okuma farkmm derecesini, hatta bir

k1sm1 hie; duymad1gm1 itiraf etmi~tir. Gerc;ekten de ogretmenlerin c;:ogunlugunun bilgile­

ri fakiilte y1llannda iki mezhebin kar~1la~tmld1gi smirh konularda ogrcndiklerinden iba­rettir. Bu konular da genellikle nikah, islam hukukundaki temel yakla$tm farklan gibi

ilkogretim programrna dogrudan yans1mayan alanlarda yogunla$maktad1r. Yani ogret­

men yeti~tiren ilahiyat Fakiilteleri'nde (hem ilahiyat hem de Din Kiilti.iri.i vc Ahlak Bil­gisi Boltimleri) her iki geleoegin giinlilk ibadetler ve kavrainlarla ilgili farklan konu­sunda ozcllikle ogretmen adaylanm ycti~tirmek ic;in yeterli program uygulanmamakta­

dir. Giiniimiizde Din Killtliril ve Ahlak Dilgisi Ogretmenligi ile egitim fakiiltelerinde

kullantlmak iizcre kaynak olarak hazirlanan ve dcrslerde temel kitap olarak kullamlan

c;alt~malarda da soz konusu Unite ve konularla ilgili farkhhklara ili~kin yeterli bilgi bu­

Junmamaktad1r. 41 ilkogretim okullannda Hanefi ogretmenlerin tamamma yakm1, -

baz1lar1 ogrencilerin $afii gelenege gore ogrendikleri dualan ve bilgileri de degerlen­

dirmede kabul ettigini ifade etseler de- gcnellikle milfredah aynen takip ctmekte, kisa

ac;:1klamalarla ogrencilerden dualar1 ve diger farkltltk ic;eren konulan kitapta nastl gec;i­yorsa oyle ogrenmelerini istemektedirler. Yine ogretmenJerin hemen hepsi belli konulan

i~lemekte c;ok zorlandtklanm, ogrencilere izah cdcmediklerini, hatta ya~ad1klan zorluk

bilgi eksikliginden kaynaklan1yorsa bu durumlarda zaman zaman Safiilik konusunda bilgili ogrencilerden konunun ac;1klama ve aktanmmda yard1m aldtklanni soylemekte­

dirler.

41 ilahiyat Din Kiiltiirii ve Ahlak Bilgisi Program1 ve Egitim Fakiilteleri ogrencileri ba~ta olmak iizere

ogretmenler i~in de kaynak kitap olma ozelligi ta~1yan, bu amaiyla haz1rlanm1~ ~ah~malardan dah.a kap­

samh olan "Recai Dogan-Cerna! Tosun, ilkogrelim 6.,7.,8. Sm1flar ii;:in Din Kliltlirii ve Ahlak Bilgisi

Ogretimi Ozel Ogretim Yonlemleri, PegemA Yay111c1hk, Ankara, 2003; Recai Dogan-Cemal Tosun, il­

kogrelim 6.,7.,8. S101flar ti;:in Din Kiiltilrii ve Ahlak Bilgisi Ogretimi Ozel Ogretim Yontemleri, PegemA

Yay1nc1hk, Ankara, 2003" isimleriyle bas1h olan yah~malarda Safiilere ili~kin herhangi bir bilgi yer al­

mamaktad1r. tkinci yah~mada ise baz1 konularda gene! deginmeler yer almakta, dua lann Safii lerin okudu­

gu ~ekline de yer verilmektedir. Ancak yine de ogretmenleri zorluklara haz1rlamada yeterli degi ldi r. Bkz.

Mustafa L>cal, IJkogretim Okulannda Din Kiiltilrii ve Ahlak Bilgisi ve Ogretim Yontemlcri. Du~iince

Kitabevi Yaymlan, 3. Bask1, Bursa, 2005.

288

Talip ATALA Y

Ogretmenlcrin mezhep farkmdan kaynaklanan zorluklan sadece alandaki bilgi eksiklik­leriyle s101rh degildir. En onemli sorunlarmdan birisini de kendilerinin farkh mezhepten olmalannm ogrencilerle ile~imlerinde sorun olabilccegi korkusunu ya~1yor olmaland1r. Bundan dolay1 Hancfi ogretmenler yogunlukla kendilerinin uygulamada takip ettikleri mezbebi soylememeyi tercih etmektedirler. Qgrencilerin baztlanrun ogretmenlerin mez­hebine gore yakla~unlannda baz1 farklihklar olabilecegi $afii ogretmenlerin ifadeleriyle de desteklcnmcktedir. Kendileriyle yap1lan goril~mclerde $afii ogretmenlcrin onemli bir klsm1 ogrencilerin kendilerini $afii ogretmenlere daha yakm hissettiklcri goril~ilnii dile getirdiler. Hatla birka9 ogretmen ogrencilerin "siz hangi mezheptensiniz?" sorusuna "$afiyim" cevab1 verdigimde, ogrencilerin "gozleri parhyor'', "daha yakm davran1yor­lar", "daha rahat soru soruyorlar" gibi gozlem ve tespitlerini payla~alar. Aynca ogretmenlerin yOgu vacip kavram1, abdest ile ilgili zikredilen nitelikler, namazla­nn ka9 rekat oldugu ve farz1 d1~mdakiler ba~ta olmak ilzere farkhhklar i9eren bclli ko­nular1 smavlarda ozellikle sormadiklanm ifade etmektedirler. Ogretmenlcr degerlen­dirmelerde ozcllikle dualar ve namazla ilgili sorduklarmda, $afii gelcnege gore vcrilen cevaplan bir k1sm1 dogrn olarak degerlendirmckte, bir k1sm1 ise sadece kitaptaki dogru­lan istemektcdirler. Bu konuda da tan1 bir birlik soz konusu olamamaktad1r.

Sonu~

ilkogretim okullarmda Din Ktiltiirii ve Ahlak Bilgisi dersi kitaplarmda yer alan ozellikle baz1 dualar, abdest ve namaz gibi temel ibadetlerin anlatun1yla ogrencilerin okul d1~mdan ald1klan dini bilgiler ve gozlemledikleri dini pratikler arasmda ye~itli farklthk vardtr. Din ogretirnini olumsuz etki leyen bu durum, okullarda okutulan Din Ki.ilti.irii ve Ahlak Bilgisi kitaplannda ycr alan ibadetlerle ilgili bilgilerde Hancfi gelene­gin esas almmasr, $afii gelenekte farkl1 olarak uygulanan pratiklere hiy yer verilmeme­sinden kaynaklanmaktadir. Bu durum $afii gelenekten gelen ogrcncilerin yogunlukta oldugu Diyarbakn ve benzer ozellikteki yerle~im birimlerindeki ilkogrctim okullannda zaman zaman ogrcnciler ve ogretmenlcri zorlayan, onemli bir problem olarak one 9ik­

maktadir. Soz konusu problemler ve bunlarla ba~a c,:1kabilme a91smdan ~unlar onerilebilir:

1. bncelikle ~afiilerin yogun bulundugi.1 yerle~im yerlerindeki ogretmenlerden ba~­

lanarak hizmet iyi egitim kurslan arac1ltg1yla mezhep farkmdan kaynaklanan bi lgi ve formasyon eksikliginin giderilcrck, yeterli bilgi sahibi olmayan ogret­menlerin $afiilik konusundaki bilgisizliklerinin giderilmesi vc bOylece y~ad1k­lan gtlvensizliklcrinin ortadan kaldmlmasmm saglanmast gerekmektcdir.

2. Bugunkil haliyle din ogretiminde, amaylamlanm aksine, ogrencinin sosyal c;ev­resi ilc derste ogrendikleri arasmda uyumsuzluklar nedeniyle ogretmen ve og­renci arasmda giiven sorunu olu~abilmcktc, ogrenciler ogretmene, ders kitabma

289

SBArD Eyliil 2006, Say1 8, sh. 273 - 292

290

ve dolay1s1yla derse yabanc1la~abilmekte, kendini d1~anda ve farkh hissedebil­mektedir. Bu nedenle, programda belirlenen ilkelere, gene! ve ozel ama9lara ula~ilabilmesi ii;;in durumun 9ok yonlti degerlendirilmesi, onemle ele almmas1 gerekmektedir.

3. Mevcut uygulamada, Din Ki.iltiiri.i ve Ahlak Bilgisi Derslerine giren ogretmenle­rin mezhep farklannm gi.indeme geldigi konularda, 9ogu zaman zorunlu-lci~isel

terciblerinin belirleyici oldugu, konularm i~ leni~inde farklt uygulamalan tercih ettikleri gozlenmi~tir. Ogretmenlerin ortak bir tutum sahibi olmalannm gerekli olup olmad1g1, olmalan gerekiyorsa bunun ~er9evesin in nasil belirlenecegi gibi sorulara yeterli cevaplann bulunmas1 i9in daha kapsamh 9alt§malarla destekle­necek oncelikle alanm uzmanlanrun ve uygulay1cilann geni~ kattllillilli ongoren etkinliklerin diizenlenmesi gereklidir.

4. Mevcut programa gore haz1rlanan ders kitaplanna farkhhklarm zenginlik olarak nasrl yans1ttlabiJecegi i.izerinde yeni 9ah~malann yap1lmas1, ogrencilerin okul ve okul d1~mdaki 9evrelerinden edindikleri arasmda ya~ad1klan r,:eli§kinin ortadan kaldmlmas1 ve dersi kabullenerek ilgilerinm arttmlmas1 ai;;1smdan son derece onemlidir.

5. ilkogretim okullarma ogretmen yeti~tiren Din Ktilti.irii ve Ahlak Bilgisi Ogret­menligi Programt'nda, ogretmen adaylannm Tiirkiye'de ina119 farklanndan kay­naklanan uygulama farklthklannm neler oldugu, bu fark11hklann sorun olarak degil, aksine din ogretimini zenginle~tirebilecek maJzemelere nastl donti§tiirebi­lecekleri gibi konularda hem bilgi hem de yontem ve yakla~1m olarak: yeterlik kazanmalanm saglayacak egitimi almalan, i.ilkenin gelecegini belirleyecek nesil­lerin yeti~mesi siirecinde etkili olacak stratejik oneme sahip bir sorumluluktur. ilahiyat Fakiilteleri ve ba~ta MiJli Egitim Bakanhg1 ve Diyanet i~leri Ba~kanhg1 olmak uzere payda~ kurumlara din egitimcilerinin daha nitelikli yeti~tirilmeleri ve niteliklerinin arttmlmas1 konusunda ciddi gorevler du~tnektedir.

Talip ATALAY

KAYNAKCA

$ahin A., Atalay T., "Mezhep Farkhhgmm Dindarhga Etkisi Ozerine Bir ~tmna", fslamiyat Dergisi,

Cilt:5, Say1:4, Ankara, 2002.

Sonmez Ahmet, "Ogrctim Programlannm Felsefesi ve Dayand1gi Temel ilkeler, 11kogretim DKAB Ogre­

tirn Programlan ve Bir Uygulama Omcgi (ANKARA MODELi), Milli Egitim Bakanhg1 Yaym­

lan, istanbul, 2002.

Bilgin, Beyza, "Orgiln Din Egitimi'nde Yeni ihtiyar; lar ve Yonc li$1er", Din Egitimi Ara$tlrmalan Dergisi,

say1: 6, Istanbu l, 1999.

Bolgesel Kalkmma Slirccinde Sosyal Hizmet, Sosyal Hizmcl Sempozyumu 99, Gap ve Haccttepe Oniver­

sitcsi, Diyarbak1r, 20-22 Elcim 1999.

Din Ogretiminde Ycni Yontem Arayi~lan Uluslar aras1 Sempozyum Bildiri ve Tart1~malar 28-30 Mart

2001. Ankara, 2003.

Diyarbekir Vilayct Gazetesi, I $ubat 1871, Nr. 34.

Dogan Recai-Tosun, Cemal, Din Kiiltiirii ve Ahlak Bilgisi Ogretimi, ilkogretim 4. ve 5. s1111nar it;:in Din

Kii ltiirU ve Ahlak Bi lgisi Ogretimi, PegcmA Yay. , Ankara, 2002.

Dogu ve Guneydogu Anadolu'nun Teror Nedeniyle Got;:eden Ai lelerin Sorunlan, Ba$bakanhk Aile Ara$­

tim1a Kurumu, Ankara: 1997.

Gap Yoresi'nde Niifus, <;:cvre ve Kalkmma Konfcrans1, Tiirkiye <;:evre Vakfl, Diyarbak1r, 13-14 Kas1m

2001.

Ayhan H. , Hokelekli H., Mehmedoglu Y., Ocal M., Ek$i H., Din ve Ahlak Egitim Ogretimine Yeni Yak­

la$1mlar, dcm Yaymlan, istanbul, 2004.

Gokbulut Hasan - Ocal Omer; ilkogretim 7. S1111f Din Killliirii ve Ahlak Bilgisi Dcrs Kitab1, Bilim ve

KiiltUr Yay111 Ian Limitet $irketi, Ankara, 2004.

Dilaver Hasan Hiiseyin, "Din Kiiltiirii ve Ahlak Bilgisi Ogrclim Progranu Geli$tirme S Urcci" ilkogretim

DKAB Ogrelim Program.Ian ve Bir Uygulama Omcgi (ANKARA MODELi), Milli Egitim Ba­

kanhg1 Yaymlan, Jstanbul, 2002.

Hyde, Kenneth, E., "Adolescents and Religion", Donald Ratcliff-James A. Davies (eds), Handbook of

Youth Ministry, Religious Education.Pres, Binningham, Alabama, 1991.

Gokbulut Hasan., Ocal 6mer, ilkogretim 4. S1111f Din KUltiirii ve Ahlak Bilgisi Ders Kitab1, Bilim ve

Ki.iltiir Yay111 lan Limitet $irketi, Ankara, 2004, s.27.

ilkogretim Din KUltl\ri.i vc Ahlak Bilgisi 5, (Komisyon), Devlet Kitaplan, 4 . Basia, Istanbul, 2005.

ilkogretim 6. S 1111 f Din Ki.iltifrli ve Ahlak Bilgisi Ders Kitab1, Dcvlet Kitaplan, 4. Bask1, istanbul, 2005.

Gokbulut Hasan - 6cal Omer; tlkogretim 7. S1ruf Din KUltOrii ve Ahlak Bilgisi Ders Kitab1, Bilim ve

Kiiltiir Yay111lan Limitet $irketi , Ankara, 2004

Tlkogretim 8. S1mf Din Ki.iltilri.i ve Ahlak Bilgisi Dcrs Kitab1, Devlet Kilaplan, 4. Bask1, Istanbul, 2005.

ilkogretim Din Kiilti.irii ve Ahlak Bilgisi 5, Devlet Kitaplan, 4. Bask1, Istanbul, 2005.

291

SBArD Eylli l 2006, Say1 8, sh. 273 - 292

ilkogretim Di11 Kiiltlirii ve Ahlak Bi lgisi Dersi Ogretim Kilavuzu 6, MEB, istanbul, 2002.

E$siz Muhittin, Din Ki.iltliri.i ve Ahlak Bilgisi Programlanna Kar$1la$tlrmah Bir Bak1$, llkogretim DKAB

Ogretim Programlan ve Bir Uygulama Omegi (ANKARA MODELi}, Milli Egitim Bakanhg1

Yaymlan, Istanbul, 2002.

Ocal Mustafa, ilkogretim Okulannda Din Kii~lirii ve Ahlak Bilgisi ve Ogretim Yonternleri, Dii$lince

Kitabevi Yayrnlan, 3. Basia, Bursa, 2005.

Tavukyuoglu Mustafa, "Din Ki.iltlirii ve Ahlak Bilgisi Ogretirn Progranunm Gene] ilkeleti Arasmda Gorii­

len Baz1 <;:eli~kiler" Orta Dereceli Okullarda Yiiri.itiilen Din Egitim-Ogretirninin Problemleri,

!BA V, Kayseri , 1998.

Ocal Mustafa, "Din Kliltiirii ve Ahlak Bilgisi Derslerinde Ula$tlmas1 Gereken Hedefler ve Geryekle$me

Oranlan", Orta Dereceli Okullarda Yiiriitiilen Din Egitim-Ogretirninin Problemleri, IBAV, Kay­

seri, 1998.

Alta$ Nurnllah, ilkogretim Din Kliltlirii ve Ahlak Bilgisi Ogretimi, Nobel Yay. Dag. Ankara, 200 1.

Dogan Recai - Tosun Cerna!, ilkogretirn 6.,7.,8. S1mflar iyin Di~t Kii ltUrli ve Ahlak Bilgisi Ogretimi Ozel

Ogretirn Yontemleri, PegemA Yayrnc1hk, Ankara, 2003.

Atalay Talip, ilkogretim ve Liselerde Dindarhk Ozerine Bir Ar'd$!lrma (Diyarbalar Ornegi), Sel911k Oni­

versitesi Sosyal Bilimler Enstiti.isii, (Bas1lmarn1$ Doktora Tezi), Konya., 2002.

Tebligler Dergisi, Say1: 2517, Cilt: 63, 2000.

292