การสืบพนัธุ์ของพชืม ี๒ แบบ

๑. การสืบพนัธุ์ของพชืแบบอาศัยเพศ

๒. การสืบพนัธุ์ของแบบ ไม่อาศัยเพศ

ครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๑

๑. การสืบพนัธุ์ของพชืแบบอาศัยเพศเกดิทีบ่ริเวณดอก

คาํสัง่ นกัเรียนเขียนศพัทภ์าษาองักฤษจบักบัคาํศพัทภ์าษาไทยเป็นคู่ ๆ หนา้ที่ ๒

องค์ประกอบของดอกครบส่วน

1. กลบีเลีย้ง ( Sepal)

2. กลบีดอก ( Petal )

3. เกสรตวัผู้ ( Stamen )

4. เกสรตวัเมยี ( Pistil )

ครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๓

องค์ประกอบของดอกครบส่วน

1. กลบีเลีย้ง ( Sepal ) เป็นกลีบเลก็ ๆ สีเขียว อยูล่่างสุดของดอก

เจริญเปลีย่นแปลงมาจากใบ ทาํหนา้ที่

- ห่อหุม้ป้องกนัอนัตราย ใหแ้ก่ส่วนในของดอก

- ช่วยในการสังเคราะห์แสงไดด้ว้ย

ลกัษณะกลบีเลีย้ง

๑.กลีบเลี้ยงของพืชอยูแ่ยกกนัเป็นกลีบๆ เรียกวา่ อะโปเซพลัลสั

(Asoposepalous) หรือ พอลเิซพลัลสั (Polysepalous)

๒.กลีบเลี้ยงเชื่อมติดกนัเรียกวา่ แกมโมเซพลัลสั (Gamosepalous) หรือ

ซินเซพลัลสั (Synsepalous) ไดแ้ก่ กลีบเลี้ยงของดอกชบา แตง บานบุรี

และดอกแคครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๑

องค์ประกอบของดอกครบส่วน

2. กลบีดอก ( Petal ) มกัมีสีสนัต่างๆ สวยงาม เนื่องจากมี

รงควตัถุชนิดต่างๆ ไดแ้ก่

1. แอนโทไซยานิน (Anthocyanin

2. แอนโทแซนทนิ (Anthoxanthin)

ละลายอยูใ่นสารละลายแวควิโอล ทาํใหก้ลีบดอกเป็นสีต่างๆ

เช่น สีม่วง สีแดง สีนํ้าเงิน หรือ

3. สารแคโรทนีอยด์ (Carotenoid) ในพลาสติด ทาํใหก้ลบี

ดอกเป็นสีเหลอืง หรือแสด ส่วนดอกสีขาวและไม่มีสีเกิดจากไม่มี

รงควตัถุอยูภ่ายในเซลล์

ครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๕

3. เกสรตวัตวัผู้ ( Stamen ) เจริญและเปลีย่นแปลงมาจากเนือ้เยือ่เจริญปลายยอด (apical meristem) ทาํหน้าที่

- สร้างเซลล์สืบพนัธุ์เพศผู้ ในพืชบางชนิดเกสรตวัผูอ้าจทาํ

หนา้ที่อื่น เช่น

- สร้างนํา้หวานล่อแมลง หรือเป็นอาหารใหก้บัแมลงที่ช่วยการ

ถ่ายละอองเรณู

เกสรตวัผูม้กัมีหลายอนัและเรียงกนัเป็นวง เรียกวา่

แอนดรีเซียม (androcium)

หรืออาจติดกบัส่วนอื่นของดอก เรียกวา่ แอดเนชัน (adnation)

ครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๖

เกสรตวัผู้แต่ละอนัประกอบด้วย 2 ส่วน คอื

1. ก้านชูเกสรตวัผู้ (filament) อาจยาวหรือสั้นซึ่งก็

แลว้แต่ชนิดของพืช ทาํหนา้ที่ชูอบัเกสรตวัผูห้รืออบัเรณู

2. อบัเกสรตวัผู้ (anther) มีลกัษณะเป็นแท่งกลมยาวหรือ

ค่อนขา้งกลม 2 พ ูภายในแบ่งเป็นถุงเลก็ๆ 4 ถุง เรียกวา่ ถุงเรณู

(pollen sac หรือ microsporangium) บรรจุละอองเรณู (pollen

grain) จาํนวนมาก

ครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๗

ละอองเรณูทาํหน้าทีเ่ป็นเซลล์สืบพนัธุ์ตวั พืชที่มี

ววิฒันาการตํ่ามกัมีเกสรตวัผูจ้าํนวนมาก ส่วนพืชที่มี

ววิฒันาการสูงจาํนวนเกสรตวัผูจ้ะนอ้ยลง

กล้วย เกสรตวัผู้บางอนัเป็นหมนั ไม่สามารถสร้าง

ละอองเรณูได ้เรียกวา่ สเตมโินด (staminode)

ในพทุธรักษา ส่วนเกสรตวัผู้ทีเ่ป็นหมนัเปลีย่นแปลงไป

จนมีลกัษณะคล้ายกลบีดอก มีสีสนัสวยงามและเป็นแผน่กวา้ง

เรียกวา่ เพทะลอยด์สเตมโินด (petaloid staminode)

ครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๘

4. เกสรตวัเมยี ( Pistil ) เปลีย่นแปลงมาจากใบ เพื่อทาํ

หน้าทีส่ร้างเซลล์สืบพนัธุ์เพศเมยี จึงเป็นอวยัวะสาํคญัต่อ

การสืบพนัธุ์

จาํนวนเกสรตวัเมียในดอกหนึ่งอาจมีอนัเดยีวหรือ

หลายอนัเรียงกนัเป็นวง เรียกวงของเกสรตวัเมียวา่

จเินเซียม (gynoecium) และมกัใชส้ญัลกัษณ์ G เกสรตวัเมีย

ครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๙

ประกอบด้วย 3 ส่วน คอื

1. ยอดเกสรตวัเมยี (stigma) เป็นส่วนที่พองออก มี

ลกัษณะเป็นตุ่มแผแ่บนเป็นแฉก เป็นพ ูและมนีํา้เหนียวๆ หรือ

ขนคอยจบัละอองเรณูทีล่อยมาตดิ

2. ก้านชูเกสรตวัเมยี (style) เป็นส่วนที่มีลกัษณะเป็น

เสน้หรือเป็นกา้นเลก็ๆอาจยาวหรือสั้น เชื่อมต่อจากยอดเกสร

ตวัเมียลงสู่รังไข่ เป็นทางให้สเปิร์มนิวเคลยีสเข้าไปผสมกบัไข่

ครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๑๐

3. รังไข่ (ovary) เป็นส่วนที่พองออก มีลกัษณะเป็น

กระเปาะอยูต่ดิกบัฐานรองดอก หรืออาจฝังอยู่ในฐานรองดอก

ภายในมีลกัษณะเป็นหอ้งๆ เรียกวา่ โลคุล (locule) ซึ่งอาจมี

เพียง 1 โลคุล หรือมากกวา่กไ็ด ้

ภายในรังไข่มีออวุล (ovule) บรรจุอยู ่โดยโอวุลจะเชื่อม

ตดิกบัผนังรังไข่ด้วยก้านเลก็ๆ ทีเ่รียกว่า funiculus

ครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๑๑

ชนิดของเกสรตวัเมยี

เกสรตวัเมียแบ่งออกเป็น 2 ชนิด โดยอาศยั ห้อง หรือ

คาร์เพลภายในรังไข่เป็นตวัแบ่ง ไดแ้ก่

1. เกสรตวัเมยีเชิงเดีย่ว (simple pistil) คือ เกสรตวัเมียที่

มคีาร์เพลเพยีงอนัเดยีว เช่น ดอกจาํปี กระดงังา ถัว่ลนัเตา

2. เกสรตวัเมยีเชิงประกอบ (compound pistil) คือ มี

หลาย คาร์เพลมาอยู่ด้วยกนั

http://www.thaigoodview.com/library/contest2

553/type2/science04/24/pages/index3f3a.html

การสร้างเซลล์สืบพนัธุ์เพศเมยี

การสร้างเซลลส์ืบพนัธุ์เพศเมีย ในพืชดอกเกิดขึ้น

ภายในรังไข่ ( ovary ) โดยที่ภายในรังไข่อาจมีหนึ่งออวลุ

(ovule ) หรือหลายออวลุ ภายในออวุลมหีลายเซลล์ แต่จะมี

เซลลห์นึ่งทีม่ขีนาดใหญ่ เรียกว่า เมกะสปอร์มาเทอร์เซลล์ (

megaspore mother cell )

เมกะสปอร์มีการขยายขนาดและแบ่งนิวเคลยีสแบบไม

โทซิส 3 ครั้งดว้ยกนั ทาํใหเ้ซลลน์ี้มี 8 นิวเคลยีสครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๑๓

เมกะสปอร์ในระยะนีม้นีิวเคลยีส เป็น 3 กลุ่มอยู่ในบริเวณ

ต่างๆ ดงันี้

1. กลุ่มที่อยูต่รงขา้มไมโครไพล์ ( micropyle ) มีนิวเคลียส 3

เซลล ์เรียกวา่ แอนดโิพแดล (antipodals)

2. กลุ่มบริเวณตรงกลางมีนิวเคลียส 2 เซลล ์เรียกวา่ โพลาร์

นิวเคลยีส ( polarnucleus หรือ polar nuclei)

3. กลุ่มทางดา้นไมโครไพลม์ีนิวเคลยีส 3 เซลล์ ซึ่งมี

นิวเคลยีสอนัตรงกลางจะมขีนาดใหญ่กว่าอนัอืน่เป็น เซลล์ไข่( egg

cell ) อีก 2 เซลลท์ี่ขนาบขา้งเรียกวา่ ซินเนอร์จดิ ( synergids)

ครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๑๔

1. การถ่ายละออกเรณูของพชืดอก (Pollination)

ครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๑๖

1. แบบ Self pollination เป็นการถ่ายละอองเรณูใน

ดอกเดยีวกนั หรือคนละดอกในต้นเดยีวกนั การถ่ายละออง

เรณูแบบนี้จะทาํให้รุ่นลูกมสีมบัตทิางกรรมพนัธุ์เหมือนเดมิ

ถา้เป็นพนัธุ์ดีกจ็ะถ่ายทอดลกัษณะพนัธุ์ดีไปเรื่อย ๆ

2. แบบ Cross pollination เป็นการถ่ายละออกเรณู

คนละดอกของต้นไม้ และคนละต้นในพชืนิดเดยีวกนั ทาํให้

พืชมีลกัษณะต่างๆ หลากหลายและอาจจะได้พชืพนัธุ์ใหม่ ๆ

ขึน้มาได้

ครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๑๗

การถ่ายละอองเรณู ม ี2 แบบ คอื

ปัจจยัต่างๆ ทีท่าํให้เกดิการถ่ายละอองเรณู

1. ลม ดอกไมท้ี่มีลมเป็นสื่อพาละอองเรณูไปจะมี

ละอองเรณูจาํนวนมาก แห้ง และเบา สามารถปลิวไปกบัลมได้

ง่ายและไปไดไ้กลๆ ดอกมกัมีขนาดเลก็ ไม่มกีลิน่หอม ไม่มี

นํ้าหวานสาํหรับล่อแมลง เช่น ดอกขา้ว ดอกหญา้ พวกสน

เกี๊ยะ การใช้ลมพาไปเรียกว่า ”แอนีโมฟีล”ี (anemophily)

ครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๑๘

2. แมลง ดอกไมท้ี่มีแมลงเป็นสื่อพาละอองเรณูไปมกั

เป็นดอกไม้ทีม่สีีสันสวย กลิน่หอม และมตี่อมนํา้หวาน มกัจะ

เหนียวทาํให้ตดิกบัแมลงได้ง่าย แมลงพวกนี้ไดแ้ก่ ผเีสื้อ ผึ้ง

แมลงภู่ การใชแ้มลงเป็นสื่อในการนาํละอองเรณูไปแบบนี้

เรียกวา่ “เอนโทโมฟีล”ี (entomophily)

ครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๑๙

3. สัตว์อืน่ๆ เช่น นกซึ่งชอบกินเกสรดอกไม ้ซึ่งมีอยู่

ค่อนขา้งนอ้ย เช่น นกฮมัมิ่ง (Humming bird) การใชน้กเป็นสื่อ

ในการพาละอองเรณูไปเรียกวา่ “ออร์นิโทฟีล”ี (ornithophily)

ครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๒๐

4. นํา้ พืชที่ใชน้ํ้ าเป็นสื่อในการพาละอองเรณูไปก ็คือ

พวกพืชนํ้าเป็นส่วนใหญ่ การใชน้ํ้ าเป็นสื่อในการพาละออง

เรณูไปเรียกวา่ “ไฮโดรฟีล”ี (hydrophily)

ครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๒๑

เมื่อ ละอองเรณู ตกลงสู่ ยอดเกสรตวัเมีย ละอองเรณูจะ

งอกท่อยาว เรียกว่า พอลเลนทวิบ์ (Pollen tube) ลงสู่กา้นเกสร

ตวัเมีย ทวิบ์นิวเคลยีสจะเคลือ่นตวัไปตามท่อ ผา่นทางรู ไมโคร

ไพล์ (Micropyle) ของออวลุ ในขณะนี้ เจเนเรทฟีนิวเคลยีส

(Generative nucleus) จะแบ่งนิวเคลียสแบบไมโทซีสได้สเปิร์ม

นิวเคลยีส (Sperm nucleus) 2 ตวั เขา้ผสมกนั นิวเคลยีสของไข่

(Egg cell) ได้ไซโกต (2n) ซึ่งจะเจริญเป็นเอมบริโอต่อไป ส่วน

อกีนิวเคลยีสจะผสมกบัโพลาร์นิวคลไีอ (Polar nuclei) เจริญ

เป็นเอนโดสเปิร์ม (3n) ซึ่งเป็นอาหารสําหรับเลีย้งเอมบริโอ

การปฏสินธิของพชืดอก

1. รังไข่ (ovary ) เจริญเป็น ผลไม้

2. ผนังรังไข่ (ovary wall ) เจริญเป็น เปลอืกและเนือ้ของผลไม้

3. ออวุล (ovule ) เจริญเป็น เมลด็

4. ไข่ (egg ) เจริญเป็น ต้นอ่อนอยู่ภายในเมลด็

5. โพลาร์นิวเคลยีส (polar nucleus ) เจริญเป็น เอนโดสเปิร์ม

6. เยือ่หุ้มออวุล (integument ) เจริญเป็น เปลอืกหุ้มเมลด็

7. สาํหรับส่วนประกอบอื่น ๆ ของดอกจะเหี่ยวแห้งและ

สลายตวัไป

การปฏสินธิซ้อน (Double Fertilization)

องค์ประกอบของเมลด็ขณะงอก

1. ใบเลีย้ง ( Cotyledon ) ในพืชใบเลีย้งคู่ม ี2 ใบ และใน

พืชใบเลีย้งเดีย่วมเีพยีงใบเดยีว ใบเลี้ยงนี้จะไม่เจริญเติบโต

ต่อไป เหี่ยวแหง้ไป

2. เอพคิอทลิ ( Epicoty ) ส่วนที่อยูเ่หนือตาํแหน่งใบ

เลีย้ง ส่วนนี้จะกลายเป็นลาํต้น ใบ และดอกของพชื

3. ไฮโพคอทลิ ( Hypocoty ) เป็นส่วนที่อยู่ใต้ตาํแหน่ง

ใบเลีย้งลงมา เมื่อเจริญเติบโตต่อไปส่วนนี้จะเป็นส่วนหนึ่ง

ของลาํต้น

4. แรดเิคลิ ( Radicle ) ส่วนนี้อยูถ่ดัจากส่วนของลาํตน้

คือ อยูใ่ตไ้ฮโพคอทิลลงมา ต่อไปจะเจริญไปเป็นรากแก้ว

เมือ่รังไข่เปลีย่นแปลงกลายเป็นผล ผนังรังไข่จะเปลีย่น

เป็น เพริคาร์ป (pericarp) ห่อหุ้มเมลด็

เพริคาร์ปของผลแต่ละชนิดมลีกัษณะแตกต่างกนั

ประกอบด้วยเนือ้เยือ่ 3 ชั้น ได้แก่

- เอกโซคาร์ป

- มโีซคาร์ป

- เอนโดคาร์ป

ครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๓

โครงสร้างของผลและเมลด็

1. เปลอืกหุ้มเมลด็ ( Seed coat หรือ Testa ) ทาํหนา้ที่ป้องกนัส่วนที่อยู่

ภายใน มีกา้นยดึเมลด็ติดกบัรังไข่เรียกกา้นนี้วา่ ฟันนิควิลสั ( Funiculus ) เมื่อเมลด็

หลุดออกจากกา้นจะเห็นเป็นรอยแผลเป็นเลก็ๆเรียกวา่ ไฮลมั ( Hilum )

รูไมโครไพล ์( Micropyle ) รูนี้เป็นทางใหห้ลอดละอองเรณู ( Pollen tube )

ผา่นเขา้ไปตอนก่อนเกิดการปฏิสนธิและเป็นทางใหร้ากอ่อน ( Radicle ) งอกออมา

จากเมลด็

2. เอนโดสเปิร์ม ( Endosperm ) เป็นอาหารสะสมสาํหรับเอม็บริโอ เช่น

มะพร้าว มีเอนโดสเปิร์มทั้งของแขง็และเหลว คือ เนื้อมะพร้าว และนํ้ามะพร้าว

ในเมลด็ถัว่เอนโดสเปิร์มจะรวมสะสมอยูใ่นใบเลี้ยงจึงเห็นไดว้า่เมลด็ถัว่

สามารถแกะแยกออกเป็น 2 ซีกไดโ้ดยง่ายแต่ละซีกนั้น คือ ใบเลีย้ง

3. เอม็บริโอ ( Embryo ) คือส่วนที่จะเจริญเติบโตเป็นตน้ไมต้่อไป

ส่วนประกอบของเมลด็ มี 3 ส่วนดงันี้

ปัจจัยทีม่ผีลต่อการงอกของเมลด็

โดยปกติเมลด็พืชที่แก่เตม็ที่จะมีความชื้นตํา่ประมาณร้อยละ 10-15

มอีตัราการหายใจตํา่และมกีารเปลีย่นแปลงทางชีวเคมใีนเมลด็น้อยมาก

เมลด็จาํเป็นต้องได้รับปัจจยับางอย่างทีเ่หมาะสมจงึจะงอกได้

1.1 เมลด็ต้องมชีีวติอยู่

1.2 นํา้หรือความชื้น ทาํให้เอม็บริโอเพือ่ใช้ในการหายใจ

และการเจริญเตบิโต

1.3 ออกซิเจน ขณะงอกมอีตัราการหายใจสูง

1.4 อุณหภูม ิ

1.5 แสง

การพกัตวัของเมลด็(Dormancy) หมายถึง สภาพที่เอมบริโอใน

เมลด็สามารถคงสภาพและมีชีวติอยูไ่ดโ้ดยไม่เกิดการงอก

การแก้การพกัตวัของเมลด็ อาจลา้งเมลด็ก่อนเพาะ หรือการใชส้ารเร่ง

การงอก เช่น จิเบเรลลนิ (gibberellin)

ปริมาณของ กรดแอบไซซิก( abscisic acid ) ยบัย ั้งการงอก

ของเมลด็ อากาศเยน็จะทาํลายกรดแอบไซซิกได้ ในขณะที่ จิบเบอ

เรลลนิ หรือไซโทไคนิน( cytokinin ) ที่ส่งเสริมการงอกของเมลด็จะ

เพิ่มขึ้น

ครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๒๕

การพกัตวัของเมลด็(Dormancy) เกดิจาก

2.1 เปลอืกหุ้มเมลด็ไม่ยอมให้นํา้ซึมผ่าน

2.2 เปลอืกหุ้มเมลด็ไม่ยอมให้แกส็ออกซิเจนแพร่ผ่าน

2.3 เอม็บริโอของเมลด็ยงัไม่เจริญเตบิโตเตม็ที่

2.4 สารเคมบีางชนิดยบัยั้งการงอกของเมลด็

ครูวนิยั บุญชูส่ง โรงเรียนกาญจนาภิเษกวทิยาลยั นครปฐม (พระตาํหนกัสวนกหุลาบมธัยม) หนา้ที่ ๒๖