การสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎก

THE SOCIAL WORK IN TIPITAKA

พระมหามชย กจจสาโร (แสงค าภา)

สารนพนธนเปนสวนหนงของการสอบวดคณสมบต

รายวชาสมมนาพระไตรปฎก

ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรดษฎบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา

บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๕๗

การสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎก

พระมหามชย กจจสาโร (แสงค าภา)

สารนพนธนเปนสวนหนงของการสอบวดคณสมบต

รายวชาสมมนาพระไตรปฎก

ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรดษฎบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา

บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๕๗

(ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

The Social Work in Tipitaka

Phramaha Meechai Kiccasaro (Saengkampha)

A Thematic Paper Concerning the Qualifying Examination in the

Specified Subject in Seminar on the TipitaKa Submitted in Partial

Fulfillment of The Requirement for the Award

Of the Degree of Doctor of Philosophy

(Buddhist Studies)

Graduate School

Mahachulalongkornrajavidyalaya University

Bangkok, Thailand

C.E.. 2014

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya University)

ก

ชอสารนพนธ : การสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎก

ผวจย : พระมหามชย กจจสาโร (แสงค าภา)

ปรญญา : พทธศาสตรดษฎบณฑต (พระพทธศาสนา)

อาจารยทปรกษาสารนพนธ

: รศ.ดร.โสวทย บ ารงภกด ป.ธ.๗, พธ.บ.(ปรชญา), M.A.(Bud),

พธ.ด. (พระพทธศาสนา)

วนเสรจสมบรณ : ๒๒ /มกราคม /๒๕๕๘

บทคดยอ

สารนพนธเรองการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎกมวตถประสงค เพอศกษาหลกการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎก และเพอวเคราะหการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎก งานสารนพนธนเปนการศกษา เชงคณภาพ โดยผวจยไดศกษาขอมลจากพระไตรปฎกและเอกสารงานวจยทเกยวของกบการสงคมสงเคราะหแลวรวบรวมการวจยดวยวธวเคราะหเชงพรรณนา ผลการศกษาพบวา การสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎกใหความส าคญแกหลกสงคหวตถ ๔ กลาวคอ ทาน ปยวาจา อตถจรยาและสมานตตตา ทาน คอ การแบงปนสงทควรให เชน อาหาร เปนตน การใหความรเปนธรรมทาน และการใหอภยแกสตวและคนอนเปนอภยทาน ปยวาจา เปนการใชค าพดจรง พดถกกาลเทศะ พดเปนประโยชน พดค าสภาพและพดดวยเมตตาจตตอผฟง อตถจรยา เปนการประพฤตสงทเปนประโยชนเนนประโยชนสวนรวมมากกวาของตนเอง สมานตตตา เปนการประพฤตตนอยางเหมาะสมแกฐานะทตนด ารงอยเปนอยแลวปฏบตหนาทสม าเสมอเปนธรรม ยตธรรม เสมอตนเสมอปลาย มลกษณะสมดลกบบคคลทตนเกยวของดวย วเคราะหการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎกไดความวา การสงเคราะหหมายถงหลก สงคหวตถธรรม ๔ ประการ คอ ทาน การใหมทงการใหวตถสงของเปนทานและใหธรรมะเปนทาน ปยวาจา เปนการใชค าพดเพอกอใหเกดประโยชนตอคนอน เปนค าพดทประสานมตรไมตรไมท าลายน าใจโดยตงอยในหลกของการพดจรง พดถกกาลเทศะ พดค าเปนประโยชน พดค าสภาพนมนวล เวนค าเทจ สอเสยด ใสรายปายสกน อตถจรยา ท าตนใหเปนประโยชนตอครอบครว หมบาน ชมชนและประเทศ เชน ไมยงเกยวสงเสพตด ใหความชวยเหลอรวมมอกบทางราชการ และสมานตตตา ท าตนใหเสมอตนเสมอปลาย เปนทรกใครของบคคลอน ไมหนาไหวหลงหลอก เคยประพฤตเชนใดกควรท าเชนนน เคยรวมงานท าบญใหทาน รกษาศล เจรญภาวนา กคงปฏบตอยเชนเดม เปนตน

ข

Thematic paper title : Social Work in Tipitaka Researcher : Phramaha Meechai Kiccasaro (Sangkhampha) Degree : Doctor of Philosophy (Buddhist Studies) Thematic paper supervisor : Assoc. Prof. Dr. Sowit Bamrungphak, Pali VII., B.A. (Phil.),

M.A.(Bud.).,Ph.D.(Buddhist Studies) Date of graduation : 22/ January/ 2015

Abstract

The thematic paper, ‘Social Work in Tipitaka” had main purposes to study a principle of social work in Tipitaka and to analyze social work in Tipitaka. This was a qualitative research to collect all data from Tipitaka and related researches about social work with the descriptive analysis. A result of this study was found that the social work in Tipitaka stressed on Sangahavatthu: Dāna, Piyavācā, Atthacariyā and Samanattatā. Dāna was to give proper things such as food, knowledge, and forgiveness in other animals and people. Piyavācā was to produce true speech, proper in time, useful, polite and full of loving kindness. Atthacariyā was to grow benefits stressing on the public benefits rather than personal benefits. Samanattatā was to behave properly in the given position and to do the duty with morality, justice, and proper continuity towards the associated people. The analysis of the social work in Tipitaka was found that helping referred to Sangahavatthu : (1) Dāna to give things and Dhamma, (2) Piyavācā to produce speech useful for other people, harmonious among people without looking down, true in the content and times, useful, polite, bland, without lying, integrating and slandering, (3) Atthacariyā to bring benefits to a family, a village, a community, and the nation with making the cooperation with the government, and (4) Samānattatā to keep good action continuously and to get faith from the other people without swindling, and to launch continuously the good action of giving, morality, meditation.

ค

กตตกรรมประกาศ

สารนพนธน ส าเรจลงไดดวยด จากการชวยเหลอดวยเมตตาจต ของอาจารยทปรกษา

คอ รศ.ดร.โสวทย บ ารงภกด อาจารยประจ าศนยบณฑตศกษา วทยาเขตขอนแกน ซงไดใหความ

เอาใจใสและไดกรณาใหค าแนะน าปรกษา ตรวจทาน แกไขประเดนทไมชดเจนและขอบกพรองตางๆ

ดวยดตลอดมา และพระมหาส าราญ กมมสทโธ,ดร. ทไดชวยแปลบทคดยอรวมทงหาขอมลงาน

เพมเตม ผวจยรสกซาบซงในความกรณาของอาจารยทกทานเปนอยางยง จงขอขอบคณและขอ

อนโมทนามา ณ โอกาสน

พรอมนผวจย ขอขอบคณคณาอาจารยและเจาหนาท ศนยบณฑตศกษา มหาวทยาลย

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตขอนแกน ทไดกรณาตรวจรปแบบสารนพนธ ใหค าแนะน า

เพอน าไปแกไขและปรบปรงเพมเตมใหถกตองสมบรณตามรปแบบของงานวจย

นอกจากนแลว ขออนโมทนาขอบคณ เจาหนาทและบคลากรหองสมดวทยาเขตขอนแกน

ทไดเออเฟอและใหความสะดวกในการคนควาขอมล รายงานการวจย วทยานพนธ สารนพนธ

หนงสอ ต าราเอกสารตาง ๆ ตลอดจนงานวจยทเกยวของทกเลม

ขอขอบคณและขออนโมทนา เจาของผลงานประพนธ ต ารา หนงสอ และงานวจยทกเลม

ทผวจยไดน ามาเปนเอกสารส าหรบอางอง เพอการศกษาคนควา ซงไดน ามารวบรวมและเรยบเรยงใน

การเขยนสารนพนธ อกทงขอขอบพระคณพระอปชฌาย ครอาจารย ทไดถายทอดความรทางวชาการ

แกผวจย และเพอนสหธรรมกผรวมศกษาปรญญาพทธศาสตรดษฎบณฑตทกรป ทคอยใหก าลงใจแก

ผวจยดวยด

สดทายน ขอมอบอทศใหเปนวทยาทานแดบพการทงสองทาน ทไดมอบอตภาพรางกาย

ใหเจรญเตบโตจนไดบรรพชาอปสมบท มโอกาสไดศกษาพระพทธศาสนา เพอยงประโยชนใหส าเรจ

แกพระภกษ สามเณร อบาสก อบาสกา และใหพระพทธศาสนาแผไพศาลสบไป

พระมหามชย กจจสาโร (แสงค าภา)

ตลาคม ๒๕๕๗

สารบญ

เรอง หนา บทคดยอภาษาไทย ก บทคดยอภาษาองกฤษ ข กตตกรรมประกาศ ค สารบญ ง ค าอธบายสญลกษณและค ายอ ฉ

บทท ๑ บทน า ๑ ๑.๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา ๑ ๑.๒ วตถประสงคของการวจย ๓ ๑.๓ ขอบเขตของการวจย ๓ ๑.๔ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย ๔ ๑.๕ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ ๔ ๑.๖ วธการด าเนนการวจย ๑๓ ๑.๗ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๑๔

บทท ๒ หลกการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎก ๑๕ ๒.๑ ความหมายและความส าคญของสงคหวตถ ๔ ๑๕ ๒.๒ สงคหวตถ : ทาน ๒๑ ๒.๓ สงคหวตถ : ปยวาจา ๓๕

๒.๔ สงคหวตถ : อตถจรยา ๔๐ ๒.๕ สงคหวตถ : สมานตตตา ๔๔ ๒.๖ สรป ๔๖

บทท ๓ วเคราะหการสงเคราะหในพระไตรปฎก ๔๗ ๓.๑ ทาน ๔๗ ๓.๒ ปยวาจา ๕๕ ๓.๓ อตถจรยา ๖๗ ๓.๔ สมานตตตา ๗๐

จ

๓.๕ สรป ๗๒

บทท ๔ สรปผลการวจย และขอเสนอแนะ ๗๒

๔.๑ สรปผลการวจย ๗๒ ๔.๒ ขอเสนอแนะ ๗๕

บรรณานกรม ๗๖ ประวตผวจย ๘๐

ฉ

ค าอธบายสญลกษณและค ายอ

๑. ค ายอชอคมภรพระไตรปฎก ในวทยานพนธเลมน ใชอางองจากพระไตรปฎกภาษาบาลและภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พ.ศ. ๒๕๓๙ เปนหลกโดยใชระบบยอค า ดงตอไปนใชพระไตรปฎกฉบบภาษาไทย จะระบ เลม / ขอ /หนา/ เชน ข .ธ. (ไทย) ๒๓/๕/๒๐๒ หมายความวา ระบถง สตตนตปฎก ขททกนกาย ธรรมบท ฉบบภาษาไทย พระไตรปฎก เลมท ๒๓ ขอท ๕ หนาท ๒๐๒ เปนตน

พระสตตนตปฎก ๑๐ ท.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) ๑๑ ท.ปา. (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกาย ปาฏกวคคปาล (ภาษาบาล) ท.ปา. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฏกวรรค (ภาษาไทย) ๑๒ ม.ม. (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มลปณณาสกปาล (ภาษาบาล) ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) ๑๔ ม.อ. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย) ๑๕ ส .ส. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค (ภาษาไทย) ๒๑ อง.จตกก. (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย จตกกนปาตปาล (ภาษาบาล) อง.จตกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย) ๒๒ อง.ปญจก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย) ๒๓ อง.สตตก. (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย สตตกนปาตปาล (ภาษาบาล) อง.สตตก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย สตตกนบาต (ภาษาไทย)

อง.อฏฐก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย อฏฐกนบาต (ภาษาไทย) ๒๔ อง.ทสก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทสกนบาต (ภาษาไทย) ๒๕ ข.อต. (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย อตวตตกปาล (ภาษาบาล) ข.อต. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อตวตตกะ (ภาษาไทย) ๓๐ ข.จ. (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย จฬนทเทสปาล (ภาษาบาล)

อรรถกถาพระสตตนตปฏก

ท.ส.อ. (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน สลกขนธวคคฏฐกฐา (ภาษาบาล) ส .ส.อ. (บาล) = ส ยตตนกาย สารตถปปกาสน สคาถวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) อง.เอกก.อ. (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ เอกกนบาตอฎฐกถา (ภาษาบาล)

บทท ๑

บทน า

๑.๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา ในการเผยแผพระพทธศาสนาดวยหลกพทธธรรม ถอวาเปนหนาทในการสงเคราะหแกประชาชนโดยตรงของพระสงฆ เพราะวา พระสงฆมชวตทเนองดวยผอนจงตองตอบแทนผมอปการคณ ดงมพทธพจนทปรากฏในสมณสญญาสต๑ คาสอนทใหภกษสานกและตระหนกเตอนใจตนในความเปนสมณะอยเสมอวา สมณะนนมชวตทตองอาศยผอน หรอในพหการสตร๒ ทพระพทธองคไดตรสถงการตอบแทนทพระสงฆพงมตอคฤหสถ หรอชาวบานทไดทาอปการคณตาง ๆ โดยเฉพาะไดอปถมภบารงดวยปจจย ๔ ซงเปนปจจยหลกสาหรบพระภกษ ไดแก จวร บณฑบาต เสนาสนะและเภสชชบรขาร เมอเปนเชนนแลว สงฆกควรแสดงกลบใหเปนอปการคณแกชาวบานเชนกน ซงไมใชการตอบแทนดวยปจจย ๔ แตดวยการแสดงธรรมอนงาม ในเบองตน ในทามกลาง และในทสด ถาหากเปนไปอยางน หมายถงทงฝายบรรพชตและคฤหสถเกอกลกน ไดแกคฤหสถเกอกลดวยอามสทานตอบรรพชต ๆ เกอกลอนเคราะหดวยธรรมทาน ชวตกจะประเสรฐและสามารถผานพนกเลส ดาเนนชวตอยในแนวทางทเกษมสข พทธพจนดงกลาวนถอวาเปนหลกการใหญและหนาทหลกของพระสงฆ๓ ดงปรากฏในทศ ๖ ไดแก ๑) หามไมใหทาความชว ๒) สอนใหตงอยในความด ๓) อนเคราะหดวยนาใจอนงาม ๔) ใหไดฟงสงทยงไมเคยฟง ๕) ทาสงทเคยฟงแลวใหแจมแจง และ ๖) บอกทางสวรรคให๔ ประเทศไทย พระพทธศาสนาไดเจรญรงเรองมาโดยลาดบ กลาวคอ ตงแตสมยสโขทย สมยอยธยา และรตนโกสนทร ลวนมบทบาทตอวถชวตจตใจของคนไทยทกดาน เขาถงจตใจของประชาชนอยางแทจรง พระพทธศาสนาใหทกสงทกอยางแกชวตคนไทยและสงคมไทย เปรยบประดจประทปสองทาง ปจจบนประเทศไทยเปนศนยกลางพระพทธศาสนาของโลก สงคมไทยประชาชนสวนใหญนบถอพระพทธศาสนาประมาณรอยละ ๙๐ ของพลเมองทงประเทศ บรรดาประเทศตางๆ

๑ อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๑๐๑/๒๐๘. ๒ ข. อต. (ไทย) ๒๕/๒๘๗/๒๙๓. ๓ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), บญ-บารม ทจะกแผนดนไทย. (กรงเทพมหานคร: โรงพมพการศาสนา, ๒๕๔๓), หนา ๒๓. ๔ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๐๔/๑๗๒.

๒

ทวโลกตางกยอมรบความจรงในขอน พระพทธศาสนากบชาตไทยไดเคยงคกนมาตงแตเรมตงประเทศ สถาบนทงสาม คอ ชาต ศาสนาและพระมหากษตรย เปนเอกภาพอยางแยกไมออก๕ นอกจากนนแลว พระพทธศาสนายงมอทธพลตอแนวคด ความเชอและภมปญญาของคนไทย ไดสรางความเปนปกแผนภายในชาตไดเปนอยางด โดยเฉพาะสถาบนพระพทธศาสนาเปนบอเกดทมาแหงศลปกรรม วฒนธรรม ประเพณ เปนเสมอนเรอนใจ๖ พระสงฆในฐานะเปนผนาวญญาณไดอบรมบมนสยใหมการพฒนาจต และเปนหลกชยเปนแมแบบการดาเนนชวตทดงามแกประชาชน พระสงฆนบเปนสถาบนทไดรบการเคารพ นบถอ ศรทธา จากสงคมและใกลชดกบจตใจของประชาชน พระสงฆนบเปนแบบฉบบขนอดมคตในดานวฒนธรรมทางจตใจของคนไทย๗ แตในปจจบน พบวา พระสงฆและพทธศาสนกชนไดเนนเรองการสงเคราะหวตถทานมากไปกวาธรรมทาน จงสงผลใหเกดบคคล กลมบคคลทงฝายพระสงฆเองและฝายคฤหสถทเกยวของกบพระพทธศาสนานาหลกการสงเคราะหไปแสวงหาผลประโยชนแกตนและพวกพอง ซงไมเปนไปตามเจตนาทแทจรงของพระพทธองค แมวาสงคหวตถ ๔ จะเปนเพยงคหปฏบตกตามแตกเปนธรรมทยดโยงสงคมไทยใหอยรวมกนอยางสนตสข มนาใจตอกน ชอบชวยเหลอ แบงปนกนมากกวาทจะเอารดเอาเปรยบกน๘ เพราะหากบคคลแสวงหาทรพยจากคนอนดวยการเชญชวนใหรวมทาบญทละมากๆ แลวจะไดไปสสวรรคหลงตายไปจากโลกน ใชปยวาจาพดหรอแนะนาใหคนหลงทางหรอนอกธรรมวนยแตมขออางวาถกตองตามธรรมวนย มเจตนาแฝงหาประโยชนจากการทาบญใหทาน การบรจาคทรพยเพอวดและสงคมสวนรวม หลอกใหคนเชอถอตนดวยการปฏบตตนทผดไปจากธรรมวนยทพระพทธองคไดตรสไวดแลว ปญหาเหลาน มอยในสงคมชาวพทธไทยปจจบนและเรมทวความรนแรงมากยงขน ฉะนน บคคลทเกยวของจงควรแสวงหาทางออกของการสงเคราะหในพระไตรปฎกใหถกตองวาควรปฏบตตนอยางไรในเรอง การใหทาน การพดคาปยวาจา การบาเพญประโยชนตนประโยชนสวนรวม และการวางตนเสมอตนเสมอปลาย

๕ พระศรปรยตโมล (สมชย กสลจตโต), พทธทศนะรวมสมย=Contemporary Buddhist Vision. (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๗๙. ๖ เสทอน ศภโสภณ, พระพทธศาสนในรชสมยสมเดจพระนวมนทรมหาราช, (กรงเทพมหานคร: บนทกสยาม, ๒๕๔๓), หนา ๑๒. ๗ ทนพนธ นาคะตะ, พระพทธศาสนากบสงคมไทย, (กรงเทพมหานคร: สหายบลอกและการพมพ ๒๕๔๓), หนา ๕. ๘ พระเทพดลก (ระแบบ จตญาโณ), ธรรมปรทรรศน, พมพครงท ๔, (กรงเทพมหานคร: มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๒๖๒.

๓

การแกปญหาดงกลาวมาน พงยดหลกการสงเคราะหในพระไตรปฎกทพระพทธองคไดวางรากฐานใหพทธศาสนกชนนาไปปฏบตเพอใหเกดประโยชนเกอกลตอกนในระหวางบคคล ครอบครวและประเทศชาตสวนรวม โดยเรยกวา หลกสงคหวตถ ๔ ซงหมายถง หลกธรรม ทเปนเครองยดเหนยวนาใจคนและประสานหมชนไวใหมความสามคคกนประกอบดวย ๑. ทาน ใหปน คอ ความเออเฟอ เผอแผ เสยสละ แบงปน ชวยเหลอสงเคราะหดวยปจจยส ทน หรอ ทรพยสน สงของ ตลอดจนใหความร ความเขาใจและศลปวทยา ๒. ปยวาจา พดอยางรกกน คอ กลาวคาสภาพ ไพเราะ นาฟง ชแจง แนะนาสงทเปนประโยชน มเหตผล เปนหลกฐาน ชกจงในทางทดงามหรอแสดงความเหนอกเหนใจ ใหกาลงใจ รจกพดใหเกดความเขาใจด สมานสามคค เกดไมตรทาใหรกใครนบถอและชวยเหลอเกอกลกน ๓. อตถจรยา ทาประโยชนแกกน คอ ชวยเหลอดวยแรงกายและขวนขวายชวยเหลอกจการตางๆบาเพญประโยชน รวมทงชวยแกไขปญหาและชวยปรบปรงสงเสรมในดานจรยธรรม ๔. สมานตตตา เอาตวเขาสมาน คอ ทาตวใหเขากบเขาได วางตนเสมอตนเสมอปลายใหความเสมอภาค ปฏบตสมาเสมอกนตอคนทงหลาย ไมเอาเปรยบและเสมอในสขทกข คอ รวมสข รวมทกข รวมรบร รวมแกไขปญหาเพอใหเกดประโยชนสขรวมกน๙ ดวยเหตนน ผศกษาจะมงเนนเพอศกษาวจยตามหลกฐานในพระไตรปฎก จงสนใจทจะศกษาหลกการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎก และเพอวเคราะหการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎก

๑.๒ วตถประสงคของการวจย ๑.๒.๑ เพอศกษาหลกการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎก ๑.๒.๒ เพอวเคราะหการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎก

๑.๓ ขอบเขตของการวจย ขอบเขตของการวจยนน แบงออกเปน ๒ ดาน คอ ดานเนอหาและเอกสาร ดงน ๑) ดานเนอหา ประกอบดวยการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎก และวเคราะหการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎก

๙ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต, พมพครงท ๘๒, (กรงเทพมหานคร: บรษทพมพสวย จากด, ๒๕๕๐.), หนา ๒๕.

๔

๒) ดานเอกสาร ไดแก พระไตรปฎก ภาษาไทย ฉบบเฉลมพระเกยรตพระบรมราชนนาถฯ โรงพมพมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช, ๒๕๓๙. และเอกสาร รายงานการวจยทเกยวของ

๑.๔ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย การสงคมสงเคราะห หมายถง การชวยเหลอ การใหความอปถมภ การบาเพญประโยชนแกปวงประชาชนตามหลกการอนเคราะหดวยปจจย ๔ คอ อาหาร เสอผา ทอยอาศย และการบาบดรกษาโรค นอกจากนน ในปจจบน ยงรวมไปถงการบรจาคทรพยเปนสาธารณประโยชน เชน การสรางโรงพยาบาล การบรจาคเครองมอแพทยแกโรงพยาบาล สรางสะพาน เปนตน หลกธรรมในสงคมสงเคราะห หมายถง การสงเคราะหผอนตามหลกสงคหวตถ ๔ ไดแก ทาน ปยวาจา อตถจรยา และ สมานตตตา

๑.๕ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ ในการศกษาวจยครงน ผวจย ไดทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของได ดงน

๑.๕.๑ เอกสารทเกยวของ เอกสารและงานวจยทเกยวของกบงานสงคมสงเคราะหในประเทศไทยม กกลาววา พระพทธศาสนาเปนศาสนาเพอการสงคมสงเคราะหแนนอน แตการสงคมสงเคราะหในใจความดงกลาวมกมความหมายในลกษณะของการชวยเหลอดานพฒนาจตใจและปญญาเพยงดานเดยว หรอบางครงกหมายรวมทงการสงเคราะหดานจตใจและดานวตถพรอมกน การพจารณาเอกสารและงานวจยทเกยวของจะเนนประเดนการสงเคราะหตอสาธารณชนมากกวาดานการเผยแผและอบรมสงสอนธรรม ดงน คามหโณ ไดกลาวไวในหนงสอ เรองศาสนาเพอสงคม สรปไดวา พระสงฆไดทางานสงเคราะหประชาชนดวยการอบรมสงสอนและเผยแผธรรมะ และเปนทพงใหความรมเยนดานจตใจ แตไดเพมเตมความคดเรองสงคหวตถ ๔ ซงเปนคาสอนทมงชวยเหลอประชาชนใหมความผกพนกนดวย ทาน ปยวาจา อตถจรยา และ สมานตตตา๑๐

๑๐ คามหโณ (จารส ดวงธสาร)‚ “ศาสนาเพอสงคม”, สยามรฐสปดาหวจารณ, (๒ ธนวาคม ๒๕๑๙) : ๖.

๕

พระราชวรมน (ประยทธ ปยตโต) ไดกลาวไวในหนงสอเรอง บทบาทของพระสงฆในสงคมปจจบนไทยวา ตงแตอดตมหลายดานทนอกเหนอจากการเผยแผพระธรรม ประกอบพธกรรมทางศาสนา และอบรมศลธรรม เนองจากวดยงเปนศนยกลางของชมชน เปนสมบตรวมกนของชาวบานในหมบานนน ๆ ในสวนบทบาทของวดทเกยวของกบงานสงคมสงเคราะหสรปไดดงน

๑. เปนสถานศกษาสาหรบชาวบานสงกลบตรมาอยรบใชพระสงฆ รบการฝกอบรมทางศลธรรมและเลาเรยนวชาการตาง ๆ ตามทมสอนสมยนน

๒. เปนสถานสงเคราะหทบตรหลานชาวบานยากจนไดมาอาศยเลยงชวตอย และศกษาเลาเรยนดวย ตลอดถงผใหญทขดสนมาอาศยเลยงชพ

๓. เปนสถานพยาบาลทแจกจายบอกยาและรกษาผเจบปวยตามภมรองคนสมยนน ๔. เปนทพกคนเดนทาง ๕. เปนสโมสร ทชาวบานมาพบปะสงสรรค หยอนใจหาความรเพมเตม ๖. เปนสถานบนเทง ทจดงานเทศกาล และมหรสพตาง ๆ สาหรบชาวบานทงหมด ๗. เปนทไกลเกลยขอพพาท เปนทปรกษาแกปญหาชวตครอบครวและความทกขตางๆ ๘. เปนศนยกลางศลปวฒนธรรม ทรวบรวมศลปกรรมตางๆ ของชาต ตลอดจนเปน

เสมอนพพธภณฑ ๙. เปนคลงพสดสาหรบเกบของใชตางๆ ซงชาวบานจะไดใชรวมกนเมอมงานทวด หรอยม

ไปใชเมอตนมงาน ๑๐. เปนศนยกลางการบรหารหรอปกครอง ทกานนหรอผใหญบานจะเรยกลกบานมา

ประชมกนบอกแจงกจการตางๆ๑๑ ปน มทกณฑ กลาวถงการสงคมสงเคราะหไวหนงสอมงคลชวตวา การใหทานของบคคลในสมยพทธกาลยอมมเปาหมายหรอจดประสงคของการให มปรากฏในพระสตรตางๆ แมในมงคลตถทปน ไดกลาวถงจดประสงคการใหทานไว ๒ ประการ คอ ๑. ใหเพออนเคราะห คอ การชวยเหลอสงเคราะหคนยากไรดวยความสงสารม จตเมตตา ไมหวงผลตอบแทนจากสงทตนใหไป เพราะคดวา ผทมความเดอดรอน ตกยากลาบากเมอไดรบการชวยเหลอ จะสงผลใหเขามจตใจและคณภาพชวตทดขน ๒.ใหเพอบชาคณไดแกถวายทานในพระพทธเจาในฐานะเปนผกอตงพระพทธศาสนา และพระสงฆสาวก เพราะเปนผมพระคณแกชาวโลก๑๒

๑๑ พระราชวรมน (ประยทธ ปยตโต), บทบาทของพระสงฆในสงคมปจจบนไทย, (กรงเทพมหานคร:

บรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๓๗), หนา ๑๕. ๑๒ ปน มทกณฑ, มงคลชวต, (กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๕), หนา ๒๑๑.

๖

พระสรมงคลาจารย ไดกลาวไวในมงคลทปนวา อามสทาน ม ๑๐ อยาง ตามททานกลาวไว ดงน ๑. อนน ไดแก ของเคยวและของกนทกอยาง เชน ขาว ๒. ปาน ไดแก นาดม ของลมรสทกอยาง เชน นามะมวง ๓. วตถ ไดแก เครองปกปด คอ ผานง ผาหม ผาเชดตว ๔. ยาน ไดแก สงทชวยใหไดสาเรจ เชน รถ คานหาม รม รองเทา ๕. มาลา ไดแก ดอกไมทงปวง ตางโดยเปนดอกไมทรอยแลว และยงมไดรอย เชน ระเบยบ ดอกมะล เปนตน หรอตนไมดอก ตนไมใบ ๖.คนธ ไดแก ของหอมทกอยางและเครองอปกรณของหอมทบดแลวและทมไดบดและของลบไลทกอยางม จนทร เปนตน ๗. วเลปน ไดแก เครองทาการยอมผว เครองตกแตง เชน ธงทว เครองยอมเครองทา ๘. เสยยา ไดแก สงทพงใหนอน มเตยงและตง เปนตน และผาปาวาร (ผาหมใหญ เสอคลม) และผาโกเชาว (ผาทาดวยขนแพะ) เปนตน เชน เสอ หมอน มง ผาหม ๙. อาวสถ ไดแก ทอาศยสาหรบบาบดอนตรายมลมและแดด หรอทพกมเรอนชนเดยว เชนทพก เครองรบรอง ศาลา มานง เปนตน ๑๐. ปรเปยย ไดแก เครองอปกรณแหงประทปมไสและนามน เปนตน เชน ประทป (วตถ สาหรบสองแสง) เทยน ธป เครองแสงสวาง วตถทาน ๑๐ ประการน๑๓ พจารณาตามเกณฑในเบองตนวา มอะไรบางเปนสงทควรใหการใหวตถทานทง ๑๐ ประการน ไมไดเฉพาะเจาะจงแกบรรพชตเทานนฆราวาสและสตวเดรจฉานกใหไดเชนกน จะเหนวา อามสทาน มความสาคญตอการดารงชวตในสงคม แตไมควรละเลยธรรมทาน เมอจะบาเพญทานควรพงทาใหครบทงอามสทาน และธรรมทาน สมตามคากลาวของพระพทธองควา” อามสทาน ชวยคาจนชวตใหเขามทพงอาศยแตธรรมทานชวยใหเขารจกพงตนเองไดตอไป เมอใหอามสทาน พงใหธรรมทานดวย พระมหาสวทย วชเชสโก ไดกลาวไวในหนงสอทานกาวแรกแหงการพฒนาคณภาพชวตวา การสงคมสงเคราะหหรอการใหทานในสงคมไทยมมาเปนของคกนทกยคทกสมย เพราะคนไทยไดรบอทธพลจากคาสอนของพระพทธศาสนาทวา การสงคมสงเคราะหจะทาใหเปนเกดความรารวยในชาตหนา การสงคมสงเคราะหจะไดไปเกดในสวรรค การสงคมสงเคราะหจะทาใหเปนผมความสข การสงคมสงเคราะหจะทาใหไดมนษยสมบต สวรรคสมบต และนพพานสมบต ความเชอเหลานลวนเกดจากหลกคาสอนทางพระพทธศาสนาทงสน จะเหนไดจากอปนสยคนไทยพอตนเชามากตกบาตรนาสารบอาหารสงถวายพระเณร เชา เพล ซงเปนภาพทเหนกนไดอยทวไป การใหทานนนถอวาเปนการทาความดเบองตนของชาวพทธกวาได การสงคมสงเคราะหยอมใหอานสงส สงผลดงามแกผใหทานทงหลาย แมแตพระพทธเจาทก ๆ พระองคทมาตรสรกลวนแตบาเพญทานบารมมาทงนน ทานจงเปนเบองตนของการบาเพญบารมของพระโพธสตวทจะเปนพระพทธเจาในอนาคตเบองหนา เปนการปลกฝงอธยาศยรกการสงคมสงเคราะหทกภพทกชาตทานททานเหลานนทาแลว สงสมแลวเกดเปนบญ และบญทสงสมมากขนๆยอมนาไปสวถทางทเขาถงความเปนเลศ พระโพธสตวไดสงสมบารมของ

๑๓ พระสรมงคลาจารย, มงคลตถทปน แปล เลม ๓, พมพครงท ๑๘, (กรงเทพมหานคร: มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๗), หนา ๕-๖.

๗

ตนจนเตมเปยม จนกระทงไดรบพทธพยากรณวา จะตองตรสรเปนพระพทธเจาในอนาคตอยางแนนอน (เปนนยตโพธสตว) แมผมบญมากขนาดน เมอปรารถนาถงธรรมทจะทาใหเปนพระพทธเจา กยงเรยกเอาทานบารมเปนจดเรมตนของการดาเนนชวตไปสการเปนพระพทธเจา ดวยเหตวา ทานบารมเปนบารมทเกอกลตอการสรางคณความดอนๆ ตอไป เพราะการสงคมสงเคราะห การบรจาคทานหรอการใหทานนน ผใหและผรบ ยอมมความสข เปนสขทมนคง และถาวรยงยน เผอแผไดอยางกวางขวาง ยงใหกยงเกอกล เปนประโยชนสขแกชนทงหลายโดยเฉพาะอยางยง การยอมสละความสขของตนซงถอวาเปนสขสวนนอย เพอมงประโยชนสขทยงใหญ อนจะชวยใหสรรพสตวทงหลายพนทกขไดนนนบเปนการเสยสละทมคณคา ทใสสะอาดบรสทธ พระโพธสตวทงหลายตางกประพฤตตนในลกษณะน ดงพทธภาษตทกลาวไววา ถาบคคลพงเหนสขอนยงใหญ เพราะเสยสละสขเลกนอย ผมปญญาพงเสยสละสขเลกนอย เพอใหเกดสขยงใหญ๑๔ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช) ไดกลาวในหนงสอ ชดคาวด ไววา คาวา สงคหวตถ แปลวา ธรรมเปนทตงแหงการสงเคราะหกน ธรรมเปนเครองยดเหนยวนาใจกน๑๕

พระเทพดลก (ระแบบ จตญาโณ) ไดกลาวในหนงสอ ธรรมปรทรรศน ไววาสงคหวตถ ๔ ประการ มลกษณะกอใหเกดเปนเมตตามหานยม คงกระพนชาตร และแคลวคลาดจากภยนตรายทงหลายได องคธรรมทง ๔ ประการน ไดแก ๑) ทาน การให เปนลกษณะการเออเฟอเผอแผ ใหของแตตนแกคนอนทควรแกการให การใหมอย ๒ แนวใหญ คอ การใหดวยจตคดอนเคราะห หมายถงวาการอนเคราะห การสงเคราะหชวยเหลอเกอกลซงกนและกน ดวยอธยาศยไมตรโอบออมอารตอบคคลเหลานน เขาประสบความเดอดรอน ความขาดแคลน กสงเคราะหเขาเทาทจะสงเคราะหกนได และบางคราวเปนเรองของอธยาศยไมตร ในทานองทแบงกนกนแบงกนใช เพอนบานใกลเรอนเคยงกนมของอะไรกแบงกนกนแบงกนใช เปนการสรางอธยาศยไมตรอยางทคนไทยเราถอวา “รวคนดกวารวสงกะส รวเหลกกาแพง”อยางบานในชนบทเหนไดชดมาก ถาไมมหนอนบอนไส ไมมใครสามารถขโมยได เพราะถงขโมยกออกไปนอกหมบานไมได ประเดยวกจบได นคอลกษณะโครงสรางสงคมไทยทเรานยมเอาธรรมะไปสงสอนกนมา กอใหเกดเปนความปรารถนาดความหวงดตอกนวา “เออเฟอเผอแผ โอบออมอาร” การอนเคราะห คอ แสดงความมนาใจ และการสงเคราะหใหในกรณทเขาขาดแคลน เรากสงเคราะหเขา และการใหเพอบชาคณความด เชน การทาบญตกบาตร การใหอาหารใหเสอผาแกพอแมปยา ตายาย ในวนตรษสงกรานต การเสยภาษใหแกรฐ เหลานเปนการใหดวยสานกถงคณความด

๑๔ พระมหาสวทย วชเชสโก, ทานกาวแรกแหงการพฒนาคณภาพชวต, พมพครงท๔, (ปทมธาน: บรษท ฟองทองเอนเตอรไพรช จากด, ๒๕๔๑), หนา ๒๐๓ - ๒๐๔. ๑๕ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช), ชดค าวด, (กรงเทพมหานคร: เลยงเชยง, ๒๕๔๖), หนา ๑๐๓๙.

๘

การใหกเปนการปฏบตธรรมะเหมอนกน อยาลมวา ขอบขายของการใหพอถงจดหนงเมอเราเปนพวกเดยวกบเขาแลว หนกนดเบาหนอยกทนกนไปกลายเปน “อภยทาน” คอ การใหอภย เมออภยกนได กเขาอกเขาใจกน ตอมากกลายเปน “ธรรมทาน” คอ จะพฒนาไปจากจดทวตถทานนน ๒) ปยวาจา เจรจาทออนหวาน ตรงกนขามกบคาหยาบแตในเชงปฏบตแลว ปยวาจา คอ เจรจาถอยคาอนเปนทรก วาจาเปนทรกผกลาวดวยความรก ความปรารถนาดตอบคคลอน ซงบางครงอาจเปนคาด คาตกเตอนกได แตถาหากวาพดดวยความรก หวงดปรารถนาด ถอวาเปนธรรมเครองสงเคราะหกน ถาหากอธยาศยเรมมความรก ความปรารถนาดตอไปจะกระจายตวไปเอง คอ จะพดคาสตย คาจรงเอง จะไมยยงใหคนเหลานนเขาแตกกน เพราะรก หวงดตอเขาจะพดเฉพาะเรองทมประโยชน มนกจะกระจายตวเอง เปนวจสจรตครบทง ๔ แตเรมทปยวาจา คอ วาจาอนเกดจากใจทมความรกและหวงด ปยวาจาบางครงถอยคาอาจไมไพเราะ ไมออนหวาน หากพดดวยความปรารถนาด หวงด ยงอยในขอบขายของปยวาจา ๓) อตถจรยา ประพฤตสงทเปนประโยชนแกบคคลอน จะเหนวามทงกายกรรมวจกรรม มโนกรรม ทางกายกรรม กชวยเหลอขวนขวายในกจการงาน อยางในบานในเมองเรา เรากชวยเหลอกนไถนากชวยเหลอกนไถนา มกจการอะไรกตาม เชน ปลกบานตางจงหวด บานหลงหนงขนาด ๒ – ๓ หอง ปลกไมกวนกเสรจ เพราะเขาชวยเหลอกน นเรยกวาประพฤตสงทเปนประโยชนดวยกนในทางกาย ชวยเหลอกนขวนขวายกนในกจการงานทชอบ ประพฤตสงทเปนประโยชนกนดวยวาจา คอ พดในทางทเสรมสรางความสามคคเปนอนหนงอนเดยวกนแนะนาชแจงแสดงเหตผลการกระทาบางอยางตองคดใจเขาใจเรา เชน อยใกลเคยงเพอนคนหนงตองการจะอานหนงสอเราเขยาวทยเสยลน ไมเปนอตถจรยา บางครง เราไมสามารถจะทาได แตอยาถงกบไปทาลายประโยชนเขา เชน เราชวยเหลอเขาไมได แตอยาถงกบไปทาลายประโยชนของเขา อยางนพออยกนภายในสงคมได อยาลมวา ตวประโยชนทมกจะพดเพอประโยชน เพอเกอกล เพอความสข แกขาพเจาทงหลาย การกระทาอะไรตองมงผลประโยชนทจะเกดขนกบการกระทาเหลานน เมอเหนวาเปนประโยชนเกอกลแกคนอนกกระทา เชน ชวยสรางสะพานบาง ชวยกนขดถนนบาง ขดลอกคคลองบาง ลวนเปนคณความดทเปนจดยดเหนยวทางใจใหคนอนเขาเกดความนยมนบถอ นเปนอตถจรยา คอ ประพฤตสงทเปนประโยชนตอกน ไมไดหมายความวา กะเกณฑใหคนใดคนหนงประพฤตเพยงฝายเดยว แตทกคนกตองประพฤตใหเปนประโยชนตอกน ๔) สมานตตตา ความมตนสมาเสมอ ไมถอตว ไดแกการวางตนเหมาะสมแกฐานะทควรจะเปนและทตนเปน ไมแสดงอาการขนๆ ลงๆ ๓ วนด ๔ วนรายกาหนดทศทางลมไมคอยถก วาจะเอาอยางไรกนแน อกอยางหนง คอ ไมลมตน เชน เคยเปนเพอนเปนฝงกนมา พอไดดหนอยกลมเพอน ตองแสดงอธยาศยไมตรใหปกต แมคนไมชอบพดชอบคยอะไรกตองทกทายปราศรย เรองทออกจะปฏบตยาก ดนทานเปรยบเทยบออกจะฟงงาย บางเรองเปนการยอมรบนบถอฐานะกนอยางสหาย ๓

๙

คน เปนขอทาน คนหนงราชรถมาเกย ไดเปนพระราชา อกคนหนงคดวาเพอนเราเปนพระราชากเบง แตงตวขอทานเขาไป อนนเปนการไมใหเกยรต ไมยกยองเพอนในฐานะทชอบทควร เพอนกใหเงนหนอยหนงแลวไลออกจากเมองไปเลย อกคนหนงแกถอวาเพอนกคอเพอน แตในทตอสาธารณชน กตองวางตวใหความเคารพนบถอตามสมควรแกฐานะของเพอน นคอ เปนหลกของสมานตตตา วางตนเหมาะสมแกฐานะทตนเปน อกประการหนงกคอ ไมถอตวเกนไป เวลาไดดไมหลงตว ลมตน คางคกขนวอ มะพราวตนตก ยาจกตนม ขขาไดด ทโบราณพดวา คางคกขนวอ คอ ถาทาอะไรๆ มนเกน ๆ ไป กเสยหลกของสมานตตตาแทนทคนจะเกดความนบถอ กลบไมพอใจชงชงเอาได หลกทง ๔ ประการนเปนการปฏบตตวของคน แตไมไดหมายความวา กะเกณฑใหคนใดคนหนงเปน ทกฝายตองแสดงออกซงอธยาศยเหลานน เชน เพอนกนกตองเสมอตนเสมอปลาย แสดงความเปนกลยาณมตร แมในยามวบตกไมทอดทงกน หลกของสมานตตตา คอ มตนเสมอ แตตองไมวางตวตาเกนไป เพอตองการใหคนอนเขาเหนวาเราไมถอเนอถอตว เลนหวจนไมเปนเวลา วางตวสงเกนไปกเสย๑๖ คณธรรมทง ๔ประการน มในบคคลใดกตาม จะเปนเครองยดเหนยวนาใจคนไวได กอใหเกดความเคารพ ความรก ความนบถอตอกนและกน เปนเหมอนพาหนะทจะนาพาคนไปสความสขความเจรญทตองการได เปนจดยดเหนยวทางใจ ภายในจากครอบครวเปนตนไปจนถงสงคมคนกลายเปนพระเครอง ๔ องค ทกอใหเกดผลทางเมตตามหานยม คงกระพนชาตร และแคลวคลาดแทๆ ทงเปนพทธวธครองใจคน เปนจดทยดเหนยวนาใจคนไวได พระราชสธ (โสภณ โสภณจตโต) ไดกลาวไวในหนงสออทยานบญวา ธรรมทาน “การใหธรรมเปนทาน” คอ “แนะนาสงสอนใหผอนตงอยในธรรมหรอกลาวธรรม” ใหความร ความถกตองดงาม คาสอนมงเนนใหนาไปปฏบตในทางทถกตอง โดยเฉพาะในทางพระพทธศาสนา การไดสมผสทางประสาทห ตา จมก กาย ใจ กอใหเกดธรรมารมณ การไดรบสมผสจากผอนและผอนไดรบสมผสจากเรา ทาใหเกดสภาวะทางอารมณ เชนไดยนเสยงทไมเพราะห เหนรปไมงาม ดมกลนไมด กายรอนหนาว มความโกรธทเกดจากการกระทาของผอน เมอเกดขนตองรจกใหอภยเหลานกเรยก “ธรรมทาน” การใหความร การสอนบอกกลาวธรรมคาสอนของพระพทธเจาหรอบอกวชาความรทไมเปนโทษ เพอใหผรบดาเนนชวตไดอยางผาสก๑๗ ธระ วชรปราณ และอนนต แมนพยคฆ ไดกลาวไวในหนงสอพระสงฆกบการพฒนาวา หลวงปบญรอด อธปญโญ ทานเปนพระนกพฒนา และไดสงเคราะหชาวบานโดยการจดตงเปน

๑๖ พระเทพดลก (ระแบบ จตญาโณ), ธรรมปรทรรศน, พมพครงท ๔, (กรงเทพมหานคร: มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๒๖๒. ๑๗ พระราชสธ (โสภณ โสภณจตโต), อทยานบญ, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพ กดมอรนง, ๒๕๔๘), หนา ๑๘๓.

๑๐

หมบานปลอดสราขนในเขตจงหวดกาฬสนธ การดาเนนการงดเหลาเขาพรรษา ๒ ปทผานมา คอ จาก พ.ศ. ๒๕๔๖ -๒๕๔๗ ขยายผลเลกเหลาตลอดชวต ดวยความทวดถาไทรทอง โดยการนาของหลวงปบญรอด อธปญโญ มทนเดมอยแลว เรองการรณรงคเรองยาเสพตดและอบายมข มการจดตงมลนธ อธปญโญ เพอคนเลกเหลาอยแลว จงสอดคลองกบโครงการงดเหลาเขาพรรษา ซงการดาเนนการกอนมโครงการนเสยอก กดาเนนการโดยลาพง เนนการเลกตลอดชวต และไมคอยไดมการประชาสมพนธเทาทควรนก โดยโครงการงดเหลาเขาพรรษา มขนตอนในการปฏบตงาน ตามลาดบ คอ แจงขาวประชาสมพนธ เผยแพรในโรงเรยน หารอกบสมาชกในหมบาน รบสมคร จดพธรกษาศลและปฏญาณตน ตดตามพฤตกรรมของสมาชกทเขารวมกจกรรม จดเวทสรางจตสานกแกนกดม และ ตดตามพฤตกรรมอยางตอเนอง๑๘ คณาจารย มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช ไดรวบรวมไวในเอกสารหลกสตรการเรยนเรอง “ความเชอและศาสนาในสงคมไทย” สรปสาระสาคญไววา พระสงฆมบทบาทอกมากในการสงเคราะหแกปวงประชาเพราะพระสงฆทพกอยในวด มวดเปนสถาบนทมความสาคญมากตอพระพทธศาสนา เชน เปนทพานกอาศยศกษาเลาเรยนและปฏบตตามพระธรรมวนยเพอเปนศาสนทายาทสบตออายพระพทธศาสนาของพระภกษสามเณร เมอศกษาและพจารณาแลวจะพบวาวดในพระพทธศาสนาไดมบทบาทสาคญตอวถชวตของคนไทยหรอชมชนไทยเปนอยางมาก เชน วดเปนสถานทชาวบานสงกลบตรมาอยรบใชพระสงฆและรบการฝกอบรมทางศลธรรมและเลาเรยนวชาการตาง ๆ ตามทมสอนในสมยนน เปนสถานทพอแมตลอดจนคนแกคนเฒาและสตรมารบความรดวยการสดบพระธรรมเทศนาเปนสถานพยาบาลทรกษาผเจบปวยตามภมรของคนในสมยกอน โดยวดเปนแหลงตาราแพทย และพระสงฆทาหนาทเปนหมอรกษาพยาบาลคนเจบปวยทวไป เปนสถานสงเคราะหทบตรหลานชาวบานทยากจนไดมาอาศยเลยงชวตและศกษาเลาเรยน ตลอดจนถงผใหญทยากจนไดมาอาศยเลยงชพ เปนสถานทรนเรงทจดเทศกาลและมหรสพตาง ๆ สาหรบชาวบานทงหมด เปนบอเกดและเปนศนยกลางของศลปกรรมแขนงตางๆ ตลอดถงเปนสถานทชาวบานไดมาพบปะสงสรรคและพกผอนหยอนใจ โดยททางวดไดจดสถานทตางๆ ในบรเวณวดเปนระเบยบเรยบรอย สะอาด และรมรนบทบาทของวดเทาทไดกลาวมาน ไมเพยงเปนสงทรกนทวไปในหมของคนไทยทเปนพทธศาสนกชนเทานน แมชาวตางชาตท ไดเขามาอยในประเทศไทยชวระยะเวลาหนงกยงสามารถมองเหนบทบาทของวดดงกลาวไดอยางชดเจน๑๙

๑๘ ธระ วชระปราณ และอนนตแมนพยคฆ, หมบานปลอดเหลา, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร:

รงเรองวรยการพมพ, ๒๕๕๐), หนา ๓๙-๔๔. ๑๙ มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, “ความเชอและศาสนาในสงคมไทย”, ใน เอกสารประกอบการสอนชด มนษยกบสงคม, (นนทบร: โรงพมพมหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, ๒๕๔๓), หนา ๒๑๗.

๑๑

อราม อนพม ไดกลาวไวในหนงสอมงคลชวต ๓๘ ประการวา อามสทาน หรอวตถทาน ไดแก “การใหวตถสงของ” ตางๆ สรปรวม เปนปจจย ๔ เปนกศลเจตนาทเกดขนดวยความรก” อามสทาน คอการใหวตถสงของ การใหในลกษณะนใครกปฏบตได เปนการทาไดงาย ในสงคมชาวพทธ มใหขาว นา ยารกษาโรค เปนตน และทรพยสนเงนทองภายนอก ทงทเปนของทรกมาก เชน อวยวะเลอดเนอ แขน ขา ดวงตา และวตถทหวงแหนทสด คอ การสละชวต อามสทาน หรอ ทานวตถ๒๐

๑.๕.๒ งานวจยทเกยวของ พระมหาอนงค กตปญโญ (หลาทองอนทร) ไดทาการศกษาวจยเรองการสงเคราะหไวในวทยานพนธเรอง ศกษาเปรยบเทยบการใหทานสมยพทธกาลกบปจจบนวา การสงคมสงเคราะหหรอการใหทานโดยทวไป คอ การใหเพออนเคราะหผทขาดแคลนควรทจะอนเคราะหเพอสงเคราะหผทควรสงเคราะห เปนการผกมตรภาพไมตร หรอเพอบชาผทควรบชา เปนการบชาครหรอตอบแทนคณ หรอเปนการบาเพญในบญเขต พระพทธองคตรสสอนใหทาทานอยางมขอบเขตและมเหตผล พระพทธองคทรงสรรเสรญการเลอกให และทรงแสดงสมบตของทานไว ๓ ประการ ไดแก เจตนาสมบต ถงพรอมดวยเจตนาคอ มเจตนาดแตกอนจะให มเจตนาดขณะให มเจตนาดภายหลงให วตถสมบต ถงพรอมดวยวตถ ไดแก วตถเปนของทควรใหเปนประโยชนแกผรบ ปฎคาหกสมบต ถงพรอมดวยปฎคาหกคอผรบซงเปนผควรให และตรสสอนใหทาทานเปนบญคอใหเปนความดเปนเครองชาระลางความชว เชน โลภะ มจฉะรยะ ใหทาทานเปนกศลคอใหเปนกจของคนฉลาด ตรสสอนใหทาทานเปนสปปรสทาน ไดแก ทานของคนดคนฉลาด เชนใหถกกาลสมยเหมาะแกความตองการของผรบ ไมทาใหตนเองและผอนเดอดรอน อนง เพอเปนการแกปญหาหรอความขาดแคลนทมอย พระพทธองคจงประทานถงวธแกไข ๒ ประการดวยกนคอ ๑). อามสทาน การแกปญหาทางกายดวยการใหวตถ สงของเครองกน ของใช อาหารเครองนงหม เครองมอประกอบอาชพ ทนในการดาเนนการ เพอเตมเตมในสวนทเปนทกขหรอสงทขาดแคลนทางกายภาพความยากจนขนแคนกดการประสบภยพบตตาง ๆ กด ความขาดแคลนเครองกนของใชกได ความปวยไขทไมไดรบการรกษาพยาบาลทถกวธกด นบไดวาเปนทกขทางกายทควรไดรบการชวยเหลอเกอกล หรอฟนฟใหอยในสภาพทเหมาะสม ๒). ธรรมทาน การแกปญหาหรอความขดของทางใจดวยการใหธรรมคอการใหคาแนะนา สงสอน ใหขอคด ใหกาลงใจ อนเปนการชนาในหนทางทถกตอง ชวยบอกชวยแนะนาอนเปนการปรบระบบความคดหรอกระบวนทรรศน ใหเปนไปในทางทชอบประกอบดวยธรรม ซงในบางครง บคคลยอมไมอาจทจะกาหนดไดวา ความเหมาะสม ความถกตองอย ณ จดใด ดวยเหตทขาดปญญาไตรตรอง ขาดประสบการณในการทางาน หรอมตวเลอกหลากหลายจนยากทจะกาหนดได ทาใหขาดความมนใจใน

๒๐ อราม อนพม, มงคลชวต ๓๘ ประการ, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพ เพชรกะรต, ๒๕๓๗)

๑๒

การตดสนปญหา ในสถานการณเชนนจาตองอาศยกลยาณมตรเปนตวชวยในการใหขอมล ใหความคดเหนอนเปนขออรรถขอธรรมเพอประกอบในการตดสนใจหรอในขณะทจตใจวนวายเดอดรอน เกดทกขทางใจ ธรรมทานนแลจะชวยคลายทกขได ดบทกขได ทาใหจตใจไดรบความปลอดโปรง เปนสข นอกจากน ธรรมทานยงเปนเครองแกกเลสทางใจ แกความประพฤตชวรายเสยหาย ทาจตใจทหวกระหายดวยความโลภ ตณหา อปาทาน ใหรจกอมใหรจกเตม ใหรจกพอ ธรรมอยางเดยวเทานน เปนเครองแกกเลสและทจรตได๒๑ จตตมา เสนาไชย ไดศกษาวจยไวในวทยานพนธเรอง “บทบาทวดในการสงเสรมสขภาพชมชน : กรณศกษาวดพระธาตดอยสะเกดจงหวดเชยงใหม” ผลการวจยพบวา พระสงฆมบทบาทในการสงคมสงเคราะหอกบทบาทหนง คอ การสงเสรมสขภาพชมชนโดยเฉพาะในปจจบนสขภาพของประชาชนไทยไดเปลยนแปลงไปอยางรวดเรว ซงมผลกระทบมาจากกระแสการเปลยนแปลงของสงคมโลก และจากภายในประเทศเอง ทงดานสงคม เศรษฐกจการเมอง การพฒนาและการใชเทคโนโลย การตดตอสอสารคมนาคม ซงมผลตอสภาพแวดลอมและวถชวตเปนอยางมาก การทจะนาสงคมไทยและประชาชนชาวไทยไปสภาวะสขภาพดถวนหนานน นบวาเปนภารกจอนใหญหลวงนก เพราะการทคนเราจะมสขภาพด มไดขนอยกบแพทยพยาบาล เจาหนาทสาธารณสข โรงพยาบาล เภสชภณฑ หรอเทคโนโลยการรกษาพยาบาลแตเพยงอยางใดอยางหนงเพยงอยางเดยว เพราะเปนเรองของการจดการในเมอประชาชนประสบปญหาโรคภยไขเจบ ซงเปนการแกปญหาทปลายเหต แตหวใจสาคญของการมสขภาพดคอ การทประชาชนทกคนทกเพศทกวยตระหนกวาตนเองมความรบผดชอบตอสขภาพของตนเอง โดยมสขภาพทถกตองซงจะเปนประการสาคญทจะปองกนตนเองและครอบครวจากโรคภยไขเจบสขภาพเปนการเรยกการกลาวถงลกษณะของการไมเปนโรค สขภาพเปนความสมบรณของคนใน ๔ มต คอ รางกาย จตใจ สงคม และวญญาณ(ปญญา)หากสมบรณอยางสมดลแลว กจะเขาสทเรยกวาสขภาวะ สาหรบองคการอนามยโลก (WHO : World Health Organization) ไดใหความหมายของ สขภาพไวในธรรมนญขององคการอนามยโลกเมอป ค.ศ.๑๙๔๘ ไวดงน “สขภาพ หมายถง สภาวะแหงความสมบรณของรางกายและจตใจ รวมถงการดารงชวตอยในสงคมไดอยางเปนปกตสข และมไดหมายความเฉพาะเพยงแตการปราศจากโรคและทพพลภาพเทานน” ตอมา ในท

๒๑ พระมหาอนงค กตปญโญ (หลาทองอนทร), “ ศกษาเปรยบเทยบการใหทานสมยพทธกาลกบปจจบน : ศกษาเฉพาะกรณตาบลเมองเกา อาเภอเมอง จงหวดขอนแกน”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑).

๑๓

ประชมสมชชาองคการอนามยโลก เมอเดอนพฤษภาคม พ.ศ.๒๕๔๑ ไดมมตใหเพมคาวา “Spiritual well-being” หรอสขภาวะทางจตวญญาณ๒๒ ผลจากการทบทวนเอกสารทและงานวจยเกยวของ พบวา หลกการสาคญในการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎกแบงการชวยเหลอสงคมทง ๒ ดาน คอ ดานกายภาพ และดานสภาวะทางจตใจ หลกธรรมทพบมากทสดไดแก สงคหวตถ ๔ อนประกอบดวยการใหวตถทานชวยเหลอเพอนมนษย ในดานกายภาพและการดารงชพ การใหธรรมทานฟนฟสมรรถภาพทางจตใจ ปยวาจาการพดเพอประสานประโยชนรวมกน อตถจรยาการประพฤตหรอสรางเครอขายชวยเหลอกน และสมานตตตาการวางระบบงาน ระบบคนงาน ทน ทรพยากร สงแวดลอมใหสมดลกบภารกจทปฏบตอยางสมาเสมอใหความความยงยนและเปนระเบยบตอตนและสวนงานทรบผดชอบอยนน

๑.๖ วธการด าเนนการวจย ในการวจยครงน เปนการวจยเชงคณภาพ (Qualitative Research) ซงมวธดาเนน การวจย โดยศกษาขอมลจากเอกสารและงานการวจยทเกยวของ เพอนาขอมลทไดมาไปวเคราะหประกอบเนอหาสารนพนธใหสมบรณยงขน มขนตอนดงน ๑.๖.๑ การเกบรวบรวมขอมล ๑) ศกษารวบรวมขอมลจากเอกสารขนปฐมภม คอ พระไตรปฎกภาษาไทยฉบบเฉลมพระเกยรตพระบรมราชนนาถฯ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙. ๒) ศกษารวบรวมขอมลจากเอกสารขนทตยภม คอ ตารา วทยานพนธ หนงสอ เอกสาร สงตพมพและไมไดตพมพ และรายงานการวจยทเกยวของ ๑.๖.๒ ขนน ามาสรปวเคราะห โดยการนาขอมลทไดจากการศกษามาสรปวเคราะห และนาเสนอสรปผลการวจย ดวยวธการนาเสนอผลการวจยเชงพรรณนา (Descriptive Method) รวมทงขอเสนอแนะการศกษาวจยเพมเตมในโอกาสตอไป มขนตอน ดงน ๑) รวบรวมและเรยบเรยง ตลอดจนการจดหมวดหมขอมลทเกยวของจากดานตาราเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของ ๒) แยกแยะและวเคราะหขอมลทไดมาทงหมด ตามจดประสงคของการศกษาวจย

๓) จดทาเปนรปเลมสมบรณ เพอนาเสนอผลการวจย สรป และขอเสนอแนะโดยวธการพรรณนาวเคราะห

๒๒ จตตมา เสนาไชย, “บทบาทวดในการสงเสรมสขภาพชมชน : กรณศกษาวดพระธาตดอยสะเกดจงหวดเชยงใหม”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยพทธศกราช ๒๕๕๓).

๑๔

๑.๗ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๑.๗.๑ ทาใหทราบหลกการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎก ๑.๗.๒ ทาใหทราบองคความรใหมทเกดจากการวเคราะหการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎก

บทท ๒

หลกการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎก ในบทท ๒ น ผวจยมงศกษาหลกการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎกซงปรากฏในสงหควตถสตร คอทานการใหปน ปยวาจาการพดอยางรกกน อตถจรยา การบาเพญประโยชนแกกน และสมานตตตาการเอาตวเขาสมานกน ดงความละเอยดตอไปน

๒.๑ ความหมายและความส าคญของสงคหวตถ ๔ สงคหวตถ เปนหลกธรรมในศาสนาพทธ โดยเปนภาษาบาลแยกออกเปน ๒ ศพท คอ สงคห ๑ วตถ ๑ สงคห แปลเปนภาษาไทยวา สงเคราะห มความหมายวา ชวยเหลอ อดหนน วตถในทนหมายความวาเรอง รวมทง ๒ ศพท มความหมายวา เรองความชวยเหลอจะชวยเหลอกนดวยวธอยางไรบาง ทานไดวางไวเปน ๔ อยาง ชวยเหลอกนดวยวธนอกเหนอจาก ๔ อยางน ไมเรยกวา สงคหวตถ คอเรองความชวยเหลอททาใหรกใครนบถอกลมเกลยวกน หรอหมายถง หลกธรรมทเปนเครองยดเหนยวนาใจของผอน ผกไมตร เออเฟอ เกอกล หรอเปนหลกการสงเคราะหซงกนและกน พระพทธเจาทรงสอนหลกการสรางมนษยสมพนธไวเรยกวา สงคหวตถ๑ หมายถงวธผกใจคน พระองคตรสวา รถมาแลนไปไดเพราะมลมสลกคอยตรงสวนประกอบตางๆ ของรถมาเขาดวยกนฉนใด คนในสงคมกฉนนน คอทาหนาทเปนกาวใจเชอมประสานคนทงหลายเขาดวยกน ลมสลกดงกลาวนน คอ สงคหวตถนกบรหารจะสามารถผกใจเพอนรวมงาน ไมคดกลนแกลงใสรายปายส ถาทาไดอยางนกยอมจะเปนทรกทพอใจของทกคนรอบขาง๒

๒.๑.๑ ความหมายของสงคหวตถ ๔ ในทศนะนกวชาการหลายทานไดใหความหมายของสงคหวตถ ๔ ไวดงน สมเดจพระธรญาณมน (สนธ เขมจารมหาเถร) ไดแสดงหลกสงคหวตถไวในหนงสอ วาทะสมเดจธร ดงความวา มหานยมในทางพระพทธศาสนา คอ ทาน ทานแปลวา ใหปนสงของๆตนแกคนทควรใหปน คอ เปนคนใจกวางขวางไมเหนแกตว คนเชนนตองมผนยมเหมอนตนไมทใหผลมากๆ นกมาหาเสมอ อนง พระพทธเจากทรงอาศยทาน แมพระพทธเจาถาไมทรงจาแนกแจกจาย

๑ อง.อฏฐก. (ไทย) ๒๓/๒๔/๒๖๗. ๒ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลธรรม, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓), หนา ๑๖๗-๑๖๘.

๑๖

ใหธรรมเปนทานแลว กจะไมเปนยอดมหานยมดงเชนทเปนอยน จะเปนแตเพยงปจเจกพทธเจาทพวกเราไมรจกดงทเราโดยมากไมรจกพระปจเจกพทธเจา ฉะนน ถาจะใหเปนมหานยม อยาเปนคนใจคบแคบ ตองเปนคนใจกวางขวางตามสมควรแกฐานะของตนเอง ปยวาจานน แปลวาเจรจาออนหวาน ถอเอาความวา รจกพดใหคนรก คอ อยาพดใหเขาเกลยด ลกษณะของอตถจรยา กคอ เปนคนไมนงดดาย ชอบชวยเหลอคนอน ดงทโบราณกลาวไววา อยบานทานอยาดดาย ปนววปนควายใหลกทานเลน ดงพระพทธองคทรงบาเพญอตถจรยา ๓ อยาง คอ โลกตถจรยา ทรงประพฤตใหเปนประโยชนแกชาวโลก คอทาตวใหสมกบทเกดมาในโลก เปนชาวโลกทด ญาตตถจรยา ทรงประพฤตใหเปนประโยชนแกพระญาต คอ ทาตวใหสมกบเปนญาตทดของเขา และพทธตถจรยา คอ ประพฤตใหเปนประโยชนในฐานะทเปนพระพทธเจา คอ ทาตวใหเหมาะสมกบหนาททไดรบ สวนสมานตตตา คอ วางตนเสมอตนเสมอปลาย เปนกนเองไมถอตว แตกอนเคยรกนบถออยางไร เดยวนกอยางนน ไมเปลยนแปลง อกทงลกษณะของสมานตตตา มหนายมแยมแจมใสอยเสมอ หนาไมบดบง คนมสมานตตา เปนคนไมลมตว แมจะไดดอยางไรกรสกตวอยเสมอวาใครเปนญาต เปนมตรของเราบาง ไมลมทานผมคณ๓ พทธทาสภกข ไดกลาวถงหลกการบรหารคนในหนงสอบรหารธรกจแบบพทธ วา การบรหารคนนยงมสงลกลบอกอยางหนง คอ เครองยดเหนยวนาใจ เราไวใจเขา เรารกเขา เราหวงดตอเขา อยางนเปนเครองยดเหนยวนาใจ คงไดยนไดฟงมาแลวจากหนงสอธรรมะทว ๆ ไป เรอง สงหควตถ ไดแก การเออเฟอเผอแผ การพดจาไพเราะ การบาเพญประโยชน และการทาตวใหเปนเกลอ หรอ เปนเพอนมากกวาทจะเปนนายหรอเรยกวาความงดงามในความสมพนธซงกนและกน อนเปนเครองหนวงเหนยวใหเกดความรวมมอกนได๔ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต)ไดกลาวไวในหนงสอ ธรรมนญชวต วาสงคหวตถ ๔ หมายถง หลกธรรม ทเปนเครองยดเหนยวนาใจคนและประสานหมชนไวใหมความสามคคกนประกอบดวย ๑. ทาน ใหปน คอ ความเออเฟอ เผอแผ เสยสละ แบงปน ชวยเหลอสงเคราะหดวยปจจยส ทน หรอ ทรพยสน สงของ ตลอดจนใหความร ความเขาใจและศลปวทยา ๒. ปยวาจา พดอยางรกกน คอ กลาวคาสภาพ ไพเราะ นาฟง ชแจง แนะนาสงทเปนประโยชน มเหตผล เปนหลกฐาน ชกจงในทางทดงามหรอแสดงความเหนอกเหนใจ ใหกาลงใจ รจกพดใหเกดความเขาใจด สมานสามคค เกดไมตรทาใหรกใครนบถอและชวยเหลอเกอกลกน

๓ สมเดจพระธรญาณมน (สนธ เขมจารมหาเถร), วาทสมเดจธร, (กรงเทพมหานคร: สหมตรออฟเซท, ๒๕๓๑), หนา ๓๑๑-๓๑๕. ๔ พทธทาสภกข, บรหารธรกจแบบพทธ, (กรงเทพมหานคร: อตมมโย, มปป.), หนา ๑๕.

๑๗

๓. อตถจรยา ทาประโยชนแกกน คอ ชวยเหลอดวยแรงกายและขวนขวายชวยเหลอกจการตางๆบาเพญประโยชน รวมทงชวยแกไขปญหาและชวยปรบปรงสงเสรมในดานจรยธรรม ๔. สมานตตตา เอาตวเขาสมาน คอ ทาตวใหเขากบเขาได วางตนเสมอตนเสมอปลายใหความเสมอภาค ปฏบตสมาเสมอกนตอคนทงหลาย ไมเอาเปรยบและเสมอในสขทกข คอ รวมสข รวมทกข รวมรบร รวมแกไขปญหาเพอใหเกดประโยชนสขรวมกน๕ พระมหาบญเพยร ปญญวรโย ไดศกษาวจยเรอง “แนวคดและวธการขดเกลาทางสงคมในสถาบนครอบครวตามแนวพระพทธศาสนา” ผลการศกษาพบวา สงคหวตถ ๔ คอ ขอปฏบตสาหรบการสงเคราะหซงกนและกน ไดแก ๑) ทาน การเออเฟอเผอแผแบงปน มนาใจตอกนและกน ไดแก การเออเฟอเผอแผ การแบงปนความสขใหแกกนและกน ทงทเปนวตถสงของ และแบงปนนาใจบคคลในครอบครว ไมตระหนถเหนยวใชสอยหรอบรโภคสงของแตเพยงผเดยว ๒) ปยวาจา การพดจากนดวยถอยคาสภาพ ออนโยน พดดวยจตทปรารถนารจกกาลเวลาในการพดอยางเหมาะสม และรจกการใชคาพด ไมใชวาจาหกลางเชอดเฉอนจตใจของผอน หรอวาจาทเปนคาหยาบคาย กระดางกระเดอง ดดาเสยดส อนจะกอใหเกดการขดใจกนในครอบครวได ๓) อตถจรยา การชวยเหลอ บาเพญประโยชนตอผอน ไดแกการสงเคราะหเกอกลกนของบคคลในครอบครว เชน การชวยเหลอการงาน แบงเบาภาระของกนและกน ๔) สมานตตตา การปฏบตตนใหเหมาะสมกบสถานภาพ บทบาท หนาทของตน โดยวางตนเสมอตนเสมอปลาย สามารถเขากบผอนได๖ คณ โทขนธ ไดกลาวไวในหนงสอ พทธศาสนากบชวตประจาวน คาวา สงคหวตถ ๔ นน จดเปนหลกผกใจคน เปนเหมอนมนตรก มนตเสนหหา เมตตา มหานยม๗ ชฤทธ เตงไตรสรณ ไดกลาวในหนงสอ สขภาวะองครวม สขภาพแบบพอเพยงนวตกรรมใหมของสขภาพอยางไทย ไววา หลกสงคหวตถ ๔ เปนการชวยเหลอเกอกลทวทกคน รวมสรางสรรคประสานสงคมใหดงามมเอกภาพ๘

๕ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต, พมพครงท ๘๒, (กรงเทพมหานคร: บรษทพมพสวย จากด, ๒๕๕๐.), หนา ๒๕. ๖ พระมหาบญเพยร ปญญวรโย (แกววงศนอย), “แนวคดและวธการขดเกลาทางสงคมในสถาบนครอบครวตามแนวพระพทธศาสนา”, วทยานพนธหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔). ๗คณ โทขนธ, พทธศาสนากบชวตประจาวน, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๓๗), หนา ๒๕-๒๘. ๘ ชฤทธ เตงไตรสรณ, สขภาวะองครวม สขภาพแบบพอเพยงนวตกรรมใหมของสขภาพอยางไทย, (นนทบร: องคการสงเคราะหทหารผานศก, ๒๕๕๒), มปท.

๑๘

บญสร ชวลตธ ารง ไดกลาวในหนงสอ ธรรมโอสถ ไววา สงคหวตถ ๔ ไววา เปนธรรมอนเปนทตงแหงความยดเหนยวจตใจของกนและกน อนเปนไปเพอการสงเคราะหกน๙ สรวฒน ศรเครอดง ไดกลาวในหนงสอ “การสรางมนษยสมพนธตามแนวพระพทธศาสนา: หลกธรรมสาหรบสงสอนสงคม” ไววา สงคหวตถ หมายถง วตถเครองสงเคราะหซงกนและกนดงคากลาวทวายมแยมแจมใสตงในสนทนาเจรจาไพเราะสงเคราะหเกอกล เพอใหมมนษยสมพนธและเกดความสข ดงน ๑. ทาน การใหปนสงของของตนแกผอนถอเปนหลกสาคญเบองตนเพราะการผกใจกนนนตองอาศยหรอใชการใหเปนเบองตนการใหเปนการแสดงออกของไมตรจตของผใหผรบยอมพอใจการเออเฟอเผอแผแกกนนนเปนความอบอนของชวต ๒. ปยวาจา การเจรจาดวยถอยคาไพเราะออนหวานเปนหลกปฏบตทมความสาคญ รองลงมาเพราะการใหอยางเดยวยงไมพอตอการยดเหนยวนาใจจงตองใชคาพดทไพเราะชวยยดเหนยวอกดวยอยาพดหยาบผรสวาทใหใชคาพดทไพเราะตอกน ๓. อตถจรยา ประพฤตปฏบตตนใหเปนประโยชนตอผอนและสงคมสวนรวมจะทาใหเปนคนนารกนานบถอหมายความวาเมอมงานกจใดท เปนประโยชนของสวนรวมตองชวยกนทาเออเฟอชวยทาธรการงานของผอน เมอไดรบการรองขอหรอตองการความชวยเหลอ ๔. สมานตตตา ความมตนเสมอคอทาตวใหเขากนไดเสมอตนเสมอปลายไมถอตวรวมสขรวมทกขกน๑๐

๒.๑.๒ ความส าคญของสงคหวตถ กลาวไดวา สงคหวตถ ๔ เปนหลกคาสอนในพระพทธศาสนา ทเปนวธปฏบตเพอยดเหนยวจตใจของคนใหเกดความรกความสงเคราะหชวยเหลอซงกนและกน ชวยเหลอเกอกลทกคน รวมสรางสรรค ประสานสงคมใหดงาม เปนบอเกดแหงความสามคค ดงทพระพทธองคตรสไวใน สงคหวตถสตร วา๑๑

“ทานญจ เปยยวชชญจ อตถจรยา จ ยา อธ สมานตตตา จ ธมเมส ตตถ ตตถ ยถารห” “การใหทาน การพดจาไพเราะ การประพฤตตนใหเปนประโยชน ในโลกนความเปนผมตนสมาเสมอในธรรมทงหลายนน ตามควร”๑๒

๙ บญสร ชวลตธารง, ธรรมโอสถ, (กรงเทพมหานคร : อมรนทรการพมพ, ๒๕๒๙), หนา ๒๓- ๓๑. ๑๐ สรวฒน ศรเครอดง, “การสรางมนษยสมพนธตามแนวพระพทธศาสนา : หลกธรรมสาหรบสงสอนสงคม” ๒๐ป บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, (มถนายน, ๒๕๕๑) ,หนา ๗๐. ๑๑อง.จตกก. (บาล) ๒๑/๓๒/๓๗. ๑๒ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๓๒/๕๑.

๑๙

ตวอยางเชนเรองหตถกอบาสก ชาวเมองอาฬวผมสงคหวตถธรรมประจาใจ๑๓ ดงใจความเรองยอวา สมยหนง พระผมพระภาคประทบอย ณ อคคาฬวเจดย ใกลเมองอาฬว ครงนนแล หตถกอบาสกชาวเมองอาฬว มอบาสกประมาณ ๕๐๐ คนแวดลอม เขาไปเฝาพระผมพระภาคถงทประทบถวายบงคมแลวนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลว พระผมพระภาคไดตรสถาม หตถกอบาสกชาวเมองอาฬววา ดกรหตถกะ บรษทของทานนใหญ กทานสงเคราะหบรษทใหญนอยางไร ฯ หตถกอบาสกชาวเมองอาฬวกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ พระผมพระภาคไดทรงแสดงสงคหวตถ ๔ ประการไว ขาพระองคสงเคราะหบรษทใหญนดวยสงคหวตถ ๔ ประการเหลานน ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองครวาผนควรสงเคราะหดวยทาน ขาพระองคกสงเคราะหดวยทาน ผนควรสงเคราะหดวยวาจาออนหวาน ขาพระองคกสงเคราะหดวยวาจาทออนหวาน ผนควรสงเคราะหดวยการประพฤตสงทเปนประโยชน ขาพระองคกสงเคราะหดวยการประพฤตสงทเปนประโยชน ผนควรสงเคราะหดวยการวางตวเสมอ ขาพระองคกสงเคราะหดวยการวางตวเสมอ ขาแตพระองคผเจรญ กโภคทรพยในตระกลของขาพระองคมอย ชนทงหลายจงสาคญถอยคาของขาพระองควาควรฟง ไมเหมอนของคนจน พระผมพระภาค : ดละ ดละ หตถกะ วธนของทานเปนอบายทจะสงเคราะหบรษทจานวนมากได จรงอยใครกตามทสงเคราะหบรษทจานวนมากในอดตกาล กลวนแตสงเคราะหดวยสงคหวตถ ๔ ประการนแล ใครกตามทจกสงเคราะหบรษทจานวนมากในอนาคตกาล กลวนแตจกสงเคราะหดวยสงคหวตถ ๔ ประการนแล ใครกตามทกาลงสงเคราะหบรษทจานวนมากในปจจบน กลวนแตสงเคราะหดวยสงคหวตถ ๔ ประการนแล หลงจากนน หตถกอบาสกชาวเมองอาฬว ทพระผมพระภาคทรงชแจงใหเหนชดชวนใจใหอยากรบเอาไปปฏบต เราใจใหอาจหาญแกลวกลาปลอบชโลมใจใหสดชนราเรงดวย ธรรมกถาแลวลกจากทนง ถวายบงคมพระผมพระภาค กระทาประทกษณแลวหลกไป พระพทธองคไดทรงกลาวถงอานสงสทเกดจากการสงเคราะหประชาชนดวย สงคหวตถ ๔ คอ ทาน (การให) เปยยวชชะ (วาจาเปนทรก) อถจรยา (การประพฤตประโยชน) สมานตตตา (การวางตนสมาเสมอ) อยเปนประจา เมอจตจากเทวโลกมาแลว บญทเกดจากการใหทานเปนประจา จะทาใหไดลกษณะมหาบรษ คอ มฝามอและฝาเทาออนนมและมเสนทขอพระองคลจดกนเปนรปตาขายงดงาม นาดนาชม๑๔ และบญทเกดจากการใชปยวาจานน จะทาใหมพระชวหาใหญยาวและมพระสรเสยงดจเสยงพรหม ตรสดจเสยงรองของนกการเวก ทชดเจน แจมใส ไพเราะ กองกงวาน สามารถเหนยวรงใจผฟงใหดมดาไปกบนาเสยงนน๑๕ สวนอานสงสของอตถจรยาและสมานตตตานน จะทาให

๑๓ อง.อฏก. (ไทย) ๒๓/๒๔/๒๖๗. ๑๔ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๑๐/๑๗๐ -๑๗๑. ๑๕ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๓๖/๑๙๓.

๒๐

มญาตสนทมตรสหายตลอดจนพวกพองบรวารมากมาย รวมถงพระราชา มหาอามาตย เศรษฐ มหาเศรษฐ พอคา ประชาชนทกชาตทกภาษา ทงวรรณะตางๆ ใหการยอมรบนบถอ ทงหมดจะมาเปนพนธมตร เปนกลยาณมตร ทดตอกนและไมวาจะไปทไหน ยอมไดรบการปฏสนถารเปนอยางด นอกจากน สงคหวตถ ๔ ยงมความสาคญทเปนสารประโยชนทมองเหนไดเปนรปธรรม คอ ชวยใหบคคลดารงตนอยไดในสงคมดวยความสข เปนเครองยดเหนยวนาใจ สมานไมตรระหวางกน เปนเครองสงเสรมความสมพนธระหวางบคคล ใหมความเคารพนบถอกนตามสมควรแกฐานะ เปนเครองประสานองคประกอบตางๆ ของสงคมใหคงรปอยและดาเนนไปไดดวยด และ ชวยสงเสรมศลธรรมและปองกนความประพฤตทเสอมเสยในสงคม ๑๖

๒.๑.๓ องคประกอบของหลกสงคหวตถ ๔ สงคหวตถนมองคประกอบอย ๔ ประการดวยกน ทเจาอาวาสนามาใชในการปฏบตตอพระภกษ สามเณร ภายในวดใหบรรลตามวตถประสงคทไดตงไว และเพอเปนการโนมนาวใหผรวมงานหรอผใตบงคบบญชาใหปฏบตงานโดยมความรสกใกลชดเปนกนเอง รวมมอรวมใจปฏบตงานอยางราบรน เพอใหสงคมในหมคณะเกดความสงบสข มผกลาวไวดงตอไปน ในพระสตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต แบงสงคหวตถ ออกเปน ๔ องคประกอบ ดงน ๑. ทาน ใหปน คอ ความเออเฟอเพอแผ เสยสละ ชวยดวยทนการแบงปนสงของแกผอนทควรให ตลอดจนใหความรความเขาใจ และศลปวทยารวมไปถงการใหอภยแกผอน ทาใหสงคมอยกนอยางมความสข เพราะการชวยเหลอซงกนและกน ๒. ปยวาจา คอ การพดจานารก ปราศรยดวยถอยคาสภาพออนหวาน ไพเราะ เปนทรก พดดวยคาทนาฟง ชแจงในสงทเปนประโยชนใหกาลงใจ ทาใหเกดความพอใจแกผไดยนไดฟง กอใหเกดมนษยสมพนธทดตอกน ๓. อตถจรยา คอ การบาเพญใหเปนประโยชนแกผเกยวของหรอผอน เปนการปฏบตสงทเปนประโยชนซงกนและกน มนาใจชวยเหลอผอนโดยไมหวงผลตอบแทน ดวยกาลงความคด กาลงกาย และกาลงทรพย การทาตนใหเปนประโยชนเทาทจะไดทาได เชน สงเสรมจรยธรรม สงเสรมใหผอนไดรบในสงทด การชวยเหลอผอนจะทาใหหมคณะและสงคม และประเทศชาตมความกาวหนา ไดรบความสาเรจในสงตางๆ เปนอยางด ๔. สมานตตตา คอ การปฏบตตนเสมอตนเสมอปลาย ทาตวใหเขากนได เปนเพอรวมทกขรวมสขกน ไมเอาเปรยบ รวมเผชญและแกปญหาเพอประโยชนสขรวมกน ไมถอเราถอเขา รจก

๑๖ ปรชา นนตาภวฒน, พจนานกรมหลกธรรมพระพทธศาสนา, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพดวงแกว, ๒๕๔๔), หนา ๑๔๓.

๒๑

ผกมตรกบผอน เชน ในยามทตนตกทกขไดยากกไมทอดทง ยงชวยเหลอ ยอมเกดความสขและความสามคคในหมคณะ๑๗ กลาวโดยสรปวา หลกธรรมของสงคหวตถน หากผใดยดถอปฏบต เชอแนวาจะเปนทรกใครเคารพนบถอของเพอนรวมงานและบคคลทวไป คนไทยเรานนมกชอบจดจาถอยคาทคลองจองกนจงใครขอเสนอคาทจะทาใหจาไดงาย และเปนคาถาสาหรบทาใหตนเองเปนทรกใครของบคคลทวไป คอ โอบออมอาร (ทาน) วจไพเราะ (ปยวาจา) สงเคราะหประชาชน (อตถจรยา) วางตนเหมาะสม (สมานตตตา) ดวยเหตน สงคหวตถ ๔ จงเปนหลกธรรมอนเปนเครองจรรโลงสงคม เปนหลกธรรมทสรางความสงบสขสมานสามคค สรางความเกอกลกน สรางความผกมตรรกใครกลมเกลยว และเชอมสมพนธกนของคนในสงคม ซงประกอบดวย ทาน คอ การให การแบงปน ปยวาจา คอ การสอสารกนดวยถอยคาทดและเปนประโยชนตอผอน อตถจรยา คอ การสรางสรรคสงทด มคณประโยชนแกสวนรวม สมพนธภาพทดระหวางกน การรวมกนทางานตามหนาททตนรบผดชอบใหดทสด รวมถงการสงเคราะห การดแลเอาใจใส การชวยเหลอเกอกลกน การสงเสรมกนใหเกดผลสาเรจของงาน และสมานตตตาคอ การประพฤตตนอยางเสมอตนเสมอปลาย การไมเลอกปฏบต การรจกวางตนใหเหมาะสมตามเวลา สถานท และตาแหนงหนาทของตนเอง การรวมทกขรวมสขระหวางเพอนรวมงาน ผบงคบบญชา และองคกร

๒.๒ สงคหวตถ : ทาน ความหมายของทาน คาวา ทาน ทแปลวา การให นน จดเปนบญเปนกศล เปนความดอยางหนง หมายถง เจตนาทเปนเหตใหเกดการใหกได หมายถงวตถ คอสงของทใหกได ทานจงมความหมายทเปนทงนามธรรมและรปธรรม ถาหมายถงเจตนาทใหกเปนนามธรรม ถาหมายถงวตถทใหกเปนรปธรรม ในทนจะขอกลาวถงทานในความหมายทงสองอยางนรวมๆ กนไป ดงพทธพจนทวา “มนาปทาย ลภเต มนาป ” แปลวา ผใหสงทนาพอใจยอมไดรบสงทนาพอใจ๑๘

ทาน เปนกรยาศพท แปลวา ให เปนนามศพท แปลวา ของทให กรยาทใหไมคดเอาคนกลบมา กลาวโดยสามญแหงโวหารวา ทาน ในทานนนมพรรณนาไวโดยนพจนะวา ทยยต เอเตนาต = ทาน วตถนน ๆ มขาวนา เปนตน อนบคคลทงหลายยอมใหดวยธรรมชาตนเปนเหต เพราะเหตนน ธรรมชาตนน จงชอวาทาน ธรรมชาตเปนเหตใหซงวตถนนแหงบคคลผใหบรจาค เจตนามไทยธรรมทานวตถเปนสหาย ชอวาทาน๑๙

๑๗ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๓๒/๕๐. ๑๘ อง.ปญจก. (บาล) ๒๒/๔๔/๔๕., อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๔๔/๗๒. ๑๙ อง.ปญจก. (บาล) ๒๒/๔๔/๔๕., อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๔๔/๗๒.

๒๒

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ไดแสดงในหนงสอ พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท ไววา ทาน หมายถง การใหปน คอ เออเฟอเผอแผเสยสละ แบงปนชวยเหลอสงเคราะหดวยปจจย ๔ ทนหรอทรพยสงของ ตลอดจนใหความร ความเขาใจ และศลปวทยาตาง ๆ ทเปนของตนเองแกผอนทควรแบงปน เชน ถวายสงของแกพระภกษ สามเณร บดา มารดา หรอบคคลอน การใหทเปนสวนรวม เชน สรางวด โรงพยาบาล ถนน ศาลา สระนา และสวนสาธารณะ เปนตน การใหครบองค ๓ ยอมมอานสงสมาก คอ กอนใหมจตใจยนด ขณะใหกเลอมใส และหลงจากใหกใจเบกบาน ซงเปนการใหดวยจตคดอนเคราะหซงกนและกนโดยไมหวงผลตอบแทน การใหเพอบชาคณความด เชน ใหอาหารเสอผา และการทาดตอผมพระคณ เสยภาษใหรฐ รวมทงทาบญตกบาตร เปนตน ซงการใหนพระสมมาสมพทธเจาตรสไววา “ทท ปโย โหต ภชนต น พห” แปลวา ผใหยอมเปนทรก คนหมมากยอมคบหา๒๐

ซงถอวาเปนมนตมหาเสนหทจะยดเหนยวจตใจของผอนไดเปนอยางดและตลอดไป อรศร เกตศรพงษ ไดกลาวในวารสาร “สงคหวตถ ๔ : วฒนธรรมองคกรทเออตอการจดการความร” ไววา สงคหวตถ ๔ คอ สงทเปนเครองสงเคราะหและยดเหนยวนาใจซงกนและกนโดยเฉพาะคาวา ทาน กคอ การแบงปนวตถสงของรวมถงอปกรณในการทางานหรอเอกสารทใชในการทางาน เชน หากเพอนรวมงานขาดเหลออปกรณสงของ กนามาแบงปนกนใช การเรมตนดวยการแบงปนวตถสงของภายนอก จะชวยสรางนสยใหบคลากรในหนวยงานมความเออเฟอเผอแผตอกน มการใหและรบ (Give and Take) เพราะนอกเหนอจากการแบงปนเรองของความร ประสบการณ อนเปนความรทฝงอยในตวคน (Tacit Knowledge) แลว การแบงปนเอกสารตางๆ ทใชในการทางานกเปนสวนหนงทจะชวยใหวงจรของความรมการขบเคลอน โดยเปนการแบงปนความรทเปนความรทชดแจง (Explicit Knowledge) ดวย๒๑

๒.๒.๑ ประเภทของทาน ทานสามารถแยกออกได ๒ ประเภท คอ ๑) อามสทาน ใหสงของแกเพอนหรอผอนทดอยกวารวมทงการใหรางวลตาง ๆ ในวนและเวลาอนสมควร การใหวตถสงของตางๆ สรปรวมเปนปจจย ๔ เปนกศลเจตนาทเกดขนดวยความรก๒๒ อามสทาน คอการใหวตถสงของ การใหในลกษณะนใครกปฏบตได เปนการทาไดงาย ในสงคม

๒๐ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๔๓), หนา ๑๐๘. ๒๑ อรศร เกตศรพงษ, “สงคหวตถ ๔ : วฒนธรรมองคกรทเออตอการจดการความร”, วารสาร Productivity World เพอการเพมผลผลต ปท ๑๒ ฉบบท ๖๘ (พฤษภาคม -มถนายน ๒๕๕๐) : ๔๓. ๒๒ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๑๔๒/๑๑๙.

๒๓

ชาวพทธ มใหขาว นา ยารกษาโรค เปนตน และทรพยสนเงนทองภายนอก ทงทเปนของทรกมาก เชน อวยวะเลอดเนอ แขน ขา ดวงตา และวตถทหวงแหนทสด คอ การสละชวต อามสทาน หรอ ทานวตถ ม ๑๐ อยาง ตามททานกลาวไว๒๓

ดงน ๑. อนน ไดแก ของเคยวและของกนทกอยาง เชน ขาว ๒. ปาน ไดแก นาดม ของลมรสทกอยาง เชน นามะมวง

๓. วตถ ไดแก เครองปกปด คอผานง ผาหม ผาเชดตว ๔. ยาน ไดแก สงทชวยใหไดสาเรจ เชนรถ คานหาม รม รองเทา ๕. มาลา ไดแก ดอกไมทงปวง ตางโดยเปนดอกไมทรอยแลว และยงมไดรอย เชน ระเบยบดอกมะล เปนตน หรอตนไมดอก ตนไมใบ ๖. คนธ ไดแก ของหอมทกอยางและเครองอปกรณของหอมทบดแลวและทมไดบด และของลบไลทกอยางมจนทน เปนตน ๗. วเลปน ไดแก เครองทาการยอมผว เครองตกแตงเชนธงทว เครองยอม เครองทา ๘. เสยยา ไดแก สงทพงใหนอน มเตยงและตง เปนตน และผาปาวาร (ผาหมใหญ เสอคลม) และผาโกเชาว (ผาทาดวยขนแพะ) เปนตน เชน เสอ หมอน มง ผาหม ๙. อาวสถ ไดแก ทอาศยสาหรบบาบดอนตรายมลมและแดด หรอทพกมเรอนชนเดยว เชน ทพก เครองรบรอง ศาลา มานง เปนตน ๑๐. ปรเปยย ไดแก เครองอปกรณแหงประทปมไสและนามนเปนตน เชน ประทป (วตถสาหรบสองแสง) เทยน ธป เครองแสงสวาง วตถทาน ๑๐ ประการน พจารณาตามเกณฑในเบองตนวา มอะไรบางเปนสงทควรให การใหวตถทานทง ๑๐ ประการน ไมไดเฉพาะเจาะจงแกบรรพชตเทานน ฆราวาสและสตวเดรจฉานกใหไดเชนกน จะเหนวา อามสทาน มความสาคญตอการดารงชวตในสงคม แตไมควรละเลยธรรมทาน เมอจะบาเพญทานควรพงทาใหครบทงอามสทานและธรรมทาน สมตามคากลาวของพระพทธองควา”อามสทาน ชวยคาจนชวตใหเขามทพงอาศยแตธรรมทานชวยใหเขารจกพงตนเองไดตอไป เมอใหอามสทาน พงใหธรรมทานดวย๒๔

๒) ธรรมทานหรอวทยาทาน หมายถง การใหธรรม การใหความรและแนะนาสงสอนใหรดรชวหรอการแนะนาใหรศลปวทยาในการประกอบสมมาชพ ธรรมทานหรอวทยาทาน ไดแก การใหธรรมเปนทาน คอ แนะนาสงสอนใหผอนตงอยในธรรมหรอกลาวธรรม ใหความร ความถกตองดงาม คาสอนมงเนนใหนาไปปฏบตในทางทถกตอง

๒๓ อราม อนพม, มงคลชวต ๓๘ ประการ, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพ เพชรกะรต, ๒๕๓๗), หนา

๑๐๒. ๒๔ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๑๕๗/๑๒๔.

๒๔

โดยเฉพาะในทางพระพทธศาสนา การไดสมผสทางประสาทห ตา จมก กาย ใจ กอใหเกดธรรมารมณ การไดรบสมผสจากผอนและผอนไดรบสมผสจากเรา ทาใหเกดสภาวะทางอารมณ เชน ไดยนเสยงทไมเพราะห เหนรปไมงาม ดมกลนไมด กายรอนหนาว มความโกรธทเกดจากการกระทาของผอน เมอเกดขนตองรจกใหอภยเหลานกเรยก “ธรรมทาน”

การใหความร การสอนบอกกลาวธรรมคาสอนของพระพทธเจาหรอบอกวชาความรทไมเปนโทษ เพอใหผรบดาเนนชวตไดอยางผาสก พระพทธองคตรสวา “การใหธรรมเปนทาน ชนะการใหทงปวง” ตลอดถงการแนะนาในสวนจตใจ เชน การใหความร ความเขาใจทถกตอง การใหอภยซงกนและกน การประชาสมพนธในสงทดทงาม ทงในสวนทเปนโลกยธรรมและโลกตตรธรรมรวมถงพระธรรมคาสอนทพระผมพระภาคเจาทรงประสพแลวอนเปนเหตนาประโยชนสขมาใหทงในโลกนและโลกหนาตลอดทงคาสอนทเปนหนทางความดบทกขกจดเปนธรรมทานดวย ธรรมทานเปนยอดแหงทานทงปวง คอเลศ ประเสรฐสด กวาอามสทานทงปวงสมตามทพระพทธเจาไดตรสวา “ภกษทงหลาย ทาน ๒ อยางน ทาน ๒ อยาง อะไรบาง คอ ๑) อามสทาน (การใหสงของ) ๒) ธมมทาน (การใหธรรม) บรรดาทาน ๒ อยางน ธรรมทานเปนเลศ” และการใหธรรมเปนทาน ชนะการใหทงปวง ดงทพระผมพระภาคเจาตรสพระคาถาแกทาวสกกะจอมเทพและเหลาเทวดาวา “การใหธรรม ชนะการใหทงปวงรสแหงธรรมชนะรสทงปวง ความยนดในธรรม ชนะความยนดทงปวง ความสนตณหา ชนะทกขทงปวง” ๒๕

เจตนาทเปนเหตใหเกดการใหทานนน แบงตามกาลเวลาได ๓ กาล๒๖ คอ ปพเจตนา

เจตนาทเกดขนกอน คอเมอนกจะให กแสวงหาตระเตรยมสงทจะใหนนใหพรอม มญจเจตนา เจตนาทเกดขนในขณะกาลงใหของเหลานน อปรเจตนา เจตนาทเกดขนหลงจากไดใหเรยบรอยแลว แลวเกดความปตยนดในการใหของตน บคคลใดททาบญหรอใหทานดวยจตใจทโสมนสยนด ทงประกอบดวยปญญา เชอกรรมและผลของกรรมครบทง ๓ กาลแลว บญของผนนยอมมผลมาก เจตนาทง ๓ กาลน เมอเกดขนมาแลวกตองดบไปเชนเดยวกบสงขารธรรมอนๆ และเมอดบไปแลวสามารถจะสงผลนาเกดในสคตภมเปนมนษยและเทวดาได ใน พระไตรปฎก ขททกนกาย อปทาน แสดงความบพกรรม คอกรรมในชาตกอนๆ ของผทสาเรจเปน พระอรหนตทเกยวกบทานไวมากมาย ตวอยางเชน พระอรหนตรปหนงในอดตชาตไดถวายผลมะกอกผลหนงแกพระพทธเจาทประทบอยในปาใหญ รปหนงเคยถวายดอกบนนาค รปหนงเคยถวายขนม รปหนงเคยถวายรองเทา เปนตน นบแตนนมาทานเหลานนไมเคยเกดในทคตภมเลย เกดอยแตในสคตภม เปนมนษยและเทวดาเทานน ตราบจนในชาตสดทายไดสาเรจ เปนพระอรหนต

๒๕ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๑๔๒/๑๒๐. ๒๖ ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๓๕๔/๑๔๔.

๒๕

วตถทาน คอสงของทใหนนกมหลายอยาง ทจาเปนตอการดารงชพ ไดแก ปจจย ๔ คอ จวร ซงรวมทงเครองนงหมดวย บณฑบาต ซงรวมทงอาหารเครองบรโภคทกอยาง เสนาสนะ ทอยอาศย คลานเภสช คอยารกษาโรค

๒.๒.๒ ลกษณะของทาน ทาน คอ การใหมลกษณะและรายละเอยดตาง ๆ ดงตอไปน ทานทพระพทธเจาตรสเรยกวา ทานของอสตบรษและทานของสตบรษ ตามทแสดงไวใน อสปปรสสตร และ สปปรสสตร องคตตรนกาย ปญจกนบาต ดงตอไปน ทานของอสตบรษ คอทานของคนไมด มอย ๕ อยาง คอ ใหโดยไมเคารพ ๑ ใหโดยไมยาเกรง ๑ ไมใหดวยมอของตนเอง ๑ ใหโดยทงขวาง ๑ ไมเหนผลในอนาคตแลวให ๑ สวน ทานของสตบรษ ยอมใหทานโดยเคารพ ๑ ใหโดยยาเกรง ๑ ใหดวยมอของตนเอง ๑ ใหโดยไมทงขวาง ๑ เหนผลในอนาคตจงให ๑ อกนยหนง แสดงวา ทานของสตบรษ ม ๕ อยาง คอใหทานโดยศรทธา ๑ ใหทานโดยเคารพ ๑ ใหทานตามกาลอนควร ๑ เปนผมจตคดอนเคราะหใหทาน ๑ ใหทานโดยไมกระทบตนและผอน ๑ ถาตรงขามกบ ๕ ขอนกชอวาเปนทานของอสตบรษทานของสตบรษ๒๗ นยท ๑ ๑) ใหทานโดยเคารพ คอใหโดยความเตมใจ ไมไดใหดวยความเกรงกลวหรอจาใจให เวลาใหกใหดวยกรยาทนอบนอมยมแยมแจมใส ๒) ใหทานโดยยาเกรง คอเคารพในทานของตนและเคารพในผรบ การเลอกใหแตของด ของมประโยชน ของสะอาดมรสด เปนตน ชอวาเคารพทานของตน อกประการหนงผทใหของทพอใจ ยอมไดของทพอใจ ผทใหของทเลศ ยอมไดของทเลศ ผทใหของทด ยอมไดของด ผทใหของทประเสรฐยอมเขาถงสถานทประเสรฐ นรชนใดใหของทเลศ ใหของทด ใหของทประเสรฐ นรชนนนจะบงเกดในทใดๆ ยอมมอายยน มยศ นเปนพระดารสของพระพทธเจา การเลอกผรบทสมควรแกของ และเลอกผรบทเปนผมศล มคณธรรม ชอวา เคารพในผรบ ขอนมไดหมายความวาถาผรบเปนสตวดรจฉาน หรอเปนผไมมศลแลว ไมตองให ควรใหทงสน แตของทด ของทประณต ของทสะอาด มรสเลศ ยอมสมควรแกผรบทเลศ คอผทประพฤตปฏบตธรรม ผมศลยงกวาผอน ยงใหแกผมศลจานวนมากเปนประโยชนสขแกผมศลจานวนมาก ทเรยกวา สงฆทาน ยงมผลมากจนประมาณไมไดวาเทานนเทานชาต ๓) ใหดวยมอของตน ขอนหมายความวา เวลานเราเปนมนษย มมอ มเทา มอวยวะครบบรบรณ เราจงควรทาทานนนดวยมอตนเอง ไมควรใชผอนทาแทนอยเสมอๆ ถาจะใชกควรใชเปนบางครงบางคราวในเวลาจาเปน นอกจากนนแลว ควรทาทานดวยมอของตนเอง เพราะนอกจากจะ

๒๗ อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๑๔๘/๒๔๔-๒๔๕.

๒๖

ทาใหเกดเจตนาทเปนบญในขณะทกาลงใหแลว ในวฏฏะอนยาวนานน เราไมอาจทราบไดวาเราจะเกดเปนคนมอขาดเทาขาดเมอใด ถาเราเกดเปนคนมอขาดแลว แมของมอยและเราอยากใหทานดวยมอของเราเอง เราจะใหไดอยางไร นอกจากจะอาศยผอนทาแทนเทานน ๔) ใหโดยไมทงขวาง ขอนหมายถงไมทงขวางการให คอใหอยโดยสมาเสมอ ใหอยเปนประจา ๕) เหนผลในอนาคตจงให หมายความวา ใหเพราะเชอวา ทานมจรง ผลของทานมจรง ทานทาใหเกดในสวรรคไดจรง แมเกดเปนมนษยกเปนผมงคงบรบรณดวยทรพยสน หรอเชอวาทานเปนการขดเกลาความตระหน เปนบนไดกาวไปสสวรรคและมรรคผล นพพานได สตบรษทานเชออยางนจงใหทาน ถาเปนทานของอสตบรษ๒๘ กมนยตรงขามกบทกลาวนทานของสตบรษนยท ๒ ๑) ใหทานโดยศรทธา ผทเปนสตบรษ คอคนดทงหลายนนยอมใหทานเพราะเชอกรรม และผลของกรรมวามจรงจงให ครนใหแลวยอมเปนผมงคงมทรพยมาก มโภคะมาก และเปนผมรปงาม นาดนาเลอมใส มผวพรรณงดงามในทๆ ทานนนเผลดผล ๒) ใหทานโดยเคารพ คอ ใหดวยกรยาทเคารพ นอบนอม ครนใหแลวยอมเปนผมงคง มทรพยมาก มโภคะมาก และเปนผมบตร ภรรยา ทาส และคนใชหรอคนงาน เปนผเคารพเชอฟง สนใจสดบรบฟงคาสง ตงใจใครรในทๆ ทานนนเผลดผล ๓) ใหทานตามกาลอนควร ครนใหแลว ยอมเปนผมงคง มทรพยมาก มโภคะมาก และยอมเปนผมความตองการทเกดขนตามกาลบรบรณ ในทๆ ทานนนเผลดผล คอ เปนผมทรพยมาตงแตวยเดก สามารถจะนาทรพยสนนนไปใชใหเกดประโยชนไดในขณะทยงมกาลงวงชาแขงแรง สตปญญาเฉยบแหลม ไมใชไดทรพยมาเมอหมดกาลงกายและกาลงปญญาจะนาทรพยสนนนไปใชใหเกดประโยชนแลว๒๙ กาลทาน หรอทานทใหในกาลอนควรน พระผมพระภาคเจา ทรงแสดงไวใน กาลทานสตร องคตตรนกาย ปญจกนบาต วามอย ๕ อยาง คอ ๑. อาคนตกะทาน คอ ทานทใหแกผมาสถนของตน หมายความวาผนนเปนผมาใหม ยงไมรจกสถานทและบคคลในถนนน เรากชวยสงเคราะหใหทพกหรอขาวของตางๆ เพอใหเขาไดรบความสะดวกสบาย แมพระภกษทจรมาจากทอน ทานยงไมรจกทางทจะไปบณฑบาต เปนตน ภกษทอยกอนหรออบาสก อบาสกา กชวยอนเคราะหทาน ดวยการถวายอาหารบณฑบาต และของใชทจาเปนแกสมณะ ทาใหทานไดรบความสะดวกสบายไมเดอดรอน อยางนจดเปน อาคนตกะทาน และเปนกาลทาน

๒๘ อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๑๔๗/๒๔๔. ๒๙ อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๑๔๗/๒๔๓-๒๔๔.

๒๗

๒. คมกะทาน คอทานทใหแกผเตรยมตวจะไป หมายความวา ใหแกบคคลทเตรยมตวจะไปยงถนอน สตบรษยอมสงเคราะหคนทจะเดนทางไปนน ดวยคาพาหนะ หรอดวยยานพาหนะ ตลอดจนเครองอปโภคบรโภคทสมควร ๓. ทพภกขทาน คอ ทานทใหในสมยขาวยากหมากแพง ผคนอดอยาก ไดรบความเดอดรอน แมในสมยทนาทวม ไฟไหม ผคนเดอดรอนไรทอย การใหทพกอาศย และขาวของ เครองใชขาวปลาอาหารในเวลานน กจดเปนกาลทาน ๔. นวสสสะทาน การใหขาวใหมแกผมศล ๕. นวผละทาน การใหผลไมใหมแกผมศล ๓๐ ขอ ๔ และขอ ๕ จดเปนกาลทาน เพราะขาวใหมกดผลไมทออกใหมตามฤดกาลกด มใชวาจะมอยเสมอตลอดป มเปนครงเปนคราวตามฤดกาลเทานน สตบรษยอมนาขาวใหมและผลไมทเพงออกใหม ถวายแกพระภกษสงฆผทรงศล แลวจงบรโภคเองตอภายหลง ทานทเคยมชวตอยในชนบทคงจะเคยพบเหนวา เวลาทขาวออกรวงเปนนานม ชาวนากจะเกบเอารวงขาวออนมาทาเปนขาวยาคถวายพระ ขาวแกอกนดกเอามาทาเปนขาวเมา ขาวสกแลวกเอามาสเปนขาวสารหง ถวายพระภกษผทรงศลกอน แมชาวสวนเมอผลไมแกจดเขากจะเกบเอามาถวายพระเสยกอน แลวจงนาออกขายหรอบรโภคเอง คนทมใชชาวนาชาวสวนบางคน เมอเหนขาวใหมหรอผลไมออกใหมวางขายตามตลาด กซอมาแบงถวายพระเสยกอนแลวจงบรโภค นบวาทานเหลาน ไดทาบญของทานถกกาลเทศะเปนอยางยง ตรงตอคาสอนของพระบรมศาสดา ในขอกาลทาน บางแหงทานรวมเอาการใหขาวใหม และการใหผลไมใหมไวเปนขอเดยวกน แลวเพม คลานทาน คอ การใหทานแกคนเจบไขไรทพง ดวยยา และอาหารเปนตน ซงคลานทาน นกสมควรจะเปนกาลทานได เชนกน เพราะเหตทกาลทาน เปนทานทใหในเวลาจากดทาไมไดโดยสมาเสมอ พระผมพระภาคเจา จงตรสวาเปนทานทมผลมาก ยงใหในผมศลผประพฤตตรงยงมผลมาก แมบคคลผอนโมทนาตอทานของผนน หรอชวยเหลอใหทานของผนนสาเรจผล กไดรบผล ทงบญของผใหกไมบกพรอง เพราะฉะนนบคคลจงควรยนดในการใหทาน ทานทบคคลใหแลวยอมมผลมาก ทงยงตดตามไปเปนทพงแกเขาในโลกหนาดวย ๔) มจตคดอนเคราะหจงให หมายความวา สตบรษนนเมอเหนผใดไดรบความลาบาก ขาดแคลนสงใด กมจตคดชวยเหลอคนเหลานนดวยความเตมใจ โดยไมหวงผลตอบแทนโดยไมคดวาเมอเราชวยเหลอเขาแลว เขาจะตองตอบแทนคณของเรา แตชวยเหลอเพราะตองการใหคนเหลานนไดรบความสขสบาย ครนใหแลวยอมเปนผมงคง มโภคะมาก และเปนผมจตนอมไปเพอบรโภคกามคณ ๕ ทสงๆทประณต ทเปนของดยงๆ ขนไปในทททานนนเผลดผล

๓๐ อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๑๔๗/๒๔๔.

๒๘

๕) ใหทานโดยไมกระทบตนและผอน หมายความวาไมกระทบคณงามความดของตน และไมกระทบคณงามความดของผอน บางคนเคยทาทานดวยทรพยสนและเงนทองครงละมากๆ แตบางคนกทาเพยงครงละเลกๆ นอยๆ ตามฐานะของตน คนททามากบางคนทาแลวกชอบขมคนอน ชอบกลาววาจาดถกผอนททานอยกวา เปนการยกตนขมทานอยางนชอวาทาใหคณงามความดของตนลดนอยลง พระพทธองคตรสวา การสาดนาลางภาชนะลงไปในบอนาครา ดวยเจตนาทจะใหสตวทอาศยอยในทเหลานนไดรบความสข กยงมอานสงสไมนอย จะปวยกลาวไปไยกบการใหทานในผมศล หรอในบคคลหมมากทประพฤตปฏบตตรง ทงโดยเจาะจงและไมเจาะจง ใน ทกขณาวภงคสตร มชฌมนกาย อปรปณณาสก พระผมพระภาคเจา ทรงจาแนกอานสงสของทานทใหโดยเจาะจงและไมเจาะจงไวตามลาดบขน ถง ๒๑ ประเภท๓๑

คอ ๑. ใหทานแกดรจฉาน มอานสงสรอยชาต คอ ใหอาย วรรณะ สขะ พละ และปฏภาณ ถง ๑๐๐ ชาต ๒. ใหทานแกปถชนทศล มอานสงสพนชาต ๓. ใหทานแกปถชนผมศล มอานสงสแสนชาต ๔. ใหทานแกปถชนผปราศจากความยนดในกาม นอกพทธศาสนา อยางพวกนกบวชหรอฤาษทไดฌานเปนตน แมไมไดนบถอพระพทธศาสนา กยงมอานสงสถงแสนโกฏชาต สประเภทนเปนปาฏปคคลกทาน เปนทานทใหโดยเจาะจง คอใหแกบคคลใดบคคลหนงโดยเฉพาะ และมผลจากด ยงมปาฏปคคลกทานทมผลไมจากด คอใหผลนบประมาณชาตไมได มากนอยตามลาดบขนอก ๑๐ ประเภท ดงตอไปน ๑. ใหทานแกบคคลผปฏบต เพอทาใหแจงซง โสดาปตตผล ๒. ใหทานแกพระโสดาบนบคคล คอผทบรรลโสดาปตตผลแลว ๓. ใหทานแกบคคลผปฏบต เพอทาใหแจงซงสกทาคามผล ๔. ใหทานแกพระสกทาคามบคคล ๕. ใหทานแกบคคลผปฏบต เพอทาใหแจงซงอนาคามผล ๖. ใหทานแกพระอนาคามบคคล ๗. ใหทานแกบคคลผปฏบต เพอทาใหแจงซงอรหตตผล ๘. ใหทานแกพระอรหนต ๙. ใหทานแกพระปจเจกพทธเจา

๑๐. ใหทานแกพระอรหนตสมมาสมพทธเจา๓๒

๓๑ อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๓๖/๕๗. ๓๒ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๗๙-๓๘๐/๔๒๗-๔๓๐.

๒๙

รวมเปนปาฏปคคลกทาน คอทานทใหโดยเจาะจง ๑๔ ประเภท ใน ๑๔ ประเภทน ประเภทท ๑ มผลนอยทสด ประเภทท ๑๔ มผลมากทสด และทานทใหโดยไมเจาะจงผใดผหนงทเรยกวา สงฆทาน ม ๗ อยาง๓๓

๑. ใหทานในสงฆ ๒ ฝาย (คอภกษสงฆและภกษณสงฆ) มพระพทธเจาเปนประมข ๒. ใหทานในสงฆ ๒ ฝาย ในเมอพระตถาคตปรนพพานไปแลว ๓. ใหทานในภกษสงฆ ๔. ใหทานในภกษณสงฆ ๕. ใหทานในบคคลทขอมาจากสงฆ ๒ ฝาย ดวยคาวาขอไดโปรดจดภกษและภกษณจานวนเทานขนเปนสงฆแกขาพเจา ๖. ใหทานในบคคลทขอมาจากภกษสงฆ ดวยคาวาขอไดโปรดจดภกษจานวนเทานขนเปนสงฆแกขาพเจา ๗. ใหทานในบคคลทขอมาจากภกษณสงฆ ดวยคาวาขอไดโปรดจดภกษณสงฆจานวนเทานขนเปนสงฆแกขาพเจา สงฆทานทง ๗ อยางน ปจจบนเราทาไดเพยง ๒ อยาง คอใหทานในภกษสงฆ และใหทานในบคคลทขอมาจากภกษสงฆเทานนเพราะพระตถาคตเสดจปรนพพานแลว ภกษณสงฆกสญวงศแลว ขนชอวาสงฆทานยอมมผลมาก มากจนประมาณไมไดวาเทานนเทานชาต แมในอนาคตกาล จกมแต โคตรภภกษ มผากาสาวะพนทคอ หรอผกขอมอ เปนคนทศล มธรรมลามก พระพทธองค กยงตรสวา คนทงหลายจกถวายทานเฉพาะสงฆไดในเหลาภกษทศลนน ทกษณาทถงแลวในสงฆ แมในเวลานนกมผลนบประมาณไมได ปาฏปคคลกทานจะมผลมากกวาสงฆทาน คอทกษณาทถงแลวในสงฆแมโคตรภสงฆ หาเปนไปไดไม แตวาสงฆทาน จะเปนสงฆทานไดกตอเมอผถวายมความเคารพยาเกรงตอสงฆเทานน วางใจในสงฆเสมอเหมอนกนหมด ไมยนดเมอไดพระหรอสามเณรทชอบใจ หรอไมยนรายเมอไดพระหรอสามเณรทไมชอบใจ หรอตองการผแทนของสงฆทเปนพระเถระ แตไดพระนวกะหรอสามเณรกเสยใจ หรอไดพระเถระผใหญกดใจอยางน ทานของผนนกไมเปนสงฆทานเพราะขาดความเคารพในสงฆ หรอผแทนทสงฆสงไปในนามของสงฆ ดวยเหตนการถวายสงฆทานทถกตองจงทาไดไมงายนก ในทางพระวนย ภกษ ๔ รปขนไป จงเรยกวา สงฆแตการถวายไทยธรรมแกภกษแมรปเดยวทสงฆจดใหเปนองคแทนของสงฆ กจดเปนสงฆทานเหมอนกน พระผมพระภาคเจาตรสถงความบรสทธแหงทกษณา คอทานไว ๔ อยาง คอ

๓๓ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๘๐/๔๒๙-๔๓๐.

๓๐

๑. ทกษณาบางอยางบรสทธฝายทายกคอผให แตไมบรสทธฝายปฏคคาหกคอผรบ กลาวคอผใหเปนผมศลงาม มธรรมงาม ไดของมาโดยชอบธรรม เปนผเชอกรรมและผลของกรรม แตผรบเปนผทศล มธรรมลามก ๒. ทกษณาบางอยางบรสทธฝายปฏคคาหก แตไมบรสทธฝายทายก กลาวคอผรบ เปนผมศลงาม มธรรมงาม แตผใหเปนผทศล มธรรมลามก ไดของมาโดยไมชอบธรรม เปนผไมเชอกรรมและผลของกรรม ๓. ทกษณาบางอยาง ไมบรสทธทงฝายทายกและปฏคคาหก คอทงผใหและผรบ เปนผทศล มธรรมลามก ๔. ทกษณาบางอยางบรสทธทงฝายทายกและปฏคคาหก คอทงผใหและผรบเปนผมศลงาม มธรรมงามทานทบรสทธทงสองฝายอยางนยอมมผลไพบลย๓๔ อนง พระบรมศาสดาตรสวา ถาทายกคอผใหเปนผมศลงาม มธรรมงาม ไดของมาโดยชอบธรรม มศรทธาเชอกรรมและผลของกรรม และปฏคคาหกคอผรบ เปนผมศลงามมธรรมงาม ปราศจากราคะแลวทานของผนนเลศกวาอามสทานทงหลาย อนงใน ทานานสงสสตร องคตตรนกาย ปญจกนบาต พระพทธองคทรงแสดงอานสงสของทานไว ๕ อยาง คอ ๑. ผใหทาน ยอมเปนทรกทชอบใจของชนหมมาก ๒. สปบรษ ผสงบ มพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา และสาวกของพระพทธเจา ยอมคบหาผใหทาน ๓. กตตศพทอนงามของผใหทาน ยอมขจรขจายไปทว ๔. ผใหทาน ยอมไมเหนหางจากธรรมของคฤหสถ คอมศล ๕ ไมขาด ๕. ผใหทาน เมอตายไปแลว ยอมเขาถงสคตโลกสวรรค๓๕ พระพทธองคทรงสรปเปนคาถาวา ผใหทานยอมเปนทรกของชนเปนอนมาก ชอวาดาเนนตามธรรมของสปบรษ (คอ มหาบรษ หรอพระโพธสตว) สปบรษผสงบ ผสารวมอนทรย ประพฤตพรหมจรรย ยอมคบหาผใหทานทกเมอ สปบรษเหลานน ยอมแสดงธรรมเปนทบรรเทาทกขแกเขา เขาไดทราบชดแลว ยอมเปนผหาอาสวะมได ปรนพพานในโลกน ทานเปนสงควรอยางยงทจะสะสมบญ ใหงอกงามเพมพนขนในจตใจ เพราะวาเมอไรทจตใจเตมเปยมไปดวยบญ เมอนนกเลสจะไมมหลงเหลออยในจตใจเลย

๓๔ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๘๑/๔๓๐. ๓๕ อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๓๕/๕๖.

๓๑

ทานใน ทานสตร องคตตรนกาย สตตกนบาต๓๖ พระผมพระภาคเจาตรสถงเหตปจจยท

ทาใหทานทใหแลว มผลมาก แตไมมอานสงสมาก และเหตปจจยททาใหทานทใหแลวมผลมาก และมอานสงสมาก ไวดงตอไปน ๑. บคคลบางคน ใหทานดวยความหวงวา เมอตายไปแลว จกไดเสวยผลของทานน เมอตายไป ไดเกดในเทวโลกชนจาตมหาราชกา สนกรรม สนฤทธ สนยศ หมดความเปนใหญใน เทวโลกแลว กกลบมาสความเปนอยางน คอกลบมาเกดในโลกนอก ทานอยางนมผลมาก แตไมมอานสงสมาก ๒. บคคลบางคนไมไดใหทาน เพราะหวงผลของทาน แตใหทานเพราะรวาทานเปนของด เปนบญ เปนกศล จงใหเมอตายไป ไดเกดในเทวโลกชนดาวดงส สนกรรม สนฤทธ สนยศ หมดความเปนใหญในเทวโลกแลว กกลบมาสความเปนอยางน คอกลบมาเกดในโลกนอก ทานอยางนมผลมากแตไมมอานสงสมาก ๓. บคคลบางคนไมไดใหทาน เพราะหวงผลของทาน ไมไดใหทานเพราะรวาทานเปนของด แตใหทานเพราะละอายใจท พอ แม ป ยา ตา ยาย บรรพบรษเคยทามา ถาไมทากไมสมควร ครนตายลงไดเกดในเทวโลกชนยามา สนกรรม สนฤทธ สนยศ หมดความเปนใหญในเทวโลกแลว กกลบมาสความเปนอยางน คอกลบมาเกดในโลกนอก ทานอยางนมผลมาก แตไมมอานสงสมาก ๔. บคคลบางคน ไมไดใหทานเพราะหวงผลของทาน ไมไดใหทานเพราะรวาทานเปนของด ไมไดใหทานตามบรรพบรษ แตใหทานเพราะเหนสมณพราหมณเหลานนหงหากนไมได เราหงหากนได ถาไมใหกไมสมควร ครนตายลงไดเกดในเทวโลกชนดสต สนกรรม สนฤทธ สนยศ หมดความเปนใหญในเทวโลกแลว กกลบมาสความเปนอยางน คอกลบมาเกดในโลกนอก ทานอยางนมผลมาก แตไมมอานสงสมาก ๕. บคคลบางคน ไมไดใหทานเพราะหวงผลของทาน ไมไดใหทานเพราะรวาทานเปนของด ไมไดใหทานตามบรรพบรษ ไมไดใหทานเพราะเหนวา สมณพราหมณหงหากนไมได แตใหทานเพราะตองการจาแนกแจกทานเหมอนกบฤาษทงหลายในปางกอนไดกระทามหาทานมาแลว เขาตายไปไดเกดในเทวโลกชนนมมานรด สนกรรม สนฤทธ สนยศ หมดความเปนใหญแลว กกลบมาสความเปนอยางน คอกลบมาเกดในโลกนอก ทานอยางนมผลมาก แตไมมอานสงสมาก ๖. บคคลบางคน ไมไดใหทานเพราะหวงผลของทาน ไมไดใหทานเพราะวาทานเปนของด ไมไดใหทานตามบรรพบรษ ไมไดใหทานเพราะเหนวาสมณพราหมณหงหากนไมได ไมไดใหทานเพราะตองการจาแนกแจกทานเหมอนฤาษทงหลายในปางกอนไดกระทามหาทาน แตใหทานเพราะคดวา เมอใหแลว จตจะเลอมใสโสมนสจงให ครนตายไปยอมเกดในเทวโลกชนปรนมมตวสวตด สนกรรม

๓๖ อง.นวก. (ไทย) ๑๕/๓๓/๒๘๘-๒๘๙.

๓๒

สนฤทธ สนยศ หมดความเปนใหญแลว กกลบมาสความเปนอยางน คอกลบมาเกดในโลกนอก ทานอยางนมผลมาก แตไมมอานสงสมาก ๗. บคคลบางคนในโลกน ไมไดใหทานเพราะเหตทกลาวแลวทง ๖ อยางขางตนนน แตใหทานเปนเครองปรงแตงจต คอใหทานนนเปนเครองขดเกลาจตใจหมดจดจากกเลสดวยอานาจของสมถะและวปสสนา จนไดฌานและบรรลเปนพระอนาคามบคคล ตายแลวไดไปเกดในพรหมโลก เขาสนกรรม สนฤทธ สนยศ หมดความเปนใหญในพรหมโลกแลว เปนผไมตองกลบมาเกดในโลกนอก คอ ปรนพพานในพรหมโลกนนเอง ทานชนดนเปนทานทมผลมาก และมอานสงสมาก กลาวโดยสรป ทานชนดใดกตาม เปนปจจยใหตองเกดอก ทานชนดนนแมมผลมาก ไดเกดทดมความสขอนเปนทพย แตทานนนกไมมอานสงสมาก เพราะไมสามารถจะทาใหหมดจดจากกเลสไดพระพทธองคทรงมพระมหากรณาอนยงใหญแกสตวโลกแมเมอทรงแสดงเรองทาน กทรงแสดงใหพทธบรษทไดรบประโยชนครบทง ๓ ประการ คอ ประโยชนในโลกน ประโยชนในโลกหนา และประโยชนอยางยง คอ มรรค ผล นพพาน ดวยเหตน จงควรทาใจใหเลอมใส บาเพญทานใหเกดประโยชนทง ๓ ประการ จงจะไดชอวา ปฏบตตามคาสงสอนของพระองคอยางแทจรง ในโภชนทานสตร องคตตรนกาย ปญจกนบาต พระผมพระภาคเจาทรงแสดงวา ทายกผใหโภชนะเปนทาน ชอวาใหฐานะ ๕ อยางแกปฏคาหก คอ ผรบ ๕ อยาง คอ ๑. ใหอาย ๒. ใหวรรณะ คอผวพรรณ ๓. ใหความสข คอ สขกาย สขใจ ๔. ใหกาลง คอความแขงแรงของรางกาย ๕. ใหปฏภาณ คอฉลาดใน๓๗ ใน กนททสตร สงยตตนกาย สคาถวรรค พระผมพระภาคเจาตรสวา การใหขาวและนา ชอวา ใหกาลง การใหผา เครองนงหม ชอวา ใหผวพรรณ การใหยานพาหนะ ชอวา ใหความสขทงกายและใจ การใหประทบดวงไฟ ชอวาใหดวงตา การใหทอยอาศย ชอวา ใหทกอยาง คอใหกาลง ใหผวพรรณ ให ความสข และใหดวงตา๓๘

แตการพราสอนธรรม คอการใหธรรมะ ชอวาใหสงทไมตาย เพราะบคคลจะพนจากความตายไมตองเกดอกได กเพราะอาศยการไดสดบตรบฟงธรรม ดวยเหตนพระพทธองคจงตรสวา การใหธรรมะชนะการให (สงอน) ทงปวง แมการจะทาทานใหถกตองกตองอาศยการฟงธรรม ใน วนโรปสตร สงยตตนกาย สคาถวรรค๓๙

พระผมพระภาคเจาตรสตอบเทวดาทมาทลถามวา ชนพวกไหนมบญเจรญในกาลทกเมอ ทงกลางวนและกลางคน ชนพวกไหนตงอยในธรรมสมบรณดวยศล เปนผไปสวรรค ดวยขอความวา

๓๗ อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๓๗/๕๘. ๓๘ ส .ส. (ไทย) ๑๕/๔๒/๕๘. ๓๙ ส .ส. (ไทย) ๑๕/๔๗/๖๑.

๓๓

ชนเหลาใดสรางอาราม ปลกหมไม สรางสะพาน และชนเหลาใดใหโรงนาดมเปนทาน บอนา บานเปนทพกอาศย ชนเหลานนยอมมบญเจรญในกาลทกเมอ ทงกลางวนและกลางคน ชนเหลานน ตงอยในธรรม สมบรณดวยศล เปนผไปสวรรค มความหมายวา ชนเหลาใดทากศลมการสรางอารามเปนตน เหลาน เมอระลกถงการทากศลนนในกาลใด ในกาลนนบญยอมเจรญ คอเพมขน และเมอชนเหลานนตงอยในธรรม คอกศลธรรม ๑๐ มการไมฆาสตว เปนตน ยอมเปนผมศลสมบรณ ละโลกนไปแลวยอมเกดในสวรรค นอกจากนน เจตนาทเปนเครองงดเวนจากปาณาตบาต เปนตน พระพทธองคกตรสวาเปนมหาทาน เปนทานทยงใหญดงทตรสไวในนรยสตร องคตตรนกาย ฉกนบาต๔๐

วา การงดเวนจากปาณาตบาต คอการไมฆาสตวทงดวยตนเองและใชผอน เปนการใหความไมมเวร ไมมภยแกสตวทงหลาย เปนการใหความปลอดภยแกชวตสตว การงดเวนจากอทนนาทาน คอการถอเอาของทเจาของเขามไดใหทงโดยตนเอง และใชผอน เปนการใหความปลอดภยแกทรพยสนของผอน การงดเวนจากกาเมสมจฉาจาร คอการประพฤตผดในบตร ภรรยา สามของผอน ชอวา ใหความบรสทธแกบตร ภรรยา สามของผอน การงดเวนจากมสาวาท คอการกลาวเทจ กลาวไมจรงชอวาใหความจรงแกผอน การงดเวนจากสรา เมรย และของมนเมา เสพตด อนเปนทตงแหงความประมาท ชอวาใหความปลอดภยแกทกสง คอใหความปลอดภยแกชวตสตว แกทรพยสนของผอน แกบตร ภรรยา สามของผอน และใหแตคาพดทเปนจรงแกผอน๔๑ ทงนเพราะผทมนเมาแลวยอมขาดสต เปนผประมาท สามารถจะประพฤตลวงศลไดทกขอ รวมทงประพฤตผดอนๆดวย ดวยเหตนผทอตคตขาดแคลนทรพยสงของทจะนาออกใหเปนทานกไมควรเดอดรอนใจ เพราะเราสามารถจะบาเพญทานทยงใหญเปนมหาทาน เปนทานทไมเจาะจง เปนทานทแผไปยงสตวทงหลายหาประมาณมได ดวยการรกษาศล ๕ ยงถาสามารถจะทาไดทงสองอยางกยงประเสรฐ๔๒ ลกษณะของการใหทานของสตบรษนนพระพทธเจาทรงแสดงไว ๕ ประการดวยกน คอ ทานดวยศรทธา ทานโดยเคารพ ทานตามกาลอนควร ทานดวยจตอนเคราะห ทานไมกระทบตนและผอน๔๓

๔๐ อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/๑๔๕/๒๔๒. ๔๑ ชยวฒน อตพฒน และคณะ, หลกการด ารงชวตในสงคม, (กรงเทพมหานคร: มหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๓๖), หนา ๑๖๒. ๔๒ พระธรรมปฎฏ (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพการศาสนา, ๒๕๔๐), หนา ๒๒-๒๓. ๔๓ อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒ / ๑๔๘ / ๒๔๔.

๓๔

๑. ใหทานดวยศรทธา คอ การใหดวยเชอวาผลของการใหทานนนมประโยชนเกอกลแกคนอน ผใหมใจด เบกบานและอมใจเมอใหทานแลว นอกจากน มความเชอวาผลของการคดด พดด และทาด ยอมมผลตอบสนองแกบคคลผทาตองตดสอยหอยตามผทาไปเหมอนเงาตามตว ๒. ใหทานโดยเคารพ คอ ใหดวยการนอบนอมออนละมนละมอม ใหดวยวาจาไพเราะออนหวาน และใหดวยนาใจออนนอม ๓. ใหทานตามกาล คอ ใหในกาลอนสมควร เชน ถวายผาอาบนาฝนในฤดการเขาพรรษาหรอเวลาออกพรรษาถวายผาจานาพรรษา ตลอดทงถวายภตตาหารเชาเพลเปนตน ๔. ใหดวยจตอนเคราะห คอ ใหเกอหนนโอบออมอารเมตตา และใหอดหนนเออเฟอชวยเหลอดวยกรณา ทานแสดงผลของการใหทานตามกาล และการใหดวยจตอนเคราะหวา จะเปนคนมงคงมทรพยสมบตมาก มเครองใชสอยเหลอเฟอและมความประสงคเตมเปยม ๕. ใหทานไมกระทบกระทงตนและคนอน คอ ใหตามกาลงของตนทมอยและไมตองรบกวนของคนอนมาใหทาน ทานแสดงผลของการใหทานขอนวาจะเปนคนมงคงมทรพยสมบตมาก และมโภคทรพยปราศจากภย๔๔ นอกจากนพระพทธองคทรงแสดงถงสปปรสทานสตร ดงน สตบรษยอมใหของทสะอาด สตบรษยอมใหของทประณต สตบรษยอมใหของตามกาล สตบรษยอมใหของทสมควร และสตบรษยอมเลอกให๔๕ กลาวโดยสรปวา ทาน คอการให หมายถง การเสยสละ การสงเคราะหคนอน การเออเฟอเผอแผ การแบงปนชวยเหลอกนดวยสงของ การใหทานใหเพอขจดกเลส เชน การบรจาคทานแกสมณชพราหมณ ผทรงศล เพอขจดความโลภหรอความตระหน เปนการชาระจตใจใหสะอาด ยกระดบจตใจใหสงขน และการใหเพอสงเคราะหหรอเพอยดเหนยวนาใจคนอน การทาทานโดยใหสงคหวตถน ในแงปฏบต หมายถง การเฉลยหรอแบงใหจากสวนทคนมอย มใชใหมากมายจนไมเหลอ หรอใหจนผรบรารวย สวนทานอกชนดหนง คอ ธรรมทาน การใหธรรมะคาสอน การอบรม การนาปฏบตธรรมสมควรแกธรรม การเจรญภาวนาทางจต การฟงเทศนา การสนทนาธรรม การสาธยายธรรม เปนตน หรอการใหคาปรกษาดวยหลกธรรมแลวทาใหผนน มจตเบกบาน คลายความทกขและแกปญหาตางๆ ทางจตใจได กชอวาธรรมทานทงสน

๔๔ อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒ / ๑๔๘ / ๒๔๔. ๔๕ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๑๐/๑๗๑.

๓๕

๒.๓ สงคหวตถ : ปยวาจา ในคมภรพระไตรปฎก พระพทธเจาตรสแสดงวาจาทบคคลพดแลว จะไมมโทษ และผรทงหลายไมตเตยน โดยมหลกเกณฑในการพด ๔ ประการ คอ พดด (สภาสต) พดเปนธรรม (ธมม) พดคาเปนทรก (ปย) และพดคาสตยจรง (สจจ) ๔๖ เมอพระพทธองคตรสอยางนแลว พระวงคสเถระเขาใจพระภาษตของพระพทธองคแจมแจง จงไดลกขนยนขอโอกาสกลาวชนชมพระดารสของพระพทธองคตอพระพกตรเปนการกลาวสรปขอความในคาวา “วาจา สภาสตา” ทพระพทธองคตรสนนวา “บคคลควรกลาววาจาทไมเบยดเบยนตนและคนอนใหเดอดรอน วาจานน เปนวาจาสภาษตแท” คอเปนปยวาจาหรอคาพดทสภาพออนโยนเปนคาสภาษตโดยสวนเดยว๔๗ ปยวาจา จดวาเปนสภาษตทบคคลควรเปลงออกมาและมความสาคญในการพดสรางสรรคสามคคสภาพไพเราะออนหวาน ประณตละเอยดออน เกลยงเกลา เปนทรก ประกอบดวยสาระประโยชน ไมมโทษ และมเหตผลนาเชอถอ เกดจากเจตนาด ปรารถนาด ประกอบดวยเมตตา วญญชนทงหลายไมตเตยน เปนคาพดทถกจงหวะ ถกกาล ถกเวลา หรอโอกาส เปนคาพดและการกระทาของบณฑต เปนวาจาทพระวงคสเถระสรรเสรญวา “เปนวาจาเกษมทาใหบรรลนพพานทาทสดแหงทกข เปนวาจายอดเยยมกวาวาจาทงหลาย” ๔๘ นอกจากนน ปยวาจายงประกอบดวยองค ๕ ประการ เปนวาจาสภาษต ไมเปนวาจาทพภาษต เปนวาจาไมมโทษ และทานผรไมตเตยน วาจาประกอบดวยองค ๕ ประการ อะไรบาง คอ พดถกกาล พดคาจรง พดคาออนหวาน พดคาประกอบดวยประโยชน และพดดวยเมตตาจต ปยวาจาประกอบดวยองค ๕ ประการน เปนวาจาไมมโทษ และทานผรไมตเตยน๔๙ ดวยเหตน ปยวาจา จงไดแก คาพดทฟงแลวสรางความสขใหแกตนและคนอน ซงเรยกวา “เรยบรอยวาจา” คอ พนจถอยคาไมลาลวง ถกเวลามสาระไมหลอกลวง เปนผลพวงใหคนรกสลกใจ วาเปนมงคล ๕ ประการ คอ เปนทรกของคนทวไป ยอมไดรบฟงแตสงทดงาม มความเจรญกาวหนา มวาจาสทธ ชวตไมตกตา๕๐ ปยวาจา หรอ เปยยวชชะ หมายถง ความเปนผมวาจานารก พดอยางรกกน วาจาเปนทรก วาจาดดดมนาใจหรอวาจาซาบซงใจ คอ กลาววาจาสภาพไพเราะออนหวาน มหางเสยง สมาน

๔๖ ข.ส. (ไทย) ๒๕/๔๕๓/๖๐๒. ๔๗ ข.ส. (ไทย) ๒๕/๔๕๔/๖๐๓. ๔๘ ข.ส. (ไทย) ๒๕/๔๕๗/๖๐๓. ๔๙ อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๑๙๘/๓๓๘. ๕๐ โชต จนตแสวง, ๓๘ มงคล, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓), หนา ๓๕.

๓๖

สามคค ซาบซงใจ ทาใหเกดไมตรรกใครนบถอ๕๑ จะเหนไดวา การใหแตเพยงอยางเดยวนนไมสามารถทจะทาใหเปนทรก เปนทชอบใจของคนทวไปได จงตองรจกปราศรยใหไพเราะนมนวลนาฟง เมอฟงแลวเกดกาลงใจทจะทาความดยง ๆ ขนไป เปรยบเสมอนนาทพยชโลมใจ ประสานใจ ทก ๆ ดวงใหเปนดวงเดยวกน๕๒ อนง ปยวาจา คอ การแบงปนคาพดดๆ คาพดทไพเราะ พดในสงทเปนประโยชนเหมาะกบกาลเทศะ พดใหกาลงใจกน ซงในมมมองของผเขยนเหนวา “ปยวาจา” มความสาคญ มากตอการจดการความรในองคกรเพราะการจะนาเครองมอตางๆ มาใชในกระบวนการจดการ ความร เพอทจะดงความรทฝงอยในตวคน (Tacit Knowledge) ออกมาแลกเปลยนกนนนตองใชลกษณะของการ “พดแลกเปลยนกน” เปนหลก๕๓ กลาวโดยสรป การพดเจรจาวาจาทออนหวาน ไดแก การพดอยางรกกน คอกลาวคาสภาพไพเราะ นาฟง ชแจง แนะนาสงทเปนประโยชน มเหตผลเปนหลกฐาน ชกจงในทางทดงาม หรอแสดงความเหนอกเหนใจ ใหกาลงใจ รจกพดใหเกดความเขาใจด สมานสามคค เกดไมตรทาใหเกดความรกใครนบถอ และชวยเหลอเกอหนนกน ความปรารถนาดตอผอน เปนการพดทเปนคาสตยคาจรง เปนคาพดทใหผฟงเกดความสบายใจเบกบานใจ ซงตรงกบสภาษตไทยวา “ปากเปนเอก เลขเปนโท” ซงแสดงใหเหนวา การพดเปนสงทมความสาคญอยางยงทจะยดเหนยวจตใจผอนไดยนนาน เปนมตรสหายหรอเพอนทด และสนทสนมตอกนตลอดไป หรอคนเหนอยมา หรอผดหวงมา เพยงแตพดไพเราะโดยการใหกาลงใจกยอมเปนคาพดทรดตรงจตใจของผอนไดเปนอยางด เพยงแตผพดตองพดดวยความเหนอกเหนใจจรง ๆ เทานน การพดคาสภาพ ออนหวาน เพอใหเกดความสมานสามคค ปยวาจาทาไดงาย เพราะวาจานนมในตวเรา เพยงเรามสต มเมตตาในใจกสามารถพดออกมาได

๒.๓.๑ ประเภทของปยวาจา ปยวาจาสามารถแยกออกได ๒ ประเภท ดงน ๑) คาพดทพดออกไปแลวคนฟงเกลยดเปนวจทจรต เชน คาหยาบ คาดา คาประชด คากระทบกระเทยบ คาแดกดน คาสบถ เปนตน คาพดเหลานเรยกวา “อปปยวาจา”๕๔ ๒) คาพดทพดออกไปแลวทาใหคนฟงรกเปนวจสจต เชน คาออนหวาน คาชมเชยจากใจจรง คาพดทชวนใหเกดความสมครสมานไมตร๕๕

๕๑ ข.อต. (บาล) ๒๕/๙๘/๔๗๓, ข.อต. (ไทย) ๒๕/๑๐๐/๔๗๗. ๕๒ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓), หนา ๑๖๗. ๕๓ อรศร เกตศรพงษ, “สงคหวตถ ๔ : วฒนธรรมองคกรทเออตอการจดการความร”, หนา ๔๔. ๕๔ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช), ชดคาวด, (กรงเทพมหานคร : เลยงเชยง, ๒๕๔๖),หนา ๘๖๑. ๕๕ เรองเดยวกน, หนา ๘๖๒.

๓๗

วาจาทไพเราะออนหวาน ยอมเปนคณสมบตสาคญในการพดเพอยดเหนยวใจของผฟงใหเกดความนยมรกใครและเชอถอ และแสดงออกถงความคดทสะทอนมาจากจตใจ ทาใหเหนถงคณลกษณะผพด การอบรมขดเกลาจตใจของบคคลนน ดงผมมารยาทจะตองระมดระวงในการใชวาจา แบงเปน การพดทวไป และการพดแบบสนทนา การพดทวไป การพดแบงเปนการพดทางการหรอกงทางการ อาจพดอยในบคคล ๒ บคคล หรอกลมๆ การพดผพดอาจพดคนเดยว โดยมผฟงกลมใหญฟงอย ซงกฎระเบยบตาง ๆในการพดขนอยกบกาลเทศะเทานน และตองรวมกบมารยาทการแตงกาย การใชถอยคา ทาทประกอบการพด นาเสยง เปนตน การพดเปนเสมอนดาบสองคม พดใหดหรอไมดกได การพดดตองอาศยการฝกฝนเปนอยางมาก เพราะไมใชเปนการสนทนากบบคคลอนซงเปนเรองปกต แตการพดนนมผฟงเปนจานวนมากและผฟงมระดบสตปญญาทแตกตางกน ดงนน ผพดควรระมดระวงในการพด ไดแก พดใหชดถอยชดคา ไมพดคาหยาบคาย ไมพดวกไปเวยนมาจนผฟงไมเขาใจ ไมพดนอกเรองทกาหนด ควรคานงถงเวลาทเขากาหนดใหพด ไมพดเกนเวลา ไมควรพดคาทรนแรงเกนไป และควรขอโทษในการลวงเกนซงกนและกน ไมสอดสวนวาจาหรอแยงชงพด ควรเปดโอกาสใหผฟงซกถามปญหาตางๆไดเทาทเวลาอานวยให ไมพดดวยเสยงอนดงเหลอเกน ไมใชเสยงตวาด หรอพดจากระโชกกระชาก ไมใชวาจาอนหกหาญดงดน ไมซอกแซกไตถามธระสวนตวหรอการในบานของเขาทไมไดเกยวของแกตน ควรระมดระวงในการใชถอยคา ไมใชถอยคาพราเพรอ พดสงใดยอมใหเปนทเชอถอได ไมกลาวถงสงควรปดบงทามกลางประชมชน ไมเยาะเยยถากถางผกระทาผดพลาด สวนมารยาทในการสนทนาพงปฏบต ดงตอไปน ควรใชคาพดทสภาพออนนอม ในการพดถงบคคลอนๆ ไมควรหยบยกเอาความบกพรองเสยหายของบคคลนนๆ ขนมา วพากษวจารณ โดยการดถกดแคลน หรอเยาะเยยเสยดสผนน ไมพดไรสาระ หรอพดพลอยจบใจความไมได ไมพดสอดแทรกขณะทมการสนทนาเปนกลมนน ไมพดเสยงดงในสถานทตองการความเงยบสงบ ไมกลาวถงสงโสโครกพงรงเกยจในทามกลางประชมชน ไมพดเปรยบเปรยเคาะแคะสตรกลางประชม ไมกลาวถงสงควรปดบงทามกลางประชมชน ไมขอแยกผหนงมาจากผใด เพอจะพาไปพดจาความลบกน ไมกลาวถงความชวราย อนเปนความลบเฉพาะบคคลในทแจง ไมเกบเอาความลบของผหนงมาเทยวพดแกผอน ไมพดสบปลบกลบกลอกตลบตะแลง ไมรบวาจาคลองๆ โดยมไดเหนวาการจะเปนไดหรอไม หมายถงตองใครครวญใหแนแกใจกอนจงรบคาหรอจงปฏญญา มใชทาแตสกวาทาพดโพลงโดยมไดคานงใหแนชดวาจะทาไดหรอไม เมอตนทาพลาดพลงสงใด แกบคคลผใด ควรออกวาจาขอโทษเสมอ เมอผใดไดแสดงคณตอตนอยางไร ควรออกวาจาขอบคณเขาเสมอ ไมกลาวสรรเสรญรปกายบคคลแกตวเขาเอง ไมทกถงการรายโดยพลงโพลง ใหเขาตกใจ ไมทกถงสงอนนาอายนากระดากโดยเปดเผย ไมเอาสงทนาจะอายจะกระดากมาเลาใหแขกฟง ไมกลาวถงการอปมงคลในเวลามงคล ไมใชวาจาอนขมข ไม

๓๘

สนทนาแตเรองตนถายเดยว จนคนอนไมมชองจะสนทนาเรองอนได ไมนาธระตนเขากลาวแทรกในเวลาธระอนของเขาชลมน ไมกลาววาจาตเตยนของทเขาหยบยกใหวาไมดหรอไมพอ ไมใชวาจาอนโออวดตนและลบหลผอน ไมเอาการในบานของผใดมาแสดงในทแจง ไมใชคาสบถตดปาก ไมใชถอยคามสา ไมนนทาวารายกนและกน ไมพดสอเสยดยยงใหเขาแตกราวกน ไมเปนผสอพลอประจบประแจง และไมแชงชกใหรายผใด๕๖

๒.๓.๒ ลกษณะของปยวาจา หลกการพดทดตองคานงถง การใชภาษา ตองเลอกใชถอยคาทเขาใจงายเหมาะสมกบวยของผฟง ผพดและผฟงมจดมงหมายตรงกน ผพดมจดมงหมายทตองการสอความหมายไปยงผฟงเพอใหเขาใจเรองราวตาง ๆ ผฟงกมความตงใจฟงสงทผพดสอความหมายใหออกเสยงพดใหชดเจน ดงพอประมาณ อยาตะโกนหรออยาพดคอยเกนไป สหนา ทาทางยมแยมแจมใส เปนกนเอง ไมเครงเครยด ทาทางในการยน นง ควรสงาผาเผย การใชทาทางประกอบการพดกมความสาคญ เชน การใชมอ นว จะชวยใหผฟงเขาใจเรองราวไดงายยงขนตองรกษามารยาทการพดใหเครงครดในเรองเวลาในการพด พดตรงเวลาและจบทนเวลา พดเรองใกลตวใหทกคนรเรอง เปนเรองสนกสนานแตมสาระ และพดดวยทาทางและกรยานมนวล เวลาพดตองสบตาผฟงดวย ไมควรพดเรองเชอชาต ศาสนา การเมอง โดยไมจาเปน และไมควรพดแตเรองของตวเอง ไมพดคาหยาบ นนทาผอน ไมพดแซงขณะผอนพดอย และไมชหนาคสนทนา มารยาทของการพด เปนการพดทดไมวาจะเปนการพดในโอกาสใด หรอประเภทใด ผพดตองคานงถงมารยาทในการพด ซงจะมสวนสงเสรมใหผพดไดรบการชนชมจากผฟง ซงจะชวยใหประสบผลสาเรจในการพด เชน พดดวยวาจาสภาพ แสดงหนาตาทยมแยมแจมใส ไมพดอวดตนขมผอน และยอมรบฟงความคดของผอนเปนสาคญ ไมกลาววาจาเสยดแทง กาวราวหรอพดขดคอบคคลอน ควรใชวธทสภาพเมอตองการแสดงความคดเหน รกษาอารมณในขณะพดใหเปนปกต ไมนาเรองสวนตวของผอนมาพด หากนาคากลาวของบคคลอนมากลาว ตองระบนามหรอแหลงทมา เปนการใหเกยรตบคคลทกลาวถงหากพดในขณะทผอนยงพดไมจบ ควรกลาวคาขอโทษไมพดคยกนขามศรษะผอน การพดทด คอ กระบวนการสอสารความคดจากคนหนง ไปยงอกคนหนงหรอกลมหนง โดยมภาษา นาเสยงและอากปกรยา เปนสอการ ใชถอยคานาเสยง รวมทงกรยาอาการอยางมประสทธภาพ ถกตอง ตามจรรยามารยาทและประเพณนยมของสงคม เพอถายทอดอารมณ ความรสกนกคด ความร ประสบการณ และความตองการทเปนคณประโยชนแกผฟง เพอใหเกดการรบรและเกดผลการตอบสนองอยางสมฤทธผลตามความมงหมายของผพด เปนการพดจาดวยถอยคาทไพเราะออนหวาน พดดวยความจรงใจ ไมพดหยาบคายกาวราว พดในสงทเปนประโยชนเหมาะสาหรบ

๕๖ ทนวฒน มฤคพทกษ, พดได พดเปน, (กรงเทพมหานคร: โอ เอส พรนตง เฮาส, ๒๕๒๙), หนา ๑๐.

๓๙

กาลเทศะ พระพทธเจาทรงใหความสาคญกบการพดเปนอยางยง เพราะการพดเปนบนไดขนแรกทจะสรางมนษยสมพนธอนดใหเกดขน วธการทจะพดใหเปนปยวาจานน จะตองพดโดยยดถอหลกเกณฑดงตอไปน เวนจากการพดเทจ ถาเราพดเทจ หรอโกหก เวนจากการพดสอเสยด บางคนใชวาจาเปนอาวธ เหนบแหนม กระทบกระเทยบ ถากถาง เยยหยนใหผอนไดรบความเสยใจ คบแคนใจ ขนเคอง เมอถามวาเมอทาใหคนอนไมพอใจแลวมตรภาพจะดอยหรอไม วธแกไขกหดพดชมเชยคนใหเปน พดแตเรองดของคสนทนา เวนจากการพดคาหยาบ ผรสวาจา คอคาพดทหยาบ ไดแก การดา การแชง ดวยความไมพอใจ หรอดวยความโกรธเคองเพราะสาเหตใดๆ กตาม ยอมทาใหความเดอดรอนแผขยายออกไป เพราะเปนคาพดทเปลงออกมาจากใจทมความเรารอน ผใดไดฟงเขาแลวกจะทนนงอยไมได ยอมทาใหเกดความไมสบายใจเจบแคนใจเหมอนบคคลเปนฝหวใหญทอกเสบ แถมยงถกบบใหแตกปะทขนมา ฉะนนเราตองฝกพดเพราะ ๆใหบอย ไปไหนกมแตคนรก อนง สงทจะเปนเครองในการควบคมการพดของเราใหไพเราะกคอสตนนเอง ดงนน การพดหรอการแสดงออกทกครงตองมสตอยเสมอ สมมาวาจา การพดในทางทชอบซงเปนวจสจรต คอ เวนจากการพดปด เวนจากการพดสอเสยด คอ ยยงใหเขาแตกราวกน เวนจากพดคาหยาบคาย และ เวนจากพดจาเหลวไหลไมเปนสาระ๕๗ นอกจากนน ปยวาจา ยงเปนประโยชนอก ๗ ประการ คอ ทาใหเปนเครองมอผกมตรสมพนธ ทาใหเปนทรกของเพอนรวมงาน ผฟงและคนทกชน ทาใหมเสนหในการพดสงเสรมใหมบคลกทดงาม ทาใหมความเจรญกาวหนาทงทางโลกและทางธรรม ทาใหสรางสรรคความเจรญใหกบสงคม ทาใหสงเสรมความสามคคในหมคณะไมใหเกดความแตกแยก๕๘ กลาวโดยสรป ปยวาจา กนความกวางไปถงคาพดทเปนวจสจรต และคาพดทประกอบดวยองค ๕ น คอ พดถกกาลเทศะหรอพดตามกาลทสมควร พดคาสตยจรง พดคาออนหวาน มประโยชน และประกอบดวยเมตตา ถอวาเปนถอยคาทควรพดตามแนวทางพระพทธศาสนา จดเปนวาจาสภาษต เพราะเปนคาพดทมกลนหอมมรากเหงามาจากกศลกรรมบถ เกดจากเจตนาเปนกศล เกดมาจากสมมาทฏฐ มโนสจรต เปนสมมาวาจา จงควรระลกรอยเสมอวา วาจาจรงเปนการแสดงออกของจตงาม วาจาสภาพแสดงถงจตใจทออนโยน วาจาเปนภาษตเพราะจตมคณธรรม วาจา

๕๗ ส .ข. (ไทย ) ๑๗/๑๐๓/๑๙๙. ดเพมเตมใน. พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม, พมพครงท ๘, (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓), หนา ๖๒๘ – ๖๒๙. ๕๘ สมภพ ชวรฐพฒน, มงคลธรรมกบคณภาพชวต (มงคล ๓๘), พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓), หนา ๖๗.

๔๐

สามคคกโดยจตมเมตตา วาจาเปนประโยชนมาจากจตมปญญา วาจากบใจเปนเหตเปนผลเกอกลกน เมอควบคมวาจาใหด จตใจกดงาม และเมอจตใจดงาม วาจากเปนวาจาชอบ๕๙

ปยวาจา จงถอวาเปนเครองมอสอสารความรสกนกคด เสยงทเปลงออกมาเปดเผยถงจตใจ แมยงไมเปนภาษาอะไร ผฟงกอาจหยงไดวา เกรยวกราดหรอนมนวล ชงหรอชอบ จงตองระมดระวงในการพด จะกลาวถอยคาใดนนควรคดเสยกอนวา สงทพดออกไปนนถกตองสอดคลองความจรงหรอไม เพราะการกลาวเทจทาใหเกดความเสยหาย ทาอนตรายไดทงตนเองและผอน แมวายงอาจไมเหนผลโดยทนท ไมวนใดวนหนงขางหนาถกเขาจบได จะไมไดรบความเชอถออกตอไป เมอใดกตามทจะเปลงวาจา พงเปลงแตวจสจรตและถอยคาทถกกาลเทศะ พดคาสตยจรง พดคาไพเราะออนหวาน เปนประโยชน และมจตเมตตาเปนทตงเสมอ อนจะเกดผลดมประโยชนทงตอตนเองและผฟงทกเมอ กลาวโดยสรป ปยวาจา กคอ วาจาทประกอบดวยการพดความจรง พดถกกาลเทศะ พดคาออนหวาน พดคาเปนประโยชน และพดดวยเมตตาจต หากบคคลใชปยวาจานใหถกตองแลว ยอมกอใหเกดประโยชนในการสอสารระหวางกนเปนอนมากดงเชนเรองโคนนทวสาลทพระพทธองคทรงยกมาเปนตวอยางในการแสดงธรรม แมในคาโบราณเองกใหความสาคญของการพดไววา คนเราน ปากเปนเอก เลขเปนโท หนงสอเปนตร ความรดเปนจตวา คอ ใหการพดเปนอนดบแรกๆ ในการเจรจาแลกเปลยนความรวชาการตอกน สวนการแสดงธรรมโดยเฉพาะมงประโยชนใหผฟงพนจากกเลสอาสวะไดยอมถอวาปยวาจาเชนนนบรรลเปาหมายในการพด เชน พระพทธองคทรงชทางแหงมชฌมาปฏปทาแกปญจวคคยจนกระทงพราหมณโกณฑญญะไดดวงตาเหนธรรม เปนตน

๒.๔ สงคหวตถ : อตถจรยา อตถจรยา คอ การแบงปนความร การใหความชวยเหลอในสงทเปนประโยชนแกผอน การแบงปนความรและประสบการณทเปนความรทฝงอยในตวคน (Tacit Knowledge) เปนสงททาไดยากกวาการแบงปนความรทชดแจง (Explicit Knowledge) ดงนน หากองคกรใดสามารถปลกฝงใหบคลากรในองคกรม “อตถจรยา”แลว กไมใชเรองยากอกตอไปทจะทาใหคนในองคกรมการแลกเปลยนเรยนรซงกนและกน รวมทงทาใหการแลกเปลยนเรยนรเปนสวนหนงของการทางาน เพราะเมอเพอนรวมงานขาดความรในเรองใด หรอตองการแลกเปลยนความรในเรองใด ผทมความรกจะแบงปนใหโดยไมหวงความร หรอถาไมไดขาดความร แตขาดกาลงคนเพอนคนอนๆ กยนดทจะเขาไปชวยใหงานสาเรจ หรออาจเรยกไดวา ทาใหบคลากรในองคกรเปนกลยาณมตรซงกนและกน๖๐

๕๙ ระว ภาวไล, ชวตดงาม, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพผเสอ, ๒๕๓๗), หนา ๑๘๙. ๖๐ อรศร เกตศรพงษ, “สงคหวตถ ๔ : วฒนธรรมองคกรทเออตอการจดการความร”, หนา ๔๕.

๔๑

๒.๔.๑ ความหมายของอตถจรยา อตถจรยา การประพฤตประโยชน ทาประโยชนแกเขา หลกธรรมขอนมงสอนตน ๒ ดาน คอ การทาตนใหเปนประโยชนและการทาในสงทเปนประโยชน ตลอดถงชวยแกไขปรบปรงสงเสรมในดานคณธรรมและจรยธรรมใหเปนประโยชนแกสงคม เปนตน ประพฤตสงทเปนประโยชนแกผอน ในพระไตรปฎก ไดกลาวไววา อตถจรยา๖๑ เปนการทาประโยชนแกเขาคอชวยเหลอดวยแรงกาย และขวนขวายชวยเหลอกจการตางๆ บาเพญสาธารณประโยชน รวมทงชวยแกไขปญหา และสงเสรมในดานจรยธรรม ซงหลกธรรมขอนมงสอนใหคนพฒนาตนใน ๒ ดาน คอทาตนใหเปนประโยชน เปนการทาตนใหมคณคาตอสงคมทตนอาศยอย เขาตาราวา “อยบานทาน อยานงดดาย ปนววปนควายใหลกทานเลน” ทาในสงทเปนประโยชนนอาจทาไดหลายวธ เชน ตงใจเรยนหนงสอ อบรมคนใหเจรญกาวหนา เปนศษย อาจารยทด เปนบตร พอ แมทดและเปนคนดของครอบครว โรงเรยน ชมชน สงคมและ ประเทศชาต รวมทงเปนพทธศาสนกชนทดดวย ความมนาใจในขอน เปนการนาพาตนเองชวยเหลอสงคมดวยความเมตตา และปรารถนาทดตอผอน เชน เกดอคคภย วาตภย หรอภยอน ๆ กเขาชวยดวยความมงหวงทด เปนตน สงเหลานนบเปนมนตมหาเสนหทยดเหนยวจตใจของผอน และคนในสงคมไดเปนอยางด ซงเปนการบาเพญตนอาจไมตองเสยเงนหรอสงของ กครองใจผอนไดเชนเดยวกน๖๒

๒.๔.๒ ประเภทของอตถจรยา อตจรยาสามารถแบงออกได ๒ ประเภท คอ ๑) การทาตนใหเปนประโยชน หมายถง ทาตนใหมคณคาในสงคมทตนอาศยอย ดวยการตงใจศกษาเลาเรยน ฝกฝนอบรมตนใหเปนคนเจรญดวยความร ความสามารถ มคณธรรม เปนบตรทดของบดามารดา เปนศษยทดของครอาจารยเปนนกเรยนทดของสถานศกษาเปนพลเมองทดของประเทศชาต ตลอดจนเปนศาสนกชนทดของพระพทธศาสนา ๒) การทาในสงทเปนประโยชน คอ เมอทาตนใหเปนประโยชนแลวกตองสรางตนใหเปนประโยชนกบผอนดวยการใหความชวยเหลอเกอกลกน ไมนงดดาย มนาใจไมตรตอกน บาเพญสาธารณประโยชนตามสตกาลงความสามารถ๖๓

๖๑ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๘๖/๘๗. ๖๒ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖), หนา ๗๑. ๖๓ พระเทพวสทธญาณ (อบล นนทโก), ธรรมวภาค, (กรงเทพมหานคร: มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๙), หนา ๒๙๗.

๔๒

การบาเพญประโยชนชวยเหลอกนและกนในวงแคบ และบาเพญสาธารณประโยชนในวงกวาง หลกธรรมขอนมงสอนใหคนพฒนาตน ๒ ดาน คอ การทาตนใหเปนประโยชน และทาในสงทเปนประโยชน การทาตนใหเปนประโยชน หมายถง ทาตนใหมคณคาในสงคมทตนอาศยอย อยางคาพงเพยทวา “อยกใหเขาไวใจไปกใหเขาคดถง” คนทไมนงดดายมอะไรพอจะชวยเหลอคนอน และสงคมไดกเอาใจใสขวนขวายชวยเหลอตามสตกาลง ทางพระพทธศาสนาเรยกวา “คนทาหมคณะใหงดงาม” อยทไหนกสรางความเจรญทนน วธทาตนใหเปนประโยชนและทาสงทเปนประโยชน อาจทาไดหลายวธ เชน การตงใจศกษาเลาเรยน ฝกฝนอบรมตนใหเปนคนเจรญดวยความร ความสามารถ เปนบตรทดของบดามารดา เปนศษยทดของครอาจารยเปนนกเรยนทดของสถานศกษา เปนพลเมองทดของประเทศชาต ตลอดจนเปนศาสนกชนทดของพระพทธศาสนา๖๔ การทาตนใหเปนประโยชนตอตนเองและตอคนทงหลาย คนเราเกดมามอวยวะแขนขาเหมอนกน ใครจะมคาตวมาก หรอนอยเพยงไรจะเปนคนสงหรอตาอยางไร กสดแลวแตเขาทาตวใหมประโยชนมากนอยเพยงไร บคคลผบรรลประโยชนตนแลวกควรทาประโยชนแกผอนบางตามกาลงสามารถ พดอกอยางหนง กคอ ชวยตนเองไดแลวกควรชวยผอนดวยในการดาเนนชวตนนควรใหประโยชนตน และประโยชนผอนประสานกน คอ ใหไดรบประโยชนดวยกนทงสองฝาย อนทจรงไมมประโยชนตนทประกอบดวยธรรม (คอถกตอง) อนใดทไมเปนประโยชนผอน และในทานองเดยวกน ไมมประโยชนผอนอนใดทถกตองจะไมเปนประโยชนตนดวย ประโยชนทงสองยอมอาศยซงกนและกนดาเนนไป และในการทาสงทเปนประโยชนตอสถาบน เชน โรงพยาบาล มหาวทยาลย สงคมทตนอาศยอย ตลอดถงประเทศชาตสงใดทเปนโทษ กควรละเวนไมกระทา การประพฤตตนใหเปนประโยชนสามารถปฏบตไดทงกาย วาจา ใจ ในทกเวลาทกโอกาส การบาเพญประโยชน ธรรมขอนมงถงการปรบปรงตวเอง ๒ ประเดน คอ การทาตนใหเปนคนดมประโยชน และการทาสงทเปนประโยชน การทาแตในสงทเปนคณประโยชนทงตอตนเองและสวนรวม ไมชกนาพวกพองไปในทางเสอมหรอรวมมอกนอยางผดๆ เชน คดเอาเปรยบคนกลมอน ประเทศอนใชกาลงทเหนอกวา กดขขมเหงเขาอยางไมเปนธรรม หากหลกเลยงการประพฤตเชนนได ยอมมสวนชวยเสรมสรางสนตสขและความมนคงใหมวลมนษยทงโลกไดอกทางหนง ตามกาลงสตปญญา ความรความสามารถ กาลงทรพยและเวลา อยานงดดาย อยาเหนแกความเหนดเหนอย ความเปนผมนาใจ ไมนงดดาย รจกสงเคราะหและชวยเหลอกจการของผอนใหสาเรจ รจกชวยกระทากจอนเปนประโยชนบคคลอนหรอแกสงคมสวนรวม ตามความเหมาะสมแกฐานะและ

๖๔ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), ธรรมนญชวต, พมพครงท ๘๐, (กรงเทพมหานคร: บรษทพมพสวย จากด, ๒๕๕๐), หนา ๙.

๔๓

โอกาส ไมเปนคนแลงนาใจชวยใครไมเปน คอไมเปนคนเหนแกตว ขณะทผอนหรอสงคมประสบความทกขเดอดรอน การประพฤตตนใหเปนประโยชนแกเพอนบานไปจนกระทงถงสงคม เชน การทไดมารวมกจกรรมกน ซงตางกไดถอเอาอาหารคาวหวานหรอผลไมมาถวายแกพระสงฆแลวบางสวนกนาไปแจกกน กเรยกไดวา ไดทาหนาททเปนประโยชนแกสวนรวมแลว การทาสงทเปนประโยชนตอสถาบน เชน โรงพยาบาล มหาวทยาลย สงคมทตนอาศยอย ตลอดถงประเทศชาต สงใดทเปนโทษกควรละเวนไมกระทา การประพฤตตนใหเปนประโยชนสามารถปฏบตไดทง กาย วาจาใจ ในทกเวลาทกโอกาส

๒.๔.๓ ลกษณะของอตถจรยา ในการทาสงทเปนประโยชน คอ การปฏบตงานในแตละหนาท แตละแผนกเตมกาลงและความสามารถ๖๕

การประพฤตตนของแตละบคคลกควรใหเกดประโยชนแกสงคม และครอบครวบางตามสมควรแกฐานะของตนคฤหสถสามารถแยกประโยชนออกไดเปน ๓ อยางในการปฏบต คอ ๑.อตตตถะ จดหมายเพอตน หรอประโยชนตน คอประโยชน ๓ ขางตน ซงทาใหเกดขนแกตนหรอพฒนาชวตของตนใหบรรลถงเปาหมายทตนพงปรารถนาแตสงทปรารถนานน จะตองเปนไปตามทานองคลองธรรม หรอจารตประเพณนยมซงเคยประพฤตปฏบตกนมาตงแตอดตจนถงปจจบน ๒. ปรตถะ จดหมายเพอผอน หรอประโยชนผอน ซงพงชวยเหลอผอนหรอเพอนมนษยใหบรรลถงเปาหมายของชวต ดวยการชกนาสนบสนนใหเขาพฒนาชวตของเขาเองขนไปจนเขาถงการชวยตนเองและบคคลอนไดตามลาดบ และใหรจกเหตและผลสงทควรมควรเปนตน ๓. อภยตถะ จดหมายรวมกน หรอประโยชนทงสองฝาย คอประโยชนสขและความดงามรวมกนของชมชนหรอสงคม รวมทงสภาวะและปจจยสงแวดลอมตาง ๆ ในทองถนเปนสงท พวกเราในฐานะบคคลและชมชนพงชวยกนสรางสรรคบารงรกษา เพอเกอหนนใหทงตนและผอนกาวไปสจดหมายทแทจรงเดยวกน คอ ประโยชนสขของครอบครวและสงคมคฤหสถหรอในฐานะอบาสกและอบาสกาทวไป และมผเชยวชาญกลาวถงการปฏบตงาน๖๖ กลาวโดยสรป อตถจรยา เปนการบาเพญประโยชนใน ๓ ลกษณะ คอ ประโยชนตนฝายเดยว เชน การแสวงหาความสขดวยการเจรญนงสมาธภาวนาจนจตสงบระงบจากนวรณมกามฉนท

๖๕ ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรมศพทสงคมวทยา องกฤษ-ไทย ฉบบราชบณฑตยสถาน, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร : อมรนทรพรนตงกรพ จากด, ๒๕๓๒), หนา ๒๑๔. ๖๖ สพรรณ ไชยอาพร, & สนท สมครการ, การวเคราะหทางสงคมเพอการพฒนา : แนวคดและวธการ, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร, ๒๕๓๖), หนา ๒๕.

๔๔

เปนตน ผอนไดประโยชน เชน การสงเคราะหคนยากจนดวยเสอผา อาหาร ทอยอาศย ยารกษาโรค เปนตน และทาแลวไดประโยชนรวมกน เชน บรจาคทรพยเพอสรางโรงเรยนแกบตรหลาน สรางธนาคารโคกระบอในหมบานของตนเอง การจดออมเงนสะสมทรพยของหมบาน เปนตน

๒.๕ สมานตตตา สมานตตา คอ การมความประพฤตเสมอตนเสมอปลาย การเปนผมความสมาเสมอ จรงใจตอกนความเสมอตนเสมอปลายจะชวยใหเกดความรสกปลอดภย ไมระแวงกน และเปนการสรางความไววางใจกน เชอใจกน (Trust) เพราะถาคนในองคกรไมมความไววางใจกน หรอไมเชอใจกน พนกงานกจะไมอยากนาความรประสบการณ เทคนคในการทางานตาง ๆ มาแบงปนแลกเปลยนเรยนรกน “สมานตตา” เปนแรงกระตนในระยะยาวทจะผลกดนใหคนในองคกรเกดการแลกเปลยนเรยนรอยางตอเนอง๖๗

๒.๕.๑ ความหมายของสมานตตตา สมานตตตา หมายถง การวางตนสมาเสมอ หรอ เอาตวเขาสมาน ทาตวใหเขากบเขาได ใหความเสมอภาค ปฏบตสมาเสมอกนตอคนทงหลาย ไมเอาเปรยบ และเสมอในสขทกข คอรวมสข รวมทกข รวมแกไขปญหา เพอใหเกดประโยชนสขรวมกน การทาตนเสมอตนเสมอปลาย ตลอดถงวางตนเหมาะสมแกฐานะ ภาวะ บคคล เหตการณและสงแวดลอมในเวลานน

๒.๕.๒ ประเภทของสมานตตตา สมานตตตาสามารถแบงออกได ๒ ประเภท คอ ๑) วางตนใหเหมาะสมกบฐานะทตนมอยในสงคม เชน เปนหวหนาครอบครว เปนบดามารดา เปนครอาจารย เปนเพอนบาน เปนตน ตนอยในฐานะอะไรกวางตนใหเหมาะสมกบฐานะทเปนอย และทาอยางเสมอตนเสมอปลาย

๒) ปฏบตตนอยางสมาเสมอตอคนทงหลาย ใหความเสมอภาค ไมเอารดเอาเปรยบผอน เสมอในสขและทกข คอ รวมสขรวมทกขกน รวมรบรปญหา และรวมแกปญหาเพอประโยชนของสงคมและประเทศชาต ความเปนคนมตนเสมอไมถอตว สมานตตตา แปลวา ความเปนคนมตนสมาเสมอ หมายความวา ไมถอตว คอไมหยงจองหองในเมอไดดมฐานะ และไมปลอยตว คอ ไมประพฤตตวตาตอยนอยหนาลงไปมากจนเกนงาม เปนการวางตนใหสมกบฐานะ เชน เปนผใหญกวางตนใหสมกบเปนผใหญทมเมตตา กรณาตอผนอย และเปนผนอยแมมความรมาก ยศสง ทรพยมาก กตองวางตวให

๖๗ อรศร เกตศรพงษ, “สงคหวตถ ๔ : วฒนธรรมองคกรทเออตอการจดการความร”, หนา ๔๖.

๔๕

เหมาะสมกบการเปนผนอย เปนการวางตนใน ๒ ประการคอ วางตนใหเหมาะสมกบฐานะทตนมอยในสงคม กบการปฏบตอยางสมาเสมอตอคนทงหลาย ใหคนเสมอภาคไมเอารดเอาเปรยบผอนในยามสข กสขดวยหรอไมยามทกขกทกขดวย ซงหลกธรรม คอ สงคหวตถทง ๔ ประการน เปนหลกธรรมทยดเหนยว หรอครองใจคนได เปนมนตมหาเสนหทสามารถครองใจของผอนไวได ใหเปนมตรไมตรทดตอกนตลอดไป และตลอดกาล

๒.๕.๓ ลกษณะของสมานตตตา ความเสมอภาคหรอสมภาพ คอ ความคลายคลงกนในสถานภาพทางสงคมในสทธความรบผดชอบและโอกาส ความเสมอภาคนเปนหลกในอดมคต ซงเทาทเปนอยถอวาเปนไปไดเฉพาะเปนหลกการหนงของโครงสรางทางสงคมเทานน ความเสมอภาคคอการมโอกาสเทาเทยมกนทจะเสมอภาคกบคนอน การทใหคนมโอกาสทางสงคมนนเปาประสงคกคอตองการใหเกดความเสมอภาคเทาเทยมกนของบคคล จะถกมองวาเปนความเทาเทยมในโอกาส เพราะในความเปนจรงแลวไมสามารถทาใหคนทกคนไดรบหรอมอะไรทเทากนทกอยางได แตสงทรฐพงจะทาไดคอทาใหประชาชนไดรบโอกาสในดานตางๆอยางเสมอภาคกนโดยไมเลอกปฏบต ดงนนความเสมอภาคในสงคม โดยนย กคอ ความเสมอภาคในโอกาสนนเอง ในการจะมองวาบคคลไดรบความเสมอภาคหรอไมนนขนอยกบการตดสนใหคณคาตามมมมองและความรสกของแตละบคคล ความเปนผมความสมาเสมอ หรอมความประพฤตเสมอตนเสมอปลาย คณธรรมขอนจะชวยใหเราเปนคนมจตใจหนกแนนไมโลเล รวมทงยงเปนการสรางความนยม และไววางใจใหแกผอนอกดวย โดยการวางตนเสมอตนเสมอปลาย หมายถง การวางตนไดเหมาะสม มความหมาย ๒ ประการ๖๘ ไดแก ๑) วางตนไดเหมาะสมกบฐานะทตนมอยในสงคม เชน เปนหวหนาครอบครว เปนบดามารดา เปนครอาจารย เปนเพอนบาน เปนตน ตนอยในฐานะอะไรกวางตนใหเหมาะสมกบฐานะทเปนอย และทาไดอยางเสมอตนเสมอปลาย ๒) ปฏบตตนอยางสมาเสมอตอคนทงหลาย ใหความเสมอภาค ไมเอารดเอาเปรยบผอน เสมอในสขและทกข คอ รวมสขรวมทกข รวมรบรปญหา และรวมแกปญหาเพอประโยชนของสงคม ถอไดวา คณธรรมทง ๔ ประการน คอ หวใจสาคญของงานบรการเรมตงแตโอบออมอาร วจไพเราะ สงเคราะหประชาชน วางตนเหมาะสม เพราะการอยรวมกนในสงคมนน มนษยทกคนลวน

๖๘ พระมหาสชาต นาถกโร (บวกขนทด). “การศกษาเชงวเคราะหเรองการสงเคราะหบตรและภรรยา ในพระพทธศาสนาเถรวาท”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลง กรณราชวทยาลย, ๒๕๔๕).

๔๖

ปรารถนาเปนทรกของคนรอบขาง เปนทยอมรบนบถอของทก ๆ คนและปรารถนาทจะไดยนไดฟงคายกยองสรรเสรญมากกวาเสยงนนทาวาราย นอกจากนนสงคหวตถ ๔ ยงอานวยประโยชนทมองเหนไดเปนรปธรรมดงตอไปน ๑. ชวยใหบคคลดารงตนอยไดในสงคมดวยความสข ๒. เปนเครองยดเหนยวนาใจ สมานไมตรระหวางกน ๓. เปนเครองสงเสรมความสมพนธระหวางบคคล ภายในครอบครวหรอหนวยงานและองคกรตาง ๆ ใหมความเคารพนบถอกนตามสมควรแกฐานะ ๔. เปนเครองประสานองคประกอบตางๆ ของสงคมใหคงรปอยและดาเนนไปไดตามวฒนธรรมและประเพณของแตละทองถนนน ๆ ตามความเหมาะสม

๒.๖ สรป มตมมมองในการสงเคราะหตามหลกสงคมสงเคราะหในพระไตรปฏกไดใหความสาคญแกหลกสงคหวตถ ๔ กลาวคอ ทาน ปยวาจา อตถจรยาและสมานตตตา ทงน ผศกษาวจยไดแยกแยกใหละเอยดไปถงความหมาย ประเภทและลกษณะของสงคหวตถในแตละขอเพอความสะดวกในการศกษาและความเขาใจในการนาไปปฏบตสาหรบชวตประจาวน แมวาพระพทธองคไดตรสไววาธรรมหมวดน เปนคหปฏบตเหมาะแกความเปนคฤหสถหรอประชาชนทวไปกตาม แตหากพจารณาดใหดแลว แมฝายบรรพชตเองไดนาไปใชในการเผยแผพระพทธศาสนาจากอดตจนถงปจจบน นนคอ (ทานการให) เปนสงทคนอยรวมกนในสงคมพงปฏบตตอกนดวยการสงเคราะห บรจาคสงของวตถตางๆ ทจาเปนตอการดารงชพ เชน ปจจย ๔ มอาหาร เสอผา เปนตน ตลอดจนการสงเคราะหการใหจนกลายเปนประเพณนยมในสงคมไทย เชน ทาบญตกบาตรเทโวโรหนะวนออกพรรษา การถวายผาอาบนาฝน การถวายผากฐน การทาบญผาปา การทาบญอทศแกผเสยชวต เปนตน ประเพณเหลานจะเกดไมไดเลย หากชาวพทธละเลยการใหทาน เพราะวาทานเปนสงทพอจะทาไดและใหความสขใจแกผใหขณะเดยวกนผรบกพอใจรบ สวนอกมตตอมากคอการใหธรรมะเปนทานหรอธรรมทาน เปนการฝกฝนอบรมจตใจของบคคลใหสามารถเอาชนะกเลสตางๆ ภายในใจของตนเองไดคอใหชนะตนเอง รจกควบคมสตใหเกดปญญารแจงเหนจรงตามสภาวธรรมและรจกนาหลกธรรมของพระพทธองคไปแกปญหาชวตประจาวนได ปยวาจาเปนการพดหรอนาเสนอเรองราวตางๆ ไปสผอนอยางฉลาดดวยคาพดทเปนจรง เหมาะสมแกบคคล เกดประโยชนปราศจากโทษ พดแลวคนรกใครกน ไมแตกแยกกน ไมทาลายกน อตถจรยา รจกปฏบตตอบคคลอนอยางญาตมตรรจกแบงปนผลประโยชน ไมโลภ ไมเหนแกตว ไมทาลายตน ครอบครว ประเทศชาตเพราะความอยากเปนเหต และสมานตตตา รจกทาตนใหเปนคนเสมอตนเสมอปลายทาความดไมยอหยอน หลกเวนอบายมข นาชวตใหดาเนนไปตามหลกสจรตทางกายและทางวาจา

บทท ๓

วเคราะหการสงเคราะหในพระไตรปฎก

ในบทนจะไดวเคราะหหลกสงคหวตถ ๔ คอ ทาน การแบงปนสงของแกผอน ปยวาจา การพดค าสภาพและเปนประโยชนตอผอน อตถจรยา การประพฤตตนใหเปนประโยชนตอตนและผอน และสมานตตตา การประพฤตตนเสมอตนเสมอปลาย ดงจะไดน าเสนอตอไปน

๓.๑ ทาน ในชมชนบคคลทงหลายโลกน ยอมมความสมพนธเกยวของกนตงแตในตระกลโดยฐานเปนมารดาบดาและบตรธดาเปนตน ออกไปจนถงเปนประเทศชาต เปนโลก และยอมมสขทกขเกยวเนองถงกน มความสมพนธเกยวเนองถงกนทงทางกายและทางจตใจ และจ าเปนจะตองมเครองยดเหนยวกนไวใหเปนอนหนงอนเดยวไมแตกแยก เครองยดเหนยวขอนอาจมไดหลายทางเชน ทางอ านาจหรอเดชานภาพซงท าใหเปนทหวาดกลวของบคคลอนแลวจ ายอม แตหากใชอ านาจอยางเดยวกไมท าใหเปนทรกเคารพนบถอบชา อาจจะท าใหเกดความรสกเปนปฏปกษขนอนตรงกนขาม ฉะนน ทางพระพทธศาสนา จงแสดงธรรมเปนเครองยดเหนยวจตใจใหเกดความรกเคารพนบถอในกนและกน๑ ๓.๑.๑ พระพทธเจาทรงแสดงการใหทาน ทาน หมายถง การใหวตถทควรให การใหความร และการใหอภยแกคนหรอสตวอน๒ ตามความหมายน คอ การงดเวนจากเวรภย ไดแก การรกษาศล มเวนจากการฆาสตว เปนตน การรกษาศล เปนการใหทานอยางหนง ถอเปนการใหทยงใหญ เพราะเปนการใหความปลอดภยในชวตแกสตวทงหลาย นอกจากนนจากการศกษาพบวา หลกค าสอนทแสดงความมงหมายของการใหทานหลายแหง แตโดยทวไปแลวจดมงหมายของการใหทานในพระพทธศาสนา คอ เพอสรางความด มพระสงฆเปนเนอนาบญ โดยมจดมงหมายเพอสงเคราะหผรบและขดเกลาจตใจผให

๑ สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก, พระมงคลวเสสกถาและพระธรรมเทศนาในการพระราชกศล, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพกรงเทพฯ (๑๙๘๔), ๒๕๓๖), หนา ๗๘๓-๗๘๔. ๒ อภ.กถา. (ไทย) ๓๗/๒๘๙-๒๙๐/๔๕๕.

๔๘

การใหทานมประโยชนหลายอยาง ดงปรากฏในองคตตรนกาย ปญจกนบาตวา ผใหทาน ยอมเปนทรกของคนหมมาก บณฑตยอมคบหาผใหทาน ชอเสยงอนดงามของผใหทาน ยอมขจรไป ผใหทานยอมไมเหนหางจากฆราวาสธรรม และผใหทาน เมอสนชวตไปแลว ยอมเขาถงสคตโลกสวรรค๓ จากพระพทธด ารสน ท าใหทราบถงประโยชนของการใหทาน ๒ สวน คอ ประการทหนง สงผลผใหทาน มความกาวหนาในทางธรรม และเปนปจจยใหมความสมบรณดวยโภคะ เปนพนฐานรองรบคณธรรมทจะสงเสรมใหไดบรรลเปาหมายสงสดในชวตคอพระนพพาน และเปนปจจยสนบสนนใหบรรลเปนพระสมมาสมพทธเจา เมอตายไปแลวยอมไปบงเกดในสคต ประการทสอง สงผลใหแกสงคม มความโอบออมอาร เออเฟอเผอแผ สรางความรกความสามคคและผกไมตรกบคนทงหลายไวได พระพทธองค ไดตรสแสดงเรองของทรพยทบคคลหามาได ดงทปรากฏในอาทยสตร วา ทรพยทหามาไดจากการประกอบอาชพสจรตดวยความขยนหมน เพยร ตองน ามาเลยงตน บดามารดา บตรภรรยาและเลยงคนในปกครอง น าทรพยทหามาไดไปบ ารงมตรสหายและผรวมงานน าทรพยทหามาไดไปปกปองรกษาสวสดภาพ ท าตนใหทรพยนน คงปลอดภยจากอนตรายตางๆ เกดจาก ไฟ น า ผปกครองเมอง โจร คนทไมชอบกน หรอทายาท น าทรพยทหามาไดไป ท าพลคอ สละบ ารงและบชาสงทเคารพ ประกอบดวย ญาตพล สงเสรมญาต อตถพล ตอนรบแขกทมาเยยน ปพพเปตพล ท าบญเพออทศแกผลวงลบ ราชพล เสยภาษชวยเหลอเมอง เทวตาพล ท าบญ อทศในสง ท ตนเคารพบชา และน าทรพยทหามาไดจดถวายทกษณาทานแดสมณพราหมณ๔ เมอพระพทธเจาทรงแสดงธรรมแกบคคลทวไป จะแสดงอนปพพกถาเรองทานเปนอนดบแรก แลวจงแสดง ศล สวรรค โทษของกาม อานสงสการออกบวช เปนล าดบตอไป เมอทราบวาผรบฟงธรรมเทศนามจตควรบรรลธรรม จงประกาศธรรมทลมลกลงไปตามล าดบ จนผฟงธรรมเทศนาไดบรรลธรรม พระพทธเจา กอนทจะมาตรสรเปนพระพทธเจาในอนาคต ตองอาศยการบ าเพญบารม ๑๐ ประการ๕ แตบารมทบ าเพญแลวโดดเดนทสด คอ ทานบารม เชนทรงบรจาคทานจ านวนมากแกคนยากจนและคนทวไป จดมงหมายในการใหทานของพระองค กคอเพอมงหวงสมมาสมโพธญาณ ไมหวงเพอพระองคอยางเดยว แตหวงเพอความสงบสขแกสตวโลกดวย กลาวโดยสรป ทานกคอ การสละใหเพอสงเคราะหกนในทางสวนตนบาง ในสวนรวมบาง ไมคบแคนแตประโยชนสวนตนเทานน เมอควรจะสงเคราะหไดกท าการสงเคราะห ยนดทจะชวยเหลอเกอกลใหมความสขทวๆ กนเทาทพงท าได ดงตวอยางตอไปน

๓ อง.ปจก. (ไทย) ๒๒/๓๕/๕๖. ๔ อง.ป. จก. (ไทย) ๒๒/๔๑/๖๔. ๕ ข.จรยา.อ. (บาล) ๓๒๕, ข.จรยา.อ. (ไทย) ๙/๓/๕๗๒. บารม ๑๐ คอ ทานบารม ศลบารม เนกขมมบารม ปญญาบารม วรยบารม ขนตบารม สจจบารม อธษฐานบารม เมตตาบารม อเบกขาบารม

๔๙

ตวอยางท ๑ การใหทานเพอสงเคราะหญาต พระพทธเจาเมอประทบอยวดพระเชตวนอารามของอนาถบณฑกเศรษฐเขตกรงสาวตถทรงปรารภอาคนตกเศรษฐผไมมบตรธดาเปนคนมงคงมทรพยมากแตไมใชสอยโภคทรพยดวยตนเองทงไมไดใหแกคนอนตลอดชวต ไมเคยไดท าบญอะไรสกอยางถงแกกรรมแลวจงไปเกดใน โรรวนรกแลวจงตรสถงสาเหตทอาคนตกเศรษฐนนเปนคนมงคงมทรพยมากเพราะเคยไดถวายทานแกพระปจเจกพทธเจาแตเมอเขาถวายทานแลวกลบดหมนทานวาใหแกคนท างานในบานยงจะมประโยชนกวาเปนเหตใหเศรษฐนนไมไดใชสอยทรพยดวยตนเองจงทรงน ามยหกสกณชาดกมาตรสสาธกเปนอทาหรณสอนใจถงวธการใชทรพยของผมปญญาดงน ในอดตกาลพระโพธสตวเปนฤาษไดกลาวสอนนองชายผหลงผดมจตตระหนถเหนยวแมมทรพยมากมายกไมใหทานเปรยบเหมอนนกมยหกะ (นกเขา) บนไปจบตนเลยบทมผลสกรองวาของกๆในขณะทมนรองฝงนกบนมารวมกนพากนกนผลเลยบแลวกบนหนไปมนกยงรองอยนนเองฉนใดบคคลบางคนในโลกนกเชนกนรวบรวมทรพยไวมากมายตนเองกไมไดใชสอยทงไมยอมสงเคราะหเครอญาตเมอเขาคดแตวาของกของกหวงแหนไวภายหลงพระราชาหรอโจรหรอวาทายาทผไมเปนทรกบางมาเอาทรพยไปเขากยงบนเพออยนนแหละสวนผมปญญารจกใชทรพยใหเปนประโยชนยอมใชทรพยนนดวยตนเองบางสงเคราะหหมญาตดวยการใหภตตาหารเครองนงหมพชพนธและไถเปนตนบางดวยการมน าใจตอเครอญาตเชนนเขายอมไดรบเกยรตและการสรรเสรญเมอถงแกกรรมแลวยอมบนเทงในสวรรคดงพทธพจนทตรสวา “โภเค อธคมม สงคณหาต จ ญาตเก”๖ วสยปราชญไดโภคะทงหลายแลวยอมสงเคราะหพวกญาต ทานในลกษณะน แสดงใหเหนถงการมงเนนทรพยในตวเรามากกวาทรพยเปนของนอกกายเพราะวาทรพยภายนอกเมอเราตายไปแลว กเอาไปดวยไมไดหวงแหนไวโดยไมใชสอยเลยกไมมประโยชนรงแตจะกอโทษใหแกตนเองไมเปนทรกทเคารพของหมญาตทงหมมตรเพอนฝงกรงเกยจได ดงนน เมอบคคลมก าลงทรพยพอทจะสงเคราะหคนอนได กควรสงเคราะห เชน ญาตของตนเอง เพอนบาน หรอท าเปนสาธารณะสงเคราะห เพราะเมอสงเคราะหแลวบางสวน กถอวาไดชวยเหลอบคคลอนใหประคบประคองชวตใหอยรอดไดในขณะนน เมอเขามอาชพและเลยงตนไดแลว การสงเคราะหกอาจจะลดนอยลงและมงใหปญญาแกเขามากกวาวตถสงของ ตวอยางท ๒ การใหทานควรท าควบคกบภาวนา พระพทธเจาตรสสงสอนทานอนาถบณฑกคหบดมอบาสกประมาณ ๕๐๐ คนวาไมควรยนดเพยงการบ ารงภกษสงฆดวยปจจย ๔ เทานนแตใหพอใจในปตทเกดจากวเวก ดงน คหบดทานทงหลายไดบ ารงภกษสงฆดวยจวรบณฑบาตเสนาสนะและคลานปจจย

๖ ข.ชา.ฉกก.อ. (บาล) ๕/๑๐๗/๘๖.

๕๐

เภสชบรขารทานทงหลายไมควรท าความยนดดวยเหตเพยงเทานวา ‘เราไดบ ารงภกษสงฆดวยจวรบณฑบาตเสนาสนะและคลานปจจยเภสชบรขาร’ เพราะเหตนแลทานทงหลายพงส าเหนยกอยางนวา ‘พวกเราพงบรรลปตทเกดจากวเวก (ปตทเกดจากวเวกในทนหมายถงปตทเกดขนเพราะอาศยปฐมฌานและทตยฌาน) อยตามกาลอนควรดวยอบายอยางไร’ ทานทงหลายพงส าเหนยกอยางนแล...อรยสาวกบรรลปตทเกดจากวเวกอย สมยนนอรยสาวกนนยอมไมมฐานะ ๕ ประการคอ ๑. ไมมทกขโทมนสอนประกอบดวยกาม ๒. ไมมสขโสมนสอนประกอบดวยกาม ๓. ไมมทกขโทมนสอนประกอบดวยอกศล ๔. ไมมสขโสมนสอนประกอบดวยอกศล ๕. ไมมทกขโทมนสอนประกอบดวยกศล”๗

ลกษณะของทานการใหในกรณน ลกไปถงสภาพจตใจทเกดจากการฝกฝนอบรมตนเองดวยการไมยนดยนรายในกาม เชน กเลสกาม วตถกาม และอกศล มความโลภ ความโกรธ เปนตน หากบคคลละทงไดแลว กชอวาเปนทาน คอ สละกเลสและอกศล ไดบญยงกวาการถวายปจจย ๔ แกพระสงฆถาปฏบตไดเพราะจตใจไมประกอบดวยทกขโทมนส หรอ จตใจวางเปลาไมมบาปในใจปราศจากกเลสกาม มความหลงในรป เสยง กลน รส สมผส กชอวาเสยสละเปนทานเชนกน

๓.๑.๒ พระสาวกและพระสาวกากบการใหทาน พระพทธเจาทรงวางรากฐานใหเหลาพทธบรษทฝายคฤหสถเขามามบทบาทส าคญในการสงเคราะหชวยเหลอแกพทธบรษทฝายบรรพชต เพอใหพระพทธศาสนาเกดความมนคงและด าเนนไปไดดวยด ดงพระพทธพจนทตรสวา คฤหสถและบรรพชตตองพงกนทางอามสและทางธรรมพราหมณและคฤหบดเปนผมอปการะมากแกเธอบ ารงเธอดวยจวรบณฑบาตเสนาสนะและคลานปจจยเภสชบรขารแมเธอทงหลายกจงเปนผมอปการะมากแกพราหมณและคฤหบดเหลานนเธอจงแสดงธรรมอนงามเบองตนทามกลางและเบองปลายประกาศพรหมจรรยพรอมทงความหมายและอกขรวธอนบรสทธบรบรณทกประการแกพราหมณและคฤหบดเหลานน คฤหสถกบบรรพชตตองพงพาอาศยซงกนดวยอามสทานและธรรมทานอยประพฤตพรหมจรรยเพอตองการสลดโอฆะเพอกระท าทสดแหงทกขโดยชอบ๘ ตวอยางท ๑ การสงเคราะหดวยธรรมทาน

พระมหากจจายนเถระ ผไดรบเอตทคคะวาเปนเลศกวาภกษทงหลายผอธบายความหมายแหงธรรมทตรสไวโดยยอใหพสดารในพทธปบาทกาลนทานเกดในตระกลปโรหตของพระเจาจณฑปชโชตในกรงอชเชนมชอวากจจายนะตามโคตรของตนเจรญวยแลวเรยนจบไตรเพทเมอบดาถงแกกรรมจงไดรบต าแหนงปโรหตในคราวทพระเจาจณฑปชโชตทรงสดบขาววาพระพทธเจาทรงอบตขนในโลก

๗ อง.ปจก. (ไทย) ๒๒/๑๗๖/๒๙๓. ๘ ข.อต. (ไทย) ๒๕/๑๐๗/๔๘๖–๔๘๗.

๕๑

แลวจงสงทานไปน าเสดจพระพทธเจามายงกรงอชเชนทานไดฟงธรรมจากพระพทธเจากไดบรรลพระอรหนตพรอมดวยปฏสมภทาทงหลายวนหนงพระเถระเมอจะกลาวสอนพระราชาผทรงเชอพวกพราหมณแลวรบสงใหฆาสตวบชายญไมทรงสอบสวนใครครวญการกระท าใหถองแทกลงอาชญาผคนจ านวนมากทมใชโจรดวยส าคญผดคดวาเปนโจรแมในการตดสนคดความกทรงตดสนท าใหคนทมใชเจาของเปนเจาของผทเปนเจาของเดมกลบท าไมใหเปนเจาของพอตกกลางคนพระราชาบรรทมหลบทรงสบนนมตเหนพระองคเองก าลงนมสการพระเถระอยกทรงตนบรรทมเมอรงสางจงเสดจเขาไปหาพระเถระทรงเลาสบนนมตใหฟงพระเถระจงโอวาทพระราชาดวยเถรภาษตดงกลาว ผรอรรถาธบายไดขยายเนอความไววาบคคลผหไมหนวกยอมไดยนเสยงทงทเปนค าสภาษตและทพภาษตทงหมดดวยโสตประสาทถงบคคลผตาไมบอดกเหมอนกนยอมเหนรปทดและไมดทงหมดดวยจกษประสาทแตทส าคญคอจะตองมปญญาใครครวญไตรตรองถงคณและโทษในสงทฟงและสงทเหนนนทงหมดแลวละทงเฉพาะสงทควรละทงและยดถอสงทควรยดถอเทานนเพราะฉะนนคนมปญญาถงมตาดกท าเหมอนคนตาบอดคอท าทเหมอนวามองไมเหนในสงทเหนแลวแมจะมหดกเชนเดยวกนท าเหมอนคนหหนวกคอท าทเหมอนวาไมไดยนในสงทไดยนแลวกควรสละทงไปเสยแมจะฉลาดในถอยค ากพงท าเหมอนคนใบนงเสยในเมอไมควรจะพดคนมก าลงคอสมบรณดวยเรยวแรงกพงท าเหมอนคนทรพลไรความสามารถในเมอพจารณาเหนดวยปญญาวาไมควรจะท าแตเมอประโยชนทตนควรท าใหเกดขนปรากฏโดยประจกษแจงถงแมจะนอนอยในเวลาใกลจะตายกตองพจารณาประโยชนนนไมยอมใหผานพนไปโดยไรคาดงเถระภาษตทกลาววา “ผเปนปราชญนนถงมตาดกพงท าเปนเหมอนคนตาบอดถงมหดกพงท าเปนเหมอนคนหหนวกถงมปญญากพงท าเปนเหมอนคนใบถงมก าลงกพงท าเปนเหมอนคนออนแอครนเมอประโยชนนเกดขนถงจะนอนในเวลาใกลจะตายกยงท าประโยชนใหส าเรจได” ๙ การแสดงปยวาจาเปนธรรมทานในลกษณะน ชใหเหนถงบคคลผมปญญารจกเลอกเฟนเอาสงทเปนประโยชนและละทงสงทมโทษโดยเฉพาะการปกครองไมวาจะเปนระดบประเทศกระทงถงระดบครอบครวกตามถาหากผน ามปญญารจกพจารณาแยกแยะถงคณและโทษในสงทไดฟงหรอไดเหนยอมจะเปนประโยชนตอประเทศและครอบครวสถานเดยวดจพระราชาไดรบฟงโอวาทของพระเถระแลวเหนประโยชนทวาบณฑตไมท าสงทไมควรท าแลวทรงละทงสงทไมควรท าคอการฆาสตวบชายญทรงประกอบเฉพาะกรรมทควรท าฉะนน

๓.๑.๓ อบาสก-อบาสกากบการใหทาน การสงเคราะหและเกอกลกนทางสงคม เปนหนาทซงอบาสกอบาสกาพงปฏบตโดยปฏบตตอพระสงฆเสมอนเปนทศเบองบนพระผมพระภาคเจาทรงแสดงหลกปฏบตใหอบาสกอบาสกาไดม

๙ข.เถร.อ. (บาล) ๒/๕๐๑/๑๖๕.

๕๒

หลกปฏบตทแสดงความสมพนธระหวางตนกบพระพทธศาสนาตามหลกทศ ๖ ดงนคหบดบตรกลบตรพงบ ารงสมณพราหมณผเปนทศเบองบนโดยหนาท ๕ ประการไดแก ๑. จะท าสงใดกท าดวยเมตตา ๒.

จะพดสงใดกพดดวยเมตตา ๓. จะคดสงใดกคดดวยเมตตา ๔. เปดประตตอนรบ และ ๕. ถวายปจจย

เครองยงชพ๑๐

อนง ส าหรบการบชาองคพระสมมาสมพทธเจาเปนอกหนาทหนงในการสงเคราะหชวยเหลอพระพทธศาสนาทอบาสกอบาสกาพงปฏบตเปนแนวทางดงทพระพทธองคตรสแกพระอานนทเปนพระโอวาทกอนปรนพพานดงน ครงนนพระผมพระภาครบสงเรยกทานพระอานนทมาตรสวา “อานนทตนสาละทงคผล ดอกนอกฤดกาลบานสะพรงเตมตนดอกสาละเหลานนรวงหลนโปรยปรายตกตองสรระของตถาคตเพอบชาตถาคตดอกมณฑารพอนเปนทพยกรวงหลนจากอากาศโปรยปรายตกตองสรระของตถาคตเพอบชาตถาคตจณแหงจนทนอนเปนทพยกรวงหลนจากอากาศโปรยปรายตกตองสรระของตถาคตเพอบชาตถาคตดนตรทพยกบรรเลงในอากาศเพอบชาตถาคตทงสงคตทพยกบรรเลงในอากาศเพอบชาตถาคตตถาคตจะชอวาอนบรษทสกการะเคารพนบถอบชานอบนอมดวยเครองสกการะเพยงเทานกหาไมผใดไมวาจะเปนภกษภกษณอบาสกหรออบาสกาเปนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรมปฏบตชอบปฏบตตามธรรมอยผนนชอวาสกการะเคารพนบถอบชานอบนอมดวยการบชาอยางยอดเยยม ฉะนน อานนทเธอทงหลายถงส าเหนยกอยางนวา “เราจะเปนผปฏบตธรรมสมควรแกธรรมปฏบตชอบปฏบตตามธรรมอย” อานนทเธอทงหลายพงส าเหนยกอยางนแล๑๑

ตวอยางท ๑ การสงเคราะหดวยอามสทาน

เรองจตตคหบดใหทานน ใจความยอวา เปนบคคลผทพอใจในการใหทานแดพระสงฆและคนยากจนอนาถาอยางสม าเสมอโดยเฉพาะอยางยงการท านบ ารงพระสงฆทานไดสรางวดอมพาฏการามเปนสงฆารามของสงฆและนบแตวนททานสรางวดถวายประตของวดกเปดไวส าหรบภกษผมาจากทศานทศอมพาฏการามเปนวดกวางใหญเหนไดจากคราวทพระสารบตรพรอมดวยพระมหาเถระและภกษสงฆ ๑,๐๐๐ รปไดเดนทางไปสงเคราะหจตตคหบดและในครงนนทานไดบรรลอนาคามผลวดอมพาฏการามมพระสธรรมเปนเจาอาวาสและเปนพระภกษผฉนอาหารประจ าอยในตระกลของจตตคหบดจตตคหบดจะเปนผถวายอาหารและท านบ ารงภกษสงฆดวยปจจย ๔ ทกวนในครงทจตตคหบดจะเดนทางไปเฝาพระสมมาสมพทธเจาทานไดเตรยมสงของทงเครองอปโภคและบรโภค เชน ขาวสารงาน ามนน าผงน าออยและผาหมจ านวน ๕๐๐ เลมเกวยนพรอมทงไดเชญชวนภกษประมาณ ๕๐๐ รปใหรวมเดนทางไปเฝาพระสมมาสมพทธเจาไดนมนตภกษทมความประสงคจะไปเฝาพระผมพระภาคเจาและใหแจงแกภกษณและบอกอบาสกและพวกอบาสกาทงหลายใหทราบโดยทวกนจตต

๑๐ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๑๒/๒๑๖. ๑๑ ท.ม.(ไทย) ๑๐/๑๙๙/๑๔๘.

๕๓

คหบดเปนคนใจบญสนทานถวายทานอยางสม าเสมอจนไดรบการยกยองจากพระพทธเจาวาเปนผมศรทธาเลอมใสเปนทายกกปปยการถเปนอปฏฐากแกสงฆ ในคราวทจตตคหบดไดเดนทางไปเฝาพระสมมาสมพทธเจาพรอมทงผตดตามจ านวนมากไดเกดปรากฏการณอนนาอศจรรยขนคอฝนดอกไมไดตกลงมาถงเขาภายหลงพระอานนทไดทลถามพระศาสดาวา “ขาแตพระองคผเจรญสกการะนเกดขนแกคหบดนนแมผมาสส านกของพระองคเทานนหรอ? หรอแมไปในทอนกเกดขนเหมอนกน?” พระศาสดาตรสวา “อานนทเมอจตตคหบดมาสส านกของเรากดไปในทอนกดสกการะยอมเกดขนทงนนเพราะอบาสกนเปนผมศรทธาเลอมใสสมบรณดวยศลอบาสกผเหนปานนยอมไปประเทศใดๆลาภสกการะยอมเกดแกเขาในประเทศนนทเดยว” แลวจงตรสวา “ผมศรทธาสมบรณดวยศล เพยบพรอมดวยยศ และโภคะจะไปประเทศใดๆ ยอมเปนผอนเขาบชาแลว ในประเทศ นนๆ ทเดยว”๑๒ ทานการใหหรอบรจาคทรพยของจตตคหบดในลกษณะน เปนเหตใหเขาไดรบอานสงสแหงทาน คอ สกการะเปนอนมากยอมเจรญงอกงามแกเขาในททกสถาน อกทงทรพยภายในคออรยทรพยกเจรญในจตใจดวย กเพราะทานเปนเหตนนเอง ตวอยางท ๒ การสงเคราะหดวยอามสทานและธรรมทาน นางวสาขามหาอบาสกา คณธรรมของความเปนผน าครบถวนทกประการนอกจากนนางยงเปนผน าทางบญกศลอยางดเลศเพราะนางมคณสมบตของการเปนผน าทสามารถชกชวนผอนทท าบญไดคอเปนผฉลาดในการพดชกชวนใหผอนรวมท าบญดวยเปนผไมเหนแกตวในการบรจาคทานตลอดจนเปนผเลอมใสในภกษสงฆแมเพงบวชในวนนนดงนนนางจงเปนทรกใครของประชาชนทวไปตลอดจนภกษสงฆ๑๓ กลาวโดยสรป แมนางวสาขา จะอยในครอบครวของผนบถอลทธอนกตามนางไมหวนไหวกลบมศรทธามนคงตอพระรตนตรยปฏบตหนาทของตนมใหบกพรองเชนหนาทของอบาสกาทดหนาทของภรยาทดและลกสะใภทดตลอดจนการชวยเหลอเอาใจใสดแลขาทาสบรวารใหไดรบความสขถวนหนาเพราะความดทนางประพฤตปฏบตอยางสม าเสมอนนเองจงสามารถโนมนาวจตใจของแมผวพอผวและสามตลอดจนคนในครอบครวใหหนมานบถอพระพทธศาสนาซงเปนการบงชไดวาคนทประพฤตปฏบตอยางสม าเสมอยอมไดรบความเชอถอจากบคคลทงในครอบครวและสงคมคณสมบตของนางเชนนควรศกษาและน าไปปฏบตใหเกดประโยชนตอตนเองและสงคมตอไป

๑๒ ข.ธ.(ไทย) ๒๕/๓๐๓/๑๒๗, ข.ธ.อ.(ไทย) ๔๑/๒๕๕-๒๕๖. ๑๓ พระมหาชยวฒนอภญาณจาร (สงหโงน), “การศกษาวเคราะหบทบาทของนางวสาขามหาอบาสกาทปรากฏในคมภรพระพทธศาสนา”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๑).

๕๔

ตวอยางท ๓ การสงเคราะหดวยอามสทานและธรรมทาน นางอตตราเปนธดาของนายปณณะ ผเปนคนรบใชทานสมนเศรษฐ อยในกรงราชคฤห วนหนงปณณะกบภรรยาไดถวายภตตาหารแกพระสารบตร หลงจากออกนโรธสมาบตใหม ๆ ดวยการตงสจจอธษฐาน ดวยอานสงคผลบญไดสงผลใหทานเปนเศรษฐภายในวนนน เพยงแคถวายน าบวนปากกบไมสฟน และภรรยาเขาถวายภตตาหาร ท าใหแผนดนทปณณะยมโคสมนเศรษฐมาไถกลายเปนทองค าทนทสงถง ๘๐ ศอก เพราะอานสงสแหงการถวายทานแกพระธรรมเสนาบด จากอานสงสนเอง ท าใหนางอตตราไดเปนธดาของเศรษฐแลวแตงงานกบบตรสมนเศรษฐ๑๔ เมอทานไดรบแตงตงเปนเศรษฐจากพระราชาแลว ในวนหนงทานปณณะภรรยา และธดาชอวา นางอตตรา ไดฟงธรรมอนปพกถาจากพระพทธเจากไดบรรลมรรคผลเปนพระโสดาบนภายในวนเดยวกนทง ๓ คน กลาวไดวา ทานม ๒ ลกษณะ คอ การใหวตถสงของเรยกวาอามสทานท าใหเกดการเกอกลสงเคราะหกนและกนในทางครอบครวและสงคมทเราเกยวของดวย มผลใหคนทไดรบทานพอใจและรจกตอบแทนตอกนตามฐานะ สวนทานอกชนดหลงเรยกวา ธรรมทาน คอ การใหธรรมะเปนทาน ใหค าแนะน า ใหความร ใหวชาการ ใหค าปรกษาในการแกปญหาชวตตอบคคลอน เมอเขาน าไปปฏบตตามธรรมสมควรแกธรรมแลว ปฏเวธกเกดความสขใจเปนผลและไดอานสงสมากกวาการใหวตถสงของ แตทงนทาน ๒ อยางน กส าคญไมยงหยอนไปกวากน เพราะท าใหสงคมอยรวมกนอยางมความสขไมเหนแกตว ไมท าลายประโยชนของคนอน แตเปนการสงเสรม สงเคราะห เกอกล ชวยเหลอในกจธระทควรใหความชวยเหลอ เชน ในคราวคนอนประสบภยพบตดวยโจรภยบาง (ถกโจรหรอคนรายท าลาย) อคคภย (ไฟไหม) บาง อทกภยบาง (น าทวม) นอกจากนน บคคลผใหทานยงหวงความเจรญตอหมชนอก เชน มการบรจาคทรพยสงเคราะหเปนสาธารณะประโยชนเชน บรจาคทรพยจดซอเครองการแพทยเขาโรงพยาบาล บรจาคเสอผาแกเดกยากจน บรจาคอวยวะเขาชวยเหลอผปวยเมอตนเสยชวต บรจาคทรพยสรางสถานพยาบาล โรงเรยน สรางวด สรางสะพาน สรางบอน า สรางประปาหมบาน สรางถนนหนทาง เปนตน สงเหลาน จะเกดขนไมไดเลย ถาชาวพทธของเราไมไดรบอทธพลความเชอมาจากทานในทางพระพทธศาสนา เชน ความเชอเรองการใหทานของพระเวสสนดร จนกระทงกลายเปนประเพณนยมท าบญผาเวสน ในแตละภาคของประเทศไทย กเพราะทานคอการให การแบงปน การสงเคราะหตอบคคลอนนนเอง

๑๔ ข.ธ.อ. (ไทย) ๖/๒๕๘ – ๒๖๒.

๕๕

๓.๒ ปยวาจา การพดเปนสงส าคญและมความจ าเปนในการด ารงชวตของมนษย เพราะการพดเปน

กระบวนการสอสารทเกดขนพรอมๆ กบการด ารงชวตของมนษย มนษยไดตอสกบธรรมชาตและดนรนเพอการมชวตอยรอด โดยใชการสอสารดวยการพดเปนเครองมอชวยใหท าสงตางๆ เพอใหบรรลผลตามทตงใจไว มนษยอยรวมกนไดเปนชนเผา เปนสงคม เปนประเทศชาต กดวยการสอสารระหวางกน เพอกอใหเกดความเขาใจและสรางจดมงหมายรวมกน การสอสารดวยการพดจงเปนเครองมอทมนษยใชเพอสรางและพฒนาความสมพนธระหวางกน เปนสงทชวยใหมนษยรกกน หวงใยกน ชวยเหลอซงกนและกน ในอกดานหนง กเปนสงทท าใหมนษยไมพอใจซงกนและกน เกลยดชงกน และเปนศตรกนได ในบางครงวาจาสภาษตกไมใชวาจะกลาวหรอพดไดในททวไป หรอพดไดไมจ ากดเวลา เพราะอาจจะท าใหเกดโทษแกผพดไดเชนกน๑๕ ดวยเหตน ถาถอยค าทจะกลาวเปนเรองไมจรง ไมมประโยชนแลว ถงจะชอบใจใครหรอไมกตาม พระพทธเจาไมยอมตรสถอยค าแมนน แตถาเปนค าจรง และมประโยชนแลว กมใชวาพระพทธเจาจะตรสพร าเพรอ พระองคจะทรงพจารณากาลเทศะทสมควรกอนแลวจงตรสวาจานน ถาเปนกาลเทศะอนสมควรแลว แมบางคนจะไมชอบ พระองคกตรสเพราะทรงมงประโยชน มงอนเคราะหสตวเปนทตง ดงทพระพทธองคตรสตอบอภยราชกมารวา

“ราชกมาร ตถาคตรวาวาจาใด ไมจรง ไมแท ไมประกอบดวยประโยชน วาจานนจะถกใจคนอนหรอไมถกใจกตาม ตถาคตกไมกลาววาจานน แตวาจาใด ตถาคตรวาเปนเรองจรง เรองแท ประกอบดวยประโยชน วาจานนจะถกใจชอบใจคนอนหรอไมกตาม ตถาคตยอมรกาลเวลา ทจะกลาววาจานน เพราะมความอนเคราะหในสตวทงหลาย”๑๖

ปยวาจา เปนการพดเพอสงเคราะหแกผอนหรอชวยเหลอสงคมในลกษณะตางๆ แตบทบาทหรอหนาทโดยตรงของพระสงฆ กคอ การใหธรรมทานมากกวาอามสทาน ซงมหลกการแนะน าสงสอน ไดแก สอนใหละเวนความชวทงปวง สอนใหท าความด และสอนใหท าจตใจใหผองใส โดยการจารกเทยวไปในชมชนเมอง หรอตามชนบทหมบาน อทศทงแรงกายแรงใจและสตปญญาในการเขาไปชวยแกไขปญหาทเกดขนในสงคมนน ๆ เพอใหสงคมมความเปนอยอยางผาสก โดยเฉพาะสงคมในสมยพทธกาลนนจะปรากฏการทพระสงฆไดเขาไปมสวนชวยเหลอสงคมหลายดาน เชน ดานการเมองการปกครอง สอนผน าใหตงอยในธรรม เปนธรรมราชา ปกครองดวยทศพธราชธรรม มความประพฤตสจรต ชวยเหลอราษฎรผตกยากดวยความจรงใจ ดานเศรษฐกจ สอนใหรจกใชจายทรพย

๑๕ พระมหาศรสพรณ อตตทโป (ค านนท), “การประยกตใชวาจาสภาษตทปรากฏในคมภรขททกนกาย เพอการเผยแผพระพทธศาสนา”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙). ๑๖ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๘๖/๘๗.

๕๖

รจกประมาณในการบรโภค ดานสงคม สอนใหรจกชวยเหลอเกอกลกน ไมเหนแกตว ดานการศกษา สอนใหรจกแกปญหาดวยปญญา เปนตน ซงสามารถจ าแนกปยวาจาในการการสงคมสงเคราะหตอประชาชนสรปไดดงน สอนใหรจกวธใชทรพยอยางคนมปญญา สอนใหรจกเลอกคบมตร อยรวมกบบณฑต เพราะน าแตความสขมาให สอนใหรจกการเลอกใหทานแกบคคลทควรให ใหรจกมองสงตาง ๆ โดยพนจรอบดาน ไมมองเพยงดานเดยว ใหเกดวรยะอตสาหะในการปฏบตธรรม ใหรจกรกผอนปรารถนาดตอสตวอน ดวยการแผเมตตา ใหรจกทางด าเนนชวตทปราศจากโทษ ใหตงตนอยในทางเจรญ ใหรจกท าบญอทศแกหมญาตพนองทลวงลบไปแลว ใหรจกบรโภคพอประมาณ จะท าใหโรคนอย แกเฒาชา อายยน ใหมความเชอประกอบดวยปญญาไมหลงงมงาย ใหรจกบญคณของสงทตนพงพาอาศย และไมท าลายธรรมชาต ใหรจกวธทจะท าใหเกดความสขทปราศจากอามสและใหรจกการใหทประเสรฐสดคอการใหธรรมะเปนทาน๑๗ กลาวโดยสรปวา ปยวาจากคอการพดเพอสงคมสงเคราะห ชใหเหนถงการมสวนรวมในการท าใหสงคมเกดความสงบรมเยนโดยอาศยหลกตางๆ คอ หลกการรจกใชจายทรพย หลกการคบหากลยาณมตร หลกการสงเสรมคณภาพจต หลกความเชอทประกอบดวยปญญา และหลกการรกษาสงแวดลอมใหนาอยอาศย ซงหลกการตางๆ นท าใหเกดประโยชนในดานเศรษฐกจ คณภาพชวต วฒนธรรม และระบบนเวศวทยาเปนอยางด ฉะนน ค าวา ปยวาจา จงหมายถง วาจาเปนทรก คอ ค าพดทสภาพเปนทจบใจของผฟง

ดวยจตใจทมงด เวนถอยค าทกระดางเสยดแทงใจผอน ยบยงวาจาในขณะทจตใจไมดเสย๑๘ มตวอยาง

การใชปยวาจาเพอใหบรรลประโยชนในทางการพด ดงตอไปน

๓.๒.๑ การตรสปยวาจาของพระพทธเจา พระพทธเจาเมอประทบอยวดพระเชตวนอารามของอนาถบณฑกเศรษฐเขตกรงสาวตถทรงปรารภทาวสกกเทวราชผเปนใหญในสวรรคชนดาวดงสเมอเหลาเทวดาชนดาวดงสถกเถยงกนถงปญหา ๔ ขอคอบรรดาทานทานชนดไหนยอดเยยมบรรดารสรสชนดไหนยอดเยยมบรรดาความยนดความยนดชนดไหนเปนยอดความสนไปแหงตณหาบณฑตกลาววาสดยอดเพราะเหตไรปญหาเหลานไมมเทวดาองคไหนในหมนจกรวาลวนจฉยไดเปนขอกงขาอยนานถง ๑๒ ปเทพสนนบาตจงพากนเขาไปหาทาวสกกเทวราชแมพระองคกไมอาจวนจฉยปญหาเหลานไดจงพาเอาเหลาเทพยดาไปเขาเฝาพระ

๑๗ พระมหาศรสพรณ อตตทโป (ค านนท), “การประยกตใชวาจาสภาษตทปรากฏในคมภรขททกนกาย เพอการเผยแผพระพทธศาสนา”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙). ๑๘ สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก, พระมงคลวเสสกถาและพระธรรมเทศนาในการพระราชกศล, หนา ๗๘๓.

๕๗

พทธองคทวดพระเชตวนแลวไดรบฟงพทโธวาทตรสแกปญหาเหลานวาบรรดาทานทกชนดธรรมทานเปนเยยมบรรดารสทกชนดรสแหงพระธรรมเปนยอดบรรดาความยนดทกชนดความยนดในธรรมะประเสรฐสวนความสนไปแหงตณหาประเสรฐทสดเพราะท าใหสตวบรรลพระอรหนตแลวตรสสรปไววาการใหธรรมะชนะการใหทงปวงรสแหงธรรมะชนะรสทงปวงความยนดในธรรมะยอมชนะความยนดทงปวงความสนไปแหงตณหายอมชนะทกขทงปวงดงพระพทธพจนทตรสวา “สพพทาน ธมมทาน ชนาต”๑๙การใหธรรมะชนะการใหทงปวง” กลาวโดยสรป ธรรมทานทชอวาชนะทานทงปวงเพราะบคคลถงจะถวายไตรจวรเชนกบใบตองออนแดพระพทธเจาพระปจเจกพทธเจาและพระขณาสพทงหลายผนงตดๆกนในจกรวาลจนถงพรหมโลกยงไมถงเสยวแหงการอนโมทนาทพระพทธเจาเปนตนทรงตรสแสดงดวยพระคาถา ๔ บาทการแสดงธรรมกดการกลาวสอนธรรมกดการสดบธรรมกดมคณยงใหญดวยประการฉะน อนง ธรรมทานทพระพทธเจาเปนตนทรงแสดงแลวแมเพยงการอนโมทนาดวยพระคาถา ๔ บาทเปนสงประเสรฐทสดกวาทานททายกบรรจบาตรใหเตมดวยบณฑบาตอนประณตแลวถวายแกพระขณาสพทงหลายกวาเภสชทานททายกบรรจบาตรใหเตมดวยเนยใสและน ามนเปนตนแลวถวายบางกวาเสนาสนทานททายกใหสรางวหารเชนกบมหาวหารและปราสาทเชนกบโลหปราสาทตงหลายแสนแลวถวายบางกวาการบรจาคทอนาถบณฑกเศรษฐเปนตนสรางวหารถวายบางเพราะเหตไรเพราะวาชนทงหลายเมอจะท าบญเหนปานนนกไดอาศยการฟงธรรมแลวเทานนจงท าไดถาไมไดฟงธรรมไซรกไมพงถวายแมเพยงขาวยาคกระบวยหนงบางภตประมาณทพพหนงบางเพราะเหตนธรรมทานนนแหละจงประเสรฐทสดกวาทานทกชนด ตวอยางตอมา เรองโคนนทวสาล ความวา พระศาสดาทรงตเตยนพวกภกษฉพพคคผพดค าหยาบคายแลว ไดตรสเลานทานชาดก๒๐ วา ในอดตกาล ณ เมองตกกศลา แควนคนธาระ พระโพธสตวเสวยพระชาตเปนโคหนมพราหมณคนหนงไดพระโพธสตวนนจากส านกของนายกผใหทกษณาแลว ตงชอวานนทวสาลรกใครเหมอนบตร บ ารงเลยงดใหขาวยาคและภต เปนตน พระโพธสตวเจรญวยแลว คดวาพราหมณนปรนนบตเราไดโดยยาก ไมมโคอนในชมพทวปไดรบการดแลอยางน จงอยากใหคาเลยงดแกพราหมณวนหนง พระโพธสตวกลาวกบพราหมณวา ทานจงไปหาโควนทก เศรษฐ บอกเขาวา โคพลพทของเราลากเกวยนรอยเลมซงผกตดกนใหเคลอนไปได ทานจงท าเดมพนดวยทรพยพนกหาปณะ พราหมณนนจงไปยงส านกของเศรษฐ สนทนากนดวยเรองโคทมเรยวแรงทสดในเมองน เศรษฐอางวาเปนของตนโคอนยอมไมม พราหมณกลาววา โคของเราตวหนงสามารถลากเกวยนรอยเลมผกตดกนใหเคลอนไปได เศรษฐไมเชอ ทงสองจงท าเดมพนกนดวยทรพยพนกหาปณะ พราหมณน าทราย กรวด และหน บรรทกลงเกวยนจนเตมทงรอยเลมแลวจอดไว

๑๙ ข.ธ.อ. (บาล) ๘/๓๗-๔๑. ๒๐ ข.ชา.อ. (ไทย) ๕๕/๓๐๘-๓๑๑.

๕๘

ตามล าดบ ผกเกวยนทกเลมเขาดวยกนดวยเชอกส าหรบผกเพลาแลว ใหโคนนทวสาลอาบน าเจมดวยของหอมประดบพวงมาลยทคอแลวเทยมโคนนเฉพาะททบเลมแรก ตนเองนงททบเกวยน เงอปฏกขนแลวกลาววา “เจาโคโกง จงลากไป เจาโคโกง จงน าไป” พระโพธสตวคดวา พราหมณนรองเรยกเราผไมโกง วาโกง จงไดยนนงอยเหมอนเสาทนใดนน เศรษฐจงใหพราหมณน าทรพยพนกหาปณะมา พราหมณแพพนน จงปลดโคแลวกลบไปนอนทเรอนดวยความเสยใจ โคนนทวสาลเทยวไปแลวกลบมา เหนพราหมณนอนเสยใจอย จงเขาไปถามวาพราหมณทานนอนหลบหรอ พราหมณกลาววาเราแพพนนเชนนจะหลบอยางไรได โคถามวา ทานพราหมณ ฉนอยในเรอนของทานตลอดมา เคยท าความเสยหาย เคยเหยยบใครๆ หรอเคยถายอจจาระ ปสสาวะในทอนไมควรหรอ พราหมณกลาววา ไมมดอกพอ ล าดบนนโคนนทวสาลกลาววา ถาเชนนน เพราะเหตไร ทานจงเรยกฉนวาโคโกง นนตองโทษตวทานเองทานจงไปท าเดมพนดวยทรพย ๒,๐๐๐ กหาปณะกบเศรษฐนนใหม ขออยางเดยวอยาเรยกฉนผไมโกง วาโคโกง พราหมณไดท าตามทโคหนมบอกล าดบนน พราหมณนงบนทบเกวยนลบหลงโคนนทวสาลพลางกลาววา โคผเจรญพอจงไป โคผเจรญ พอจงลากไป พระโพธสตวลากเกวยนรอยเลมทผกตดกนดวยก าลงเพยงครงเดยว เกวยนเลมทตงอยขางหลงสดเคลอนไปตงอยในทของเกวยนเลมซงตงอยขางหนา โควนทกเศรษฐแพแลวไดใหทรพย ๒,๐๐๐ กหาปณะแกพราหมณ แมคนอนๆ กไดใหทรพยเปนอนมากแกพระโพธสตวพราหมณอาศยพระโพธสตวจงไดทรพยทงหมด ดงพระพทธพจนทตรสไววา “บคคลควรพดแตค าทนาพอใจเทานน ไมควรพดค าทไมนาพอใจในเวลาไหนๆ เมอพราหมณพดค าทนาพอใจ โคนนทวสาลจงลากสมภาระอนหนกไปได ทงยงท าใหพราหมณไดทรพยอกดวย สวนตนองกปลมใจ เพราะการชวยเหลอนน”๒๑

๓.๒.๒ การกลาวปยวาจาของพระสาวก-สาวกา ตวอยางท ๑ การสงเคราะหดวยอามสทานและธรรมทาน พระสารบตรเถระผเปนพระธรรมเสนาบดแหงกองทพธรรมเมอจะท าประโยชนแกหมสตว

จงประกาศขอปฏบตของตนแกเพอนพรหมจรรยดวยคาถา ๓๐ คาถาซงคาถาขางตนนพระเถระใชกลาวสอนพราหมณคนหนงชอราธะเปนพราหมณทยากจนเขญใจมาขออปสมบทกบพระพทธเจาพระองคจงตรสใหประชมสงฆถามหมภกษสงฆวาใครระลกถงคณของพราหมณคนนไดบางพระสารบตรเถระจงกราบทลถงอปการะทราธพราหมณเคยถวายบณฑบาตทพพหนงแกตนใหทรงทราบพระพทธองค จงมอบใหพระเถระเปนผบวชใหราธพราหมณนนเมอบวชแลวไดพาจารกไปตามชนบทพรอมทงพร าสอนพระราธะอยเนองๆถงสงทควรท าและไมควรท าและไดใหขอคดแกพระราธะดวยค าปยวาจาขางตนนนพระราธะเปนผวางายรบฟงค าสงสอนโดยเคารพปฏบตตามค าพร าสอนอยเนองๆไม

๒๑ ข.ชา. (ไทย) ๒๗/๒๘/๑๒.

๕๙

นานนกกไดบรรลพระอรหนต๒๒ดงเถรภาษตทกลาวา “บคคลพงเหนผมปญญามกชโทษมกพดปรามไวเหมอนผชบอกขมทรพยและพงคบผทเปนบณฑตเชนนนเพราะเมอคบคนเชนนนยอมมแตความเจรญไมมความเสอม”๒๓

ตวอยางท ๒ การสงเคราะหดวยธรรมทาน พระรฐบาลเถระผไดรบเอตทคคะวาเปนเลศกวาภกษทงหลายผบวชดวยศรทธาทานเกด

ในตระกลรฐบาลเศรษฐทสามารถรวบรวมรฐทแตกแยกกนไดในถลลโกฏฐกนคมในกรรฐเมอเจรญวยแลวอยครองเรอนเปนผมบรวารจ านวนมากมยศใหญครนไดฟงพระธรรมเทศนาจากพระพทธเจามศรทธาประสงคจะออกบวชแตบดามารดาไมอนญาตจงอดอาหารถง ๗ วนบดามารดาเหนวาถาไมอนญาตใหบวชทานกจกตายแตเมอบวชแลวเกดเบอหนายในการประพฤตพรหมจรรยกจกกลบมาอยบานจงอนญาตใหบวชเพอรกษาชวตของทานไวครนไดบวชแลวพระเถระมงท ากรรมฐานโดยโยนโสมนสการเจรญวปสสนาอยกไดบรรลพระอรหนตวนหนงพระเถระนงอยบนแผนศลามงคลของพระเจาโกรพยะในมคาชนอทยานถกพระราชาตรสถามถงสาเหตของการออกบวชจงไดกลาวธมมทเทส ๔ประการถวายวา โลกอนชราน าเขาไปไมยงยน โลกไมมผตานทาน ไมเปนใหญเฉพาะตน โลกไมใชของตนจ าตองละทงสงทงปวงไป โลกพรองอยเปนนตยไมรจกอมเปนทาสของตณหา แลวจงกลาวอธบายเสรมอกวาพระราชากดบคคลเหลาอนจ านวนมากกดทยงไมปราศจากตณหายอมหนไมพนความตายในเมอความปรารถนายงไมทนไดเตมอมกพากนละทงรางกายไปเสยกอนเพราะความอมดวยกามทงหลายไมมในโลก๒๔ ดงค าเถรภาษตทกลาววา “ เพราะความอมดวยกามทงหลายไมมในโลก๒๕ ปยวาจานชใหเหนถงตณหาคอความทะยานอยากของมนษยในโลกไมมทสนสดซงเปนขอคดสะกดใจใหแกผทมอ านาจฝกใฝในความเปนใหญเพอตนโดยไมค านงถงวธการทจะท าใหไดมาหรอผทมอ านาจอยแลวแตยงมความทะยานอยากในเรองอนๆตอไปเรอยๆไมสนสด

ตวอยางท ๓ การสงเคราะหดวยธรรมทาน พระภททากณฑลเกสาเถรผไดรบเอตทคคะวาเปนเลศกวาภกษณทงหลายผรแจงไดเรว

นางเกดในตระกลเศรษฐในกรงราชคฤหกอนบรรพชาอปสมบทไดขอรองใหบดาไถโจรททางการคมตวไปประหารชวตมาเปนสามเพยงแคเกดจตปฏพทธชวขณะตอมาวนหนงโจรเกดโลภคดอยากไดเครองประดบทมคาของนางออกอบายวาตนรอดชวตมาไดเพราะบวงสรวงเทวดาไวตองการไปท าพลกรรมแกเทวดาใหนางตกแตงรางกายประดบดวยเครองอาภรณทมคามากไปบวงสรวงเทวดาดวยกนสองคนทภเขาขาดส าหรบทงโจรเมอไปถงเขาขาดโจรบอกความประสงควาตนหลอกลวงนางมาเพอฆา

๒๒ ข.เถร.อ. (บาล) ๒/๙๙๓/๔๓๕. ๒๓ ข.เถร. (บาล) ๒๖/๙๙๓/๓๙๖, ข.เถร.(ไทย) ๒๖/๙๙๓/๕๐๒. ๒๔ ข.เถร.อ. (บาล) ๒/๗๗๘/๓๒๕. ๒๕ ข.เถร. (บาล) ๒๖/๗๗๘/๓๗๕, ข.เถร.(ไทย) ๒๖/๗๗๘/๔๖๙.

๖๐

ชงทรพยแมนางจะออนวอนขอรองประการใดๆกไรผลจงฉกคดไดวาปญญาไมไดมไวเพอแกงกนแตมไวเพอพจารณาไดใชไหวพรบปฏภาณดวยการขอกอดสามผเปนทรกยงเปนครงสดทายกอนทจะตายจากกนในขณะทโจรเผลอนางจงผลกโจรนนลงเหวเทวดาสงสถตอยหบเขานนเหนเหตการณทนางรอดตายหวดหวดเพราะมไหวพรบปฏภาณจงกลาวสรรเสรญวามใชแตบรษจะเปนบณฑตไดในททกสถานแมสตรมปญญาเหนประจกษมไหวพรบปฏภาณกเปนบณฑตไดเชนกนพระเถรนนเมอจะสรรเสรญคณของปญญาทท าใหรอดชวตจากมอโจรมาไดจงกลาววาผทรแกไขเหตการณทเกดขนเฉพาะหนาไดฉบพลนยอมหลดพนจากการบบคนของศตรเหมอนขาพเจาหลดพนจากสตตกโจรได ฉะนน ดงเถระภาษตทกลาวไววา “ผทรแกไขเหตการณทเกดขนเฉพาะหนาไดฉบพลนยอมหลดพนจากการบบคนของศตรเหมอนขาพเจาหลดพนจากสตตกโจรในครงนน” ๒๖ ปยวาจานชใหเหนถงความส าคญของปญญาทเรยกวาไหวพรบปฏภาณซงสามารถพจารณารเทาทนเหตการณเฉพาะหนาไดอยางฉบพลนท าใหสถานการณเลวรายกลบกลายเปนดน าพาชวตรอดพนจากอนตรายในสถานการณคบขนไดทนทวงท

ตวอยางท ๔ การสงเคราะหดวยธรรมทาน พระปณณาเถรเมอครงเปนฆราวาสเปนนางกมภทาสมหนาทตกน าในเรอนของทานอนาถบณฑกเศรษฐไดฟงธรรมจากพระพทธเจาแลวบรรลโสดาบนเชาตรวนหนงในฤดหนาวไปตกน าททาน าเหนพราหมณคนหนงก าลงอาบน าดวยประสงคจะช าระบาปเพอจะไดไปเกดในสวรรคผาเปยกผมเปยกมตวสนเทาจงกลาวคดคานดวยแสดงเหตผลใหพราหมณฟงวาถาเชนนนเหลาสตวทหากนอยในน าเชนกบเตางจระเขเปนตนกจกพากนไปสวรรคแนคนฆาแพะสกรปลาลาเนอโจรเพชฌฆาตและคนทท าบาปกรรมอนๆแมทงหมดกจะหลดพนจากบาปกรรมไดเพราะอาบน าถาการอาบน าท าใหหลดพนจากบาปกรรมไดจรงน านนกจะพงน าบญของทานไปดวยเชนกนแลวกลาวหามพราหมณไมใหท าบาปกรรมอนเปนสาเหตใหตนเปนทกขเพราะการอาบน าในฤดหนาวเชนนนอกวาถาทานกลวทกขถาทกขไมนารกส าหรบทานทานกอยาท าบาปกรรมทงในทลบทงในทแจงหากวาทานจกกระท าหรอก าลงกระท าบาปกรรมทานแมจะเหาะหนไปกไมพนไปจากทกขไดเลยพราหมณไตรตรองตามเหตผลทนางปณณาแสดงกเขาใจและยอมรบจงไปเขาเฝาพระพทธเจาขอถงพระรตนตรยเปนสรณะสมาทานศลแลวฟงธรรมกถาขอบรรพชาอปสมบทมความพากเพยรพยายามในสมณธรรมอยไมนานนกกไดบรรลพระอรหนตดงเถรภาษตทกลาวไววา “ถาทานกลวทกขถาทกขไมนารกส าหรบทานทานกอยาไดกอกรรมชวทงในทแจงหรอในทลบ”๒๗

๒๖ ข.อป.(ไทย) ๓๓/๓๕/๔๖๐. ๒๗ ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๒๔๖-๒๔๗/๕๙๕.

๖๑

ปยวาจาน แสดงถงมจฉาทฏฐความ เชอผดๆทนบถอสบตอกนมาโดยไมไดพจารณาถงเหตผลทสมควรแกเหตจงปฏบตผดสบตอๆ กนมาดงนนพระพทธเจาจงเนนย าเรองความเชอทประกอบดวยปญญาและแสดงหลกกาลามสตร ๑๐ ประการมอยาปลงใจเชอดวยการฟงตามกนมาเปนตนเพอไมใหหลงงมงายหรอหลงปฏบตผดในความเชอทผดๆ ไรเหตผลรองรบซงถอสบๆกนมาหลายชวอายคน

๓.๒.๓ การกลาวปยวาจาของอบาสก-อบาสกา ตวอยางท ๑ การสงเคราะหดวยธรรมทาน

มารดาของพระกสสปเถระผอาศยอยในกรงสาวตถไดเลยงด กสสปมาณพจนเตบใหญวนหนงกสสปมาณพไปยงวดพระเชตวนฟงพระธรรมเทศนาของพระพทธเจาไดบรรลโสดาบนเมอกลบถงบานจงขออนญาตมารดาออกบวชไดบรรพชาอปสมบทแลวในคราวทพระพทธเจาทรงปวารณาออกพรรษาจะเสดจจารกไปในชนบทประสงคจะตามเสดจไปกบพระพทธเจาจงไปอ าลามารดามารดาของพระกสสปเถระผปรารถนาความปลอดภยไรโรคาพยาธแกบตรสดทรกจงไดกลาวสอนบตรของตนวาลกเอยในทศใดๆอาหารหางายไรโรคและปราศจากภยจงไปในทศนนๆ เถดขอเจาอยาไดประสบความเศราโศกเลยพระเถระฟงโอวาทของมารดาแลวเกดความอตสาหะวามารดาของเรามงหวงใหเราไปสทปราศจากความเศราโศกเอาเถดเราควรไปใหถงฐานะทปราศจากความเศราโศกโดยสนเชงดงนแลวจงพากเพยรเจรญวปสสนากรรมฐานไมนานนกกไดบรรลพระอรหนต ดงภาษตทกลาววา “ลกเอยในทศใดๆ อาหารหางายไรโรคและปราศจากภยจงไปในทศนนๆ เถดขอเจาอยาไดประสบความเศราโศก

เลย” ๒๘ ปยวาจานชใหเหนถงความรกทมารดามตอลกถงแมเปนพระภกษแลวกยงมความหวงใยไมจดจางหวงใหลกมความเปนอยอยางผาสกไรโรคาพยาธเบยดเบยนดวยความรกอนบรสทธเชนนจงท าใหพระกสสปเถระซงใจนอมน าเอาถอยค าทมารดาสงสอนมาอบรมตนเปนประดจขอสบ ใจใหเกดก าลงใจมงมนท าสมณธรรมจนไดบรรลพระอรหนตเปนผปราศจากความเศราโศกโดยสนเชงในโลก

ตวอยางท ๒ การสงเคราะหดวยอามสทานและธรรมทาน อนาถบณฑกเศรษฐผอนพระพทธเจาทรงยกยองวาเลศกวาอบาสกทงหลายผยนดยงในการถวายทานทานเศรษฐมบตรอยคนหนงชอกาละซงไมปรารถนาจะเขาเฝาพระพทธเจาไมฟงธรรมทงไมขวนขวายอปฏฐากภกษสงฆแมทานเศรษฐจะหามไมใหท าเชนนนกตามเขากไมไดฟงค าทานเศรษฐปรารถนาจะอนเคราะหบตรผตกอยในปากทางแหงนรกอเวจเพราะความประมาทจงไดออกอบายดวยการจางใหไปรกษาศลอโบสถฟงธรรมเปนเวลา ๑ คนดวยทรพย ๑๐๐ กหาปณะเขาไปสมาทานศล ๘ แลวกหลกไปนอนอยในทแหงหนงพอรงเชากกลบบานรบเงนจากทานเศรษฐเมออบาย

๒๘ ข.เถร.(ไทย) ๒๖/๘๒/๓๓๓.

๖๒

ครงแรกไมประสบผลส าเรจทานเศรษฐจงเพมกหาปณะเปน ๑,๐๐๐ แลวกลาวถอยค าออนหวานกบบตรชายอยางมขอแมวาลกพอพอจกใหทรพย ๑,๐๐๐ กหาปณะแกเจาแตเจาตองไปยนอยขางหนาพระศาสดาแลวเรยนเอาธรรมเพยงบทเดยวเทานนกลบมานะนายกาละเหนวาพอจกใหกหาปณะตงหนงพนเพอแลกกบธรรมเพยงบทเดยวกดใจวาไมใชเรองยากส าหรบตนจงไปฟงธรรมยนอยขางหนาพระพทธเจาพยายามจดจ าบทธรรมเทาไรกจดจ าไมไดเพราะพทธานภาพบนดาลใหก าหนดไมไดนนเองเขาตงใจก าหนดธรรมบทอนๆไปเรอยๆกไมอาจจ าไดสกบทในทสดดวยความตงใจใสใจจดจ าบทธรรมโดยความเคารพนนเขากไดบรรลโสดาบนวนรงขนจงนมนตพระพทธเจาพรอมภกษสงฆหมใหญไปรบภตตาหารทบานของตนในขณะทพระพทธเจาเหลาพระสาวกท าภตกจเสรจแลวและนายกาละกบรโภคภตรเสรจแลวอนาถบณฑกเศรษฐจงสงใหคนน าหอกหาปณะ ๑,๐๐๐ มาใหนายกาละเขาเหนหอกหาปณะนนซงวางอยขางหนาของพระพทธเจากรสกละอายแมบดาบอกใหรบไวเขากไมรบพระพทธเจาจงตรสกบทานอนาถบณฑกเศรษฐถงเหตทบตรของทานไดบรรลโสดาบนซงเปนคณชาตทประเสรฐกวาสมบตของพระเจาจกรพรรดกวาสมบตในเทวโลกและพรหมโลกแลวจงตรสสรปเปนคาถาประพนธไววา โสดาปตตผลประเสรฐกวาความเปนเอกราชในแผนดนกวาการไปสสวรรคและกวาความเปนใหญในโลกทงปวง ดงภาษตทวา “ลกพอพอจกใหทรพย ๑,๐๐๐ กหาปณะแกเจาแตเจาตองไปยนอยขางหนาพระศาสดาแลวเรยนเอาธรรมเพยงบทเดยวเทานนกลบมานะ” ๒๙

ตวอยางท ๓ การสงเคราะหดวยอามสทานและธรรมทาน นางวสาขามหาอบาสกาผอนพระพทธเจาทรงยกยองวาเลศกวาอบาสกาทงหลายผยนดยงในการถวายทานนางไดสละทรพยในพระพทธศาสนาทงหมด ๒๗โกฏโดยการซอพนทสรางวหาร ๙ โกฏใชในการกอสรางวหาร ๙ โกฏและใชในการฉลองวหารอก ๙ โกฏนางไดสรางปราสาทหลงใหญสมควรเปนทประทบของพระพทธเจาและเปนทอยของภกษสงฆมหองทงหมด๑,๐๐๐ หองคอชนลาง ๕๐๐ หองชนบนอก ๕๐๐ หองซงวจตรดวยจตรกรรมมลายดอกไมและลายเถาไมเปนตนประดบตกแตงไวอยางงดงามและสรางปราสาทหองรโหฐาน ๑,๐๐๐ ปราสาทเปนบรวารของปราสาทหลงใหญนนพรอมทงสรางกฎมณฑปและทจงกรมเปนตนใชเวลาถง ๙ เดอนจงสรางวหารเสรจเมอวหารสรางเสรจเรยบรอยแลวจงไดจดงานฉลองอยางยงใหญนางวสาขาพรอมดวยเพอนหญง ๕๐๐ คนขนไปชมความวจตรอลงการของปราสาทนนเมอแลเหนปราสาทอนตระการตาท าใหนางวสาขาปลมใจเปนทสดจงกลาวกบพวกเพอนหญงวาเมอฉนสรางปราสาทหลงงามถงเพยงนขอเธอทงหลายจงรวมอนโมทนาบญทฉนขวนขวายท าแลวนนฉนขอใหสวนบญแกพวกเธอเพอนหญงทงหมดของนางตางกมใจเลอมใสศรทธากลาวอนโมทนาวาอโหสาธ อโหสาธดจรงๆหนอ ดจรงๆหนอ ในบรรดาเพอนหญงเหลานนเพอนอบาสกาคนหนงไดใสใจถงการแผสวนบญใหตนนนเปนพเศษตอมาไมนานนางเสยชวต

๒๙ข.เถร.อ. (บาล) ๑/๘๒/๒๗๖.

๖๓

ไปบงเกดในภพดาวดงสดวยอานภาพแหงการอนโมทนาบญดวยจตทบรสทธของนางนนไดปรากฏวมานหลงใหญประดบประดาดวยหองรโหฐานลองลอยอยในอากาศวนหนงพระอนรทธเถระเทยวจารกไปในเทวโลกไดเหนนางเทพธดาผมเทวาสมบตอนโอฬารจงถามถงบญทนางไดท าไวในมนษยโลกนางเทพธดากไดบอกแจงความนนแกพระเถระและเมอจะขอใหพระเถระชวยชกชวนแนะน ามนษยคนอนๆใหยนดในการถวายทานฟงธรรมจงกลาววาขอพระคณเจาโปรดชกชวนแมคนอนๆวาทานทงหลายจงเตมใจถวายทานแดสงฆเถดและจงมใจเลอมใสฟงธรรมการไดเกดเปนมนษยทไดแสนยากพวกทานกไดแลวเมอหวนระลกถงบญเชนนไดเกดความรพงก าจดมลทนคอความตระหนพรอมทงมลรากไมถกเขาตเตยนยอมเขาถงสคคสถานแดนสวรรค ปยวาจาน ชใหตระหนกถงการไดเกดมาเปนมนษยเปนของไดยากและทกคนกไดแลวแตสงส าคญทควรท าในขณะทเปนมนษยกคอขวนขวายในการท าบญถวายทานรกษาศลเจรญภาวนาและฟงธรรมบอยๆอนจะเปนเหตใหไดรบความสขในสวรรคสมบตเปนตนและรอดพนจากทคตภมทงหลายอกอยางหนงชใหตระหนกถงปตตานโมทนามยคอบญส าเรจดวยการอนโมทนาสวนบญแมการทบคคลไมไดท าบญเองแตรวมอนโมทนาในสวนบญทผอนท าดวยจตใจทเลอมใสบรสทธยอมไดอานสงสมหาศาลดจเพอนหญงของนางวสาขาทไดเทวาสมบตอนโอฬารฉะนนดงภาษตทกลาววา “การไดเกดเปนมนษยทไดแสนยากพวกทานกไดแลว”๓๐ ปยวาจาในกรณศกษาขางตนน จะเหนวา การใหวตถสงของยอมสามารถยงประโยชนแกผรบใหไดรบความสะดวกสบายทางรางกายและความเปนอย ชวยบ าบดความทกขทางกายไดเทานน แตไมสามารถก าจดทกขทางใจแกผรบได ฉะนน ธรรมทาน จงเปนปญญาทคอยประสานใจของมนษยเราใหพนไปจากความทกขได เนองจากผฟงพระธรรมเทศนาอาจจะเสยสละกเลสกระทงบรรลความเปนพระโสดาบนบคคลได แตการใหทานใหมากเทาใดกยงถงความเปนพระโสดาบนหาไดไม หากไมสละกเลสในใจของตน พระพทธองคจงทรงยกยองธรรมทานวาเปนเลศ แมพระสาวกทงหลายกไดสดบพระธรรมเทศนาจากพระพทธองคบาง จากพระสาวกดวยกนบาง จงสามารถเขาถงฝงแหงพระนพพานได กลาวใหสนเขา อามสทานใหแลวไดความสขในการด าเนนชวตประจ าวนและในชาตหนา แตธรรมทานใหเขาถงความเปนพระอรยบคคลตงแตพระโสดา สกทาคาม อนาคามและพระอรหนตในทสด ดวยเหตน การใหธรรมะเปนทาน จงเปนยอดแหงการใหกวาสงทงปวง

๓๐ ข.ว.(ไทย) ๒๖/๗๔๗/๘๗.

๖๔

๓.๓ อตถจรยา อตถจรยา คอ ความประพฤตประโยชน คอรวาสงใดเปนประโยชน เปนประโยชน ไมเปนโทษ กท าสงนนดวยจตใจทมงประโยชน ไมรษยาวาใครจะไดดไปเสย ทกๆ คนยอมตองการประโยชน เมอชวยกนเกอกลสงเสรมประโยชนสขของกนและกนในทกๆ ทางทรและทสามารจะท าได แมเพยงมทตาจตในประโยชนของผอน ไมคดรษยาตดรอน กชอวาประพฤตเปนประโยชนได๓๑

๓.๓.๑ พระพทธองคทรงสงเคราะหในฐานะโลกตถจรยา พระพทธองค ทรงแสดงธรรม ทรงชแจงแสดงความ ทรงแนะน าสงสอน ทรงชใหเหน และทรงเสนอแนะแนวทางดวยปยวาจา จนเปนผลส าเรจแกผฟง ดงทพระพทธองคทรงตรสวา พระองคเปนผชบอกทาง ดงทคณกโมคคลลานพราหมณ กลาวสรรเสรญพระพทธองค วา ทานพระโคดม พระภาษตของพระองคชดเจนไพเราะยงนก ทานพระโคดม พระภาษตของพระองคชดเจนไพเราะยงนก พระองคทรงประกาศธรรม แจมแจงโดยประการตางๆ เปรยบเหมอนบคคลหงายของทคว า เปดของทปด บอกทางแกผหลงทางหรอตามประทปในทมด ดวยตงใจวา คนมตาดจะเหนรปได ขาพระองคนขอถงทานพระโคดมพรอมทงพระธรรม และพระสงฆ วาเปนสรณะขอทานพระโคดมโปรดทรงจ าขาพระองค วาเปนอบาสกผถงสรณะ ตงแตวนนเปนตนไป จนตลอดชวต๓๒ ปยวาจาทพระพทธองคไดตรสแกพราหมณน ท าใหเขาไดรบอานสงสคอความเขาใจในหลกการปฏบตตนแหงความเปนอบาสกและเขาถงพระรตนตรยเปนทพงตลอดชวต ปยวาจาในลกษณะน จดเปนโลกตถจรยาคอบ าเพญประโยชนตอชาวโลกของพระพทธเจา ๓.๓.๒ พระพทธองคทรงสงเคราะหในฐานะญาตตถจรยา หลงจากทพระพทธองคไดตรสรอนตตรสมมาสมโพธญาณแลว ทรงทบทวนธรรมทไดตรสรกระทงทรงแนพระทยวาธรรมนน เปนสจจธรรมทไมเคยมผใดเคยรเหนมากอน จงทรงตดสนพระทยในการทจะประกาศพระสทธรรมใหปรากฏ เพออนเคราะหชาวโลก โดยในระยะเวลา ๖ พรรษาแรกของการประกาศพระพทธศาสนา พระพทธองคยงไมไดตรสสอนพระอภธรรมแกผใด เพราะเปนธรรมทเกยวของกบปรมตถธรรมลวนๆ ยากแกการทจะอธบายใหเขาใจไดโดยงาย บคคลทจะรบอรรถรสของพระอภธรรมไดนน ตองเปนบคคลทประกอบดวยศรทธาอนมนคง และไดเคยสงสมบารมอนเกยวกบปญญาในเรองนมาบางแลวแตกาลกอน แตในชวงตนของการประกาศพระพทธศาสนานน

๓๑ สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก, พระมงคลวเสสกถาและพระธรรมเทศนาในการพระราชกศล, หนา ๗๘๓. ๓๒ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๗๘/๘๔.

๖๕

คนสวนใหญยงมศรทธาและมความเชอในพระพทธศาสนานอย ยงไมพรอมทจะรบค าสอนเกยวกบปรมตถธรรม ซงเปนธรรมอนลกซงได พระพทธองคจงทรงยงไมแสดงใหทราบ เพราะหากทรงแสดงไปแลว ความสงสยไมเขาใจหรอความไมเชอยอมจะเกดแกมหาชนเหลานน เมอมความสงสยไมเขาใจหรอไมเชอแลว กจะเปนเหตใหเกดการดหมนดแคลนตอพระอภธรรมได ซงจะเปนผลรายมากกวาผลด๓๓ เมอเวลาผานไปลวงถงพรรษาท ๗ พระพทธองค จงไดทรงแสดงพระอภธรรมเปนครงแรก โดยเสดจขนไปจ าพรรษาบนสวรรคชนดาวดงส เพอทดแทนคณของพระมารดาดวยการแสดงพระอภธรรมเทศนาโปรดพระพทธมารดา ซงสนพระชนมไปตงแตประสตพระองคได ๗ วน๓๔และไดอบตเปนเทพบตรอยบนสวรรคชนดสตมพระนามวา “สนดสตเทพบตร”ในการแสดงธรรมครงน ไดมเทวดาและพรหมจากหมนจกรวาลจ านวนหลายแสนโกฏ มารวมฟงธรรมดวย โดยมสนดสตเทพบตรเปนประธาน ณ ทนน พระพทธองคทรงแสดงพระอภธรรม แกเหลาเทวดาและพรหมดวย วตถารนยคอ แสดงโดยละเอยดพศดาร ตลอดพรรษากาล๓๕ ส าหรบการแสดงพระอภธรรมในมนษยโลกนน พระพทธองคไดทรงแสดงแกพระสารบตรเถระเปนองคแรก คอ ในชวงระหวางททรงแสดงธรรมอยบนสวรรคชนดาวดงสนน เมอถงเวลาบณฑบาต กจะทรงเนรนตพทธนมตขนแสดงธรรมแทนพระพทธองค แลวพระองคกเสดจไปบณฑบาตในหมชนชาวอตตรกร เมอทรงรบบณฑบาตเสรจแลว กเสดจไปยงปาไมจนทร ซงอยในแถบปาหมวนตใกลกบสระอโนดาดเพอเสวยพระกระยาหาร โดยมพระสารบตรเถระมาเฝาทกวน หลงจากทเสวยแลว กทรงสรปเนอหาของพระอภธรรมทพระองคไดทรงแสดงแกเหลาเทวดาและพรหมใหพระสารบตรเถระฟงวนตอวน เสรจแลวพระองคเสดจกลบขนสดาวดงสเทวโลกเพอแสดงธรรมตอไป ทรงปฏบตพทธกจเชนนทกวนตลอด ๓ เดอน พระพทธองค ทรงน าพระอภธรรมไปแสดงโปรดพทธมารดาบนสวรรคน จดเปนญาตตถจรยา คอ การบ าเพญประโยชนตอพระญาต กคอ พระพทธองคทรงใหการสงเคราะหพระญาตทเสดจสวรรคตแลว แตพระพทธองคทรงมพระมหากรณายงใหญ จงไดทรงโปรดแสดงธรรมทเรยกวา “อภธรรม” คอ ธรรมอนยงใหญไมระคนดวยสตว บคคล ตวตน เรา เขา แตเปนการแสดงถงสภาวธรรมในแตละอยาง คอ รป จต เจตสกและนพพาน

๓๓วศษฐ ชยสวรรณ, สาระนารเกยวกบพระอภธรรม, พมพครงท ๕, (กรงเทพมหานคร : อภธรรมโชตกะวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖), หนา ๑๗ – ๑๘. ๓๔สมเดจพระสงฆราช (ปสสเทว), ปฐมสมโพธ,พมพครงท ๒๓, (กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๘),หนา ๑๓–๑๖. ๓๕วศษฐ ชยสวรรณ, สาระนารเกยวกบพระอภธรรม, หนา ๑๘.

๖๖

๓.๓.๓ พระพทธองคทรงสงเคราะหในฐานะพทธตถจรยา การบ าเพญพทธตถจรยา ดงจะเหนไดจากกรณศกษาทพระพทธองคไดตรสแสดงธรรมจกกปปวตตนสตรแกปญจวคคยทง ๕ อนสงผลดใหโกญฑญญพราหมณ บรรลพระโสดาบนบคคล คอ ไดดวงตาเหนธรรม โดยพระพทธองคทรงสอนใหเลกละพฤตกรรมหรอขอปฏบต ๒ อยาง ทเคยปฏบตกนมาชานานจนยดถอเปนประเพณสบตอกนมาแลว พระองคทรงชแนะวธปฏบตแบบ “มชฌมาปฏปทา” คอ การปฏบตเปนกลางๆ ไมยอหยอนจนเกนไป และไมตงจนเกนไป ด าเนนตามทางสายกลาง ทเรยกวา มรรคมองค จากนนจงตรสอรยสจ ๓๖ คอ หลกธรรมทใหพระพทธองคไดตรสร เมอพระพทธองคแสดง พระธมมจกกปปวตตนสตรจบลง ธรรมจกษ คอ ดวงตาเหนธรรมอนปราศจากธลมลทนไดเกดแก โกณฑญญดาบส หวหนาปญจวคคยวา “สงใดสงหนง มความเกดขนเปนธรรมดา สงนนทงหมดกยอมมความดบไปเปนธรรมดา” พระพทธองคทรงทราบวา โกณฑญญะไดดวงตาเหนธรรม เปนโสดาบนบคคล ในพระพทธศาสนาแลว จงทรงเปลงพทธอทานด ารสวา “โกณฑญญะไดรแลวหนอ โกณฑญญะไดรแลวหนอ” ล าดบนน โกณฑญญะเหนซงโลกตตรธรรม แลวหมดความสงสยในพระรตนตรย ปราศจากความสงสยในพระพทธศาสนา จงกราบทลขอบรรพชาอปสมบท เปนพระภกษในพระพทธศาสนาตอพระองค พระองคทรงประทานบรรพชาอปสมบทดวยวธ เอหภกขอปสมปทา พระพทธองคไดตรสปยวาจาเพยงสนๆ ท าใหพราหมณชอโกณฑญญะไดดวงตาเหนธรรมและน าไปสการบรรพชาและอปสมบทเปนพระภกษในลกษณะเชนน ถอไดวาพระพทธองคไดทรงบ าเพญตนในฐานะพทธตถจรยา คอ ท าตนใหสมกบเปนพระพทธเจาดวยการแนะน าสงสอนใหเกดพระสาวกชวยประกาศพระพทธศาสนาและขยายบคลากรทางการสงฆเปนจ านวนมากในเวลาตอมาและเกดความเจรญมนคงในพระสทธรรมททรงตรสรและมบคคลประพฤตตามแลวรแจงเหนจรงได กลาวโดยสรป อตถจรยา เปนการประพฤตปฏบตตนใหเปนประโยชนตอบคคลอนตามสมควรแกฐานะของตน ในสารนพนธเลมน จงไดยกพระพทธจรยาของพระพทธองคมาเปนตวอยาง คอ ในแงโลกตถจรยา พระพทธองคทรงใหการสงเคราะหตอประชาชนทศรทธาเลอมใสในพระพทธศาสนาเปนอนมากจนถง ๔๕ พรรษา เชน ทรงโปรดพระเจาพมพสาร ทรงโปรดชฎลสามพนอง ทรงโปรดอปตสสะและโกลตะกระทงไดน าพวกทานเหลานนมาสความเปนพระสาวกและไดบรรลธรรมตามล าดบถงความเปนพระอรยบคคลหมดกเลสอาสวะอยางสนเชง ในแงของญาตตถจรยา พระพทธองคทรงใหการสงเคราะหตอเหลาพระญาต เชน ทรงแสดงธรรมโปรดพระพทธบดาในโลกมนษย และพระพทธมารดาสวรรคดวยพระอภธรรมซงเปนธรรมอนลกซง และประการสดทาย ทรงใหการสงเคราะหตอบคคลอนในฐานะเปนพระพทธเจาทจะตองอบรมสงสอนใหเกดศาสนทายาทหรอพระสงฆสาวกผสบตออายพระพทธศาสนา และเปนก าลงส าคญในการเผยแผพทธธรรมไปสประชาชน

๓๖ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๓/๒.

๖๗

มาจนถงปจจบน เมอพระสงฆไดรบการถายทอดเชนน จงไดประพฤตปฏบตตนตามรอยแหงพระพทธองคดวยการสงเคราะหประชาชนบาง สงเคราะหตอญาตพนองหรอญาตธรรมบาง สงเคราะหในฐานะเปนพระสงฆทพงพาทางจตใจแกประชาชนบาง เชน ใหค าปรกษาปญหาชวต สงเคราะหดานการศกษาแกบตรหลานของประชาชนทใหความชวยเหลอวดนนๆ อตถจรยา จงเปนการเกอกลสงเคราะหกนระหวางพระสงฆกบประชาชนดงกลาวมา

๓.๔ สมานตตตา สมานตตตา หมายถง การเอาตวเขาสมาน คอการท าตนเสมอตนเสมอปลาย ตลอดถงวางตนเหมาะสมแกฐานะภาวะบคคลเหตการณ และสงแวดลอมในเวลานน การวางตนใหสมกบฐานะทตนมอยในสงคมและท าอยางเสมอตนเสมอปลายปฏบตตนอยางสม าเสมอตอคนทงหลาย ใหความเสมอภาคไมเอารดเอาเปรยบผอน เสมอในสขและทกขรวมรบรปญหาและรวมแกปญหาเพอประโยชนของสงคมและประเทศชาต๓๗ นอกจากนน ค าวา สมานตตตา ไดแกความวางตนเสมอ คอ มสมภาพในตนของตนเองและในผอนตามควรแกฐานะ ไมแสดงตนขนๆ ลงๆ หรอแสดงความกระดางหมนแคลน ความวางตนเสมอยอมท าใหมความภาคภมในตนเอง ทงความสภาพในผอน๓๘ ตวอยางท ๑ ทรงบ าเพญพทธกจอยางสม าเสมอ เมอเจาชายสทธตถะเสดจออกผนวชกเพอคนหาทางพนทกขและเมอคนพบไดแลว เรยกวา ตรสร จงไดพระนามวาสมมาสมพทธะหรอสมมาสมพทโธ แปลความวาเปนผตรสรชอบไดโดยพระองคเอง ตอจากนน พระพทธองคจงออกประกาศพระพทธศาสนาถอเปนกจทพระพทธเจาทงหลายจะตองท าในชวตประจ าวนหรอกจทพระพทธเจาทรงบ าเพญแกชาวโลก เรยกวา พทธจรยา

หรอพทธกจ๓๙มอย ๕ ประการไดแก ๑. ปพพณเห ปณฑปาตจ ในเวลาเชาทรงออกบณฑบาตโปรดสตว ๒. สายณเห ธมมเทสน ในเวลาเยนทรงสนทนาธรรมกบประชาชน ๓. ปโทเส ภกข โอวาท ในเวลาค า (คน) ประทานโอวาทแกภกษ ๔. อฑฒรตเต เทวปห ในเวลาเทยงคนทรงตอบปญหาเทวดา ๕. ปจจเสว คเต กาเล ภพพาภพเพ วโลกน ในเวลาใกลรงทรงตรวจด

๓๗ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต, พมพครงท ๘๐, (กรงเทพมหานคร : บรษท พมพสวย จากด, ๒๕๕๐), หนา ๙. ๓๘ สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก, พระมงคลวเสสกถาและพระธรรมเทศนาในการพระราชกศล,หนา ๗๘๔. ๓๙ อง.เอกก.อ. (บาล) ๑/๕๖-๕๘.

๖๘

เวไนยสตวเพอเสดจไปโปรด๔๐ พจารณาจากพทธกจ ๕ ขางบนน จะเหนวา พระพทธองคทรงใหการสงเคราะหแกประชาชนในเวลาเชา เพอใหเขาไดท าบญตกบาตรแมจะเปนเพยงทานการใหกตาม ในเวลาเยนทรงสงเคราะหประชาชนดวยธรรมทานคอการแสดงธรรมแกพวกเขา เวลาค าทรงแสดงธรรมโปรดเหลาพระภกษ เวลาเทยงคนทรงตอบปญหาแกเหลาเทวดา และเวลาใกลรงทรงพจารณาถงบคคลทจะไดบรรลธรรมและเสดจไปโปรดตามสมควรแกฐานะของผนน ความเปนสมานตตาของพระพทธองคในลกษณะน เปนพทธจรยาวตรทพระพทธองคทรงปฏบตอยางสม าเสมอ มไดขาดสาย มความตอเนอง จงไดชอวา ทรงบ าเพญสมานตตตา คอ เสมอตนเสมอปลายไมยอหยอน ตวอยางท ๒ พระพทธองคทรงเสมอตนเสมอปลายดานสจจะวาจา พระเจาพมพสารผเปนกษตรยแหงแควนมคธ เปนพระมหากษตรยพระองคแรกทพบพระพทธเจาตงแตทรงออกผนวชใหม ๆ ยงมไดบรรลมรรคผล พรอมทงทลนมนตใหพระพทธองคสกออกมาเปนฆราวาสจะทรงแบงดนแดนใหปกครอง แตพระพทธเจากทรงปฏเสธความปรารถนาดนนวา “จะออกแสวงหาโมกขธรรมเพอปองกนความแก ความเจบความตาย” แลวพระพทธองคกเสดจจากไป ซงในครงนน พระเจาพมพสารไดทลขอปฏญญาไววา “ถาทรงรธรรมวเศษอนใดแลวกขอใหเสดจกลบมาโปรดบาง” ภายหลงจากพระพทธเจาทรงตรสรแลว พระพทธองคกเสดจไปโปรดชฎล ๓ พนอง ทต าบลอรเวลาเสนานคม จนบรรลมรรคผลแลว พรอมทงมพระประสงคจะใหพระพทธศาสนาตงมนคง จงเสดจแวดลอมดวยพระสาวก ๑,๐๐๐ รป เขาสอทยานลฏฐวนสวนตาลหนมใกลพระนครราชคฤหทรงด ารวา “จกเปลองปฏญญา ทถวายไวแกพระเจาพมพสาร” ๔๑ เมอพระเจาพมพสาร ไดทรงสดบวา “พระสมณโคดม ศากยบตรทรงผนวชจากศากยตระกล เสดจมาพระนครราชคฤหโดยล าดบ ประทบอยใตตนไทร ชอสประดษฐเจดยในสวนตาลหนม ในนครราชคฤห” กแลพระกตตศพทอนงามของพระโคดมพระองคนน ขจรไปแลวอยางนวา แมเพราะเหตน ๆ พระพทธเจานน ทรงเปนพระอรหนต ตรสรเองโดยชอบสมบรณดวยวชชาและจรณะ เสดจไปด ฯลฯ ซงพระเจาพมพสาร ทรงเสดจแวดลอมดวยพราหมณคหบดชาวมคธ ๑๒ นหต เสดจเขาไปเฝาพระพทธเจาถวายบงคมแลวประทบนง สวนพราหมณคหบดชาวมคธ ๑๒ นหต บางพวกถวายบงคมพระพทธเจาแลวนง บางพวกไดทลปราศรยกบพระพทธเจาแลวนง บางพวกประคองอญชลไปทางทพระพทธเจาประทบแลวนง บางพวกประกาศนามและโคตรของพระพทธเจาแลวนง บางพวกนงนง พระพทธองคตองการแกขอสงสยของชนเหลานน จงตรสวา กสสปะเราถามเนอความนกะทาน ทานละเพลงทบชาเสยท าไมเลา อรเวลกสสปทลตอบวา “ยญทงหลายกลาวยกยองรปเสยงและรสทนา

๔๐สมเดจพระสงฆราช (ปสสเทว), สวดมนตฉบบหลวง, พมพครงท ๑๕, (กรงเทพมหานคร ; โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๕), หนา ๒๒๓. ๔๑ ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๑๑๙.

๖๙

ปรารถนา และสตรทงหลาย ขาพระพทธเจารวานนเปนมลทนในอปธทงหลายแลว เพราะเหตนน จงไมยนดในการเซนสรวง ในการบชา ขาพระพทธเจาไดเหนทางอนสงบ ไมมอปธ ไมมกงวลไมตดอยในกามภพ ไมมภาวะเปนอยางอน ไมใชธรรมทผอนแนะใหบรรล เพราะฉะนนจงไมยนดในการเซนสรวงในการบชา” ๔๒ ตอจากนน พระอรเวลกสสปะลกจากอาสนะหมผาอตราสงคเฉวยงบา ซบเศยรลงทพระบาทของพระพทธเจากราบทลวา “พระพทธเจาขา พระพทธเจาเปนพระศาสดาของขาพระพทธเจา ขาพระพทธเจาเปนสาวก พระพทธเจาเปนพระศาสดาของขาพระพทธเจาขาพระพทธเจาเปนสาวก พระพทธเจาขา” แลวจงกราบทลวาครงนนพระพทธเจาทรงทราบความปรวตกแหงจตของพราหมณคหบดชาวมคธทง ๑๒ นหตนน ดวยพระทยของพระองคแลวทรงแสดงอนปพพกถา คอทรงประกาศทานกถา สลกถา สคคกถาโทษความต าทรามความเศราหมองของกามทงหลายและอานสงสในการออกจากกาม๔๓ เมอพระพทธเจาทรงทราบวา พวกเขามจตสงบ มจตออนมจตปลอดจากนวรณ มจตเบกบาน มจตผองใสแลว จงทรงประกาศพระธรรมเทศนาทพระพทธเจาทงหลายทรงยกขนแสดงดวยพระองคเอง คอทกข สมทย นโรธ มรรค ดวงตาเหนธรรม ปราศจากธล ปราศจากมลทน เกดขนแกพระเจาพมพสารพรอมบรวาร ๑๑ นหตดจ ผาทสะอาด ปราศจากมลทน ควรไดรบน ายอมเปนอยางด ฉะนน และบรวารอกสวนหนงแสดงตนเปนอบาสก ตวอยางท ๓ พระพทธองคทรงสงเคราะหอยางเปนกนเองแมหญงเสยสต ใจความเรองนางปฏาจารเถร โดยยอวา สบเนองจากนางไดสญเสยบตรและสาม ครอบครวในเวลาใกลเคยงกน จงท าใหเสยสตและไดหลงเขาไปในพระเชตวนซงขณะนนฝงชนทงหลายกขบไลนางออกไปเสย แตพระพทธเจาตรสวา พวกทาน จงหลกไป อยาหามเธอ ในเวลาทนางมาใกลจงตรสวา "จงกลบไดสตเถด นองหญง" ดวยพทธานภาพนนเอง ท าใหไดสตกลบคนมา ก าหนดรผานงหลดแลวเกดหรโอตตปปะขนจงนงกระโหยง ไดมบรษผหนงโยนผาหมไปใหนางนง แลวเขาไปเฝาพระพทธเจา ถวายบงคมดวยเบญจางคประดษฐแทบพระบาทกราบทลวา “ขอพระองคจงทรงเปนทพงแกหมอมฉนเถด พระเจาขา เพราะวา เหยยวเฉยวบตรคนหนงของหมอมฉน คนหนงถกน าพดไป สามตายททางเปลยว มารดาบดาและพชายถกเรอนทบ ถกเผาบนเชงตะกอนอนเดยวกน” พระพทธเจาจงตรสวา “อยาคดเลยปฏาจารา เธอมาสส านกของผสามารถจะเปนทพงพ านกอาศยของเธอไดแลวเหมอนอยางวา บดน บตรคนหนงของเธอถกเหยยวเฉยวไป คนหนงถกน าพดไป สามตายแลวททางเปลยว มารดา บดาและพชายถกเรอนทบ ฉนใด น าตาทไหลออกของเธอผรองไหอยในสงสารน ในเวลาทปยชนมบตรตายยงมากกวาน าแหงมหาสมทรทง ๔” ๔๔ จงตรสพระคาถานวา

๔๒ ว.ม. (ไทย) ๔/๕๗/๕๑. ๔๓ ว.ม. (บาล) ๔/๕๘/๖๗. ๔๔ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔/๒๑๑.

๗๐

แปลความวา “น าในมหาสมทรทง ๔ มประมาณนอย น าตาคนผอนทกขถกตองแลว เศราโศกไมใชนอย มากกวาน าในมหาสมทรนน เหตไรเธอจงประมาทอยเลาแม” ๔๕ เมอนางปฏาจาราหายจากความโศกเศราลงไปไดบางแลว พระพทธองคจงตรสวา “ปฏาจารา ขนชอวาปยชนมบตรเปนตน ไมอาจเพอเปนทตานทาน เปนทพง หรอเปนทปองกนของผไปสปรโลกได เพราะฉะนน บตรเหลานนถงมอย กชอวายอมไมมทเดยว สวนบณฑตช าระศลแลว ควรช าระทางทยงสตวใหถงนพพานของตนเทานน” ๔๖ ภายหลงจากฟงพระธรรมเทศนาจบลง นางปฏาจารากบรรลมรรคผลเปนพระโสดาบนทนท ถอเปนเวไนยบคคลประเภทอคฆฏตญ ในพระพทธศาสนา จงทลขอบรรพชากบพระพทธเจา ทรงสงไปอปสมบทในส านกภกษณ ชอวา ปฏาจารา เพราะนางกลบความประพฤตได กลาวโดยสรป สงคหวตถธรรมทง ๔ ประการน มคณานภาพท าใหผทมอยเปนทรกเคารพนบถอบชาของชมชนทสมพนธกนอย ชมชนยอมรกเคารพนบถอบชาผมธรรมเหลานวาเปนผทมคณ เพราะเปนผใหความสขความเจรญแกเขา ไมใชเปนผเบยดเบยนความสข ความเจรญของเขา จงเรยกวาสงคหวตถธรรม ธรรมเปนทตงแหงความยดเหนยวน าใจกนไวได ทางพระพทธศาสนาแสดงใหปฏบตตามสมควรในบคคลนนๆ ในทางทชอบธรรมและไดแสดงผลไววา ถาไมมสงคหวตถธรรมเหลาน บดามารดากไมพงไดความนบถอบชาเพราะเหตทมบตร บณฑตเลงเหนวาธรรมเหลาน เปนเครองยดเหนยวจตใจไดจรงแท จงปฏบตธรรมเหลานใหมาก และไดรบความสรรเสรญเคารพนบถอบชา ดวย

ประการฉะน๔๗

๓.๕ สรป สงคหวตถธรรม ๔ ประการ คอ ทาน การใหแบงออกเปน ๒ อยาง คอ ใหวตถสงของเปนทานและใหธรรมะเปนทาน อยางแรกมผลใหสงคมทไดรบการแบงปนลดความเหนแกตวลงไดและแบงปนผลประโยชน ทรพยากรทมอยใหสมดล ไมเอารดเอาเปรยบผดอยโอกาสทางสงคม ยอมท าใหสงคมรกใครปรองดองกนฉนทพนอง หากไมรจกแบงปน ไมเสยสละทรพยบางเพอสวนรวมเพอคนอน สงคมกจะมแตโจรลกเลกขโมยนอย ปลนชงวงราว เปนปญหาทางอาชญากรรมตามมาแตถาคนทมมากกวารจกให รจกแบงปนใหแกผทดอยกวา ยอมเปนการสรางงาน สรางอาชพ จงเกดการจางงานตามมา การบรหารกจการของชาตกด าเนนไปไดเพราะตางฝายตางเสยสละทรพยเปนเงนภาษบาง บ ารงทองทบาง บรจาคทรพยชวยชาตในดานอนๆ บาง ขณะทธรรมทาน เปนการแบงปนความร

๔๕ ข.ธ.อ. (บาล) ๔/๙๒/๑๓๕. ๔๖ ข.ธ.อ. (ไทย) ๔/๒๑๒. ๔๗ สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก, พระมงคลวเสสกถาและพระธรรมเทศนาในการพระราชกศล, หนา ๗๘๔.

๗๑

แบงปนปญญาเพอแกปญหาในชวตประจ าวนดวยการน าหลกพทธธรรมไปพจารณาและปฏบต เชน ถาเปนคฤหสถกรจกประพฤตตามบญกรยาวตถ มทาน การประพฤตตามศล ๕ และการเจรญภาวนามแผเมตตาตอบคคลอนเปนตน ปยวาจา เปนการใชค าพดเพอกอใหเกดประโยชนตอคนอน เปนค าพดทประสานมตรไมตรไมท าลายน าใจโดยตงอยในหลกของการพดจรง พดถกกาลเทศะ พดค าเปนประโยชน พดค าสภาพนมนวล เวนค าเทจ สอเสยด ใสรายปายสกน อตถจรยา ท าตนใหเปนประโยชนตอครอบครว หมบาน ชมชนและประเทศ เชน ไมยงเกยวสงเสพตด ใหความชวยเหลอรวมมอกบทางราชการ และสมานตตตา ท าตนใหเสมอตนเสมอปลาย เปนทรกใครของบคคลอน ไมหนาไหวหลงหลอก เคยประพฤตเชนใดกควรท าเชนนน เคยรวมงานท าบญใหทาน รกษาศล เจรญภาวนา กคงปฏบตอยเชนเดม เปนตน ธรรม ๔ อยางน ยอมสมานไมตรตอกนใหสงคมเปนอยอยางสนตสขไดดวยการสงเคราะหในหลายแงมมดงกลาวมา

บทท ๔

สรปผลการวจย และขอเสนอแนะ

การศกษาสารนพนธเรองการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎก มวตถประสงคของการศกษา เพอศกษาหลกการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎกและเพอวเคราะหการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎก วธการศกษาครงนเปนการวจยเชงคณภาพโดยการวเคราะหเอกสารและงานวจยทเกยวของผลการศกษาสรปไดดงตอไปน

๔.๑ สรปผลการวจย ๔.๑.๑ หลกการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎก จากการศกษาพบวา ค าสอนของพระพทธศาสนาเรองการสงคมสงเคราะหทปรากฏในพระไตรปฎกมทงทกลาวไวโดยตรงและโดยออมและปรากฏในหมวดธรรมทตางกนบางคาบเกยวกนบางสวนทเปนค าสอนโดยตรงทกลาวถงการสงเคราะหมกเปนค าสอนส าหรบคฤหสถทเนนการสงเคราะหทางวตถแตคฤหสถกสามารถสงเคราะหดานธรรมทานได ถามความรความเขาใจในหลกธรรมมากพอ เพราะในทสดแลว แมพระพทธศาสนาจะสอนจดหมายของชวตส าหรบผครองเรอนในทางโลกแตกยงสอนใหบคคลพจารณาถงเปนประโยชนสงสดซงเปนจดหมายทสงกวาจดหมายทางโลกสวนการสงเคราะหดานธรรมทานจะเปนค าสอนส าหรบพระสงฆมากกวาแตมไดหมายความวาพระสงฆจะไมสามารถท างานสงคมสงเคราะหในสวนทเปนการชวยเหลอดานวตถสงของได ถาหากไดใชวจารณญาณเลอกด าเนนการสงเคราะหสงคมใหเหมาะสมกบหนาทและสถานภาพของวด/สถาบนทางพระพทธศาสนาทงดานวตถและดานจตใจโดยมความเขาใจใหถกตองระหวางคณธรรมทเปนพนฐานอยในจตใจหรอในระดบความคดกบคณธรรมทแสดงออกภายนอกหรอจรยธรรมในขนปฏบต การสงคมสงเคราะหดวยปยวาจา คอ การพดใหเกดประโยชนตอผฟงโดยจะตองค านงถงเรองทน ามาแสดงตองเปนเรองจรง พดถกกาลเทศะ พดสภาพไมกระทบตนและผอน อกทงพดดวยจตทประกอบดวยเมตตา จงจะท าใหการพดครงนนๆ มประสทธผลคอใหผลเกนทตงเปาไว การสงคมสงเคราะหดวยอตถจรยา ควรเปนไปโดยบรสทธใจกตอเมอมเมตตากรณาเปนพนฐานอยในใจ หลกการส าคญ คอ การสงเคราะหประชาชนหมใหญดวยยดพทธพจนทตรสใหเหลาภกษจารกไปเพอประโยชนแกมหาชนเปนอนมาก คอ สงเคราะหทกกลมคน ไมเลอกชนวรรณะในการใหการชวยเหลอแกพวกเขา

๗๓

การสงคมสงเคราะหดวยสมานตตตา เปนการรกษาสทธของตนและไมกาวลวงสทธสวนบคคลจนเกนพอดโดยหนาทการงานทตนรบผดชอบเพอใหเกดภาวะทสมดลทางสงคม ไมปฏบตตอกนอยางไรมนษยธรรมหรอไรขอบเขต ควรใหความเปนธรรมความยตธรรม ความเสมอภาคแกทกคนทกฝาย ไมเลอกทรกมกทชง คอไมเอนเอยงในการปฏบตงานดวยอคต ๔ มเอนเอยงเพราะวาเปนฝายเรา รงเกยจเพราะวาเปนฝายเขา การสงเคราะหในขอนดเหมอนงาย แตปฏบตไดยากยงเชนกน เพราะแมเราจะสงเคราะหบคคลอนดวยวตถสงของไดงาย แตหากขาด สมานตตตา แลว การสงเคราะหนน ยอมเอนเอยงไปแกฝายใดฝายหนง แมในการพดปยวาจากเชนกน หากขาดสมานตตตาแลวกจะพดผดเอนเอยงไปเขาฝายใดฝายหนงท าใหอกฝายไมพอใจและเสยผลประโยชนทเขาควรไดรบขณะทการประพฤตหลกอตถจรยา หากบคคลขาด สมานตตตา ประโยชนทควรไดรบทงตนและคนอนกจะไมทดเทยมกน ฉะนน คณธรรม ๔ อยางน จงตองอาศยกนและกนจงจะยดเหนยวน าใจเพอนรวมกนสมาชกในครอบครวบคลากรในองคกรไวไดอยางมนคง มตการสงคมสงเคราะหในปจจบน พระสงฆเปนอกองคกรหนงซงเขามามบทบาทการพฒนาสงคมสงเคราะหในสงคมไทยดานตางๆ ตงแตอดตจนถงปจจบนโดยเฉพาะในปจจบนพระสงฆมบทบาททชดเจนไดแก ๑) ดานสงคมสงเคราะหไดแก การสงเคราะหในดานจตใจเชนการแสดงพระธรรมเทศนาใหแกประชาชนทวไปไดเรยนรและเขาใจปรากฏการณตางๆของชวตและไมเดอดรอนมากนกเมอเผชญกบอปสรรคของชวตนอกจากนพระสงฆอาจใหค าปรกษาเกยวกบปญหาชวตโดยใชหลกพทธธรรมเปนแนวทางในบางกรณเชน การสงเคราะหประชาชนทางดานวตถดวยไดแกการใหทพกอาศยแกนกเรยนตางถนและผมาปฏบตธรรมรกษาศลในวดและการใหประชาชนทยากจนไดเชาทดนของวดในราคาถกเพอปลกบานพกอาศย ๒) ดานการสงเคราะหพฒนาชมชนพระสงฆมฐานะเปนผน าชมชนไดใหวดเปนศนยกลางบรการสงคมสงเคราะหดวยเชนเปนโรงเรยนส าหรบเดกวดเปนบานพกฉกเฉนส าหรบผขดสนไรทพงเปนหออนรกษศลปวฒนธรรม สถานพยาบาลทางเลอกแพทยแผนไทย ศนยฟนฟผตดยาเสพตด

๔.๑.๒ วเคราะหการสงคมสงเคราะหในพระไตรปฎก ทานการใหเปนการสงเคราะหแกบคคลอนตามทผใหเหนควรวาจะสงเคราะหผรบดวยวตถสงของ เชน ปจจย ๔ ทจ าเปนตอการด ารงชวตขนพนฐานของคนเรา คอ สงเคราะหดวยอาหารการบรโภค ผาไตรจวรหรอเสอผาอาภรณเครองนมหม ทอยทอาศย กฎ วหาร สถานปฏบตธรรม หอฉน ศาลาการเปรยญ อโบสถ เปนตนถอวาเปนการท าบญสรางถาวรวตถแกสาธารณะประโยชน และยารกษาโรค ยาสามญประจ าบาน นอกจากนน การใหทรพยเปนการกศลอนๆ เชน สรางโรงพยาบาล สรางศนยเดกเลกและเดกยากจนในวด สรางโรงเรยน ซอเครองมอแพทย บรจาคโลหตแกผปวย เปนตน การใหอยางท ๒ หมายถง การใหความร ใหธรรมะเปนทาน ใหความเขาใจในการด าเนนชวตวาสงใดควรปฏบต เชน ทาน ศล ภาวนา และสงใดควรละเวนไมพงกระท า เชน ความตระหนไมชวยเหลอ

๗๔

สงเคราะหแกใครๆ การเสพอบายมขมสรา เทยวกลางคน เปนตน การใหอยางท ๓ คอ รจกใหอภยแกคนอน ไมถอโทษโกรธคนอนโดยไมมเหตอนควร อานสงสหรอผลดของการใหดงกลาวมาน ยอมท าใหผใหมความสขใจทงในชาตนและในชาตหนา เพราะรจกการแบงปนความสขทเกดจากทรพยของตนไปยงผอน รจกใชจายทรพยใหเปนทรพยภายในสามารถตดตามตนไปไดในภพหนาแมตายไปกจะไดมนษยสมบต เทวสมบต หากเจรญภาวนาดวยเมอสนกเลสอาสวะกจะถงนพพานสมบตในทสดดงพระพทธองคทรงบ าเพญมา และเหลาพระสาวกสาวกาทงหลายทปฏบตสบกนมากลวนมความเชอในทานคอการใหเปนพนฐานแกมนษยเปนอนดบแรก เชน เรองอาคนตกเศรษฐทเปนคนตระหนไมยอมสงเคราะหใครๆ กระทงไดสดบพระธรรมเทศนาจากพระพทธองคจงคลายความตระหนลงไดและรจกใหทาน เรองอนาถบณฑกคหบด รจกใหทานและเจรญภาวนาใหจตมนคงจนคลายความทกขโทมนสในใจลงได เรองพระมหากจจายนเถระแสดงธรรมโปรดพระราชาจนไดความรความเขาใจหลกสจธรรม เรองจตตคหบด เรองนางวสาขามหาอบาสกา นางอตตรา ผมจตใจยนดในการสงเคราะหคนอนดวยอามสทานและธรรมทาน ปยวาจาการพดใหคนรกใครปรองดองและเปนค าพดทเปนประโยชนตอผฟง ตวอยางเชนเรองทาวสกกเทวราช ทตรสถามธรรมกบพระพทธองคและพระพทธองคทรงตอบกลบถวายทาวเธอวา การใหธรรมะชนะการใหทงปวง รสแหงธรรมะวาชนะรสทงปวง ความยนดในธรรมะยอมชนะความยนดทงปวง ความสนไปแหงตณหายอมชนะทกขทงปวง เรองโคนนทวสาล สอนใหคนเรารจกการใชถอยค าสภาพในการขอความชวยเหลอจากคนอน เรองพระสารบตรเถระทสอนพระราธะเถระใหเจรญกรรมฐานและไดบรรลมรรคผล เรองพระรฐบาลเถระทแสดงธรรมทเทส ๔ เชนภาษตทวา โลกพรองอยเปนนตยไมรจกอมเปนทาสของตณหา แกพระเจาโกรพยะจนเกดเหนธรรม เรองพระภททากณฑลเกสาเถรทใชปยวาจาท าตนใหพนภยจากโจรรายได เรองพระปณณาเถรทไตรตรองตามพระธรรมเทศนาจนบรรลธรรม เรองมารดาของพระกสสปเถระทใชปยวาจาตอบตรชายทเปนพระภกษใหตระหนกถงหนาทของพระ เรองอนาถบณฑกเศรษฐรจกใชค าหวานท าใหบตรชายไปเรยนธรรมะจากส านกของพระพทธเจา อตถจรยา การประพฤตตนใหเกดประโยชนตนและตอคนอน เชนเรองคณกโมคคลลานพราหมณททรงโปรดธรรมะจนเขาขอถงความเปนอบาสกในพระพทธศาสนา ในฐานะโลกตถจรยาเรองโปรดพทธมารดาในสวรรคดวยพระอภธรรม ในฐานะญาตตถจรยาและพระพทธองคไดตรสแสดงธรรมจกกปปวตตนสตรแกปญจวคคยทง ๕ อนสงผลดใหโกญฑญญพราหมณ บรรลพระโสดาบนบคคล ในฐานะพทธตถจรยา สมานตตตา การประพฤตตนเสมอตนเสมอปลายเทยงธรรม ยตธรรม ใหความเสมอภาค ไมลดรอนสทธบคคลอน ไมกาวกายหนาทการงานคนอน เมอตนไมไดรบมอบหมายหรอไมมอ านาจสงการ เชน ทรงบ าเพญพทธจรยาหรอพทธกจ ๕ อยางเชนทรงแสดงธรรมโปรดคฤหสถและพระภกษ

๗๕

อยางสม าเสมอจนถง ๔๕ พรรษา เปนตน เรองพระเจาพมพสารททรงเคยรบปากวาหากบรรลธรรมกจะกลบมาทรงแสดงโปรดกไดรกษาปฏญญาทพระพทธองคทรงใหไวแกกน เรองนางปฏาจารเถรเปนการแสดงธรรมและใหโอกาสแกหญงทเสยสตสบเนองจากเสยคนรกในระยะเวลาใกลเคยงกนจนหมดครอบครว แตพระพทธองคไมทรงเลอกชนวรรณะในการอบรมสงสอนเวไนยสตว จงท าใหนางปฏาจารเถรขณะกอนบวชไดคนสตและขอบวชในเวลาตอมา กระทงไดบรรลมรรคผลนพพาน กเพราะพระพทธองคทรงประพฤตตนสม าเสมอในสตวทงปวงทจะไดตรสรธรรมนนเอง

๔.๒ ขอเสนอแนะ ขอเสนอแนะม ๒ ประเดน ดงน ๔.๒.๑ขอเสนอแนะในการน าไปใชในชวตประจ าวน วตถประสงคส าคญของการสงคมสงเคราะห กคอเพอบ ารงอปถมภคณะสงฆและพระพทธศาสนาท าใหคณะสงฆและพระพทธศาสนาด ารงอยไดเมอพระสงฆและพระพทธศาสนาด ารงอยไดธรรมอนเปนหลกค าสอนทางพระพทธศาสนากด ารงอย เพอประโยชนสขแกสงคมตอไปดงนน พทธศาสนกชนชาวไทยควรศกษาเรองการสงเคราะหในพระไตรปฎกอรรถกถาและหนงสออนๆใหถกตองตามหลกการทแทจรงทางพระพทธศาสนาจะไดปฏบตตนใหอยางเหมาะสมแกฐานะในการสงเคราะหแกคนอนแลวตนกไมล าบากเดอดรอนทงทางทรพยสนทบรจาคไปและจตใจในการบรจาคสงเคราะหคนอนสวนคฤหสถกควรเขาใจวาการสงเคราะหหรอการชวยเหลอคนอน จดวาเปนวธการท าบญอยางหนงในพระพทธศาสนาโดยมเปาหมาย ๒ อยางคอ เพอท าลายกเลสคอความตระหน ประโยชนสวนตน และเปนการบ ารงพระพทธศาสนาและหมสงฆใหด ารงอยได ประโยชนสวนรวมตลอดจนไดสงเคราะหแกสงคมประเทศชาต ยอมจะน ามาซงความสขแกประเทศชาตสวนรวมเชนเดยวกน

๔.๒.๒ ขอเสนอแนะในการท าวจยครงตอไป ๑) การสงเคราะหของพระสงฆในการบ าบดรกษาผตดยาเสพตดในภาค ตะวนออกเฉยงเหนอ ๒) การสงเคราะหของพระสงฆในการรกษาผปวยโรคมะเรงระยะสดทายในภาค ตะวนออกเฉยงเหนอ

๗๖

บรรณานกรม ๑. ภาษาไทย : ก.ขอมลปฐมภม มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฏกภาษาบาล. ฉบบมหาจฬามหาจฬาเตปฏก, ๒๕๐๐. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕. ________. พระไตรปฏกภาษาไทย. ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

ข. ขอมลทตยภม (๑) หนงสอ คณ โทขนธ. พทธศาสนากบชวตประจาวน.กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๓๗. ชฤทธ เตงไตรสรณ. สขภาวะองครวม สขภาพแบบพอเพยงนวตกรรมใหมของสขภาพอยางไทย. นนทบร : องคการสงเคราะหทหารผานศก, ๒๕๕๒), มปท. โชต จนตแสวง. ๓๘ มงคล. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓.

ทนวฒน มฤคพทกษ. พดได พดเปน. กรงเทพมหานคร : โอ เอส พรนตง เฮาส, ๒๕๒๙. ทนพนธ นาคะตะ. พระพทธศาสนากบสงคมไทย . กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยธรรมศาสตร, ๒๕๒๙. ธระ วชระปราณ และอนนตแมนพยคฆ. หมบานปลอดเหลา. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: รงเรองวรยการพมพ, ๒๕๕๐. บญทน มลสวรรณ และคณะ. พระไตรปฎกส าหรบเยาวชน เลม ๙. กรงเทพมหานคร : ไทยวฒนา พานช, ๒๕๓๕. บญสร ชวลตธาร. ธรรมโอสถ. กรงเทพมหานคร : อมรนทรการพมพ, ๒๕๒๙. ปรชา นนตาภวฒน. พจนานกรมหลกธรรมพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : สานกพมพ ดวงแกว, ๒๕๔๔. ปน มทกณฑ. มงคลชวต. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๕. พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลธรรม. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓. ________. ธรรมนญชวต. พมพครงท ๘๒. กรงเทพมหานคร: บรษทพมพสวย จากด, ๒๕๕๐.

๗๗

พระเทพวสทธญาณ (อบล นนทโก). ธรรมวภาค. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๙. พระเทพดลก (ระแบบ จตญาโณ). ธรรมปรทรรศน. พมพครงท ๔. กรงเทพมหานคร :มหามกฏราช วทยาลย, ๒๕๔๔. พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช). ชดค าวด. กรงเทพมหานคร : เลยงเชยง, ๒๕๔๖. พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท. กรงเทพมหานคร : โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๔๓. ________. ธรรมนญชวต. กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา, ๒๕๔๐. ________ บญ-บารม ทจะกแผนดนไทย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา, ๒๕๔๓. ________. พทธธรรม. พมพครงท ๘. กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓. พระศรปรยตโมล (สมชย กสลจตโต). พทธทศนะรวมสมย=Contemporary Buddhist Vision. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐. พระสรมงคลาจารย. มงคลตถทปน แปล เลมท ๓. พมพครงท ๑๘. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๗. พระราชวรมน (ประยทธ ปยตโต). บทบาทของพระสงฆในสงคมปจจบนไทย. กรงเทพมหานคร :

บรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๓๗. พระราชสธ (โสภณ โสภณจตโต). อทยานบญ. กรงเทพมหานคร : สานกพมพ กดมอรนง, ๒๕๔๘. พทธทาสภกข. บรหารธรกจแบบพทธ. กรงเทพมหานคร : อตมมโย, มปป. มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช. “ความเชอและศาสนาในสงคมไทย”. ใน เอกสารประกอบการ สอนชด มนษยกบสงคม. นนทบร : โรงพมพมหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, ๒๕๔๓. ระว ภาวไล. ชวตดงาม. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : สานกพมพผเสอ, ๒๕๓๗. ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรมศพทสงคมวทยา องกฤษ-ไทย ฉบบราชบณฑตยสถาน. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : อมรนทรพรนตงกรพ จากด, ๒๕๓๒. วศษฐ ชยสวรรณ. สาระนารเกยวกบพระอภธรรม. พมพครงท ๕. กรงเทพมหานคร : อภธรรม โชตกะวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖. สมเดจพระธรญาณมน (สนธ เขมจารมหาเถร). วาทสมเดจธร. กรงเทพมหานคร : สหมตรออฟ เซท, ๒๕๓๑. สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก. พระมงคลวเสสกถาและพระ ธรรมเทศนาในการพระราชกศล. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : โรงพมพกรงเทพฯ (๑๙๘๔), ๒๕๓๖.

๗๘

สมเดจพระสงฆราช (ปสสเทว). ปฐมสมโพธ .พมพครงท ๒๓. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราช วทยาลย, ๒๕๓๘. ________. สวดมนตฉบบหลวง. พมพครงท ๑๕. กรงเทพมหานคร ; โรงพมพมหามกฏ ราชวทยาลย, ๒๕๓๕. สมภพ ชวรฐพฒน. มงคลธรรมกบคณภาพชวต (มงคล ๓๘). พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓. สานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต กระทรวงสาธารณสข. แผนการ ลงทนดานสขภาพ พ.ศ. ๒๕๕๓ – ๒๕๕๖ ภายใตแผนฟนฟเศรษฐกจระยะท ๒. (เอกสารอดสาเนา). สรวฒน ศรเครอดง. “การสรางมนษยสมพนธตามแนวพระพทธศาสนา : หลกธรรมสาหรบสงสอน สงคม”. ๒๐ป บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑. สพรรณ ไชยอาพร & สนท สมครการ. การวเคราะหทางสงคมเพอการพฒนา : แนวคด และวธการ. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร, ๒๕๓๖. เสทอน ศภโสภณ. พระพทธศาสนในรชสมยสมเดจพระนวมนทรมหาราช. กรงเทพมหานคร : บนทกสยาม, ๒๕๔๓. อราม อนพม, มงคลชวต ๓๘ ประการ, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพ เพชรกะรต, ๒๕๓๗),

(๓) วารสาร : คามหโณ (จารส ดวงธสาร). “ศาสนาเพอสงคม”. สยามรฐสปดาหวจารณ. (๒ ธนวาคม ๒๕๑๙) : ๖. อรศร เกตศรพงษ. “สงคหวตถ ๔ : วฒนธรรมองคกรทเออตอการจดการความร”. วารสาร Productivity World เพอการเพมผลผลต ปท ๑๒ ฉบบท ๖๘ (พฤษภาคม - มถนายน ๒๕๕๐): ๔๓ – ๔๖.

๔) วทยานพนธ จตตมา เสนาไชย. “บทบาทวดในการสงเสรมสขภาพชมชน : กรณศกษาวดพระธาตดอยสะเกด จงหวดเชยงใหม”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลยพทธศกราช ๒๕๕๓. พระมหาชยวฒนอภญาณจาร (สงหโงน). “การศกษาวเคราะหบทบาทของนางวสาขามหาอบาสกาท ปรากฏในคมภรพระพทธศาสนา”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑต วทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๑.

๗๙

พระมหาบญเพยร ปญญวรโย (แกววงศนอย), “แนวคดและวธการขดเกลาทางสงคมในสถาบน ครอบครวตามแนวพระพทธศาสนา”. วทยานพนธหลกสตรปรญญาพทธศาสตร มหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔. พระมหาสชาต นาถกโร (บวกขนทด). “การศกษาเชงวเคราะหเรองการสงเคราะหบตรและภรรยา ในพระพทธศาสนาเถรวาท”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๕. พระมหาศรสพรณ อตตทโป (คานนท). “การประยกตใชวาจาสภาษตทปรากฏในคมภรขททกนกาย

เพอการเผยแผพระพทธศาสนา”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑต

วทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙. พระมหาอนงค กตปญโญ (หลาทองอนทร). “ ศกษาเปรยบเทยบการใหทานสมยพทธกาลกบ ปจจบน : ศกษาเฉพาะกรณตาบลเมองเกา อาเภอเมอง จงหวดขอนแกน”. วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑.

๘๐

ประวตผวจย

ชอ : พระมหามชย ฉายา กจจสาโร นามสกล แสงคาภา อาย ๕๓ ป พรรษา ๓๒ เกด : วนท ๒๐ เดอน มนาคม พ.ศ. ๒๕๐๔ (วนเสาร เดอน ๔ ปฉล) อปสมบท : วนท ๘ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๒๕ ภมล าเนาเดม : บานเลขท ๕๑ หมท ๘ บานหวดง ตาบลหวยเมก อาเภอหวยเมก จงหวด กาฬสนธ รหสไปรษณย ๔๖๑๗๐ ทอยปจจบน : วดธรรมพทกษ ตาบลหวยเมก อาเภอหวยเมก จงหวดกาฬสนธ รหสไปรษณย ๔๖๑๗๐ โทร. ๐-๔๓๘๘-๙๖๗๒. ประวตการศกษา : พ.ศ. ๒๕๓๕ สอบไดประโยค ป.ธ. ๖ สานกเรยนวดเกาโบราณ (วดตาลลอม) คณะจงหวดชลบร พ.ศ. ๒๕๔๑ สอบไดประโยค ป.ธ. ๗ สานกเรยนวดราชสงขร กรงเทพมหานคร พ.ศ. ๒๕๔๗ สาเรจพทธศาสตรบณฑต (พธ.บ) การศกษาพเศษ : พ.ศ. ๒๕๓๖ สอบไดอภธรรม ชนมชฌมอภธรรมกโท จากอภธรรมโชตก วทยาลย มจร. กรงเทพมหานคร พ.ศ.๒๕๓๖ ผานการอบรมหลกสตรบาลไวยากรณชนสง จากสถาบนบาลศกษาพทธโฆส มจร. พ.ศ.๒๕๔๑ ผานการอบรมหลกสตรวชาการเทศน จากองคกรเผยแผ วดประยรวงศาวาส กรงเทพมหานคร ประวตการท างาน : พ.ศ. ๒๕๔๖ ไดรบแตงตงเปนเจาคณะตาบลกดโดน อาเภอหวยเมก พ.ศ. ๒๕๔๗ ไดรบแตงตงเปนเจาอาวาสวดธรรมพทกษ พ.ศ. ๒๕๔๘ ไดรบแตงตงเปนพระอปชฌาย เขตปกครองตาบลกดโดน พ.ศ. ๒๕๕๑ ไดรบแตงตงเปนเจาคณะอาเภอหวยเมก