महाराष्ट्र र्ासन resolutions... · 4) स्वच्छ भारत...

स्वच्छ भारत ऄभभयान (ग्रामीण) ऄतंगगत घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापनाबाबत

सुधारीत मागगदर्गक सचूना.

महाराष्ट्र र्ासन पाणी परुवठा व स्वच्छता भवभाग

र्ासन भनणगय क्रमांकः स्वभाभम २०१९/प्र.क्र.१४१/पाप ु१६ 7 वा मजला, गोकुळदास रुग्णालय संकुल आमारत,

भिळक रोड, मंत्रालय, मंुबइ-400 001. भदनाकं: 19 जुल,ै 2019.

वाचा - 1) पाणी पुरवठा व स्वच्छता भवभाग, र्ासन भनणगय क्र.संस्वऄ- २०१0 /प्र.क्र.243/पापु १६,

भदनाकं 03 जानेवारी, २०१1. 2) पाणी पुरवठा व स्वच्छता भवभाग, र्ासन भनणगय क्र.स्वभाभम २०१2/प्र.क्र.273/पापु १६,

भदनाकं 21 ऑगष्ट्ि, २०१3. 3) घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापना संदभात कें द्र र्ासनाच्या भदनाकं 16 जुल,ै 2014,

भदनाकं 07 एभप्रल, 201७ व भदनाकं 31 भडसेंबर, 2018 च्या मागगदर्गक सूचना 4) स्वच्छ भारत ऄभभयान (ग्रामीण) बाबत: कें द्र र्ासनाच्या भदनाकं ०९ माचग, २०१९ च्या

मागगदर्गक सूचना. 5) युभनसेफ द्वारा प्रकाभर्त व कें द्र र्ासनाच्या:https://jalshakti.ddws.gov.in

संकेतस्थळावर ईपलब्ध SLWM Handbook / Fecal Sludge Management / Grey Water Management/ Black Water Management व आतर ऄनुषंभगक पुस्तके / मागगदर्गक सूचना.

प्रस्तावना - ग्रामीण भागातील जीवनमानाचा दजा सुधारुन र्ारॄत स्वच्छता राखणे, हे कें द्र पुरस्कृत स्वच्छ

भारत ऄभभयान (ग्रामीण) योजनेचे ईभिष्ट्ि अहे. स्वच्छ भारत ऄभभयान (ग्रामीण) या योजनेमध्ये राज्यातील सवग ग्रामपंचायती हागणदारीमुक्त झाल्या अहेत. राज्यातील सवग ग्रामपंचायतीमध्ये, घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्प राबभवण्यासाठी, भदनाकं १६ जुल,ै 2014, भदनाकं ७ एभप्रल, २०१७, भदनाकं 31 भडसेंबर, 2018 तसेच भदनाकं 09 माचग, 2019 ऄन्वये कें द्र र्ासनाकडून मागगदर्गक सूचना भनगगभमत करण्यात अल्या अहेत. यासंदभात राज्य र्ासनाने राज्यातील भजल्हा पभरषदाचंे, मुख्य कायगकारी ऄभधकारी, ईप मुख्य कायगकारी ऄभधकारी (पाणी व स्वच्छता) तसेच घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापनाच्याबाबत, मागगदर्गन व सल्ला देणाऱ्या भवभवध संस्थासंोबत कायगर्ाळा अयोभजत

र्ासन भनणगय क्रमांकः स्वभाभम २०१९/प्र.क्र.१४१/पापु १६

पषृ्ठ 30 पैकी 2

करण्यात अल्या. कायगर्ाळामंध्ये चचा करण्यात अलेले भवषय, मुदे्द व त्या ऄनुषंगाने प्राप्त सूचना भवचारात घेता, राज्यातील ग्रामीण भागात घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापनाबाबत कें द्र र्ासनाच्या धोरणास ऄनुसरुन, संदभग क्र. 1 व २ येथील र्ासन भनणगय ऄभधक्रभमत करुन, सुधारीत मागगदर्गक सूचना भनगगभमत करण्याची बाब र्ासनाच्या भवचाराधीन होती.

र्ासन भनणगय प्रस्तावनेत नमूद केलेली वस्तुस्स्थती भवचारात घेता, पाणी पुरवठा व स्वच्छता भवभाग, र्ासन

भनणगय क्र:-संस्वऄ- २०१0/प्र.क्र. 243/पापु १६, भदनाकं 03 जानेवारी, २०१1 व क्र:स्वभाभम ०१2/ प्र.क्र.273/पापु १६, भदनाकं 21 ऑगस्ि,२०१3 हे दोन र्ासन भनणगय ऄभधक्रभमत करून, राज्यातील ग्रामीण भागातील घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापनाबाबत, पुढीलप्रमाणे मागदर्गक सूचना भनगगभमत करण्यात येत अहेत. २. कें द्र र्ासनाने स्वच्छ भारत ऄभभयान (ग्रामीण) च्या संदभाधीन मागगदर्गक सूचनामंध्ये, घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन या घिकाचा समावरे् केला अहे. यासाठी कें द्र व राज्याचा ऄथगसहाय्याचा भहस्सा 6०: 4० या प्रमाणात अहे. यामध्ये लाभाथी ग्रामपंचायतीचा भहस्सा भनरंक अहे. या योजनेऄंतगगत ग्रामपंचायतींना कुिंुबसंख्या अधाभरत, ऄथगसहाय्य करण्यात येणार अहे. १५० पयंत कुिंुबसंख्या, ३०० पयंत कुिंुबसंख्या, ५०० पयंत कुिंुबसंख्या अभण ५०० पेक्षा जास्त कुिंुबसंख्या ऄसलेल्या ग्रामपंचायतींना, ऄनुक्रमे रु. ७ लक्ष, रु. १२ लक्ष, रु. १५ लक्ष अभण रु. २० लक्ष आतका एकभत्रत ऄथगसहाय्य ऄनुज्ञये अहे. ईपरोक्त नमूद केल्याप्रमाणे, कें द्र भहस्सा व राज्य भहस्स्याच्या भनधी व्यभतभरक्त ऄभतभरक्त भनधीची अवश्यकता ऄसल्यास, ऄभतभरक्त भनधीची तरतूद ग्रामपंचायतीने त्याचं्याकडील आतर ईपलब्ध स्त्रोतामधून करणे अवश्यक अहे. कें द्र र्ासनाने भनगगभमत केलेल्या मागगदर्गक सूचनामंध्ये भभवष्ट्यामध्ये कोणताही बदल केल्यास, त्याऄनुषंगाने नवीन सूचना भनगगभमत करण्यात येतील. ३. घनकचरा व साडंपाणी पभरचालन- ठळक वभैर्ष्ट्य:े- ऄ) घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन या घिकांतगगत, सावगजभनक कंपोस्ि खडे्ड, गाडुंळ खत

भनर्ममती प्रकल्प, सावगजभनक बायोगॅस प्रकल्प, कमी खचाचे मलभन:स्सारण प्रकल्प, साडंपाणी व्यवस्थापन व त्यावरील प्रभक्रया, र्ोषखडे्ड, (LEACH PITS, SOAK PITS ) साडंपाण्याचा पुनवापर,

ग्रामपंचायत हद्दीमधील कचरा गोळा करणे, वगेळा करणे अभण त्यावर ऄंभतम प्रभक्रया करणे, आत्यादी ईपक्रम राबभवता येतील. यापैकी सावगजभनक बायोगॅस व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्पाचंे पभरक्षण,

भवकास व ऄंमलबजावणी करण्यासाठी व्यावसाभयक संस्था/स्वयंसेवी संस्था, याचंे सहाय्य घेता येइल. ब) घनकचरा, साडंपाणी व प्लास्िीक व्यवस्थापन याकरीता वापरावयाची तंत्रज्ञाने याबाबत भववचेन व करावयाची कामे या संदभातील ईल्लेख, भववरणपत्र “ब” मध्ये करण्यात अला अहे.



क) ग्रामपंचायतींनी, ग्रामपंचायत क्षते्रासाठी र्ारॄत स्वच्छता अराखडा तयार करणे अवश्यक अहे. ड) मुख्य कायगकारी ऄभधकारी, भजल्हा पभरषद यानंी, माभहती, भर्क्षण व संवाद (IEC) या घिकासाठी ऄनुज्ञये ऄसलेल्या स्वच्छ भारत ऄभभयान (ग्रामीण) ऄंतगगत तरतुदीमधून, जनजागृती मोहीम प्रभावीपणे राबवावी. 4 कायगपध्दती:-

स्वच्छ भारत भमर्न (ग्रामीण) ऄंतगगत कें द्र र्ासनाने भदनाकं 31 भडसेंबर, 2018 रोजी भनगगभमत

केलेल्या, मागगदर्गक पुस्स्तकेतील पभरच्छेद क्रमाक 6.10.6 मधील तरतुदीनुसार, ज्या ग्रामपंचायतीमध्ये घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्प राबवावयाचा अहे, ऄर्ा प्रकल्पाचा त्या ग्रामपंचायतीच्या तपभर्लासह, भजल्याच्या वार्मषक ऄंमलबजावणी अराखड्यामध्ये समावरे् ऄसावा. ऄर्ा प्रकारे संपूणग राज्याचा वार्मषक ऄंमलबजावणी अराखडा (AIP-ANNUAL IMPLEMENTATION PLAN ) तयार करून, त्यास

राज्य स्तरीय योजना मंजूरी सभमतीची (SLSSC-STATE LEVEL SCHEME SANCTIONING COMMITTEE ) मान्यता ऄसावी. या घिकांतगगत ऄनुदान प्राप्त करण्यासाठी, ऄर्ा मंजूरी प्राप्त व वार्मषक ऄंमलबजावणी अराखड्यामध्ये समावरे् ऄसलेल्या ग्रामपंचायतींनी भववरणपत्र-ऄ (मागणी ऄजग) मध्ये दर्गभवल्यानुसार,

ग्रामसभचे्या भवभहत ठरावासोबत, गि भवकास ऄभधकारी, पंचायत सभमती, यानंा ऄजग सादर करावा. तथाभप गावामध्ये मंजूर प्रकल्पामध्ये घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्प सुरु ऄसल्यास, ऄर्ा ग्रामपंचायतीने ऄजग करु नयेत. संबभधत गि भवकास ऄभधकारी, पंचायत सभमती यानंी त्याचं्याकडे प्राप्त

झालेल्या ऄजांची खालील ऄनुकं्रमाक 5 मध्य े नमूद केलेल्या भनकषानुसार छाननी करावी व पात्र

प्रस्तावाच्या ऄनुषंगाने, ईप ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा, पंचायत सभमती, यानंी सभवस्तर

ऄंदाजपत्रके तयार करण्याची कायगवाही करावी. ऄंदाजपत्रक व अराखडयास ग्रामसभचेी मान्यता घेवून, ग्रामसभा ठरावासह प्रस्ताव, ईप ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा, पंचायत सभमती यांनी गि

भवकास ऄभधकारी, पंचायत सभमती याचंेकडे सादर करावा. गि भवकास ऄभधकारी, पंचायत सभमती यानंी सदर प्रस्ताव तांभत्रक मान्यतेसाठी कायगकारी ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा भवभाग, भजल्हा पभरषद,

यानंा सादर करावते. कायगकारी ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा भवभाग, भजल्हा पभरषद, यानंी प्रस्तावास

ताभंत्रक मान्यता देउन, प्रस्ताव पुढील कायगवाहीसाठी, ईप मुख्य कायगकारी ऄभधकारी (पाणी व स्वच्छता) भजल्हा पभरषद, यानंा सादर करावते. ईप मुख्य कायगकारी ऄभधकारी (पाणी व स्वच्छता) यानंी भजल्हा स्तरावर प्राप्त झालेल्या प्रस्तावाचंी छाननी करून, पात्र प्रस्ताव प्रर्ासकीय मान्यतेकभरता मुख्य

कायगकारी ऄभधकारी, भजल्हा पभरषद याचं्याकडे सादर करावते. मुख्य कायगकारी ऄभधकारी, भजल्हा पभरषद यानंी तपासणीऄंती प्रस्तावास प्रर्ासकीय मान्यता देण्याची कायगवाही करावी. मान्यताप्राप्त



ग्रामपंचायतीचे नाव, ग्रामपंचायतीमधील कुिंुब संख्या, घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्पासाठी ऄंदाभजत खचग, ऄभतभरक्त आतर स्त्रोताद्वारे ईपलब्ध भनधी, प्रकल्पातंगगत करावयाच्या कामाचंे थोडक्यात

भववरण यासह, भनधी मागणी नोंदभवण्यासाठी एकभत्रत प्रस्ताव, पाणी व स्वच्छता सहाय्य संस्था (वासो),

बेलापूर याचं्याकडे सादर करावते. भजल्हा पभरषदांकडे स्वच्छ भारत ऄभभयान (ग्रामीण) ऄंतगगत भनधी भर्ल्लक ऄसला तरी, ईपरोक्तनुसार प्रस्ताव पाणी व स्वच्छता सहाय्य संस्था (वासो), बेलापूर या संस्थेस

सादर करणे अवश्यक अहे. सदरहू प्राप्त होणा-या भनधी मागणीबाबतच्या प्रस्तावाचंी पाणी व स्वच्छता सहाय्य संस्था (वासो), बेलापूर कायालयातील लेखा र्ाखेतफे छाननी करून, त्याचं्या ऄभभप्रायासह,

प्रस्ताव पाणी पुरवठा व स्वच्छता भवभागाकडे सादर करावा. पाणी व स्वच्छता सहाय्य संस्था (वासो),

बेलापूर कायालयाकडून र्ासनास प्रस्ताव प्राप्त झाल्यानंतर, भनधीची ईपलब्धतता भवचारात घेवून,

मुख्य कायगकारी ऄभधकारी, भजल्हा पभरषद यानंा थेि र्ासन स्तरावरून भनधी भवतभरत करण्यात येइल. मुख्य कायगकारी ऄभधकारी, भजल्हा पभरषद यानंी मंजूर केलेले प्रकल्प, भवभहत कालावधीमध्य े

कायास्न्वत होतील, यादृष्ट्िीने प्रकल्पाचंा मुख्य कायगकारी ऄभधकारी, भजल्हा पभरषद यानंी वळेोवळेी अढावा घेवून, सननयत्रण कराव.े तसेच, प्रकल्पाचं्या प्रगतीचा ऄहवाल, प्रत्येक मभहन्यास पाणी व

स्वच्छता सहाय्य संस्था (वासो), बेलापूर या संस्थेस सादर करावा. ५. खालील बाबींची पुतगता करणा-या ग्रामपंचायतींची भनवड करावी. i) घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्प राबभवण्यासाठी, अराखड्यामध्ये नमूद केल्याप्रमाणे, ग्रामपंचायतीने जागा ईपलब्ध करुन देणे. ii) ग्रामपंचायतीची पाणीपट्टी वसलुी, वार्मषक अकारणीच्या 70 िक्के पेक्षा जास्त ऄसावी. 70 िक्के पेक्षा जास्त वसूली ऄसलेल्या ग्रामपंचायतींना प्राधान्य यावाव.े iii) कें द्र र्ासनाच्या मागगदर्गक सूचनानुंसार, घनकचरा/साडंपाणी प्रकल्पाचे काम हाती घेण्यापूवी, प्रकल्पाची दैनंभदन देखभाल व दुरूस्ती र्ारॄतपणे करण्यात येइल व योजनेच्या देखभाल व दुरूस्तीसह ऄनुषंभगक खचग, संबभधत ग्रामपंचायतीने स्वभनधीमधून करण्यात येइल, याबाबतच्या ठरावासह ग्रामपंचायतीने हमीपत्र ईपलब्ध करून देणे. iv) ग्रामपंचायतीने र्ारॄत स्वच्छता अराखडा तयार करून, गि भवकास ऄभधकारी, पंचायत सभमती यानंा सादर केलेला ऄसावा. v)र्ारॄत स्वच्छता अराखड्यामधील (Sustainable Sanitation Plan) बाबींची पूतगता होइल, याबाबतचे हमीपत्र ग्रामपंचायतीने देणे. vi)कोणत्याही प्रकारे वीज देयकाची थकबाकी नसणे. vii)घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्प राबवावयाच्या ग्रामपंचायतीमध्ये, भनमगल भारत

ऄभभयान वा स्वच्छ भारत भमर्न ( ग्रामीण ) या योजनामंधून मागील 5 वषामध्ये कोणताही घनकचरा ऄथवा साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्प घेतलेला नसावा.



viii) कें द्र र्ासनाचे पत्र क्रमाकं S-15014 / 1 /2018-SBM- III-Part (I), भदनांक 08 माचग, 2019 नुसार भनगगभमत केलेल्या, गोबरधनच्या सुधाभरत मागगदर्गक सूचना (भववरणपत्र-आ) भवचारात घ्याव्यात.

ix) या प्रकल्पाकभरता ईपलब्ध करून देण्यात अलेली जमीन, ग्रामपंचायत/र्ासकीय मालकीची ऄसावी. त्याची खात्री, संबंभधत गि भवकास ऄभधकारी, पंचायत सभमती यानंी करावी. .

६. क्षमता बाधंणी कायगक्रम: स्वच्छ भारत ऄभभयान (ग्रामीण) ऄंतगगत, घनकचरा नकवा साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्प

राबभवण्यासाठी, भनवड झालेल्या ग्रामपंचायतीमध्ये, भवभवध ईपाययोजना ऄंमलात अणण्यासाठी,

सवके्षण, कृती अराखडा, ऄंमलबजावणी, सभनयंत्रण, मुल्याकंन व देखभाल-दुरुस्ती याबाबींची ऄंमलबजावणी करणे अवश्यक अहे. त्याकभरता भजल्हा पभरषद, पंचायत सभमती अभण ग्रामपंचायत

स्तरावर क्षमता बाधंणी करावी लागणार अहे. याकभरता भजल्हा स्तरावरील, भजल्हा पाणी व स्वच्छता कक्षाने, ईप मुख्य कायगकारी ऄभधकारी ( पाणी व स्वच्छता ) याचं्या मागगदर्गनाखाली, भजल्हा वार्मषक

कृती अराखडयातील (DISTRICT AAP-ANNUAL ACTION PLAN) बाबी लक्षात घेवून, क्षमता बाधंणी अराखडा तयार करावा. तालुका/भजल्हा/राज्य स्तरावरील संबभधत ऄभधकारी/कमगचारी याचं्याकभरता ऄभ्यास दौरा कायगक्रमाचा, क्षमता बाधंणी अराखड्यामध्ये समावरे् ऄसावा. क्षमता बाधंणी अराखडयाची ऄंमलबजावणी करण्याची जबाबदारी, भजल्हा पभरषदेमधील मनुष्ट्यबळ भवकास

सल्लागार, साडंपाणी व घनकचरा व्यवस्थापन सल्लागार / स्वच्छता सल्लागार याचंी राहील. यासवग बाबींचे सभनयंत्रण करण्याची जबाबदारी, पाणी व स्वच्छता सहाय्य संस्था (वासो), बेलापूर या कायालयातील मनुष्ट्यबळ भवकास सल्लागार याचंी राहील. याकभरता येणारा खचग, स्वच्छ भारत

ऄभभयान (ग्रामीण) ऄंतगगत मनुष्ट्यबळ भवकास संसाधन (HRD-HUMAN RESOURCE

DEVELOPMENT) या लेखाभर्षाखाली मंजूर ऄसलेल्या भनधीमधून करावा. ७.घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्प राबभवण्याकभरता खालील ऄभधकारी/ कमगचारी/ लोकप्रभतभनधी यानंा प्रभर्क्षण देण्यात याव े:- ऄ) तालुका व भजल्हास्तरावरील ग्रामीण पाणी पुरवठा कक्षाचे, ईप ऄभभयंता / र्ाखा ऄभभयंता/ कभनष्ट्ठ ऄभभयंता. ब) भवस्तार ऄभधकारी (पंचायत) क)सरपंच/ईपसरपंच/ग्रामसेवक/ग्रामपंचायतीचे,सदस्य/ग्रामस्तरीय पाणी परुवठा व स्वच्छता सभमतीचे सदस्य/ ग्राम पंचायतीचे पाणी पुरवठा कमगचारी/सफाइ कमगचारी. ड) तालुका व भजल्हास्तरावर स्वच्छ भारत भमर्न (ग्रामीण) ऄंतगगत, कायगरत ऄसणारे सवग सल्लागार आ) स्वच्छाग्रही/जलसुरक्षक.



८. ईपरोक्त नमूद प्रभर्क्षणामध्ये खालील मुयावाचंा समावरे् ऄसावा:- ऄ) ग्रामपंचायतीमधील र्ारॄत स्वच्छता अराखडा व लोकसहभागीय पध्दतीने कृती अराखडा तयार करणे. ब) घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन. क) घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्पाचा आतर योजनेसह समन्वय साधणे ड) संत गाडगेबाबा ग्राम स्वच्छता ऄभभयान. आ) घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्पातंगगत जबाबदाऱ्या व कतगव्ये, प्रकल्पाची प्रभावी ऄंमलबजावणी, प्रकल्पासंबंधी ताभंत्रक बाबींचे मागगदर्गन, प्रकल्पाची र्ारॄत देखभाल व दुरुस्ती.

९.जनजागृती व प्रचार प्रभसिी : घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापनाच्या ऄनुषंगाने भजल्हा, तालुका व ग्रामपंचायत स्तरावर त्या

त्या स्तरावरील माभहती, भर्क्षण व संवाद सल्लागाराने जनजागृती करावी. ग्रामपंचायतीमध्ये राबवावयाच्या घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन ईपक्रमाच्या माभहतीमध्ये, भजल्हा माभहती, भर्क्षण व

संवाद अराखड्यामधील सवग घिकाचंा समावरे् ऄसावा. याऄनुषंगाने तसेच कुिंुब स्तरावरावरील

कचऱ्याचे वगीकरण, घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापनाच्या भवभवध पिती अभण तंत्रज्ञाने, प्रकल्पाच्या देखभाल दुरुस्तीची माभहती, ग्रामपंचायतीमधील सवग कुिंुबानंा देणे बंधनकारक राभहल. या प्रचार

प्रभसिी कायगक्रमामध्ये पुनगचभक्रकरण झाल्यानंतरच्या, पुनगवापर, कमीवापर, पुनगप्राप्ती व पुनगचभक्रकरण

(REUSE, REDUCE, RECOVERY & RECYCLE ) संकल्पनेचा ऄंतभाव ऄसावा. याऄनुषंगाने संभक्षप्त भिप्पणी (CONCEPT NOTE) भववरणपत्र-ड मध्य ेसंलग्न करण्यात अली अहे.

यासवग बाबींचे सभनयंत्रण करण्याची जबाबदारी, पाणी व स्वच्छता सहाय्य संस्था (वासो), बेलापूर

याचंी राहील. घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापनाच्या जनजागृती, प्रचार व प्रभसिी साठी येणारा खचग स्वच्छ भारत ऄभभयान (ग्रामीण) ऄंतगगत माभहती, भर्क्षण व संवाद (INFORMATION EDUCATION &

COMMUNICATION ) या लेखाभर्षाखाली मंजूर ऄसलेल्या भनधीमधून करावा. 10. ऄदंाजपत्रक अराखडा :

घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्पाकभरता भनवड झालेल्या ग्रामपंचायतींनी, प्रस्ताभवत करावयाच्या ईपाययोजनांबाबत ऄंदाजपत्रक अराखडा, ( भववरणपत्र “क” ) तयार करताना, सध्या ऄस्स्तत्वात ऄसलेल्या घरगुती, वयैस्क्तक ऄथवा सावगजभनक ऄर्ा सवगस्तरावरील ईपाययोजनाचंा समावरे् ऄंदाजपत्रकामध्ये करावा. या अराखड्यामध्ये घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्प व्यवस्थापनासाठी, भकमान खचाच्या तंत्रज्ञानयुक्त बाबींचा समावरे् करावा. सदर अराखडा ईप ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा, पंचायत सभमती यानंी तयार करावा. ग्रामपंचायत नकार्ा, ऄंदाजपत्रक



व अराखडा तयार करण्याकभरता, सोबतच्या भववरणपत्र “ब” मधील कायगपध्दती, ग्रामपंचायतीचा र्ारॄत स्वच्छता अराखडा, कें द्र र्ासनाच्या भदनांक १६ जुल,ै 2014, भदनाकं ७ एभप्रल, २०१७ व भदनाकं ०९ माचग, २०१९ ऄन्वये भनगगभमत केलेल्या मागगदर्गक सूचनामंध्य े नमूद केलेली तंत्रज्ञाने, महाराष्ट्र र्ासनाच्या www.maharashtra.gov.in या संकेतस्थळावर ईपलब्ध ऄसलेल्या, पाणी पुरवठा व स्वच्छता भवभाग अभण युभनसेफ, मंुबइ यांनी, भवतरीत केलेल्या “ लोकाधारीत घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन कायगक्रमासाठी सहभागी भनयोजन पुस्स्तका” तसेच कें द्र र्ासनाच्या https://jalshakti.ddws.gov.in संकेतस्थळावर ईपलब्ध ऄसलेल्या SLWM Handbook/Fecal Sludge Management/Grey Water Management/Black Water Management व आतर ऄनुषंगीक पुस्तके/मागगदर्गक सूचना, तसेच, https://water.maharashtra.gov.in व www.wsso.in या संकेतस्थळावर ईपलब्ध ऄसलेल्या, डॉ. सु. भव. मापूस्कर, याचंेद्वारा प्रकाभर्त घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन संदभातील पुस्स्तकेचा अधार घेवून, ऄंदाजपत्रक व अराखडे तयार करावीत.

स्वच्छ भारत ऄभभयान (ग्रामीण) मध्ये कुिंुब स्तरावरील ईपाययोजना ऄनुज्ञये नसल्यातरी, सदर ईपाययोजना व त्यासाठी लागणा-या आतर स्त्रोतामधील ईपलब्ध ऄसलेल्या भनधीची माहीती, ऄंदाजपत्रक अराखड्यामध्ये नमूद करावी. स्वच्छ भारत ऄभभयान (ग्रामीण) ऄंतगगत घनकचरा वाहतुकीसाठी, मोिार वाहनाच्या ( Motorised Vehicle) खरेदीबाबत ऄनुज्ञयेता नसल्याने, याबाबीचा समावरे् ऄंदाजपत्रकामध्ये करण्यात येवू नये. मात्र तीन चाकी सायकल भरक्षा ( Cycle Rickshaw) र्ासन खरेदी भनकष पाळून व भवभहत पिती ऄनुसरून खरेदी करता येइल. याप्रमाणे स्वच्छ भारत भमर्न (ग्रामीण ) मधून सवगसाधारणपणे 500 कुिंुब संख्येकभरता एक तीन चाकी सायकल भरक्षा ( Cycle Rickshaw) व जास्तीत जास्त दोन तीन चाकी सायकल भरक्षा ( Cycle Rickshaw) ग्रामपंचायतीस खरेदी करता येतील. सदर तीन चाकी सायकल भरक्षा ( Cycle Rickshaw) चालभवण्यासाठी चालकाची व्यवस्था ग्रामपंचायतीने स्वभनधीमधून करावी. याबाबीचा ऄंदाजपत्रकामध्ये समावरे् करावा. प्रचभलत भजल्हा दरसचूी (DSR-District Schedule Rate) नुसार, ऄंदाजपत्रके तयार करावीत. ११. ताभंत्रक व प्रर्ासकीय मान्यता:-

ईपरोक्त ऄनुक्रमाकं-4 येथे नमूद केल्यानुसार, घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्पाच्या प्रस्तावास (ऄंदाजपत्रक अराखडा/ ऄंदाजपत्रकासह) ताभंत्रक व प्रर्ासकीय मान्यता देण्याच्या ऄनुषंगाने कायगवाही करावी.



१2. ऄंमलबजावणी व देखभाल दुरुस्ती:- घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्पाची प्रत्यक्ष ऄंमलबजावणी करणेसाठी, भजल्हा पभरषद

लेखा संभहतेमधील भवभहत कायगपिती ऄवलंबून, ईप ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा, पंचायत सभमती,

यानंी भनभवदा प्रपत्र तयार कराव.े भनभवदा प्रपत्रास, कायगकारी ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा भवभाग,

भजल्हा पभरषद याचंी मान्यता घ्यावी. ईप ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा, पंचायत सभमती, यानंी भजल्हा पभरषद लेखा संभहतेच्या ऄधीन राहून, भनभवदा प्रभक्रया राबवून, प्रकल्पाची कामे पूणगत्वास न्यावीत.

व्यावसाभयक संस्था/स्वयंसेवी संस्था यानंी सवके्षण करणे, ऄंदाजपत्रकीय प्रस्ताव तयार करणे, अराखडे तयार करणे, पयगवके्षण करणे व ताभंत्रक सल्ला/सहाय्य प्रदान करणे याबाबीकभरता, घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापनाकभरता ऄनुज्ञये ऄसलेल्या भनधीच्या 5% नकवा रूपये 1,00,000/- (रूपये 1 लक्ष फक्त) यापैकी जी कमी ऄसेल त्या रकमेच्या मयादेपयंत,( तथाभप सदरची रूपये 1,00,000/- (रूपये 1 लक्ष फक्त) पेक्षा जास्त नसावी ) व्यावसाभयक संस्था / स्वंयसेवी संस्था यानंा रु्ल्क म्हणनू ऄनुज्ञये राभहल. (कें द्र र्ासनाच्या स्वच्छ भारत भमर्न (ग्रा) मधील, भदनाकं 31 भडसेंबर, 2018 च्या मागगदर्गक सूचनामंधील पभरच्छेद क्रमाकं 6.10.7 नुसार ) ईपरोक्त 5% नकवा रूपये 1,00,000/- (रूपये 1 लक्ष फक्त) यापैकी ज े कमी ऄसेल त्या रकमेची तरतूद, प्रकल्पाच्या ऄंदाजपत्रकामध्ये ऄंतभूगत करावी. सदर रक्कम ऄंदाजपत्रकामध्ये समाभवष्ट्ठ नसल्यास, रक्कम ऄनुज्ञये ऄसणार नाही. तालुक्यातील गि संसाधन कें द्र (Block Resource Centre- BRC ) / समूह संसाधन कें द्र ( Cluster Resource Centre- CRC ) यानंी घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापनाच्या प्रभावी, भिकाउ व भकमान खर्मचक पध्दतीचा ऄवलंब करण्यासंदभात ग्रामपंचायतींना सहकायग कराव.े

प्रकल्पाची कामे समाधानकारक पुणग झाल्याबाबत, कायगकारी ऄभभयंता, ग्रामीण पुरवठा भवभाग, भजल्हा पभरषद, यानंी प्रमाणपत्र सादर केल्यानंतर, मुख्य कायगकारी ऄभधकारी, भजल्हा पभरषद यानंी, प्रकल्प संबभधत ग्रामपंचायतीस हस्तातंरीत करण्याबाबतचे अदेर्, तात्काळ भनगगभमत करावते. कें द्र र्ासनाच्या मागगदर्गक सचूनापं्रमाणे, घनकचरा साडंपाणी प्रकल्पाची र्ारॄत दैनंभदन देखभाल व दुरूस्ती संबभधत ग्रामपंचायतीने त्याचं्या स्वखचाने करावी. १3.त्रयस्थ यंत्रणामाफग त तपासणी:-

प्रकल्प ऄंमलबजावणी दरम्यान कामाची तपासणी, त्रयस्थ यंत्रणाकंडून करून घेण्याची जबाबदारी ईप ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा, पंचायत सभमती याचंी राहील. सदर त्रयस्थ यंत्रणामंध्ये,

महाराष्ट्र जीवन प्राभधकरण, मीत्रा -नाभर्क, नीरी-नागपूर, ईन्नत महाराष्ट्र ऄभभयानामध्ये सहभागी संस्था, र्ासकीय ऄभभयाभंत्रकी महाभवयावालय आ.संस्थाचंा समावरे् ऄसावा. त्रयस्थ यंत्रणाद्वारे

करावयाच्या कामाच्या तपासणीसाठी, त्या कामाच्या प्रत्यक्ष नकमतीच्या रकमेच्या 0.50% एवढी रक्कम



तपासणी रु्ल्क म्हणनू ऄनुज्ञये राभहल. याकभरता अवश्यक तरतूद ऄंदाजपत्रकामध्ये ऄंतभूगत करावी. त्रयस्थ यंत्रणाद्वारे ईपस्स्थत केलेल्या रे्-याचंी पूतगता करण्याची जबाबदारी कायगकारी ऄभभयंता, ग्रामीण

पाणी पुरवठा भवभाग, भजल्हा पभरषद, याचंी राभहल. 14. भनधी ईपलब्धता व भवतरणाचे िप्पे:-

घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्प नकमतीच्या 2% प्रर्ासकीय खचग (STATIONARY AND

OTHER SUNDRIES) ग्रामपंचायतीस ऄनुज्ञेय राहील. घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्पाकभरता, स्वच्छ भारत भमर्न (ग्रामीण) ऄंतगगत भवतभरत

करण्यात अलेला भनधी, मुख्य कायगकारी ऄभधकारी, भजल्हा पभरषद यानंी गि भवकास ऄभधकारी,

पंचायत सभमती याचंेकडे खालीलप्रमाणे भवतरीत करावा. स्वच्छ भारत भमर्न (ग्रामीण) ऄंतगगत कें द्र

भहस्सा ( 60% ) ऄभधक राज्य भहस्सा ( 40% ) ऄभधक ग्रामपंचायतीने ईपलब्ध करून भदलेला ऄन्य भनधी-कृतीसंगम (CONVERGENCE) याचंी एकभत्रत बेरीज करून, खालील कोष्ट्िकातील रकाना क्रमाकं 3 मध्ये नमूद केल्याप्रमाणे, भनधी भवतरण कराव:े-

ऄ.क्र. िप्प े भनधी भवतरण

िक्केवारी भनधी भवतरण तपभर्ल

1 २ ३ ४ 1 प्रथम ३०% प्रर्ासकीय मान्यता प्रदान केल्यानंतर, यावावयाची ऄभग्रमाची रक्कम

2 दुसरा ३०% ईप ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा, पंचायत सभमती यानंी ईपरोक्त

कामाच्या प्रथम हप्त्याच्या ८० % काम/खचग झाल्याचा मुल्याकंन

दाखला सादर केल्यानंतर. 3 भतसरा 2० % ईप ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा, पंचायत सभमती यानंी ऄंभतम

मुल्याकंन दाखला व कामाचा सयावस्स्थती ऄहवाल, मुख्य कायगकारी ऄभधकारी, भजल्हा पभरषद याचं्याकडे सादर केल्यानंतर.

4 चौथा 2० % प्रत्यक्ष प्रकल्प कायास्न्वत झाल्यावर, एका मभहन्याच्या कालावधीनंतर ईवगभरत 2० % रक्कम

भनमगल भारत ऄभभयान वा स्वच्छ भारत भमर्न ( ग्रामीण ) या योजनांमधून मागील 5 वषामध्य े

हाती घेतलेल्या, घनकचरा ऄथवा साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्पाकभरता कें द्र र्ासनाने भदलेल्या अर्मथक



मयादेपेक्षा कमी खचग करण्यात अला ऄसल्यास, ईवगभरत भनधी स्वच्छ भारत भमर्न (ग्रामीण ) ऄंतगगत

घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्पाच्या कामाकभरता संबभधत ग्रामपंचायतीस ऄनुज्ञये राहील. कें द्र र्ासनाने भवभहत केलेल्या अर्मथक मयादेमध्येच, घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन

प्रकल्पातंगगत, गोबरधन प्रकल्पाची कामे करता येतील. गोबरधन प्रकल्पाची नकमत अर्मथक मयादेपेक्षा जास्त ऄसल्यास, फरकाच्या रक्कमेची पूतगता ग्रामपंचायतीकडे ईपलब्ध ऄसलेल्या, ऄन्य भनधीमधून,

कृतीसंगम (CONVERGENCE-) करावी. जर प्रकल्प खचग जास्त ऄसेल तर, ग्रामपंचायतीच्या आतर

स्त्रोताच्या ईपलब्ध भनधीबाबत माभहतीसह प्रस्ताव पाणी व स्वच्छता सहाय्य संस्था (वासो), बेलापूर माफग त

र्ासनास सादर करावा. गोबरधन योजना ही, घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्पाचा भाग

ऄसल्याने, घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्पामध्ये गोबरधन प्रकल्पाच्या तरतूदी ऄंतभूगत

ऄसाव्यात. 15. ताभंत्रक सहाय्य, सभनयंत्रण व मुल्यमापन:-

घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्पाचे सभनयंत्रण व मुल्यमापन, मुख्य कायगकारी ऄभधकारी, भजल्हा पभरषद याचं्या भनयंत्रणाखालील, भजल्हा पाणी व स्वच्छता भमर्न कक्षाने (DISTRICT

WATER & SANITATION MISSION- DWSM) कराव.े प्रकल्पाचे प्रत्यक्ष सभनयंत्रण, ईप मुख्य कायगकारी ऄभधकारी (पाणी व स्वच्छता) व कायगकारी ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा भवभाग, भजल्हा पभरषद, यानंी भजल्हा पाणी व स्वच्छता भमर्न कक्षामधील (DISTRICT WATER & SANITATION MISSION- DWSM) ऄभभयांभत्रकी तज्ञ (ENGINEERING SPECIALIST) तसेच साडंपाणी व घनकचरा व्यवस्थापन सल्लागार व

स्वच्छता तज्ञ, याचं्या सहाय्याने कराव.े प्रकल्पातंगगत झालेल्या कामाची अभण खचाची नोंद, भजल्याच्या सभनयंत्रण व मूल्यमापन तज्ञ ( MONITORING & EVALUATION SPECIALIST) याचं्या सहाय्याने, स्वच्छ भारत

भमर्न (ग्रा) च्या IMIS (INTEGRATED MANAGEMENT INFORMATION SYSTEM ) वर नोंदभवण्याची जबाबदारी, ऄभभयाभंत्रकी तज्ञ याचंी राहील. याऄनुषंगाने, ऄभभयांभत्रकी तज्ञ यानंा प्रकल्पासंदभात

अवश्यक माभहती (DATA) ईपलब्ध करून देण्याची जबाबदारी, ईप ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा,

पंचायत सभमती याचंी राहील. प्रकल्प कामाचं्या ईपांगांचा जमा खचग व त्यानुसार ईपयोभगता प्रमाणपत्र (UTILISATION

CERTIFICATE ) पाणी व स्वच्छता सहाय्य संस्था (वासो), बेलापूर या संस्थेस सादर करण्याची जबाबदारी लेखाभधकारी, भजल्हा पभरषद याचंी राहील.

प्रगतीपथावरील कामांना गुणवत्तेच्या ऄनुषंगाने, कामानंा प्रत्यक्ष भिेी देण्याची जबाबदारी,

कायगकारी ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा भवभाग, भजल्हा पभरषद याचंी राभहल. कामाचे मोजमाप



पुस्स्तकेमध्ये ( MEASUREMENT BOOK) नोंद करण्याची जबाबदारी, ईप ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा ,

पंचायत सभमती याचंी राहील. 16. प्रकल्प भनयोजन, ऄंमलबजावणी व बभहगगमन कालमयादा व जबाबदारी:-

घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापना ऄंतगगत प्रकल्प ईपाययोजनाचंी ऄंमलबजावणी, बभहगगमन

(EXIT) आत्यादींबाबत खालीलप्रमाणे कायगवाही करण्यात यावी:- िप्पा कायगवाही कालमयादा संबभधत जबाबदार ऄभधकारी

1 2 3 4 भनयोजन िप्पा

ग्रामपंचायतीने

गिभवकास

ऄभधकाऱ्याकडे, ऄजग सादर करणे

ग्रामसभनेे ठराव

पाभरत केल्यावर

१५ भदवस

ग्रामसेवक

ग्रामपंचायतींची भनवड करणे

ऄजग प्राप्त

झाल्यापासून १५

भदवस

मुख्य कायगकारी ऄभधकारी, भजल्हा पभरषद, ईप मुख्य कायगकारी ऄभधकारी (पाणी व स्वच्छता), गि भवकास

ऄभधकारी. ऄंदाजपत्रक तयार

करणे २१ भदवस ईप ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा,

पंचायत सभमती. ताभंत्रक मान्यता देणे १० भदवस कायगकारी ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी

पुरवठा भवभाग, भजल्हा पभरषद. भजल्हास्तरावर

प्रस्तावास

प्रर्ासकीय मान्यता देणे

१5 भदवस मुख्य कायगकारी ऄभधकारी, भजल्हा पभरषद.

ईपाययोजनाचंी,

भनभवदा प्रभक्रया पूणग करणे.

भनधी ईपलब्धतेनंतर एक मभहना

ग्राम पंचायत/भजल्हा पभरषद लेखा संभहतेच्या ऄधीन राहून, कायगकारी ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा भवभाग,

भजल्हा पभरषद व ईप ऄभभयंता, ग्रामीण

पाणी पुरवठा, पंचायत सभमती.



िप्पा कायगवाही कालमयादा संबभधत जबाबदार ऄभधकारी ऄंमल बजावणी िप्पा

प्रकल्पाच्या कामाची प्रत्यक्ष सुरुवात

भनभवदा मंजूरीऄंती भनगगभमत कायारंभ

अदेर्ानुसार,

तात्काळ कामे सूरू

करावीत.

ईप ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा, पंचायत सभमती व गि भवकास

ऄभधकारी, पंचायत सभमती.(स्तंभ

क्रमाकं 3 मध्ये नमूद केल्याप्रमाणे क्षेभत्रय

पभरस्स्थती व कामाचंा अवाका लक्षात

घेवून, सदर कायगकाळ कमी करण्याचे ऄभधकार, मुख्य कायगकारी ऄभधकारी,

भजल्हा पभरषद यानंा राहतील.)

ऄंदाजपत्रक

अराखडयाप्रमाणे

काम पूणग करणे.

कायारंभ अदेर्

भनगगभमत

झाल्यानंतर १ वषग. ऄंदाज पत्रक

अराखडयाप्रमाणे

काम पूणग झाल्याची खात्री, पुणगत्वाच्या दाखल्यासह

प्रमाभणत करून,

कायगकारी ऄभभयंता,

ग्रामीण पाणी पुरवठा भवभाग, भजल्हा पभरषद व ईप मुख्य

कायगकारी ऄभधकारी (पाणी व स्वच्छता),

भजल्हा पभरषद

याचं्यामाफग त मुख्य

कायगकारी ऄभधकारी, भजल्हा पभरषद याचं्याकडे

सादर करणे.

१५ भदवस ईप ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा,

पंचायत सभमती /गि भवकास

ऄभधकारी, पंचायत सभमती / कायगकारी ऄभभयंता, ग्रामीण पाणी पुरवठा भवभाग,

भजल्हा पभरषद/ ईप मुख्य कायगकारी ऄभधकारी (पाणी व स्वच्छता), भजल्हा पभरषद

बभहगगमन िप्पा प्रकल्पाची र्ारॄत

देखभाल व दुरुस्ती प्रकल्पाची कामे

पुणग झाल्यानंतर

तात्काळ/

कायमस्वरूपी

संबभधत ग्रामपंचायत .

प्रगती पथावरील प्रकल्पाचं्या कामाचा अढावा घेण्यासाठी, मुख्य कायगकारी ऄभधकारी, भजल्हा पभरषद याचंे ऄध्यक्षतेखाली दरमहा भकमान एक अढावा बैठक घ्यावी.



17. प्रकल्पाचे कायारंभ अदेर् भनगगभमत केल्यानंतर, प्रकल्प एका वषात पूणग करणे बंधनकारक

राहील. ईपरोक्त मुद्दा क्र. 10 व 16 मध्य े नमूद केल्याप्रमाणे कायगवाही करण्याची जबाबदारी, मुख्य

कायगकारी ऄभधकारी, भजल्हा पभरषद याचंी राहील. १8. स्वच्छ भारत ऄभभयान (ग्रामीण) ऄंतगगत साडंपाणी व घनकचरा व्यवस्थापनाच्या प्रकल्पानंा, कें द्र

र्ासनाने भनगगभमत केलेल्या मागगदर्गक सूचनामध्ये, भवभहत केलेल्या अर्मथक मयादेत, कें द्र र्ासन व

राज्य र्ासनाच्या प्रमाणर्ीर भहस्स्यानुसार, पात्र ग्रामपंचायतींना भनधी भवतरण केले जाणार अहे. अर्मथक मयादेपेक्षा जास्त ऄसणा-या प्रकल्पासाठी, ऄभतभरक्त भनधीची पूतगता, ( कें द्र र्ासनाने भदनाकं 31

भडसेंबर, 2018 रोजी भनगगभमत केलेल्या मागगदर्गक पुस्स्तकेतील पभरच्छेद क्रमाकं 6.10.7 नुसार ) संबंभधत ग्रामपंचायतीने भवत्त अयोग नकवा CSR (CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY ), नरेगा,

खासदार भनधी ( MPLAD), अमदार भनधी ( MLALAD), देणगी भनधी (DONOR FUNDING), आतर मंत्रालय

व भवभागाचंे कायगक्रम भनधी ( FUNDING FROM PROGRAMS OF OTHER MINISTRIES AND DEPARTMENTS ) आत्यादीद्वारे ईप लब्ध ऄसलेल्या, भनधीमधून करावी. ग्रामपंचायतीने ईपलब्ध करून भदलेला, ऄन्य

भनधीचा-कृतीसंगम (CONVERGENCE ) सभवस्तर ईल्लेख प्रस्तावात करावा. 19. घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्पाच्या कायान्वयना दरम्यान ईद्भवणारे वाद/तक्रारींच े

भनवारण करण्यास, मुख्य कायगकारी ऄभधकारी, भजल्हा पभरषद हे सक्षम प्राभधकारी राहतील. सदर र्ासन भनणगय महाराष्ट्र र्ासनाच्या www.maharashtra.gov.in या संकेतस्थळावर

ईपलब्ध करण्यात अला ऄसून त्याचा संकेताक 201907171651223728 ऄसा अहे. हा अदेर् भडजीिल स्वाक्षरीने साक्षाभंकत करुन काढण्यात येत अहे.

महाराष्ट्राचे राज्यपाल याचं्या अदेर्ानुसार व नावाने.

(र्ाम लाल गोयल) ऄपर मुख्य सभचव, महाराष्ट्र र्ासन

प्रत, 1. मा. राज्यपाल याचंे सभचव. 2. मा. मुख्यमंत्री याचंे सभचव . 3. सवग मा. मंत्री /मा. राज्यमंत्री याचंे खाजगी सभचव. 4. भवधानसभा व भवधानपभरषद सदस्य.

http://www.maharashtra.gov.in/



5. मुख्य सभचव, मंत्रालय, मंुबइ. 6. ऄपर मुख्य सभचव / प्रधान सभचव / सभचव सवग, मंत्रालय, मंुबइ. 7. भजल्हा पभरषद ऄध्यक्षा / ऄध्यक्ष, सवग. 8. सवग भवभागीय अयुक्त व भजल्हाभधकारी . 9. महासंचालक माभहती व जनसंपकग महासंचालनालय, मंत्रालय, मंुबइ. 10. मुख्य कायगकारी ऄभधकारी, भजल्हा पभरषद (सवग). 11. ईपायुक्त (भवकास), सवग 12. संचालक, पाणी व स्वच्छता सहाय्य संस्था, बेलापूर, नवी मंुबइ. 13. ईप मुख्य कायगकारी ऄभधकारी ( पाणी व स्वच्छता /पंचायत), भजल्हा पभरषद (सवग).

यानंी हया र्ासन भनणगयाच्या छायाप्रती प्रत्येक पंचायत सभमती सभापती/ईपसभापती व गि भवकास ऄभधकारी यानंा यावाव्यात व गि भवकास ऄभधकारी यानंी प्रत्यके पंचायत सभमती सदस्य, सरपंच व ग्रामभवकास ऄभधकारी यानंा यावाव्यात.

14. पाणी पुरवठा व स्वच्छता भवभागातील सवग कायासने. 15. संगणक समन्वयक, पाणी पुरवठा व स्वच्छता भवभाग, यानंी सदरचा र्ासन भनणगय, पाणी पुरवठा व स्वच्छता भवभाग, पाणी व स्वच्छता सहाय्य संस्था व राज्य र्ासनाच्या संकेतस्थळावर ऄपलोड करावा तसेच वरील सवांना इ-मेल व्दारेही पाठवावा. 16. भनवडनस्ती, पापु-16.



भववरणपत्र ऄ

ऄजाचा नमुना क्रमांक --------------- ग्रामपंचायत ----------- पंचायत सभमती -------- भजल्हा पभरषद ---------

भदनांक -------------- प्रभत, मा. मुख्य कायगकारी ऄभधकारी, भजल्हा पभरषद, (माफग त : गि भवकास ऄभधकारी, पंचायत सभमती-----------) भवषय :- घनकचरा व सांडपाणी व्यवस्थापन प्रकल्पासाठी स्वच्छ भारत

ऄभभयान (ग्रामीण) ऄतंगगत भनधी प्राप्त करण्याबाबत. मा. महोदय, -------------- या ग्रामपंचायतीसाठी घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्पासाठी स्वच्छ

भारत ऄभभयान (ग्रामीण) ऄंतगगत प्रकल्पास मान्यता व भनधी ईपलब्धतेसाठी ऄजग करण्यात येत अहे. 2. प्रकल्पास मान्यता व भनधी ईपलब्धतेसाठी पाणी पुरवठा व स्वच्छता भवभाग, मंत्रालय

र्ासन भनणगय क्रमाकं:- स्वभाभम-2019/प्र.क्र. 141/पापु-16, भदनाकं जुलै, 2019 ऄन्वय े भनदेभर्त

केल्यानुसार, पुढील बाबी प्रमाभणत करण्यात येत अहेत:- i) घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्प राबभवण्यासाठी, अराखड्यामध्ये नमूद

केल्याप्रमाणे, ग्रामपंचायत/र्ासकीय मालकीची जागा ईपलब्ध ऄसल्याबाबतचा ग्रामसभचेा ठराव व हमीपत्र सोबत जोडले अहे. ii) ग्रामपंचायतीची पाणीपट्टी वसुली, वार्मषक अकारणीच्या 70 िक्के पेक्षा जास्त अहे, याबाबतच े

ग्रामसभचे्या ठरावासह प्रमाणपत्र सोबत जोडले अहे. iii) कें द्र र्ासनाच्या मागगदर्गक सूचनानुंसार, घनकचरा/साडंपाणी प्रकल्पाची दैनंभदन देखभाल व

दुरूस्ती र्ारॄतपणे करण्यात येइल व योजनेच्या देखभाल व दुरूस्तीसह ऄनुषंभगक खचग, ग्रामपंचायतीने स्वभनधीमधून करण्यात येइल, याबाबतच्या ठरावासह हमीपत्र सोबत जोडले अहे.

iv) ग्रामपंचायतीने तयार केलेला र्ारॄत स्वच्छता अराखडा व र्ारॄत स्वच्छता अराखडयात नमूद सवग बाबींची पूतगता ग्रामपंचायतीने केली अहे, याबाबतचे हमीपत्र सोबत जोडला अहे.

v) ग्रामपंचायतीकडे वीजदेयकाची कोणतीही थकबाकी नाही.



vi) घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्प राबवावयाच्या ग्रामपंचायतीमध्ये, भनमगल भारत

ऄभभयान वा स्वच्छ भारत भमर्न ( ग्रामीण ) या योजनामंधून मागील 5 वषामध्ये कोणताही घनकचरा ऄथवा साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्प घेतलेला नाही वा कायगरत नाही, याबाबतचे प्रमाणपत्र सोबत जोडले अहे.

स्वाक्षरी ग्रामसेवक

ईपरोक् त बाबींची ग्रामपंचायत ऄभभलेखानुसार तपासणी केली अहे. भवस्तार ऄभधकारी गि भवकास ऄभधकारी पंचायत सभमती पंचायत सभमती



भववरणपत्र - ब

ग्रामपंचायतीमध्ये भनमाण होणारा घनकचरा व साडंपाणी याचंे अरोग्यप्रद व्यवस्थापनासाठी, ग्रामपंचायतीमध्ये समुभचत भकमान मुल्य तंत्रज्ञाने वापरावीत. ग्रामीण भागातील घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्पातील कामासाठी, कें द्र र्ासनाच्या भदनाकं १६ जुलै, 2014, भदनाकं ७ एभप्रल, २०१७ व भदनाकं ०९ माचग, २०१९ ऄन्वये भनगगभमत केलेल्या मागगदर्गक सूचनामंध्ये नमूद केलेली तंत्रज्ञाने, महाराष्ट्र र्ासनाच्या www.maharashtra.gov.in या संकेतस्थळावर ईपलब्ध ऄसलेल्या, पाणी पुरवठा व स्वच्छता भवभाग अभण युभनसेफ, मंुबइ यांनी, भवतरीत केलेल्या “ लोकाधारीत घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन कायगक्रमासाठी सहभागी भनयोजन पुस्स्तका” तसेच कें द्र र्ासनाच्या https://jalshakti.ddws.gov.in संकेतस्थळावर ईपलब्ध ऄसलेल्या SLWM Handbook/Fecal Sludge Management/Grey Water Management/Black Water Management व आतर ऄनुषंगीक पुस्तके / मागगदर्गक सूचना, तसेच, https://water.maharashtra.gov.in व www.wsso.in या संकेतस्थळावर ईपलब्ध ऄसलेल्या, डॉ. सु. भव. मापूस्कर, याचंेद्वारा प्रकाभर्त घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन संदभातील पुस्स्तकेचा अधार घेवून, घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्पाचे भनयोजन कराव.े

घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्पातील घिक खालीलप्रमाणे राहतील :- घनकचरा :- गृह, सावगजभनक, व्यवसाय, ईयावोगामधील भनरुपयोगी िाकावू, सेंभद्रय व ऄसेंभद्रय वस्तूना

“घनकचरा” म्हणनू संबोधले जाते. साडंपाणी :- स्वयंपाक घर, स्नानगृह, कपडे धुणे आत्यादी मधून भनमाण झालेल्या पाण्याला साडंपाणी ( GREY

WATER ) ऄसे म्हणतात. कारण त्याचा रंग साधारणत: करडा म्हणजेच गे्र ऄसतो. र्ौचालयातून, भलच

पीि मधून बाहेर पडणा-या मैला भमभरॅत पाण्याला ब्लॅक वाॅिर ( BLACK WATER ) म्हणतात. कारण

त्याच्यामध्य ेमानवी मैला ऄसतो, त्याला र्ोषखड्डयाच्या माध्यमातून जभमनीमध्ये भजरभवण्यात याव.े ऄ)घनकचरा व्यवस्थापन:-

घनकचरा व्यवस्थापन (कुिंुब स्तर) :- ग्रामपंचायतीमध्ये भनमाण होणा-या कच-याचे प्रामुख्याने खालील सात प्रकारे वगीकरण कराव े:-

I)जैभवक भवघिनक्षम (सेंभद्रय - ओला कचरा ) :- ईरलेले ऄन्न, रे्तीमधून भनमाण होणारा भपक कचरा,

रे्ण, पालापाचोळा, बाजारपेठेतील ओला व सेंभद्रय कचरा, II)जैभवक भवघिनास ऄपात्र, भनष्ट्क्रीय कचरा( धुळ, माती, दगडगोिे, रेती, भविा, आ.)



III) प्लॅास्स्िक व थमोकोल कचरा:- प्लास्स्िक पाकीिे व भपर्व्या, वषे्ट्िणे, बािली व आतर थमोकोल

/प्लास्स्िकच्या वस्तू IV) धोकादायक कचरा (रुग्णालयीन, रासायभनक आ.) :- मुदतबाय औषधे, वापरलेली आंजेक्र्न्स,

भसनरजेस, माभसक पाळीकभरता वापरलेले पॅड्स, डायपसग, आत्यादी. V) धात ूव काच (सवग प्रकारचे धात,ू बॅािल्स, फुिलेले काचेचे सामान आ,) VI) कागद (रद्दी, वापरलेले पुठे्ठ, आ.) VII) इलेक्रॅाभनक्स कचरा (इलेस्क्रक वायर, खराब झालेली बॅिरी, फ्युज बल्ब, ट्युब लाइि व

आलेक्राभनक कचरा आ. घनकचरा प्रभक्रया :-

भनमाण झालेल्या घनकच-याचे वगीकरण, कुिंुब स्तरावर/ईद्भवाच्या जागेवरच करण्यात याव.े प्रत्येक घरामंध्येच कचरा वगीकरण होउन, वगीकृत कचरा गोळा करण्याची यंत्रणा, ग्रामपंचायतीने

प्रस्थाभपत करणे गरजेचे अहे. भवभवध प्रकारचा कचरा गोळा करण्यासाठी, प्रत्येक ग्रामपंचायतीने कच-

च्या वगगवारीभनहाय कायगक्रमपभत्रका भनभरृत करून, कचरा गोळा करण्याची मोहीम राबवावी. ईपरोक्त सात प्रकारच्या घनकच-याचे वगगवारीभनहाय व्यवस्थापन खालीलप्रमाणे कराव:े-

I)जैभवक भवघिनक्षम (सेंभद्रय - ओला कचरा ) कच-यावर खालील पितीनुसार प्रभक्रया करावी : पाळीव प्राण्यासाठी खायाव :- न कुजलेला, ओला कचरा गुरासंाठी खायाव म्हणनू वापरता

येण्याजोगा ऄसल्यास, गुराचंे खायाव म्हणनू वापरावा. प्लास्िीक डब्यातं, कंपोष्ट्ि भबन, कल्चर (Compost Bin, Culture) च्या सहाय्याने र्ास्त्रोक्त

कंपोस्ि :- डॅा. भाभा ऄणुर्क्ती संर्ोधन कें द्र ( BARC- Bhabha Automic Research Centre) यानंी संर्ोधन करून भनमाण केलले्या कंपोस्ि भबन सारख्या कंपोस्ि भबनचा वापर करून, BARC भनर्ममत Culture द्वारे कुिंुबस्तरावरील ओल्या सेंभद्रय कच-याची भवल्हेवाि खत तयार करून, कुिंुबस्तरावरच प्रभक्रया करावी. याकभरता स्वच्छ भारत भमर्न (ग्रा) ऄंतगगत ऄनुदान ऄनुज्ञये राहणार नाही. कंपोष्ट्ि भबन व कल्चर ( Compost Bin, Culture ) च्या ईत्पादकाचंी यादी/ माहीती BARC च्या www.barc.gov.in या संकेतस्थळावर ईपलब्ध अहे. कंपोस्ि बीन व Culture खरेदी करण्यासाठी र्ासनाने भवभहत केलेल्या पितीचा ऄवलंब करावा.

कंपोस्ि खत खड्डा ऄथवा घरगुती खतखड्डा:- कचरा ईपलब्धतेच्या प्रमाणात, ऄंदाजे ३ ते ४ फुि

लाबंी रंुदीचा व ३ फुि खोलीचा खड्डा करून, ओला कचरा, रे्ण व माती याचंे अलिून पालिून थर

करून खड्ड्यामध्ये िाकाव.े खड्डा भरल्यानंतर, सुमारे ५-६ मभहन्याच्या कालावधीत भनमाण झालेल े

खत रे्तीसाठी वापराव.े याचप्रमाणे सुमारे ३ ते ४ फुि व्यासाचा व ३ फुि खोली या प्रमाणात

गोलाकार वीिकाम करुन खतखड्डा तयार करता येइल. यामध्ये कचरा व माती याचंे अलिुन

पालिुन थर िाकून खड्डा भरावा. खत तयार होण्यासाठी ऄधूनमधून पाणी नर्पडण्यात याव.े



कचऱ्यामध्ये काही प्रमाणात ऄसेंभद्रय कच-याच्या र्क्यतेनुसार तयार खत चाळून घेउन, त्या खताचा वापर रे्तीसाठी /बगीच्यासाठी करावा.

नाडेप खत िाकी :- ओला व सुका सेंभद्रय कचरा ब-याच प्रमाणात भनमाण होत ऄसल्यास, नाडेप

खत िाकी घ्यावी. कंपोस्स्िग ऄथवा खत भनर्ममती प्रभक्रया करण्यासाठी, जभमनीवर ३ फुि ईंच, 4 फुि

रंुद व गरजेप्रमाणे लाबंी ऄर्ा प्रकारे िाकीचे बाधंकाम कराव.े िाकीमध्ये कचरा भरताना, कचरा व

मातीचे थर अलिुन पालिून भराव.े रे्विचा थर मातीचा ऄसावा. खत तयार होण्यासाठी ऄधूनमधून

पाणी नर्पडण्यात याव.े तयार खत चाळून घेउन खताचा वापर करावा. गाडुंळ खत भनर्ममती: ओल्या कचऱ्याचे ईत्कृष्ट्ि खतात रुपातंर करण्यासाठी, गाडुंळाचंा

र्ास्त्रोक्तभरत्या ईपयोग करून घेता येइल. याकभरता तालुका स्तरावरील, कृषी भवभागाच्या रे्तकी र्ाळा याचंेर्ी संपकग साधून, गाडूंळ ईपलब्ध करून घेता येइल.

II)जैभवक भवघिनास ऄपात्र, भनष्ट्क्रीय कच-यावर खालील पितीनुसार प्रभक्रया करावी :- माती, दगडगोिे, भविा, आत्यादी वगेळे काढाव.े सदर माती/ दगडगोिे, भविाचा पुनगवापर घराभोवताली भराव करण्यासाठी संबभधत कुिंुबाकडून करावा. III)प्लास्स्िक व थमोकोल कच-यावर खालील पितीनुसार प्रभक्रया करावी :- स्वच्छ भारत भमर्न (ग्रामीण) ऄंतगगत, घनकचरा व साडंपाणी व्यवस्थापन प्रकल्प राबभवताना, प्लास्स्िक भनर्ममती, प्लास्स्िक कचरा, प्लास्स्िकची पुनगप्रभक्रया आ. बाबत ग्रामस्तरीय व्यवस्थापनाची, यर्स्वीभरत्या ऄंमलबजावणी करण्याकभरता, महाराष्ट्र र्ासनाच्या प्लास्स्िक कच-याच्या व्यवस्थापनेबाबतचा सन 2018 च्या ऄभधभनयमास ऄभधन राहून प्रभक्रया करावी. राज्यामध्ये लागू ऄसलेली प्लास्स्िक वरील बंदी व प्लास्स्िकचे पयावरणावरील भवपरीत पभरणाम लक्षात घेता, सवग प्रकारचा प्लास्स्िक कचरा ईद्भवाच्या भठकाणी वगेळयाने तात्पुरती साठवण करुन, ग्रामपंचायतीच्या सुरभक्षत जागेवर कालबि एकभत्रत करुन, त्याचा र्ास्त्रोक्त पुनगवापर ऄथवा र्ास्त्रोक्त भवल्हेवाि लावावी. याकभरता https://cpcb.nic.in/list-of-recognized-pro/ या संकेतस्थळावर ईपलब्ध ऄसलेल्या प्राभधकृत व्यक्ती/संस्थारं्ी संपकग करुन, भनरूपयोगी प्लास्स्िकच े गि भनहाय व भजल्हाभनहाय संकलन व वहन याकरीता कालबि कायगक्रम अखावा. ईप मुख्य कायगकारी ऄभधकारी (पाणी व स्वच्छता) यानंी, संबभधत पंचायत सभमतींच्या गिभवकास ऄभधकाऱ्याचं्या समन्वयाने, सदर प्राभधकृत व्यस्क्तर्ी संपकग साधून, प्लास्स्िक वहन व भवक्री कायगक्रमाचे भनयोजन कराव.े त्याऄनुषंगाने प्लास्स्िक कचरा ग्रामपंचायत, तालुका व भजल्हा स्तरावर साठभवण्यात/ संकभलत करण्यात यावा. सदर कचरा भवल्हेवािीकभरता पुढीलप्रमाणे भनयोजन कराव:े-

भवभवध भठकाणावर जमा होणारे प्लास्स्िक व तत्सम वस्तुंच्या कच-याची भवल्हेवाि

लावण्याकभरता, कें भद्रय प्रदुषण भनयंत्रण मंडळानंी प्राभधकृत केलेल्या PRO ( PRODUCERS

RESPONSIBILITY ORGANIZATION ) याचं्या ऄभधनस्त ऄसलेल्या, महाराष्ट्र प्रदूषण भनयंत्रण

मंडळातफे पंजीकृत कचरा पुनगचक्रीत करणा-या संस्थाकडूनच गावातील प्लास्स्िक कचरा



गोळा करून, त्याचे पुनगचक्रीत (RECYCLE) करणे व भनमाण होणारे गॅ्रन्युऄल्स ( GRANULES), आ. बाबीसंदभात भवल्हेवाि लावावी.

भदनाकं 24 मे, 2019 ऄन्वये कें भद्रय प्रदुषण भनयंत्रण मंडळाने प्रकाभर्त केलेली PRO संस्थाचंी यादी https://cpcb.nic.in या संकेतस्थळावर व महाराष्ट्र प्रदुषण भनयंत्रण मंडळाद्वारे वळेोवळेी पंजीकृत संस्थाची यादी www.mpcb.gov.in या संकेतस्थळावर ईपलब्ध अहे.

PRO संस्थानंी, प्लास्स्िक कचरा भवल्हेवाि संदभात प्रभक्रया करताना, ग्रामपंचायतींचे गि

करुन, ग्रामपंचायत स्तरावरून ऄथवा पंचायत सभमती स्तरावरुन PRO यानंी प्लास्स्िक

कच-याची खरेदी करून, या कच-याचे स्वखचाने वहन करून, पुढील भवल्हेवाि लावावी. सदरचा कचरा केवळ करारबि संस्था भवकत घेतील. त्याऄनुषंगाने ग्रामपंचायतीने ऄथवा पंचायत सभमतीने भवक्रीयोग्य भवभवभक्षत प्रकारचा प्लास्िीक कचरा गोळा करुन, साठवण करून,

संबभधत PRO संस्था यानंा पुढील भवल्हेवािीकभरता भवक्री करावी. एकापेक्षा जास्त ग्रामपंचायती ऄसल्यास, पंचायत सभमती स्तरावरून संस्थासोबत भकमान तीन

वषाच्या कालावधीसाठी करारनामा करून, प्रकल्प ऄमंलबजावणी करण्याची कायगवाही करावी. संस्थेचे कायगक्षते्र एका ग्रामपंचायती पुरते मयादीत ऄसल्यास, ग्रामपंचायत स्तरावर संस्थेसोबत

भकमान तीन वषाच्या कालावधीसाठी करारनामा करावा. एकापेक्षा जास्त ग्रामपंचायती ऄसल्यास, पंचायत सभमती स्तरावरून संस्थासोबत भकमान तीन

वषाच्या कालावधीसाठी करारनामा करून, प्रकल्प ऄमंलबजावणी करण्याची कायगवाही करावी. संस्थेचे कायगक्षते्र एका ग्रामपंचायती पुरते मयादीत ऄसल्यास, ग्रामपंचायत स्तरावर संस्थेसोबत

भकमान तीन वषाच्या कालावधीसाठी करारनामा करावा. महाराष्ट्र प्रदूषण भनयंत्रण मंडळाने, कचरा पनुगचक्रीत करणा-या पंजीकृत केलेल्या

संस्थाकंडूनच, प्रत्येक ग्रामपंचायत /पंचायत सभमती/ भजल्हा पभरषदेने प्लास्स्िक कच-याची भवल्हेवाि लावणे बंधनकारक राभहल

ईपलब्ध कचऱ्याच्या प्रभक्रया /साठवण कभरता, PRO समवते गि भवकास ऄभधकारी, पंचायत सभमती व ईप मुख्य कायगकारी ऄभधकारी ( पाणी व स्वच्छता ) यानंी सल्लामसलत करून, जागेची भनवड करावी. या ऄनुषंगाने PRO संस्थेला जागा भाड्याने यावावी नकवा कसे ? याबाबतचा भनणगय घेण्याचे स्वचे्छाभधकार संबभधत ग्रामपंचायत/पंचायत सभमती यानंा ग्राम भवकास भवभागाच्या ऄभधभनयमातील ऄभधकाराचं्या मयादेत राहतील. त्याप्रमाणे जागा ईपलब्धतता व जागेचे भाडे याबाबतचा ईल्लेख, PRO समवते करावयाच्या करारनाम्यामध्ये करावा.

www.mpcb.gov.in या संकेतस्थळावर महाराष्ट्र प्रदुषण भनयंत्रण मंडळाच्या कायालयाचंे पत्ते व दुरध्वनी क्रमाकं ईपलब्ध अहेत. ग्रामपंचायतीने PRO सोबत प्रत्यक्ष काम करताना ऄडचणी ईदभवल्यास, त्यासंदभात सदर कायालयार्ी संपकग साधावा.



भवभवध प्रकारच्या प्लास्स्िक व थमोकोलवरील बंदीबाबत पयावरण भवभागाच्या भदनाकं 10 जुल,ै 2018 च्या पभरपत्रकान्वये मागगदर्गन ईपलब्ध अहे. सदर भनदेर्ाचंे प्रत्येक ग्रामपंचायत/पंचायत सभमती/भजल्हा पभरषद यानंी तंतोतंत पालन कराव.े सदर पभरपत्रक महाराष्ट्र प्रदुषण भनयंत्रण मंडळाच्या www.mpcb.gov.in या संकेतस्थळावर ईपलब्ध अहे.

थमोकोल भवल्हेवािीकभरता ग्रामपंचायत/पंचायत सभमती/भजल्हा पभरषद यानंी महाराष्ट्र प्रदुषण भनयंत्रण मंडळार्ी संपकग साधून, ऄभधकृत संस्थामाफग त थमोकोल कचरा भवल्हेवाि बाबत कायगवाही करावी.

PRO व प्रत्येक ग्रामपंचायत/पंचायत सभमती/भजल्हा पभरषद याचं्या दरम्यानचा अर्मथक व्यवहाराचा सवग लेखा संबंभधत कायालयाने ऄयावयावत ठेवावा.

PRO र्ी करारनामा केल्यानंतर, ईदभवणा-या न्यायालयीन प्रकरणाबाबत, मुख्य कायगकारी ऄभधकारी, भजल्हा पभरषद यानंी भनयमानुसार पुढील कायगवाही करावी.

प्लास्स्िक कच-याच्या भवल्हेवाि संदभात, महाराष्ट्र प्रदुषण भनयंत्रण मंडळाच्या संकेतस्थळावर ईपलब्ध ऄसलेली ठळक वभैर्ष्ट्ये ( भववरणपत्र-इ ) मध्ये नमूद करण्यात अली अहेत.

करारबि PRO ( PRODUCERS RESPONSIBILITY ORGANIZATION ) यानंी करावयाची कामे :- ग्रामपंचायतीच्या प्लास्स्िक कच-याच्या प्रभक्रयेची व्याप्ती लक्षात घेवून, भजल्हा स्तरावरून ईप

मुख्य कायगकारी ऄभधकारी ( पाणी व स्वच्छता ) यानंी गि भवकास ऄभधका-याचं्या मदतीने PRO

संस्थार्ी सल्लामसलत करून हा कचरा गोळा करण्याबाबत भनयोजन कराव.े कचरा गोळा करण्याची पित, साठवण पित, कचरा वहन करण्याचा मागग, संबभधत गावामध्ये फेरीचा भदनाकं ऄथवा कालावधी आत्यादी मुद्द्ासंह, कच-याची येणारी नकमत/मोबदला व आतर

ऄनुषंभगक बाबींच्या ऄनुषंगाने, भवचारभवभनमय करून कायगपिती व वळेापत्रक भनभरृत करून,

भनयोजनाची ऄंमलबजावणी करावी. ग्रामपंचायतीने भनवड केलेल्या जागेवरील गोळा करण्यात अलेला प्लास्स्िक कचरा ईडून जावू

नय े म्हणनू, जाळीद्वारे अच्छाभदत करून साठवण करण्याची जबाबदारी, करारबि संस्थेची राभहल. करारबि संस्थेने प्लास्स्िक कच-याचे कॅाम्पॅक्र्न (COMPACTION) पितीने तयार

केलेले गठे्ठ, संबभधत ईत्पादकाकडे पुढील भवघिन प्रभक्रय े करीता पाठभवण्याची जबाबदारी करारबि संस्थेची राभहल.

करारबि संस्थेने प्लास्स्िक कच-याच्या प्रभक्रयेसाठी कॅाम्पॅक्र्न व क्रर्र ( COMPACTION व

CRUSHER) मभर्नची व्यवस्था करावी. या मभर्न्स चालभवण्याकभरता लागणा-या भवजेचे देयक

ऄदा करण्याची जबाबदारी PRO याचंी राहील. प्लास्स्िक कच-याची भवल्हेवाि लावणे र्क्य नसल्यास, ऄर्ा प्लास्स्िक कच-याचे वगेळे गठे्ठ

तयार करून, PRO ने स्वत:च्या वाहनाने भवल्हेवािीच्या भठकाणी नेण्याची व्यवस्था करावी.



प्लास्स्िक कच-याच्या प्रभक्रयेकभरता अवश्यक कमगचा-याचंी भनवड स्थाभनक ग्रामस्थामंधून

केल्यास, संबभधतानंा प्रभर्भक्षत करण्याची जबाबदारी, PRO याचंी राहील. संबभधत ग्रामपंचायत/ पंचायत सभमती/भजल्हा पभरषद यानंी PRO याचं्यासोबत करारनामा

करून, कच-याच्या वगगवारीभनहाय मोबदला दर भनभरृती करावी.• PRO याचं्या कामाच्या अधारे, मुदतवाढ संपलेला करारनामा पुढे चालू ठेवाव े नकवा कसे, तसेच काम ऄसमाधानकारक ऄसल्यास, करारनामा खंडीत करण्याबाबत भनणगय घेण्याचे ऄभधकार संबभधत ग्रामपंचायत/पंचायत सभमती/भजल्हा पभरषद यानंा राहतील. याबाबींचा समावरे् करारनाम्यामध्ये करावा.

IV) रासायभनक धोकादायक कच-यावर (रुग्णालयीन आ.) खालील पितीनुसार प्रभक्रया करावी :- ग्रामपंचायत हद्दीमधील कुिंुबाकडून वापरण्यात अलेल्या सॅभनिरी नॅपभकन पॅडची भवल्हेवाि,

ग्रामपंचायतीमध्ये बसभवण्यात अलेल्या आनभसनरेिर मध्ये, जाळून कुिंुबातील व्यस्क्तने

व्यस्क्तर्: करावी. तसेच कें द्र र्ासनाच्या मे 2018 च्या सॅभनिरी कचरा व्यवस्थापन बाबत

सूचनादं्वारे ग्रामपंचायतीने सॅभनिरी नॅपकीन पॅडची भवल्हेवािीसाठी पभरस्स्थतीनुरूप ऄंमलात

अणावयाच्या तंत्रज्ञानाचे मागगदर्गन केल े अहे. त्याऄनुषंगाने प्रत्येक ग्रामपंचायतीने सॅभनिरी कचरा व्यवस्थापनाची ऄंमलबजावणी करावी. स्वच्छ भारत भमर्न (ग्रामीण) च्या संदभात कें द्र

र्ासनाने भदनाकं 31 भडसेंबर 2018 ऄन्वये भनगगभमत करण्यात अलेल्या मागगदर्गक

पुस्स्तकेतील पभरच्छेद क्रमाकं 6.10.3 मध्य ेसॅभनिरी पॅडची भवल्हेवाि लावण्याकभरता भनधीची तरतूद ईपलब्ध अहे.

कें द्र र्ासनाच्या पयावरण, वने अभण हवामान बदल मंत्रालय याचं्याद्वारा भनगगभमत भदनाकं 28 माचग, 2016 च्या बायो मेडीकल कचरा भनयम 2016 (Bio Medical Waste Rules-2016 ) ऄन्वये बायो मेडीकल वसे्ि बाबत व्यवस्थापन करण्याची जबाबदारी ग्रामपंचायतीची राहील. हॉस्स्पिल/वयैावकीय संस्था आत्यादीमधील दूभषत व रासायभनक कचऱ्यासंदभात ईपरोक्त ऄभधभनयमातील तरतुदीनुसार प्रभक्रया करावी. रूग्णालयीन कचरा, वापरलेले आंजेक्र्न्स व मुदतबाय औषधे आत्यादी, आनभसनरेिरमध्ये जाळून ऄर्ाच प्रकारे भवल्हेवाि लावावी. ईपरोक्त कचरा धोकादायक ऄसल्यामुळे, आतर कच-यामध्ये भमसळणार नाही, याची दक्षता घ्यावी. याकभरता भजल्हा पभरषदानंी ग्रामपंचायतींना त्याचं े भनयोजन व क्षमता बाधंणी कभरता सहाय्य कराव.े

V) धात ूव काचेच्या कच-यावर खालील पितीनुसार प्रभक्रया करावी :- VI) कागदाच्या कच-यावर खालील पितीनुसार प्रभक्रया करावी :- VII) आलके्रॅाभनक्स कच-यावर खालील पितीनुसार प्रभक्रया करावी :-



ईपरोक्त V व VI येथील ऄनुक्रमे धातू, काच, व कागद आत्यादीं प्रकारच्या कच-याची, संबभधत

ग्रामपंचायतीने वहन करून भंगार भवके्रत्यानंा भवक्री करण्यात यावी. यामाध्यमातून प्राप्त होणा-या ईत्पन्नाची मालकी ग्रामपंचायतीची ऄसेल.

ईपरोक्त VII च्या ऄनुषंगाने, कें द्र र्ासनाच्या भदनांक 23 माचग, 2016 च्या ऄभधसूचनेनुसार

कायगवाही करावी. घनकचरा व्यवस्थापन (सावगजभनक स्तर) :-

सावगजभनक घनकचऱ्याच्या योग्य व्यवस्थापनासाठी, झाडलोि व्यवस्था, कचरा एकभत्रकरण,

तीन चाकी सायकल भरक्षा (CYCLE RICKSHAW) द्वारे कचरा वाहतुक व्यवस्था ग्रामपंचायतीने करून,

कचऱ्यावर ऄंभतम प्रभक्रया ग्रामपंचायत द्वारा करावी. कच-याचे कुिंुबस्तरावर वगीकरण होइल,

याऄनुषंगाने ग्रामपंचायतीने जास्तीत जास्त जनजागृती करावी. ऄर्ा प्रकारे कुिंुबस्तरावरील वगीकृत

कच-याचे वहन प्रभक्रयास्थळी/साठवण रे्ड पयंत ग्रामपंचायतीने कराव.े साठवण रे्ड साठी लागणारा खचग स्वखचामधून ऄथवा ग्रामपंचायतीच्या ऄन्य स्त्रोतामधून कृतीसंगम (CONVERGENCE) करावा.

कचरा प्रभक्रया स्थळ :- साधारणत: गावाबाहेर योग्य जागा भनधाभरत करुन, सदर जागेवर रे्ड

बाधूंन, जागेसाठी कंुपण व रस्ता याचंी सोय करावी. साठवण रे्ड साठी लागणारा खचग स्वभनधीमधून ऄथवा ग्रामपंचायतीच्या ऄन्य स्त्रोतामधून कृतीसंगम (CONVERGENCE) करावा.

पुनगवापर व पुनगचभक्रकरण :- वगीकृत सुक्या कचऱ्यातील कागद, कापड, नचध्या, काच, रबर,

धात,ू चप्पल, िायर, केस, र्ालेय भपर्व्या, आ. प्रकार, वगेळ्याने साठवून, स्थाभनक भंगार

व्यावसाभयकानंा भवक्री करावी. र्ास्त्रीय पध्दतीने भमूी भराव :- ऄजैभवक घनकचऱ्याचे पुनवापर ऄथवा पुनचगक्रीकरणाद्वारे

व्यवस्थापन र्क्य नसल्यास, ऄर्ा कचऱ्याचे व्यवस्थापन ग्रामपंचायतीने/पंचायत सभमती/

भजल्हा पभरषदेने र्ास्त्रीय पितीने भमुी भराव करुन कराव.े ओला कचरा व्यवस्थापन (सावगजभनक स्तर) :-

कंपोस्ि खड्डा :- गावात तयार होणाऱ्या कचऱ्याच्या प्रमाणात अवश्यकतेनुसार लाबंींचे खडे्ड तयार

करावते. बाधंकाम िाकीद्वारे कंपोस्ि खत : साधारणपणे ५ ते ६ फुि व्यासाचे व ३ फुि खोलीचे वीि

बाधंकामाचे गोल खडे्ड गरजेप्रमाणे कायमस्वरुपी बांधण्यात यावते. ईवगरीत कायगवाही कंपोस्ि खड्डा पध्दतीप्रमाणे राभहल.

नाडेप खत िाकी : ग्रामपंचायतीमध्ये तयार होणाऱ्या कचऱ्याच्या प्रमाणात योग्य अकारमानाचे खडे्ड

तयार करावते. गाडुंळ खत प्रभक्रया :-ग्रामपंचायत पातळीवर गाडुंळ खत प्रभक्रया ढीग, चार कप्पे िाकी, एक िाकी

या तीनपैकी एका प्रकाराद्वारे करावी. एक िाकी पध्दतीमध्ये िाकी १-२ भदवसातंच भरावी. या



िाक्याचंी संख्या कचऱ्याच्या प्रमाणामध्ये ठेवावी. चार कप्प्याचं्या िाकीची पध्दत देखभालीच्या दृष्ट्िीने सोयींची अहे. गाडुंळ खत प्रभक्रया सावलीच्या भठकाणी करावी. खतभढगाच्या ओलेपणासाठी अवश्यकतेनुसार पाणी नर्पडण्यात याव े व खतभढगामध्ये गाडूंळ भजवतं राहतील याची दक्षता घ्यावी.

ब) साडंपाणी व्यवस्थापन:- साडंपाणी व्यवस्थापनासाठी कुिंुब व सावगजभनक स्तरावर कृती कायगक्रम अखण्यात यावा.

यामध्य ेप्रामुख्याने खालील तंत्रज्ञानाचंा वापर करावा. कुिंुब स्तरावरील साडंपाणी व्यवस्थापनाचे काम

स्वच्छ भारत भमर्न (ग्रामीण) ऄंतगगत करता येणार नाही. तथाभप सदरचे काम ग्रामपंचायतीच्या आतर

स्त्रोतामधून कृतीसंगम ( CONVERGENCE ) कराव.े सावगजभनक स्तरावरील साडंपाणी व्यवस्थापनाचे काम

स्वच्छ भारत भमर्न (ग्रा) ऄंतगगत कराव.े साडंपाणी व्यवस्थापन ( कुिंुबस्तर):-

पाइिं रुि झोन पध्दतीसह परसबाग :- घराभोवती मोकळी जागा ऄसल्यास, या पध्दतीचा वापर करुन साडंपाण्याचे व्यवस्थापन कराव.े

साधी परसबाग :- घराभोवती मोकळी जागा ऄसल्यास, साडंपाणी गाळकंुडी माफग त पािाद्वारे वाफ्यामंध्ये सोडाव.े

पाझरखड्डा ( leach pits ) :- घराभोवती परसबागेसाठी मोकळी जागा नसल्यास व साडंपाण्याचे प्रमाण जास्त ऄसल्यास पाझरखड्याद्वारे पाणी जाभमनीमध्ये भजरवाव.े

र्ोषखड्डा (Soak pits) :- घराभोवती परसबागेसाठी जागा ईपलब्ध नसल्यास व घरातून येणारे साडंपाणी मयाभदत ऄसल्यास, र्ोषखड्ड्याद्वारे पाणी जभमनीत भजरवाव.े

तथाभप, ईपरोक्त कुिंुबस्तरावरील बाबींसाठी स्वच्छ भारत ऄभभयान (ग्रा) या योजनेंतगगत ईपलब्ध भनधी वापरण्यात येउ नये. तथाभप सदरचे काम ग्रामपंचायतीच्या आतर स्त्रोतामधून, जसे कृतीसंगम ( Convergence ) मधून करावी. साडंपाणी व्यवस्थापन ( सावगजभनक स्तर):-

घराचं्या साडंपाण्याचे व्यवस्थापन कुिंुब स्तरावर र्क्य नसल्यास, ऄर्ा साडंपाण्यावर सावगजभनक स्वरुपात प्रभक्रया करावी. ऄर्ा सांडपाण्याचे व्यवस्थापन करण्याची जबाबदारी, ग्रामपंचायतीची ऄसेल. गावामध्ये सावगजभनक नळकोंडाळी, सावगजभनक हातपंप ऄथवा भवभहरी ऄसल्यास, त्या भठकाणी तयार होणाऱ्या साडंपाणी व्यवस्थापनासाठी, पूढील पयायाचंा भवचार करावा :

वृक्षारोपण : पभरसरातील मोकळया जागेवर, या पाण्याचा ईपयोग करुन वृक्षारोपण

कराव.े



पाझरखड्डा : त्या पभरसरात वृक्षारोपणासाठी मोकळी जागा ईपलब्ध नसल्यास, त्या भठकाणी सावगजभनक पाझरखड्डा करावा. ऄस्स्तत्वातील जलस्त्रोताचंे पाणी पाझरखड्ड्यामुळे दुभषत होणार नाही, याकभरता सुरभक्षत ऄंतराची मयादा ठेवण्याची दक्षता घ्यावी. हा खड्डा ९ आंच जाळीदार वीिकामाने गोल अकाराचा, सुमारे पाच फुि

व्यासाचा करुन, त्यावर चेंबर कव्हर बसवाव.े या खड्डयामध्ये गाळकंुडीमाफग त साडंपाणी सोडाव.े

सावगजभनक साडंपाणी व्यवस्थापन :- सावगजभनक साडंपाण्याचे जागेवर व्यवस्थापन

करणे र्क्य नसल्यास, ते पाणी ऄन्यत्र वाहून नेउन त्याचे व्यवस्थापन कराव.े गिाराचं्या व नालींच्या बाधंकामाकरीता, स्वच्छ भारत ऄभभयान (ग्रा) मधून भनधी ऄनुज्ञये राहणार

नाही. गिाराच्या व नालीचे बाधंकाम ग्राम पंचायतीच्या आतर स्त्रोतातून कृतीसंगम

(CONVERGENCE) कराव.े सावगजभनक साडंपाणी वगेवगेळया पध्दतींच्या गिारामंधुन

ऄन्यत्र वाहून नेण्याची व्यवस्था ग्रामपंचायतीमाफग त केली जाते. मात्र हे पाणी गावाबंाहेर

नेल्यावर ते साडंपाणी नदीनाले, तलाव आत्यादीमध्ये भवनाप्रभक्रया सोडले जाते ऄथवा त्याचे त्याच भठकाणी डबके तयार होते, हे अरोग्याच्या दृष्ट्िीने धोकादायक व हानीकारक

अहे. हे िाळण्यासाठी या पाण्यावर ऄंभतम प्रभक्रया करावी. सावगजभनक साडंपाणी व्यवस्थापनाकभरता खालील प्रकारच्या ईपाययोजना घेता येतील :-

सावगजभनक पाझर खड्डा :- गिारात येणारे साडंपाणी मयाभदत घरातून (१५-२०) येत ऄसल्यास, ते

पाणी त्या गिाराच्या रे्विी सुमारे ५ फूि व्यासाचा व ३ फुि खोलीचा वीि बाधंकामाचा गोल खड्डा सावगजभनक पाझरखड्डा घेवून त्याला जभमनीत भजरवाव.े

साडंपाणी स्स्थरीकरण तळे:- साडंपाण्यावर ऄंभतम प्रभक्रयेसाठी साडंपाणी स्स्थरीकरण तळयाचा वापर करण्यात यावा. या पितीमध्ये साडंपाणी एकापुढे एक ऄर्ा जोडलेल्या तीन तळ्याचं्या समुहामधून सोडण्यात याव.े प्रथम साडंपाणी भनवातीय (ANAEROBIC) तळयामध्ये सोडाव,े

त्यानंतर ते संभमरॅ प्रभक्रया (FACULTATIVE) तळयामध्ये जाइल व रे्विी पभरपक्वता तळयामध्ये (MATURATION POND) जाइल. पभरपक्वता तळयामधून प्रभक्रया झालेल े पाणी रु्ि स्वरूपाचे ऄसल्याने, ते बाग ऄथवा रे्तीसाठी वापराव.े ग्रामपंचायतीच्या भौगोभलक ईतारानुसार, पाणी एकापेक्षा जास्त भठकाणी ईताराने जात ऄसल्यास, एकापेक्षा जास्त भठकाणी साडंपाणी स्स्थरीकरण तळे (STABILIZATION POND) कराव्यात.



ईताराच्या भदरे्ने नाल्या ऄगोदर जागा ईपलब्ध होव ून र्कल्यास, साडंपाण्याच्या नाल्यामध्येच

एका खाली एक ऄर्ा पितीने ३ ऄथवा जास्त बंधारे घालून, साडंपाणी ऄडभवण्यात याव.े ऄर्ा प्रकारच े

बंधारे तात्पुरते, वनराइ पध्दतीने ऄथवा प्रचभलत पध्दतीचे घ्यावते. कें द्र र्ासन मागगदर्गक सुचनेमधील पभरच्छेद क्रमाकं 18.1 ऄन्वये राज्यास भौगोभलक

स्स्थतीनुसार अवश्यक ईपाययोजना करण्याची मुभा भदली अहे. कें द्र र्ासनाच्या स्वच्छ भारत ऄभभयान (ग्रा) ऄंतगगत मागगदर्गक सूचनामंधील पभरच्छेद ६.१०.४

नुसार साडंपाणी व्यवस्थापनासाठी पुढीलप्रमाणे तंत्रज्ञानाचा भजल्हास्तरावर मान्यता घेउन

वापर करता येइल:- Duckweed Based Waste Water Treatment Phytorid Technology (developed by NEERI). Anaerobic Decentralized Waste Water Treatment Decentralized Waste Water Treatment (DEWATS), Tiger Bio Filter

क) मल व्यवस्थापन (Fecal Sludge Treatment) :- राज्यातील भवभवध ग्रामपंचायतीमध्ये व त्याऄनुषंगाने पंचायत सभमतीच्या होत ऄसणा-या र्ारॄत

स्वच्छता अराखड्यातून, त्या त्या ग्रामपंचायतीतील/ पंचायत सभमतीतील, एक खड्डा पध्दतीचे र्ौचालय

(SINGLE PIT TOILET), दोन खड्डा पध्दतीचे र्ौचालय (TWIN PIT TOILET) व सेप्िीक िँक (SEPTIC TANK) पध्दतीचे र्ौचालय व र्ौचालय वापरात ऄसलेल्यांची माभहती ईपलब्ध होणार अहे. सदर प्रकारच्या र्ौचालयाचं्या यायावा, ग्रामपंचायतीमध्ये ईपलब्ध राहतील. यापैकी एक खड्डा पध्दत ऄसलेले र्ौचालय हे

काही भदवसात भरल्यानंतर, पयायी व्यवस्था ईपलब्ध करणे अवश्यक ऄसल्याने, सदर घरमालकानंा सदर र्ौचालयकभरता, र्ास्त्रोक्त पितीने दुसरा खड्डा खोदून पयायी व्यवस्था करणे अवश्यक राहील. दुसरा खड्डा खोदण्यास जागा ईपलब्ध होत नसल्यास, सदर घरमालकाच्या स्वखचाने दोन खडे्ड

ऄसलेले, दुसरे र्ौचालय बाधंावते. हे ही र्क्य नसल्यास, ग्रामपंचायतीने ऄर्ा कंुिूबाचं्या सोयीकभरता,

सावगजभनक र्ौचालय पाण्याच्या सोयीसह बाधंावीत. सावगजभनक र्ौचालयाकभरता, कें द्र र्ासनाच्या भदनाकं 31.12.2018 च्या मागगदर्गक पुस्स्तकेतील मुद्दा क्र. १२ -C2 नुसार कें द्र र्ासन, राज्य र्ासन व

लाभाथी याचंे प्रमाण 60:30:10 ऄसे राहील. याचप्रमाणे दोन खडे्ड र्ौचालयापंैकी, एक खड्डा साधारणत: ५ ते ६ वषात भरतो. तद्नंतर या

खड्ड्याचंा वापर करुन, दुसरा खड्डयाचा वापर सुरु करण्यात येतो. ऄर्ा प्रथम खड्डयातील मल,

साधारणत: १ वषात पुणगपणे कुजून, त्याचे सोनखत तयार होते. ऄर्ा प्रकारच्या सोनखत तयार झालेल्या खड्डयाचंी माभहती, ग्रामपंचायत स्तरावर गोळा करुन तयार ठेवता येइल. भनमाण झालेले सोनखत

वळेोवळेी काढता येइल.



सेप्िीक िँक (SEPTIC TANK) :- सेप्िीक िँक ऄसलेल्या र्ौचालयामध्ये भनवातीय (ANAEROBIC) स्स्थतीमुळे, एका भवभर्ष्ट्ि

प्रकारच्या जीवाणचू्या प्रभक्रयेने मैल्याचे पाणी गाळात रुपातंर होत ऄसते. सदरहू गाळ काही काळानंतर

पुष्ट्कळ प्रमाणात जमा होवून, मैल्यावरील प्रक्रीया मंदावते व अउिलेि पाइपमधून ओव्हरफ्लो होव ू

र्कते. ऄर्ी पभरस्स्थती ईदभवू नय े म्हणनू, सेप्िीक िँकमधील गाळाचे व्यवस्थापन करणे अवश्यक

अहे. या गाळाचे व्यवस्थापन करण्याच्या दृष्ट्िीने, ग्रामपंचायतीच्या र्ारॄत स्वच्छता अराखड्यातील

नमूद सेप्िीक िँक ऄसलेल्या र्ौचालयाचंी यादी व त्याचंा ऄंभतम ईपसा भदनाकं याबाबतची माभहती,

ग्रामपंचायतीने ईपलब्ध करुन यावावी. सवगसाधारणपणे सेप्िीक िँक ईपसा करणा-या संस्थाची यादी,

नगरपाभलका/ महानगरपाभलका आत्यादींकडे ईपलब्ध ऄसते. संबभधत ग्रामपंचायतींनी त्यानंा नभजकच्या ऄसलेल्या नगरपाभलका/महानगरपाभलका आत्यादींकडून संस्थाचंी माभहती घेवून, त्याचं्यापैकी भकमान

दर ऄसणा-या संस्थेकडून सेप्िीक िँक ईपसा करण्याची कायगवाही करावी. नसगल भपि, स्व्िन भपि तसेच सेप्िीक िँक ऄर्ा प्रकारच्या र्ौचालयाची र्ारॄत स्वच्छता

अराखडयामध्ये ईल्लेख ऄसणे अवश्यक अहे. नसगल भपि, तसेच सेप्िीक िँक मधील मैला, भवभनर्मदष्ट्ठ मल भवघिन प्रभक्रया कें द्रावर

(STP- SEWAGE TREATMENT PLANT ) भवघिन प्रभक्रया करण्याकभरता भनर्मदष्ट्ठ भठकाणी भाडेतत्वावर घेण्यात अलेल्या वाहनाद्वारे, वाहून नेण्याची व संबभधत संस्थेस भाडे

देण्याची जबाबदारी संबभधत ग्रामपंचायतींची राहील. मल भवघिन प्रभक्रया कें द्राच्या (STP- SEWAGE TREATMENT PLANT ) व ऄर्ा सवग वाहन संस्थाच्या नोंदी संबभधत भजल्हा पभरषदेने घेण्यात याव्यात व यासंदभातील ऄयावयावत यादी सवग ग्रामपंचायतींना ईपलब्ध

करून यावावी. गि भवकास ऄभधका-यानंी त्याचं्या गिातील ग्रामपंचायतींचा गि करून,

सवग संबभधत ग्रामपंचायती याचं्यार्ी समन्वय साधून, ऄर्ा ग्रामपंचायतींना वाहन देण्याची सेवा, ईपलब्ध करून देवून, संबभधत ग्रामपंचायतींकडून ऄर्ा प्रकारची कायगवाही होइल,

ऄर्ा प्रकारचे सभनयंत्रण कराव.े सेप्िीक िँक भरून वाहणार ( OVER FLOW) नाहीत, याकभरता ग्रामपंचायतीने योग्य ती

जनजागृती करावी. नादुरूस्त/ऄतांभत्रकदृष्ट्ट्या बाधंण्यात अलेल्या सेप्िीक िँकची दुरूस्तीकरण करणे

अवश्यक राहील. गावामध्ये तयार होणा-या सोनखताबाबत संबभधत ग्रामपंचायत, पंचायत सभमती व

भजल्हा पभरषद यानंी जनजागृती करावी.



मैला भमभरॅत साडंपाण्यावरील प्रभक्रया ( BLACK WATER TREATMENT) :- सेप्िीक िँक मधून बाहेर पडणा-या मैला भमभरॅत साडंपाण्याचा ( BLACK WATER )

कोणत्याही पभरस्स्थतीत जभमनीवर आतरत्र पसरणार नाही, साडंपाण्याच्या नालीमध्ये जाणार नाही वा पाण्याच्या ऄस्स्तत्वातील स्त्रोतामध्ये भमसळणार नाही, याची दक्षता ग्रामपंचायतीने घ्यावी. सेप्िीक िँक मधून बाहेर पडणारे मैला भमभरॅत साडंपाणी (BLACK

WATER) भजरभवण्याकभरता र्ोष खड्ड्याचा वापर करण्यात यावा व याबाबत संबभधत

ग्रामपंचायत, पंचायत सभमती व भजल्हा पभरषद यानंी जनजागृती करावी. भववरणपत्र क

ऄदंाज पत्रक अराखड्यामध्ये समावरे् करावयाच्या ईपाययोजना

घनकचरा व्यवस्थापन सांडपाणी व्यवस्थापन कुिंुब (वयैस्क्तक) स्तरावर कुिंुब (वयैस्क्तक) स्तरावर ऄ) पाळीव प्राण्यासाठी खायाव, ओला कचरा ताजा ऄसल्यास

गुरांसाठी खायाव म्हणनू वापरणे. ब) खतखड्डा घरगुती = एकूण संख्या क) बांधीव खतखड्डा = एकूण संख्या ड) नाडेप खतिाकी (लहान) = एकूण संख्या (चार कप्पे)

ऄ) परसबाग पाइपड् रुि झोन व

गाळकंुडीसह = एकूण संख्या ब) परसबाग साधी गाळकंुडीसह= एकूण

संख्या क) घरगुती पाझरखडा= एकूण संख्या ड) घरगुती र्ोषखड्डा = एकूण संख्या

सावगजभनक स्तरावर सावगजभनक स्तरावर ऄ) कचरा एकभत्रकरण व्यवस्था दररोज १) प्रत्येक घरातनू २) दुकाने ३) कायालये/संस्था ४) बाजार/माकेि ब) रस्ते/सावगजभनक स्थळे/सावगजभनक पभरसर येथील झाडलोि

व्यवस्था दररोज क) कचरा वाहतूक दररोज (वरील ऄ/ब साठी ऄनुदान ऄनुज्ञेय नाही) ड) कचऱ्यावर ऄभंतम प्रभक्रया व्यवस्था १) भनधाभरत कचरा प्रभक्रया स्थळ 2) खतखड्डा ३) बांभधव खड्डा ४) नाडेप खत िाकी (लहान) ५) नाडेप खत िाकी (मोठी) (चार कप्पे) ६) गांडुळ खत िाकी (मोठी ) चार कप्पे)

ऄ) ऄन्यत्र सांडपाणी व्यवस्थापन. सांडपाणी गावाबाहेर नेउन

नदी/नाले/तलाव/ आत्यादीमध्ये

सोडण्यापवूी त्यांच्या अधी बाधं घालून त्या अधारे ऄंभतम प्रभक्रया करुन त्याचा पनुगवापर करुन सोडणे (एकूण संख्या) ब) जागेवर सांडपाणी व्यवस्थापन १) वृक्षारोपण (एकूण संख्या) २) सावगजभनक पाझरखड्डा (एकूण संख्या) क) सांडपाणी स्स्थरीकरण तळे

(लोकसंख्यानुरुप) भवकें भद्रत (एकूण संख्या) ड) कें द्र र्ासनाच्या स्वच्छ भारत ऄभभयान

(ग्रा) ऄतंगगत भदनांक 31 भडसेंबर 2018 च्या मागगदर्गक सचूनांमधील पभरच्छेद ६.१०.४

नुसार तंत्रज्ञाने



भववरणपत्र ड कमी वापर, पुनगवापर, पुनगचभक्रकरण व पुनगप्राप्ती (Reduce ,Reuse, Recycle & Recover या

ऄनुषंगाने संभक्षप्त भिप्पणी ( Concept Note) साडंपाणी व घनकचऱ्याच ेसंकलन, पभरवहन अभण सुरभक्षत व योग्य भवल्हेवाि म्हणजेच साडंपाणी

व घनकच-याचे व्यवस्थापन होय. मानवी जीवनामध्ये दैनंभदन भनमाण होणाऱ्या साडंपाणी व घनकचऱ्याचा अरोग्य व पयावरणावर भवपभरत पभरणाम होउ नये म्हणनू र्ास्त्ररु्ि योग्य व्यवस्थापन करणे गरजेचे अहे. या कभरता कचरा व साडंपाणी याकडे एक साधन संपत्ती यादृष्ट्िीने पाहणे अवश्यक अहे. कमी वापर ( Reduce )

Reduce/Minimisation म्हणजेच दैनंभदन वस्तूंचा कमीत कमी वापर करणे. ईदा. प्लास्स्िक. प्लास्स्िक भह ऄभवघिनर्ील वस्त ू अहे. प्लास्स्िकच्या वापराची सध्याची व्याप्ती लक्षात घेता, त्याचे पुनगनभवनीकरण करण्याचे, ईपलब्ध ऄसलेले ताभंत्रक व अर्मथक पयाय, भकफायतर्ीर नाहीत. ऄर्ा वस्तूंचा भकमान वापर करणे, त्यापासून भनर्ममत घनकचऱ्याचे प्रमाण कमी करणे व ऄर्ा वस्त ूवापराबाबत, ग्रामस्थाचं्या वतगणकूीमध्ये बदल करणे गरजेचे अहे. याऄनुषंगाने प्लास्स्िक वस्तु खरेदी करताना पुढील बाबींचे पालन कराव:े-

वस्तू भवकत घेण्यापूवी, वस्तुची भनकड (ऄत्यावश्यक अहे नकवा कसे ) व सदर वस्तूस ऄसणा-या ईपलब्ध पयायाचंा भवचार करणे.

घराबाहेर जाताना कापडी भपर्वी सोबत ठेवावी. र्क्यतो भिकावू, दुरूस्तीयोग्य व पुन्हा पुन्हा वापरण्यायोग्य वस्तू खरेदी कराव्यात. Use and Throw व एकदाच वापरता येणाऱ्या (थमोकॉलच्या प्लेि, कप, बॅरी आ.) वस्तू, भवकत

घेण्याचे िाळाव.े पुनगवापर ( Reuse )

पुनगवापर होण्यासारख्या वस्तूंचा वापर करून, घनकचऱ्याची भनर्ममती भकमान होइल, याची दक्षता घ्यावी. त्यामुळे नवीन वस्तुंची मागणी कमी होइल व पयायाने कचरा कमी होइल. याऄनुषंगाने पुढील बाबी ऄंमलात अणाव्यात :-

जुन्या बरण्या, बािल्या व सामग्री ठेवण्याच्या आतर भाडंयाचंा पुनगवापर करणे. ईपयोगात न येणा-या वस्तुंची भवक्री करणे, ऄथवा गरजंूना देणे. जुन्या वृत्तपत्राचंा वापर, भपर्व्या बनवण्यासाठी करावा. र्क्यतो, भरचाजग होणाऱ्या बॅरीचा वापर करावा.



घरातल्या िाकावू वस्तुंपासून नाभवन्यपूणग वस्तू भनर्ममत कराव्यात ( ईदा:-जुन्या प्लास्स्िकच्या बािल्याचंा झाडे लावण्याच्या कंुड्याकभरता, प्लॅावरप्लॅाि म्हणनू वापर, आ.)

पुनगवापर करण्यायोग्य वस्तु कच-यामध्ये न िाकता, ऄर्ासकीय संस्थानंा (NGO- Non Governmental Organization, CSO-Central Statistical Organization ) गरज ऄसल्यास, पुनगवापरासाठी देणे.

पुनगचभक्रकरण ( Recycle) कोणत्याही भनरूपयोगी वस्तूचे भौभतक ऄथवा रासायभनक पितीने भवघिन करून, त्यावर

प्रभक्रया करणे व नवीन वस्तुची भनर्ममती करणे म्हणज ेपुनगचभक्रकरण (Recycling). पुनगचभक्रकरण ऄप-सायकनलग अभण डाउन-सायकनलग या दोन प्रकाराने करता येते. ऄप-सायकनलग म्हणजे, जुन्या वस्तूचे त्याच्या पूवीच्या मुल्यापेक्षा ऄभधक मूल्याची वस्तू भनमाण करणे. डाउन-सायकनलग म्हणजे, जुन्या वस्तूचे त्याच्या पूवीच्या मुल्यापेक्षा कमी मूल्याची वस्तू भनमाण करणे. पुनगचभक्रकरणासाठी भवचारात घ्यावयाचे मुदे्द: -

भवघिनर्ील (Degradable) कचऱ्यापासून रे्णखत भनर्ममती. भवघिनर्ील कचऱ्यापासून गाडूंळ खत भनर्ममती. प्लास्स्िक/काच/धातू सारख्या ऄभवघिनर्ील (Non-degradable) कचऱ्याचे पुनगचभक्रकरण

करण्यासाठी तो कचरा कचरावचेक/ कचरा-व्यवसाभयकानंा भवक्री करणे. प्लास्स्िक कचऱ्याच्या योग्य संकलन/साठवण व्यवस्थेसाठी ग्रामस्तरावर प्लास्स्िक क्रर्र,

कॅाम्पॅक्िर आत्यादींची व्यवस्था PRO माफग त करणे. तद्नंतर PRO माफग त याचंे पुनगचभक्रकरण होणे.

पुनगप्राप्ती (Recovery) पुनगप्राप्ती म्हणजे भनरूपयोगी कच-यापासून ईजा भनर्ममती करणे. जसे भवघिनर्ील (Degradable) कचऱ्यापासून बायोगॅस भनर्ममती व भनरूपयोगी प्लास्स्िक पासून आंधन भनर्ममती करणे होय. याकभरता जमा केलेला भनरूपयोगी प्लास्स्िक कचरा PRO कडे र्ासन भनणगयामध्ये नमूद केल्याप्रमाणे देणे अवश्यक अहे.

भववरणपत्र आ कें द्र र्ासनाचे पत्र क्रमाकं S-15014/1/2018-SBM- III-Part(I), भदनाकं 08 माचग, 2019 नुसार

भनगगभमत केलले्या गोबरधनच्या सुधाभरत मागगदर्गक सूचना. भववरणपत्र इ

प्लास्स्िक कचरा व्यवस्थापन भनयम 2016 ऄन्वये प्लास्स्िक कच-याच्या भवल्हेवािीसंदभात, महाराष्ट्र प्रदुषण भनयंत्रण मंडळाच्या संकेतस्थळावर ईपलब्ध ऄसललेी ठळक वभैर्ष्ट्ट्य.े

महाराष्ट्र र्ासन resolutions... · 4) स्वच्छ भारत...

Documents