บทคัดย่อ วิเคราะห์แนวค...

บทคดยอ

วเคราะหแนวคดของรชกาลท 4 ทสะทอนผานจตรกรรม

เรอง “อเหนา” ในพระวหารหลวง วดโสมนสวหาร

บทความเรองนเปนการศกษาภาพจตรกรรมฝาผนงเรอง“อเหนา”

ในพระวหารหลวงวดโสมนสวหาร เพอวเคราะหหาแรงบนดาลใจทสงผลให

รชกาลท 4 โปรดเกลาฯ ใหนำเรองทเปนวรรณคดนทานมเนอหาประโลมโลก

มาเขยนไวภายในพระอาราม ประกอบกบการศกษาเทคนคและวธการแบบ

ตะวนตกทนำมาใชในการเขยนจตรกรรมโดยตรวจสอบวาเปนเทคนคท

สบเนองมาจากสมยรชกาลท 3 ใชหรอไมอาศยวเคราะหเทยบเคยงกบ

จตรกรรมฝาผนงทเขยนไวบนบานแผละประตหนาตางภายในพระอโบสถ

วดสทศนเทพวรารามฯและจตรกรรมฝาผนงทเขยนขนสมยรชกาลท4

ผลการศกษาสรปไดวาเนองจากรชกาลท4ทรงสนพระทยดานการ

ละครโดยเฉพาะอยางยงละครในเรอง “อเหนา”ซงมเนอหาในตอน “อณากรรณ”

คลายคลงกบพระราชประวตของสมเดจพระนางเจาโสมนสวฒนาวด พระอคร

มเหสพระองคแรกทส นพระชนมไป เปนเหตใหพระองคทรงโปรดใหนำเรอง

ดงกลาวมาเขยนไวพรอมกบการสรางวดโสมนสวหารแหงนเพออทศถวาย

เปนพระราชกศลใหแกพระนาง ประกอบกบบรบททางสงคมทมการนำเรอง

ราวทไมเกยวกบพทธศาสนามาเขยนไวภายในพระอารามกเรมไดรบความ

นยมมาตงแตรชกาลกอนหนาแลว ทงนเทคนคและวธการทใชเขยนภาพ

เปนการผสมผสานกนระหวางเทคนคแบบไทยประเพณและแบบตะวนตก

ซงเรมปรากฏมากอนในสมยรชกาลท 3 เชนกน ลกษณะเดนของจตรกรรม

ฝาผนงเรอง “อเหนา” จงอยทการผสมผสานเทคนคทงสองไดอยางกลมกลน

ยงขน แสดงใหเหนพฒนาการทางดานฝมอในการเขยนภาพใหดสมจรงแบบ

ตะวนตกของชาง

ABSTRACT

ANALYSIS OF KING RAMA IV’S CONCEPT THROUGH

THE MURAL PAINTINGS, THE STORY OF INAO IN

VIHARA, WAT SOMANAT WIHAN.

The purpose of this paper is to study the mural paintings

of Inao literature in the royal temple of Wat Somanat Wihan. The

research aimed to analyse the inspiration that inspired King Rama

IV’s intention to decorate the royal temple with paintings of such

a worldly theme. Furthermore, the study searched for the origin of

western fine arts techniques and methods used in Wat Somanat

Wihan hypothesized to be inherited from the reign of King Rama III.

Comparative analyse of mural paintings in Wat Suthat Thepphawara-

ram and in temples built during the reign of King Rama IV were

conducted.

In conclusion, King Rama IV was noted for his interested in

Plays especially on the theme of Inao literature. In particular, the

episode of Unakan which simulated the biography of his late beloved

queen, Somdej Phra Nang Chao Somanat Wattanawadee. In order

to pay homage to Queen Somanat Wattanawadee, it was his royal

intention to build Wat Somanat Wihan painted on the theme of Inao.

Nevertheless, the social context of temples decorated with paintings

of stories other than Buddhism had been recorded since era of the

previous king. Moreover, a combination of western techniques of fine

arts with Thai traditional methods had been practiced since the reign

of King Rama III. However, the mural paintings of Inao with superiorly

combined techniques showed the progressive skills of the artist in the

era of King Rama IV.

วเคราะหแนวคดของรชกาลท 4 ทสะทอนผานงานจตรกรรม

เรองอเหนา ในพระวหารหลวง วดโสมนสวหาร

จฑารตน จตโสภา*

Chutarat Chitsopa

บทนำ

วดโสมนสวหารหรอในชอเตมวา “วดโสมนสราชวรวหาร” (ภาพท 1)

เปนวดหลวงและวดธรรมยตกนกายแหงแรกทพระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหวรชกาลท4โปรดเกลาฯใหสรางขนหลงจากเสดจขนครองราชยใน

ป พ.ศ. 2394 โดยพระองคเสดจพระราชดำเนนไปทรงวางศลาฤกษพระอโบสถ

และพระราชทานเปนวสงคามสมาเมอวนท15มกราคมพ.ศ.23961

* นกศกษาระดบปรญญามหาบณฑต ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด

มหาวทยาลยศลปากร1กองพทธศาสนสถาน,ประวตวดทวราชอาณาจกร,เลม1(กรงเทพฯ:กองพทธศาสน-

สถาน,2525),114.

199วเคราะหแนวคดของรชกาลท 4 ทสะทอนผานจตรกรรมเรอง “อเหนา” ในพระวหารหลวง

วดโสมนสวหาร

ภาพท 1 วดโสมนสราชวรวหาร แขวงวดโสมนส เขตป �อมปราบศตรพาย กรงเทพฯ

ศลปกรรมสวนใหญภายในวดไมวาจะเปนพระอโบสถหรอพระ

วหารมรปแบบผสมผสานกนระหวางศลปะแบบไทยประเพณ แบบจน และ

แบบตะวนตกยกตวอยางเชนชอฟ�าใบระกาและหางหงสทเกดจากการป��นปน

เลยนแบบเศยรและลำตวนาคนน ชวนใหนกถงหลงคาเครองไมทประดบ

ดวยเครองลำยองลงรกปดทองอยางทนยมทำตามกนมาแตโบราณ(ภาพท2)

ภาพท 2 เครองลำยองประดบหลงคาพระอโบสถ วดโสมนสราชวรวหาร

200 ดำรงวชาการ

ขณะเดยวกนรปแบบเสาพาไลแบบเสาเหลยมกออฐถอปน ไมยอมม

อยางทพบในพระอารามแบบพระราชนยมสมยรชกาลท 3 กยงคงปรากฎให

เหนเปนเสาพาไลของพระอโบสถ (ภาพท 3) สวนพระราชนยมแบบตะวนตก

ของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลท4สามารถพจารณาไดจากรปแบบ

เสาพาไลแบบเสากลม มบวหวเสาเปนบวโถเกลยงทพระวหารหลวง ซงเปน

อกลกษณะหนงนอกเหนอจากแบบทมใบอาแคนตสประดบเปนตน(ภาพท4)

ภาพท 3 เสาพาไลพระอโบสถ วดโสมนสราช-

วรวหาร

ภาพท 4 เสาพาไลพระวหารหลวง วดโสมนส-

ราชวรวหาร



ทงนความหลากหลายทางดานรปแบบดงกลาวสวนหนงยอมเปน

ผลมาจากสภาพสงคมในเวลานนทถอเปนชวงหวเลยวหวตอของการเปลยน

ผานระหวางสองรชกาล ประกอบกบการปะทะสงสรรคระหวางวฒนธรรม

แบบไทยกบแบบตะวนตกทคอยๆ คบคลานเขามาตงแตเรมมการทำสนธ

สญญาการคาฉบบแรกในปพ.ศ.2369เปนตนมาแลว2

ความสำคญของวดโสมนสวหารนอกเหนอจากการเปนวดธรรม-

ยตกนกายแหงแรกทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวโปรดเกลาฯ ให

สรางขนหลงจากเสดจเถลงถวลยราชสมบตแลวกคอ การทพระองคทรงม

พระราชประสงคใหสรางวดแหงนขน เพอเฉลมพระเกยรตและเพออทศถวาย

เปนพระราชกศลใหแกสมเดจพระนางเจาโสมนสวฒนาวด พระอครมเหส

พระองคแรกทส นพระชนมไปตงแตชวงตนรชกาล ในวนท10 ตลาคมพ.ศ.

23953 ในการนงานประดบตกแตงบางสวนทพบในวดแหงนจงสรางขนเพอ

ใหสอดคลองกบวตถประสงคนดวย อาท สญลกษณรปมงกฎกษตรทประดบ

คกบพระมหาพชยมงกฎตรงกลางหนาบนของพระอโบสถ กบตรงกลางซมประต

หนาตางของอาคารหลงเดยวกนกเปนสญลกษณของสมเดจพระนางเธอ

พระองคเจาโสมนสวฒนาวด(ภาพท5)

2 สน สมาตรง, จตรกรรมสกลชางรตนโกสนทร (กรงเทพฯ: อมรนทรการพมพ,

2522),24.3เจาพระยาทพากรวงศมหาโกษาธบด,พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท

4 ของเจาพระยาทพากรวงศมหาโกษาธบด(พระนคร:องคการคาครสภา,2504),69.


นอกจากนยงมผสนนษฐานตอไปอกวาชางเขยนจตรกรรมฝาผนง

เรอง “อเหนา” ซงมใชเรองทเกยวของกบศาสนาไวในพระวหารหลวง กเหต

เพราะเปนเรองทสมเดจพระนางเจาโสมนสวฒนาวดโปรดเชนกน(ภาพท6)

ภาพท 5 ตราพระราชสญลกษณรปพระมหาพชยมงกฎประดษฐานคกบมงกฎกษตร งานปนป �นลงรก

ปดทอง ประดบตรงกลางซมประตพระอโบสถ

ภาพท 6 จตรกรรมฝาผนงเรอง “อเหนา” ตอน “บษบาไปไหวพระปฏมา”



อยางไรกดไมปรากฏหลกฐานทสามารถยนยนไดอยางแนชดวา

บทพระราชนพนธเรอง “อเหนา” ในรชกาลท 2 ซงชางนำมาเขยนไวเตม

ผนงระหวางชองประตหนาตางและมมผนงทงสในพระวหารหลวง ของวด

โสมนสวหารมความสมพนธกบพระนางเชนใด นอกจากจะมการกลาวถง

คณะละครทพระนางทรงหดไวขณะยงดำรงพระชนมชพอยนนวามโอกาส

ไดเลนถวายในพระราชพธสมโภชพระวสทธรตนกรณ ชางเผอกชางท 2

ในป พ.ศ. 23974 ทงนบทละครในเรองอเหนาอาจเปนหนงในบทละคร ทม

การนำมาใชแสดงในครงน ดวยเหตเพราะสมยนนบทละครทใชเลนกนภายใน

ราชสำนกมอยเพยง 3 เรองเทานน ไดแก รามเกยรต อณรท และอเหนา

อนงเปนทนาสงเกตวาเนอหา และรปแบบของภาพจตรกรรมฝาผนงเรอง

อเหนามควาแตกตางจากจตรกรรมฝาผนงสวนใหญทปรากฏอยในระยะเวลา

รวมสมยกนอยหลายประการซงนำมาสประเดนในการศกษาครงนกลาวคอ

ประการทหนง เรองอเหนาเปนวรรณคดทมเนอหา “ประโลมโลก”

ไมเหมาะทจะนำมาเขยนไวภายในพระอารามซงเปนสถานทบรสทธศกดสทธ

ซงพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลท 4 เองกเคยมพระราชวนจฉยเกยว

กบประเดนดงกลาวเอาไววาการเขยนภาพจตรกรรมฝาผนงภายในพระ

อารามซเปนสถานทศกดและบรสทธยอมจะตองเปนภาพทเหมาะสม และ

ตองตรงตามระเบยบทกำหนดไวในพระวนย อยางเรองจวรทานสกขาบท

จวรสพนะสกขาบท ในภกขโนวาทวรรค และปฏภาณจตรในเสนาสนขนธ

4สมเดจฯกรมพระยาดำรงราชานภาพ,ตำนานละครอเหนา(พระนคร:คลงวทยา,

2508),157.


เปนตน5 ตวอยางภาพจตรกรรมทไมเหมาะสมกเชน ภาพจตรกรรมฝาผนง

มหาเวสสนดรชาดก กณฑทศพร ภายในพระอโบสถ วดทองนพคณ ซง

เดมทเปนภาพเหลานางอปสรทกำลงลงเลนนำ บางนงถายป�สสาวะ บาง

โป�เปลอย เมอทรงทอดพระเนตรเหนระหวางเสดจพระราชดำเนนไปทอด

กฐนกทรงรบสงใหลบและวาดใหมโดยทนท ประการทสอง ภาพจตรกรรม

ฝาผนงทสะทอนใหเหนรปแบบของงานแบบพระราชนยมสมยรชกาลท 4

สวนใหญมกจะเปนภาพจตรกรรมประเภท “ปรศนาธรรม” กบ “จรยวตร

สงฆ” (ภาพท 7) ซงมเนอหาทมงเนนการสอนศลธรรมและจรยธรรมใหแก

สงฆและฆราวาสโดยตรง ตรงกนขามกบเรองอเหนาอยางสนเชง ประการ

สดทาย รปแบบของการเขยนภาพจตรกรรมเรองนมการนำเทคนคการสราง

ทศนยวสย และการเขยนภาพอาคารบานเรอนอยางตะวนตกปรากฏใหเหน

อยางชดเจนขน และมมากกวาภาพจตรกรรมในกลมทเปนแบบพระราชนยม

ดงทกลาวมา

5พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว,ชมนมพระบรมราชาธบายในพระบาทสมเดจ

พระจอมเกลาเจาอยหว(พระนคร:กรมศลปากร,2508),83-88.

ภาพท 7 จตรกรรมฝาผนงเรอง “ปรศนาธรรม” วดบวรนเวศวหารราชวรวหาร



ความเปนมาของภาพจตรกรรมฝาผนงเรอง “อเหนา” ในพระวหารหลวง


จากการศกษาพระราชประวตและพระราชกรณยกจของพระบาท

สมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวตลอดระยะเวลา17 ปททรงครองราชยพบ

วาเมอวางเวนจากงานราชการแลว พระองคยงใหความสนพระทยเกยวกบ

ดานการละครดวย โปรดเกลาฯ ใหสรางโรงละครขนภายในบรเวณเดยวกน

กบทโปรดเกลาฯ ใหสรางสระปทมวนกบวดปทมวนารามททรงมพระราชประสงค

จะใชเปนสถานทสำหรบสำราญพระราชหฤทย6 ในป พ.ศ. 2397 โปรดเกลาฯ

ใหออกประกาศ “หามไมใหทำชางเลนละครเปนชางเผอก” เพราะทรงม

พระราชดำรวาชางเผอกเปนชางคพระบารมพระมหากษตรย7 ขณะทในปถด

มากทรงมประกาศอกฉบบเพอพระราชทานอนญาตใหคณะละครทไมใช

คณะละครของหลวงสามารถนำบทละครในไปใชเลนได และไมจำเปนจะตอง

ใชตวแสดงเฉพาะทเปนชายอกตอไป ประกาศดงกลาวมชอวา “ประกาศวา

ดวยละครผหญง”8

ดวยความเอาพระทยใสกจการดานงานละครอยางสมำเสมอนเอง

สงผลใหในสมยของพระองคกจการของคณะละครรงเรองขนเปนอยางมาก

6 เจาพระยาทพากรวงศมหาโกษาธบด, พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาล

ท 4 ของเจาพระยาทพากรวงศมหาโกษาธบด ,111.7 ชาญวทย เกษตรศร, บรรณาธการ, “ประกาศไมใหทำชางเลนละครเปนชางเผอก”

ในประชมประกาศรชกาลท 4(กรงเทพฯ:มลนธโตโยตาประเทศไทย,2547),64.8เรองเดยวกน,77–78.


กระทงในป พ.ศ. 2402 มประกาศวาดวยการเกบภาษละครเพมมาอกฉบบ

หนง9

นอกจากนเปนทนาสงเกตวาพระองคยงทรงพระราชนพนธบทละคร

เพอใชเปนบทละครหลวงขนมาจำนวนหนงดวย ทควรจะกลาวถงและม

ความสำคญตอการศกษาครงนคอ ทรงพระราชนพนธแปลงบทละครในเรอง

อเหนา ตอนอณากรรณบางตอนใหม ทวามไดนำไปรวมไวกบตนฉบบ และ

ไมไดรบการตพมพ จงมสามารถสบคนตอไปไดวาบทพระราชนพนธดงกลาว

มใจความแตกตางจากของเดมมากนอยเพยงใด แตจากการเปรยบเทยบกบ

บทพระราชนพนธเรองอนๆ อาทเชน บทพระราชนพนธแปลงเรองรามเกยรต

ตอนพระรามเดนดง บทเบกโรงเรองนารายณปราบนนทก และเรองพราพ10

ทำใหสนนษฐานไดวาเนอความในตอนดงกลาวคงมไดมการดดแปลงใหม

และนาจะเปนเพยงการปรบใหบทละครมความกระชบเหมาะกบการแสดง

มากขน เทานน ดงนนจงเปนทนาสนใจวาเหตใดรชกาลท 4 จงเลอกเอา

เฉพาะตอนอณากรรณมาแปลง ทงทบทพระราชนพนธเรอง “อเหนา” ใน

รชกาลท 2 ยงมตอนทไดรบความนยมและเปนทรจกอยางแพรหลายอก

หลายตอนโดยเฉพาะตอน “บษบาไปไหวพระปฏมา” ทมการนำไปดดแปลง

แตงเปนเพลงมชอวา“บษบาเสยงเทยน”ในเวลาตอมา

ทงนเปนททราบกนดวาอณากรรณนนแทจรงคอนางบษบาทแปลง

เปนชาย จากการศกษาพระราชประวตของสมเดจพระนางเจาโสมนสวฒนา

9 สมเดจฯ กรมพระยาดำรงราชานภาพ, ละครฟ�อนรำ ประชมเรองละครฟ�อนรำกบ

ระบำรำเตน ตำราฟอนรำ ตำนานเรองละครอเหนา ตำนานละครดกดำบรรพ

(กรงเทพฯ:มตชน,2546),359.10เรองเดยวกน,222.



วดทำใหสนนษฐานไดวาเนองจากพระนางกบอณากรรมมชะตากรรมชวต

ทคลายคลงกน กลาวคอทงสองพระองคทรงกำพราพระราชบดาและพระ

ราชมารดาเหมอนกน ขณะทสมเดจพระนางเจาโสมนสวฒนาวดไดรบการ

เลยงดจากพระเจาป�า (กรมขนอปสรสดาเทพ) และพระบาทสมเดจพระ

นงเกลาเจาอยหวพระอยกา11 อณากรรณกไดรบการอปถมภจากทาวประมอ

ตน กบทาวกาหลงเสมอนพระราชบตรแทๆ เมอนำมาประกอบกบหลกฐาน

รายรอบอกหลายประการ อาทเชน คำพรรณนาถงความรกทพระบาทสมเดจ

พระจอมเกลาเจาอยหวทรงมตอพระนางททรงบรรยายไวในประกาศเรอง

“ประวต และพระอาการประชวรจนสวรรคต แหงสมเดจพระนางเจาโสม

นสวฒนาวด พระอครมเหส (The account of the most lamentable ill-

ness and death of her young and amiable, the Queen Somanas

Waddhanawatty)” ทพระราชทานไปยงราชสำนก เหลาพสกนกร ตลอดไป

จนถงพระราชหตถเลขาเปนภาษาองกฤษทมไปยงชาวตางชาตเมอวนท

25 ธนวาคม พ.ศ. 2395 วาพระองคทรงกระทำทกวถทางเพอยอชวตของ

พระนางเอาไว ไมวาจะเปนการททรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหกรมหลวง

วงษาธราชสนท หมอบรดเลย และหมอเฮาสเขามาถวายการรกษาตามแบบ

แพทยแผนใหม ควบคไปกบการรกษาแบบโบราณ หรอการททรงพระกรณา

โปรดเกลาฯใหป�าวประกาศพระราชทานบำเหนจเงนตรา 2 หาบ ใหแกผท

11 An account of the most lamentable illness and death of her young and

aimable, the Queen Somana Waddhanawatty ประวตและอาการประชวร

แหงสมเดจพระนางเจาโสมนสวฒนาวด(กรงเทพฯ:กรมศลปากร,2510.พมพเปน

อนสรณในงานฌาปนกจนายซมวสทธมรรค(21ธ.ค.2510),1-11.


สามารถรกษาพระนางใหกลบมาเปนปกตได12 จงอาจจะเปนสาเหตหลกท

สงผลใหรชกาลท 4 ทรงเลอกเอาตอนอณากรรณมาแปลง และโปรดเกลาฯ

ใหนำเรองอเหนามาเขยนเปนจตรกรรมฝาผนงในพระวหารหลวง วดโสมนส

วหารซงกสรางขนเพอระลกถงพระนาง สอดคลองกบโบราณวตถสถานอนๆ

ทปรากฏอยภายในวดซงลวนเกยวของกบพระบรมราชเทวแทบทงสนนนเอง

นอกจากนแมพระองคจะทรงเครงครดตอเรองขอกำหนดเรองการ

เขยนภาพจตรกรรมทระบไวในพระวนย แตกพอทำความเขาใจไดวาปรากฏ-

การณทเกดขนดงกลาวเปนเหตการณเฉพาะทพระบาทสมเดจพระเจาอยหว

ผทรงมพระราชดำรใหสรางวดแหงนตองการใหเปนไปตามพระราชนยม

สวนพระองคบางประการดงทนำเสนอไปแลวเทานน ดงจะเหนไดวาภาพ

จตรกรรมภายในพระอโบสถในพระอารามแหงเดยวกนกยงมการเขยนภาพ

เกยวกบจรยวตรสงฆ และภาพปรศนาธรรมตามแบบพระราชนยมในรชกาล

ท 4 อย แมวดหลวงแหงอนๆ กมไดมการเขยนภาพวรรณคดเรองอเหนา

หรอวรรณคดประโลมโลกเรองอนๆ อก ตวอยางทสำคญ คอวดปทมวนาราม

ซงทรงอทศพระราชทานเปนพระราชกศลใหแกสมเดจพระเทพศรนทรามาตย

พระบรมราชนองคทสอง ทส นพระชนมในป พ.ศ. 240413 ถงจะมการนำ

วรรณคดพนบานเรอง “ศรธนญชย” ซงดดแปลงมาจากนทานพนบานของ

ลาว เรอง “เชยงเมยง”14 มาเขยนไว แตกเปนพยงเพอใหสอดคลองกบ

12เรองเดยวกน,1-11.13เจาพระยาทพากรวงศ,พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 4,226.14ประยรอลชาฏะ[น.ณปากนำ],ชดจตรกรรมฝาผนงในประเทศไทย วดปทมวนา-

ราม,12.



พระราชประสงคในการสรางวดคราวแรกโดยพระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหวทรงตองการมวดไวในเขตพระราชฐานสระปทมวน ททรงใชสำหรบ

แปรพระราชฐานมาสำราญพระราชหฤทยระหวางวางเวนจากกจการบาน

เมองเทานน

ทายทสด สนนษฐานวาการทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว

ทรงนำเรองอเหนามาเขยนเปนภาพจตรกรรมในพระวหารหลวงวดโสมนส

วหารนน สวนหนงทมไดทรงเกรงวาจะเกดคำครหาตามมาภายหลง กอาจ

จะเปนเพราะทรงเหนวาบทพระราชนพนธในรชกาลท 2 เรองดงกลาวเปนท

นยมกนมาในหมพระบรมวงศานวงศตลอดไปจนถงเหลาเจานาย ขนนาง และ

ขาราชบรพารตงแตในสมยของพระบรมชนกนารถแลว เหนไดจากเทคนค

ทชางนำมาเขยนภาพจตรกรรมบางตอนดราวกบเปนการดดแปลงมาจาก

ทาทางการแสดงและเครองแตงกายของบคคลจรงๆ ทแสดงอยในคณะละคร

มากกวาจะเปนการเขยนขนตามแบบแผนประเพณทนยมกนมาแตเพยง

อยางเดยว (ภาพท 8) ในสมยรชกาลท 3แมพระองคมทรงโปรดการละคร

กมเจานายหลายพระองคแอบเอาไปเลนในคณะละครของตน ทงเพอเปน

เครองประดบบารมและเพอความบนเทง ขณะเดยวกนวดโสมนสวหารก

สรางขนในฐานะพระอารามหลวง ความถกตองเหมาะสมใดๆ ยอมขนกบ

พระมหากษตรยผทรงเปนองคอปถมภโดยตรง


ลกษณะเดนของงานชางสมยรชกาลท 4 ทสะทอนผานจตรกรรม

ฝาผนงเรอง “อเหนา”

การนำบทพระราชนพนธเรอง “อเหนา” ในรชกาลท 2 มาเขยนเปน

จตรกรรมฝาผนงยาวตลอดแนวผนงสกดดานหนา และดานหลงพระประธาน

กบผนงระหวางชองประตหนาตางภายในพระวหารหลวงวดโสมนสวหาร

นบเปนตวอยางอนดทสะทอนใหเหนการปรบตวของงานศลปกรรม ทงใน

ดานการเลอกเนอหาและการเลอกใชเทคนควธการตางๆ เพอใหสอดคลองกบ

ยคสมยแหงการเปลยนแปลงเนองจากการหลงไหลเขามาของแนวคดสจจนยม

แบบตะวนตกนบแตชวงรชกาลท3แหงกรงรตนโกสนทรเปนตนมา

ดงทไดกลาวไปแลวในตอนตนวาระยะเวลาทพระบาทสมเดจพระ

จอมเกลาเจาอยหวโปรดเกลาฯ ใหสรางวดโสมนสวหารแหงนเปนชวงเวลา

แหงการเปลยนผานระหวางสองรชกาล รปแบบและเทคนควธการบางประการ

ทชางเคยใชในรชกาลกอนจงยงคงไดรบการสบทอดตอมา เชน การใชภาพ

แนวไม แนวโขดหน แนวกำแพง ตลอดไปจนถงตกรามบานชองแบงตอน

ตางๆ ของภาพจตรกรรม และการเขยนภาพตนไมสเขยวมดครอบภาพ

ภาพท 8 ภาพจตรกรรมแสดงรปนางบษบาขณะออกบวชเปนนางแอหนง มไดนงหมหนงเสอตาม

รปแบบการเขยนภาพจตกรรมทวไป และภาพพระปฏมาททรงเครองและแสดงทาทางอยางมนษย



ปราสาทราชวงแทนเสนสนเทาหรอลายฮอ เพอเสรมใหภาพดเดนเปนสงา

ยงขน(ภาพท9)เปนตน

ภาพท 9 จตรกรรมฝาผนงเรองอเหนา ตอน “อภเษกอเหนาแลราชบตรราชธดาทงสเมอง” (หองภาพ

ท 19)

อนง แมการเขยนภาพดวยเทคนคการสรางความตนลกแบบสมจรง

อยางตะวนตก เชน การเขยนภาพทองฟ�าแบบไลสใหสวนลางสดเปนสออน

และคอยๆ เขมขนจนกลายเปนสครามหมนหรอสดำดานบนสด การเขยน

ภาพพระอาทตย ภาพแมนำ ภาพพนดน และภาพตนไมดวยการใชส และ

แสง– เงาตามทปรากฏในธรรมชาตจะไดเรมไดรบความนยมตงแตสมยรชกาล

ท 3 เปนตนมาแลว แตคณคาของจตรกรรมฝาผนงเรองอเหนาสวนหนงก

ยงคงอยทการแสดงใหเหนพฒนาการและความเขาใจในระบบทศนยวทยา

ของชางทมเพมมากขน ตวอยางเชน การเขยนกลมเมฆนอย – ใหญลงไป


บนทองฟ�าแทนทจะเปนการไลนำหนกของสเพยงอยางเดยวเปนตน

สำหรบลกษณะเดนของงานศลปกรรมสกลชางรชกาลท4ทสะทอน

ผานการเขยนภาพจตรกรรมฝาผนงเรองอเหนา ไดแก การเขยนภาพบคคล

โดยเนนสดสวนทสมจรงทงตามหลกกายวภาคและตามหลกทศนยวสย

(Perspective) แบบตะวนตก สงผลใหภาพบคคลทอยภายในอาคารมขนาด

เลก และมจำนวนมากเมอเทยบกบภาพแบบเดยวกนทเขยนโดยชางในสมย

รชกาลท 3 ทงนในทางกลบกนนนสงผลใหความออนชอย ความปราณต

งดงามของลายเสนทแสดงลกษณะลลานาฏลกษณของตวพระตวนาง และ

การแสดงสหนาทาทางของภาพกากถกลดความสำคญลง (ภาพท 10) ม

การเขยนภาพตกรามบานชอง หรอแมแตภาพพระตำหนกเปนอาคารกออฐ

ถอปนอยางฝรง โดยเฉพาะอยางยงปรากฏการเขยนซมประตเปนซมหนาจว

แบบตะวนตก ดานบนเปนรปสามเหลยมแบบโรมน (Pediment) (ภาพท 11)

จำนวนมากแสดงใหเหนพระราชนยมของรชกาลท 4ทแตกตางจากรชกาล

ท3ซงทรงนยมศลปะแบบจน



ภาพท 10 จตรกรรมฝาผนงเรองอเหนา ตอน “ทาวดาหาใหขบรำ” (หองภาพท 7)

ภาพท 11 จตรกรรมฝาผนงเรองอเหนา ตอน “อเหนาไมทนขบวนเสดจ” (หองภาพท 5)


สดทายเทคนคการเลอกใชสแนวเอกรงค (monochromes) อยางส

เขยวเขมผสมสครามปนเทามาเปนสสวนใหญของภาพจตรกรรม ยงจดเปน

เอกลกษณสำคญของงานชางสมยน และนบเปนวธทชวยเชอมใหภาพทงหมด

ดประสานกลมกลนกนไปตลอดไดอยางลงตว ผดกบการใชสแนวพหรงคท

เคยนยมกนมาแตในอดต ซงใหความสำคญกบจตรกรรมแตละหองภาพ

มากกวาจะเนนความเปนอนหนงอนเดยวกนของจตรกรรมทปรากฏอยรวม

กนทงหมด

บทสรป

จากการศกษาครงนสนนษฐานวาแนวคดสำคญทสงผลใหพระบาท

สมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 4 โปรดเกลาฯใหชางนำเรอง “อเหนา”

มาเขยนไวเปนภาพจตรกรรมฝาผนงภายในพระวหารหลวง วดโสมนสวหาร

กดวยเหตเพราะพระราชนยมสวนพระองคททรงสนพระทยดานการ

ละคร โดยเฉพาะละครในเรองอเหนา ตอนทกลาวถงอณากรรณ หรอ

นางบษบาแปลง ซงตองประสบกบชะตากรรมเปนบตรกำพราและ

ตองระหกระเหนเรรอนเชนเดยวกนกบสมเดจพระนางเจาโสมนส

วฒนาวด พระอครมเหสพระองคแรก แมเนอหาของเรองอาจจะไมเหมาะ

ทจะนำมาเขยนไวภายในพระอาราม ทวาวดแหงนเปนวดทโปรดเกลาฯ ให

สรางขนเปนกรณเฉพาะเพอระลกถงพระบรมราชเทวทสนพระชนมไป

จงอาจจะไดรบขอยกเวน ตวอยางวดทสรางขนเปนกรณพเศษแหงอนๆ ก

เชน วดปทมวนาราม ทรงมพระราชประสงคใชเปนทสำหรบแปรพระราชฐาน

ในยามวางเวนจากราชการ ภายในพระวหารหลวงจงมการเขยนจตรกรรม

ฝาผนงเปนเรอง “ศรธนญชย” ทดดเปลงมาจากวรรณคดเรอง “เชยงเมยง”

ของลาวเปนตน ขณะทภายในพระอโบสถ ของวดโสมนสวหารกยงคงปรากฏ



ภาพจตรกรรมอนเกยวของกบวตรปฏบตรของสงฆซงถอเปนจตรกรรมทม

เนอหาแบบพระราชนยมในรชกาลท4อยเชนเคย

อนงการเขยนภาพจตรกรรมฝาผนงทมใชเรองราวทเกยวของกบ

ศาสนาหรอมไดมทมาจากพระไตรปฎก เรมเกดขนในสมยรชกาลของพระบาท

สมเดจพระนงเกลาเจาอยหวแลว ยกตวอยางเชน การเขยนภาพจตรกรรม

ทมทมาจากวรรณคดนทาน 13 เรอง ไวบนบานแผละหนาตางพระอโบสถ

วดสทศนเทพวรารามฯ นยหนงการเปลยนแปลงในการเลอกเนอหาดงกลาว

อาจจะเปนอกป�จจยทสงอทธพลตอการนำเรองอเหนามาเขยนพรอมกบการ

ถายทอดเทคนควธการตางๆดงทกลาวมาดวย


บรรณานกรม

กองพทธศาสนสถาน.ประวตวดทวราชอาณาจกร,เลม1.กรงเทพฯ:กอง

พทธศาสนสถาน,2525.

ชาญวทย เกษตรศร, บรรณาธการ. “ประกาศไมใหทำชางเลนละครเปนชาง

เผอก.”ในประชมประกาศรชกาลท 4.กรงเทพฯ:มลนธโตโยตา

ประเทศไทย,2547.

___________. “ประกาศวาดวยละครผหญงและเรองหมอเรองชาง.” ใน

ประชมประกาศรชกาลท 4.กรงเทพฯ:มลนธโตโยตาประเทศไทย,

2547.

ดำรงราชานภาพ,สมเดจฯกรมพระยา.ตำนานละครอเหนา.พระนคร:

คลงวทยา,2508.

__________. ละครฟ�อนรำ ประชมเรองละครฟ�อนรำกบระบำรำเตน

ตำราฟ�อนรำ ตำนานเรองละครอเหนา ตำนานละครดกดำบรรพ.

กรงเทพฯ:มตชน,2546.

ทพากรวงศมหาโกษาธบด,เจาพระยา.พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร

รชกาลท 4 ของเจาพระยาทพากรวงศมหาโกษาธบด. พระนคร:

องคการคาครสภา,2504.

สรจนทร สขญาตเจรญ. การศกษาภาพเลาเรองวรรณคดจากจตรกรรม

ฝาผนงพระอโบสถและพระวหารสมยรตนโกสนทร รชกาลท

1 – 3 ในกรงเทพมหานคร.สาขาวชาโบราณคดสมประวตศาสตร.

ภาควชาโบราณคด.

สน สมาตรง. จตรกรรมสกลชางรตนโกสนทร. กรงเทพฯ: อมรนทรการ

พมพ,2522.



An account of the most lamentable illness and death of her

young and aimable, the Queen Somana Waddhanawatty :

ประวตและอาการประชวรแหงสมเดจพระนางเจาโสมนส

วฒนาวด . กรงเทพฯ:กรมศลปากร, 2510.พมพเปนอนสรณใน

งานฌาปนกจนายซมวสทธมรรค(21ธ.ค.2510).

บทคัดย่อ วิเคราะห์แนวค...

Documents