เทวธรรม :...
TRANSCRIPT
เทวธรรม : ขอปฏบตเพอพฒนาตนเองและสงคมใหอยดมสขผชวยศาสตราจารยสนต เมองแสง
คณะพทธศาสตร มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย
ความน�า
บทความนเกดขนจากความสนใจทไดศกษาถงความส�าคญของหลกเทวธรรม ในการพฒนาชวต
และสงคมทปรากฏในคมภรพระพทธศาสนา เพราะพระพทธศาสนาเปนศาสนาแหงการฝกฝน
พฒนาตน มความเชอมนวามนษยสามารถทจะฝกฝน เรยนร และพฒนาตนใหมคณธรรมตงแตเบองตน
จนถงจดสงสดของชวตได ท�าใหเปนบคคลทประเสรฐ ดงพระพทธพจนทวา “บคคลทฝกตนไดแลว
ประเสรฐกวามาอสดร มาอาชาไนย มาสนธพ และชางใหญทไดรบการฝกหดจนไดชอวาเปนสตวประเสรฐ
หรอบคคลเมอฝกตนแลว จะไดชอวา เปนผประเสรฐทสดในหมมนษย”1
การฝกฝนพฒนาตนของมนษยนนตองตงอยบนหลกไตรสกขาคอกายภาวนาฝกฝนพฒนากาย
จตตภาวนาฝกฝนพฒนาจตใจ และปญญาภาวนาฝกฝนพฒนาปญญา ท�าใหด�าเนนชวตในทางทดงาม
มจตใจละอายตอบาปทจรต คอรรปชน ไมเอารดเอาเปรยบเบยดเบยนซงกนและกนและเกรงกลวตอ
ผลของความชวราย รจกเวนในสงทควรเวน รจกละในสงทควรละ ไมมพฤตกรรมส�าสอนทางเพศ
เหมอนเชนสตวดรจฉานทวไปไมวาจะเปนพอแมญาตพนองของตนเอง ถาไมมความละอายและ
ความเกรงกลวตอบาปทจรตแลวกลายปนคนเหนผดเขาสอบายไดโดยงาย ดงพระผมพระภาคตรสวา
“บคคลทละอายในสงไมควรละอายและไมละอายในสงทควรละอาย และเหนสงทไมควรกลววาควรกลว
และเหนสงทควรกลววาไมควรกลว ชอวาเปนผเหนผดจะไปสทคต” จะเหนไดวา เมอมนษยเราถาไมได
ฝกฝนอบรมพฒนาตน ไมด�ารงตนอยในทานศลภาวนา จะท�าใหมความเหนแกตวเพราะมความเหนผด
การท�าผดทงหลกศลและหลกธรรมท�าตนใหไดรบความล�าบากท�าสงคมใหไดรบความเดอดรอน
สวนสปปรสชนทมหรโอตตปปะสมาทานธรรมอนขาวสะอาดเรยกไดวาเปนคนมเทวธรรมในโลก
1 ข.ธ.(ไทย) ๒๕/๓๒๒/๑๓๓.
13. ������� (�.�����) 179-194.indd 179 17/5/2562 10:17:34
สารนพนธพทธศาสตรบณฑต ๒๕๖๒180
ความหมายของเทวธรรม
เทวธรรมในพระสตตนปฎกกลาวไววา “หร โอตตปปสมปนนา สกกธมมสมาหตา สนโต สปปรสา
โลเก เทวธมมาต วจจเร” แปลความวา บคคลผมหรและโอตตปปะไดชอวาเปนคนสะอาด เปนคน
มความสงบระงบ เปนคนดงามจนไดชอวาเปนมนษยเทวดาบนโลกน2 สวนในคมภรพระอภธรรมไดให
ความหมายหรคอกรยาทนาละอาย และโอตตปปะคอกรยาทนาเกรงกลวตอทจรตทควรละอายเปน
บาปอกศล หรและโอตตปปะจงเปนกรยาอาการนาละอายและความเกรงกลวตอบาปทจรตทงปวง ท�าให
เปนคนดเปนคนสะอาดเปนคนสงบเยอกเยน เปนคนมคณธรรมจนไดชอวาเปนมนษยเทวดาบนโลกน
พระอรรถกถาจารย3 ไดขยายความเทวธรรมไววา บคคลทจะไดชอวามเทวธรรมไดนน เพราะม
หรโอตตปปะเปนรากฐานจงท�าใหเปนคนด ใหไปบงเกดในเทวโลกและใหถงความเปนผบรสทธอน
สงสดได คนทมหรละอายตอความชวนนถอเอาเหตภายในตนเปนทตง เอาตนเองเปนใหญ มความรงเกยจ
เหมอนหญงสาวรงเกยจง สวนคนทมโอตตปปะกจะสะดงกลวบาปทจรตยดถอเอาเหตภายนอกเปนท
ตงถอเอาโลกเปนใหญ เหนโทษภยทตวเองจะไดรบเปนส�าคญ เทวธรรมจงมการเกลยดบาปทจรตเหมอน
หญงสาวเกลยดง มความเกรงกลวโทษภยอนจะเกดขนแกตน และเทวธรรมนนเปนเหตใหบรรลถงความ
บรสทธสงสดได
พระฎกาจารย4 ไดอธบายวา ใหมหรความละอายอวยวะทเปนของลบทนาละอาย ไมควร
เปดเผยเพราะจะท�าใหหรฟงซานได และใหรงเกยจกรรมชวเหมอนกบหนทางเปอนดวยอจจาระและ
ปสสาวะ5 บางแหงกลาววาใหมหรคอความละอาย รงเกยจบาปอกศลเหมอนกบเหนคถแลวเกดการ
รงเกยจ ใหมโอตตปปะคอสะดงกลวบาปทจรตเหมอนเหนความรอนของไฟแลวเกดอาการกลว ลกษณะ
ของคนมหรคอมการเกลยดบาป สวนคนทมโอตตปปะนนคอมความสะดงกลวตอบาป อวยวะทเปน
ของลบไมควรจะเปดเผยเพราะจะท�าใหหรสญหายไปได คอท�าใหเปนคนไมมยางอายและใหมความ
รงเกยจกรรมชวเหมอนรงเกยจอจจาระและปสสวะ และใหสะดงกลวบาปทจรตเหมอนเหนเปลวไฟท
เรารอน
2 ข.ชา.(บาล) ๒๗/๖/๒; ข.ชา.(ไทย) ๒๗/๖/๓.
3 ข.ชา.อ. ๖/๑๘๙.
4 วสทธ.ฎกา ๑๘/๖๗.
5 วสทธ.ฎกา ๑๒๒/๒๕๖.
13. ������� (�.�����) 179-194.indd 180 17/5/2562 10:17:34
181เทวธรรม : ขอปฏบตเพอพฒนาตนเองและสงคมใหอยดมสข
พระคมภรอภธมมาวตาร6 ไดบรรยายถงทเกดของหรและโอตตปปะพรอมทงใหการเปรยบเทยบ
ไววา การละอายความชวเกดขนจากการเคารพตนเปนพนฐานเหมอนหญงสาวแรกรน และความ
เกรงกลวความชวเกดขนจากความเคารพผอนเปนพนฐานเหมอนกบหญงแพศยา และไดบอกถงลกษณะ
ของหรและโอตตปปะวามลกษณะเกลยดบาปและสะดงกลวบาป จงเปนเหตใหไมท�าบาป อนเกดมาจาก
ปจจยภายในจตใจของตนเองและปจจยภายนอกจากสงอนๆ จนไดชอวาเปนธรรมคมครองโลกใหปราศจาก
ความเดอดรอนท�าบคคลใหเปนเทวดา เพราะมความละอายแกใจ มความเหนยมใจ เกลยดบาปทจรต
มกายทจรตเปนตนไมวาจะอยคนเดยวหรออยในทชมนมชนกตาม
ความส�าคญของเทวธรรม
เทวธรรมคอหรโอตตปปะ เปนบอเกดแหงความดงามแหงชวตมนษยคอความซอสตยสจรต
เพราะมความละอายตอความชว ทจรตคอรปชน เปนเหตปดบงอบายทคตภม น�าสตวโลกใหไปบงเกด
ในสคตภม อกทงเปนจรยธรรมค มครองมนษยในโลกนไมใหประพฤตส�าสอนกน เหมอนอยาง
สตวดรจฉาน ท�าใหเปนคนสะอาด เปนแกนแหงมนษยธรรม ท�าใหมนษยมจตใจสงสงไมตกอยในอ�านาจ
ใฝต�า เปนผสงบระงบ เปนคนดงามจนไดชอวาเปนเทพบนโลกมนษย เปนผมทรพยอนประเสรฐอยภายใน
จตใจ ดกวาทรพยสนเงนทองภายนอกทโจรหรอใครๆ ไมสามารถแยงชงไดและเปนเหตใหบรรล
วมตตญาณทสสนะอนเปนขอปฏบตขนสงสดในชวต
เทวธรรมเปนธรรมคมครองสตวโลก
เทวธรรมเปนธรรมคมครองสตวโลก ถาหรและโอตตปปะ ไมคมครองโลก มนษยโลกกจะไมม
ความเคารพย�าเกรงตอกน จะประพฤตส�าสอนกนไปหมด เหมอนอยางสตวดรจฉาน แตเพราะเหตทหร
และโอตตปปะนยงคมครองโลก จงไดชอวา สกกธรรม เพราะเปนแกนแหงมนษยธรรม เปนหลกธรรม
ทท�าใหมนษยมจตใจสงสง ไมตกอยในอ�านาจใฝต�า
เทวธรรมเปนแกนของมนษยธรรม
เทวธรรมคอหรและโอตตปปะชอวาสกกธรรม เพราะเปนแกนแหงมนษยธรรม เปนหลกธรรมท
ท�าใหมนษยมจตใจสงสงไมตกอยในอ�านาจใฝต�า คมครองมนษยโลกไมใหประพฤตส�าสอนเหมอนกบ
สตวเดรจฉาน มนษยธรรมหมายถงธรรมทท�าคนใหเปนมนษย ไดแก ศล ๕ และคณธรรม เชน เมตตา
6 พระพทธทตตเถระ, พระคมภรอภธมมาวตาร, ปรวรรตจากฉบบอกษรเทวนาครและพมพในงานพระราชทาน
เพลงศพ อาจารยพร รตนสวรรณ, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๗). หนา ๒๗.
13. ������� (�.�����) 179-194.indd 181 17/5/2562 10:17:34
สารนพนธพทธศาสตรบณฑต ๒๕๖๒182
กรณา เปนตน เมอมเจตนางดเวนทง ๕ ประการ ไมท�าใหศลขาด ดางพรอย ไมบรสทธไมผองใสแลว
กจะไดรบอานสงสในการรกษาศล ๓ ประการคอ
๑) ท�าใหถงคตแหงชวตทด ๒) ท�าใหไดโภคสมบต
๓) ใหถงความดบทกขรอนในชวตประจ�าวน
เปนฐานในการสรางสมาธและปญญาใหสมบรณ ท�าใหเขาถงนพพานไดในทสด จะเหนไดวา
อานสงสในการรกษาศลหานนใหผลแกตนเอง ตอจากนนกกระจายไปสครอบครว หนาทการงาน สงคม
และประเทศชาต
เทวธรรมท�าใหเปนคนดงาม
บคคลผถงพรอมดวยหรและโอตตปปะตงมนอยในธรรมอนขาวสะอาดท�าใหเปนคนทสะอาด
สวนกศลธรรมคอธรรมฝายกศล ธรรมฝายดม ๓ อยางคอ
๑) ความไมอยากไดทรพยสนเงนทองของผอนโดยทางทจรต
๒) ความไมคดประทษรายผอน คดทจะท�าใหผอนไดรบอนตราย ไดรบบาดเจบท�าใหเขาไดรบ
ความอบอาย ท�าใหเขาเดอดรอนท�าใหเขาเสยทรพย
๓) ความไมลมหลงมความรจรง มปญญาและมอาการสวางไสวของจต
บคคลทไมมความโลภแสวงหาทรพยสนเงนทองดวยวธการทจรตคอรปชน ไมมความโกรธ
คดในทางสรางความเดอดรอนแกผอน และไมมความลมหลงปราศจากปญญาจะเปนบคคลทมความ
สะอาดทางกายวาจาและจตใจ
เทวธรรมเปนอรยทรพยท�าใหเปนคนทประเสรฐ
เทวธรรมคอหรโอตตปปะเปนทรพยอนประเสรฐ(อรยทรพย) อนเปนทรพยทมตดตวอยภายใน
จตใจดกวาทรพยสนเงนทองภายนอกทโจรหรอใครๆไมสารมารถแยงชงไปได และท�าใหเปนคนประเสรฐ
มอย ๗ ประการ คอ
๑) ศรทธา การเชอในสงทควรเชอ
๒) ศล การตงใจรกษาความประพฤตของตน
๓) หร ความละอายตอบาปทจรตความไมดไมงาม
๔) โอตตปปะ ความเกรงกลวตอบาปทจรต
๕) สตะ การไดยนไดฟงมากจนเปนคนมวชาความรมากและประสบการณมาก
13. ������� (�.�����) 179-194.indd 182 17/5/2562 10:17:35
183เทวธรรม : ขอปฏบตเพอพฒนาตนเองและสงคมใหอยดมสข
๖) จาคะ สละสงทเปนขาศกแกความจรงใจ เปนการเสยสละสงของภายนอกเพอรกษาความจรง
ความถกตองความดงามใหด�ารงอยได
๗) ปญญา อนเปนการรเหตแหงความเสอม เหตแหงความเจรญและรทงเหตและผลทกอยาง
ปญญาเปรยบเหมอนแสงสวางทสามารถท�าลายความมด ความโง ความไมร ความเขลาใหหมดไปจาก
จตใจของเราได
อรยทรพยทง ๗ ประการเปนของไมทวไปแกไฟ น�า พระราชา โจรและทายาทผไมเปนทรก
เปนผมทรพยมาก ใครๆ ไมพงชนะไดทงในเทวโลกและมนษยโลก คนทมหรคอความละอาย และ
โอตตปปะคอความสะดงกลวตอกายทจรต วจทจรต มโนทจรต ละอายตอการประกอบบาปอกศลธรรม
ทงหลายชอวาเปนคนไมขดสน ชวตของเขาไมสญเปลา7
เทวธรรมคมครองสตวโลกไมใหไปสทคคต
โลกมนษยเปนโลกแหงการประกอบความดและความชว ถาเขาเปนคนมมจฉาทฏฐกจะประกอบ
อกศลกรรมความชวแลวไปเกดในอบายภม เปนสตวนรกเปรตอสรกายและสตวเดรจฉานเสวยความทกข
จนกวาจะสนผลบาป
โลกของสตวนรกเปนโลกทเตมไปดวยความทกขลวนๆเปนโลกทปราศจากความสขโดยสนเชง
สตวทไปเกดในโลกนรกนไมมความสขแมสกนดหนงเลยจงไดชอวานรยภม หมายถง โลกทไมมความสข
สบายทหาความสขไมได เปนโลกชนต�าสดมอาณาเขตกวางใหญไพศาล แบงเปนเขตเปนประเทศ
ใหญบางนอยบาง
โลกของเปรต เปนโลกทไมมความสขหางไกลจากความสข ไมมทอยเปนหลกแหลง ไมมทอยเปน
ของตวเอง เปนโลกของสตวทมความทกขนอยกวาสตวนรก
โลกของอสรกาย เปนโลกของสตวซงปราศจากความราเรง สนกสนานไมมการรนเรง ไมมการ
ละเลนใหเกดความสนกสนานบนเทงใจ
โลกของสตวเดรจฉาน เปนโลกของสตวทมความเปนอยดกวาสตวนรก เปรต และอสรกาย จงได
ชอวา ตรจฉานภม เพราะสตวเดรจฉานนนมความชนชมยนดในเหต ๓ ประการ คอในการกน การนอน
และการเสพเมถน มอกศลกรรมเบาบาง แมจะมชวตยากล�าบากยากแคนอยบางกตามทกยงดกวา
สตวอบายภมอนๆ และมชวตความเปนอยรวมบนภพเดยวกบมนษยนเอง
7 อง.สตตก.(บาล) ๒๓/๕-๖/๔; อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๕-๖/๘-๙.
13. ������� (�.�����) 179-194.indd 183 17/5/2562 10:17:35
สารนพนธพทธศาสตรบณฑต ๒๕๖๒184
เทวธรรมคมครองสตวโลกใหไปสสคต โลกมนษยนนเปนโลกแหงการประกอบความดและความชว ถาเปนผมสมมาทฏฐกจะประกอบ
ความดแลวสงใหไปเกดในสถานททดทสตวโลกซงท�ากรรมดตายแลวไปเกดไดแก มนษยและเทพ
โลกของมนษยเปนโลกของสตวทมจตใจสงมน�าใจอาจหาญสามารถประกอบกศลกรรมและอกศลกรรม
ทกอยางไดเตมท มพรอมทงสถานทบคคลและวตถซงเปนเหตปจจยใหไปเกดในภพภมอนๆตอไป
หรโอตตปปะเปนหลกธรรมส�าคญถาปลกฝงใหเกดขนในจตใจของผใดจะท�าใหละอายความชว
เกรงกลวทจรต จงมงมนกระท�าคณความดมการใหทาน รกษาศล ท�าใหไปเกดในเทวโลกคอโลกของ
เทพบตรเทพธดา เสวยสขอนเปนทพย และผทมการเจรญสมถภาวนาจนส�าเรจฌานสมาธตงแตปฐมฌาน
จนถงจตตถฌาน เสวยบญจนสนอายขย หรอไมทนสนอายขย กจตกลบไปบ�าเพญบญบารมเสยใหมกม
และพวกทเจรญวปสสนาภาวนาจนส�าเรจเปนพระอนาคามอรยบคคลกจะไปเกดในพรหมโลกเสวยบญ
จนสนอายขย หรอไมทนสนอายขยส�าเรจพระอรหนตเขาสปรนพพานแดนสทธาวาสนนเลย
เทวธรรมเปนปทฏฐานของศล หรโอตตปปะเปนเหตใกลของศล(ปทฏฐาน) เมอหรโอตตปปะมอย ศลจงเกดขนและด�ารง อยได
เมอหรโอตตปปะไมม ศลยอมเกดขนไมไดตงอยไมไดเลย8 แมในวมตตมรรคสลนเทศไดกลาวถง
ความส�าคญของหรโอตตปปะวา ในการบรโภคปจจย ๔ บคคลผมหรโอตตปปะ สามารถพจารณา
โดยแยบคาย มปญญา ส�ารวมตนและประกอบดวยนพพทานเรยกวาการบรโภคอนสะอาด บคคลฝกฝน
อบรมตนในเรองความสะอาดนไวเสมอ9 กลาวไดวาศลนนมอานสงสมาก มความไมเดอดรอน เปนตน
เทวธรรมเปนเหตใหบรรลวมตตญาณทสสนะ หรโอตตปปสตร อธบายไววา เมอมหรและโอตตปปะสมบรณเปนเหตใหเกดมอนทรยสงวร ศล
สมมาสมาธ ยถาภตญาณทสสนะ นพพทาและวราคะ และวมตตญาณทสสนะ เปรยบเหมอนตนไมทม
กงและใบสมบรณ สะเกด เปลอก กระพ แมแกนของตนไมนนยอมบรบรณดวยเชนกน10
เมอมหร
โอตตปปะแลวจะเปนเหตจนถงการกาวพนจากอาสวกเลส กาวพนไปจากภพ กาวลวงความเกด
ความแก ความตาย ความโศก ความคร�าครวญ ทกขโทมนส ไมตองเวยนวายตายเกดอกตอไป
8 สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร) แปลและเรยบเรยง, คมภรวสทธมรรค, พมพครงท ๔,
(กรงเทพมหานคร: บรษทประยรวงศพรนตง จ�ากด,๒๕๔๖),หนา ๑๒.
9 พระราชวรมน (ประยร ธมมจตโต) และคณะ, แปลจากฉบบภาษาองกฤษ, วมตตมรรค, (กรงเทพ-
มหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๒๓.
10 อง.สตตก.(บาล) ๒๓/๖๕/๘๒; อง.สตตก.(ไทย) ๒๓/๖๕/๑๓๑.
13. ������� (�.�����) 179-194.indd 184 17/5/2562 10:17:35
185เทวธรรม : ขอปฏบตเพอพฒนาตนเองและสงคมใหอยดมสข
ปจจยทสนบสนนใหเกดเทวธรรม
ในคมภรอรรถกถาอตวตตกะ อธบายถงปจจยใหเกดหรโอตตปปะไว ๔ ประการคอ11
๑) นกถงชาตตระกลของตน ใหนกถงอยเสมอวา เราเปนลกคนมตระกลเปนมนษยชาตบดามารดา
อบรมมาในทางทด ไมสมควรทจะเกลอกกลวความชวทจรต
๒) นกถงวยของตน โดยใหนกถงอยเสมอวาตวเรามอายมากแลว เปนผใหญแลว เปนพอเปนแม
คนแลวไมสมควรทจะท�าชวเหมอนเดกๆ
๓) นกถงก�าลงของตน โดยใหนกถงอย เสมอวา ตวเรากเปนคนมก�าลงมความสามารถ
มประสบการณมาก รางกายกแขงแรงสมบรณไมสมควรทจะประกอบกรรมอนเลวทรามใหเสอมเสย
ชอเสยง
๔) นกถงความรความสามารถของตน โดยนกถงอยเสมอวา ตวเรากเปนคนมวชาความรผาน
สถาบนการศกษา ผานส�านกการอบรมมากมาก สมควรทจะท�ามาหากนโดยสจรต ไมสมควรท�าเรองท
ไมดไมงามอยางคนไรการศกษา
ปจจยทท�าใหเกดหรโอตตปปะนนมทงปจจยเบองต�าทเกยวกบตวเองและวชชาทเปนตวปญญา
กอใหเกดความละอายและความเกรงกลวตอบาป แลวประพฤตปฏบตสรางสมคณงามความดใหเกดขน
แกตนจนกระทงเปนวชชาความรอนสงสด
ลกษณะของคนมเทวธรรม
ลกษณะของคนทมเทวธรรมคอหรมความเกลยดแตบาป ไมท�าบาปโดยอาการละอาย โอตตปปะ
มความกลวแตบาป ไมกระท�าบาปโดยอาการสะดงกลว มความเคารพตนและเคารพผอน เพราะบคคล
ท�าตนใหเปนทเคารพจงละบาปไดดวยความละอายดจหญงสาวแรกรน บคคลทท�าคนอนใหเปนทเคารพ
จงละบาปไดดวยความสะดงกลวดจนางแพศยา หรคอความรสกละอายตอตวเองเมอท�าผดเหมอนบคคล
รงเกยจอจจาระและปสสาวะ มการเคารพตวเอง เปนทตง โอตตปปะคอกลวตอการท�าผดเหมอนกบ
กลวตอผมอ�านาจเหนอตน มการเคารพผอนเปนทตง
บคคลทมหรโอตตปปะ สามารถพจารณาบรโภคปจจย ๔ โดยแยบคายมปญญาส�ารวมตนและ
ประกอบดวยนพพทาเรยกวาบรโภคแบบสะอาด12
เชน การบรโภคอาหารตองไมบรโภคเพอเลน มใช
11 พนเอกปน มทกนต, แนวสอนธรรมะ, (กรงเทพมหานคร : ส�านกพมพคลงวทยา, ๒๕๑๔), หนา ๑๗๓.
12 พระราชวรมน (ประยร ธมมจตโต)และคณะแปลจากฉบบภาษาองกฤษ, วมตตมรรค, (กรงเทพมหานคร :
โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๒๓.?
13. ������� (�.�����) 179-194.indd 185 17/5/2562 10:17:36
สารนพนธพทธศาสตรบณฑต ๒๕๖๒186
เพอมวเมา มใชเพอใหผวพรรณสวยงาม มใชเพอใหอวนพ แตบรโภคอาหารเพยงเพอด�ารงกายน
เพอระงบความหว เพออนเคราะหพรหมจรรย การใชเครองนงหม พงเขาใจวาเครองนงหมใชส�าหรบ
ปองกนลม ความเยน ความรอน ยง เหลอบและมด ปกปดอวยวะสวนทไมควรใหเหนจะท�าใหเกดความ
ละอาย การบรโภคทอยอาศย เพอบรรเทาอนตรายคอฤดและความยนดในการหลกเรนอย เพราะฤดกาล
ยอมเบยดเบยนรางกายท�าใหจตฟงซานไมเกดความสบาย การบรโภคคลานเภสช กเพอบรรเทา
ธาตก�าเรบและอาพาธตางๆ อนกอใหเกดทกขเวทนา
การบรโภคปจจย ๔ ตองไมบรโภคแบบขโมย(ละเมดสกขาบท) ไมบรโภคแบบเปนหน(ขาดหร
โอตตปปะและประกอบมจฉาอาชวะ) ไมบรโภคแบบไมสะอาด(มหรโอตตปปะ แตไมพจารณาโดย
แยบคาย)
ตองบรโภคแบบทายาท(ผมความเพยร) บรโภคแบบเจาของ (พระอรหนต) การบรโภคดงกลาว
นนไดชอวาเปนการบรโภคโดยแยบคาย มปญญา ส�ารวมตน มความสะอาดประกอบดวยหรและ
โอตตปปะ ควรพจารณาแลวบรโภคปจจย ๔ เนองนตย
หรและโอตตปปะเปนธรรมทเปนเกลอกนไปไหนไปดวยกน เรยกวาเปนเทวธรรมส�าหรบท�าบคคล
ใหเปนเทวดา คมครองโลกนใหรอดอยได คมครองคนใหรอดอยได ลกษณะของคนทมเทวธรรมม ๒
ลกษณะ คอ13
๑. มลกษณะเกลยดทจรต หมายความวา เปนบคคลทเกลยดการทจรตคอรรปชนถอวาเปนโรค
รายของสงคม หากสงคมใดมโรคทจรตคอรรปชนนแลวไมรบท�าการรกษาแตเนนๆ ปลอยใหลกลาม
แพรขยายไปกจะกดกรอนสงคมกอใหเกดความเสยหาย ท�าลายทกระบบของประเทศชาตโดยเฉพาะ
ความมนคงทางดานเศรษฐกจและสงคม
๒. มลกษณะรกสจรต หมายความวาเปนบคคลทตองการด�าเนนชวตดวยคดด พดดและท�าด
เรยกวามความซอสตยสจรตประพฤตปฏบตทแสดงออกตามความเปนจรง ทเปนคณเปนประโยชนอน
ดงามทงตอตนเองตอสงคมและประเทศชาต ดวยการกระท�าทเปนทเชอถอและไววางใจของบคคลทวไป
เทวธรรมคอหรโอตตปปะนนสรางสรรคจตใจของคนใหยดประโยชนสวนตนและประโยชนผอน
จนไดรบการยกยองสรรเสรญวาเปนคนดในชาตน และเปนทรพยอนประเสรฐน�าไปสสคตโลกสวรรค
และเปนหลกการปฏบตตนใหถงความหลดพนเปนพระอรยบคคลประเสรฐทสดกวามนษยและเทพ
ทงปวง
13 พทธทาสภกข, อรยศลธรรม, พมพครงท ๒, (ธรรมทานมลนธ ไชยาจดพมพ,๒๕๓๘),หนา ๔๐๗-๔๑๕.
13. ������� (�.�����) 179-194.indd 186 17/5/2562 10:17:36
187เทวธรรม : ขอปฏบตเพอพฒนาตนเองและสงคมใหอยดมสข
เทวธรรมเปนฐานในการพฒนาตนเองและสงคม
เทวธรรมเปนฐานการพฒนาตนเอง
เทวธรรมเปนฐานการพฒนาตนเองและสงคมนน หรและโอตตปปะเปนปทฏฐานของศล
เพราะเมอหรโอตตปปะมอยศลจงเกดขนและด�ารงอย เมอหรโอตตปปะไมมศลยอมเกดขนไมไดตงอย
ไมได14
ความสะอาดทางกายทางวาจาและทางใจจะเกดขนไดตองอาศยศลเปนแกนในการปฏบต
ดงนน การพฒนาตนเองและพฒนาสงคมตองอาศยหลกเทวธรรมเปนเบองตนแหงการประพฤตปฏบต
ใหอยรวมกนกบสภาพแวดลอมและสงคมมนษยอยางมความสข และพฒนาจตใจใหสงขนจนกระทง
บรรลมรรคผลนพพานในทสด
การพฒนาตนเองมทงระดบโลกยะอนเปนไปเพอดงาม เพอความสขความเจรญ และระดบ
โลกตตระอนเปนไปเพอพนจากความทกขจงมการพฒนาตนเองทงระดบโลกยะและโลกตระ
การพฒนามลกษณะทเปลยนแปลงไปสภาวะใหมทมากกวา ดกวาหรอสงกวาเดม เปนไปในทาง
สรางสรรคมใชท�าลาย และน�าไปสจดสงสดของการพฒนาระบบวตถ ระบบกาย ระบบจต และระบบ
สตปญญา ทงหมดนเปนไปในฝายโลกยะกไดและฝายโลกตตระกได มเกณฑในการพฒนาใหมผลเปนไป
เพอสนตสขสวนบคคล และสนตภาพของมวลมนษยชาต พฒนาเปนไปอยางถกตองตามกฎเกณฑของ
หลกธรรม พฒนาใหถกตองทงเบองตนทามกลางและเบองปลาย และพฒนาใหถกตองเปนไปเพอหมด
ปญหามใชเพอเพมปญหา ท�าใหสงมชวตทงหลายบรรลถงจดหมายปลายทางของชวต โดยมการพฒนา
ใหถกวถทางเพอมนษยชาตหมดปญหา(ความทกข) เปรยบเหมอนการหวานพช ตองมการเตรยมการงาน
ใหถกตองทงพนททงเวลาใหเหมาะสม
ผลของการพฒนาทางกายท�าใหเกดความผาสก ความสะดวกสบายทางกาย ผลของการพฒนา
ทางสงคมท�าใหเกดความสขในการอยรวมกบสงคม ผลของการพฒนาทางจตท�าใหเกดความสขสงบ
ทางจต และจตมพลงเหนอมนษยธรรมดาสามญทวไป การพฒนาทงสองประการนเปนการพฒนาระดบ
โลกยะ ผลของการพฒนาทางสตปญญาท�าใหบรรลมรรค ผล นพพานเปนการพฒนาระดบโลกตตระ
การพฒนาเปนกระบวนการเพอก�าจดหรอละทงสงทไมพงปรารถนาอนเปนปญหาใหหมดไป
แลวพยายามสรางสรรคสงทดงามทยงไมเกดใหเกดขน ฟนฟสงดงามทสญหายใหกลบคนมา และสงเสรม
สงดงามทมอยแลวใหเจรญกาวหนายงขน ทงดานสงแวดลอมดานสงคมดานจตใจและดานสตปญญา
โดยเรมตนจากพฒนาตนเองจากระดบโลกยะและระดบโลกตตระกอนแลวคอยขยายไปสระดบสงคม
ครอบครวชมชนและสงคมระดบประเทศตอไป
14 วสทธมรรค หนา ๑๒.
13. ������� (�.�����) 179-194.indd 187 17/5/2562 10:17:36
สารนพนธพทธศาสตรบณฑต ๒๕๖๒188
การพฒนาตนเองในระดบโลกยะ
การพฒนาตนเองมทงการพฒนาภายนอกและภายในตนเอง การพฒนาจะใหไดผลตองเรมจาก
การพฒนาภายนอกใหเกดความสมพนธทดกบสงตางๆเสยกอนแลวจงคอยพฒนาภายในเพอใหสภาพ
จตและสตปญญามความบรสทธมากยงขน
การพฒนาตนภายนอก คอการพฒนาทางดานกายภาพ อนเปนกระบวนการฝกฝนอบรมกาย
ใหรจกวธการตดตอกบสงภายนอกโดยปราศจากปญหา และปฏบตตอสงภายนอกเหลานนในทางทเปน
คณมใหเกดโทษ ใหกศลธรรมเจรญงอกงามและก�าจดใหอกศลธรรมเสอมสญไป สงภายนอกทมบทบาท
ตอชวตมนษยกคอรปเสยงกลนรสสมผส จดมงหมายของการพฒนากคอใหบคคลรจกวธการเกยวของ
กบอารมณภายนอก อยางถกตองเหมาะสม และเปนคณประโยชนตอการพฒนาชวตใหเจรญกาวหนา
สงขน
การพฒนาตนเองภายนอก เปนการปรบสภาพแวดลอมเพอท�าใหชวตไดรบแตสงทด ดวยการ
พฒนากาย คอการพฒนาตาหจมกลนและกาย อนเปนทางตดตอกบโลกภายนอก เปนความสมพนธกบ
สงแวดลอมทางกายภาพไมใหเกดโทษภย หรอน�าความเสอมเสยมาสตน กลาวคอพฒนาตาของเราให
เลอกรบเอารปแตสงทดมประโยชน ไมดรปทกอใหเกดกเลสตณหา พฒนาหใหฟงแตเสยงทดมประโยชน
ไมฟงเสยงทดงเกนไปและเสยงทน�าความทกขมาสจตใจ พฒนาลนใหรบเอาแตรสอาหารทดมประโยชน
ตอรางกาย รจกบรโภคอาหารแตพอประมาณ และไมตดในรสอาหาร และกายกยนดพอใจกบสมผส
ทตนมทตนได ไมลมหลงแสวงหาในผสสะจนเกนความจ�าเปน
การพฒนาตนเองภายใน เปนการปรบสภาพจตใหมสภาพจตทดดวยการพฒนาจตคอการพฒนา
จตใจใหมคณภาพจตด หมายความวาใหจตมคณธรรม เชน มความรก มความสงสาร มความพลอยยนด
มความเชอ มความเออเฟอเผอแผ เปนตน ใหมสมรรถภาพจตด คอใหจตมความอดทน มความตงใจมน
มความเดดเดยว มความเพยร มความระลกเทาทนเปนตน พฒนาจตใหมความเขมแขงมความสามารถ
พรอมทจะท�างานไดและใหมสขภาพจตด คอใหจตมความอมใจ มความเบกบานบนเทงใจ ดงนน
การพฒนาจตตองอาศยจตตสกขาเปนเครองมอในการพฒนาใหมคณภาพจตทด สมรรถภาพจตทดและ
สขภาพจตทดได เพอจะแสดงความสมพนธกบสงคมดวยสภาพจตทด
การพฒนาตนเองในระดบโลกยะ ตองอาศยหลกการฝกฝนพฒนาตน15
๓ ขนตอน กลาวคอ
ขนตอนท ๑ ตองส�ารวมระวงไมเปดรบสงทไมดไมงามเขามาภายในตว ทงทางตาหจมกลนกายและใจ
15 คณะกรรมการอ�านวยการจดงานเฉลมพระเกยรต พระบาทสมเดจพระเจาอยหว พระราชพธมหามงคล
เฉลมพระชนมพรรษา ๕ รอบ, ประมวลสารคดธรรม, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา,๒๕๓๐), หนา ๑๗๑.
13. ������� (�.�����) 179-194.indd 188 17/5/2562 10:17:37
189เทวธรรม : ขอปฏบตเพอพฒนาตนเองและสงคมใหอยดมสข
ขนตอนท ๒ ตองควบคมบงคบตนเองไมใหแสดงออกในทางทไมดไมงาม คอใหตงอยในศลอนเปนหลก
ของความดงาม เรมตงแตไมเบยดเบยนคนอนสตวอนและไมกอความเดอดรอนตอสงคม ขนตอนท ๓
ตองฝกฝนปรบปรงตนใหเจรญกาวหนาในคณธรรมความดงามอยตลอดเวลา
การพฒนาตนเองในระดบโลกตตระ
การพฒนาตนเองในระดบโลกตตระนน ตองพฒนาสตปญญาคอการพฒนาปญญาใหมความร
ความเขาใจสงทงหลายตามความเปนจรง รเทาทนความเปนจรงของโลกและชวตจนกระทงท�าใหจตม
อสระไมตกอยในอ�านาจครอบง�าของกเลสตณหา เมอปญญาไดรบการพฒนาแลวจนเกดเปนปญญา
ขนสง ทเรยกวาวชชาหรอญาณ อนเปนเหตใหระลกขนธทอาศยอยในกาลกอนได คอการระลกชาตกอนได
ก�าหนดรจตและอบตแหงสตวทงหลายอนเปนไปตามกรรม เหนการเวยนวายตายเกดของสตวทงหลาย
(ทพพจกขญาณ) ความรทท�าใหสนอาสวะคอความตรสร(อาสวกขยญาณ)
การพฒนาตนเองในระดบโลกยะและระดบโลกตตระนน ตองอาศยหลกเทวธรรม คอหร
ความละอายใจตอบาปทจรตอนเกดจากภายในจตใจตนเองเปนพนฐาน ใหละอายความชวทงในทลบ
และในทแจง ไมใหใจของตนคดในทางทต�าทราม ถงมอ�านาจวาสนามเงนมบารมมโอกาสทจะทจรต
ประพฤตมชอบกไมกระท�าเพราะละอายใจตนเอง และโอตตปปะความเกรงกลวตอบาปทจรตอนเกด
จากกลวโทษกลวความผดกลวค�าต�าหนตเตยนกลวภยในนรก ธรรมทงสองนจงเปนพนฐานการพฒนา
ตนเอง ใหเปนคนมความสมพนธกบสงแวดลอมทดมจตส�านกทด ละอายและเกรงกลวความชวและ
ความผดตอจากนนกสรรคสราง ปลกฝงความดงามใหเกดขนในจตใจ มความรความเขาใจสงทงหลาย
ตามความเปนจรง รเทาทนความเปนจรงของโลกและชวต มจตทสงบสะอาดและผองใสปราศจากเครอง
เศราหมองทงปวง เมอกลาวโดยสรปกคอพฒนาตนเองตามหลกไตรสกขา คอ ศล สมาธ และปญญา
นนเอง จงท�าใหอยรวมกบผอนอยางมความสข และสรางสนตสขใหเกดแกมวลมนษยและสตวโลก
ทงปวง
เทวธรรมอนเปนฐานการพฒนาสงคม
การพฒนาสงคมระดบครอบครวใหมความมนคงและมความสข
การพฒนาสงคมในระดบครอบครว ถอไดวาเปนสงใกลตวและเปนจดเรมทส�าคญทสด เพราะถา
สมาชกภายในครอบครวไดรบการพฒนาทงภายนอกและภายในแลวจะท�าใหครอบครวนนอยกนอยาง
มความสข และสรางสรรคสงทดงามไปสสงคมระดบชมชนและสงคมระดบประเทศ มการพฒนากาวไป
สความดงามปราศจากการเบยดเบยนซงกนและกน เปนสงคมแหงสนตภาพและภราดรภาพอยางแทจรง
13. ������� (�.�����) 179-194.indd 189 17/5/2562 10:17:37
สารนพนธพทธศาสตรบณฑต ๒๕๖๒190
การพฒนาสงคมระดบครอบครวนนจะเรมตนจากตวเราเองกอน เพราะตวเราเปนสวนหนงของ
ครอบครว แลวจงเชอมโยงสมพนธกบคนอนๆในครอบครว โดยเรมตนจากจตใจทมความใฝด หรอม
ความส�านกด ละอายและความเกรงกลวความชวความทจรตอนเปนสงทไมดไมงาม เปนสงเลวรายทจะ
น�าพาความเสอมมาสตน ตอจากนนจงไดสรางสมคณธรรมอนๆขนภายในจตใจและท�าใหมความเจรญ
กาวหนาอยตลอดเวลา
การพฒนาสงคมระดบชมชนใหอยรวมกนอยางสนตสข
สงคมระดบชมชนนน กเปนสงคมทมาจากสงคมครอบครวหลายๆครอบครวทอยรวมกน จนท�าให
เปนชมชนขนาดเลกๆ ไปจนกระทงถงชมชนขนาดกลางและชมชนขนาดใหญ การอยรวมกนตงแต
สองคนขนไปถามความสมพนธทดตอกนกจะน�าความสงบสขมาใหแกกนและกน แตถามความสมพนธ
ทไมดตอกนกจะน�าแตความเดอดรอนวนวายหาความสงบไมไดเลย จะเหนไดวาการอยรวมกนในสงคมนน
คนในสงคมนนตองมความพรอมทจะอยรวมกนอยางปกตสข อนจะน�ามาซงสนตภาพ ภราดรภาพและ
ความเจรญกาวหนาของชมชนนนๆ จงมความจ�าเปนอยางยงทคนในระดบชมชนตองมการพฒนาระดบ
จตใจใหดเสยกอน เปนการปรบพนฐานภายในจตใจของสงคมใหเสมอภาคกนกอน เมอภายในจตใจของ
คนแตละคนดแลวกจะแสดงออกมาสสงคมภายนอกใหมความสมพนธทดตอกน
การพฒนาสงคมระดบประเทศใหเกดจตส�านกตอประโยชนสวนรวม
การพฒนาสงคมตองเรมตนตงแตปจเจกบคคลใหมจตส�านกดมความละอายและเกรงกลว
สงชวรายทกอยาง อนเปนบอเกดแหงความเดอนรอนความเสอมความหายนะทงแกตนเองและผอน
แสวงหาหลกการท�างานทดเพอความส�าเรจกาวหนาในหนาทการงาน เสรมสรางหลกใจใหมความพรอม
บ�าเพญประโยชนตอสงคม ตอจากนนกตองพฒนาหลกการชวตใหมจตส�านกตอประโยชนสวนรวม
เพอเปนผน�าทดของสงคมระดบประเทศ อนจะน�ามาซงสนตภาพและภราดรภาพใหเกดขนแกมวล
มนษยชาต จะตองอาศยหลกการพฒนาเพอประโยชนสวนรวม
บทสรป การพฒนาตนเองและสงคม อาศยหลกเทวธรรม(หรโอตตปปะ) เปนเบองตนแหงการประพฤต
ปฏบต ใหอยรวมกบสภาพแวดลอมและสงคมมนษยอยางมความสข พรอมทงสรางสงทดทสดใหเกดขน
กบจตใจอยตลอดเวลาจนกระทงบรรลมรรคผลนพพาน การพฒนาจงเปนกระบวนการเพอก�าจดหรอ
ละทงสงทไมพงปรารถนาใหหมดไป แลวพยายามสรางสรรคสงทดงามทยงไมเกดใหเกดขน ฟนฟสงด
งามทสญหายใหกลบคนมา สงเสรมสงดงามทมอยแลวใหเจรญกาวหนายงขน ทงดานสงแวดลอม
ดานสงคม ดานจตใจและดานสตปญญา โดยเรมตนจากพฒนาตนเองจากระดบอยรวมกบชาวโลกแลวไป
13. ������� (�.�����) 179-194.indd 190 17/5/2562 10:17:38
191เทวธรรม : ขอปฏบตเพอพฒนาตนเองและสงคมใหอยดมสข
สระดบอยเหนอชาวโลก ตอจากนนจงคอยขยายไปสสงคมระดบครอบครว ระดบชมชนและสงคมระดบ
ประเทศตอไป
การพฒนาตนเองในระดบโลกยะและระดบโลกตตระนน เกดจากหรความละอายใจตอบาปทจรต
อนเกดจากภายในจตใจตนเองเปนพนฐาน ใหละอายความชวทงในทลบและในทแจง ไมใหใจของตน
คดในทางทต�าทราม ถงมอ�านาจวาสนามเงนมบารมมโอกาสทจะทจรตประพฤตมชอบ กไมกระท�า
เพราะละอายใจตนเอง และเกรงกลวตอบาปทจรตอนเกดจากกลวโทษ กลวความผดกลวค�าต�าหน
ตเตยนและกลวภยในนรก ตอจากนนกสรรคสรางปลกฝงความดงามใหเกดขนในจตใจ มความร
ความเขาใจสงทงหลายตามความเปนจรง รเทาทนความเปนจรงของโลกและชวต มจตทสงบสะอาด
และผองใสปราศจากเครองเศราหมอง
การจะพฒนาสงคมระดบครอบครว ตองมกระบวนการพฒนาชวตเปนขนตอน เรมตงแตการม
สตสมปชญญะ ปลกจตส�านกทดละอายและเกรงกลวความชวแลวตงตนใหด�าเนนไปในทางทถกตอง
ชอบธรรม ท�าตนใหเปนทรกนายกยองมหนาทการงานทมนคง พฒนาตนใหเปนคนดของสงคม จงจะ
ถอไดวาเปนการเสรมสรางตนเองและครอบครวใหมความมนคงและมความสขอยางแทจรง
การพฒนาสงคมระดบชมชน ตองมการพฒนาระดบจตใจของแตละคนใหมหลกใจทอยในเกณฑ
เดยวกนดวยการฝกพฒนาใหมความจรงใจตอตนเองเปนพนฐาน แลวพฒนาไปสความซอสตยตอผอน
ทงดานหนาทการงานบคคลสงคมและประเทศชาต รจกหกหามความคดทไมดอนจะกอความเดอดรอน
แกชมชน ถามความเจบใจความนอยใจความเสยใจความยากล�าบากเกดขนกตองรจกอดทนอดกลน
ไมแสดงอาการทอแททอถอยเบอหนายใหเกดขน เมอชมชนมความเดอดรอนตองการความชวยเหลอ
กพรอมทจะเสยสละก�าลงกายก�าลงทรพยก�าลงสตปญญาอยางเตมใจ แสดงความเปนมตรตอชมชน
อยางสม�าเสมอ ใหความเคารพแกปชนยบคคลในชมชน สรางความสมพนธทดตอชมชน อนรกษ
ขนบธรรมเนยมประเพณอนดงามของชมชน รจกประพฤตปฏบตธรรมเพอใหจตใจมความมนคง
หนกแนนเปนเหตใหไมลวงละเมดกฎเกณฑของสงคม รจกชวยเหลอเกอกลเครอญาตมตรสหายและ
เพอนรวมโลก ท�าใหชมชนมความเขมแขงอยดมสข รจกท�างานสาธารณกศลเพอมอบใหเปนสาธารณ-
สมบตของชมชน เปนการชวยเหลอชมชนใหมสงอ�านวยความสะดวกในชวตมากยงขนท�าใหมความ
เปนอยทดขน
การพฒนาสงคมระดบประเทศ ตองฝกฝนพฒนาตนใหทกคนยดถอประโยชนสวนรวม เปนส�าคญ
จงมความจ�าเปนอยางยงตองเสยสละเวลา เสยสละความสขสวนตวเพอสวนรวมเขารวมกจกรรมหรอ
วนส�าคญของชาต ของศาสนาและสถาบนพระมหากษตรย หรอกจกรรมทรฐจดขนเพอประโยชนสข
13. ������� (�.�����) 179-194.indd 191 17/5/2562 10:17:38
สารนพนธพทธศาสตรบณฑต ๒๕๖๒192
ของชนในชาต ตองมความพรอมเพรยงกนเขารวมกจกรรมตงแตตนจนจบ ตองเกรงกลวกฎหมายของ
บานเมอง เพราะทกคนตองอยภายใตกฎเกณฑเดยวกน ตองใหความเคารพสกการะตอประมขของชาต
ใหความนบถอเชอฟงตอผน�าตามล�าดบชน เพอความเปนอนหนงอนเดยวกนในการสรางสรรคชาต
บานเมองใหเจรญกาวหนา
การพฒนาสงคมนน ตองพฒนาทงภายนอก(รางกาย)และภายใน(จตใจ)ควบคกนไป เปนการปรบ
สภาพใหเกดความสมดล รางกายกปลอดภยแขงแรง จตใจกเขมแขงงดงาม เปนสมาชกของครอบครว
ทมความส�านกด มหนาทการงานทด เปนผใหญทด เปนสวนหนงของชมชนทด และเปนผน�าผปกครอง
ประเทศชาตทด มจตส�านกตอประโยชนสวนรวม บรหารปกครองบานเมองใหมความเจรญกาวหนา
ท�าใหประชาชนทกเชอชาตทกศาสนาอยรวมกนอยางสมานฉนท ท�าใหเกดสนตภาพ ภราดรภาพแกมวล
มนษยชาตในโลกนทงมวล
บรรณานกรมกรมการศาสนา. พระธมมปทฏฐกถาภาค แปล ๑- ๘. กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา, พ.ศ.
๒๕๓๖.
คณะกรรมการอ�านวยการจดงานเฉลมพระเกยรต พระบาทสมเดจพระเจาอยหว พระราชพธ มหามงคล
เฉลมพระชนมพรรษา ๕ รอบ, ประมวลสารคดธรรม.กรงเทพมหานคร : โรงพมพ
การศาสนา, ๒๕๓๐.
พระพทธทตตเถระ, พระคมภรอภธมมาวตาร. ปรวรรตจากฉบบอกษรเทวนาครและพมพในงาน
พระราชทานเพลงศพอาจารยพร รตนสวรรณ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬา-
ลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๗.
พระราชวรมน (ประยร ธมมจตโต) และคณะ, แปลจากฉบบภาษาองกฤษ. วมตตมรรค. กรงเทพ-
มหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐.
พนเอกปน มทกนต. แนวสอนธรรมะ. กรงเทพมหานคร : ส�านกพมพคลงวทยา, ๒๕๑๔.
พทธทาสภกข, อรยศลธรรม. พมพครงท ๒. ธรรมทานมลนธไชยาจดพมพ, ๒๕๓๘.
มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฎก� ๒๕๐๐. กรงเทพมหานคร:
โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๐๘.
__________. พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๓๙. กรงเทพมหานคร:
โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.
13. ������� (�.�����) 179-194.indd 192 17/5/2562 10:17:39
193เทวธรรม : ขอปฏบตเพอพฒนาตนเองและสงคมใหอยดมสข
__________. อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏฐกถา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพโรงพมพ
มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๒-๒๕๓๔.
. ฎกาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาฎกา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพโรงพมพมหาจฬา-
ลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙-๒๕๔๕.
สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร) แปลและเรยบเรยง, คมภรวสทธมรรค. พมพครงท ๔.
(กรงเทพมหานคร : บรษทประยรวงศพรนตง จ�ากด. ๒๕๔๖), หนา ๑๒.
13. ������� (�.�����) 179-194.indd 193 17/5/2562 10:17:39
13. ������� (�.�����) 179-194.indd 194 17/5/2562 10:17:39