1

Á VEG MÓTI EINUMSJÁLVBERANDI BÚSKAPI– FRÁGREIÐING UM BÚSKAPARPOLITISKAR FORÐINGAR OG MØGULEIKAR

InnihaldAt útvega holla vitan og upplýsing til tess at føroyingar kunnu taka støðu um framtíðina . . . . . . . . . 4Fororð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6Samandráttur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Nøkur fakta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Marknaðurin fyri framleiðslufaktorar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Broytingar í vinnumynstrinum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Búskaparlig tillaging og politiskt vald . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Ríkisveitingin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Sjálvberandi búskapur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10Inngangur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11Fakta um føroyska samfelagsbúskapin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Føroyska inntøkustøðið. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Ríkisveitingin í føroyska búskapinum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Gjaldsjavni og valutaframleiðsla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Vinnubólkabýtið . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Lutfalsliga lønargongdin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Av bygd í bý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Vinnustudningar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Primervinna, miðsavning og vælferð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Primervinna og BTÚ fyri hvønn íbúgva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Primervinna og arbeiðsloysi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Miðsavning og BTÚ fyri hvønn íbúgva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24Búskaparligu mekanismurnar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Føroysku framleiðslumiðlarnir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Valutaframleiðsla og heimamarknaðarframleiðsla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Samansetingin av føroysku valutaframleiðsluni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Ríkisveitingin sum valutainntøka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Produktivitetsvøkstur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Úr vøruframleiðslu í tænastuframleiðslu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Stríðið millum miðstaðarøki og útjaðara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Miðsavning av framleiðsluni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Produktivitetsvinningur av miðsavning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Lutfalsliga lønargongdin einaferð enn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Endar alt í Havn? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Hví búgva fólk í Føroyum? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34Politiska telvingin um fiskivinnupolitikkin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Fiskivinnusamgongan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

2

„Liviligar umstøður kring alt landið“. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Fiskivinnan, sum „ber øllum“, og stórur veljarabólkur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Hvat verður politiska valdið brúkt til? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 At tryggja framhaldandi vald . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Býta studningarnar, ið valdið vinnur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Fiskivinnan og eftirspurningur hennara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Yvirtøka av stýringini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Kapping við aðrar studningsskipanir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Savnaðir fyrimunir og spjaddur kostnaður . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Kostnaðarmikil umfordeiling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Niðurstøða . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Alivinnan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46Ríkisveitingin sum inntøka hjá tí almenna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Ríkisveitingin og hennara politiska ávirkan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Hvat er ríkisveitingin? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Politiskar avleiðingar av veitingum uttanifrá. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Sambandið millum hjálparveiting og skattainnkrevjing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Hjálparveitingar, ábyrgd og politiska skipanin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Ríkisveitingin og stuðulin til fiskivinnuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Broytir lækking av ríkisveitingini búskaparpolitikkin? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Niðurstøða . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54Lækking av ríkisveitingini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Lækking av ríkisveiting og nýggjar valutainntøkur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Lækking av ríkisveitingini og skattagrundarlagið . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56Hvussu fæst ein sjálvberandi búskapur? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Hvat er ein sjálvberandi búskapur? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Produktivitetur og livilíkindi í útjaðaranum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Marknaður fyri náttúrutilfeingi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Arbeiðsmarknaðurin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Tað almenna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Útveitingar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60Fáa vit ein sjálvberandi búskap? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Hvat kostar tað at vera eitt lítið oyggjaland? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Hvat kostar búskaparligt fullveldi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62Føroya Val. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65Keldulisti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

3

At útvega holla vitan og upp lýsing til tessat føroyingar kunnu taka støðu um framtíðinaNorðuratlantsbólkurin á Fólkatingi virkar nú á níggjunda ári. Hetta samstarvið mill um føroyskar og grønlendskar politikarar við dugnaligum starvsfólki afturat sær, hevur til endamáls at virka fyri fullveldi í Føroyum og Grønlandi og at tryggja rættindini hjá føroysku og grønlandsku tjóðini at velja sína egnu framtíðarstøðu.

Tí er ein av aðaluppgávunum hjá Norðuratlantsbólkinum at útvega holla vitan og upp lýs ing um samfelagsviðurskifti í Føroyum og Grønlandi og um viðurskiftini við Danmark og altjóða samfelagið. Hetta hevur bólkurin gjørt við at skipa fyri ráðstevnum, studentadøgum og tiltøkum. Og ikki minst við at fáa óheftar serfrøðingar at kanna, lýsa og upplýsa um týdningarmikil viðurskifti, ið annars hava verið óljós ella bert bygd á mytur og gitingar. Somuleiðis hevur Norðuratlantsbólkurin lagt stóran dent á at fáa føroysk og grønlendsk lesandi, umframt tey, ið hava nomið sær útbúgving ella eru granskarar at taka virknan lut í orðaskifti og kanningum um týdningarmiklar spurn ingar fyri lond og samfeløg okkara.

4

Hesi seinastu átta árini hevur Norðuratlanstbólkurin m.a. havt ráðstevnur, student ar dagar og tiltøk við luttøku frá politikarum, serfrøðingum, granskarum og lesandi um:

- Ríkisveiting og búskaparligu viðurskiftini millum Føroyar, Grønland og Danmark.- Hvussu vit fáa útbúgvið fólk heimaftur ella gagnnýtt vitan og førleikar teirra til frama fyri at menna og

nútímansgera samfeløg okkara.- Uttanríkispolitisku og trygdarpolitisku viðurskiftini og avbjóðingarnar í Norður atlantshavi.- Útbúgvingarpolitikk og rættindi hjá føroyingum og grønlendingum í Danmark.- Treytirnar og neyðugu tiltøkini til at menna einar sjálvstøðugar Føroyar og eitt sjálvstøðugt Grønland.

Harumframt hevur Norðuratlantsbólkurin gjørt størri og djúptøknar kanningar, har lesandi og serfrøðingar úr Før-oyum og Grønlandi, saman við altjóða serfrøðingum úr ymsum londum hava kannað og lýst avgerandi viðurskifti og evnir og latið bólki num frágreiðing, sum eru givnar út í bókum, heftum og uppritum. M.a. kunnu nevnast:

- Fólkarættarliga kanningin, ið lýsti rættin hjá føroysku og grønlendsku tjóð unum til at taka egna avgerð um sína framtíðarstøðu og skipa seg í altjóða semfelagnum. Kanningin varð givin út í tveimum bókum.

- Stóra kanningin av føroyingum og grønlendingum í Danmark, ið fyri fyrstu ferð útvegaði neyv hagtøl um før-oyingar og grønlendingar uttanlands og síðani kann aði støðuna hjá føroyingum uttanlands og teirra tilknýti til føroyska samfelagið og møguleikar at flyta heim í styttri ella longri tíðarskeið. Føroyska kanningin er givin út í trimum heftum.

- Kanningin av altjóða støðu Føroya og Grønlands mótvegis ES, EFTA og EBS, ið varð løgd fram og er tøk sum upprit frá professara í altjóðarætti.

Eitt av kunngjørdu málunum hjá Norðuratlanstbólkinum hevur frá byrjan verið at gjørt eina størri kanning av politisku, búskaparligu og vinnuligu viðurskiftunum í heima stýrunum Føroyum og Grønlandi og sambandinum við Danmark – herundir leik lut in hjá ríkisveitingini í hesum skipanum og møguleikarnir fyri sjálvberandi búskapi. Tí eru vit sera fegin um, at tað hevur eydnast at fáa ein útbúnan granskara í búskapar frøði og ein útbúnan sam-felags frøðing at gera slíka kanning, sum nú fyriliggur um Føroyar. Jóannes Jacobsen og Stefan í Skorini hava í sam-ráði við Norðuratlanstbólkin gjørt eina uppgávulýsing og arbeiðssetning, sum teir síðani hava loyst óheft og uttan nakra ávirkan frá Norðuratlantstbólkinum. Okkara vón er, at øll – uttan mun til politiska støðu – við hesum fáa møguleika at við gera og taka avgerð um fram-tíðina á einum hollari og meira upplýstum grund ar lag.

Vegna Norðuratlantsbólkin

Høgni Hoydal

5

FororðUndirritaði og Stefan í Skorini, cand.scient.pol., hava skrivað hesa frágreiðing fyri Norðuratlantsbólkin á Fólka-tingi.

Norðuratlantsbólkurin setti seg í samband við undirritaða í augustmánaði 2009 við fyrispurningi um at skriva eina frágreiðing um føroyskan búskap og búskaparpolitikk. Komið varð ásamt um arbeiðssetningin seinast í september 2009, og avtala varð undirskrivað. Arbeiðið við frágreiðingini varð byrjað 1. oktober.

Norðuratlantsbólkurin hevur rindað fyri frágreiðingina, men hevur, síðan avtalan um frágreiðingina varð undir-skriv að, ikki havt nakran lut í sjálvum arbeiðinum við frágreiðingini.

Alt innihald í frágreiðingini, og tí eisini øll mistøk og allar villur, er ábyrgd undirritaða. Kurteisligar rættingar eru sjálvsagt vælkomnar.

Keypmannahavn 6. februar 2010

Jóannes Jacobsen, Ph.D. í búskaparfrøði

6

SamandrátturHendan frágreiðing er ein lýsing av teimum búskaparligu og búskaparpolitisku viðurskiftum, sum høvundarnir meta hava størst týdning fyri framhaldandi menning av føroyska búskapinum.

Nøkur faktaGreitt verður fyrst frá gongdini í føroyska búskapinum við atliti til millum annað inntøkustøði, vinnubólkabýti, løn-argongd, miðsavning, vinnustudning og ríkisveiting. Víst verður í hesum sambandið á nøkur fakta, sum ikki tykjast vera alment kend. Til dømis vísa vit á, at føroyski búskapurin grundleggjandi er ein vitanarbúskapur. Vit vísa eisini á, at spjaðingin av miðalinntøkum millum vinnubólkarnar er vorðin alsamt ójavnari seinastu árini (sí myndina niðanfyri). Vit greiða frá, hví hetta ikki hevði borið til, um Føroyar høvdu ein frían arbeiðsmarknað.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

Lutfalslig lønargongdIndeks

Fiskiskapur Fiskaídnaður Ídnaður

Privatar tænastur Almennar tænastur

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Marknaðurin fyri framleiðslufaktorarFrágreiðingin vísir á, at framhaldandi búskaparvøkstur stavar frá produktivitets vøkstri, sum er grundarlagið undir allari framhaldandi hækking í inntøkustøði. Alt fram leiðslu virði stavar frá trimum framleiðslumiðlum, nevniliga náttúrutilfeingi, arbeiðs megi og kapitali. Fyri at tryggja so produktiva framleiðslu sum gjørligt, er neyðugt at framleiðslumiðlarnir altíð verða nýttir har, teir skapa størst virðir. Vinnu ligu karmarnir, ið skulu tryggja hesa fram-haldandi tillaging, eru vælvirkandi markn aðir fyri teir tríggjar framleiðslumiðlarnar.

Vinnuliga tillagingin verður skeiklað í føroyska búskapinum, tí at politiska skipan in velur at veita serliga fiskivinnuni studning og sersømdir. Í Føroyum hava vit ikki ein vælvirkandi tilfeingismarknað, sum tryggjar kapping um mest týðandi før oyska náttúru tilfeingið, nevniliga fiskin, ið svimur í føroyskum havøki, tí politiska skipan in velur at lata reiðaríunum rávøruna ókeypis. Harumframt skeikla serligir skattalættar og aðrir studningar arbeiðsmarknaðin til frama fyri fyritøkur í fiskivinnu (sí talvuna niðanfyri). Úrslitið er, at marknaðarmekanismurnar ikki sleppa at býta framleiðslumiðlarnar millum fyritøkurnar í landinum soleiðis, at størst meirvirði verður skapt í samfelagnum.

7

Talva: Stuðul til fi skivinnuna (mió. kr.)Ár 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008Inntøkutrygd o.a. 39,0 40,0 38,3 50,4 49,0 38,9 26,9 32,4

Sjómannafrádráttur 70,7 73,5 66,1 60,3 59,4 64,5 66,2 56,0

Fiskavirkisskipan 8,6 9,8 13,3 22,3 20,5 16,7 13,4 13,8

Tilsamans 118,4 123,2 117,7 132,9 128,9 120,1 106,4 102,1Keldur: Hagstova Føroya, ALS og Fíggjamálaráðið. Stuðulin gjøgnum sjómansfrádráttin er fyri 2005-2008 roknaður sum 50% av virðinum á frádráttinum. Nakrir studningar – so sum virðið av ókeypis náttúrutilfeingi frá landinum – eru ikki við í talvuni.

Broytingar í vinnumynstrinumFramhaldandi produktivitetsøkingar krevja tillagingar í arbeiðsviðurskiftum, fram leiðsluhættum og vinnusamanse-ting, soleiðis at vinnumynstrið framhaldandi broyt ist. Munir í produktivitetsøkingum millum vinnur hava við sær, at so hvørt inn tøku støðið hækkar og eftirspurningurin eftir bæði innfluttum vørum og heima marknaðarvørum økist, so broytist lutfalsliga býtið av arbeiðsplássum mill um vinnu bólkarnar. Fyri før oyska búskapin hevur hetta tvær avleiðingar, onnur at ar beiðs plássini lutfalsliga flyta úr fiskivinnuni yvir í heimamarknaðarframleiðslu, og hin at arbeiðsplássini flyta úr útjaðaranum til miðstaðarøkið.

Í almenna kjakinum um føroyska búskapin verður ofta havt á lofti, at tað er ein vanda mikil gongd, at ein alsamt minni partur av arbeiðsmegini starvast í útflutn ings vinnu. Vit vísa á, at eingin vandi er í hesi gongd. Hon er ein náttúrlig avleiðing av teknologiskari menning í útflutningsvinnum, hægri inntøkustøði í Føroyum og global ari kap-ping. Búskaparliga er tí skilabetri at arbeiða við hesi gongd heldur enn við studningum at royna at ávirka býtið av føroysku arbeiðsmegini millum føroyskar fyri tøkur.

Tey flestu størvini innan tænastuvinnur eru í miðstaðarøkinum. Tí merkir tann bú skap ar liga tillagingin, har stør-vini innan fiskivinnu og aðra vøruframleiðslu fækka, og størvini innan tænastuvinnur gerast fleiri í tali, at flestu nýggju størvini vaksa fram í miðstararøkinum. Miðsavningin er tí ein avleiðing av teim búskaparligu kreft um, sum skapa produktivitetsvøkstur og harvið hækkandi inntøkustøði, heldur enn av til vit að um politiskum avgerðum í Føroyum. Sæð frá samfelagsbúskapar lig um sjónarhorni er tí ikki gagnligt at berjast ímóti hesi gongd.

Hinvegin ber til við framhaldandi útbygging av undirstøðukervinum at arbeiða fyri, at fólk framhaldandi kunnu hava bústað í útjaðaranum, og samstundis hava møguleika fyri at arbeiða í miðstaðarøkinum. Hetta er nógv skila-betri útjaðarapolitikk ur, ið stuðlar undir verandi bústaðarmynstur, og sum samstundis eggjar til, heldur enn forðar fyri, produktivitetsøkingum.

Búskaparlig tillaging og politiskt valdIkki øll arbeiðsfjøldin og allar fyritøkur hava eins góðan møguleika at fylgja við í vinnuligu kvørnini. Tey, ið missa arbeiði og uppsparing, tá fyritøkur og arbeiðspláss hvørva, hava ikki øll líka góðar møguleikar at koma fyri seg aftur við til dømis at finna arbeiði aðrastaðni í búskapinum. Harumframt hevur vinnuliga tillagingin politisk árin. Ein týðandi avleiðing av framhaldandi búskaparligu tillagingini er, at valdsbýtið mill um vinnur og samfelagsbólkar broytist. Tá ið arbeiðsplássini í eini vinnugrein fækka, miss ir hendan vinnan samstundis politiskt vald. Í Føroyum er tað serliga fiski vinnan, ið missir arbeiðspláss og fyritøkur. Umframt vinnuliga trupulleikarnar fyri einstaklingar merkir hetta, at so hvørt arbeiðsplássini innan fiskivinnuna fækka, missa áhugabólkarnir innan hesa vinnuna eisini vald í politisku skipanini.

Tí gerst eitt høvuðsendamál hjá seráhugamálunum í fiskivinnuni at varðveita so nógv fólk í vinnuni sum gjørligt. Ein samgonga av seráhugamálum í fiskivinnuni, ið stendur til at missa í framhaldandi vinnuligu tillagingini, hevur tí í nógv ár vent sær til polit isku skipanina, fyri at fáa politisk inntriv í marknaðarmekanismurnar í fiskivinnuni, sum kunnu forða vinnuligu tillagingini, og harvið halda lív í arbeiðsplássum, sum ikki eru vinnuliga burðardygg. Sum viðgerðin omanfyri vísir á, so hevur hetta eydnast sera væl. Fiskivinnupolitikkur í Føroyum er fyrst og fremst ætlaður at styðja undir verandi vinnubygnað, meðan samfelagsbúskaparlig atlit koma í aðru røð. Marknaðarstýrda fiskivinnu hava vit ikki sæð í Føroyum í nógv ár.

Valdið á fiskivinnupolitikkinum verður alla tíðina javnvigað millum ymisku ser áhuga málini í vinnuni. Umframt at varðveita politisk vald hava tær ymsu studn ings skipan irnar í fiskivinnuni til endamáls at sæta teimum ymsu ak-tørunum í vinn uni. Nú verandi samgonga í fiskivinnuni millum reiðarí, sjómenn og fiskivinnuna á landi hvílir í einari javnvág, har allir partar skulu hava sín part.

8

Ókeypis fiskirættindi eru luta út til teir reiðarar, sum vóru aktivir miðskeiðis í níti ár unum. Haraftrat hava fiski-menn fingu serligan skattalætta. Aðrar reguler ing ar, til dømis forðingar fyri landing uttanlands og forðing fyri at virka fisk umborð, eru stuðul til ófaklærd á landi, sum eisini skulu hava lut í studningunum. Allir partar eru sostatt tengdir at onkrum slagi av studningi. Hesir hava samband hvør við ann an, soleiðis at tað er torført at nerta ein teirra uttan at øll javnvágin fer at rilla.

RíkisveitinginTýdningurin av ríkisveitingini verður eisini viðgjørdur. Peningaligar veitingar úr Danmark til Føroya hava í nógv ár verið ein týdningarmikil partur av føroyska búskap inum. Henda frágreiðing viðger ikki spurningin um, hví danir lata føroying um ríkisveit ing. Vit viðgera bert, hvat ríkisveitingin í veruleikanum verður nýtt til, og hvørjar ávirk-an ir hon hevur á føroyska búskapin.

Ríkisveitingin hevur búskaparligan týdning frá tveimum sjónarhornum, nevniliga sum valutainntøka hjá samfel-agnum sum heild og sum inntøka hjá tí almenna á fíggjarlóg ini. Í fyrra lagi er ríkisveitingin ein valutainntøka hjá føroyska samfelagnum. Hetta er ein valutainntøka, sum føroyingar ikki brúka arbeiðsmegi og kapital uppá at for-vinna. Frágreiðingin greinar týdningin av hesum fyri ávirkanina, sum ríkisveitingin hevur á føroyska inntøkustøðið og føroyska vinnubygnaðin.

Í seinna lagi er ríkisveitingin ein inntøka á føroysku fíggjarlógini. Sum veiting uttan ifrá á fíggjarlógini gerst ríkisvei-tingin partur av politiska stríðnum um, hvussu nógv tað almenna skal krevja í skatti og avgjøldum, og hvussu tað almenna skal nýta sínar inntøkur. Í hesum sambandi viðgera vit, hvørja ávirkan ein áhaldandi veiting uttanifrá kann hava á eina politiska skipan.

Hvørt skaðilig árin standast av valutagávum veldst í síðsta enda um, hvussu tann politiska skipanin, sum tekur ímóti hjálparveitingum, er skrúvað saman, og hvussu hon megnar at nýta tað tilfeingið, ið henni verður latið upp í hendur. Møgulig skaðilig árin av ríkisveitingini skulu tí síggjast í ljósinum av, hvussu valdsjavnvágin er millum tey ymsu samfelagsligu seráhugamálini í løgtinginum. Føroyar eru illa fyri í so máta, av tí at vit hava eina dominerandi høvuðsvinnu, sum hevur stóra ávirkan á politisku skipanina.

Ríkisveitingin ger møguleikarnar fyri vinnustudningum betri, soleiðis at skaðin av, at ser áhuga mál yvirtaka búska-parpolitikkin, kann gerast enn størri, enn hann annars hevði verið. Krøv til politisk stýri um at fáa javnvág millum útreiðslur og inntøkur uttan nýtslu av valutagávum uttanífrá, kann tí vera gott fyri politisku skipanina. Tað áleggur politikarunum at krevja fullan prís frá borgarunum fyri almennar tæn ast ur, sum tí betri koma at merkja negativar avleiðingar av politiskum inntrivum í marknaðarmekan ismurnar.

Vit hava eyðmerkt nakrar orsøkir til, at tað hevur eydnast samgonguni í fiskivinnuni at fáa almennu myndug-leikarnar at gera so trivalig inntriv í marknaðarmekanismuna henni til gagns, hóast hetta er til stóran skaða fyri samfelagsbúskapin sum heild.

Tann fyrsta er skeiva hugmyndin um, at fiskivinnan ber øllum virksemi í Føroyum, og tað tí er neyðugt at stuðla júst hesi vinnu fram um aðrar vinnur. Hetta argumentið hevur verið nýtt sum eitt jarnbrot til at skaffa hesi vinnu serligar sømdir.

Tann næsta er økis- og sosialpolitisku atlitini, ið eru tengd at fiskivinnuni sum arbeiðsskapandi tiltak fyri ófaklærd í útjaðaranum. Ein lutfalsliga stórur partur av teim um, sum starvast innan fiskivinnuna, búgva uttanfyri miðstaðarø-kið. Hetta merk ir, at fiski vinnupolitikkurin gerst besta amboðið hjá politikarum, sum hava sítt atkvøðugrundarlag uttanfyri miðstaðarøkið, at føra útjaðarapolitikk.

Tann triðja er, at talið av fólki, sum starvast í fiskivinnuni, altíð hevur verið lutfalsliga stórt í Føroyum (hóast tað støðugt minkar). Tí gerst tann politiski vinningurin av at veita hesi vinnu sersømdir stórur.

9

Sjálvberandi búskapurVit viðgera hugtakið um ein sjálvberandi búskap, og hvussu politiska skipanin kann arbeiða fram ímóti einum slíkum. Eisini í samband við spurningin um sjálvberandi búskap hevur trupulleikin við vinnustudningunum ein týðandi leiklut. Tað verður ógvu liga torført ella ógjørligt hjá Føroyum at skipa ein sjálvberandi búskap, so leingi vit hava so umfatandi skeiklingar av marknaðarmekanismunum í okkara høvuðsvinnu.

At enda hyggja vit út í framtíðina og spyrja, hvussu ein sjálvberandi føroyskur búskapur kann væntast at síggja út. Vit meta um, hvussu langt skilagóður búskaparpolitikkur røkkur til at skapa eitt høgt livistøði í Føroyum. Í hesum sambandi seta vit spurningin, hvørt ein sjálvberandi føroyskur búskapur kann væntast at vera eins væl fyri sum ein búskapur, ið fær fíggjarligar ágóðar av donskum studningi av ymsum slag.

Í hesum sambandi hava vit gjørt eina statistiska kanning, har hugt verður at gongdini í øðrum smátjóðum, ið hava frásagt sær sínar fíggjarligu fyrimunir úr sínum hjálanda veldi. Miðal gongdin í hesum londum kann – við neyðugum fyrivarnum - takast sum ein ábending um, hvussu gongdin verður í Føroyum, um fíggjarligu fyrimunirnir úr Dan-mark vera niðurlagaðir.

70

80

90

100

110

120

130

% av BTÚ sum hjáland

Ár aftaná loysing

0 0 0 0 0 0 0 0 0

%

Sum myndin omanfyri vísir, og sum nærri verður greitt frá í frágreiðingini, so er úrslitið av statistisku kanningini, at roknast kann við, at ein føroyskur búskapur uttan fíggjarligar veitingar og aðrar fyrimunir úr Danmark fer at hava eitt lægri livistøði í eini langari skiftistíð. Í skiftistíðini kann tó roknast við størri búskaparvøkstri enn annars, soleiðis at inntøkustøðið sum frálíður verður tað sama, sum tað hevði verið, um føroyingar framhaldandi fingu fíg-gjarliga hjálp úr Danmark.

10

InngangurÍ hesi frágreiðing verður hugt at nøkrum av teimum búskaparligu og búskaparpolitisku viðurskiftum, sum hava størstan týdning fyri framhaldandi menningina av føroyska búskapinum. Flestu teirra verða ofta umrødd millum føroyingar, og ætlanin við frágreiðingini er at geva kjakinum eitt fakliga grundað støði, sum vónandi kann elva til enn meira búskaparpolitiskt kjak um hesi evni. Um onkur verður eitt sindur klókari av at lesa frágreiðingina, so ongantíð betri.

Grundleggjandi sjónarhornið í frágreiðingini er, at endamálið við øllum búskaparligum virksemi er vælferð til borg-aran. Vælferðin verður sjálvsagt avgjørd av nógvum ymsum viðurskiftum, men hon er nær knýtt at møguleikunum fyri nýtslu av vørum og tænastum. Búskaparliga virksemið í einum landi skapar ta virðisøking, sum borgararnir í landinum hava møguleika til at brúka til vørur og tænastur.

Inntøkustøðið, roknað sum árliga virðisøkingin upp á hvønn íbúgva í samfelagnum, er ein góður – um enn ikki lýta-leysur – mátistokkur fyri búskaparliga vælferð. Hetta er tí mátistokkurin, vit brúka í hesi frágreiðingini. Greining-arnar í hesi frágreiðingini verða tí allar viðgjørdar við atliti at, hvørja ávirkan til dømis landafrøðilig, tøknilig og búskaparpolitisk viðurskifti hava á føroyska inntøkustøðið.

Onnur viðurskifti enn inntøkustøðið hava sjálvsagt ávirkan á vælferðina hjá landsins borgarum. Tí kunnu tað vera orsøkir til politisk tiltøk, sum eru ætlað at økja um vælferðina við at raðfesta okkurt annað fremri enn inntøku-støðið í ávísum førum. Serliga tvey viðurskifti tykjast hava áhuga millum føroyingar í hesum sambandi, nevniliga støðan hjá føroysku fiskivinnuni og møguleikin at búgva í útjaðaranum.

Ein annar mátistokkur fyri búskaparligu vælferðina í Føroyum kundi tí verið, um búskaparpolitikkurin í mestan møguligan mun tænir teimum, sum arbeiða í fiskivinnuni. Politiska raðfestingin av vælferðini hjá hesum parti av landsins borgarum hevur sjálvsagt líka góðan rætt í politiska kjakinum sum ein og hvør onnur raðfesting. Ofta tykist tað, sum at fólk halda, at størri vælferð til teirra, sum arbeiða í fiskivinnuni, neyðturviliga eisini merkir størri vælferð til allar landsins borgarar. Summi halda, at „fiskivinnan ber øllum“, og at hátturin at tryggja so høgt inntøkustøði sum møguligt fyri allar landsins borgarar tí er við búskaparpolitiskum tiltøkum at syrgja fyri, at so stórur partur av arbeiðsfjøldini sum gjørligt arbeiðir í fiskivinnu. Sum greitt verður frá seinni í frágreiðingini, er henda fatan tó ikki búskaparliga grundað.

Hugsanin um „livilíkindi og virksemismøguleikar kring alt landið“ hevur eisini gott tak í føroyska veljaranum. Ein triði mátistokkur fyri vælferð kundi tí verið, hvussu liviligt tað er í útjaðaranum í mun til livistøðið í meginøkinum. Í tann mun, vælferðin hjá føroyingum sum heild er heft at livilíkindunum í útjaðaranum, er hesin mátistokkur væl grundaður. Í ávísum førum kann ynskið um so góðar møguleikar, sum til ber, at búgva útjaðaranum tó stríða ímóti einum ynski um so høgt miðalinntøkustøði sum gjørligt fyri allar landsins borgarar. Í slíkum førum er neyðugt at viga tað, sum talar fyri og ímóti so góðum livilíkindum í útjaðaranum, sum til ber, og so høgum miðalinntøkustøði fyri alt landið, sum til ber.

11

Fakta um føroyska samfelagsbúskapin„Fyri 7.5 mió. kr. í stuðli kunnu...100 nýggj arbeiðspláss stovnast, lønir fyri 20 mió. útgjaldast, avleitt virksemi fyri 80 mió. her á landi skapast, og virði fyri 200 mió. útflytast.“ Bill Justinussen, Vágaportalurin, 25. januar 2010

Sum grundarlag fyri búskaparligu og búskaparpolitisku greiningunum byrja vit við nøkrum hagtølum um føroyska búskapin, ið lýsa gongdina í nøkrum grundleggjandi viðurskiftum.

Føroyska inntøkustøðiðMyndin niðanfyri vísir gongdina í føroysku bruttotjóðarúrtøkuni fyri hvønn íbúgva í mun til ta donsku frá 1970 til 2008. Eingi tøl finnast fyri realu BTÚ fyri Føroyar, so lutfallið er roknað sum lutfallið millum nominellu BTÚ upp á hvønn íbúgva í hvørjum ári. Hetta er ikki rætti hátturin at gera upp lutfallið í realari BTÚ, men tá eingi tøl finn-ast fyri føroysku realu BTÚ er hetta tað frægasta, vit kunnu gera. Av tí at vit hava sama gjaldoyra sum danir, vísir myndin gongdina í lutfallinum í realari BTÚ yvir longri tíðarskeið toluliga væl.

Við hesum fyrivarnum í huga kunnu vit býta gongdina seinastu 40 árini í fýra tíðarskeið: frá 1970 fram til 1988, árini 1989 til 1994, árini 1995 til 1998 og árini frá 1999 og fram til dagin í dag. Í 1970 var føroyska BTÚ upp á hvønn íbúgva umleið tveir triðingar av tí donsku. Frá 1970 og fram til 1988, ið var síðsta árið, áðrenn niðurgongd in byrjaði, vaks føroyska BTÚ fyri hvønn íbúgva skjótari enn tann danska, soleiðis at lutfallið vaks úr umleið 65 upp í umleið 92 prosent. Ein partur av økta lutfallinum stóðst av, at føroyski búskapurin tók í nýtslu nýggja tøkni, sum longu varð nýtt í Danmark, og sum tí kundi minka um munin í realum inntøkustøði millum londini bæði. Men megin parturin av lutfalsligu økingini í føroysku BTÚ stóðst av studningspolitikkinum, sum ikki var burðardyggur, og sum førdi til kreppuna í nítiárunum.

Tann afturgongdin, sum mátti koma, byrjaði í 1989. Tá fiskivinnan sum heild varð rakt av niðurgongd í 1991, gjørd-ist búskaparliga niðurgongdin í samfelagsbúskapinum enn týðiligari, og í 1992 kom kreppan. Búskapar poli tikk urin hevði elvt til kreppu, eisini um fiskastovnarnir ikki høvdu verið fyri hóttafalli, men orsakað av niðurgongdini í fiskiveiði gjørdist kreppan enn meira álvarslig, enn hon annars hevði verið.

Frá 1995 og nøkur ár fram vunnu Føroyar so ein part av tí mista inn aftur. Orsøkin var lutvíst, at produktiviteturin í fiskiskapi, sum var minkaður nógv orsakað av fiskaloysi, kom fyri seg aftur, og lutvíst, at skuldin hjá vinnulívinum var burtur vegna húsagangir ella skuldaravskrivingar. Hetta gjørdi, at vinnulívið aftur kundi gera íløgur.

Seinastu tíggju árini hevur føroyska BTÚ upp á hvønn íbúgva verið í miðal 80 prosent av tí donsku, við sveiggjum, men uttan trend. Hesi árini hevur sum heild stórur framburður verið í báðum londunum. Úrslitið er, at føroyska inntøkustøðið vaks nógv í absoluttum tølum, men ikki lutfalsliga í mun til tað danska. Í 2006 var føroyska BTÚ upp á hvønn íbúgva sostatt góð 81 prosent av tí donsku, á leið tað sama sum tíggju ár frammanundan.

Talvan niðanfyri gevur eina ábending um lutfalsligu gongdina í føroyska inntøkustøðinum í mun til nøkur av hinum ríku londunum í heiminum. Londini í samanberingini eru, umframt Føroyar, tey stóru vesturevropeisku londini og USA, Canada, Australia og New Zealand. Hetta eru tey flestu av heimsins ríkastu londum (1.

Tøl fyri føroysku realu BTÚ finnast sum sagt ikki, so vit rokna føroysku realu bruttotjóðarúrtøkuna upp á hvønn íbúgva at vera tveir triðingar av tí donsku í 1970 og 80 prosent av tí donsku í 1998 og 2006 – sí myndina omanfyri. Ríkasta landið í 1970 var Sveis, meðan USA var ríkasta landið í bæði 1998 og 2006. Fátækasta landið í 1970 var Portugal, í 1998 var tað Grikkaland, og í 2006 var tað aftur Portugal. Portugal, Grikkaland og Spania eru niðan fyri Føroyar øll árini. Írland er eisini aftan fyri Føroyar í 1970, í 1998 er fjórða landið aftan fyri Føroyar New Zealand, og í 2006 eru tað New Zealand og Italia.

Tað fyrsta, ið er vert at leggja til merkis, er, at frá 1970 og fram til 1998 vunnu Føroyar lutfalsliga inn á ríkasta landið. Næsta áhugaverda eygleiðing er, at síðan 1998 hava Føroyar ikki vunnið meira inn á tað ríkasta landið. Tað triðja áhugaverda, sum sæst í talvuni, er, at hini lutfalsliga fátæku londini í samanberingini eisini hava vunnið seg inn á tað ríkasta landið. Sostatt eru Føroyar framvegis millum tey fátæku londini í bólkinum av heimsins ríku londum.

1) Aftrat teimum eru nøkur oljulond, umframt Japan og Suðurkorea, sum vit ikki hava tikið við í samanberingina.

12

Talva: Inntøkustøðið í altjóða samanbering1970 1998

Føroyar/Ríkasta land 50,0% 64,9%

Fátækasta land/Ríkasta land 32,4% 41,9%

Føroyar í røðini av 21 londum 17 17Tølini, ið eru brúkt til at gera talvuna, eru frá Maddison (2009) og Hagstovu Føroya. Inntøkustøðið er mált sum 1990 International

Geary-Khamis dollarar fyri hvønn íbúgva.

Ríkisveitingin í føroyska búskapinumTveir viðkomandi hættir eru at rokna støddina á ríkisveitingini, tá metast skal um, hvønn týdning ríkisveitingin hevur fyri føroyska búskapin, nevnliga ríkisveitingin í mun til støddina á BTÚ og ríkisveitingin í mun til inntøkurnar hjá landskassanum.

Støddin á ríkisveitingini í mun til BTÚ tíðarskeiðið 1985 til 2008 sæst á myndini niðanfyri. Tíðarskeiðið kann býtast í fýra serstøk skeið. Árini 1985 til 1988, sum var fyrsta árið, ríkisveitingin varð veitt sum blokkstuðul, var hon umleið 10 prosent av føroysku BTÚ. Niðurgongdin, sum endaði við kreppuni, byrjar árið eftir í 1989, og av tí sama økist ríkisveitingin sum prosentpartur av føroysku BTÚ. Tá ríkisveitingin er størst í 1994, er hon umleið 19 pro-sent av BTÚ. Frá 1995 er aftur framburður í føroyska búskapinum, og árini fram til 2001 minkar ríkisveitingin sum part ur av BTÚ niður í umleið 10 prosent, tað vil siga nakað tað sama sum undan kreppuni. Í 2002 verður ríkisveit-ing in skerd við 366 milliónum, soleiðis at hon minkar niður í umleið 6 prosent av BTÚ. Samstundis verður hon eisini fastfryst í krónutali. Tí viðførir vøkstur í nominellari BTÚ, sum er vanliga mynstrið, at ríkisveitingin ár um ár mink ar sum partur av føroyska búskapinum. Í 2008 var ríkisveitingin sostatt minkað niður í 5 prosent av BTÚ.

Besta mát fyri, hvussu nógv samfelagið hevur at ráða yvir á hvørjum ári, er tøk bruttotjóðarinntøka (tBTI), tað er í høvuðsheitum BTÚ plus netto-valutagávur uttan úr heimi, í hesum føri ríkisveitingin. Árliga valutagávan úr Dan-mark til Føroya ger, at munurin í tøkari BTI landanna millum er minni enn munurin í BTÚ. Meðan føroyska BTÚ var umleið 80 prosent av tí donsku í 2006, so var tøka føroyska bruttotjóðarinntøkan 85.5 prosent av tí donsku.

Um vit hyggja at samlaðu útreiðslunum hjá danska statinum í Føroyum (sum umframt danskt íkast til gjald fyri almennar íløgur og rakstur, t.e. ríkisveitingin frá 1988 og fram, eisini umfata útreiðslur til stovnar undir danska statinum í Føroyum) heldur enn bara at hyggja at ríkisveitingini, so ber til at síggja gongdina frá 1962 og fram-eftir. Tá hómast tvey avgerandi tíðarskeið, áðrenn veitingarnar blivu til ríkisveiting í 1988. Frá 1962 til 1980 vuksu statsligu útreiðslurnar sum partur av føroysku BTÚ úr umleið 10 prosent upp í umleið 15 prosent. Frá 1980 fram til 1989 eru statsligu útreiðslurnar nøkulunda støðugar á umleið 15 prosentum av BTÚ. Eftir 1989 fara tær at vaksa, soleiðis sum vit eisini sóu á myndini omanfyri.

Ríkisveitingin sum partur av inntøkum landskassans tíðarskeiðið 1997 til 2008 sæst á myndini niðanfyri. Frá 1997 til 2001 minkar ríkisveitingin sum partur av landskassainntøkunum, so hvørt sum aðrar inntøkur vaksa ógvisliga, orsakað av framgongdini í føroyska búskapinum. Í 2001 er ríkisveitingin komin niður á umleið 27 prosent av lands-kassainntøkunum aftaná at hava verið umleið 35 prosent í 1997. Í 2002 verður ríkisveitingin skerd, og hon er hetta árið umleið 18 prosent av landkassainntøkunum. Síðan tá er ríkisveitingin minkað eitt sindur sum partur av inntøk um landskassans, soleiðis at hon í 2008 var 15 prosent av inntøkunum.

Myndin niðanfyri vísir sambandið millum støddina á ríkisveitingini í mun til BTÚ og botnlinjuna á fíggjarlógini, eisini sett í lutfall til BTÚ sama ár. Fyri hvørt ár vísir ein prikkur á myndini støddina á ríkisveitingini sum lutfall av BTÚ á lodrøttu ásini og avlop ella hall á fíggjarlógini, eisini sum lutfall av BTÚ, á vatnrøttu ásini. Sum sæst, er einki samband millum hesi bæði fyribrigdi. Tað er ikki so, at størri ríkisveiting viðførir størri avlop. Heldur ikki ber til at siga, at størri ríkisveiting viðførir minni avlop ella hall.

Hetta kann tykjast sjálvsagt, tí meðan ríkisveitingin er ein inntøka á fíggjarlógini, verður úrslitið á botnlinjuni eisini avgjørt av, hvussu stórar útreiðslurnar eru. At einki samband er millum støddina á ríkisveitingini og avlop ella hall á fíggjarlógini sigur sostatt bara, at í miðal er munurin millum útreiðslur og inntøkur landskassans umframt ríkisveitingina størri, jú størri ríkisveitingin er. Einki løgið er í hesum, tí hetta er meiningin við ríkisveitingini. Sæð yvir longri tíðarskeið javnviga inntøkur og útreiðslur hjá landskassanum. Ríkisveitingin í sær sjálvum er sostatt ikki avgerandi fyri, um skuldin hjá tí almenna økist ella minkar.

13

Hinvegin hevur ríkisveitingin týdning fyri, hvussu stórar inntøkurnar hjá landskassanum eru. Tó er tað ikki soleiðis, at hvør eyka króna í ríkisveiting viðførir, at inntøkur landskassans eru eina krónu størri, tí tað vísir seg ofta, at valuta gávur úr útlondum føra til, at skatta- og avgjaldstrýstið verður lækkað, soleiðis at almennu inntøkurnar bara lutvíst økjast, meðan restin av útlendsku veitingini fer til privatar borgarar gjøgnum skattalættar og studn-ing ar. Sum vit vísa á seinni, so er hetta eisini galdandi í Føroyum.

Gjaldsjavni og valutaframleiðslaSamlaða uppsparingin hjá samfelagsborgarunum í einum landi, t.e. parturin av tøku BTI, sum ikki verður brúktur til nýtslu, má leggjast sum íløgur antin innanlands ella uttanlands. Gjaldsjavnin vísir munin millum samlaðu upp-sparingina og innlendsku íløgurnar. Er uppsparingin størri enn innlendsku íløgurnar, so gera føroyingar sæð undir einum íløgur uttanlands og hava harvið avlop á gjaldsjavnanum. Eru innlendsku íløgurnar størri enn samlaða upp-sparingin, fíggja útlendingar netto ein part av íløgunum, t.e. føroyingar lánifíggja ein part av innlendsku íløgunum uttan úr heimi, og hetta verður roknað sum hall á gjaldsjavnanum.

Gjaldsjavnaavlop og hall eru í sær sjálvum hvørki góð ella ring. Um nógvir lønandi íløgumøguleikar eru eitt ár, so er skilagott at lánifíggja ein part av kostnaðinum heldur enn at minka um nýtsluna. Er rentabiliteturin av næstu innlendsku íløguni hinvegin minni enn tað, ið møguligt er at fáa sum avkast av útlendskum íløgum, so er skilabest at leggja restina av uppsparingini uttanlands. Um so er, merkir tað, at avlop er á gjaldsjavnanum.

Fram til 1977 sveiggjar gjaldsjavnin um null. Hallið fer av álvara at økjast eftir 1977, tá ið fiskimarkið verður flutt út á 200 fjórðingar, og føroyski flotin fyri tað mesta skal fiska innan fyri egið mark. Hallið økist upp ígjøg-num áttati árini, av tí at politiska skipanin velur at stuðla flotanum og fiskivinnuni á landi við almennum pengum um framt at eggja til bygging av enn fleiri skipum við t.d. íløgustuðli, inntil hallið í 1988 er umleið 23% av BTÚ. Trupul leikin við hesum var sum so ikki, at innlendsku íløgurnar vóru nógv størri enn uppsparingin. Trupulleikin var, at stórt sæð allar tær innlendsku íløgur, antin tær vóru fíggjaðar við føroyskari ella útlendskari uppsparing, als ikki góvu tað avkast, sum kravdist fyri at endurrinda íløguna við rentum. Undir uppruddingini aftan á kreppuna lærdu vit, at avkastið ofta var negativt.

Frá 1989 byrjar niðurgongdin. Nýtslan minkar í stórum, uppsparingin økist nógv, og gjaldsjavnahallið minkar mun-andi. Harumframt steðga útlendsku kreditorarnir nú við at fíggja fleiri íløgur í Føroyum, og føroyingar eru heldur ikki sjálvir til reiðar at seta sína uppsparing í innlendskar verkætlanir. Næstu árini minka innlendsku íløgurnar ógvisliga, og uppsparingin veksur, soleiðis at avlop aftur er á gjaldsjavnanum í 1991 fyri fyrstu ferð í 24 ár. Næstu árini fram 1994 økist avlopið, inntil tað í 1994 er um 22% av BTÚ.

Frá 1994 til 1998 er risastórt avlop á hvørjum ári. Hesi árini rindar samfelagið aftur ein stóran part av uttanlands-skuldini, sum varð uppbygd árini frammanundan.

Frá 1999 byrjar avlopið aftur at minka, inntil javnvág varð rokkin í 2004. Tá høvdu føroyingar goldið fyri órentablu íløgurnar, sum vóru gjørdar frá seinnu helvt av 1970-unum fram til seinast í 1980-unum og haraftrat uppbygt stóra áogn uttanlands. Frá 2004 og fram til í dag er gjaldsjavnin aftur farin at sveiggja um javnvág.

Hendan frágreiðing snýr seg nógv um valutainntøkur og valutaframleiðslu. Valutainntøkur eru øll fíggjarlig krøv, sum føroyingar vinna mótvegis útlendingum. Hesi krøv fevna um inntøkur frá sølu av vørum og tænastum til útlend ing ar umframt ríkisveitingina, sum er eitt fíggjarkrav áljóðandi í løtuni 615,5 milliónur krónur, sum danir hvørt ár geva okkum mótvegis danska statinum. Tað eru føroysku útflutningsvinnurnar, sum standa fyri valuta-framleiðsluni. Tær útflutningsvinnur, sum vit umrøða í hesi frágreiðingini, eru fiskivinnan og alivinnan. Aðrar vinnur, til dømis ferðavinnan, framleiða eisini valuta, men hesar eru ikki týdningarmiklar fyri tær búskaparligu og búskaparpolitisku greiningarnar, sum dentur verður lagdur á í hesi frágreiðingini.

Býtið av valutainntøkunum á ymsu valutakeldurnar sæst á myndini niðanfyri. Orsøkin til áherðsluna á orðið valuta-framleiðsla, heldur enn útflutningsframleiðsla, er, at sæð úr føroyskum samfelagssjónarhorni eru tað valutainn-tøkur nar, ið fáast aftur fyri útflutningin, ið hava týdning. Valutainntøkurnar geva føroyskum borgarum møguleika at keypa vørur og tænastur uttan úr heimi. Hvat føroyska samfelagið letur afturfyri, tað veri seg fisk, upplivingar í føroysku náttúruni ella okkurt annað, kann í hesum høpi vera líkamikið.

14

0

10

20

30

40

50

60

70

80

1998

Býtið av valutainntøkunum

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

fiskiveiði

%

aling aðrar vørur ríkisveiting

VinnubólkabýtiðUm vit býta føroyska arbeiðsmarknaðin upp í vinnubólkarnar fiskiskap, fiskaídnað (t.e. alivinna og fiskavirking), ídnað, privatar heimamarknaðarvinnur og tað almenna, so ber til at síggja nøkur mynstur. Lutfalsliga støddin á ymsu vinnubólkunum sum partar av búskapinum broytist nevniliga á rættiliga reglubundnan hátt. Sum sæst á mynd ini niðanfyri, er bólkurin fiskaídnaður minkaður úr umleið 15 prosentum í 1990 niður í umleið 8 prosent í 2008. Eisini bólkurin fiskiskapur er minkaður sum partur av arbeiðsfjøldini úr góðum 12 prosentum í 1990 niður í umleið 7 prosent í 2008.

Ídnaðurin, hinvegin, er eftir eina minking frá 1990 til 1994 úr 14 niður í 10 prosent vaksin aftur, soleiðis at 15 prosent av løntakarunum nú arbeiða í ídnaði. Parturin hjá privata heimamarknaðinum er støðugur stóran part av tíðarskeiðnum, men síðan 2003 er hesin bólkurin vaksin úr umleið 28 prosentum upp í eini 32 prosent av arbeiðs-takara fjøldini. Seinasti bólkurin, tað almenna, er, sæð yvir alt tíðarskeiðið, eisini vaksin úr 31 prosentum í 1990 upp í umleið 37 prosent í 2008. Lutfalsligi parturin hjá hesum bólki hevur sveiggjað rættiliga nógv, úr 31 prosentum í 1990 upp í 37 prosent í 1993, niður aftur í 28 prosent í 2001 og at enda upp aftur í 37 prosent seinastu árini.

Um vit rokna við, at býtið av ídnaðarframleiðsluni millum valutaframleiðslu og heimamarknaðarframleiðslu er nøkulunda støðugt, so sæst, at tað yvirskipaða mynstrið er, at minni og minni partur av løntakarunum arbeiðir í valutaframleiðslu, sum er fiskiskapur og fiskaídnaður, meðan størri og størri partur arbeiðir í heimamarknaðar-framleiðslu.

15

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Løntakarar býttir á vinnubólkar%

Fiskiskapur Fiskaídnaður Ídnaður

Privatar tænastur Almennar tænastur

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Upp gjøgnum 1980-ini og fram til 1993 var flytingin úr ídnaði yvir í tað almenna, meðan hinir vinnubólkarnir vóru støðugir. Aftan á kreppuna og fram til 2001 veksur parturin hjá fiskivinnuni, og lutvíst eisini parturin hjá heima-ídnaðinum, meðan parturin hjá tí almenna minkar. Frá 2002 og fram til í dag er flyting av arbeiðsmegi úr fiskiskapi og fiskaídnaði yvir í tað almenna og eitt sindur yvir í privata heimamarknaðarvinnu. Innanhýsis í privata heima-marknaðarbólkinum er hend ein lítil flyting úr ídnaði yvir í tænastur. Ídnaður hevur ment seg líka síðani kreppuna, tá ídnaðurin var sera hart raktur. Privatar heimamarknaðartænastur hava ment seg seinastu 10 árini. Seinastu 10 árini hava vit tí sæð eina greiða flyting av arbeiðsmegi úr útflutningsvinnum yvir í heimamarknaðarvinnur.

16

Myndin niðanfyri vísir, at sama gongd, við ávísum broytingum, hevur verið í býtinum av lønargjaldingum millum teir ymsu vinnubólkarnar.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Løntakarar býttir á vinnubólkar%

Fiskiskapur Fiskaídnaður Ídnaður

Privatar tænastur Almennar tænastur

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Eitt týdningarmikið fyribrigdi, ið sæst út frá hesum, er, at føroyski búskapurin í stóran mun er ein vitanarbúskapur. Valutaframleiðslan í Føroyum er í stóran mun tengd at náttúrutilfeingi, meðan heimamarknaðarframleiðslan í mestan mun er tengd at vitanartilfeingi. Myndirnar omanfyri vísa tí, at føroyski búskapurin í stóran mun er ein vitanarbúskapur og verður tað í størri og størri mun framyvir.

Tá fólk tosa um at menna ein føroyskan vitanarbúskap, meina tey oftast við, at tey vilja hava, at Føroyar fáa út-flutningsvinnur, ið brúka lutfalsliga nógv vitanartilfeingi. Men hetta er ikki rætti háttur at síggja hetta fyribrigdið uppá. Tað avgerandi er, at samlaða virðisøkingin í Føroyum í alsamt størri mun stendst av framleiðslu, ið krevur lutfalsliga nógva vitan, heldur enn framleiðslu, ið krevur lutfalsliga nógv náttúrutilfeingi. Hvat er valutafram-leiðsla, og hvat er heimamarknaðarframleiðsla, er í hesum sambandi líkamikið.

Býtið millum valutaframleiðslu og heimamarknaðarframleiðslu verður avgjørt av, í hvørjari framleiðslu Før oyar hava komparativar fyrimunir í mun til onnur lond. Føroyar eru lutfalsliga væl útgjørdar við fiskastovnum og alifirðum í mun til restina av heiminum, og tí eru fiskiskapur og aling natúrligar útflutningsvinnur í Føroyum. Har aftrat fær føroyska samfelagið hvørt ár eina stóra valutagávu úr Danmark. Føroyar eru eisini lutfalsliga væl útgjørdar við vitanartilfeingi í mun til restina av heiminum, men ikki í líka stóran mun sum við náttúrutilfeingi. Tí verður meginparturin av vitanartilfeinginum brúkt til heimamarknaðarframleiðslu.

Lutfalsliga lønargongdinOrsøkin til, at býtið av lønargjaldingunum ikki heilt fylgir býtinum av løntakarum, er, at lutfalsliga lønargongdin millum vinnubólkarnar er broytt seinastu umleið 20 árini. Myndin niðanfyri vísir lutfalsligu gongdina í miðallønini í

17

teimum ymsu vinnubólkunum frá 1990 til 2008. Myndin er gjørd soleiðis, at miðallønin, máld yvir allar løntakarar, er sett til indeks 100 á hvørjum ári.

Á myndini sæst, at miðallønin hjá fiskimonnum í mun til miðallønina hjá øllum løntakarum er vaksin nógv síðan 1990. Meðan ein miðalfiskimaður í 1990 forvann 111 prosent av eini miðalløntakaraløn, so forvann ein miðal fiski-maður í 2008 142 prosent av eini miðalløntakaraløn. Allir hinir bólkarnir hava verið rættiliga støðugir í mun til hvønn annan, tó so at miðallønin í heimamarknaðarvinnum er lækkað eitt sindur í mun til miðallønina fyri allar løntakarar, meðan lønin í fiskaídnaði er hækkað eitt sindur.

Miðalløninirnar fyri privatar heimamarknaðarvinnur og almennar tænastur fylgjast sera neyvt. Ídnaðarlønin fylgir eisini gongdini, men missir tó lutfalsliga eitt sindur, um hugt verður eftir øllum tíðarskeiðnum frá 1990 til 2008.

At lønargongdin í privatum heimamarknaðartænastum og almennum tænastum fylgist, er natúrligt. Báðar vinnur-nar eru tænastuvinnur, ið gagnnýta arbeiðsmegi við líkum miðalútbúgvingarstøði. Tí er lætt hjá arbeiðsmegini at flyta millum fyritøkur og stovnar í teimum báðum vinnubólkunum. Vaksandi lønarmunur millum vinnubólkarnar hevur tí við sær flyting av arbeiðsmegi millum hesar báðar vinnubólkar, soleiðis at lønarmunurin minkar aftur. Av tí sama verður lønargongdin tann sama.

Um sæð verður burtur frá fiskiskapi, so var lønarspjaðingin millum vinnubólkarnar minni í 2008 enn í 1990. Í 1990 var lønarspjaðingin 30 prosent av eini miðalløn frá 73.7 prosentum av eini miðalløn í fiskaídnaði til 103.7 prosent av eini miðalløn í privatum heimamarknaðartænastum. Í 2008 var lønarspjaðingin frá 79.4 prosentum av eini miðalløn í fiskaídnaði til 98.7 prosent av eini miðalløn innan fyri tað almenna.

Um fiskiskapur verður tikin við, er lønarspjaðingin hinvegin økt nógv. Í 1990 forvann eitt miðalstarvsfólk í fiska-ídnaði 73.7 prosent av eini miðalløn, meðan ein miðalfiskimaður forvann 111.7 prosent av eini miðalløn, ein munur á 38 prosentstig av eini miðalløn. Í 2008 forvann eitt miðalstarvsfólk í fiskaídnaði 79.4 prosent av eini miðalløn, meðan ein miðalfiskimaður forvann 141.7 prosent av eini miðalløn, ein munur á 62.3 prosentstig av eini miðalløn. Og tá má eisini nevnast, at munurin var enn størri flestu árini síðani aldarskiftið.

Í 2008 er spjaðingin millum fiskiskap á aðrari síðuni og allar hinar vinnubólkarnar á hinari síðuni so stórur, at fiski-skapur er einasti vinnubólkur, har ein miðalinntøka er oman fyri samlaðu miðalinntøkuna fyri allar vinnubólkar. Miðallønin í øllum hinum vinnubólkunum er nú minni enn miðalinntøkan fyri samlaðu løntakarafjøldina.

18

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

Lutfalslig lønargongdIndeks

Fiskiskapur Fiskaídnaður Ídnaður

Privatar tænastur Almennar tænastur

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Gongdin, sum sæst á myndini, hevði ikki verið møgulig í einum fríum marknaðarbúskapi. Flytføri av arbeiðsmegi millum fiskiveiðu og aðrar vinnur hevði í einum fríum marknaðarbúskapi gjørt, at miðallønirnar í teimum ymsu vinnunum ikki høvdu kunnað flutt seg ov nógv í mun til hvørja aðra. Serliga skuldi flytføri gjørt, at lønirnar í fiski-skapi ikki kundu blivið ov høgar í mun til lønirnar í øðrum vinnum. Tá lønarmunurin verður so stórur, veks ur útboðið av arbeiðsmegi, sum bjóðar seg fram til fiskiskap, ógvisliga. Í einum fríum marknaðarbúskapi hevði hetta gjørt tað møguligt hjá reiðarunum at trýst lønina, soleiðis at hon ikki vaks so nógv í mun til lønina í øðrum vinn um. Sum myndin vísir, er hetta ikki hent. Myndin er tí eitt greitt prógv um, at tá tað ræður um fiskiveiðu, so virkar føroyski arbeiðsmarknaðurin ikki undir fríum marknaðartreytum.

Fyri at lutfalsliga lønargongdin skal geva meining, er neyðugt at hyggja at vinnupolitikkinum. Gongdin gevur bara meining, um partur av lutfalsligu økingini í lønini hjá fiskimonnum er virðið á teimum studningum, ið reiðararnir fáa frá landinum, sum so verður flutt frá reiðarum til fiskimenn. Orsøkin til, at fiskimenninir fáa part av virðinum á fiskiloyvunum gjøgnum hýrurnar, er, at fiskimenninir eru við til at tryggja framhald av fiskivinnupolitikkinum, sum tryggjar reiðarum ókeypis fiskiloyvir og aðrar studningar. Hesum fara vit at hyggja nærri at seinni.

Av bygd í býUm vit rokna Streymoyar, Eysturoyar og Vága sýslu sum miðøki, meðan hinar sýslurnar verða roknaðar sum út-jaðari, so er, sæð yvir alt tíðarskeiðið frá 1990 til 2008, hend ein lutfalslig flyting av løntakarum úr útjaðaranum til miðstaðarøkið.

Eysturoyar sýsla er vaksin mest. Eysturoyar sýsla er vaksin úr 20.7 prosentum av løntakarunum í 1993 upp í 23.2 prosent í 2008. Streymoyar sýsla er eisini vaksin, sæð yvir alt tíðarskeiðið, men parturin av løntakarunum í Streym oyar sýslu er framvegis ikki komin upp aftur á støðið frá 1993.

19

20

25

30

35

40

45

50

Løntakarar býttir á sýslur, %%

Eysturoyar Sýsla Streymoyar Sýsla

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Parturin hjá Vága sýslu minkaði støðugt frá 1990 til 1999, tá parturin av løntakarafjøldini, sum búði í Vága Sýslu, var 5.1 prosent. Men síðan er niðurgongdin vend til framgongd, soleiðis at Vága sýsla er vaksin aftur til sama støði sum í 1990, nevniliga 5.8 prosent av løntakarafjøldini. Hetta hevur uttan iva samband við undirsjóvartunnilin, sum læt upp í 2002. Vágafólk hava stutt sagt dugað væl at gagnnýtt fasta sambandið um Vestmannasund til at gerast integreraður partur av miðstaðarøkinum.

Hinar sýslurnar eru allar minkaðar sum partur av løntakarafjøldini síðan 1993. Serliga parturin hjá Suðuroyar sýslu av arbeiðstakarafjøldini er minkaður síðan 1990. Í 1990 vóru 10.8 prosent av løntakarunum í Suðuroy. Síðan tá er parturin av løntakarum í Suðuroy støðugt minkaður, soleiðis at parturin av løntakarum við bústaði í Suðuroy í 2008 var 9.1 prosent. Eisini Sandoyar sýsla er minkað lutfalsliga nógv, nevniliga úr 3.3 prosentum av løntakarunum í 1990 niður í 2.7 prosent í 2008.

Eisini Norðoyar sýsla hevur mist lutfalsliga, um enn ikki so nógv, nevniliga úr 12.8 prosentum í 1990 niður í 12 prosent í 2008. Tað er merkisvert, at Norðoya sýsla heilt fram til 2004 var á 12.8 prosentum. Tað er ikki fyrr enn í 2005 – sama ár, sum Norðoyatunnilin letur upp – at talið fer at minka. Í mun til vágafólk hava norðoyingar sostatt ikki dugað líka væl at gagnnýtt fasta sambandið undir Leirvíksfjørð - ikki enn í hvussu er.

20

0

2

4

6

8

10

12

14

Løntakarar býttir á sýslur, %%

Norðoya Sýsla Vága Sýsla

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Sandoyar Sýsla Suðuroyar Sýsla

Hesar broytingar í vinnubygnaðinum eru hvørki serføroyskar ella nýliga íkomnar. Til dømis eru hendar stórar broyt ingar í vinnubygnaðinum og býtinum av løntakarum millum vinnubólkarnar í Noregi seinastu 15 árini. Á sama hátt sum í Føroyum eru hendar stórar niðurlagingar í norskum primervinnum. Í Noregi hevur, øvugt av gongdini í Før oyum, eisini verið stór niðurgongd í ídnaði. Tilsvarandi hevur stórur vøkstur verið í almennum og privatum tænastu vinnum (2. Síðan 1994 er tað sostatt bara miðstaðarøkið kring Oslo, sum hevur havt netto-tilflyting frá øðrum pørtum av landinum, meðan øll onnur øki hava mist lutfalsliga (3.

VinnustudningarStudningar til fiskivinnu eru ein avgerandi táttur í føroyskum vinnupolitikki. Studningurin hevur seinastu árini verið nakað meira enn 100 milliónir krónur um árið. Sum sæst í talvuni niðanfyri, hevur samfelagið sostatt tey átta árini frá 2001-2008 givið stuðul til fiskivinnuna fyri 950 milliónir krónur. Aftrat hesum skulu leggjast virðið á fiskidøgum, sum reiðararnir fáa ókeypis frá samfelagnum, og mistu inntøkurnar orsakað av DIS og líknandi skipanum.

Talva: Stuðul til fi skivinnuna (mió. kr.)Ár 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008Inntøkutrygd o.a. 39,0 40,0 38,3 50,4 49,0 38,9 26,9 32,4

Sjómannafrádráttur 70,7 73,5 66,1 60,3 59,4 64,5 66,2 56,0

Fiskavirkisskipan 8,6 9,8 13,3 22,3 20,5 16,7 13,4 13,8

Tilsamans 118,4 123,2 117,7 132,9 128,9 120,1 106,4 102,1Keldur: Hagstova Føroya, ALS og Fíggjarmálaráðið. Stuðulin gjøgnum sjómansfrádráttin er fyri 2005-2008 roknaður sum 50% av

virðinum á frádráttinum.

Trupult er at meta um virðið á tí rávøru, sum reiðaríini gjøgnum ókeypis fiskidagar fáa frá samfelagnum. Føroyar hava ikki ein frían marknað fyri fiskidagar, har prísáseting av fiskidøgum fer fram. Vit hava tí ikki ein marknaðarprís fyri fiskidagar og kunnu tí ikki meta nágreiniliga um virðið á teimum. Eingin ivi er tó um, at hesin studningur er tann, sum hevur størst ávirkan á føroyska fiskivinnu og harvið á samlaða føroyska vinnubygnaðin.

2) Norman og Ulltveit-Moe, 2008: 63) Norman og Ulltveit-Moe, 2008: 10

21

Primervinna, miðsavning og vælferðUm vit brúka BTÚ fyri hvønn íbúgva og arbeiðsloysisprosent sum mát fyri vælferðina í samfelagnum, so er einki skaðiligt við gongdini, har parturin hjá fiskivinnuni av samlaðu løntakarafjøldini minkar, og har fólk og arbeiðspláss flyta av bygd í bý. Størv í fiskivinnuni hava ikki í sær sjálvum størri virði enn onnur størv. Um eitt starv hvørv ur í fiskivinnuni og eitt nýtt starv, ið er minst líka produktivt, og harvið gevur løntakaranum líka stóra løn, verður stovnað í onkrari aðrari vinnu, so er eingin skaði hendur.

Tað er sjálvsagt, at tað kann vera trupult hjá fólki at noyðast at finna sær eitt nýtt arbeiði í eini nýggjari vinnu. Hetta er tó ikki nakað serstakt fyri fiskivinnuna. Í einum marknaðarbúskapi skifta fólk framhaldandi arbeiði og flyta úr eini vinnu yvir í eina aðra, antin tí at teirra núverandi arbeiðspláss ikki longur er vinnuliga burðardygt, ella tí at møguleikar fyri einum betri arbeiði stinga seg upp aðrastaðni.

Hinvegin er eisini greitt, at møguleikin fyri at verða búgvandi á sama stað í sær sjálvum er nakað, sum nógv fólk leggja stóran dent á. At tey størv, sum koma í staðin fyri størv í fiskivinnuni, verða stovnað í miðstaðarøkinum, kann tí í sær sjálvum hava týdning fyri vælferðina. Neyðugt er tí at viðgera hetta evnið eisini.

Fyri betur at skilja týdningin av búskaparligum langtíðartrendum og teimum búskaparligu avbjóðingum, sum standast av teimum, seta vit gongdina í nøkrum av týdningarmestu búskaparligu støddunum inn í ein størri heims-búskaparligan samanhang.

Primervinna og BTÚ fyri hvønn íbúgvaAt føroyingar „liva av fiskivinnuni“, skilt á tann hátt, at „fiskimenn bera øllum uppi og gjalda alt“, er ikki rætt. Fiskivinnan er størsti valutaframleiðari í Føroyum og tí ein serstakliga týdningarmikil partur av føroyska búskap-i num. Men hon er bara týdningarmikil, skilt á tann hátt, at hon er ein stór vinna. Tilfeingisvinnurnar, t.e. fiski-skapur og alivinnan, skapa í løtuni 13 prosent av árligu virðisøkingini í Føroyum og bera tí 13 prosent av samlaða tøka virðinum, sum borgarar landsins árliga hava at ráða yvir. Um fiskavirking verður tald uppí, so bera hesar tríggj ar vinnurnar sløk 19 prosent av samlaðu virðisøkingini, sum føroyingar árliga hava at ráða yvir.

Summi vilja vera við, at valutainntøkurnar hóast alt „bera øllum uppi“, av tí at alt innlendskt virksemi á ein ella annan hátt er „avleitt virksemi“ av valutainntøkunum. Men hugtakið um, at virðisskapanin í fiskivinnuni og øðrum útflutningsvinnum er øðrvísi enn virðisskapanin í heimamarknaðarvinnum og tí almenna, er ikki búskaparliga grund að. Inntøkur frá fiskivinnu ella aðrar valutainntøkur, harímillum eisini ríkisveitingin, hava ikki skapandi megi, sum inntøkur frá aðrari framleiðslu ikki hava. Ein króna í virðisøking í privatari heimamarknaðarvinnu, til dømis, er líka góð fyri samfelagsbúskapin sum ein króna í virðisøking í eini valutavinnu. Munurin á virðisøkingini í heima-marknaðarvinnum og valutavinnum er einans ein spurningur um, hvørt keyparin av framleiðsluni hevur føroyskan ella útlendskan bústað. Virðisøking av framleiðslu, ið verður seld til skopuningar, hevur akkurát líka stórt virði fyri samfelagsbúskapin sum virðisøking av framleiðslu, ið verður seld til Keypmannahavnar ella París.

Út frá einum sjónarmiði um, at tað ræður um at skapa størst møguliga samfelagsliga virðisøking, er tí eingin mein-ing í, at fiskivinnan ella onnur útflutningsframleiðsla verður viðgjørd á serstakan búskaparpolitiskan hátt. Tað rætta er, at jú meira produktiv arbeiðsmegin er, jú betri er tað, uttan mun til hvar í samfelagnum hon starvast. Hvar tann einstaki er mest produktivur, og harvið skapar størst virði fyri seg sjálvan og fyri samfelagið, eigur kapp-ingin millum arbeiðsgevararnar á arbeiðsmarknaðinum at gera av. Fiskivinnan eigur, eins og allar aðrar vinnur, at brúka ta nøgd av arbeiðsmegi, sum hon lønsamt kann keypa sær í fríari kapping við aðrar fyritøkur og almennar stovnar í Føroyum. Jú nærri talið av arbeiðsfólki í fiskivinnuni er tí talinum, jú betri. Ein vælvirkandi arbeiðs-marknaður, har tað er so frí kapping á arbeiðsmarknaðinum sum gjørligt, er tí ein avgerandi táttur í framhaldandi menningini av føroyska búskapinum. Sum vit sóu omanfyri, er ikki frí kapping millum allar fyritøkur í Føroyum um arbeiðsmegina, av tí at fyritøkur innan fiskiskap og fiskaídnað verða viðgjørdar á serstakan vinnupolitiskan hátt, sum forðar kappingini á arbeiðsmarknaðinum.

Myndin niðanfyri vísir sambandið millum inntøkustøðið og partin av virðisøkingini í samfelagnum, sum stavar frá primervinnum, t.e. í høvuðsheitum fiskivinnu og landbúnaði fyri flestu lond í heiminum í 2002. Sum sæst á mynd-ini, er greitt samband millum partin av virðisøkingini, sum stavar frá primervinnum, og inntøkustøðið í einum landi. Jú ríkari landið er, jú minni partur av virðisøkingini stavar frá primervinnuni. Sambandið stendst í mestan mun av, at tøknilig menning í primervinnum ger, at ikki er neyðugt við so nógvari arbeiðsmegi í hesi vinnuni til at nøkta eftirspurningin eftir teimum vørum, sum hon framleiðir. Um vinnupolitikkurin við studningi roynir at halda meiri arbeiðsmegi í primervinnum, enn fyritøkurnar í vinnuni lønsamt kunnu keypa sær í kapping við aðrar

22

fyritøkur í landinum, so missir samfelagið tað virðisøking, sum henda arbeiðsmegi meira lønsamt kundi framleitt í øðrum vinnum. Ríkastu londini í heiminum eru tí tey, sum hava eitt vinnulív, sum hevur førleikar til at fremja teir møguleikar fyri produktivitetsøkingum, sum framhaldandi vísa seg, og har vinnupolitikkurin ikki forðar harav fylgj-andi flyting av arbeiðsmegi úr nøkrum vinnum yvir í aðrar vinnur, har hon kann framleiða størri virðir.

Primervinna og arbeiðsloysiSæð yvir longri tíðarskeið er einki samband millum gongdina í primervinnuni og arbeiðsloysi. Arbeiðsloysið verður avgjørt av bygnaðunum á arbeiðsmarknaðinum, sum til dømis støddini á arbeiðsloysisstuðlinum og møguleikum fyri endurútbúgving. Stóra arbeiðsloysið í 1995 var konjukturarbeiðsloysi, sum minkaði aftur, so hvørt konjuktur-arnir vendu. Men tað hevur einki við framhaldandi minkingina í talinum av løntakarum í fiskivinnuni at gera.

Hetta sæst eisini á myndini niðanfyri, har einki samband er millum arbeiðsloysi í Føroyum, og hvussu stórur partur av arbeiðstakarafjøldini arbeiðir í fiskivinnuni.

23

0

5

10

15

20

25

30

Arbeiðsloysi og fiskivinnupartur av løntakarum

Fiskivinna Arbeiðsloysi

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Miðsavning og BTÚ fyri hvønn íbúgvaEinki land í heiminum hevur havt stóran búskaparvøkstur yvir eitt longri áramál ella fingið høgt inntøkustøði utt an stóra, og ofta skjóta, savning av stórum parti av fólkinum í miðstaðarøkjum („urban areas“ á enskum). Í øllum teimum førum, har lond hava havt skjótan og viðvarandi búskaparvøkstur, hava vøru- og tænastuvinnur-nar í miðstaðarøkjunum gingið á odda við øking í produktiviteti og víðkan av búskaparliga virkseminum, meðan produktivitets vøkstur í primervinnum samstundis hevur gjørt tað møguligt at framleiða tað sama ella meira við minni arbeiðsmegi, soleiðis at stórur partur av arbeiðsmegini hevur kunnað flutt til miðstaðarøkini (4. Tað vil siga, at produktivitetsvøkstur er orsøk bæði til at inntøkustøðið økist, og at arbeiðsplássini verða miðsavnað í og rund an um býirnar. Lutvíst er eisini ein ávirkan frá lutfalsligu støddini av býunum á inntøkustøðið, nevnliga at flyting til býirnar í sær sjálvum kann vera við til at hækka inntøkustøðið. Í síðsta enda er miðsavning tí eitt búskaparligt skifti, sum í stóran mun fylgir gongdini í produktivitetinum í samfelagnum og harvið eisini búskaparligu menn ing-ini.

Miðsavningin er tí ikki skaðilig fyri inntøkustøðið í einum samfelag, tvørturímóti. Sum sæst á myndini niðanfyri er greitt samband millum partin av fólkinum í einum landi, sum býr í býunum, og inntøkustøðið. Jú størri partur av fólkinum býr í býunum, jú hægri er inntøkustøðið.

4) World Bank, 2009

24

At arbeiðspláss flyta av bygd í bý, so hvørt sum búskapurin mennist, er sostatt ikki nakað serføroyskt fyribrigdi. Í 2008 kom parturin av heimsins borgarum, sum búgva í landafrøðiligum miðstaðarøkjum, upp á 50 prosent, og væntað verður, at hesin parturin bara fer at vaksa, sum frá líður. Ídnaðarsamfeløgini í Evropa eru langt síðan kom in væl longur. Í 1975 búðu 65.7 prosent av øllum evropearum í miðstaðarøkjum. Í 2007 var talið 72.2 prosent, og ST væntar, at í 2025 búgva 76.2 prosent av øllum evropearum í miðstaðarøkjum (5.

5) United Nations, 2008

25

Búskaparligu mekanismurnar„Føroyar eru eitt veiðisamfelag ... tí er alneyðugt, at vit hava eina støðuga tilgongd av ungum fólki í høvuðs vinn-una.“ Kári P. Højgaard, í viðmerking til fyrispurning til Jacob Vestergaard, fiskimálaráðharra.

Av avgerandi týdningi fyri langtíðarbúskapargongdina eru eisini tær mekanismur, sum viðføra, at arbeiðspláss flyta úr valutavinnum yvir í heimamarknaðarvinnur og úr tí privata yvir í tað almenna. Hetta eru langtíðar fyri brigdi, sum hava verið virkin í nógv ár, men sum eru blivin meira og meira sjónlig seinastu árini. Av tí at hetta eru lang-tíðar fyribrigdi, hyggja vit bert at mekanismum, sum kunnu forklára langtíðarávirkanir. Tað vil siga, at vit hyggja ikki at stutttíðarávirkanum og konjunktursveiggjum, sum standast av til dømis verri ella betri fiskiskapi.

Ein málsetningur um, at inntøkustøðið í landinum skal vera so høgt sum gjørligt, krevur, at samfelagið er aktivur lut takari í altjóða búskaparliga umhvørvinum. Í tann mun, samfelagið hevur avgjørt at vera partur av globala bú skap ar umhvørvinum, eru tað nakrar avgerandi mekanismur, sum hava grundleggjandi ávirkan á samfelags-gongdina, og sum ikki ber til at broyta. Vilja vit hava fyrimunirnar av altjóðagerðini og tí búskaparligu menning, sum hon gevur møguleika fyri, mugu vit í stóran mun eisini góðtaka tær framhaldandi rembingarnar í samfelags-búskapinum, sum fylgja við. Politisk tiltøk kunnu í ein ávísan mun ávirka, hvussu hart rembingarnar raka tann einstaka, men tað slepst ikki undan teimum og teirra avleiðingum. Tað vil siga, at í síðsta enda eru tað altjóða búskaparligu mekanismurnar, sum í mestan mun gera av, hvussu samfelagsgongdin er, og tí eisini avgera, hvussu samfelagsbúskapurin sær út.

Føroysku framleiðslumiðlarnirFøroyska tilfeingið av teimum trimum framleiðslumiðlunum, sum eru náttúrutilfeingi, kapitalur og mannatilfeingi (t.e. handamegi og vitan), er grundarlagið undir allari virðisøking, ið fellur til føroyingar. Tí er tað av altavgerandi týdningi, at framleiðslumiðlarnir verða gagnnýttir við so góðum skili, sum til ber. Fyri at hesi tilfeingi skulu verða gagnnýtt við so góðum skili, sum til ber, er neyðugt, at tað finnast vælvirkandi marknaðir fyri hesi tilfeingi, sum alla tíðina flyta tilfeingið har, tað gevur størsta virðisøking. Sæð úr einum samfelagsbúskaparligum sjónarhorni eru hesir marknaðirnir tí teir týdningarmestu fyri vælferðina hjá føroyingum.

Fyri ta einstøku føroysku fyritøkuna eru onnur viðurskifti líka týdningarmikil. Til dømis hevur tað týdning fyri før-oysk flakavirki, um flakavirkir í øðrum londum fáa studning ella ikki. Hetta er ofta grundgevingin fyri, at føroysk flakavirki eisini fáa studning. Tosað verður um kappingarførið hjá flakavirkjunum mótvegis kappingarneytum í til dømis Noregi. Argumentið er, at um flakavirki aðrastaðni fáa stuðul ella verða vard av tollmúrum, so mugu føroysk flakavirkir eisini fáa studning fyri at vera kappingarfør. Hetta sama er galdandi fyri studning til fiskiflotan.

Men fyri føroyska samfelagsbúskapin er tað týdningarmesta, at studningur til føroysk flakavirki skeiklar innanhýsis kappingina á føroyska arbeiðsmarknaðinum millum fyritøkur í Føroyum um náttúrutilfeingi, kapital og arbeiðs-megi. Sæð úr einum samfelagsbúskaparligum sjónarhorni er tað kappingarførið hjá einari fyritøku í Føroyum mótvegis øðrum fyritøkum í Føroyum um arbeiðsmegi, kapital ella náttúrutilfeingi, sum hevur týdning. Studningur hevur við sær, at fyritøkur, sum ikki klára seg í kappingini á hesum marknaðum, gerast meira kappingarførar. Tað vil siga, at fyritøkan, sum ikki megnar at skapa líka stóra virðisøking sum aðrar fyritøkur, og sum tí ikki klárar at keypa sær framleiðslumiðlar í fríari kapping á arbeiðsmarknaðinum, nú kann keypa framleiðslumiðlar undan øðrum meira produktivum fyritøkum. Harvið minkar samlaða virðisøkingin í samfelagnum. Tí er studningur til før-oysk flakavirki skaðiligur fyri føroyska samfelagsbúskapin, hóast hann kann vera gagnligur fyri einstøku føroysku flakavirkini og teirra arbeiðsfólk.

Valutaframleiðsla og heimamarknaðarframleiðslaEin grundleggjandi búskaparlig binding á einstaklingum er lívstíðargjaldsjavnin, sum sigur, at nútíðarvirðið á samlaðu nýtsluni yvir lívsskeiðið hjá einum borgara ikki kann vera størri enn nútíðarvirðið á lívstíðarinntøkunum. Fyri einstaklingin er eingin skilnaður millum valutavørur og heimamarknaðarvørur. Ov stórt nýtsluvirði á til dømis innfluttum vørum og tænastum í mun til framleiðsluna kann rindast við líka stórum avlopi av framleiðsluvirði av heimamarknaðarvørum.

Fyri samfelagið sum heild er kravið strangari. Búskaparligar bindingar eru á lívstíðargjaldsjavnanum fyri heima-marknaðin og valutamarknaðin hvør sær. Sæð yvir longri tíðarskeið má nýtsluvirðið á valutavørum rindast við sama virði av valutainntøkum, sum samfelagið vinnur antin við framleiðslu av valuta – t.e. útflutningi av vørum og tænastum – ella við valutagávum úr útheiminum. Meirnýtsla av valuta í mun til framleiðsluna hjá einum borgara, til dømis einum hárskera, og harvið meirframleiðsla av heimamarknaðarvørum, má vigast upp ímóti meirnýtslu

26

av heimamarknaðarvørum og harvið meirframleiðslu av valutavørum hjá einum øðrum borgara, til dømis einum alara.

Orsakað av bindingini á lívstíðargjaldsjavnanum javnvigar gjaldsjavnin altíð, sæð yvir longri tíðarskeið. Tað er so statt langtíðarbindingin á valutainntøkum og valutaútreiðslum, sum sigur, hvat vit hava ráð til at keypa uttan-lands. Hvussu stórur partur av arbeiðsmegini arbeiðir í ávikavist útflutningsvinnum og heimamarknaðarvinnum, er óviðkomandi, so leingi arbeiðsmegin í útflutningsvinnum klárar at framleiða neyðuga útflutningsvirðið.

Framhaldandi avlop á gjaldsjavnanum (tað vil siga størri útboð enn eftirspurningur eftir valutavørum í samfelag-num) sigur okkum, at útboðið av heimamarknaðarvørum er ov lítið í mun til eftirspurningin. Framhaldandi undir-skot á gjaldsjavnanum (tað vil siga størri eftirspurningur enn útboð av valutavørum) merkir hinvegin, at útboðið av heimamarknaðarvørum er størri enn eftirspurningurin.

Broytingar í lutfalsliga prísinum á heimamarknaðarvørum í mun til prísin á valutavørum er tann marknaðar-mekanisman, ið syrgir fyri, at javnvág er millum útboð og eftirspurning eftir ávikavist innfluttum vørum og heima-marknaðar vørum, sæð yvir longri tíðarskeið. Av tí at føroyingar onga ávirkan hava á prísin á teimum vørum, ið verða innfluttar, er tað príslegan á heimamarknaðarvørum, ið broytist, soleiðis at javnvág kemur í. Sum vit hava sæð við døminum um føroyska gjaldsjavnan upp gjøgnum 1970-ini og 1980-ini, so kunnu politiskar studnings-skipanir ella onnur uppíblanding í marknaðarmekanismuna seta hana úr gildi í eitt tíðarskeið, men í síðsta enda slepst ikki undan henni. Langtíðargjaldsjavnin skal javnviga.

Tá ræður um framleiðslu av ávikavist útflutnings- og heimamarknaðarvørum, skilja vit ímillum vardar vinnur, sum ikki eru í beinleiðis altjóða kapping, og vinnur í altjóða kapping. Framleiðslan av summum vørum og tænastum má fara fram í Føroyum, um tað skal bera til hjá føroyingum at gagnnýta vøruna ella tænastuna.Vardar vinnur fram-leiða hesar vørur ella tænastur, sum hvørki kunnu útflytast ella innflytast. Markið millum vardar vinnur og vinnur í altjóða kapping gongur altso við, hvørt framleiðslan hjá vinnuni kann seljast tvørtur um landamørk. Ein serstakur undirbólkur av fyritøkum í altjóða kapping, ið hevur stóran týdning, eru tær rótleysu fyritøkurnar. Hesar fyritøkur eru í altjóða kapping og brúka hvørki staðbundið náttúrutilfeingi ella staðbundnan realkapital.

Fyri at samfelagið skal hava nóg nógvar fyritøkur í altjóða kapping til at framleiða tað, sum skal til at rinda fyri tann innflutning, sum samfelagið til eina og hvørja tíð eftirspyr, so má marknaðarmekanisman framhaldandi laga innlendskar lønir og prísir soleiðis, at kapitalurin fær sama avkast, bæði í vardum vinnum og í vinnum í altjóða kapping, sum hann fær uttanlands. Hetta setur greið mørk fyri, hvussu høgari realløn marknaðarmekanisman í longdini loyvir í samfelagnum.

Í vinnum, sum eru í altjóða kapping, má lønarlagið sum frá líður, innrætta seg soleiðis, at framleiðslukostnaðurin alt í alt verður tann sami sum í útlendskum fyritøkum, sum framleiða somu vøru ella tænastu. Reallønin í hvørjari einstakari vinnu verður í sínum lagi avgjørd av produktivitetinum hjá fyritøkunum í vinnuni og av altjóða kravinum um avkast til kapitalin. Jú hægri produktiviteturin í vinnuni er, jú hægri kann reallønin vera, uttan at avkastið til kapitalin fer niður um avkastið, sum kapitalurin kann fáa í øðrum vinnum ella uttanlands.

Í tann mun, búskapurin er heftur at rótleysum vinnum fyri at vinna samfelagnum tær valutainntøkur, sum brúkarin vil hava at keypa útlendskar vørur og tænastur fyri, og í tann mun, kappingin um føroysku arbeiðsmegina millum føroyskar fyritøkur syrgir fyri, at arbeiðsmegin fær somu løn fyri sama arbeiði í teimum ymsu vinnunum, so vil tað vera soleiðis, at produktiviteturin í rótleysu vinnunum í seinasta enda ger av, hvussu høgt miðallønarlagið í øllum búskapinum verður.

Samansetingin av føroysku valutaframleiðsluniFøroyingar vilja, sum øll onnur, hava eitt breitt úrval av vørum og tænastum til nýtslu. Av somu orsøk mugu vit eisini hava eitt breitt úrval av vinnum. Men tað er munur á heimamarknaðarvørum og innfluttum vørum. Heima-marknaðarvørur og -tænastur mugu føroyingar framleiða sjálvir í vardum vinnum. Tí mugu føroyingar eisini hava alt úrvalið av vardum vinnum, sum framleiða tær heimamarknaðarvørur og -tænastur, ið føroyingar vilja hava.

Í sambandi við altjóða vørur kunnu føroyingar hinvegin savna seg um tær vinnur, har samfelagið samanborið við onnur lond hevur lutfalsliga besta framleiðsluproduktivitetin. So kunnu valutainntøkurnar frá sølu av framleiðsluni hjá hesum vinnum brúkast til at keypa tær altjóða vørur og tænastur, ið borgararnir vilja hava uttan úr heimi. Tað er sostatt líkamikið, hvørjar vinnurnar eru, sum framleiða til útflutnings í altjóða kapping, bara tær eru

27

produktiv ar, og netto-valutainntøkurnar eru størri, enn samfelagið kundi fingið burturúr, við at sama arbeiðsmegi arbeiddi í øðrum valutavinnum. Tað er ikki soleiðis, at vinnur í altjóða kapping á nakran hátt eru meira týdningar-miklar – ella minni týdningarmiklar – enn aðrar vinnur.

Ástøðið um komparativar fyrimunir sigur okkum, hví vit útflyta fisk heldur enn okkurt annað, og hví aðrar út-flutnings vinnur hava so trupult við at vinna fram í Føroyum. Stutt sagt, útflyta vit fisk, tí at tilfeingisgrundarlagið hjá okkum ger tað lutfalsliga bíligt hjá okkum at framleiða óviðgjørdan fisk í mun til miðalkostnaðin hjá restini av heiminum at framleiða óviðgjørdan fisk. Vit hava ríkar fiskagrunnar og góðar alifirðir, sum gera fiskaframleiðslu í Føroyum produktiva samanborið við onnur lond. Harvið kunnu vit við fyrimuni framleiða fiskavørur og býta tær um við vørur og tænastur, sum útlendingar framleiða lutfalsliga meira produktivt, enn til ber hjá okkum. Úrslitið er, at bæði vit og londini, sum vit býta um vørur og tænastur við, verða ríkari, enn um hvørt land sjálvt noyddist at framleiða allar vørur og tænastur, sum borgararnir í landinum eftirspyrja.

Ástøðið um komparativar fyrimunir greiðir eisini frá, hví vit, um tað almenna ikki blandaði seg við studningi av ymsum slag, fyri størstan part høvdu útflutt óviðgjørdan fisk heldur enn viðgjørdar fiskavørur. Stutt sagt, er framleiðsla við ófaklærdari arbeiðsmegi, ið er framleiðslumiðilin, sum í mestan mun verður brúktur til at viðgera fisk, ikki ein komparativur fyrimunur hjá Føroyum. Vit hava lufalsliga lítið av ófaklærdari arbeiðsmegi í mun til nógv onnur lond, og tí er ófaklærd arbeiðsmegi í Føroyum lutfalsliga dýr í mun til prísin á ófaklærdari arbeiðs-megi í øðrum londum. Samstundis er bíliga ófaklærda arbeiðsmegin í hesum londum oftast minst líka produktiv í fiskaframleiðslu sum føroysk arbeiðsmegi. Av tí sama er tað ikki lønsamt hjá føroyskum fyritøkum at gagnnýta ófaklærda arbeiðsmegi í vinnum í altjóða kapping.

Ríkisveitingin sum valutainntøkaSamfelagsliga sæð, er prísurin á einum arbeiðstíma í útflutningsvinnuni tann virðisøking í heimamarknaðar fram-leiðslu, sum ikki verður skapt, tí arbeiðstímin verður brúktur í valutaframleiðslu. Í einum fríum marknaðarbúskapi er lønin, sum ein fyritøka í útflutningsvinnuni rindar fyri ein arbeiðstíma, júst tann virðisøking, sum løntakarin hevði kunnað skapt upp á ein tíma í heimamarknaðarframleiðslu. Samfelagsligi kostnaðurin og kostnaðurin hjá fyritøkuni av at brúka arbeiðstíman eru tí tann sami, um frí kapping er um arbeiðsmegina (6.

Ríkisveitingin er ein valutainntøkukelda, sum ikki krevur arbeiðsmegi og kapital. Um sæð verður burtur frá møgu-ligum skaðiligum búskaparligum árinum av ríkisveitingini á inntøkustøðið gjøgnum skaðiliga ávirkan á politisku skipanina, so er samfelagsligi kostnaðurin av eini eyka krónu í ríkisveiting null krónur. Av hesum standast tvær niðurstøður: Ríkisveitingin er tann mest kappingarføra „valutaframleiðslan“, og um sæð verður burtur frá møgu-lig um skaðiligum árinum á búskaparpolitikkin, so er ríkisveitingin reinur samfelagsbúskaparligur vinningur.

Við at gera tað møguligt at keypa vørur og tænastur uttanlands uttan at brúka arbeiðsmegi uppá at framleiða eitthvørt at geva seljaranum í býti, ger ríkisveitingin ein part av hini valutaframleiðsluni óneyðugan. Partar av framleiðsluorkuni, t.e. arbeiðsmegi og kapitalur, kunnu flyta yvir í heimamarknaðarvinnuna, tí tørvurin á valuta-framleiðslu er minni, enn hann hevði verið, um eingin ríkisveiting var. Hetta kemur í lag, við at ríkisveitingin trýst ir prís- og lønarleguna í samfelagnum upp um tað, hon annars hevði verið, soleiðis at nakað av útflutnings-fram leiðslu ikki er kappingarført við heimamarknaðarframleiðslu longur.

Sæð frá tí sjónarmiði, at so nógv fólk sum gjørligt skulu arbeiða í útflutningsvinnuni, er ríkisveitingin tí skaðilig. Men vit hava júst víst á, at burtursæð frá møguligum skaðiligum politiskum ávirkanum, so er ríkisveitingin reinur búskaparligur vinningur fyri samfelagið. Inntøkustøði og vælferð hava tí einki beinleiðis samband við tal av fólki, sum arbeiðir í útflutningsvinnum.

ProduktivitetsvøksturFramhaldandi búskaparvøkstur stavar í mestan mun frá produktivitetsvøkstri. Produktivitetsvøkstur er sostatt grundarlagið undir allari framhaldandi hækking í inntøkustøði. Betri býtislutfall, t.e. betri prísur á teimum vørum, vit útflyta, í mun til prísin á teimum vørum, vit innflyta, viðførir eisini hægri inntøkustøði, men býtislutfallið er sum oftast umskiftiligt, og roknast kann ikki við framhaldandi betringum. Haraftrat hava framleiðararnir ikki stórvegis ávirkan á býtislutfallið, meðan fyritøkurnar hinvegin hava avgerandi ávirkan á produktivitetin í síni egnu framleiðslu.

6) Orsakað av studningunum til fiskivinnuna er hetta ikki galdandi fyri fyritøkur í fiskivinnuni, tí studningarnir seta kílar millum samfel-agsliga kostnaðin av arbeiðstímanum í útflutningsframleiðslu og tann kostnað, sum fyritøkan rindar.

28

Produktiviteturin hevur sostatt grundleggjandi týdning, tí at miðalreallønin fyri løntakarar verður avgjørd av produktivi tetinum í teimum báðum vinnubólkunum (vardar vinnur og vinnur í altjóða kapping) og av altjóða krav-inum um avkast til kapitalin. At berjast móti produktivitetsøkingum er tí tað býttasta, eitt samfelag kann gera.

Kortini er tað ofta so, at samfelagsbólkar royna at forða ymsum produktivitetsøkingum. Ein orsøk er, at produkt-ivitets økingar oftast krevja tillagingar í arbeiðsviðurskiftum, framleiðsluháttum, vinnusamanseting osfr. Ikki øll hava líka góðar møguleikar og líka stóran hug til at ganga undir tey krøv um tillagingar, sum verða sett arbeiðsfjøld og fyritøkum. Arbeiðsplássini, ið koma í staðin fyri tey, sum hvørva, krevja ofta aðrar førleikar. Hetta kann skapa trupulleikar, um arbeiðstakarar og arbeiðsgevarar ikki eru før fyri smidliga at fáa ta arbeiðsmegi, sum tað ikki long ur er brúk fyri í vinnum, sum krevja færri fólk, yvir í tey størv, sum verða skapt í øðrum vinnum. Avleiðingin kann vera krøv um politisk inntriv, sum forða fyri produktivitetsbroytingunum og harav fylgjandi broyting um í krøvum til arbeiðsmegina.

Ein størri trupulleiki er, at hóast samfelagið sum heild gerst ríkari, so kunnu ávísir samfelagsbólkar missa, bæði búskaparliga og politiskt. Hesir bólkar eru sjálvsagt ikki áhugaðir í slíkum produtivitetsbroytingum. Sum oftast skapa vinnuligu tillagingarnar bæði vinnarar og taparar. Nakrir bólkar av løntakarum og fyritøkum standa sterkari í kappingini á arbeiðsmarknaðinum ella á marknaðinum fyri vørur og tænastur aftan á tillagingarnar, meðan aðrir bólkar og fyritøkur hava mist, í hvussu er lutfalsliga. Av somu orsøk royna teir bólkar, ið rokna við ikki at standa seg væl í kappingini aftan á tillagingarnar, at fáa politiska undirtøku fyri at forða tillagingunum.

Meira grundleggjandi kann missur av búskaparligum kappingarføri hava við sær mista politiska ávirkan á vinnu-politikkin í framtíðini. Tillagingar í vinnubygnaðinum, sum koma í kjalarvørrinum av produktivitetsøkingum, hava ofta ávirkan á ta politisku valdsjavnvágina í samfelagnum. Teir løntakarabólkar og tær fyritøkur, ið framhaldandi vinna í kappingini á sínum marknaðum, styrkja samstundis sína politisku støðu. Teir løntakarabólkar og tær fyri-tøkur, ið tapa kappingina á marknaðinum, missa samstundis politiskt vald. Harvið minka teirra møguleikar fyri í framtíðini at brúka politiskt vald til at forða øðrum bólkum at vinna fram. Teir bólkar, sum í løtuni hava stóra polit iska ávirkan, royna tí sjálvandi at brúka sítt núverandi politiska vald til at varðveita tað, eisini í framtíðini. Hetta er eitt tað týdningarmesta temað í hesi frágreiðing, og evnið verður tí tikið upp aftur seinni.

Úr vøruframleiðslu í tænastuframleiðsluSæð yvir longri tíðarskeið, er produktivitetsvøksturin í vøruframleiðslu størri enn í tænastuframleiðslu. Høvuðs-orsøkin er, at framleiðslan av vørum ofta kann gerast framhaldandi meira effektiv gjøgnum mekanisering. Innan tænastuframleiðslu er hinvegin ofta ikki møguligt at mekanisera framleiðsluna.

Produktivitetsbroytingar saman við møguleikum fyri víðkan av framleiðsluni gera av, hvussu nógv fólk arbeiða í eini vinnu. Um eftirspurningurin økist, so hvørt sum produktivitetsøkingar hava økta framleiðslu við sær, so mink ar talið av arbeiðsplássum í vinnuni ikki. Men nakrar vinnur kunnu av einihvørji orsøk ikki framleiða meira. Ein asti hátt ur hjá fyritøkunum í vinnuni at gerast meira produktivar er tí at økja framleiðsluna fyri hvørt starvs-fólk. Harvið minkar talið av arbeiðsplássum í hesum vinnum.

Fiskiskapur og aling eru vinnur, har náttúruumhvørvið ger, at framleiðslan ikki kann gerast størri enn eitt vist. Í føroysku alivinnuni verður náttúruumhvørvið møguliga ikki gagnnýtt til fulnar enn, so har kunnu vera møguleikar fyri víðkan av framleiðsluni. Í alivinnuni er tí møguligt, at fleiri arbeiðspláss verða í framtíðini. Í fiskiskapi, hin-vegin, brúka føroyingar longu mest sum alt tað tøka náttúruumhvørvið. Tí hava produktivitetsøkingar í fiskiskapi við sær, at neyðugt er við færri arbeiðsfólkum.

Fiskavøruídnaður kann økja framleiðsluna, um fyritøkurnar í vinnuni klára at keypa sær atgongd til rávøru. Men hesar fyritøkurnar hava tann trupulleika, at framleiðsla við ófaklærdari handamegi til útflutnings ikki er kapp-ingarfør vinna í Føroyum. Kappingin um ófaklærdu arbeiðsmegina á føroyska arbeiðsmarknaðinum hevur trýst prís in á arbeiðsmegini so høgt upp, at fiskavirkini ikki klára seg í hesi kappingini. Skilabesta loysnin er tí útveiting av flakaframleiðslu til lond, sum hava lutfalsligar fyrimunir í framleiðslu við ófaklærdari handamegi, og har fyri-tøk ur í útflutningsframleiðslu tí hava møguleika at keypa sær ófaklærda arbeiðsmegi.

Føroysku ídnaðarvinnurnar eru ein blanding. Lossing á keiini krevur færri og færri fólk, so hvørt sum maskinurnar gerast betri. Húsabygging krevur sama tal av fólki sum fyrr, men har eru produktivitetsøkingarnar komnar sum betri kvalitetur. Talið av arbeiðsplássum í ídnaðarvinnum kann tí vaksa, um eftirspurningurin eftir ídnaðarvørum

29

er nóg príselastiskur. Sum vit hava sæð, so eru ídnaðarvinnur, ið selja til heimamarknaðin, vaksnar heilt fitt síðan kreppuna í 1993.

Nakrar tænastuvinnur kunnu, orsakað av fáum møguleikum fyri tøkniligari menning í framleiðsluni, ikki gerast nógv meira produktivar. Hesar tænastur kunnu samstundis ikki innflytast, tí at flutningskostnaðirnir eru ov høgir til, at tað er lønandi. Fyritøkurnar í hesi vinnuni eru tí vardar, skilt á tann hátt, at tær ikki eru í beinleiðis kapping við útlendskar fyritøkur. Men eftirspurningurin eftir tænastum økist, tá inntøkustøðið hækkar. Tí má talið av fólki, sum framleiðir hesar tænastur, til dømis pedagogar, sjúkrarøktarar, læknar, tænarar og fysioterapeutar, framhald-andi økjast.

Aðrar tænastuvinnur gerast meira og meira produktivar, skilt á tann hátt, at fyritøkurnar í vinnuni framleiða nýggjar og betri útgávur av somu tænastum. Men eftirspurningurin eftir framleiðsluni hjá hesum fyritøkum økist skjótari enn útboðið, so eisini í hesum vinnum mugu fleiri fólk til fyri at nøkta eftirspurningin. KT-vinnan er eitt dømi um eina slíka vinnu.

Bankatænastur er eitt líknandi dømi. Tænastur, ið fyrr vórðu framleiddar við hond, verða í dag framleiddar elek-tron iskt. Her er tað tí ikki útboðið, sum setur mark fyri, hvussu nógv verður framleitt, men eftirspurningurin. Um eftirspurningurin ikki økist, tá produktiviteturin økist, og prísurin lækkar lutfalsliga, hevur tað við sær, at arbeiðs-pláss í hesi vinnuni hvørva.

Almennar heimamarknaðartænasturnar eru mest sum allar av slíkum slagi, at trupult er at økja produktivitetin. Til dømis tekur tað enn í dag líka langa tíð at læra ein miðalskúlanæming at lesa sum fyri 100 árum síðan. Nakrar tænastur ber snøgt sagt ikki til at framleiða skjótari enn áður.

Í Føroyum er valutaframleiðslan fyri tað mesta fiskavørur, meðan stórur partur av heimamarknaðarframleiðsluni er tænastuframleiðsla. Sum so er hetta ikki ein trupulleiki, tí samfelagið gerst ríkari av øllum produktivitets-øking um, uttan mun til, hvar í búskapinum tær henda. Men á eftirspurningssíðuni er tað so, at tá samfelagið gerst ríkari, vilja borgararnir brúka meira av bæði vørum og tænastum. Borgararnir vilja serliga hava meira av tænastu-framleiðslu innan veitingar so sum heilsu, útbúgving og mentan. Tí skapar skeiklingin av produktivitetsøkingum móti vørum eina framhaldandi ójavnvág millum útboð og eftirspurning eftir ávikavist heimamarknaðarframleiðslu og valutavørum.

Tí má ein partur av produktivitetsøkingini í valutaframleiðslu framhaldandi býtast til heimamarknaðarfram leiðslu, soleiðis at borgarin fær meira av bæði valutavørum og av heimamarknaðarvørum. Fyri at fáa javnvág aftur mill um útboð og eftirspurning eftir valutavørum og heimamarknaðarvørum, so mugu fleiri framleiðslumiðlar fáast í heima-marknaðarvinnuna. Tað verður gjørt á tann hátt, at nakað av arbeiðsmegi og kapitali flytir úr valutaframleiðslu yvir í heimamarknaðarframleiðslu. Henda framhaldandi flyting av arbeiðsmegi og kapitali úr vøruframleiðslu yvir í tænastuframleiðslu er sostatt ikki ein politiskt stýrd tillaging av vinnubygnaðinum. Hon er ein natúrlig tillaging, uttan nakra politiska uppíblanding, av útboði og eftirspurningi gjøgnum marknaðarmekanismuna.

Grundleggjandi týdningurin av eini marknaðarstýrdari fiskivinnu kann skiljast í ljósinum av hesum. Týdningurin av fiskiveiði fyri føroyska búskapin hevur einki við „fruminntøkur“ ella „avleitt virksemi“ at gera. Týdningurin stendst av møguleikanum fyri framhaldandi produktivitetsøkingum og eftirfylgjandi flyting av arbeiðsmegi úr fiskiveiðu í heimamarknaðarvinnur, uttan at framleiðslan hjá fyritøkunum, sum fáast við fiskiveiðu, minkar. Fiskivinn an er ein stór vinna í Føroyum, og fiskivinnan er vøruframleiðsla, har framhaldandi møguleikar eru fyri mekaniser-ing, effektivi sering og produktivitetsøkingum. Stórir møguleikar eru tí fyri hækking av føroyska inntøkustøðinum gjøgn um eina meira produktiva fiskivinnu. Produktivitetsøkingarnar í sær sjálvum økja føroyska inntøkustøðið og gera, at fiskivinnan kann fiska líka nógv við færri arbeiðsfólkum.

Arbeiðsmegin, sum er til avlops, flytir yvir í vinnur, sum ikki neyðturviliga hava nakað beinleiðis samband við fiskivinnuna, og skapar størri virðir í hesum vinnum. Henda flyting kann taka tíð, og hon er óreglulig viðhvørt, men hon er ein grundleggjandi orsøk til framhaldandi hækking av inntøkustøðinum í Føroyum. Fyri at samfelagið skal fáa fult gagn burtur úr produktivitetsøkingunum, er tí eisini avgerandi neyðugt, at flytingin av arbeiðsmegi úr fiski vinn uni yvir í heimamarknaðarvinnur ikki verður forðað við studningum ella øðrum tiltøkum, sum hava til endamáls at halda so stórum parti av arbeiðsmegini í fiskivinnuni sum gjørligt.

30

Henda greiningin vísir eisini, at samfelagið fer ikki á húsagang, tá produktivitetsvøkstur ger, at færri fólk arbeiða í fiskivinnuni. Samfelagið fær ágóðan av produktivitetsøkingum í tilfeingisvinnunum við at færri og færri arbeiðs-pláss eru neyðug í hesum vinnum fyri at fáa somu virðisøking burturúr, samstundis sum fleiri hendur eru tøkar aðrastaðni í búskapinum. Hugsanin um, at „fiskivinnan ber øllum“, skilt á tann hátt, at um nógv fólk ikki arbeiða í fiskivinnuni, so fer samfelagið á húsagang, er altso ikki røtt. Tvørturímóti er tað beinleiðis skaðiligt fyri búskap in, um roynt verður við politiskum tiltøkum at halda fleiri fólkum í fiskivinnuni, enn vinnuligt grundarlag er fyri. Hetta forðar produktivitetsvøkstri, forðar tillaging av framleiðsluni sambært ynskjunum hjá brúkaranum og er skaðiligt fyri búskaparvøksturin og vælferðina hjá borgaranum.

Greiningin vísir eisini grundleggjandi bindingina á inntøkustøðinum av, at tað ikki ber til at innflyta allar vørur og tænastur. Um møguligt var at útveita framleiðslu av øllum tænastum, har føroyingar ikki hava komparativar fyri-munir, so vóru nógvar heimamarknaðarvinnur óneyðugar. Í staðin kundu allir føroyingar arbeitt í teimum vinnum, har vit hava lutfalsligar fyrimunir, og framleiðsla við lutfalsliga lágum produktiviteti í Føroyum verið útveitt til lond, ið hava lutfalsligar fyrimunir í hesum framleiðslum. Inntøkurnar kundu føroyingar so brúkt til at keypt tær vørur og tænastur uttan úr heimi, sum tørvur er á, men sum ikki ber til at framleiða serliga produktivt í Føroyum. Tá hevði inntøkustøðið verið hægri, enn tað er í dag. Men av tí at tað ikki ber til at innflyta allar tær vørur og tæn-ast ur, sum borgarin vil hava, er neyðugt, at ein stórur partur av føroysku arbeiðsmegini framleiðir vørur og tæn-ast ur, sum føroyingar ikki framleiða serliga produktivt sammett við fyritøkur í øðrum londum, men sum neyðugt er at framleiða innanlands, tí ikki ber til at innflyta tær. Tøknilig menning og alheimsgerð, sum gera tað møguligt at útveita framleiðsluna av alt fleiri heimamarknaðarvørum og -tænastum, sum føroyingar framleiða lutfalsliga óproduktivt, eru tí ein kelda til produktivitetsøkingar og harvið støðugt hækkandi inntøkustøði í Føroyum.

31

Stríðið millum miðstaðarøki og útjaðara„Tykkara politikkur røkkur bert til Tórshavn og nærmasta umhvørvi, soleiðis at bæði norðast í Føroyum, men einamest sunnanfyri doyggja Føroyar.“ (Birgir Mohr, Sosialurin 2. oktober 2009)

Fyri at taka av møguleikunum fyri produktivitetsøkingum er sum oftast neyðugt hjá fyritøkum framhaldandi at umskipa framleiðsluna á ymsan hátt. Í einum fríum marknaðarbúskapi, har fyritøkurnar alla tíðina stremba eftir at gerast meira produktivar, er vinnulívið tí framhaldandi í broyting. Hetta setur stór krøv til tillagingarevnini hjá borgarum og samfelagnum sum heild. Kanska týdningarmestu tillagingarnar hjá vanligum borgarum eru broyt-ingarnar viðvíkjandi, hvar fyritøkurnar velja at leggja framleiðsluna. Viðhvørt flytir tann einstaka fyritøkan fram-leiðsluna til eitt annað øki í landinum. Viðhvørt er tað heldur so, at ein fyritøka hvørvur av marknaðinum, tí at hon ikki longur er kappingarfør. Arbeiðsmegin, sum er blivin til avlops, má finna sær aðrar fyritøkur at arbeiða fyri, og ofta liggja hesar í øðrum økjum í landinum enn fyritøkan, sum hvarv av marknaðinum.

Henda gongd hevur altíð verið ein partur av einum og hvørjum búskapi, sum ikki er fullkomiliga fastlæstur. Men seinastu nógvu árini hava deregulering og liberalisering samstundis givið størri rásarúm fyri flyting av framleiðslu ni, sum ikki hevur verið tøkt fyrr. Gongdin við flyting av framleiðsluni er tí vorðin enn skjótari, enn hon hevur verið áður.

Tá vinnulívið á hendan hátt lagar seg til nýggjar umstøður, eru fólk ofta noydd at flyta, um tey framhaldandi vilja hava eitt arbeiði. Í hesum parti av frágreiðingini greina vit tær búskaparligu mekanismurnar, sum liggja und ir teirri gongd, at arbeiðspláss í størri og størri mun flyta úr útjaðaranum til miðstaðarøkið. Búskaparfrøðiliga grundarlag ið undir greiningum umrøður nakrar mekanismur, sum virka fyri at miðsavna búskaparligt virksemi og aðrar mekanismur, sum virka fyri at miðspjaða búskaparligt virksemi.

Grundleggjandi niðurstøðan er, at politikarar ikki kunnu forða gongdini móti størri og størri savning av arbeiðs-plássum í miðstaðarøkinum. Politikarar kunnu tó í ávísan mun seinka gongdini, men hetta kann hava stórar sam-felagsbúskaparligar kostnaðir við sær. Hinvegin ber til at arbeiða fyri, at fólk framhaldandi fara at hava bústað í útjaðaranum, men samstundis fara at hava møguleika fyri at arbeiða í miðstaðarøkinum. Hetta er nógv skilabetri útjaðarapolitikkur, ið stuðlar undir verandi bústaðarmynstur, og sum samstundis eggjar til heldur enn forðar pro-duktivitetsøkingum.

Miðsavning av framleiðsluniValutaframleiðslan, t.e. framleiðslan til útflutnings, í Føroyum fer í stóran mun fram í útjaðaranum, meðan heima-marknaðarframleiðslan fer fram í meginøkinum. Ójavnvágin millum, í hvørjum vinnum størstu produktivitets-økingarnar fara fram, og hvar eftirspurningurin eftir vørum og tænastum økist mest, merkir, at arbeiðspláss og kapitalur framhaldandi verða flutt úr valutaframleiðandi vinnum yvir í heimamarknaðarframleiðslu. Hetta merkir samstundis, at arbeiðsplássini flyta úr útjaðaranum til meginøkið.

Produktivitetsvinningur av miðsavningMen hví liggur næstan øll heimamarknaðarframleiðsla í miðstaðarøkinum? Stutta svarið er, at sæð yvir longri tíðarskeið fæst effektivitetsvinningur burturúr, at virksemið verður miðsavnað. Flestu búskaparligu kanningar koma til tað úrslit, at um ein býur gerst dupult so stórur, so økist miðalproduktiviteturin í býnum 3-8 prosent bara orsakað av økingini í stødd í sær sjálvum (7. Tað vil siga, at arbeiðsmegin er meira produktiv, jú meira miðsavnað hon er landafrøðiliga.

Orsøkirnar til hesa produktivitetseffekt eru sokallaðar marknaðarkoplingar („externalities“ á enskum), sum ikki verða reguleraðar gjøgnum marknaðarmekanismuna. Í hesum sambandi merkir tað, at fyritøkur ella starvsfólk á onkran hátt hava positiva ávirkan á hvønn annan, uttan at nakar kann krevja marknaðarprís fyri hesa ávirkan.

Fyri at marknaðarkoplingar, og harvið miðsavning av framleiðsluni, skulu skapa búskaparligan vinning, mugu stór-rakstrarfyrimunir vera onkustaðni í framleiðsluketuni, soleiðis at støddin á marknaðinum er ein verulig forðing fyri kappingini ella fyri vøruúrvalinum. Landafrøðiliga miðsavnaðar positivar koplingar („increasing returns“ á ensk um) hava tað við sær, at um ein býur ella eitt land gevur hægri avkast til vinnuligt virksemi enn økið rundan um, eggj ar hetta fyritøkunum at flyta virksemið til hetta økið. Hetta hevur aftur við sær, at avkastið í økinum økist enn meira, soleiðis at enn meira virksemi verður flutt til økið og so framvegis, í eini sjálvvirkandi ringrás, sum ger, at smáir munir í útgangsstøði millum øki kunnu økjast ógvisliga gjøgnum hesa mekanismu.

7) World Bank, 2009

32

Tað eru serliga tveir marknaðir, har tað kunnu vera slíkar marknaðarligar koplingar: arbeiðsmarknaðurin og vøru-marknaðurin. Ein av høvuðsorsøkunum til, at tað finnast stórar búskaparligar miðsavningar, er atgongdin hjá fyri-tøkum og húsarhaldum til eitt breitt úrval av vørum og arbeiðsplássum.

Fyri miðsavningina av fólki í býum er tað helst eisini týdningarmikið at finna sosial umhvørvi, har fólk trívast best. Miðsavning av vinnuligum virksemi stendst tí ofta av, at útbúgvin fólk vilja vera har, sum onnur útbúgvin fólk eru. Fólk, sum hava nøkulunda somu útbúgvingar, lønarstøði osfr., finna ofta saman, tí tey hava positiva ávirkan á hvønn annan, til dømis gjøgnum eitt betri fakligt umhvørvi.

Samstundis sum eitt betri fakligt umhvørvi í sær sjálvum er til gagns hjá nógvum útbúnum fólkum, kann hetta eisini gera tey meira produktiv. Miðsavning av fólki hevur økt produktivitetin í handli, ídnaði og umsiting við at seta fólk saman, sum síðani læra av hvørjum øðrum slíkt, sum bert ber til at læra við at vera saman við øðrum við líknandi førleikum á sama stað um somu tíð.

Eitt, sum møguliga hevur størri týdning, er, at ein stórur arbeiðsmarknaður eggjar fólki til at nema sær hægri útbúgving enn annars. Hetta argumentið er tengt at møguleikanum fyri størri kapping. Á einum lítlum arbeiðs-marknaði kann vandi vera fyri, at lítil ella eingin kapping er um kunnleikarnar hjá løntakarum, ið fáa sær eina serliga útbúgving. Lønin er tí so lág, at hon er ikki verd kostnaðin av útbúgvingini. Um fleiri fyritøkur eru á hesum arbeiðsmarknaðinum, ið eftirspyrja teirra arbeiðsmegi, minkar vandin fyri, at løntakarin má lata sær lynda eina lága løn. Harvið økist eggjanin til útbúgving.

Miðsavningarmekanisman á vøru- og tænastumarknaðinum kemst av, at fyritøkur vilja liggja har, sum best atgongd er til flestar møguligar kundar. Handlar hava ofta fyrimunir av, at lokali marknaðurin hevur eina ávísa stødd, og at kundar oftast ferðast til tey støð, har tað er eitt ávíst úrval av handlum. Tann einstaki handilin hevur tí fyrimunir av at liggja nær øðrum handlum. Á hendan hátt dregur handilin enn fleiri kundar til økið, enn tað vóru framman-undan, og á tann hátt vinna verandi handlar eisini upp á tað. Hetta er orsøkin til, at nógvir handlar vilja rinda meira fyri at leiga ein kvadratmetur í SMS, enn teir vilja rinda fyri ein kvadratmetur aðrastaðni.

Ein líknandi faktorur, ið hevur týdning, men sum ikki hevur beinleiðis samband við arbeiðsmarknaðin, er, at fólk vilja hava nógvar ymiskar vørur og tænastur at velja ímillum. Fólk vilja tí vera har, sum størsta og besta úrvalið av frítíðartilboðum er. Biografar, sjónleikir og onnur mentanartilboð krevja eitt ávíst fólkagrundarlag. Hesi liggja tí har, sum fólkagrundarlagið er størst, og tí leggjast fólk aftrat har, sum tað frammanundan eru nógv fólk. Hetta ger fólkagrundarlagið enn størri og dregur tí enn fleiri fyritøkur til økið, ið bjóða fram enn fleiri frítíðartilboð o.s.fr.

Lutfalsliga lønargongdin einaferð ennÍ einum fríum marknaðarbúskapi stendst lønarspjaðing millum vinnubólkar av munum í produktiviteti. Munurin í produktiviteti stendst fyri ein stóran part av muni í miðalútbúgvingarstøði og miðsavningareffektum. Miðsavningar-effekt innan fyri ein vinnubólk kann trýsta prísin upp fyri pláss innan fyri øki, har miðsavningareffektin virkar. Teir vinnubólkar, sum ikki hava nakra innanhýsis miðsavningareffekt, ella minni innanhýsis miðsavningareffekt, og tí ikki eru nóg produktivir til at rinda ta løn, sum skal til fyri at keypa pláss í hesum økjum, verða tí trýstir út.

Vit kunnu sum eitt dømi siga, at miðsavningarkreftirnar hava ávirkað føroysku framleiðsluna soleiðis, at tæn ast ur til heimamarknaðin verða framleiddar í Tórshavn, ídnaðarvørur til heimamarknaðin í økinum rundan um Skála-fjørðin, og útflutningsframleiðsla er spjadd í útjaðaranum. Orsakað av studningum til aktørarnar í fiskiskapi, av-speglar lønin í hesi vinnu bara í lítlan mun kappingina á føroyska arbeiðsmarknaðinum millum fyritøkur og stovnar um arbeiðsmegina, so hana taka vit ikki við í hesum døminum. Hinvegin vísir nágreiniliga samanfallið í lønini í privatu og almennu heimamarknaðarvinnunum, at vit kunnu rokna hesar báðar bólkarnar sum ein og sama bólk.

Hvussu stórur partur av lutfalsliga produktivitetsmuninum, og harvið lønarmuninum, millum vinnubólkarnar stendst av munum í miðalútbúgvingarstøði og miðsavningareffektum, er torført at siga. Tað er sannlíkt, at miðal-út búgv ingar støðið í heimamarknaðarframleiðsluni er hægri enn í valutaframleiðsluni, sum lutfalsliga gagnnýtir náttúru til feingi heldur enn vitanartilfeingi. Hinvegin er torført at meta um, hvørt nakar størri munur er í miðal-út búgvingar støði millum ídnaðarframleiðslu og tænastuframleiðslu. Tí ber kanska til at meta, at produktivitets-munurin, og harvið lønarmunurin, millum tænastuvinnu og ídnaðarvinnu í høvuðsheitum kemst av einum muni í innanhýsis miðsavningareffekt, sum sostatt tykist vera størri í tænastuvinnu enn í ídnaðarvinnu í Føroyum.

33

Endar alt í Havn?Áhaldandi búskaparvøkstur hevur varandi miðsavning við sær (8. Tað er enntá soleiðis, at produktivitetsøkingarnar, og harvið búskaparvøksturin, eru treytaðar av, at tað ikki verður forðað fyri miðsavningini. Men hevur henda gongd ongan enda? Er nøkur búskaparlig mekanisma, ið forðar fyri, at henda gongd heldur fram, inntil allir føroy-ingar búgva í Havn? Ja, møguliga.

Miðsavningin trýstir prísirnar á teimum framleiðslumiðlum, sum ikki eru flytførir, upp í miðstaðarøkinum og trýstir prísirnar á somu framleiðslumiðlum niður í útjaðaranum. Týdningarmesta orsøkin til lækkandi avkast orsakað av miðsavning er, at prísirnir á framleiðslumiðlum, ið ikki kunnu flytast, byrja at hækka skjótari enn miðsavningar-vinningurin og harvið eta burtur av avkastinum til flytførar framleiðslumiðlar, eitt nú arbeiðsmegi og kapital, so-leiðis at nettoavkastið til flytføru framleiðslumiðlarnar lækkar.

Í hesum sambandi er týdningarmesti óflytføri framleiðslumiðilin grundstykki. Grundstykkjaprísirnir hækka, soleiðis at atdráttarmegin hjá býunum mótvegis flytførari arbeiðsmegi minkar, av tí at eyka avkastið, sum arbeiðsmegin kann vinna við at flyta til býirnar, verður meira enn etið upp av eyka kostnaðum í skapi av hægri prísum á grund-stykkjum. Um arbeiðsmegin orsakað av savningarvinningum til dømis kann vinna 10 prosent meira í einum býi enn í útjaðaranum, men íbúðarprísurin er 15 prosent hægri, so er betri at vera verandi í útjaðaranum.

Roknast kann tí við, at Havnin veksur, inntil prísurin á grundstykkjum hevur etið allan miðsavningarvinning í tæn-astu vinnum í Føroyum. Tá prísøkingin á grundstykkjum orsakað av eyka flyting av arbeiðsmegi til Havnar byrjar at viga upp ímóti miðsavningarvinninginum av eyka arbeiðsmegi, steðgar flytingin til Havnar. Hvussu stórur partur av fólkinum býr í Havn, áðrenn prísøkingin vigar upp ímóti miðsavningarvinninginum, ber tó ikki til at siga nakað neyvt um. Tað avhongur til dømis av, hvussu stórt útboðið av grundstykkjum og íbúðum í Havn er.

Vinningurin av miðsavning endar tí lutvíst sum vinningur hjá teimum, sum eiga eitt grundstykki í Havn at leiga út til tænastufyritøkur ella til teirra, sum arbeiða í slíkum fyritøkum. Prísurin á grundstykkjum og íbúðum er væl hægri í Tórshavn enn í restini av landinum, og hann er hægri við Skálafjørðin enn í útjaðaranum. Tað vil siga, at lønarmunurin millum vinnubólkarnar bara lutvíst endar sum munur í livistøði innanhýsis í bólkinum av borgarum, sum selja sína arbeiðsmegi, og sum ikki áttu eitt grundstykki á hesum plássum, áðrenn miðsavningin byrjaði at taka dik á seg. Restin er blivin til vinning hjá teimum, sum leingi hava átt eitt grundstykki á hesum plássum.

Men ber til at steðga miðsavningini við útbygging av undirstøðukervinum, soleiðis at kostnaðurin av at ferðast kring landið lækkar munandi? Hetta skuldi gjørt tað óneyðugt at miðsavnað framleiðsluna? Tað er ikki vist, at so er. Í ringasta føri kunnu økismunir gerast størri, enn teir upprunaliga vóru.

Vinnubygnaðurin við greiðum skilnaði millum miðstaðarøki og útjaðara kemur í lag, tá ferðakostnaðirnir eru lutfalsliga lágir. Enn lægri handilskostnaðir enn í byrjanarstøðuni kunnu gera, at ferðakostnaðir gerast óviðkom-andi fyri fyritøkurnar, tá tær skulu velja, hvar tær leggja framleiðsluna. Men hetta ger tær samstundis meira viðkvæm ar fyri smáum munum í øðrum viðurskiftum millum økini. Nýggja undirstøðukervið kann tí, heldur enn at fáa fyritøkur at støðast í útjaðaranum, trýsta enn fleiri fyritøkur til at flyta til miðstaðarøkið. Tað vil siga, at møguliga økist ferðin á miðsavningini heldur enn minkar. Eitt dømi um hetta úr 1960-unum var, at miðsavningin í Fraklandi og Italia fór at ganga skjótari, heldur enn seinni, tá stóru motorvegirnir vórðu gjørdir. Tað sama kann henda í Føroyum, tá undirstøðukervið verður útbygt, nevniliga, at miðsavningin ikki verður seinkað, men fer at ganga enn skjótari. Men um so verður, so er tað, tí at fólk vilja tað, til dømis orsakað av betri mentanartilboðum, heldur enn at tey noyðast, tí tað ikki ber til hjá teimum at búgva í útjaðaranum og arbeiða í miðstaðarøkinum.

Hví búgva fólk í Føroyum?Ein spurningur, sum kann verða settur í hesum sambandi, er, hví nakar býr í Føroyum, um vinningurin av miðsavn-ing er so stórur? Hví búgva ikki allir føroyingar í Keypmannahavn ella einum øðrum stórbýi? Fyrsta svarið er, at nógvir føroyingar búgva uttanlands júst orsakað av møguleikanum fyri at fáa lut í teimum miðsavningarvinningum, sum ikki finnast í nóg stóran mun í Føroyum. Um tú til dømis ert tónleikari ella listafólk, eru møguleikarnir fyri at finna saman við fólki, ið hava somu áhugamál sum tú, bæði sum framleiðari og sum keypari av tónleiki ella list, nógvar ferðir betri í onkrum stórbýi uttanlands enn í Føroyum.

8) World Bank, 2009: xvi

34

Meira alment, so er tað altíð ein spurningur um fyrimunir og vansar. Strembanin eftir einum framhaldandi hægri livistøði gjøgnum miðsavning hevur framhaldandi tættari búskaparliga samansjóðan við sær. Men móti hesi miðsavnandi megi virkar ein miðspjaðandi megi, sum stendst av viljanum hjá nógvum fólki at búgva saman við fólki, sum hava somu mentan, søgu og mál. Ímillum miðstaðarøkið og útjaðaran í Føroyum er miðsavnandi kraftin ofta sterkari, tí munurin í mentan millum økini er lítil, meðan vinningurin av at flyta til miðstaðarøkið fyri nógv tykist stórur. Millum Føroyar og útheimin er miðspjaðandi kraftin ofta sterkari, soleiðis, at fyri flestu føroyingar er munurin í mentan, søgu og máli millum Føroyar og útheimin so stórur, at missurin við at búgva í stórbýum úti í heimi verður ov stórur í mun til fyrimunin við at búgva í Føroyum. Fyri onnur er tað øvugta galdandi. Fyri fólk, har marknaðurin, ið telur mest fyri tey, er sera avmarkaður í Føroyum, til dømis marknaðurin fyri teirra framleiðslu (nógv listafólk) ella marknaðurin fyri makar (samkynd), er fyrimunurin við stórbýarlívinum hinvegin ofta størri enn missurin, ið stendst av ikki at búgva í Føroyum. Hesi velja tí at búseta seg uttanlands.

35

Politiska telvingin um fiskivinnupolitikkin„Tey, ið lata seg velja at stýra, mugu eisini vita, at tær ópopuleru avgerðirnar mugu eisini takast. At bjarga línu-skipunum er ein av teimum“, Føroya Reiðarafelag, 20. mai 2009

Politiska grundarlagið undir núverandi fiskivinnupolitikki er fyrst og fremst eitt ynski um at framtíðartryggja polit-iska valdið hjá seráhugamálunum heldur enn at skipa fiskivinnuna á marknaðarbúskaparligum grundarlagi.

Búskaparliga reguleringin av fiskivinnuni kann síggjast sum eitt samspæl millum seráhugabólkarnar innan fiski-vinn una, ið hava felags áhugamál mótvegis restini av samfelagnum. Samgongur eru skipaðar innan fyri hesa vinnu, har aktørarnir stuðla hvørjum øðrum fyri at varðveita tær vinnuligu sersømdir, bólkarnar hava fingið gjøgnum politisku skipanina.

Samstundis er eitt innanhýsisstríð í hesi samgongu í fiskivinnuni um tilfeingið, har allir bólkar royna at tryggja sær sín part av tí samlaðu køkuni. Ymsu studningsskipanirnar í fiskivinnuni hava tí eisini til endamáls at sæta teimum ymsu pørtunum í vinnuni, soleiðis at allir fáa sítt.

FiskivinnusamgonganÍ Føroyum hava reiðarar og fiskimenn traditionelt definerað felagsáhugamál, soleiðis at teir kunnu standa sterkari við sínum krøvum mótvegis tí politisku skipanini. Hetta hevur elvt til, at aktørarnir í fiskivinnuni biðja politisku skipanina um stuðul til at klára ymsar kreppur heldur enn at loysa teir bygnaðarligu trupulleikar, sum eru atvoldin til støðuna. Til dømis verða krøv hjá Fiskimannafelagnum í stóran mun vend ímóti politisku skipanini heldur enn móti reiðarunum. Seinastu árini hava vit tó sæð, at Fiskimannafelagið í størri mun hevur samstarvað við onnur verkafeløg á landi undir Samtaki, men ov tíðliga er at siga, hvønn týdning hetta kann fáa fyri ta búskaparligu reguler ingina av fiskivinnu í Føroyum. Hesi viðurskifti koma vit nærri inná seinni.

Hesin „borgarfriður“ millum høvuðsaktørarnar í fiskivinnuni byggir á tær sersømdir, sum politiska skipanin hev ur veitt vinnuni við at leggja seg út í ta fríu kappingina um fiskatilfeingi og arbeiðsmegi. Fiskivinnupolitiska sam-gong an í Føroyum hevur altíð verið nóg sterk til at vunnið sær nógvar fyrimunir í politisku skipanini. Søguliga hava vit ofta sæð, at tá ið trætur hava tikið seg upp millum hesar báðar partar, hevur ein gongd leið verið at vent sær til myndugleikarnar fyri at fáa teir at loysa trupulleikarnar við almennum pengum.

Eitt gott dømi um hetta er skattafrádrátturin hjá sjómonnum. Fyri at hækka inntøkuna hjá sjómonnum hevur tað víst seg at verið lættari at sett at løgtinginum krav um lønarhækkan gjøgnum serligan skattalætta enn at kravt betri sømdir frá arbeiðsgevaranum. Tað politiska valdið, sum fiskivinnan hevur havt í Føroyum, hevur í stóran mun verið nýtt til at yvirtalað politikarar til at veita fiskivinnuni studning, sum forðar búskaparligum tillagingum. Polit-iskt hevur tað eisini verið lukrativt at veitt hesi vinnu sersømdir

Men hvørji politisk áhugamál hava týdning, tá ið vit hyggja at tí búskaparligu reguleringini av fiskivinnu í Føroyum, og hvønn týdning hava tey politisku áhugamálini, hinvegin, fyri tann eftirspurning, sum vinnan hevur mótvegis almennu skipanini? Hesir spurningar nema við tvær síður av sama máli. Politiska skipanin kann hava ein áhuga í at stýra einari vinnu á ein ávísan hátt, og hetta ávirkar aftur vinnuna, tá ið hon skal definera síni áhugamál mótvegis politisku skipanini.

Grundarlagið undir tí fiskivinnupolitisku reguleringini í Føroyum byggir serliga á trý týðandi viðurskifti:– Økispolitikkur (sosialpolitikkur ígjøgnum arbeiðsskapandi tiltøk til frama fyri útjaðaran)– Tann týdningur, sum vinnan verður mett at hava fyri samfelagsbúskapin sum heild (hugmyndin um, at fiski-

vinnan ber øllum samfelagnum uppi)– Tal av fólki, ið eru tengd at hesi vinnu (gevur politiskt vald)

„Liviligar umstøður kring alt landið“Lutfalslig flyting av arbeiðsplássum úr útjaðaranum til miðstaðarøkið er farin fram í longri tíð. Høvuðsorsøkin er globala tøkniliga menningin heldur enn politiskar avgerðir í Føroyum. Men flytingin er sjálvsagt eitt mál, sum hev ur politiskan relevans hóast tað. Í tann mun, livilíkindi í útjaðaranum eru nakað, sum veljararnir leggja nakað í, er flytingin ein politiskur trupulleiki, sum neyðugt er at fyrihalda seg til so ella so.

Flytingin úr útjaðaranum til miðstaðarøkið er ikki nakað serføroyskt fyribrigdi. Tað er mótstøðan móti flytingini heldur ikki. Sambært eini spurnarkanning hjá Heimsbankanum stríðist ein stórur meiriluti av heimsins politikar um,

36

serliga í fátækum londum, ímóti miðsavningini heldur enn at bjóða henni vælkomnari (9. Fyri flestu av hesum politik arum er grundleggjandi orsøkin tó, at teir vilja forða tí neyð og vesaldómi, sum finst í nógvum stórbýum kring heimin, serliga í menningarlondum. Hendan trupulleikan við neyð og vesaldómi í miðstaðarøkinum hava vit ikki í Føroyum, so tann grundgevingin kann ikki brúkast. Hví er flytingin úr útjaðaranum til meginøkið so ein polit-isk ur trupulleiki í Føroyum?

Fyri tey, sum búgva í útjaðaranum, er svarið sjálvsagt einfalt. Tey vilja verða búgvandi á staðnum. Men nógvir veljar ar, sum búgva í miðstaðarøkinum, tykjast eisini halda, at tað er týdningarmikið, at fólk búgva um alt landið, tí at føroysk mentan og sereyðkenni eru óloysiliga bundin at bygdarlívinum.

Hetta er sjálvsagt eitt legitimt sjónarmið. Trupulleikin er, at endamálið um „liviligar umstøður kring alt landið“ verður blandað saman við einum endamáli um arbeiðspláss á staðnum. Økispolitiska atlitið hevur traditionelt verið sterkt í stýringini av føroyskari fiskivinnu. Stórt samanfall er millum útjaðaran og fiskivinnuna, tí eitt stórt tal av fólki í útjaðaranum hevur beinleiðis tilknýti til fiskivinnuna. Viljin at nýta fiskivinnuna sum arbeiðsskapandi tiltak í útjaðaranum, at „tryggja virksemi og liviligar umstøður kring alt landið“, er tí ein av orsøkunum til, at fiskivinnan verður viðgjørd so nógv øðrvísi enn aðrar vinnur.

Beinleiðis bráðfeingisavleiðingarnar av eini stuðulsfríari vinnu, og harvið einum broyttum vinnubygnaði, merkjast betur uttan fyri miðstaðarøkið. Tann búskaparliga tillagingin, sum gevur tann størsta vøksturin í produktiviteti, kann mangan vera pínufull, tí at hon krevur mobilitet millum vinnur umframt geografiskan mobilitet í summum førum. Hetta rakar serliga tey ófaklærdu, sum hava havt starv innan fiskivinnuna, antin á sjógvi ella landi. Tey, sum harafturat búgva í útjaðaranum og ikki hava atgongd til stóra arbeiðsmarknaðin í miðstaðarøkinum, hava enn verri møguleikar at finna nýtt starv. Teirra møguleikar at umstilla seg til nýggj krøv á arbeiðsmarknaðinum eru tí ikki teir bestu. Fólk í útjaðaranum hava beinleiðis áhuga í, at eitt arbeiðspláss er til tey á staðnum, sjálvt um tað úr einum samfelagsligum sjónarhorni ofta hevði verið skilabetri, at hetta arbeiðsplássið hvarv, og at tey heldur arbeiddu onkra aðrastaðni. Hetta elvir til politiskt trýst um at varðveita tey arbeiðspláss, sum higartil hava givið teimum ein vinnuveg.

Politiskt er eisini torført at greiða frá, hví studningsskipanir skulu avtakast, uttan samstundis at vísa á, hvat fólk, sum hava størv, sum eru tengd at studningi, skulu gera í staðin. Fólk vita, hvat tey hava, nevniliga eitt arbeiðs-pláss í fiskivinnuni, men tey vita ikki, hvat tey fáa, um útjaðarapolitikkurin heldur verður rikin á ein samfelagsliga skynsamari hátt gjøgnum veitingar frá landinum, sum ikki eru tengdar at, hvørji fyritøku ella vinnu tann einstaki arbeiðir í. Fólk á bygd, sum í løtuni bara hava lokalu fiskivinnuna at dúva uppá, vilja síggja handføst prógv um, at onnur og betri tilboð finnast, áðrenn tey ganga við til, at lokala arbeiðsplássið í fiskivinnuni hvørvur orsakað av broyttum fiskivinnupolitikki.

Spurningar um sosiala útjavning og menning av útjaðaranum verða tí blandaðir upp í eina vinnu, sum átti at virkað á marknaðarligum grundarlag. Trupulleikar við vantandi vinnuliga burðardyggum arbeiðsplássum í útjaðaranum verður loystur við studningi til fiskivinnuna. Hetta merkir, at tann studningur, ið er ætlaður útjaðaranum, verður leiddur gjøgnum fiskivinnuna. Haraftrat er fiskivinnan fongd við reguleringum, sum eru ætlaðar til at halda lív í arbeiðsplássum til ófaklærd í fiskivinnuni í útjaðaranum.

Ein av avleiðingunum av tí búskaparligu stýringini av fiskivinnuni er, at tann natúrliga gongdin, har fólk spakuliga fara úr høvuðsvinnuni og yvir til meira produktiv arbeiðspláss í øðrum vinnum, verður seinkað og forðað. Men eitt av endamálunum hjá politisku skipanini við at veita stuðul er júst at basa hesi gongd, tí tað er í primervinnuni, at politiska valdið hjá nøkrum politikarum er kjølfest.

Politikarar velja síðani tann, samfelagsbúskaparliga sæð, mest ineffektiva mátan at stuðla teimum, nevniliga studning til arbeiðsplássini, heldur enn at veita stuðulin ígjøgnum t.d. endurútbúgving og kommunalar útjavnin-garskipanir. Ein stórur partur av studninginum hvørvur á vegnum úr landskassanum til útjaðaran. Hann endar í staðin hjá fiskimonnum og reiðarum. Reiðararnir fáa ókeypis fiskiloyvir, og, sum vit hava sæð, fer ein partur av hesum virðinum, sum landið letur reiðarunum ókeypis, til fiskimenn, sum harafturat m.a. fáa serligan skattalætta og alment tryggjaða minstuløn. Í staðin fyri at vera veruligur útjavningarpolitikkur ger hesin politikkur tí býtið av samfelagskøkuni ójavnari.

9) World Bank, 2009: xii

37

Søguliga hevur fiskivinnan eisini verið tað amboðið, sum politikarar fyrst og fremst hava brúkt til at skapt virksemi við kring alt landið. Hetta hevur áður verið almennur politikkur, har politiska skipanin hevur regulerað fiskivinn-una til tess at skapa arbeiði í ymsum økjum í landinum. Vit kunnu nevna tvey dømi her. Tað fyrra er alivinnan, har politiska skipanin í áttatiárunum setti sær fyri at skapa nógv smá alibrúk kring alt landið, soleiðis at tær flestu bygdirnar høvdu eitt ella fleiri aliloyvi, hóast hetta ikki gav eina burðardygga framleiðslu. Tað seinna dømi eru svartkjaftaloyvini, sum blivu býtt út á tey ymsu valdømini, sum eisini vitnaði um eitt økispolitiskt atlit í reguler-ing ini av svartkjaftaflotanum.

Atlitið til útjaðarapolitikk er ikki á sama hátt avgerandi fyri, hvussu fiskivinnan verður stýrd í dag. Tí verður fiski-vinnupolitikkurin ikki longur á sama hátt orðaður við økispolitiskum atlitum. Tó er økispolitikkur framvegis ein orsøk til, at politiska skipanin ynskir at stuðla fiskivinnuni við beinleiðis og óbeinleiðis studningsskipanum.

Fiskivinnan, sum „ber øllum“, og stórur veljarabólkurUm týdningurin av eini vinnu fyri samfelagsbúskapin verður mettur at vera stórur, kann hetta ávirka ta politisku stýringina. At varðveita vinnuna í sama líki og at hjálpa henni á ymsan hátt gerst tá eitt politiskt endamál í sær sjálvum.

Ein av orsøkunum til, at umfatandi studningsskipanir í fiskivinnu verða góðtiknar, er, at setningurin um, at føroy-ingar „liva av fiskivinnuni“, er alment góðtikin í Føroyum. Hetta verður so tongt saman við hugmyndini um, at jú fleiri fólk starvast í fiskivinnuni, tess betri. Ímyndin av fiskivinnuni sum hornasteininum undir øllum tí føroyska samfelagnum hevur givið henni eitt argument fyri at krevja sersømdir frá politisku skipanini. Argumentið er, at jú fleiri fólk arbeiða í fiskivinnuni, størri er „fruminntøkan“ frá fiskivinnuni, og tess hægri er livistøðið hjá øllum før-oyingum. Hetta stuðlar argumentinum um, at tað er neyðugt at tryggja, at nógv arbeiðspláss eru í fiskivinnuni.

Men, sum vit hava víst á, so er hugmyndin um, at fiskivinnan „ber øllum“, ikki røtt. At føroyingar „liva av fiski-vinn uni“, skilt á tann hátt, at øskukalt verður í Føroyum, um fiskivinnan ikki hevur eina ávísa stødd, er ein rein ur íspunnin trupulleiki. Men fyri samgonguna í fiskivinnuni er hugmyndin eitt sera gagnligt og nýtiligt amboð í argumenta tiónini fyri almennum studningi til vinnuna.

Tal av fólki í eini ávísari vinnu hevur eisini stóran týdning, tá ið politikarar skulu gera av, hvat slag av regulering teir eru sinnaðir at veita hesi vinnu. Tann politiski vinningurin av lagaligari regulering økist við talinum av fólki, sum starvast í hesi vinnugrein, heilt einfalt tí at nógvar atkvøður eru at heinta. Ein stórur vældefineraður veljara-skari hevur við sær, at tann politiski vinningurin av at veita hesi vinnu sersømdir gerst lutfalsliga stórur.

Parturin av føroysku arbeiðsmegini, sum starvast innan fiskivinnu, antin á sjógvi ella landi, hevur verið lutfalsliga stórur, hóast hann hevur verið stútt minkandi seinastu árini sum úrslit av effektiviseringum í framleiðsluni. Hetta er ein avgerandi drívmegi handan føroyskan fiskivinnupolitikk. Hendan sannroynd ger, at politikarar eru meira sinn aðir at implementera stuðulsskipanir, sum framhaldandi tryggja einum stórum parti av fólki arbeiði í júst hesi vinnu. So hvørt sum talið av fólki, sum starvast í fiskivinnu, fer at minka, kann politiski vinningurin við at veita hesi vinnu sersømdir somuleiðis minka.

Hvat verður politiska valdið brúkt til?

At tryggja framhaldandi valdVit venda nú kikaranum ímóti spurninginum, hvussu tað politiska valdið yvir fiskivinnupolitikkinum verður nýtt, og hví politiska skipanin velur stuðulsskipanir, sum eru meira samfelagsbúskaparliga ineffektivar enn aðrar.

Politiska skipanin kann ikki geva lyfti um, hvussu framtíðarinnar politikkur fer at vera á hesum øki, tí at hann verður orðaður og samtyktur av einum tilvildarligum meiriluta í framtíðini. Samspælið millum áhugabólkarnar í fiskivinnuni er avgerandi í politisku skipanini, sum ikki hevur møguleika at veita garanti fyri einum ávísum politikki framyvir. Áhugabólkar vilja tryggja sítt politiska vald fyri at kunna vera førir fyri at leggja trýst á politisku skipan-ina og ávirka tann politikk, sum verður orðaður og førdur í framtíðini. Í ljósinum av hesum taka áhugabólkar og politikarar atlit til framtíðina, tá ið tey skulu gera av, hvussu teirra áhugamál best verða vard.

38

Produktivitetsvøkstur ger, at færri fólk fara at starvast í fiskivinnuni, tí at vinnuni tørvar færri fólk við tíðini, samstundis sum altjóða kapping tekur lívið av vinnuligum eindum, sum ikki eru kappingarførar. Talið av fólki í vinnuni er ein av grundarsteinunum undir tí trýsti, sum ein vinnugrein kann leggja á politisku skipanina. Hendan gongdin merkir tí, at fiskivinnan spakuliga missir sítt vald í politisku skipanini. Harvið gerast møguleikarnir hjá hesi vinnu at fáa serligar stuðulsskipanir verri við tíðini, tí politikarar gerast minni sinnaðir at veita hesi vinnu ser-sømdir. Vinnugreinin leggur tí trýst á politisku skipanina fyri at varðveita nógv fólk í vinnuni. Politiskir entrepre -nørar, sum primert byggja sítt politiska vald á atkvøður frá veljarum úr hesi vinnugrein, hava eisini ein áhuga í at varðveita nógv fólk í vinnuni.

Undir hesum umstøðum hevur tann umfordeilandi politikkurin, t.d. skattafrádráttur til fólk í eini ávísari vinnu, til endamáls at økja um ella varðveita talið av fólki í fiskivinnuni fyri at framtíðartryggja tað politiska valdið hjá hesum bólki. Samstundis vilja sjómenn ikki eggja fleiri at koma upp í vinnuna og harvið økja kappingina um tað avmarkaða talið av arbeiðsplássum í vinnuni. Men hetta kann vera neyðugt, um framtíðarinnar politiska vald skal konsoliderast, og evnini at varðveita teir fyrimunir, sum eru fingnir til vega ígjøgnum politisku skipanina, ikki skulu hvørva.

Í hesum dømi um skattafrádrátt til sjómenn er týðandi og neyðugt hjá sjómonnum at varðveita sítt politiska vald framyvir, og hetta verður gjørt við at velja eitt slag av stuðli, sum er búskaparliga sera ineffektivt. Men stuðulin livir upp til endamálið, sum er at syrgja fyri, at áhugabólkurin til eina og hvørja tíð er so stórur sum gjørligt fyri at hava betri kort í hondini í telvingini við politisku skipanina. Skattafrádrátturin eggjar fólki at verða verandi í fiskivinnuni og lokkar samstundis nýggja arbeiðsmegi at gerast partur av henni (10.

Hetta tryggjar fiskivinnuni framhaldandi støðu sum ein týðandi aktørur í samfelagnum, sum tí lættari fær undir-tøku fyri sínum krøvum í politisku skipanini, eisini í framtíðini. Við einum skattafrádrátti bert til sjómenn hevur Fiskimannafelagið tryggja sær, at tað verður meira attraktivt at gerast sjómaður, enn tað annars hevði verið. Har-við hevur Fiskimannfelagið fleiri limir, enn tað hevði havt, um fiskivinnan var í fríari kapping við aðrar vinnur um arbeiðsmegina. Talið av fiskimonnum hevur týdning, tá ið eitt felag sum Fiskimannafelagið vendir sær til politiska myndugleikan við krøvum um politikk. Tí verður teirra eftirspurningur eftir almennum stuðli millum annað stýrdur av tí atliti, at felagið skal varðveita síni evni at leggja trýst á politisku skipanina og harvið tryggja sína politisku ávirkan í longdini.

Politiska valdið hjá eini vinnugrein er í afturgongd, tá ið hennara atkvøðuvald er í afturgongd. Besta framtíðar-trygging av politisku áhugamálunum hjá núverandi aktørum í vinnuni er tí at brúka verandi politiska vald til at fáa vinnuni studningar, soleiðis at niðurgongdin steðgar, og politiska valdið verður varðveitt. Tí hevur tann politiska skipanin lyndi til at velja skipanir, sum hava betri møguleika at yvirliva í longdini, og harvið tryggja sítt egna valdsgrundarlag.

Um ein áhugabólkur megnar at økja um vælferðina hjá limunum í bólkinum við at skapa ítøkiligar peningaligar ágóðar fyri limirnar, gerast evnini at samskipa kollektiv átøk og leggja trýst á politisku skipanina munandi betri. Hetta hevur tí eina sjálvstyrkjandi ávirkan. Um Fiskimannafelagið t.d. ikki megnaði at skapa ítøkiligar ágóðar fyri limirnar, hevði felagið havt torførari við at lagt trýst á politisku skipanina, tí at limirnir tá ikki høvdu sæð nakran fyrimun við aktivt at arbeitt fyri áhugamálum felagsins ella at gjørst limir í felagnum (11.

Skattafrádrátturin til sjómenn hevur sostatt tvey endamál. Tað fyrra er at hækka inntøkuna hjá hesum bólki, og tað seinna er at tryggja, at tað framvegis verður attraktivt at vera partur av hesum bólki, soleiðis at hann ikki tódnar og harvið missir sítt politiska vald. Á henda hátt hevur tann politiska skipanin valt ein leist, sum á frægasta hátt tryggjar hesa stuðulsskipan framyvir.

Eitt er, at Fiskimannafelagið sjálvsagt tekur undir við einum skattafrádrátti, sum hækkar inntøkuna hjá sínum limum, men hesin frádráttur er eisini ein stórur fyrimunur hjá reiðaríunum. Frádrátturin merkir, at reiðaríini ikki eru í fríari kapping við aðrar arbeiðsgevarar um arbeiðsmegi í Føroyum, og hetta gevur teimum tí ein stóran fyri-mun í at skaffa arbeiðsmegi til skipini.

Við at stuðla einum frádrátti til sjómenn hevur Reiðarafelagið (kapitalistarnir) funnið eitt felags mál við limunum í Fiskimannafelagnum (verkamanninum). Hesin politikkur er við til at halda talinum av sjómonnum uppi á einum høgum støði, sum er grundarlagið undir tí politisku vektini, sum ein slíkur bólkur hevur í sínum atkvøðum. Tað er

10) Acemoglu og Robinson, 2001: 649-65011) Acemoglu og Robinson, 2001: 650

39

greitt, at Reiðarafelagið kann nýta tað stóra talið av sjómonnum til at leggja trýst á myndugleikarnar, og tí hevur felagið áhuga í at varðveita eitt høgt tal av sjómonnum fyri at varðveita sítt politiska vald framyvir.

Hetta er eisini ein av orsøkunum til, at Reiðarafelagið er ímóti at skipa fiskivinnuna á marknaðarligum grundarlagi. Tað hevði verið ein fyrimunur hjá teimum góðu reiðaríunum at kappast beinleiðis við tey minni góðu. Tá høvdu bert tær mest produktivu eindirnar yvirlivað. Ein orsøk til hesa mótstøðu kann vera, at tann einstaki reiðarin ikki kann vita við vissu, um hann hevði verið ein av teimum, sum hevði yvirlivað og harvið forvunnið meira. Tí loysir tað seg best hjá fiskivinnuni at standa saman mótvegis politisku skipanini og krevja studning heldur enn at fáa tær vanligu marknaðarmekanismurnar at virka í fiskivinnuni.

Hinvegin er eisini møguligt, at reiðararnir vita, hvør hevði hórað undan, og hvør hevði dottið úr vinnuni, men tað ber ikki til hjá teimum væl riknu reiðaríunum at ganga ímóti hinum limunum í Reiðarafelagnum, sum vita, at teir ikki høvdu klárað fría kapping um fiskirættindi.

Uttan almennan studning høvdu nakrar eindir í fiskivinnuni ikki yvirlivað. Men tað er møguliga óvist, hvørjar hesar høvdu verið. Tí loysir tað seg best hjá fiskivinnuni at standa saman mótvegis politisku skipanini og krevja studning heldur enn at fáa tær vanligu marknaðarmekanismurnar at virka í fiskivinnuni.

Ein effektiv búskaparlig regulering av fiskivinnuni hevði merkt, at tann politiska valdsjavnvágin hevði verið grund-leggjandi øðrvísi, enn hon er í dag. Ein fiskivinnupolitikkur, hvørs endamál var at tryggja tað búskaparliga opti-mala úrslitið, hevði ávirkað ta politisku valdsjavnvágina, soleiðis at vinnan hevði mist ein part av sínum politiska valdi. Teir partar av vinnuni, sum standa til at missa vald, arbeiða tí ímóti einum fiskivinnupolitikki, sum hevði tryggjað ta optimalu búskaparligu úrtøkuna fyri samfelagið.

Býta studningarnar, ið valdið vinnurStatus sum partur av fiskivinnuni er ein týðandi kelda til politiskt vald, og tí ræður um at sæta teimum bólkum, sum eru atkvøðugrundarlagið undir hesum valdi. Hetta skapar grundarlag fyri einum ineffektivum fiskivinnu-politikki, tí fokus verður flutt burtur frá búskaparligum atlitum yvir á sosialpolitisk, økispolitisk og valdspolitisk atlit. Endin er, at samgongan í fiskivinnuni – her verður hugsað um samspælið millum reiðarí, sjómenn og fiski-vinnuna á landi – hvílir í einari javnvág, har allir partar skulu hava sínar sersømdir fyri at viga upp ímóti teimum sersømdum, sum aðrir partar í vinnuni fáa. Allir partar eru tengdir at onkrum slagi av studningi, og hesir hava samband hvør við annan, soleiðis at tað í síðsta enda er torført at nerta ein teirra uttan at ávirka hinar.

Tey ófaklærdu á landi góðtaka almennu studningarnar til hinar partarnar í fiskivinnuni, men hetta verður bert góðtikið, um tann veiða, sum sjómenninir fáa til vega, verður tvingað upp á land í Føroyum til at skapa arbeiðs-pláss til ófaklærd á landi. Eitt ítøkiligt dømi er, at Føroya Arbeiðarafelag tekur undir við sjómannafrádráttinum, sum merkir, at sjófólk sleppa bíligari í skatti enn verkafólk á landi. Hetta er tó treytað av, at markið fyri land ing- um uttanlands ikki verður hækkað, soleiðis at tey ófaklærdu á landi varðveita sín part av fiskatilfeinginum kring Føroyar (12. Hesar reglur ganga beinleiðis ímóti áhugamálunum hjá Reiðarafelagnum og Fiskimannafelagnum, sum ikki fáa fulla úrtøku burtur úr veiðuni. Reiðaríini kunnu bert landa ein fjórðing av veiðuni hvønn ársfjórðing uttan-lands. Hetta ger, at reiðaríini missa inntøkur, tá ið betri prísur fæst í grannalondunum. Harumframt er heldur ikki loyvt at virka fiskin umborð uttan serligt loyvi frá landsstýrinum. Hetta er eisini ein forðing fyri, at optimalt fæst burtur úr tilfeinginum. Ein orsøk til, at sjómenn og reiðarar góðtaka hetta, er, at teir fáa aðrar sersømdir frá tí almenna.

Fiskirættindini eru latin teimum reiðarum, sum vóru aktivir í 1994, tá ið tey núverandi loyvini upprunaliga vórðu latin. Tað er við øðrum orðum ikki frí atgongd til fiskivinnuna, og kappingin um fiskirættindini fer ikki fram eftir vanligum marknaðarbúskaparligum treytum. Tey reiðarí, sum hava fingið rættindi ókeypis, hava ein stóran fyri-mun fram um tey, sum ætla at gerast partur av vinnuni, men mugu keypa hesi rættindi frá onkrum, sum møguliga hevur fingið tey fyri einki.

Eisini hevur landið givið sjómonnum ein serligan skattalætta, soleiðis at kappingin um føroyska arbeiðsmegi er skeiklað til fyrimunar fyri reiðaríini. Harumframt er teimum tryggjað ein almenn inntøkutrygd. Hetta er eitt

12) Samtak, 2008

40

slag av rakstrarstudningi, sum gevur reiðaríum ein fyrimun fram um aðrar føroyskar fyritøkur, sum bjóða upp á arbeiðs megi.

Henda skipan hongur tí í einari javnvág. Fyri at hava eina skipan, sum tvingar fiskin upp á land í Føroyum, mást tú eisini lata teimum, sum missa við hesi skipan (sjómenn og reiðarí), okkurt afturfyri. Tað er greitt, at fyri at halda hesi samgongu í fiskivinnuni saman skulu allir bólkar hava sín part. Eitt upplagt krav frá Reiðarafelagnum og Fiski-mannafelagnum hevði verið at sloppið at landað frítt. Hetta hevði tryggjað, at reiðaríini altíð fingu besta prís fyri veiðuna. Hetta gongur tó ímóti áhugamálunum hjá flakavinnuni á landi og teimum mongu ófaklærdu, sum starvast har, tí hon hevði mist sín fyrimun í atgongdini til fiskin kring Føroyar.

Um nakar bólkur gongur úr takt og skeiklar hesa javnvág, kann tað ávirka samlaðu javnvágina. Um onkur aktørur missir sínar fyrimunir, ávirkar tað eisini hini liðini í ketuni, og javnvágin fer av lagi. Um tann politiska skipanin avtók tær studningsskipanir, sum koma Reiðarafelagnum og Fiskimannafelagnum til góðar, hevði hon eisini verið noydd at liberaliserað reglurnar viðvíkjandi landing uttanlands og virking av fiski umborð. Um reiðaríini skulu rinda tilfeingisgjald og skulu út í fría kapping um arbeiðsmegina, verður kravið um frælsi at landa, har prísurin er bestur, munandi sterkari. Ella umvent, um politiska skipanin avtók studningsskipanir til fiskavirkini á landi, hevði trýst verið lagt á politisku skipanina um at avtaka tær studningsskipanir, sum koma reiðaríum og sjómonnum til góðar. Um fiskavirkini skulu út í fría kapping við útlendsk virkir um rávøruna, hevði tað kunnað merkt, at fak feløg-ini hjá teimum ófaklærdu kravdu, at sersømdirnar hjá fiskimonnum og reiðarum blivu avtiknar. Eingin bólkur, sum er tongdur at fiskivinnuni, hevur tí áhuga í at broyta skipanina, av ótta fyri teimum avleiðingum, tað kann hava fyri ta samlaðu javnvágina av studningsskipanum, har øll fáa ein part í sín lut.

Hetta ger eisini, at tá ið ein sektorur í fiskivinnuni er í kreppu, kann hann ikki krevja skilabetri regulering fyri at yvirliva, men vendir sær heldur til landið við kravi um almennan stuðul. Tá ið Reiðarafelagið upplivir eina kreppu í flotanum, er kravið ikki fyrst og fremst, at landið skal geva skipunum loyvi at landa frítt. Kravið er hinvegin, at tann politiska skipanin onkursvegna stuðlar reiðaríunum fyri at bøta um støðuna.

Fiskivinnan og eftirspurningur hennara„Føroya Reiðarafelag hevur í skrivi dagfest 22. desember 1968 biðið landsstýrið um beinleiðis stuðul til raksturin av fiskivinnuni, og undir samráðingum, landsstýrið hevur havt við semingsmannin, er upplýst, at millum tey krøv fiskimannafelagið hevur sett fram, er munandi hækkan av minstuløn og prísviðbót, ið vanliga verður goldin úr landskassanum.“ Løgtingstíðindi 1969, s. 190.

Um vit hyggja nærri at eftirspurninginum eftir regulering hjá fiskivinnuni í Føroyum, sæst eitt greitt mynstur. Hes in bólkurin hevur stóran eftirspurning eftir almennum stuðli, og tað hevur ofta eydnast honum at sannført politik ar ar um, at hetta er ein neyðug leið at ganga fyri at tryggja grundarlagið undir vinnuni. Politiska skipan in hevur í ávísan mun havt ta fatan, at hetta eisini úr einum samfelagsbúskaparligum sjónarhorni er skilagóður politikk ur.

Aktørarnir í fiskivinnuni vita, at politiska skipanin er sinnað at veita fiskivinnuni stuðul á ymsan hátt, og hetta merkir aftur, at eftirspurningurin eftir regulering frá vinnuni í størri mun verður vendur ímóti nýggjum stuðuls-skipanum, sum tann politiska skipanin møguliga er sinnað at veita.

Søguliga frágreiðingin uppá, at aktørarnir í fiskivinnuni í stóran mun heita á myndugleikarnar um at seta stuðuls-skipanir í verk fyri at byrgja upp fyri trupulleikunum í vinnuni, er, at føroyskir myndugleikar seinastu hálvu øldina hava verið ógvuliga gávumildir at veita stuðulsskipanir av ymsum slag. Tí veit vinnan frammanundan, at hetta í mongum førum er ein møguleiki at troyta.

Tær kreppustøður, sum hava tikið seg upp í flotanum seinastu árini, vísa, hvat aktørarnir í vinnuni vilja hava frá almenna myndugleikanum. Tað er eitt afturvendandi eyðkenni við ynskjunum hjá fiskivinnuni, at politiska skipan in skal seta í verk stuðulsskipanir, tá ið trupulleikar taka seg upp. Fiskivinnan hevur verið í fleiri kreppum síðani seinna heimsbardaga, og ofta hava myndugleikarnir svarað við ymiskum sløgum av stuðulsskipanum, sum skulu loysa trupulleikarnar.

Reguleringin av fiskivinnu í Føroyum hevur tí søguliga verið tætt knýtt at almennum stuðulsskipanum, og hetta ávirkar eisini, hvussu fiskivinnan definerar síni áhugamál mótvegis myndugleikunum. Vinnan vil heldur hava, at trupulleikar framhaldandi verða loystir við almennum stuðulsskipanum, enn at teir bygnaðarligu trupulleikarnir

41

verða loystir við øðrum amboðum. Tað politiska útboðið av regulering varierar sera nógv millum tær ymsu vinnur-nar, alt eftir hvønn týdning tær verða mettar at hava millum manna og í politisku skipanini. Ein „týðandi“ vinna kann krevja munandi meira generøsar stuðulsskipanir enn ein minni týðandi vinna, sum frammanundan veit, at hennara vald at trýsta politisku skipanina ikki er ájavnt við tað hjá fiskivinnuni.

Aktørarnir í fiskivinnuni vita, at teirra støða í samfelagnum verður mett at vera serstakliga týðandi fyri allan fram-burð í Føroyum, og tí hevur tað eisini traditionelt verið møguligt hjá teimum at biðið um stuðul, tá ið tað sansar at hjá ymsum pørtum í vinnuni. Fiskivinnan verður mett at bera øllum uppi, og tí er neyðugt hjá politisku skipanini at forða fyri bakkøstum innan júst hesa vinnu fram um aðrar vinnur, sum eisini við jøvnum millumbilum koma í trupulleikar. Hendan støða er við til at stýra teirra eftirspurningi frá tí almenna. Vitanin um, at vinnan kann fáa ávísar stuðulsskipanir gjøgnumførdar, ger, at vinnan framhaldandi fer at biðja um slíkar, so leingi tær verða veittar av tí politiska valdinum.

Av tí at fiskivinnan ígjøgnum nógv ár hevur lagað seg til almennar studningsskipanir, ber ikki til at avtaka hesar skipanir, uttan at tað fær avleiðingar fyri onkran bólk í fiskivinnuni. Hetta merkir aftur atburðin hjá teimum ymsu aktørunum í vinnuni, tá ið trupulleikar stinga seg upp. Vit skulu her heilt stutt vísa á nøkur aktuell dømi, sum vísa eitt ávíst mynstur í eftirspurninginum frá fiskivinnuni til ta politisku skipanina, tá ið ymisk viðurskifti hava elvt til trupulleikar í fiskivinnuni.

Í 2005 kom rækjuflotin í kreppu og kravdi eina studningsskipan, sum skuldi bjarga flotanum. Politiska skipanin valdi at veita honum ein stuðul á umleið 13 milliónir krónur í eini roynd at tryggja grundarlagið undir rækjuflota-num. Tá ið oljuprísurin var í hæddini á sumri 2008, heitti Reiðarafelagið á landið um at seta í verk eina skipan við oljustudningi. Hetta ynskið vann tó ikki frama í politisku skipanini.

Eitt annað dømi um, hvussu partar av fiskivinnuni venda sær til ta politisku skipanina við kravi um kreppuhjálp, er áheitanin frá húkaflotanum á sumri 2009. Felagið Línuskip, Meginfelag Útróðrarmanna og Føroya Fiskimannafelag heittu á Fiskimálaráðið og Fíggjarmálaráðið um at leggja fyri tingið eina lóg, sum heimilaði fullriknum bátum og skipum í húkaflotanum at fáa kreppuhjálp í eitt ár.

Niðurstøðan í frágreiðingini er:„Støðan hjá húkaflotanum er sera vánalig og er gjaldførið og rakstur hjá útróðrarbátum og línuskipum sera vána-ligt og er neyðugt at veita kreppuhjálp til húkaflotan.

Hesin kreppupakki kann verða við til at hjálpa fleiri av skipunum í húkaflotanum, soleiðis at tað framhaldandi verður vinnuvirksemi og liviligt hjá útróðrarflotanum og línubátunum og fólki kring Føroya land.“ (13

Mælt verður til at samtykkja ein fiskapakka, sum veitir húkaflotanum kreppuhjálp í eitt ár. Uppskotið frá flota-num inniber, at húkaflotin fær 14,2 milliónir krónur í stuðli í eitt ár fyri at betra um gjaldførið. Síðani hevur Felagið Línuskip eisini skotið upp at sett í verk eina almenna upphøggingarskipan fyri at minka um línuflotan, tí at línuskipini eru blivin ov mong í tali. Upphøggingarstuðul er ofta einasti máti at minka um kapasitetin í flotanum, sum reiðaríini sjálv góðtaka, tí at hetta bjargar teimum, sum vilja úr vinnuni, og gevur teimum eftirverandi betri møgu leikar at troyta tilfeingið.

Eitt annað aktuelt dømi um, hvussu politikarar vilja nýta fiskivinnustudning til at skapa arbeiði kring landið, er up-pskotið á løgtingi um stuðul til menning av fiskivinnu á landi (14. Skotið verður upp at játta 7,5 milliónir krónur til at stuðla flakavinnuni at keypa frystan tosk úr triðjalondum. Átakið væntast sambært uppskotinum at skapa um 100 varandi arbeiðspláss.

Hetta eru dømi um, hvussu fiskivinnupolitikkurin í Føroyum verður rikin við øðrum endamálum enn at skapa eina búskaparliga burðardygga vinnu. Politikarar ynskja at skapa arbeiði til fólk kring landið, og tað lættasta amboðið at skapa arbeiði við er stuðul til fiskivinnuna. Hesi dømi eru ein støðumynd av eftirspurninginum frá vinnuni sein-astu fáu árini, men tey skulu síggjast í ljósinum av eini langari røð av stuðulsskipanum frá tí almenna til frama fyri fiskivinnuna seinastu mongu áratíggjuni. Tá ið kreppustøður vanliga hava verið loystar við stuðli frá politisku skipanini, verður kravið frá vinnuni eisini hareftir.

13) Felagið Línuskip, Meginfelag Útróðrarmanna, Føroya Fiskimannafelag og Føroya Reiðarafelag, 2009: 4614) Løgtingsmál nr. 86/2009: Uppskot til løgtingslóg um broyting í løgtingslóg um stuðul til menning av fiskivinnu á landi. Uppskotið verður

viðgjørt, meðan hesar reglur verða skrivaðar, og tí kenna vit ikki úrslitið av endaligu atkvøðugreiðsluni.

42

Yvirtøka av stýringiniFiskivinnan verður eisini í størri mun enn aðrar vinnur stýrd beinleiðis av politisku skipanini. Status sum partur av fiskivinnuni hevur leingi verið eitt effektivt politiskt amboð í Føroyum, og aktørarnir, ið njóta gott av hesum, eru ikki sinnaðir at lata hetta politiska valdið frá sær. Samstundis gevur tað politiskan vinning millum veljarar, at landsstýrisfólk og tinglimir fínjustera fiskidagar, kvotubýti, skipastøddir o.s.fr. Hetta vald vil politiska skipanin sjálvsagt treyðugt lata frá sær.

Hetta sæst til dømis, tá ið veiðutrýstið fyri eitt fiskiár skal tillagast, og løgtingið skal taka støðu til, hvussu nógv ar fiskidagar flotin skal hava. Hetta er ein avgerð, sum liggur beinleiðis hjá teimum einstøku tinglimunum. Tað hev ur víst seg, at tilmælini hjá vinnuni verða fylgd, meðan tað í stóran mun verður sæð burtur frá tilmælunum frá fiski-frøðingum.

Harumframt liggur avgerðin um kvotubýtið av t.d. uppisjóvarfiski eisini beinleiðis hjá landsstýrismanninum, sum ger av, hvussu nógv tey ymsu skipini fáa tillutað, og hvussu kvotabýtið grundleggjandi skal skipast.

Politisk atlit, sum eru óviðkomandi fyri eina búskaparliga skilagóða regulering av vinnuni, kunnu sostatt gerast av-gerandi fyri, hvussu politiska skipanin velur at regulera fiskivinnuna. Fiskivinnureguleringin letur dyrnar upp fyri, at vinnan regulerar seg sjálva, tí at atgongdin til politisku skipanina fer fram á ein ógvuliga beinleiðis hátt. Hetta merkir, at møguleikarnir hjá aktørunum í fiskivinnuni at seta seg á ta regulerandi skipanina eru ógvuliga góðir. Hetta merkir aftur, at reguleringin av t.d. fiskidøgum og kvotubýti í stóran mun verður politiserað og gerst ein politiskur dystur, sum verður avgjørdur til fyrimunar fyri teir politiskt sterkastu aktørarnar í vinnuni. Veiðutrýstið verður tí ikki regulerað eftir lívfrøðiligum tilmælum, men tekur í størri mun atlit til stutttíðaráhugamálini hjá núverandi aktørum í fiskivinnuni.

Nógv halda tað vera ein týdningarmiklan lið í eini effektivari fiskivinnuregulering, at vinnan sjálv er við til at skipa reguleringina, soleiðis at hon hevur legitimitet í vinnuni. Vandin við hesum leisti er tó, at vinnan í veruleikanum yvirtekur stýringina, og endin er eitt slag av sjálvregulering. Hetta hevur við sær, at reguleringin verður skipað til frama fyri tey, sum longu eru innan fyri skipanina, og teimum verða veittir ávísir fyrimunir. Hetta hevur í stóran mun verið galdandi í Føroyum, har vinnan í praksis ásetur sær sjálvum fiskidagar á hvørjum ári.

Ein annar fyrimunur hjá verandi aktørum í fiskiveiði er, at stóru upphæddirnar, sum mugu fáast til vega fyri at keypa eitt fiskiloyvi, forða fyri, at ung vinnlívsfólk sleppa fram at fiskirættindunum. Tað kann vera torført at meta um veiðuvirðið langt fram í tíðina, tá eitt fiskiloyvi skal keypast. Óvissan í sambandi við keyp av einum fiskiloyvi er tí sera stór. Peningastovnar eru tí ikki sinnaðir at fíggja keyp av fiskirættindum, uttan so at stór virði kunnu setast í veð. Bert heilt fá hava slík stór virðir, og tí verða øll onnur effektivt forðað í at bjóða seg fram í vinnuni. Hetta er eitt dømi um regulering, sum verður skipað til fyrimunar fyri teir aktørar, sum eru innanfyri í fiskivinnuni, og hon fær tí fulla undirtøku frá verandi aktørum. Skipanin forðar fyri fríari kapping um fiskirættindi, og tað er júst hetta, sum verandi aktørar vilja sleppa undan.

Sostatt eru bæði tann tekniska og tann búskaparliga reguleringin av fiskivinnuni í veruleikanum yvirtikin av vinn-uni sjálvari, sum oftast við vælsignilsi frá politisku skipanini. Fiskivinnan hevur megnað at skipað viðurskiftini innan fiskivinnuna soleiðis, at tann búskaparliga reguleringin í stóran mun favoriserar fiskivinnuna fram um aðrar vinnur, og at onnur meira teknisk amboð at regulera við, so sum fiskirættindi og fiskidagar, í stóran mun verða nýtt sambært ynskjunum hjá verandi aktørum. Hetta vitnar um tað vald, sum fiskivinnan hevur í politisku skipan-ini í Føroyum, og tann politiska vinning, sum liggur í tí at ganga krøvum frá fiskivinnuni á møti.

Kapping við aðrar studningsskipanirSkattafrádráttur til sjómenn, sum er ein ítøkilig studningsskipan, varð settur í verk í 1997 (15. Argumentini fyri at seta hesa skipan í verk vóru, at grannalond okkara eisini hava serskipanir fyri fólk, ið starvast innan fiskivinnu. Tí er tað torført hjá føroyskum reiðaríum at kappast um arbeiðsmegi við norsk og donsk reiðarí, sum fáa ymsar fyri-munir frá almennu skipanini. Ætlan landsstýrisins var at forða fyri, at fleiri av okkara dugnaligu sjófólkum búseta seg uttanlands. Harumframt var ætlanin at javnstilla føroyskar fiskimenn, sum eru við t.d. norskum skipum, men búsitandi í Føroyum, við teirra norsku starvsfelagar.

Í Noregi skal fiskivinnan serliga kappast við oljuvinnuna um arbeiðsmegi, og har hevur fiskivinnan trupult við at vera kappingarfør. Hesin stuðul hevur eisini eitt greitt økispolitiskt atlit, sum er at stuðla teimum vinnum, sum

15) Løgtingslóg nr. 168, 30. desember 1997

43

eru grundarlagið undir búseting í útjaðaranum. Grundin til, at norskir myndugleikar veita fiskivinnuni studning, er ikki, at hon hevur stóran týdning fyri samfelagsbúskapin, men at teir vilja varðveita arbeiðspláss í útjaðaranum. Hetta er tí fyrst og fremst eitt økispolitiskt atlit. Tær sersømdir, sum fiskivinnan fær í Noregi, verða nýttar sum grundgeving fyri at veita føroyskum sjófólki somu sømdir.

Hetta er tó ikki ein haldgóð grundgeving fyri, at vit í Føroyum gera tað sama. Hesin politikkur hevur skaðiliga ávirk an á tann føroyska arbeiðsmarknaðin, tí at allir aðrir arbeiðsgevarar í Føroyum verða verri fyri í kappingini um arbeiðs megi við føroysk reiðarí. Í Noregi hevur fiskivinnan als ikki sama týdning fyri samfelagsbúskapin, sum fiski-vinn an í Føroyum hevur, her hon er høvuðsvinna. Tí eru skaðiligu árinini av hesum politikki nógv størri í Før oyum enn í Noregi, sum er eitt tað ríkasta landið í heiminum og tí hevur betri ráð til at føra slíkan politikk. Bú skap arliga er einki høpi í at veita eini vinnu stuðul, tí at hon ikki megnar at kappast um arbeiðsmegi við aðrar vinnur. Úrslitið er nevniliga, at arbeiðsmegin í Føroyum ikki flytur seg til tey arbeiðspláss, har hon er mest produktiv, men heldur til arbeiðspláss, sum vegna stuðul kunnu geva henni bestu treytir.

Savnaðir fyrimunir og spjaddur kostnaðurPolitiska skipanin hevur lyndi til á ein ineffektivan hátt at subsidiera ella verja tær vinnur, sum politikarar meta hava stóran týdning fyri samfelagið, tá hesar eru í afturgongd orsakað av altjóða kapping, ella sum bert hava tørv á færri arbeiðsfólkum orsakað av tekniskari effektivisering, í staðinf yri at eggja fólki og kapitali til at flyta yvir í aðrar fyritøkur, har tey kunnu vera meira produktiv. Hetta mynstur er sera týðuligt í Føroyum, har fiskivinnan á sjógvi og landi verður vard og stuðlað m.a. fyri at varðveita arbeiðspláss í hesum vinnum, júst tí grundarlag ikki hevði verið fyri so nógvum arbeiðsplássum uttan almennan studning.

Fyrimunirnir av at stuðla ella at verja eina ávísa vinnu koma bert einum parti av arbeiðsfjøldini til góðar. Hesin parturin, sum fær ágóðan, hevur tí nógv at vinna ígjøgnum hesar stuðulsskipanir, sum tey fólkavaldu veita. Hesin bólkurin hevur tí lætt við at skipa fyri politiskum trýsti á skipanina. Hvør einstakur limur í bólkinum kennir ágóðan av politikkinum og hevur tí stóran áhuga í at luttaka í felagsskapinum, sum leggur trýst á politikarar. Skatturin, sum skal fíggja hesar fyrimunir, verður lagdur á restina av skattgjaldarunum í lutfalsliga smáum upphæddum fyri hvønn. Tey halda tí ikki, at tað er vert at skipa politiska mótstøðu ímóti hesum politikki, tí at kostnaðurin fyri hvønn einstakan er minni enn kostnaðurin av at skulu byggja upp politiska mótstøðu móti politikkinum (16.

Ein sjómaður veit ógvuliga væl, hvørja nyttu hann fær burtur úr einum serligum frádrátti. Tí verður hann eggj að- ur til at vera við til at leggja trýst á politikarar fyri at varðveita hesa skipan. Hinvegin skal onkur bera kostn að in av hesum frádrátti, og tað ger restin av skattgjaldarunum. Men kostnaðurin er antin ókendur, ella verður hann mett ur at vera so lutfalsliga marginalur fyri hvønn einstakan, at hesin stóri bólkurin ikki klárar at organisera polit iskt trýst til at avskaffa hendan politikkin, sum áleggur bólkinum hægri skatt. Hetta er eisini galdandi t.d. fyri ókeypis fiskirættindi til reiðarí og stuðul til flakavinnu á landi. Fyrimunirnir eru savnaðir hjá einum bólki, og kostnaðurin er spjaddur.

Kostnaðarmikil umfordeilingTað eru fleiri hættir at veita almennan stuðul, men summir hættir eru betur dámdir enn aðrir. Nógv ástøði greiða frá, hví politikarar velja at umfordeila inntøku hjá landsins borgarum, men ein annar spurningur er, hví hetta ofta verður gjørt á ein samfelagsliga kostnaðarmiklan hátt.

Skilabesti hátturin at umfordeila inntøku er at áleggja skatt breitt og síðani býta hann út aftur ígjøgnum t.d. eina útjavningarskipan, har fátækar kommunur, sum oftast liggja í útjaðaranum, fáa pening frá teimum vælbjargaðu kommununum. Hetta slagið av stuðli ávirkar ikki avgerðina hjá tí einstaka um, hvørji vinnu viðkomandi skal velja at starvast í, eins og vinnulívsstuðulin ger. Tí er hann búskaparliga meira skynsamur.

Núverandi háttur at fremja økismenning gongur fyrst og fremst ígjøgnum studning til fiskivinnuna. Hetta slagið av økispolitikki oyðileggur kappingina um arbeiðsmegi millum føroyskar fyritøkur og forðar fyri, at arbeiðsmegi í fiskivinnuni flytur yvir í meira produktiv arbeiðspláss í øðrum vinnum.

Men hví velur politiska skipanin framhaldandi at føra hetta slagið av økispolitikki heldur enn at veita stuðulin á annan bíligari hátt? Ein av orsøkunum kann vera, at politiska skipanin ikki megnar at binda seg til at føra ein langtíðargaldandi økispolitikk ígjøgnum eina skilabetri stuðulsskipan. Tann besti hátturin hjá einum politikara at tryggja umfordeiling til ávís øki er í mongum førum at varðveita tær stuðulsskipanir, sum vit hava í fiskivinnuni,

16) Dixit og Londregan, 1995: 856

44

heldur enn at arbeiða fyri einum øðrum økispolitikki, sum hevur meira ótryggar møguleikar fyri at koma ígjøgnum politisku skipanina og halda í longdini.

Sambandið millum fiskivinnupolitikk og økispolitikk er óbeinleiðis og verður ikki framt sum beinleiðis stuðul til ávís øki. Støddin á stuðlinum til ávís øki kring landið er tí torførari at áseta, tí at hann fer fram gjøgnum generell ar studningsskipanir í fiskivinnuni. Hetta hevur við sær, at tey, sum rinda kostnaðin av hesum slagnum av økis politikki, ikki altíð kunnu síggja og meta um, hvat hann kostar. Tí elvir hetta slagið av økispolitikki til minni mótstøðu enn ein økispolitikkur við beinleiðis stuðli til kommunur ella persónar, sum búgva úti um landið. Støddin á hesum seinna slagnum av stuðli verður ásett beinleiðis og kann síggjast av øllum. Hetta kann elva til størri mót-støðu frá teimum, sum bera kostnaðin, enn ein økispolitikkur, sum verður framdur ígjøgnum fiskivinnupolitikkin. Sum eitt dømi kann nevnast, at tær stóru kommunurnar mótmæla eini kommunalari útjavningarskipan, tí at tær síggja beinleiðis á síni fíggjarætlan, hvussu nógv tær skulu gjalda teimum smáu kommununum. Men teir borgarar, sum bera kostnaðin av at veita ávísum økjum stuðul ígjøgnum studningsskipanir til fiskivinnuna, vita ikki nágreini-liga, hvussu nógv hetta kostar teimum, tí at stuðulin verður borin út umvegis. At føra økispolitikk gjøgnum fiski-vinnupolitikk er ein háttur hjá politisku skipanini at dylja ta umfordeiling, sum veruliga fer fram, og harvið tryggja livitíðina hjá júst hesum slagnum av økispolitikki í eitt longri tíðarskeið.

Sosiali útjavningarpolitikkurin hevði kunnað rokkið sama endamáli um hjálp til útjaðara og ófaklærd nógv betur og bíligari, um studningarnir til fiskivinnuna vórðu strikaðir, og spardi peningurin í staðin varð játtaður til útjaðara-kommunur sum blokkstuðul frá landinum, og um láginntøkurnar fingu skattalættar til dømis. Hetta hevði eisini kostað samfelagnum, men hevði hóast alt verið nógv bíligari enn núverandi skipan av útjavningarpolitikkinum, ið bara gevur meining, um sæð verður burtur frá, hvat er best fyri samfelagið sum heild, og raðfestingin heldur setur politiskt sterkasta bólkin í samfelagnum ovast.

Vantandi møguleikarnir hjá tí politisku skipanini at binda seg til ein ávísan politikk langt fram í tíðina hava tí eisini ávirkan á, hvat slag av økispolitikki verður valdur. Tann økispolitikkur, sum verður framdur ígjøgnum fiskivinnu-politikkin, fær hinvegin stuðul frá fleiri valdsmiklum aktørum í vinnuni so sum arbeiðarafeløgum á landi, Fiski-mannafelagnum og Reiðarafelagnum, sum hinvegin ikki hava økispolitisk motiv fyri sínum stuðli til fiskivinnuna. Hetta kann vera við til at tryggja hetta slagið av økispolitikki langt inn í framtíðina.

NiðurstøðaStørsti trupulleikin í føroyska vinnulívinum eru øll tey ymsu politisku atlitini til samgonguna í fiskivinnuni, sum skulu ganga upp í eina hægri eind. Tað er greitt, at politikarar, sum eru grundarlagið undir hesi skipan, hava ymisk politisk motiv fyri at tryggja hesa skipan framyvir. Summir bólkar hava tey ófaklærdu á landi fyri eyga, aðrir hava útjaðaran tætt at hjarta, meðan onkur triði vil arbeiða fyri sjómenn og reiðaríini. Øll hesi áhugamál skulu tryggj-ast ígjøgnum fiskivinnupolitikkin. Hetta hevur verið til óbótaligan skaða fyri ta natúrligu tilgongd, sum fiskivinnan og føroyski búskapurin áttu at farið ígjøgnum.

Roynt verður í stóran mun at isolera fiskivinnuna á sjónum, soleiðis at hon ikki upplivir kapping um tilfeingi ella arbeiðsmegi í Føroyum, og roynt verður eisini at verja fiskavirkini á landi, soleiðis at tey ikki uppliva kapping um rávøruna frá virkjum í øðrum londum. Alt hetta er við til at skapa grundarlag fyri yvirkapasiteti og órentablum eindum í vinnuni. Marknaðarliga útveljingin av fyritøkum, har tær góðu halda fram, og tær vánaligu fella burtur, er fyri ein part sett úr gildi. Í staðin síggja vit av og á skrædl í fiskivinnuni, har nógvar fyritøkur fara á húsagang um somu tíð, tá byrðan hjá samfelagnum at halda lív í fiskivinnufyritøkum, sum áttu at verið farnar á húsagang, gerst ov tung. Fiskivinnan fótar sær so aftur undir nýggjum kørmum, men teir eru ongantíð samfelagsbúskaparliga skilabetri, enn teir vóru frammanundan. Marknaðarstýrda fiskivinnu hava vit tí ikki sæð í Føroyum í nógv ár.

Núverandi skipan virkar sum ein forðing fyri menning í føroyska búskapinum. Landsbúskaparliga hevði tað verið munandi frægari at forkastað hesa skipan og latið ein frían marknað fyri tilfeingi í sjónum og ein frían arbeiðs-markn að gjørt av, hvussu stórur flotin skal vera, hvussu nógvum sjómonnum tørvur er á, hvar fiskurin skal virkast, og hvussu stórur partur av tí føroysku veiðuni skal virkast í Føroyum.

Tann politiska avbjóðingin framyvir má vera at fáa loyst fiskivinnuna úr hesum politiska hafti, soleiðis, at markn-að ar kreftirnar sleppa at ráða í atgongdini til tilfeingi, og kappingin um arbeiðsmegi fer fram á einum fríum arbeiðs marknaði. Hetta merkir samstundis, at fiskivinnan ikki longur verður eitt aktivt politiskt amboð, har til-feingi, sum er ogn Føroya fólks, verður brúkt til at hækka inntøkuna hjá útvaldum bólkum og til arbeiðsskapandi

45

tiltøk kring landið. Hetta merkir, at politikarar skulu sleppa einum politiskum amboði, sum hevur verið nýtt aktivt í fleiri áratíggjur – við stórum politiskum vinningi.

Spurningurin er, um tann politiska skipanin nakrantíð fer at loysa upp í hesum viðurskiftunum. Ein møguleiki er, at einhvør kreppa noyðir samfelagið at taka viðgerðina av fiskivinnuni upp til endurskoðan. Kreppur elva ofta til kollveltandi politiskar broytingar á nógvum økjum, meðan broytingarnar í friðartíð bert eru smærri frávik frá tí kós, sum longu er sett út í kortið.

Føroyskir myndugleikar hava í nógvum førum sett tey stuttskygdu áhugamálini hjá høvuðsvinnuni hægri enn langtíðaráhugamálini hjá samfelagnum sum heild. Føroyar eru ikki eindømi í so máta, tí hetta hendir ofta í lond um, sum eru tætt knýtt at eini ávísari høvuðsvinnu. Orsøkin til hetta er m.a. tann útbreidda misskiljingin um, at fiskivinnan ber øllum uppi, og at tað tí er neyðugt at stuðla henni, í krepputíðum eins væl og í góðum tíðum, heldur enn at lata tær eindir, sum búskaparligt grundarlag ikki er fyri, fara fyri bakka og varðveita tær, sum eftir eru.

Tað økispolitiska atlitið hevur eisini týdning fyri, hvussu fiskivinnan verður stýrd. At økispolitikkur verður førdur ígjøgnum stuðul til arbeiðspláss er ein stórur trupulleiki, tí at hetta skeiklar allokeringina av arbeiðsmegi, sum fer fram á arbeiðsmarknaðinum.

Orsøkin til, at samgongan innan fiskivinnuna er so torfør at bróta, er, at fleiri ymisk áhugamál finna saman um ein fiskivinnupolitikk. Um fiskivinnupolitikkurin verður skipaður soleiðis, at hvør bólkur metir seg fáa nóg mikið í sín lut, er viðkomandi bólkur framhaldandi sinnaður at stuðla hesum politikki. Tá ið nógvir bólkar soleiðis finna saman um eitt felags endamál, stendur samgongan sterkt politiskt, hóast motivini fyri at stuðla hesum politikki kunnu vera ógvuliga ymisk. Enn hevur eingin politisk samgonga megnað ella ynskt at arbeitt ímóti tí studningsmentan, sum hevur verið ráðandi innan føroyska fiskivinnu í mong ár.

Útjavningarpolitikkurin til útjaðaran kundi verið meira effektivur, og samlaða samfelagskøkan størri, um politikk-ur in til dømis varð førdur gjøgnum betri ferðasamband, so fólk høvdu havt møguleika at verið búgvandi, har tey eru. Samstundis hevði sosialpolitikkurin verið meira effektivur, um hann varð førdur gjøgnum lægri skatt til lág-inntøkur, betri kor til einligar mammur, hjálp til tey, sum missa arbeiði í eini fyritøku, til at endurútbúgva seg og koma víðari í arbeiðslívinum o.s.fr.

Ofta verður ført fram, at tað er skilabetri at brúka studning til at halda lív í einum arbeiðsplássi enn at geva studning til arbeiðsleys. Men hetta er ikki rætt. Ein slíkur politikkur er við til at fastlæsa verandi vinnubygnað og forðar tí neyðugu flytingini av arbeiðsmegi og kapitali frá fyritøkum, sum vinnuligt grundarlag ikki er fyri, til aðrar fyritøkur, sum klára seg undir marknaðartreytum. Tað er undir ongum umstøðum skilagott at geva beinleiðis stuðul til at halda lív í arbeiðsplássum, sum ikki geva nóg stórt avkast til, at tey klára at halda upp á arbeiðsmegina í kappingini á arbeiðsmarknaðinum við aðrar arbeiðsgevarar.

AlivinnanFyri at vísa, hvør munur kann vera á tí politisku stýringini av ymsum vinnum, skulu vit í stuttum lýsa munin á polit isku handfaringini av alivinnuni og fiskivinnuni. Hendan samanbering lýsir, hvussu ein týðandi útflutningsvinna kann verða handfarin á munandi skilabetri hátt politiskt.

Undir kreppuni í nítiárunum broyttist tann tekniska reguleringin av fiskivinnnuni markant. Hinvegin upplivdu vit ikki, at tann politiska skipanin gjørdi upp við tankan um, at tann føroyska fiskivinnan skal stuðlast við almennum pengum. Studningurin til fiskivinnuna helt fram bæði undir kreppuni og aftan á kreppuna. Studningsskipanirnar skiftu kanska ham orsakað av búskaparkreppuni, sum fyrst og fremst var íkomin orsakað av einum vánaligum fiski-vinnupolitikki, men tær blivu ongantíð forkastaðar politiskt. Og hetta er framvegis grundarlagið undir tí skipan, sum nú er bygd upp.

Alivinnan hevur verið ígjøgnum tvær umfatandi kreppur, síðani hon av álvara tók dik á seg fyri tríati árum síðani, har meginparturin av alifyritøkunum í landinum eru farnar á húsagang um somu tíð. Tann fyrra var í sambandi við búskaparkreppuna í nítiárunum, og tann seinna var í sambandi við ILA-sjúkuna, sum tók seg upp fyrst í hesi øldini. ILA-smittan hevði við sær, at tey flestu alibrúkini steðgaðu framleiðsluni, og fleiri alifyritøkur fóru av knóranum. Útflutningurin av aldum fiski minkaði úr góðum 57.000 tonsum í 2004 niður í 17.000 tons í 2006. Tað áhugaverda í sambandi við hesa seinnu kreppuna í alivinnuni er, hvørji tiltøk alivinnan kravdi frá tí almenna myndugleikunum.

46

Í mun til fiskivinnuna lærdi samfelagið av kreppuni og brúkti hana konstruktivt. Alivinnan varð løgd undir betri regulering eftir skrædlið, tí at allir partar ásannaðu, at trupulleikarnir fyrst og fremst stóðust av vantandi regu ler-ing. Serliga hava alararnir sjálvir arbeitt fyri, at reguleringin gjørdist betri. Vert er eisini at vísa á, at Hav búnaðar-felagið ikki kravdi almennan stuðul til at hóra undan tí seinastu kreppuni, sum rakti alivinnuna. Kravið frá alivinn-uni var, at eftirlitið við vinnuni skuldi herðast, og at færri aktørar vórðu at nýta føroysku alifirðirnar. Felagið setti ongantíð fram ynski um almennan stuðul fyri at bjarga teimum hart kroystu alifyritøkunum.

Síðani 2003 hava myndugleikarnir sett umfatandi sjúkufyribyrgjandi tiltøk í verk. Nýggjar kunngerðir settu karm-arnar um brakklegging av firðum, skiljing av árgangum og økt alment eftirlit við alifyritøkunum. Hesi tiltøk hava eftir øllum at døma riggað efter ætlan. Gongdin í alivinnuni hevur verið positiv tey seinastu árini við øktum út-flutn ingi og góðum úrslitum. Alivinnan hevur fótað sær aftur, og í 2009 er útflutningurin aftur komin á tað støðið, sum hann var fyri ILA-kreppuna (17. Samstundis er talið av alifyritøkum minkað nógv. Áðrenn ILA rakti alivinnuna vóru 23 alifyritøkur í Føroyum, og nú eru tær bert fimm í tali.

Ein trupulleiki hjá alivinnuni, áðrenn ILA-sjúkan rakti, var nevniliga, at ov nógvir alarar vóru aktivir í sjónum samstundis. Tað avmarkaða talið av lokalitetum til aling hevði við sær, at tað ikki bar til at skipa framleiðsluna soleiðis, at fyritøkurnar kundu hava eina javna framleiðslu og samstundis hava eina munadygga sjúkufyribyrging. Hjá hvørjum einstøkum alara er neyðugt at hava fleiri lokalitetir, soleiðis at framleiðslan kann flytast millum tey ymsu støðini, og firðirnir kunnu leggjast brakk, so hvørt ein árgangur er tikin. Tá ið hvør alari bert hevði eitt stað til aling, eggjaði hetta til at troyta fjørðin ov ógvisliga fyri at hava eina javna framleiðslu. Tær neyðugu regu-leringarnar høvdu tí við sær, at talið á alifyritøkum mátti lækkast fyri at tryggja eina burðardygga framleiðslu í longdini.

Henda støða forðaði alifyritøkunum at semjast um eina felags loysn. Allir alararnir hava vitað, at skilabetri regu-lering fór at føra við sær, at færri alarar fóru at vera eftir, um karmarnir vórðu umskipaðir. Nógvir hava verið bangnir fyri, at teir fóru at vera millum teirra, sum ikki fóru at hóra undan. Hesir hava allir verið ímóti at skipa karmarnar av nýggjum.

Eitt, sum hevur hjálpt her í mun til fiskivinnuna, er júst tað, at so fáar alifyritøkur hava yvirlivað hvørja kreppu. Tí hevur verið lættari at samst innanhýsis í bólkinum av eftirverandi alarum um at krevja skilabetri karmar frá politikarunum. Undan kreppunum, tá nógvir alarar hava verið, hevur verið trupult hjá alarunum at samst um at krevja skilabetri vinnuligar karmar frá politikarunum. Kreppurnar hava loyst tann trupulleikan við at koyra nógvar alarar á húsagang.

Harumframt er vert at vísa á, at tann politiska skipanin í hesum sambandi heldur ikki var fús at veita alivinnuni almennan studning, soleiðis at hon kundi hóra undan kreppuni. Alingin varð frá politiskari síðu umsitin sum ein vanlig vinna. Búskaparliga tillagingin bleiv ikki forðað av politiskum inntrivum, og tær fyritøkur, sum fóru av knóranum, sluppu at fara – til frama fyri alivinnuna sum heild. Alivinnan bleiv í hesum sambandi ikki nýtt sum eitt politiskt amboð, har politikarar nýttu kreppustøðuna í alivinnuni til at vinna sær atkvøður við at bjarga alivinnuni við almennum pengum.

Hvussu ber tað til, at henda læruprossessin sleppur at virka í alivinnuni? Hví verður alivinnan ikki politiserað á sama hátt sum fiskivinnan fyri at „tryggja virksemi kring alt landið“? Um føroyingar „liva av fiskivinnuni“, so liva teir eisini av alivinnuni, tí alivinnan er eisini valutaframleiðsla. Hví fær alivinnan ikki studning av ymsum slag fyri at skapa so nógv arbeiðspláss sum gjørligt? Hví biðja alararnir ikki um studning? Og hví lurta politikararnir eftir alarunum, tá teir frásiga sær studning?

Ein møgulig frágreiðing er, at alivinnan ongantíð hevur havt tann sama fólksliga stuðulin, sum fiskivinnan hevur. Alivinnan hevur ikki somu møguleikar at krevja almennan stuðul, tí at politiska valdið hjá hesi vinnu ikki er eins stórt og tað hjá fiskivinnuni. Alivinnan er ein lutfalsliga nýggj vinna, sum ikki hevur sama søguliga førningin sum „tann berandi høvuðsvinnan í Føroyum“, eins og fiskivinnan hevur. Politiska skipanin er ikki sinnað at veita henni stuðul, tí at lítið er at vinna politiskt.

17) Rigsombudsmanden, 2008: 62-64

47

Ein annar møguleiki er, at tað privatbúskaparliga hjá nøkrum alifyritøkum er betri, at nakrar av hinum fyritøku-num hvørva úr vinnuni. Aktørarnir í alivinnuni kunnu ikki semjast um nakra felags strategi í eini møguligari umbøn um stuðul, tí at tað loysir seg betri hjá nøkrum at lata vera. Teir kenna seg vissar í, at tað verða aðrir, sum fara av knóranum, tá ið kreppan rakar alivinnuna, soleiðis, at teir sjálvir hava betri umstøður aftaná. Harumframt vóru teir flestu alararnir greiðir yvir, at neyðugt var at lúka út í alifyritøkunum, og at tann størsti trupulleikin nevniliga var vantandi regulering av vinnuni. Almennur stuðul hevði ikki loyst nakrar av hesum trupulleikum, men bert gjørt ilt verri. Tí er ein annar møguleiki eisini, at alivinnan hevur ein annan hátt at definera síni áhugamál mótvegis tí almenna, enn fiskivinnan traditionelt hevur havt.

Heldur ikki eru nóg nógv fólk í vinnuni – serliga í útjaðaranum – til, at tað loysir seg hjá politikarum at velja sær hetta veljarasegmentið sum málbólk. Av tí sama velja alararnir eina politiska strategi, sum velur studning frá.

Úrslitið er, at eftir hvørja kreppu reisist alivinnan aftur undir samfelagsbúskaparliga skilabetri vinnukarmum enn frammanundan. Alivinnan hevur av tí sama stóran produktivitetsvøkstur og er við til at trýsta minni produktivu eindirnar í valutaframleiðslu, t.e. serliga flakavirki, men eisini fyritøkur í fiskiveiðu, út.

Kreppurnar innan alivinnuna hava tí eina mennandi effekt, um hugt verður úr einum yvirskipaðum perspektivi. Kreppurnar bera við sær betraða lívfrøðiliga regulering og eina útreinsing av teimum fyritøkum, sum pláss ikki er fyri, og sum ikki standa seg í kappingini, heldur enn at halda lív í øllum við almennum studningi. Endurreisnin av vinnuni fer tí fram undir betri vinnupolitiskum karmum enn frammanundan.

48

Ríkisveitingin sum inntøka hjá tí almennaRíkisveitingin úr Danmark hevur seinastu hálvu øldina verið ein týðandi partur av inntøkunum hjá landskassanum. Seinastu áratíggjuni hevur hon eisini verið eitt týðandi politiskt stríðsmál millum teir báðar vengurnar í spurningi-num um fullveldi móti sambandi í Føroyum.

Ríkisveitingin og hennara politiska ávirkanAv tí at ríkisveitingin kemur til Føroya sum ein veiting frá danska statinum til føroyska landskassan, kann hon hava politiskar ávirkanir umframt beinleiðis búskaparliga ávirkan. Í sambandi við eina politiska greining av ríkisveit ing-ini er spurningurin, hvørt ríkisveitingin hevur týdning fyri, hvussu tann politiska skipanin handlar á búskapar polit-iska økinum, tá ið hendan peningaupphædd kemur inn í skipanina, og hvørjar avleiðingar tað kann hava.

Søguliga hevur ríkisveitingin verið eitt politiskt stríðsmál, har tvær hugmyndir hava staðið bratt hvør ímóti aðrari. Onnur heldur, at slíkar veitingar uttanífrá í sær sjálvum hava eina negativa ávirkan á ta politisku skipanina. Orsøk in sigst vera, at hon skapar grundarlag fyri ábyrgdarleysum politikki, tí at politiska skipanin ikki verður tvingað til at skipa samfelagið á mest skynsama hátt búskaparliga. Hin heldur, at ríkisveitingin er reinur vinning ur, tí at sam-felagið hvørki skal nýta orku ella tilfeingi til at fáa hendan pening til vega, sum árliga kemur inn á fíggjar lógina. Harumframt er eingin stuðulsskipan betri ella verri enn tey, sum umsita stuðulspengarnar. Tað eru føroyingar sjálv ir, sum gera av, hvussu skaðilig ella gagnlig ein slík veiting kann vera. Tí er tað í sær sjálvum einki vandamál í at taka ímóti peningi uttanifrá.

Sambært altjóða kanningum kunnu vandamál standast av veitingum uttanífrá ella óvanliga stórum inntøkum frá náttúruríkidømi. Tað er tó ikki møguligt at vísa á nakran automatikk í teimum avleiðingum, sum kunnu standast av hesum veitingum, og tí er tað torført at gera vísindaligar niðurstøður viðvíkjandi støddini á búskaparpolitisku avleiðingunum av ríkisveitingini í Føroyum. Tað er tó møguligt at gjøgnumganga tey politisku vandamálini og meta um, hvørt tey eru relevant í føroyskum sambandi.

Hvat er ríkisveitingin?Grundgevingin hjá danska statinum fyri at veita Føroyum eina árliga upphædd er í stuttum, at ríkisveitingin skal vera við til at fíggja tey øki, sum Føroyar og Danmark framvegis eru felags um at røkja. Tann árliga veitingin verður sostatt veitt sum ein samlað upphædd til samfígging av teimum økjum, sum eru yvirtikin eftir § 9 í heimastýris-lógini. Á tann hátt hava teir føroysku myndugleikarnir eitt ávíst frælsi til at velja, hvussu veitingin verður nýtt:

„De årlige bloktilskud ydes som et samlet tilskud til medfinansiering af de områder, der er overtaget efter hjemme styrelovens § 9. Herved har de færøske myndigheder inden for de rammelove, hvorved dele af social- og sundheds områderne er overført til hjemmestyret, en betydelig frihed i prioriteringen af sine samlede op-gaver.“ (18

Fyrrverandi forsætisráðharrin, Anders Fogh Rasmussen, grundgav soleiðis fyri donsku veitingini til Føroyar:

„Statens bloktilskud ydes til medfinansiering af de sagsområder, der fortsat er fælles anliggender, men hvor hjemme styret varetager såvel lovgivningsmæssige som administrative opgaver for staten“. (19

Føroyskir myndugleikar fáa sostatt eina upphædd, sum fyrst og fremst er ætlað til samfígging av heilsuverkinum og tí sosiala økinum. Teir hava tó frælsi til at fordeila hesa upphædd ígjøgnum fíggjarlógina, soleiðis sum teir sjálvir meta vera best. Grundgevingarnar hjá veitaranum hava sum so ongan týdning fyri, hvørja ávirkan/avleiðing veitingin hevur í tí skipan, ið skal flyta hesa veiting víðari til fólkið í landinum.

Danir lata ríkisstuðul sum „medfinansiering af social- og sundhedsområdet“, men hvussu ríkisveitingin verður nýtt, er grundleggjandi knýtt at tí politisku valdsjavnvágini í løgtinginum. Teir bólkar, ið standa sterkt í politisku skipanini, hava møguleika at vinna sær ein størri part av ríkisveitingini enn aðrir veikari bólkar.

Til dømis ber til at lækka skattainntøkurnar tilsvarandi, soleiðis at ríkisveitingin í veruleikanum endar sum privat nýtsla heldur enn øktar útreiðslur til heilsuverk og tílíkt. Tí kann veitingin nýtast til onnur endamál enn tað, sum tann játtandi myndugleikin upprunaliga ætlaði, at hon skuldi nýtast til.

18) Statsministeriet (http://www.stm.dk/_a_2565.html)19) Citat: Anders Fogh Rasmussen (fyrispurningur á fólkatingi), spm. nr. S 1093 – besvaret 13/03-2002

49

Hóast føroyskir myndugleikar hava stórt frælsi til at nýta ríkisveitingina, so er hetta frælsi tó ikki óavmarkað. Politiskt er tað t.d. torført at seta ríkisveitingina í ein búskapargrunn til seinni nýtslu, tí at upprunaliga grund-gev ingin fyri veitingini er, at hon skal samfíggja tey øki, sum føroyska landsstýrið og danski staturin framvegis eru felags um. Tí er tað undirskilt hjá bæði veitara og móttakara, at veitingin ikki kann goymast í einum grunni, men skal nýtast úti í samfelagnum beinanvegin.

Eitt annað aspekt við ríkisveitingini er, at hon verður flutt á hvørjum ári uttan mun til tørvin í Føroyum. Hetta samsvarar við ynskið hjá dønum um at hava tamarhald á útreiðslunum og at forða fyri ov nógvum íløgum í summi øki. Um veitingin økist við tørvinum, eggjar tað myndugleikunum at økja um tørvin. Um ríkisveitingin varð út-goldin eftir tørvi, hevði tað møguliga eggjað føroyskum myndugleikum til at styrkt hendan tørvin ígjøgnum ábyrgdar leysan fíggjarpolitikk.

Síðani heimastýrislógin varð samtykt í 1948, hevur Føroya landsstýri yvirtikið ein alsamt størri part av teimum almennu uppgávunum í Føroyum. Tá ið Føroya landsstýri hevur yvirtikið eitt øki sum sermál, hevur tað samstundis tikið fulla fíggjarliga ábyrgd av hesum øki. Tá ið landsstýrið bert hevur yvirtikið umsitingina av einum felagsøki, verður økið framvegis lutvíst fíggjað ígjøgnum ríkisveitingina (20.

Áðrenn 1987 varð ríkisveitingin rindað landskassanum ígjøgnum eina refusiónsskipan, har landskassin fekk tær útreiðslur endurrindaðar, sum danski staturin átók sær. Men báðir partar ynsktu at broyta hesa skipan.

Orsøkirnar vóru m.a. hesar:„Refusionssystemet var bl.a. behæftet med den svaghed, at der i en række tilfælde ikke var sammenfald mel-lem den disponerende og den økonomisk ansvarlige myndighed. Samtidig var systemet administrativt besværligt på grund af de store antal tilskudsprincipper, som i vidt omfang veg fra hinanden, og dermed indebar en risiko for utilsigtet og uhensigtsmæssig substitution mellem beslægtede udgiftsområder.

Fra færøsk side blev der i kritikken af refusionssystemet desuden lagt vægt på, at systemet ikke sikrede hjem-mestyret en tilstrækkelig dispositionsfrihed på så væsentlige områder som sundhedsvæsenet, undervisnings-væsenet og det sociale område.“ (21

Danskir myndugleikar vildu sostatt hava størri samsvar millum tann játtandi myndugleikan og tann, sum hevði fíggjarligu ábyrgdina. Hetta var m.a. fyri at sleppa undan, at føroyskir myndugleikar blivu eggjaðir til at gera ov stórar íløgur í tey øki, sum refusiónsskipanin fevndi um. Føroyska samfelagið og tey, sum tóku politisku av-gerðirnar, fingu allan vinningin av hesum íløgum, men bóru ikki tann fulla kostnaðin av teimum. Stuðul til t.d. havnabygging kann hava við sær, at føroyskir myndugleikar byggja ov nógvar havnir og lata vera við at gera íløgur í onnur øki, sum refusiónsskipanin ikki fevnir um.

Harumframt vildu teir eisini sleppa undan „uhensigtsmæssig substitution“ millum tey ymsu útreiðsluøkini. Før-oysk ir myndugleikar ynsktu hinvegin størri frælsi til at raðfesta, hvussu ríkisveitingin varð nýtt, uttan tær bind-ingar, sum vóru í refusiónsskipanini. Hetta førdi síðani til avtaluna frá 9. mars 1987 um eina blokkstuðulsskipan. Í hesi avtalu varð størsti parturin av ríkisveitingini broyttur til ein yvirskipaðan stuðul.

Politiskar avleiðingar av veitingum uttanifráSpurningurin er so, hvørja ávirkan ein veiting uttanífrá kann hava á politisku skipanina. Vísindaligar kanningar, sum viðgera ávirkan og avleiðingar av veitingum, sum koma inn í ein búskap uttanifrá, viðgera í stóran mun tær avleiðingar, sum hesar veitingar hava fyri demokratisku skipanina og menning av almennum stovnum í hesum lon-dum. Spurningurin um politiskar avleiðingar av ríkisveitingini í Føroyum er tí eisini relevantur í altjóða vísindali-gum samanhangi.

Tær altjóða kanningar, sum eru gjørdar av hjálparveitingum, hava fyri tað mesta verið gjørdar av láginntøku-lond um í triðja heiminum. Tí skulu vit vera sera varin við at samanbera við Føroyar, sum eru eitt lutfalsliga fram-kom ið og liberalt fólkaræði við teimum almennu stovnum og ráðum, ið vanliga knýta seg at eini framkomnari stýris skipan. Hinvegin er vert at gjøgnumganga tær avleiðingar, ið møguliga kunnu standast av slíkum veitingum, og meta um, hvørt tær eru relevantar fyri Føroyar.

20) Rigsombudsmanden, 1989: 11921) Rigsombudsmanden, 1989: 119-20

50

Hjálparveitingar kunnu vera eitt positivt íkast til búskaparliga menning og betra lívsgóðskuna hjá fólki í nógv um londum. Prógv um væleydnaðar hjálparveitingar síggja vit serliga við málrættaðum ætlanum við einum væl defi-nerað um endamáli. Hinvegin kunnu generellar hjálparveitingar eisini hava eina negativa effekt á politisku skipan-ina, serliga, um tær eru ein stórur partur av búskapinum og verða veittar yvir eitt langt áramál. Hjálparveitingar kunnu enntá hava negativa ávirkan á tey øki, sum veitarin ynskir at menna við hjálparveitingini, t.d. politiska ábyrgd, menning av almennari umsiting og sjálvstøðuga, burðardygga búskaparliga menning (22.

Vandarnir, ið kunnu standast av eini áhaldandi hjálparveiting í láginntøkulondum, eru í høvuðsheitum hesir:– Vantandi tileggjan til at skatta í egnum landi, tí at ein hjálparveiting kemur í staðin fyri skattin. Veitingin

hevur tí eina negativa ávirkan á menningina av skattainnkrevjandi stovnum. Hetta kunnu vit populert nevna „institutionaliseraða elendigheit“, sum skapar og frystir fastan tørvin á stuðli hjá móttakaranum.

– Hjálparveitingin kann forða fyri einum búskaparpolitikki, sum hevur til endamáls at skapa tey optimalu búskaparligu úrslitini. Hjálpin virkar sum ein forðing fyri rationellum búskaparpolitikki og oyðileggur tileggj-anina til at effektivisera vinnulívið í mestan møguligan mun, av tí at hetta ofta inniber at taka ópopulerar avgerðir, sum ganga ímóti áhugamálunum hjá ymsum sterkum áhugabólkum.

Sambandið millum hjálparveiting og skattainnkrevjingTá ið stjórnir fáa ein stóran part av sínum inntøkum sum hjálparveitingar uttanífrá, verða tær í minni mun eggj-aðar til at áleggja skattir í egnum landi. Úrslitið kann verða, at tær gerast minni ábyrgdarfullar mótvegis tí sam-felag, sum tær stýra (23.

Fyrsta punktið omanfyri knýtir seg tí at spurninginum, hvørt veitingar uttanífrá hava ta ávirkan, at landið velur at skatta egnar borgarar og vinnulív linari, enn tað annars hevði gjørt fyri at tryggja eitt ávíst vælferðarstøði.

Væntast kann, at minkað verður um skattatrýstið orsakað av hjálparveitingum, tí at hjálparveitingin gevur landi-num eina alternativa inntøku oman á ta vanligu skattainnkrevjingina. Hetta merkir, at ein stjórn, sum fær stórar upphæddir uttanífrá, hevur minni tileggjan til at skatta í samfelagnum og at menna teir stovnar, sum standa fyri skattainnkrevjingini. Hjálparveitingin kann tí hava ta avleiðing, at hon seinkar menningini av teimum stovnum, ið reint praktiskt standa fyri skattainnkrevjingini í tí móttakandi landinum. Við øðrum orðum verður skattainnkrevj-ing í egnum landi skift út við hjálparveitingina, samstundis sum støðið á almennum tænastum er lutfalsliga høgt í mun til skattatrýstið (24.

Føroyar hava í høvuðsheitum allar teir stovnar og ráð, sum kunnu standa fyri tí skattainnkrevjing, ið tað polit iska valdið ynskir. Spurningurin um ta politisku motivatiónina til at breiðka skattagrundarlagið er tó framvegis rele-vant ur, tí at ríkisveitingin kann koma í staðin fyri egna skattainnkrevjing.

Blokkstuðulin, sum fer beinleiðis í landskassan, er í løtuni 615 milliónir krónur um árið. Um danska vælferðar-samfelagið verður brúkt sum sammetingargrundarlag, so verður ríkisveitingin ikki brúkt til fleiri almennar væl-ferðartænastur, enn føroyska samfelagið hevði bjóðað sínum borgarum, um eingin ríkisveiting var. Tá ríkisvei-tingin verður tald upp í almennu inntøkurnar, hevur tað almenna líka stóran part av tøku BTI at ráða yvir, sum tað almenna í Danmark hevur. Grundarlag er tí fyri tí meting, at ríkisveitingin ikki í nevniverdan mun hevur broytt útreiðslurnar til almennar íløgur og tænastur í mun til, hvussu støðan hevði verið, um eingin ríkisveiting var. Heldur verður hon í stóran mun brúkt til at lækka skattir og avgjøld, sum samfelagið annars hevði kravt inn til at fíggja almennu tænasturnar við. Sostatt verður ríkisveitingin óbeinleiðis brúkt til at fíggja privata nýtslu heldur enn almennar tænastur.

Partur av ríkisveitingini verður brúktur til at sleppa vinnulívinum sum heild undan nøkrum skattum og avgjøldum sammett við danska vinnulívið. Tað almenna í Føroyum krevur færri framleiðslugjøld, umhvørvisgjøld o.s.fr. frá vinnulívinum, enn tað almenna í Danmark krevur frá danska vinnulívinum. Harafturat veitir tað almenna í Før-oyum lutfalsliga nógv størri studningar til vinnulívið, enn tað almenna í Danmark veitir til danskar fyritøkur. Partur av ríkisveitingini verður sostatt brúktur til at geva útvaldum føroyskum vinnum studning. Fiskivinnan fær stuðul til dømis gjøgnum lægri skattaprosent fyri sjómenn og frítøku fyri gjald fyri náttúrutilfeingi fyri reiðarar. Serliga tey, sum starvast í fiskivinnuni, fáa sostatt gjøgnum serligar skattalættar og studningar møguleika fyri størri privat-nýtslu, enn um eingin ríkisveiting var.

22) Moss, Petterson og van de Welle, 2006: 523) Ross, 1999: 31224) Moss, Petterson og van de Welle, 2006: 5

51

At danska valutagávan fer til at fíggja privata nýtslu gjøgnum beinleiðis studningar og lægri skatt enn annars, heldur enn til at økja um almennu nýtsluna í mun til, hvat hon annars hevði verið, er ikki serstakt føroyskt. Valuta-gávur verða ofta nýttar til at minka um skatta- og avgjaldstrýstið heldur enn til at fíggja almennar tænastur aftrat teimum, sum tað almenna hevði veitt borgarunum, um eingin valutagáva var. Vísindaligar kanningar vísa á, at tá hugt verður at londum, sum fáa valutagávur, so finst eitt negativt samband millum valutagávur á aðrari síðuni og skatta- og avgjaldsinntøkur á hinari. Tá valutagávurnar økjast, velja politikkararnir at krevja færri skatta- og av-gjalds inntøkur frá borgarunum, og øvugt (25.

Hjálparveitingar, ábyrgd og politiska skipaninEin onnur avleiðing av veitingum uttanífrá kann vera, at tað politiska valdið verður ávirkað á ein hátt, sum ikki eggjar til menningina av eini rationellari politiskari eind. Hypotesan í hesum sambandi er, at stórar hjálparveit-ing ar yvir eitt longri tíðarskeið grundleggjandi broyta sambandið millum stjórn og borgarar. Ein og hvør peningalig hjálparveiting broytir tileggjanina hjá móttakandi stjórnini og borgarum landsins, uttan mun til, á hvønn hátt veitingin verður latin. Hetta merkir, at hjálparveitingarnar í sær sjálvum kunnu ávirka sambandið millum stjórn og samfelag. Um ein uttanhýsis gevari veitir ein stóran part av teimum almennu inntøkunum, kann tað hava við sær, at fremsta áhugamálið hjá stjórnini verður at sæta veitarunum og teimum áhugabólkum innanlands, sum tryggja stjórnini valdið, heldur enn at arbeiða fyri langtíðarvøkstri í búskapinum, soleiðis at landið í longdini kann gerast óheft av hjálparveitingum, og menning av almennum stovnum.

Tá ið ein stjórn er heft at hjálparveitingum í staðin fyri egnum tilfeingi, merkir hetta, at inntøkan hjá landinum í minni mun er knýtt at evnunum at føra effektivan búskapar- og vinnupolitikk. T.v.s. at landsins inntøkur ikki eru líka treytaðar av, um tú megnar at føra góðan búskaparpolitikk, sum stimbrar búskaparvøkstur (26. Evnini at stjórna á skilagóðan hátt síggjast ikki í sama mun aftur í inntøkum landsins og tí almenna rakstrinum.

Sum eitt úrslit av hesum dynamikki eru stjórnir í móttakandi londum slopnar undan at standa til svars fyri sín um egna politikki og hava nýtt sítt tilfeingi til ikki-mennandi útreiðslur, sum hjálpa teimum at verða sitandi við vald ið.

Hetta paradoks er ikki nýtt í vísindaligum kanningum um búskaparliga menning og vøkstur. Valutagávur kunnu virka sum ein forðing fyri skilagóðum búskaparpolitikki, tí at politiskt valdsmiklir áhugabólkar virka út frá egnum áhugamálum, sum ganga ímóti landsins yvirskipaða áhugamáli um búskaparvøkstur. Harvið forðar tann politiska nýtslan av valutagávunum uttanífrá fyri búskaparligari menning heldur enn at stimbra hana. Í staðin verður til-feing ið nýtt til at varðveita valdið ígjøgnum ein búskaparpolitikk, sum ikki hevur búskaparliga menning fyri eyga. Endamálið við politikkinum gerst heldur at varðveita valdið.

Ríkisveitingin og stuðulin til fiskivinnunaSo leingi, ríkisveitingin kemur í landskassan, er tileggjanin hjá politisku skipanini til at liberalisera fiskivinnuna minni, enn hon annars hevði verið. Ríkisveitingin ger nevniliga, at neyðugleikin av eini effektivari fiskivinnu ikki er eins stórur. Ríkisveitingin kann tí vera ein forðing fyri, at tann politiska skipanin ger tær neyðugu bygnaðarligu broytingarnar í fiskivinnuni, soleiðis at hon gerst effektivari og harvið gevur størri samfelagsbúskaparliga úrtøku. Tileggjanin til at fremja hesar liberaliseringar verður ávirkað negativt av veitingum uttanífrá, tí at politikarar tá ikki verða tvingaðir at gera neyðugar broytingar, sum ofta eru sera illa umtóktar í eini dominerandi høvuðsvinnu, tí at hon tá kann missa sersømdir, sum politiska skipanin hevur veitt henni í nógv ár.

Tí skulu møgulig skaðilig árin av veitingum uttanífrá eisini síggjast í ljósinum av, hvussu politiska valdið er býtt millum ymsar vinnugreinar. Um tann politiska skipanin í stóran mun verður stýrd av eini dominerandi vinnugrein, er vandin størri fyri, at ein veiting uttanífrá fær negativar avleiðingar fyri tann búskapin, sum hon verður sprænd inní. Politiska skipanin kann tá skjótari verða yvirtikin av dominerandi vinnuni, sum brúkar politiska valdið til at áseta størri upphæddir til almennan vinnustuðul, enn hon annars hevði havt møguleikar fyri.

Í Føroyum hevur samgongan í fiskivinnuni í nógv ár megnað at fingið í lag ein politikk, sum letur stórar studningar fyri at halda lív í fyritøkum, sum ikki er vinnuliga burðardyggar, heldur enn at nýta peningin til vælferðartænastur og vakstrarfremjandi politikk.

25) Moss, Petterson og van de Welle, 2006: 526) Moss, Petterson og van de Welle, 2006: 5

52

Í sjeyti- og áttatiárunum vóru nøkur av omanfyristandandi fyribrigdum serliga týðulig í Føroyum. Ríkisveitingin virkaði í tí tíðarskeiðnum sum brenni á bálið í eini politiskari skipan, sum ikki dugdi at nýta hesa inntøku, og sum partvís varð yvirtikin av okkara høvuðsvinnu. Ein stórur partur av teimum almennu inntøkunum fór til studning til fiskivinnuna. Ímóti endanum av áttatiárunum át stuðulin til fiskivinnuna sostatt stóran part av ríkisveitingini.

„Allerede i 1989, da subsidierne rundede 0,5 mia. kr., stod det klart, at landskassen ikke kunne holde til de mas-sive udbetalinger, der lagde beslag på 2/3 af det danske tilskud til Færøerne.“ (27

Samgongan í fiskivinnuni hevði sostatt politiskt hegni til at skaffa sær stórar upphæddir í almennum stuðuli fyri at halda lív í tí partinum av vinnuni, sum vinnuligt grundarlag ikki var fyri. Hetta var høvuðsorsøkin til, at landið fór av knóranum.

Broytir lækking av ríkisveitingini búskaparpolitikkin?Ríkisveitingin fer í fyrstu atløgu beinleiðis í landskassan. Síðani dystast tey ymsu áhugamálini í løgtinginum um for deil ingina av samlaðu inntøkunum hjá landinum. Tað er tí samansetingin av áhugamálum og valdsjavnvágin teirra millum, sum gera av, hvussu pengar og tilfeingi verða býtt út millum teir ymsu áhugabólkarnar, sum gera krav upp á ymsar veitingar og sersømdir.

Um ríkisveitingin hevur skaðilig árin á búskaparpolitikkin, so kunnu broytingar í støddini á ríkisveitingini í sær sjálvum hava ávirkan á politisku valdsjavnvágina og harvið eisini á, um hon verður gagnnýtt á skilagóðan hátt. Spurningurin er tí, um tann politiska valdsjavnvágin hevði verið øðrvísi, um ríkisveitingin ikki var partur av lands-ins inntøkum. Hevði ein minking av ríkisveitingini økt politiska trýstið á politikararnar um at broytt fordeilings-politikkin frá at vera til fyrimunar fyri reiðarar, sjómenn og arbeiðsfólk á flakavirkjum til í størri mun at vera til fyrimunar fyri einligar mammur, sálarliga sjúk o.s.fr.?

Møguleikarnir eru tvinnir. Tann fyrri er, at teir bólkar, sum høvdu mist nakrar av sínum veitingum, um ríkisveitingin hvarv, høvdu hert síni mótmæli ímóti tí umfordeiling, sum fer fram ígjøgnum fiskivinnupolitikk landsins. Ríkisveit-ingin gevur størri rúm fyri einum ineffektivum fordeilingspolitikki, soleiðis sum hann t.d. fer fram í fiskivinnuni. Um ríkisveitingin ikki var partur av inntøkum landsins, hevði trýstið frá øðrum bólkum um avtøku av hesum skipanum møguliga verið harðari, tí aðrar veitingar og tænastur frá tí almenna høvdu verið skerdar, soleiðis at fíggjarlógin javnvigaði. Hetta hevði kunnað broytt valdsjavnvágina, við tað at størri fólksligt trýst kom á vinnuligu stuðulsskipanirnar, ið hækka inntøkuna hjá útvaldum sterkum bólkum.

Niðurlaging av ríkisveitingini kundi tí havt við sær, at politiska skipanin hevði verið noydd at avtikið tær stuðuls-skipanir, sum eru í fiskivinnuni í dag, og harvið ført ein politikk, sum í størri mun hevði búskaparliga menning og vøkstur fyri eyga.

Hin møguleikin er, at valdsjavnvágin í løgtinginum hevði verið júst tann sama, soleiðis at høvuðsvinnan framvegis hevði megnað at vunnið sær sersømdir og hildið fast við teir fyrimunir, sum politiska skipanin hevur veitt henni, uttan mun til ríkisveiting. Tí hevði í prinsippinum eingin broyting verið í politikki landsins, men inntøkurnar høvdu bert verið tað lægri.

Argumentið um, at ein hjálparveiting forðar fyri skilagóðum búskaparpolitikki, ið veitir peningaligan stuðul til veiku samfelagsbólkarnar heldur enn teir sterku, byggir tí á ta fortreyt, at hjálparveitingin hevur beinleiðis ávirkan á valdsjavnvágina millum bólkarnar, sum stríðast um, hvat inntøkurnar hjá tí almenna skulu brúkast til. Hetta er eitt eksperiment, sum ikki er møguligt at fremja í tí veruliga lívinum uttan at niðurlaga part av ella alla ríkisveitingina. Men ríkisveitingin varð skerd í 2002, og nú, tað sansar at búskaparliga, tykist, sum um stríðið um almennu inntøkurnar harðnar. Tí verður spennandi at eygleiða næstu árini, um valdsjavnvágin skiftir til frama fyri tey, sum halda, at inntøkurnar hjá tí almenna skulu brúkast til sosialar veitingar og tænastur, ella um samgongan í fiskivinnuni er nóg sterk til at syrgja fyri, at tað verða veiku samfelagsbólkarnir, ið gjalda fyri lækkingina av ríkisveitingini.

Grundleggjandi fyri, um valdsbýtið, og harvið fordeilingin av almennu inntøkunum, hevði verið broytt, er, hvørt veljarin er meira varugur við at missa rættindi, hann longu hevur, enn hann er við ikki at fáa rættindi, hann kundi fingið, um umfordeilingin varð broytt.

27) Hansen, 2007: 453

Spurningurin er, um borgarin telur sín part av ríkisveitingini við í sína skattgjalding, tá hann metir um, hvørt hann fær nóg góðar tænastur frá tí almenna. Um hann ger tað, so broytist vinnupolitikkurin ikki, um ríkisveitingin verður lækkað, tí so broytist trýstið á politisku skipanina ikki. Um borgarin hinvegin ikki telur sín part av ríkisvei-tingini við, so kann trýstið á politisku skipanina um at fáa í lag skilagóðan búskaparpolitikk økjast. Borgarin heldur tá, at prísurin á studningi til vinnuna hækkar, um ríkisveitingin minkar, tí almennu tænasturnar versna. Hann vil tí krevja, at studningurin til vinnulívið minkar, soleiðis at tað ikki gerst neyðugt at skerja almennu tænasturnar, tá ríkisveitingin minkar. Í hvussu er ikki í sama mun.

NiðurstøðaTá seráhugamál yvirtaka veikar politiskar skipanir, kunnu avleiðingarnar gerast serstakliga skaðiligar fyri búskapar-ligan framburð og menning av t.d. almennari umsiting. Føroyingar hava at egnum kroppi upplivað fleiri av vand-unum, sum standast av, at ein vinnubólkur meira ella minni yvirtekur landsins vinnupolitikk. Sjeyti- og áttatiárini eru eitt dømi um, hvussu ein óskynsamur fiskivinnupolitikkur í veruleikanum førdi landið á húsagang. Men hevði tann vaksandi ríkisveitingin nakra beinleiðis ávirkan á, hvussu tann politiska skipanin valdi at føra sín búskapar- og fiskivinnupolitikk?

Kreppan hevði óivað verið veruleiki uttan mun til ríkisveitingina, men møguliga hevði hon verið minni umfatandi, tí at politikarar ikki høvdu havt eins nógvan pening at nýtt til tær ymsu stuðulsskipanirnar í fiskivinnuni. Ríkisveit-ingin virkaði sum brenni á bálið, soleiðis at búskaparpolitikkurin varð førdur longri av leið, og avleiðingarnar har-við gjørdust meira skaðiligar, enn tær annars høvdu verið.

Samanumtikið vísir henda gjøgnumgongd, at tað ikki er nakar automatikkur í møguligum skaðiligum árinum frá valutagávum. Tað veldst í síðsta enda um, hvussu tann politiska skipanin, sum tekur ímóti hjálparveitingum, er skrúvað saman, og hvussu hon megnar at nýta tað tilfeingi, ið henni verður latið upp í hendur. Møgulig skaðilig árin av ríkisveitingini skulu tí síggjast í ljósinum av, hvussu valdsjavnvágin er millum tey ymsu vinnuligu áhugamálini í løgtinginum. Føroyar eru illa fyri í so máta, av tí at vit hava eina dominerandi høvuðsvinnu, sum hevur stóra ávirk an á politisku skipanina.

Fiskivinnan hevur traditionelt dugað væl at skipað sítt politiska virksemi og er sloppin undan trupulleikum, sum kunnu taka seg upp, tá ið eitt kollektivt átak skal skipast. Politiska valdið hjá fiskivinnuni hevur í stóran mun verið nýtt til at skaffað sær almennan stuðul av ymsum slag, men hesin stuðul er eisini við til at styrkja og konsolidera tað politiska valdið, tí at vinningurin gerst sjónligur hjá øllum teimum, sum starvast í hesi vinnu. Politiska valdið hjá fiskivinnuni er tí sjálvstyrkjandi á tann hátt, at vinningurin við at fáa vald er stórur og kann samstundis nýtast til at varðveita hetta valdið. Tað politiska valdið verður í hesum føri nýtt til ein vakstrardarvandi stuðulspolitikk, sum er sjálvstyrkjandi, tí at tann bólkur, sum fær ágóðan av hesum politikki, av tí sama stendur sterkt saman, meðan mótstøðan er spjadd og illa skipað.

Ríkisveitingin ger møguleikarnar fyri vinnustudningum betri, soleiðis at skaðin av, at seráhugamál yvirtaka bú skap-ar politikkin, kann gerast enn størri, enn hann annars hevði verið. Krøv til politisk stýri um at fáa javnvág millum útreiðslur og inntøkur uttan nýtslu av valutagávum uttanífrá kunnu tí vera góð fyri politisku skipanina, við tað at hetta áleggur politikarunum at krevja fullan prís frá borgarunum fyri almennar tænastur.

Niðurlaging av ríkisveitingini kann tí vera við til, at trýstið frá borgarunum á politisku skipanina um skilabetri búskaparpolitikk gerst størri. Hinvegin ber til at føra fram, at um móttakarin hevur eina politiska skipan, sum megnar at forða fyri at, seráhugamál yvirtaka politisku skipanina, kunnu óvanligar inntøkur hinvegin eisini nýtast við góðum skili. Haraftrat er beinleiðis positiva ávirkanin av ríkisveitingini á inntøkustøðið í Føroyum framvegis til staðar, og hon minkar, um ríkisveitingin verður niðurlagað. Hvørt búskaparpolitisku fyrimunirnir við eini niðurlag-ing av ríkisveitingini eru størri enn kostnaðurin í beinleiðis møguleikum fyri nýtslu, fæst bara at vita við at royna tað.

54

Lækking av ríkisveitinginiHvussu fæst ríkisveitingin burtur í verki, soleiðis at føroyski borgarin einans livir av tí virðisøking, sum verður skapt av føroyskum framleiðslumiðlum, um tað er politiska ynskið?

Ríkisveitingin hevur, sum vit hava umrøtt, tvær ávirkanir. Onnur sum valutainntøka hjá samfelagnum og hin sum inntøka hjá tí almenna. Av somu orsøk hevur ein møgulig lækking av ríkisveitingini tvær ymiskar ávirkanir á før-oyska búskapin. Onnur er á, hvussu viðurskiftini hjá føroyska samfelagsbúskapinum sum heild mótvegis útheimi-num broytast, og hvørjar ávirkanir tað hevur á føroyska samfelagsbúskapin, sæð undir einum. Hin er ávirkanin á inntøkugrundarlagið hjá tí almenna. Hesar ávirkanir mugu greinast hvør sær.

Lækking av ríkisveiting og nýggjar valutainntøkurRíkisveitingin er til hindurs fyri menning av útflutningsframleiðslu, tí hon sum valutagáva ger, at prísstøðið í Før-oyum er hægri, enn tað annars hevði verið, og eisini hægri enn í nógvum øðrum londum. Hetta er, sum tað skal vera, tí ríkisveitingin fíggjar innflutning og minkar harvið samfelagsliga tørvin á útflutningsframleiðslu. Tað gerst tí møguligt at brúka størri part av arbeiðsmegini í heimamarknaðarframleiðslu. Hækking av prís- og lønarleguni í Føroyum er búskaparliga mekanisman, sum syrgir fyri, at meira arbeiðsmegi og kapitalur eru í heimamarknaðar-framleiðslu, og harvið minni í útflutningsframleiðslu, enn um eingin ríkisveiting var.

Fyri at eggja fyritøkum til at flyta arbeiðsmegi og kapital yvir í útflutningsvinnu má prís- og lønarlegan í Føroyum lækkast. Tað kann gerast við at lækka ríkisveitingina. Ein lækking av ríksveitingini skapar undirskot av valutainn-tøkum. Um ríkisveitingin minkar, hava vit tørv á nýggjari útflutningsframleiðslu, ið kann rinda fyri okkara nýtslu av útlendskum vørum og tænastum. Mekanisman, sum skal tryggja hetta, er lækkingin í prís- og lønarleguni, sum stendst av minkingini í ríkisveitingini. Tá lutfalsligt yvirskot er av heimamarknaðarframleiðslu, og lutfalsligt undir-skot er av valutaframleiðslu, lækkar prís- og lønarlegan. Broytingin í prísleguni ger tá valutaframleiðslu lutfalsliga meira lønandi í mun til heimamarknaðarframleiðslu. Útflutningsframleiðsla, sum fyrr ikki hevði møguleikar fyri at geva nóg høgt avkast í Føroyum, kann tá, orsakað av lækkingini í prísleguni, geva nóg stórt avkast til arbeiðsmegi og kapital.

Tað ber ikki til at venda raðfylgjuni við. Tað ber ikki til at skapa eitt stórt avlop av valutainntøkum fyrst, sum so gevur rásarúm til at minka ríkisveitingina. Eitt stórt avlop av valutaframleiðslu er tekin um, at ráð hevði verið til meira heimamarknaðarframleiðslu, um arbeiðsmegi varð flutt úr valutaframleiðslu yvir í heimamarknaðarvinnur, uttan at undirskot stóðst av hesum í valutaframleiðslu. Tí fer ein politisk roynd at flyta arbeiðsmegi yvir í valuta-vinnur, til dømis við at „goyma“ part av ella alla ríkisveitingina fyri at skapa avlop av valuta, sum seinni kann fíggja eina lækking av ríkisveitingini, ikki at eydnast. Eitt framhaldandi avlop á gjaldsjavnanum merkir, at før-oysk ir borgarar spara upp í útlondum. Uppsparingin ger teir ríkari, og teir fara tí at økja um nýtsluna. Økti eftir-spurningurin eftir vørum og tænastum verður lutvíst eftir heimamarknaðarframleiðslu. Tí vil framhaldandi avlop á gjaldsjavnanum elva til øktar prísir á heimamarknaðarvøru, sum eggjar fyritøkum til at flyta arbeiðsmegi yvir í heimamarknaðarvinnurnar, har brúkarin heldur, at arbeiðsmegin kann gera størri gagn.

Einasti møguligi háttur at minka ríkisveitingina er tí at skerja ríkisveitingina og so góðtaka, at valutainntøkurnar eru minni í eini skiftistíð. Framhaldandi undirskotið av valutainntøkum elvir til lægri prís- og lønarlegu innanlands. Hetta ger, at vinnubygnaðurin lagar seg til størri útflutningsframleiðslu og minni heimamarknaðarframleiðslu. Um ríkisveitingin verður lækkað, vil gjaldsjavnin tí, sum frá líður, koma í javnvág aftur. Men tað er greitt, at føroyska samfelagið verður fátækari í skiftistíðini. Eisini er greitt, at skjótari ríkisveitingin verður niðurlagað, ógvisligari verður tillagingin.

Í hesum sambandi er neyðugt at vera greiður um, at tað er ikki politiska skipanin, ið skal finna útav, hvør nýggja útflutningsframleiðslan, og harvið valutainntøkurnar, ið skulu koma í staðin fyri ríkisveitingina, skal vera. Av og á verða settir fram spádómar um, at ein ella onnur vinna verður ein stór útflutningsvinna í framtíðini. Ofta blanda politikarar seg eisini upp í hetta kjakið við sínum egnu uppskotum um, hvørjar vinnur „Føroyar skulu satsa uppá“. Slíkir spádómar og slík uppskot eiga ikki at verða tikin fyri fult. Fyri at tað skal bera til at siga, hvørjar vinnur hava slíka framtíð, mugu allar møguligar vinnur samanberast. Umstøðurnar at virka innan hesar vinnur í Føroyum og í øðrum londum mugu eisini samanberast. Tað sigur seg sjálvt, at eingin hevur neyðuga yvirlitið til at koma við ser-liga væl grundaðum spádómum. Tí eigur landið at lata fyritøkur og marknaðir lúka út í teimum fyritøkum, sum ikki hava eina framtíð í heimamarknaðarframleiðslu, og byggja upp tær fyritøkur, sum hava eina framtíð í útflutnings-framleiðslu.

55

Lækking av ríkisveitingini og skattagrundarlagiðUm ríkisveitingin verður lækkað, minka inntøkurnar hjá tí almenna. Ein lækking av ríkisveitingini tvingar tí tað almenna til at finna nýggjar inntøkur, lækkað verandi útreiðslur ella eitt sindur av hvørjum. Júst sum við nýggjum valutainntøkum má ein tillaging til, og júst sum við tillagingini av vinnubygnaðinum hendir henda tillaging ikki, fyrr enn ríkisveitingin er lækkað, tí ikki fyrr enn tá gerst neyðugt at justera inntøkur og útreiðslur hjá tí almenna. Hinvegin kann tillagingin henda beinanvegin, um politiskur vilji er til tess, meðan vinnuliga tillagingin til lækkaða ríkisveiting, og harvið lægri príslegu, krevur eina skiftistíð. Politiska skipanin kann broyta skatta- og avgjalds-reglur og almennar útreiðslur, samstundis sum ríkisveitingin verður niðurlagað.

Eisini er tað so, at meðan tillagingin av vinnulívinum móti størri valutaframleiðslu hendir uttan politiska uppí-blanding sum úrslit av tillagingum í lutfalsligum prísum á valutavørum og heimamarknaðarvørum, so mugu politisk tiltøk til, fyri at henda tillagingin av almenna húsarhaldinum skal fara fram. Tað er ábyrgdin hjá politisku skipanini at greiða borgarum landsins frá, at útreiðslu- og inntøkupolitikkurin hjá tí almenna verður broyttur fyri at laga tað almenna til niðurlagingina av ríkisveitingini.

Henda greiningin ger greitt, at hóast tillagingin móti størri valutaframleiðslu kann vera pínufull, so er eingin vandi fyri, at hon ikki fer at henda, ella at hon ikki fer at henda nóg skjótt. Hinvegin kann vandi vera fyri, at neyðuga tillagingin í almenna geiranum kemur at draga út. Roknast kann við, at tað verður sera trupult at finna fram til eina politiska semju um, hvussu tillagingin skal býtast millum øktar inntøkur og lækkaðar útreiðslur, og eisini um, hvussu økjast skal um inntøkurnar, og hvørjar útreiðslur skulu lækkast. Tillagingin fer at henda, sjálvt um politisk semja ikki fæst um tað nóg skjótt, tí í síðsta enda fara kreditorarnir hjá landskassanum at krevja tað. Spurningur in er bara, um politiska skipanin er før fyri at stýra tillagingini sjálv, ella um tað verða kreditorarnir, sum gera av, nær tillagingin hendir. Spurningurin verður tá eisini, hvørjir sterkastu seráhugabólkarnir verða, sum fara at gera av, hvat verður tillagað.

Um kjakið um tillagingina og endaliga úrslitið, har tillagingin hendir, eru sunt og gott fyri samfelagið, ella um til-lag ingin er óneyðug og tí til skaða fyri samfelagið, er ein spurningur um politiskt sjónarhorn, sum ikki kann avger-ast á vísindaligum grundarlagi.

Kjakið í Føroyum júst nú um breiðkan av inntøkugrundarlagnum hjá tí almenna, eitt nú á seinasta landsfundi hjá Javnaðarflokkinum, og um „breiða búskaparsemju um hallið á fíggjarlógini“ hjá Fólkaflokkinum, er dømi um, at kjakið um tillagingina til lækkaðu ríkisveitingina, sum ikki var, tá ríkisveitingin varð lækkað í 2002, nú er byrjað. Enn eru tó eingi tekin um, at politiska skipanin er komin ásamt um, hvussu tillagingin ítøkiliga skal fara fram.

56

Hvussu fæst ein sjálvberandi búskapur?Hvat er ein sjálvberandi búskapur?Ein sjálvberandi búskapur merkir, at føroyingar sjálvir rinda allar samfelagsútreiðslur, bæði til privata og til al-menna nýtslu, og allar íløgur. Men fyri tey flestu liggur tað eisini í hugmyndini av einum sjálvberandi búskapi, at inntøkustøðið er á einum rímuligum støði. Hvat eitt „rímuligt inntøkustøði“ er, kann vera eitt sindur torført at defi nera nágreiniliga. Tó er trupult at ímynda sær, at føroyska inntøkustøðið kann fara langt undir núverandi lutfals liga støði í mun til tað danska, uttan at nógv fólk flytur av landinum. Tað er tí neyðugt at viðgera ein grundleggj andi spurning. Tá ið tað er eitt politiskt mál, at tað skal vera møguligt hjá fólki at búgva í Føroyum og hava eitt rímuligt inntøkustøði, eisini í útjaðaranum, hvussu fæst so sum best burtur úr landsins egnu framleiðslu-megi? Viðgerðin av hesum spurningi er sjálvsagt av alstórum týdningi, uttan mun til, um Føroyar fáa ríkisveiting úr Danmark ella ikki. Men hon gerst tvingandi neyðug, um føroyingar sjálvir skulu gjalda fyri alla egna nýtslu.

Produktivitetur og livilíkindi í útjaðaranum„Alt er í og umkring Tórshavn, og tað má kanska vera so, men so eiga vit onnur at sleppa til Havnar á best møgu-ligan hátt“ (Birgir Mohr, Sosialurin 2. oktober 2009).

At steðga framhaldandi miðsavning er neyvan ein gongd leið, tí miðsavningin er í síðsta enda gagnlig fyri búskapar-ligu menningina av samfelagnum. Miðsavning er stutt sagt neyðug fyri at fáa í lag stóran búskaparvøkstur og høgt inntøkustøði (28. Ovmikið av prógvum eru um, at produktiviteturin økist við miðsavningini av búskaparliga virk-seminum (29. Politisk tiltøk, ið beinleiðis arbeiða ímóti miðsavningini, eru tí ikki skilagóð, og tær royndir, ið hava verið gjørdar, eru í flestu førum miseydnaðar (30. Spurningurin er tí ikki, hvussu gongdin kann steðgast, men hvussu sum mest fæst burtur úr gongdini, uttan at tillagingarkostnaðurin gerst ov høgur. Til tess krevst skilagóður poli-tikk ur. Tað er ikki nokk at lata miðsavningina ganga sína gongd og so lata alt annað loysa seg sum frægast.

Av tí at miðsavningin er ein av størstu fortreytunum fyri stórum búskaparvøkstri, so er tað altavgerandi at fáa hesa gongd at virka so væl sum gjørligt (31. Størsta forðingin fyri menning av burðardyggari miðsavning av búskapar ligum virksemi eru ov smáir marknaðir fyri vørur, tænastur og framleiðslumiðlar, t.e. arbeiðsmegi og náttúru til feingi. Bestu tiltøkini móti hesi gongd eru tí tiltøk, ið skapa størri marknaðir fyri hesar vørur og framleiðslumiðlar.

Tað kann hava við sær stóran samfelagsbúskaparligan kostnað at forða hesi flyting av framleiðslumiðlum millum fyritøkur og øki (32. Áherðsla á flytføri og fleksibilitet í flyting av framleiðslumiðlum eigur tí at vera eitt grundleggj-andi hugtak í einihvørjari ætlan um stóran búskaparvøkstur. Tað almenna hevur tí ein sera týdningarmiklan leiklut í at arbeiða fyri eini flytførari arbeiðsmegi og at taka burtur innlendskar forðingar fyri handli.

Samstundis er avgerandi neyðugt, at framleiðslumiðlar frítt kunna flyta frá minni produktivum fyritøkum til meira produktivar fyritøkur. Neyðugt er eisini at skapa nýggjum fyritøkum betri atgongd inn í eina og hvørja vinnu at kappast við verandi fyritøkur í vinnuni. Sum vit hava umrøtt, so er ein geografisk dimensjón í hesari flyting av framleiðslumiðlum, av tí at vinnur ofta flyta framleiðsluna til okkurt annað øki í landinum, men tað er ikki ein haldgóð orsøk til at royna at steðga gongdini.

Marknaður fyri náttúrutilfeingiTað eru serliga tveir marknaðir í Føroyum, sum skulu virka betri: marknaðurin fyri náttúrutilfeingi og arbeiðsmarkn-að urin. Sum vit longu hava viðgjørt í frágreiðingini, so eigur hetta at verða fingið í lag, óheft av, um ríkisveitingin verður tikin burtur ella ikki. Men sum vit viðgjørdu omanfyri, so er tað tó ein spurningur, um tað ikki er lættari at fáa hesar tillagingar í lag, um ríkisveitingin er burtur.

At marknaðurin fyri náttúrutilfeingi ikki virkar, sum hann skal, er orsøkin til tær bindingar, sum verða lagdar á fiskivinnuna. Forðingar fyri landingum uttanlands eru prísurin, sum reiðarar gjalda hinum pørtunum í samgonguni av áhugabólkum afturfyri at fáa náttúrutilfeingið ókeypis. Bindingarnar á, hvar skipini selja fiskin, og forboðið móti, at skipini virka fiskin umborð, gera, at partur av studninginum verður fluttur upp á land til fiskivirkini. Tey fáa størri útboð av fiski at bjóða uppá og sleppa harvið bíligari, enn um ongar forðingar vóru fyri, hvat skipini gjørdu við sína veiðu.

28) World Bank, 2009: 3229) World Bank, 2009: 12530) World Bank, 2009: 5731) World Bank, 2009: x32) World Bank, 2009: 106

57

Ein fríur marknaður fyri náttúrutilfeingi hevði loyst upp fyri øllum hesum bindingum og gjørt fiskiveiðu nógv meira produktiva. Tí er avgerandi neyðugt at fáa ein frían marknað fyri náttúrutilfeingi at virka í Føroyum, har tað almenna, sum varðar av fólksins ognum, selur fiskin í sjónum fyri marknaðarprís. Hetta hevði tikið grundarlagið und an samgonguni millum seráhugabólkarnar í fiskivinnuni og hevði gjørt tað politiskt møguligt at loyst bindingar-nar, sum eru á fiskivinnuni. Harvið hevði verið møguligt at tryggjað rættin hjá teimum, sum keypa náttúrutilfeingi á einum fríum marknaði, til at fingið tað til høldar á tann hátt, teimum lystir, virkað tað á tann hátt, teimum lystir, og selt tað har, teimum lystir.

ArbeiðsmarknaðurinSamanhangur er millum, hvussu náttúrutilfeingi á aðrari síðuni og arbeiðsmegi á hinari verða viðgjørd. Í dag eru tank in um, at „fiskivinnan ber øllum“, og ynskið um arbeiðspláss úti um landið ein høvuðsorsøk til, at eingin markn að ur er fyri náttúrutilfeingi í Føroyum. Í staðin gera politiskar og umsitingarligar reglur av, hvør fær atgongd til náttúrutilfeingið og ikki.

Ókeypis fiskiloyvir gera, at lønargongdin í fiskiskapi ikki fylgir lønargongdini í hinum vinnubólkunum, sum ein væl virkandi arbeiðsmarknaður annars hevði syrgt fyri. Í staðin fyri at lønin í fiskiskapi lagar seg soleiðis, at javnvág er millum útboð og eftirspurning eftir arbeiðsmegi í fiskiskapi, so ger studningurin, at bíðirøð verður til best løntu størvini í fiskiskapi.

Hetta kann ikki halda fram. Framhaldandi innlendskar forðingar fyri flyting av framleiðslumiðlum millum fyritøk ur og vinnur, til dømis tí at tað almenna við sínum politikki roynir at varðveita verandi bústaðarmynstur, vinnu-bygn að, og politiska valdsjavnvág, kunnu darva tillagingini til alheimsgerðina, men kunnu ikki steðga henni. Tá ið samanum kemur, verða størv við lágum produktiviteti, og sum tí ikki klára seg í kappingini á innlendska arbeiðs-marknaðinum, niðurløgd.

Stórur partur av tillagingini til alheimsgerðina verður tí, at arbeiðspláss til ófaklærd í fyritøkum, sum framleiða til útflutnings, hvørva. Nógv av hesum størvum verða longu borin av studningi, og tey verða minni og minni kapp-ingarfør, sum frá líður. Í staðin fara nýggj arbeiðspláss til háútbúgvin fólk í bæði vardum vinnum og vinnum í al-tjóða kapping at vinna fram. Hetta er ikki serstakt fyri Føroyar, men er galdandi fyri flest øll framkomin samfeløg. Til dømis kann Noreg brúkast sum samanberingargrundarlag, har best útbúna arbeiðsmegin og mest kunnleika-krevj andi partarnir av búskapinum savnast í Osloøkinum (33. Síðani 1994 er tað sostatt bara Osloøkið, sum netto hev ur havt innlendska tilflyting (34.

Tað vinnulívið, sum verður bygt upp við alheimsgerðini, er treytað av, at tað finst ein marknaður fyri stórar kunn-leikaførleikar. Hesin marknaðurin verður bara burðardyggur, um hann er nóg stórur til at bjóða ymisk og fakliga krevjandi arbeiðspláss til nógv væl útbúgvin fólk. Hetta krevur, at smáir lokalir arbeiðsmarknaðir verða bygdir saman í ein stóran marknað, sum fevnir um alt landið.

Annars enda Føroyar sum Noreg, har globaliseringin hevur havt við sær eina eintáttaða savning av nýggjum kunn-leikakrevjandi virksemi í Osloøkinum, meðan útjaðaraøkini bløða. Hetta kann, sum frá líður, hava eitt búskapar-liga kostnaðarmikið, sosialt óheppið og politiskt vandamikið tvíbýti av landinum við sær (35.

Ein skilabetri loysn enn verandi politikkur er, at tað almenna ikki við studningi ella serligum skattalættum leggur seg út í kappingina millum fyritøkurnar um arbeiðsmegina. Fyri at tað skal vera møguligt at fáa politiska undirtøku fyri avtøku av studningum, og tí miðsavning av arbeiðsmarknaðinum, sum fylgir við, so er neyðugt, at øll hava møguleika at verða virkin á arbeiðsmarknaðinum.

Til tess krevst betri sambinding av núverandi útjaðara í tann arbeiðsmarknað, sum verður meira og meira mið-savnaður kring meginøkið, soleiðis at so stórur partur av landinum sum til ber verður eitt stórt meginøki. Lívs-æðrin hjá klaksvíkingum skal í framtíðini ikki at vera Kósin, men í størri og størri mun undirsjóvartunnilin, sum ger, at klaksvíkingar eru partur av einum stórum føroyskum arbeiðsmarknaði. Endamálið má vera, at hetta eisini skal vera galdandi fyri flest øll onnur øki í landinum.

33) Norman og Ulltveit-Moe, 2008: 1034) Norman og Ulltveit-Moe, 2008: 1135) Norman og Ulltveit-Moe, 2008: 12

58

Ein fortreyt fyri hesum er, at tað almenna ger íløgur í fysiska undirstøðukervið. Tað almenna kann við at byggja vegir og annað undirstøðukervi binda smáu lokalu marknaðirnar saman í ein stóran landsumfevnandi marknað. Til ber at minka um ta gongd, at fólk noyðast at flyta til miðstaðarøkið fyri at finna eitt fakliga krevjandi arbeiði, við at gera tað øvugta. Heldur enn at flyta alla arbeiðsmegina til miðstaðarøkið, so ber til at flyta markið rundan um miðstaðarøkið so langt út um landið sum gjørligt við betri undirstøðukervi. Betri ferðasamband skal gera tað møguligt at búgva í útjaðaranum og samstundis vera aktivur partur av tí nýggja arbeiðsmarknaðinum, ið er við at vaksa fram. Ein tunnil á røttum stað kann hava avgerandi týdning fyri eitt øki í landinum, bæði búskaparliga og trivnaðarliga. Um ein undirsjóvartunnil verður gjørdur til Sandoynna, so verður undirsjóvartunnilin, sum frá líður, lívæðrin hjá sandoyingum og ikki eitt alment stuðlað flakavirki ella ókeypis fiskiloyvi. Uttan góða atgongd hjá teim um, ið búgva í útjaðaranum, til stóra arbeiðsmarknaðin í miðstaðarøkinum er hinvegin møguleiki fyri, at landið verður sundurbýtt, bæði búskaparliga og politiskt.

Eitt betri undirstøðukervi syrgir sostatt fyri, at til ber at samansjóða ynskini um arbeiðspláss og møguleika fyri at búgva í útjaðaranum á skilabetri hátt enn gjøgnum studning til fiskivinnuna. Tað fer vónandi at linka politiska trýstið um studning til fiskivinnuna fyri at halda lív í lokalum arbeiðsplássum. Tá flakavinnan ikki longur er sein asti útvegur hjá ófaklærdari arbeiðsmegi í útjaðaranum, tá er vón um, at politiska ávirkanin hjá sterku fiskivinnu-samgonguni fer at minka. Tá fer kanska at bera til at fáa eina fiskivinnu, sum verður handfarin á marknaðar-ligum grundarlagi sum flest allar aðrar vinnur. Sambindingin av øllum Føroyum í ein stóran arbeiðsmarknað er tí samstundis ein sera avgerandi liður royndunum at fáa marknaðin fyri náttúrutilfeingi, og fiskivinnuna sum heild, at virka optimalt.

Sjálvandi er tó neyðugt at syrgja fyri, at undirstøðukervið ikki verður útbygt bara fyri at útbyggingin í sær sjálvum skal virka sum arbeiðsskapandi tiltak. Í tann mun, tað verður mett, at tað ikki er skilagott at útbyggja undir-støðukervið til fjarskotin øki, eiga myndugleikarnir at brúka orkuna uppá at hjálpa fólki, ið vil flyta úr økjum við búskaparligari afturgongd í øki við búskaparligari framgongd, heldur enn brúka stórar upphæddir upp á eitt undir-støðukervi, sum ikki verður gagnnýtt (36.

Tað almennaTað er altíð neyðugt at meta um, hvørt allar tær vørur og tænastur, ið verða framleiddar av tí almenna, verða framleiddar á skilabesta hátt, ella um tær kundu verið meira effektivt framleiddar í privatum høpi. Uppgávan gerst uppaftur meira neyðug, um røkkast skal á mál við ætlanum um ein sjálvberandi búskap.

Tað er trupult at viðgera produktivitetin í tí almenna. Tær uppgávurnar, sum av natúrligum ávum eru truplar at marknaðargera, eru tær uppgávur, sum verða lagdar til tað almenna. Harvið gerst trupult at fáa økt produktivitet in gjøgnum kappingartrýst. Tað almenna hevur tí ikki sama trýst á sær sum privatar fyritøkur at halda kostnaðar-støðinum niðri. Hetta kann hava enn meira inneffektivitet við sær og harvið lægri produktivitet. Hinvegin er tað heldur ikki møguligt hjá tí almenna at krevja marknaðarprís fyri sínar vørur og tænastur. Tað ger, at eftirspurning-urin eftir almennum tænastum altíð er størri enn útboðið. Fólk eru ónøgd, tí tey fáa ikki ta nøgd, og møguliga eisini tann kvalitet, sum tey eftirspyrja fyri kostnaðin á vøruni ella tænastuni, sum í flestu førum er null krónur. Hetta kann geva fólki eina fatan av, at tað almenna ikki er nóg gott og effektivt, hóast tænastan kanska er so góð sum til ber við tí peningi, sum er játtaður til at røkja hana.

Ein meira átrokandi spurningur er, hvørjar uppgávur tað almenna skal loysa, og hvørjar uppgávur antin ikki skulu røkjast ella skulu leggjast út til tað privata at taka sær av. Eitt íkast til kjakið er komið frá Vinnuhúsinum, haðani ein arbeiðsbólkur hevur borið fram nøkur hugskot um, hvar byrjast kann í eini tilgongd at meta um, í hvønn mun og hvar størri effektivitur kann fáast í almennu tænastuveitingarnar. Ritið „Dynamikkur á arbeidsmarknaðinum“ frá Vinnuhúsinum hevur nøkur uppskot til, hvussu til ber at byrja eitt kjak um, hvørjar uppgávur tað almenna skal átaka sær og ikki, og hvussu samfelagið kann tryggja sær, at tað almenna er so produktivt sum gjørligt.

Men tað er serstakliga trupult at fáa nakran at koma við ítøkiligum uppskotum um, hvussu tað almenna veruliga kann spara pening, og ritið frá Vinnuhúsinum hevur heldur eingi ítøkilig boð. Nógv tosa um at fækka um aðal-ráðini og tílíkt, og tað eigur sjálvsagt at vera ein møguleiki. Men tað hevði hjálpt lítið upp á skattatrýstið, um so øll miðfyrisitingin varð niðurløgd, tí hon krevur bert lítlan part av almennu inntøkunum. Fyri at kunna lækka skattatrýstið, so tað merkist, er upplagt fyrst at taka burtur nógvu vinnustudningarnar. Um tað ikki ber til, so er neyðugt at niðurleggja stovnar og tænastur, serliga á rakstrartungum økjum sum skúla, heilsu- og eldrarøkt. Men tað er sera trupult at fáa nakran til at koma við ítøkiligum uppskotum av hesum slag. Orsøkin er sjálvsagt, at tað

36) World Bank, 2009: xv

59

er politiskt sjálvmorð at koma við ítøkiligum uppskotum um bygnaðarbroytingar, sum raka almennar tænastur og arbeiðspláss, sum nógvir føroyingar eru knýttir at. Men eingin ivi er um, at fyrr ella seinni verður neyðugt at byrja eitt kjak um at niðurleggja til dømis nógvar bygdarskúlar og helst eisini okkurt sjúkrahús. Um sæð verður burtur frá avtøku av studningum til vinnulívið eru slík tiltøk tey einastu, sum geva møguleika fyri sparingum, og síðani skattalættum, ið veruliga kunnu merkjast.

ÚtveitingarEin trupulleiki við heimamarknaðartænastum í einum so lítlum landi sum Føroyum er, at serkunnleikin innan fram-leiðsluna ofta er sera avmarkaður. Tað er trupult hjá einum lítlum landi at finna nóg nógv væl egnað starvsfólk til allar tær uppgávur, sum borgararnir í einum framkomnum samfelag vilja hava, at heimamarknaðurin skal bjóða. Harafturat má hvørt einstakt starvsfólk røkja fleiri uppgávur enn í einum meira fólkaríkum samfelag. At hvør einstakur má røkja nógvar ymsar uppgávur gevur lítið av tíð til hvørja einstaka uppgávu, so tað gerst trupult at gerast serfrøðingur á einum øki. Hetta ger, at góðskan á nógvum heimamarknaðartænastum er verri enn í øðrum londum.

Í slíkum førum gerast útveitingar til útlendskar serfrøðingar eitt týdningarmikið amboð, har slíkar eru møguligar. Ein grundleggjandi fyrimunur við altjóðagerðini er júst, at marknaðirnir gerast størri og harvið eisini møguleikarnir fyri arbeiðsbýti og spesialisering. Fyritøkur kunnu halda seg til at gera tað, sum tær eru best til, og lata undir-leverandørar taka sær av serligum funksjónum. Altjóðagerðin hevur eisini gjørt, at ein røð av tænastum, sum fyrr vóru heimamarknaðarvørur, nú kunnu seljast um allan heim orsakað av frambrotum í kunningartøkni. Nýggja tøkn in ger tað møguligt at veita út uppgávur, sum krevja nógva servitan, sum eitt pinkuland ikki hevur.

Eisini innan framleiðsluna av almennum heimamarknaðartænastum er serkunnleikin ofta avmarkaður. Almenn starvs fólk í Føroyum mugu átaka sær fleiri uppgávur, har onnur lond hava serfrøðingar til hvørja einstaka upp-gávu. Almenna lógarsmíðið er eitt dømi um, at føroyski førleikin er avmarkaður í mun til onnur lond. Orsøkin er, at hvør juristur í Føroyum má arbeiða innan fleiri øki, meðan útlendskir starvsfelagar kunnu gerast serfrøðingar innan neyvt avmarkað øki.

Ein skilagóð politisk loysn á trupulleikanum við at finna skikkað starvsfólk til størv, ið krevja serligar førleikar, tá tað ikki finnast nóg nógv fólk í landinum við slíkum serkunnleika, ella tá starvið er serliga viðkvæmt og krevur ser-ligt gegni (ein hægstarættardómari til dømis), sum ikki fæst innanlands, er at finna útlendingar at røkja starvið.

Ein annar møguleiki er at samstarva við onnur lond um ávísar tænastur. Veiting av almennum tænastum, so sum lógarverki, løgreglu og regulering av vinnuligum virksemi, er ofta dýr í einum lítlum landi. Orsøkin er, at nógvir fastir kostnaðir eru í framleiðsluni, sum mugu rindast, uttan mun til, um landið er stórt ella lítið. Til dømis er tað so, at krøvini til eitt fíggjareftirlit eru á leið tey somu í einum landi, sum hevur 5 milliónir íbúgvar at rinda kostn-að in, og einum landi, har bara 50 túsund íbúgvar eru at rinda kostnaðin.

Eysturkaribisku oyggjarnar eru eitt fyrimyndarligt dømi um, hvussu tað almenna kann gagnnýta øktu møguleikarnar fyri útveiting, sum tøkniliga menningin og alheimsgerðin bjóða. Hesi oyggjasamfeløg samstarva um ein felags tjóðbanka, eitt felags fjarskiftiseftirlit, felags landsrætt og hava so veitt hægstarætt út til London (37. Hetta er einki annað enn vanlig útveiting av almennum tænastum, sum borgarin eftirspyr, heldur enn av privatum vørum.

37) World Bank, 2009

60

Fáa vit ein sjálvberandi búskap?„Samfelagið hevur eina stødd og eina geografiska placering sum ger, at tað ongantíð kann blíva burðardygt, hald-gott ella sjálvberandi.“ Rolf Guttesen, 2007

Føroyar eru eitt lítið land, og Føroyar eru partur av einum størri ríkisfelagsskapi. Búskaparfrøðingar hava ført fram, at hesi bæði viðurskifti hvørt sær hava stóran týdning fyri búskaparvøkstur og inntøkustøði. Tá tosað verður um ein sjálvberandi føroyskan búskap er tí neyðugt at viðgera hesi evni. Hvussu høgt kann inntøkustøðið í Føroyum verða uttan ríkisveiting, um rætt verður fyriskipað? Ber yvirhøvur til at fáa ein sjálvberandi føroyskan búskap, serliga um hugtakið umfatar eitt krav um, at tað skal vera „liviligt“ í útjaðaranum?

Hvat kostar tað at vera eitt lítið oyggjaland?Tá fólkatal verður sett inn í statistiskar myndlar fyri búskaparvøkstur vísir tað seg, at fólkatal hevur onga ávirkan á, um eitt land hevur hægri ella lægri búskaparvøkstur enn onnur lond (38. At pinkubúskapir og smátjóðir hvørki hava lægri ella hægri búskaparvøkstur enn onnur lond, er eisini niðurstøðan í eini stórari nýggjari kanning hjá Heimsbankanum (39. Sostatt finnast eingi prógv í búskapargreiningum fyri, at landastødd, roknað sum fólkatal, samanumtikið hevur positiva ella negativa ávirkan á langtíðarbúskaparvøksturin í einum landi.

Viðvíkjandi inntøkustøðinum, heldur enn vøkstrinum í inntøkustøðinum, hava fjarskotnar smátjóðir serliga tveir vansar at berjast við, nevniliga stórar flutningskostnaðir og stórar fastar kostnaðir í heimamarknaðarframleiðslu samanborið við fólkatalið. Nakrar smátjóðir, sum til dømis Føroyar, eru fjarskotnar frá stórum marknaðum, bæði hvat viðvíkir út- og innflutningi. Flutningskostnaðir eru tí ein trupulleiki, sum tað ikki gerst nógv við.

Fastir kostnaðir mugu ofta rindast fyri yvirhøvur at fara undir framleiðsluna av eini vøru ella tænastu. Í einum lítl um landi kunnu hesir bara spjaðast á eitt lítið tal av fólki samanborið við onnur lond, soleiðis at eindarkostn að-ir nir í heimamarknaðarframleiðslu verða nógv størri, bæði í tí privata og í tí almenna. Av tí at serliga framleiðslan av nógvum almennum tænastum er knýtt at føstum kostnaðum, gerst kostnaðurin av almennum tænastum fyri hvønn íbúgva størri, jú minni fólkatalið er.

Ein onnur fylgja av stórum føstum kostnaðum í mun til fólkatalið er, at tað bara er pláss fyri fáum framleiðarum á marknaðinum. Hetta ger, at tað á einum lítlum heimamarknaði fyri eina vøru ella tænastu er trupult at fáa kapp-ing um kundarnar. Vantandi kapping ger so, at framleiðslan av heimamarknaðarvørum og tænastum gerst ineffek-tiv. Av tí sama verður skaðin av einum lítlum heimamarknaði tvífaldur.

Hinvegin ber til at argumentera fyri, at lond sum Føroyar hava nakrar fyrimunir viðvíkjandi búskaparligari men-ning. Ein fyrimunur er, at oyggjalond gjøgnum sjóleiðina hava lætta atgongd til størri marknaðir. Hóast Føroyar eru fjarskotnar, hava vit fría atgongd til evropeiska og amerikanska meginlandið. Nógv lond hava ikki slíka beinleiðis atgongd til stóru marknaðirnar. Til dømis hava nógv afrikansk og suðuramerikansk lond ikki atgongd til sjóleiðir, men mugu fyrst flyta vørurnar gjøgnum grannalond fyri at fáa atgongd til sjóleiðirnar, sum so kunnu flyta vørur-nar til og frá stóru marknaðunum. Av ymsum orsøkum er tað ikki altíð líka lætt at fáa sínar vørur fluttar gjøgnum grannalondini. Henda trupulleika hava føroyingar ikki.

Tann størsti fyrimunurin er tó uttan iva, at eitt lítið land noyðist at vera opið mótvegis útheiminum. Kostnaðurin av búskaparligari isolatión er alt ov stórur og eyðsýndur til, at ein slík er ein politiskur møguleiki. Smátjóðir stremba tí aloftast eftir at hava ein opnan búskap fyri at fáa flestar møguligar fyrimunir av samhandli við útheimin.

At vera ein smátjóð kann sostatt vera bæði gott og ringt fyri inntøkustøðið. Metast má tí um samlaða ávirkanina av ymsu vansunum og fyrimunum av at vera ein smátjóð við støði í hagtølunum. Tá hugt verður at hagtølunum, sæst, at smátjóðir hava í miðal líka høgt inntøkustøði sum onnur lond (40. Sum sæst á myndini niðanfyri, so er einki greitt samband millum fólkatal og BTÚ fyri hvønn íbúgva. Nógvar smátjóðir klára seg betur búskaparliga enn nógv størri lond, men tað er heldur ikki trupult at finna dømi um tað øvugta (41. Tað finnast sostatt eingi prógv um, hvørt lítil stødd samanumtikið er ein vansi ella ein fyrimunur, tá ræður um búskaparliga menning.

38) World Bank, 200939) Armstrong og Read, 200440) World Bank, 200941) Armstrong et al, 1998

61

Hvat kostar búskaparligt fullveldi?Sum bólkur hava lítil lond sostatt í miðal líka stóran búskaparvøkstur og eru líka rík sum størri lond. Men nógv lítil lond eru partur av einum størri samveldi og fáa ofta veitingar av ymsum slag frá hjálandaveldinum. Ein kann tí hava ein illgruna um, at hesar veitingarnar eru orsøkin til, at pinkulond í miðal hava líka stóran búskaparvøkstur og líka høgt inntøkustøði sum størri lond.

Tá hugt verður at øllum londum undir einum, vísir tað seg tó, at tað finst einki ávíst samband millum valutagávur og langtíðarbúskaparvøkstur (42. Hinvegin vísir tað seg, at innanhýsis í bólkinum av lítlum oyggjalondum er munur á miðalinntøkustøði millum tey, sum enn eru partur av einum samveldi, og tey, sum ikki eru. Um hugt verður at eini støðumynd fyri 2005, sæst, at innanhýsis í bólkinum av smátjóðum er negativt samband millum fullveldi og miðal inntøkustøði. Smátjóðir, sum eru partur av einum størri ríki, tykjast at hava hægri tøka BTI fyri hvønn íbúgva enn smátjóðir, sum hava fullveldi (43.

Roynt hevur verið at grundgivið fyri hesum statistiska sambandi á ymsan hátt. Onkur heldur, at meðan fullveldi kann hava givið politiskar og psykologiskar fyrimunir, so hevur tað skatt heldur enn hjálpt upp á materiella væl-ferðarstøðið í teimum londum, sum hava fingið fullveldi. Orsøkin til munin í inntøkustøði sigst vera betri búskap-ar ligt samband við stóra landið í ríkiseindini (44. Til dømis er tað ofta so, at smátjóðir, sum eru partur av einum størri ríki, fáa størri valutagávur fyri hvønn íbúgva, betri atgongd hjá íbúgvunum til at arbeiða í øðrum londum umframt aðrar møguleikar at gera sær dælt av at vera borgari í einum størri ríki (45. Hetta skuldi ikki verið ókent fyribrigdi fyri føroyingar.

Men neyðugt er at vera varin, tá slíkar niðurstøður verða gjørdar. At lítil oyggjalond, sum hava fingið fullveldi, í miðal eru fátækari enn tey lond, sum ikki hava fingið fullveldi, er ikki prógv um, at tað er fullveldi í sær sjálvum, sum ger, at hesi londini í miðal eru fátækari. Orsøkin kann vera, at tað finst onkur triðja orsøk, sum avger, bæði, hvørt eitt lítið oyggjaland er fullveldi ella ikki, og hvørt tað hevur høgt inntøkustøði ella ikki. Um kanningin ikki tekur hædd fyri hesum, kann úrslitið verða, at niðurstøður verða gjørdar, sum grundarlag ikki er fyri.

42) Rajan og Subramanian, 200843) Armstrong og Read, 200444) McElroy og Sanborn, 200545) Bertram, 2007

62

Mest upplagdi møguleikin í hesum sambandi er, at stóru londini ofta velja at halda fast við tey hjálond, sum klára seg best búskaparliga, og at sleppa teimum, sum klára seg minni væl (46. Eitt, sum talar fyri hesum, er, at tey lond, sum enn eru partur av einum størri ríki, longu í 1970 vóru ríkari í miðal enn tey londini, sum seinni fingu fullveldi. Orsøkin til hægri inntøkustøðið er tí, eisini í dag, onkur onnur enn hjálandastøða. Í vísindaligari grein frá 2004 sæst, at tá øll londini, sum eru við í kanningini, framvegis vóru hjálond, tá var inntøkustøðið í teimum londum, sum enn í dag eru hjálond, tríggjar og eina hálva ferð so høgt sum í teimum londum, sum síðan hava fingið fullveldi (47. Greinin vísir tí, at tað ikki ber til at tulka eitt negativt statistiskt samband millum fullveldi og inntøkustøði sum prógv um, at fullveldi í sær sjálvum hevur lægri inntøkustøði við sær, í hvussu er ikki sum eitt langtíðarfyribrigdi.

Greinin ger eisini eina statistiska kanning, ið tekur hædd fyri viðurskiftum, sum kunnu vera orsøk til bæði politiska støðu sum hjáland ella fullveldi og inntøkustøði. Niðurstøðan er, at einki beinleiðis samband er millum fullveldi/hjálandastøðu og inntøkustøði (48. Tað vil siga, at tá hædd verður tikin fyri viðurskiftum, sum hava ávirkan á bæði politiska støðu og inntøkustøði, vísir tað seg, at í miðal hevur tað onga ávirkan á langtíðarbúskaparligu avrikini hjá einum landi, um tað er fullveldi ella ikki. Upp ímóti teimum orsøkum, ið verða nevndar sum orsøk til, at fullveldi í sær sjálvum hevur við sær, at hesi lond í miðal gerast fátækari enn lond í einum samveldi, viga sostatt onnur viðurskifti, sum virka hinvegin.

Eitt av hesum viðurskiftum kann vera, at í staðin fyri fíggjarliga hjálp av ymsum slag frá fyrrverandi hjálandaveldi-num fáa londini hjálp frá altjóða stovnum. Hetta hava vit ikki hagtøl til at eftirkanna, so vit vita tað ikki, men tað er ein møguleiki. Um hetta er høvuðsorsøkin til, at fullveldi ikki klára seg verri enn tey lítlu oyggjalondini, sum verða verandi í einum størri ríki, so er niðurstøðan greið, nevniliga at avtøka av fíggjarligum stuðulsskipanum, sum til dømis ríkisveitingini, kostar í búskaparligari vælferð, ikki bara bráðfeingis, men eisini sum frá líður.

Ein annar møguleiki, sum er meira í tráð við tað, sum búskaparfrøðin lærir okkum, er, at missurin av búskaparlig-ari hjálp frá gamla hjálandinum yvir styttri tíðarskeið hevur lægri inntøkustøði við sær, men at missurin verður vunnin inn aftur, sum frá líður. Sæð yvir longri tíðarskeið, skuldi tað kunnað gjørt tað sama fyri inntøkustøðið, um landið fær fíggjarliga hjálp ella ikki, tí langtíðarbúskaparvøkstur verður avgjørdur av meira grundleggjandi viður-skiftum, tað vil í høvuðsheitum siga produktivitetsvøkstri. Hesin vøkstur stavar so aftur frá tøkniligari menning umframt skilagóðum vinnuligum kørmum, einum fríum arbeiðsmarknaði og væl útbúnari arbeiðsmegi.

Vit kanna hendan møguleikan við at hyggja at, hvørja ávirkan tað hevur havt á inntøkustøðið í smátjóðum kring heimin, at tey hava mist sínar fíggjarligu veitingar og aðra hjálp frá hjálandaveldinum. Nágreiniliga, so hyggja vit at smátjóðum, sum hava fingið politiskt fullveldi seinastu 50 árini (49. Vit savna tøl fyri inntøkustøðið í øllum londum við færri enn 3 milliónum innbúgvum, sum sambærilig tøl finnast fyri, tíðarskeiðið 1960-2005. 55 slík lond eru. Síðani seta vit upp ein statistiskan myndil, sum vit brúka til at gera eina meting av, hvørja ávirkan loysing í miðal hevur havt á inntøkustøðið í hesum bólkinum av londum sammett við støðuna, sum hevði verið, um tey ikki fingu loysing. Vit hyggja at inntøkustøðinum, beint tá loysingin varð veruleiki, og so 5 ár aftaná, 10 ár aftaná og so fram eftir inntil 40 ár aftan á loysingina.

Tað er umráðandi at hava í huga, at feilir kunnu vera í bæði hagtølunum, sum verða brúkt í hesi kanningini, og við statistiska myndlinum, so úrslitini skulu bara takast sum ábendingar. Harafturat hava vit ikki hagtøl fyri, hvønn fíggjarligan stuðul londini fingu frá sínum hjálandaveldi áðrenn loysingina, í eini møguligari skiftistíð og møguliga eisini aftaná. Eisini er stórur munur á, hvussu menningarstøðið í ymsu londunum var, tá tey fingu fullveldi. Tí er best at tulka úrslitini sum eina ábending um, hvat hevði hent í Føroyum, um øll búskaparlig hjálp úr Danmark fall burtur frá einum degi til annan, bæði ríkisveiting og aðrar útreiðslur av Føroyum og føroyingum, sum danir rinda.

Myndin niðanfyri vísir úrslitið av statistisku kanningini. Á myndini sæst, at sambært statistiska myndlinum fall inntøkustøðið, tá loysingin varð framd í londunum, sum eru við í kanningini, í miðal 14% sammett við, um landið ikki hevði loyst. 5 ár aftan á loysingina var partur av missinum, sammett við um landið ikki loysti, vunnin inn aftur, soleiðis at inntøkustøðið nú var 6% lægri, enn tað hevði verið, um landið ikki hevði loyst. Tá 25 ár vóru fráliðin, vóru londini í miðal komin aftur á sama støði, sum tey høvdu verið á, um tey ikki høvdu loyst. Aftan á tey 25 árini

46) Betermier, 200447) Betermier, 200448) Betermier, 200449) Vit brúka politiska loysing sum ein markør fyri, at eitt land ikki longur fær fíggjarligar veitingar og aðra hjálp frá hjálandaveldinum.

Eftir okkara bestu búskaparfrøðiligu sannføring hevur politisk loysing í sær sjálvum onga ávirkan á inntøkustøðið.63

og so víðari frameftir hava londini sama inntøkustøði, sum tey høvdu havt, um tey ikki tóku seg úr ríkisfelagsskap-inum, tey vóru í.

Við omanfyrinevndu fyrivarnum um møguligar feilir við kanningini í huga ber til at nýta úrslitini til at geva eina mynd av, hvørja ávirkan burturtøka av allari fíggjarligari hjálp úr Danmark hevði havt á føroyska inntøkustøðið. Í fyrra lagi samsvara úrslitini væl við tað, sum búskaparfrøðin lærir okkum, at yvir longri tíðarskeið hevur fíggjar-lig hjálp úr hjálandinum onga ávirkan á inntøkustøðið. Sum frá líður, vinnur landið mista inntøkustøðið inn aftur. Í øðrum lagi er greitt, at missurin av valutagávum og aðrari hjálp er kostnaðarmikil. Kostnaðurin er størstur í byrjan ini, men er sjónligur í eitt longri tíðarskeið. Hetta er eisini í tráð við okkara búskaparfrøðiligu greiningar. Tá ein inntøkukelda hvørvur, so tekur tað tíð hjá búskapinum at umskipa seg, soleiðis at hann kann fylla tað hol, sum er eftir ta horvnu inntøkukelduna.

70

80

90

100

110

120

130

% av BTÚ sum hjáland

Ár aftaná loysing

0 0 0 0 0 0 0 0 0

%

64

Føroya ValEitt vinnulív, sum hevur møguleikar og førleikar til framhaldandi at økja um produktivitetin í framleiðslu av vørum og tænastum, er tryggasti og, tá ið samanum kemur, einasti vegur til eitt so høgt vælferðarstøði sum gjørligt. Samstundis er tað so, at í tann mun, føroyska vinnulívið tekur av framhaldandi møguleikum fyri produktivitets-økingum, fer hetta at hava við sær, at minst produktivu framleiðslueindirnar framhaldandi verða trýstar út, meðan nýggjar og meira produktivar fyritøkur vinna fram. Í hesi tilgongdini verður vinnulívið umskipað, við at býtið av løntakarum og arbeiðsplássum millum ymsar fyritøkur og vinnur og millum ymsu økini í landinum framhald andi broytist. Serliga flytist býtið av løntakarum burtur frá fiskivinnu yvir móti øðrum vinnum, og arbeiðsplássini verða meira landafrøðiliga miðsavnað enn áður.

Annar møguleikin er, at vælferðin hjá teimum, sum fáast við fiskivinnu, framhaldandi verður raðfest fremst. Fyri-tøkur í fiskivinnu fáa so framhaldandi tann studning, sum er neyðugur, fyri at tær skulu kunna kappast við aðrar føroyskar fyritøkur um føroysku arbeiðsmegina. Tað ger tað truplari hjá øðrum fyritøkum í Føroyum at draga at sær arbeiðsmegi og taka av møguleikum fyri produktivitetsøkingum. Á tann hátt verður parturin av arbeiðarafjøld-ini, sum arbeiðir i fiskivinnuni, hildin uppi. Ein fylgja av hesum er, at samgongan av seráhugamálum í fiskivinnuni varðveitir sítt politiska vald. Hetta vald kann so brúkast til eisini í framtíðina at fáa neyðuga studningin til at halda fast um politiska valdið somu hjá samgongu í eini sjálvstyrkjandi ringrás. Kostnaðurin er eitt miðalinntøkustøði í Føroyum, ið er lægri, enn tað kundi verið. Men hetta verður góðtikið, tí at tað ikki er vælferðin hjá miðalborgara-num, sum verður raðfest fremst. Úrslitið verður ein búskapur, sum gerst sjálvberandi nógv seinni, enn neyðugt er, um nakrantíð.

Hin møguleikin er, at politiska ynskið er at fáa so høgt miðalinntøkustøði í Føroyum sum gjørligt. Tað verður tí góðtikið, at ein marknaðarbúskapur framhaldandi umskapar vinnulív og búskaparmynstur. Politiska kósin er tá at skapa so fría kapping um føroyskt náttúrutilfeingi og um føroyska arbeiðsmegi sum gjørligt. Tey, sum verða til avlops í fiskivinnuni, fáa í staðin góðar møguleikar at verða búgvandi í útjaðaranum, um ynski er um tað, og samstundis fáa arbeiði á tí stóra arbeiðsmarknaðinum, sum miðsavnast meira og meira um miðstaðarøkið. Av-leiðingin av hesi politisku kós verður, at so hvørt sum færri og færri fólk arbeiða í fiskivinnuni, missir samgongan í fiskivinnuni politiskt vald. Harvið gerst tað lættari eisini í framtíðini at hava fría kapping um náttúrutilfeingi og arbeiðsmegi. Úrslitið gerst ein búskapur, sum verður sjálvberandi nógv fyrr, enn um hildið verður fram á verandi búskaparpolitisku kós.

65

KeldulistiAcemoglu, Daron og James R. Robinson (2001): „Inefficient Redistribution“, American Political Science Review

95, 649-61

Armstrong, H., R. J. de Kernenoael, X. Li og R. Read (1998): „A Comparison of the Economic Performance of Different Micro-states, and Between Micro-states and Larger Countries“, World Development 26(4), 639-656.

Armstrong, H. og R. Read (2004): „Insularity, remoteness, mountains and archipelagos: A combination of challenges facing small states?“

Baldwin, Richard E. (2005): „Industry location: The causes“, Swedish Economic Policy Review 12, 95-27.

Baumol, William (1967): „Macroeconomics of unbalanced growth: the anatomy of the urban crisis“, American Economic Review 57(3), 415–26.

Bertram, Geoff (2007): „Reappraising the Legacy of Colonialism: A Response to Feyrer and Sacerdote“, Island Studies Journal 2(2), 239-254.

Betermier, Sebastien (2004): „Selectivity and the Economics of Independence for Today’s Overseas Territories“, Explorations: The U. C. Davis Undergraduate Research Journal 7, 64-85.

Búskaparráðið (2002): Búskaparligt grundstøði. Ein nýggj tilgongd til lýsingar av føroyska búskapinum.

Búskaparráðið (2002): Vinnupolitikkur.

Combes, Pierre-Philippe, Thierry Mayer og Jacques-Francois Thisse (2008): Economic Geography. Princeton University Press

Dixit, Avinash og John Londregan (1996): „The Determinants of Success of Special Interests in Redistributive Politics“, Journal of Politics 58, 1132-55.

Dixit Avinash og John Londregan (1995): „Redistributive Politics and Economic Inefficiency“, American Political Science Review, Vol. 89, No. 4, pp. 856-866

Drazen, Allan (2000): Political Economy in Macroeconomics. Princeton University Press

Felagið Línuskip, Meginfelag Útróðrarmanna, Føroya Fiskimannafelag og Føroya Reiðarafelag (2009): „Húkaflotin í kreppu“

Fernandez, Rachel og Dani Rodrik (1991): „Resistance to Reform: Status Quo Bias in the Presence of Individual Specific Uncertainty“ American Economic Review 81, 1146-55.

Føroya Løgting. Lóg um vinnuligan fiskiskap.

Guttesen, Rolf (2007): „Bankasøgur og 100 ára føroysk økonomisk søga“.

Gylfason, Thorvaldur (2009): „Is Iceland too small?“, VOX, finst á www.voxeu.org

Hansen, Jørn Astrup (2007): „Færøerne – fra planøkonomi til markedsøkonomi“, Samfundsøkonomen.

Kornai, Janus (1979): „Resource-Constrained versus Demand-Constrained Systems“, Econometrica 47(4),801-819.

Maddison, Angus (2009): „Statistics on World Population, GDP and Per Capita GDP, 1-2006 AD“, www.ggdc.net/maddison/

66

McElroy, Jerome L. og Katherine Sanborn (2005): „The Propensity for Dependence in Small Caribbeanand Pacific Islands“, Bank of Valletta Review 31, 1-16.

Mohr, Birgir (2009): „Sambinding av Føroyum er alneyðug at halda áfram: Undanstøkkingar-politikkur“,Sosial urin 2. oktober.

Moss, Todd, Gunilla Pettersson og Nicolas van de Walle (2006): „An Aid-Institutions Paradox? A Review Essay on Aid Dependency and State Building in Sub-Saharan Africa“, Center for Global Development Working Paper no.74

Norman, Victor (1993): Næringsstruktur og utenrikshandel i en liten åpen økonomi. Universitetsforlaget

Norges Offentlige Udredninger (2000): En strategi for sysselsetting og verdiskaping. Oslo: Statens forvaltnings-tjeneste

Norman, Victor D., og Karen Helene Ulltveit-Moe (2008): „Globalisering og omstilling: Holder den norske modellen mål?“, Samfunnsøkonomen 6, 1-13.

Obstfeld, Maurice og Kenneth Rogoff (1996): Foundations of International Macroeconomics. MIT Press

Oskarsson, Hermann (2004): Økonomien i Rigsfællesskabet, framløga á Fólkatingi.

Rajan, R. G. og A. Subramanian (2008): „Aid and Growth: What Does the Cross-Country Evidence Really Show?“, Review of Economics and Statistics 90(4), pp. 643-665.

Rigsombudsmanden på Færøerne (2008): Beretning

Rigsombudsmanden på Færøerne (1989): Beretning

Robinson, James A. (1998): „Theories of „Bad Policy““, Policy Reform, Vol. 1 pp. 1-46

Ross, Michael L. (1999): „The Political Economy of the Resource Curse“, World Politics 51, pp. 297-322

Ross, Michael L. (2004): „Does Taxation Lead to Representation?“, British Journal of Political Science 43,229-249.

Samtak (2008) „Varðveitið sjómannaskattin og 25% markið fyri landingum uttanlands“, 7. juli,http://www.samtak.fo/Default.aspx?pageid=429&NewsItemID=1314

Sibert, Anne (2009) „Undersized: Could Greenland be the new Iceland? Should it be?“, VOX,finst á www.voxeu.org

Stigler, George (1971) „The Economics of Regulation“, Bell Journal of Economics 2, 3-21.

United Nations (2008): „World Urbanization Prospects: The 2007 Revision“

Vinnuhúsið (2006): Dynamikkur á arbeidsmarknadinum.

World Bank (2007): World Development Indicators.

World Bank Growth Commission (2009): The Growth Report: Strategies for Sustained Growth and Inclusive Development.

World Bank Growth Commission (2009): Urbanization and Growth.

67

68

NorðuratlantsbólkurinChristiansborgDK-1240 København K

Tlf.: +45 33 37 55 00DNAG.dk