ISSN: 1138-9664

1999,2 31-40

A MANIPULACIÓN DAS UNIDADES FRASEOLÓXICASMARIA ALVAREZ DE LA GRANJA

Universidadde Santiagode Compostela

ABSTRACT

It has been widely acknowledgedthatídioms can have «speciai»fhnctions in dis-course.Thus theycanbe handledin creativeways in order to achieve playfiil as Wc11 aspragmaric and semanticeffects. By usingarangeof texts reflecting spoken andwrittenGalician, this paper will focus on a specialtype of playfial manipulation,viz. tharwhichis basedon the rwo potentialmeaningsof anídiom —its literal andidiomaticmeanings—aswell as on the ways in which creativemani-pulation is carried out. Moreover, the paperwill show that the aboyementionedeffects,obtainedby evokingthe literal meaningof anídiom, are, in most cases,a clear indicationthat te idiom hasachieveda high degreeoflexicalization or fossilization, which meansthe deathof the rethoricalfigure (metaphor,metonym...)which originatedthe idiom.

1. UNIDADES FRASEOLÓXICAS.

XACION E IDIOMATICIDADE

unidadesfraseolóxicasou expresións

4~jingiiisticofizassonunidadesperrencentesó acervodos falantes caracterizadaspolo trazodafixacióne, en boapartedos

casos,poío da idiomaticidide. A fixaciónsintácticadas unidadesfraseolóxicasponsede manifesto atravésdosseusanómaloscomportamentossintácti-cos: a frase nominal da expresión mete-lo zoco(«cometerun erro, equivocarse»)nonpodeserrela-tivizadasequeremosmanternosno mesmoámbitode significado (t<o zocoque meteu>O,nin plurali-zada( metelos zocos»),nin modificada(*«mere~lo zocogrande»).Do mesmozeito,a ordedoscom-poñentesda locución san e salvo non pode ser

invertida (*«salvo e san»). O grao de fixación sin-tácticavaríadunhasexpresiónsa ourrasdependen-do do grao deindependenciasemánticados consti-tuíntes e do grao de lexicalizacién das unidades(vid. 5), peroé precisoun mínimodefixación parapodermosfalar de unidadefraseolóxica.A fixaciónsintácticaval seznpreacompañadade fixación léxi-ca: os compoñentesdunha unidadefraseolóxicanonpodensersubstituidosde xcito que se produ-zan cambios semánticos regulares, ou ben estasubstituciónestálimitada sen que haxaningunbazustificaciónsemánticade tal imposibilidadeou detal limitación. Así, non podemosdicir «mete-lozapato»ou «mete-labota»manténdonosno mesmoámbitode significadode mete-lozoco.

O trazo da idiomaticid,adecaracterizaunha boa

partedasunidadesfraseolóxicas.Unhaunidadefra-seolóxicaé idiomáticacandoo seusignificadononsepodeobtera partir da sumadossignificadosque osseuscompoñentesteñenfóra dela.Así, o significadode mete-lozoco(«cometerun erro,equivocarse»)nonresultada sumadossignificadosque meter, o e zocoretienno discursolibre, isro é,dossignificadosdesaspalabrascando as combinamoslibrementenunhaoración: «meteo libro na gabeta»,«puxo o zocodopéesquerdo».Emporiso,ourrasunidadesfraseolóxi-cassonexclusivamentefizas,nonidiomáticas:ossig-nificados de san e salvo efai ben sen mirar a quenconstrúensea partir dos significados que os seuscompoñentesteñenfóra daexpresión.

De acordo co que acabamosde indicar, as uni-dadesfraseolóxicasidiomáticasteñenun dobresig-nificado potencial:significadoidiomático e signifi-cadoliteral, resultantedasumado valorsemánticoqueos constituíntesteñenfóra da expresión’.Así,

Con todo, existenalgunhasunidadesfraseolóxicasquenon reilen contrapartidaliteral, ben porque inclúencIernen-ros inexistentesno discursolibre (plin en a mm plin, quesonde Lalín), benporquenon respectanas regrasde restríccion

MARÍAÁLVAREZDE LA GRANJA A MANIPULACIÓNDASUNIDADESERASEOLÓXICAS

a expresiónsaca-/as castañas do ¿rime empregadanun contexto neutro é ambigua. Pode significartanto «resolve-losproblemas[a alguénls>,significa-do idiomático, como «facerque o froito do casiS-fleiro deixe de estarbaixo a acción da luz e calorproducidas polas chamasque desprendeunhamateriaardente»,significadoliteral.

2. A MANIPU,LACIÓN DAS UNIDADESFRASEOLOXICAS

(1) Onte á noite fixemos un magosto.Como tu tilia as mansvendadaspedinile aAlberte que me sacaseas castañasdo lume,non me fosequcimaroutravez.

(2) SemprequeLuisa ten problemaschá-mame a mm para que líos resolva. Ontetiven que falar co director da súa empresapara que non a despedise.Estou farta desacarileascastañasdo lume.

En (1) atopámo-laconstrucciónlibre «(...) queme sacaseas castañasdo lume (...)», en (2) a unida-defraseolóxicasaca-/ascastañasdo ¡rime. No primei-ro casosó procesámo-losignificadoliteral da expre-sión,no segundosóo idiomático, ou candomenos,só este de xeiro completo, pois segundodistintosexperimentosparecen demostrar (Cacciari &Tabossi, 1988; Pererson& Burgess, 1993), nuncontextofavorecedorda interpretaciónidiomática,o procesamentodo significadoliteral iniciase peronon chegaá sáafin. Candoa caróndo significadoliteral ou idiomático, dependendode cal sexa ainterpretaciónpropiciadapoio contexto,se procesatamén,respectivamente,o significadoidiomáticoeliteral, prodáceseo queZuluaga(1980),utilizandoun termodos formalistasrusos,denominadesauto-matizacióndaunidadefraseolóxica.Repáreseen (3):

pode estouparalgunhase non se amoxeca,con balasbotacontas.Graciasqueo milbo-mes líe chamonó Chrysler compañeiro,docontrario ásome no magosto (Iglesias,1994:145)2.

Ó significadoidiomático de saca-/ascastañasdolumeen (3), interpretaciónfavorecidapoío con-texto previo, que aquí, por razónsde espaciononreproducimos,superponseo significadoliteral dosseuscompofientesgraciasá menciónposteriordunconstiruinteda unidadetomado no seuvalor lite-ral (castañas)e de doustermosvencelladosseman-tícamentecon el (amoxetar, magosto).O contextoposterior, en consecuencia,evocaa interpretaciónliteral da unidade,e estefeito provocaque o lectorou oinre fixe a súaatenciónsobrea forma e o con-tido (o dobrecontido) da expresión> levándooafacer unha reflexión mecalingílíscicade efectosvariados, moitasveceshumorísticos,«desautoma-rizando», xa que logo, a unidadefraseolóxica.Adesautomatizaciónlógrasea travésdo queCorpasPastor(1996) cualif’ica de manipulacióncreativa3.A manipulaciónpoderealizarsepor trescaminos:

a) superpoñendo,comoen (3), significadolite-ral e idiomático (manipulaciónbaseadana idio-macicidadecaracterísticadunhaboapartedasuni-dadesfraseolóxicas),

b) rompendoa fixación fraseolóxica(manipu-lación baseadana fixación léxica ou sintácticapro-pia de tódalasunidadesfraseolóxicas),

c) combinandoámbolosdousprocedemenros.

Un exemplodo segundotipo de manipulaciónrémolo en (4). A fixación sintácticarómpeseporalteraciónda ordedoscompoñenresda expresiónventoenpopae a todavela«moi ben»:

(3) Non me volvas chamarparasacarcheas castañasdo turne. As castañaspelan e

semántica(bebe-/osrencos), ben pola súa anómalasinraxe(estar de ser). De ródolos xeitos, tantonos dousúltimos casoscomoparcialmenteno primeiro, mahaquenonexistaun sig-nificadoglobal literal (o que¿ discutiblepara o segundotipodeexpresións),si existeun significadoliteral dos compoñen-testomadosindependeotemenre—aexcepción,porsuposto,do chamadoconipoñenreúnicomi palabradiacrítica(Zuloa-ga, 1980) dos exernplosdo primeiro tipo.

2 Tódolosexemplosquepresentamosoestetraballo están

tiradosde textos galegos,oraisou escritos.loto non impideque moitas das unidadesfraseolóxicasocies contidasnonsexan máis ca calcos de expresiónsdo castelán,o que, porsuposro,non afectaenabsolutoú tipoloxíade manipulaciónsque prescntamose ó efectomesmodamanipulación.

Sobrea manipulacióné xa clásicoo estudiopioneirodeBonsoño(1970), no quese abordaa ruptura poéticadun sis-temaFormadopor unha frasefeira. Podenconsultarseraménos traballosde Garcla-Page(1989, 1991, 1992), con exem-píos extraídosexclusivamentede textos poéticos,así como aclasificación proposrapola propia Corpas Pastor(1996), sóparcialmentecoincidentecoanosa.

1999,2:31-40

32

MAR ÁL VAREZDE LA GRANJA A MANIPULACIÓNDASUNIDADESFRASEOLÓXJCAS

(4) iHa, ha, ha! A cousavai vento envelaea todapopa.Non así non,así:A popavai envelaa todovenro.Tampouco.O vento va¡ niconsaevelaatodapopa.Pois non,tampouco.¡Boh, como se diga! O caso¿ queo mundoestáempezandoa ser men (O Correo Galego,Supí. «O correonaescola»,6-5-1997:4).

Non ofreceremosaquímáis exemplos¿estetipode manipulaciónque adoita realizarse(aínda quenon de xeito exclusivo, como acabamosde ver)sobreexpreskinsfixas peronon idiomáticas.Abor-daremossó aquelasmanipulacións que, total ouparcialmente,sebaseanno dobrecontidopotencialdasunidadesfrascolóxicas,isto é, as man¡pulaciónsdaidiomaticidadee da idiomaricidadee fixacron.

3. A MANIPULACIÓNDA IDIOMATICIDADE

3.1. Comoacabamosdeindicar, o obxectivodamanipulaciónda idiomaricidadeconsisteen lograrque o receptorsuperpoliaos significadosliteral eidiomático dunha expresión4.O caso máis fre-cuenteé aquel no que o receptorprocesaen pri-meiro lugar o significado idiomático e só despois,tras percibi-La manipulación, o literal. Adoito, osignificadopredominanteresultantetrasesamani-pulación segue a se-lo idiomático e menos fre-cueníementese modifica en favor do literal5. Osexemplosnosqueo primeiro significado procesa-do é o literal sonmoho máisescasos.

3.2. Un dosprocedemenrosmáishabituaisparamanipular unha unidadefraseolóxicaconsistenautilización no mesmotextono queapareceaexpre-sión ¿unou variosdosseuscompoflentestomadosno sentido literal. A presencia¿este(s)elemento(s)

Llnha manipulacióndestetipo, baseadano dobresigni-ficado potencialdunhaexpresión,podemosatopalatanénenunidadesmonoverbaispolisémicasou homonímicas,inseridasnun contextoquepermitaa actualizaciónde varios dos seussignificados.Así ocorre,por exemplo,no texto que presenta-mosaseguir,ondesezogaCo dobresignificadode lavar«lii-par conauga ou outro productoadecuado»e «eliminar ofen-sasou faltas>: «O equipode Maté xa non buscao milagre,senon (sic) un deteocenteparalava-la súa imnaxecunha marcacasedescoñecidaen Segunda13, “fútbol”> (O Correo Go/ego,28-4-1997: 33). Con todo, oeste traballo só ofreceremosexemplosdemanipulacidosdeunidadesfraseotóxicas.

Entendemospor significado predominanteaquel quemáisscadecúaó conrexto.

evocao significado literal de todaa unidadee pro-vocaa superposiciónde planossemánticos:

(5) Con algúndeles,e Dillon comopro-ragonista,constrúeestahistoria sobrea nos-taNiadaculturade pandasdos50 e o recor-do mitificado do irmán do protagonista(Mickey Rourke, «o mozo da moto», quefragna aquí o sen efémeroestrelato,anquemoi pronto ‘<se tirou damoto»a basede bro-dios) (O Correo Ca/ego, 10-5-1997:54).

Ó significado idiomático da expresión tirarse ekmoto «excederse,f~cer on clicir algo con desmesura

esxceración»superponseo planoliteral de conti-do gracias á mención previa do compoñentedaexpresiónmonaO receptor,paraprocesa-lainterpre-tación literal, descompóna unidade fraseolóxicaepodechegarmesmoa establecerasociaciónsde sig-nificado literal e idiomáticosea súa lecturaé atentae coidada:ó «rirarsedamoto»,no sentidoliteral,dei-xandode se-lo«mozoda moto», «tírouseda moto»,no sentido idiomático, facendo«brodios».

Máis frecuentemente,aaparicióndo(s) compo-fiente(s)illado(s) e tomado(s)no seu sentidolite-nl é posteriorá menciónda unidadefraseolóxica.Vexamosalgúnsexemplos:

(6) l3aixamosá cidadenundicir amén.Enrealidadenon dixemosaménnin Pamplona,limitámonos a darconra dasviandasaporta-daspola nai deBoa (Iglesias,1994: 159).

Ó significadoidiomáticoda locución adverbialnun dicir amén«moi rapidamentes>superponsealecturaliteral pola inmediatarepeticióndos com-poñentesléxicos nunhaconstrucciónlibre: «(...)

non dixemosaménnin Pamplona(...)». O mesmosucede cos significados literal e idiomático daexpresiónabrí-los olios «facer ve-la realidade [aalguénl»no seguintetexto:

(7) Antesteño queabririle os olios, buscarun ocoparafalar con e/decausasmoz serias.

¡Pero Marianxo! Se eu xa tefio uns olIoscoma pratos, case non me caben ita cara(Casalderrey,1996: 113)~.

6 0 fragmentoen cursiva (a cursivaé do reno) corres-

pondeó diariode MarianxoquesenirmánMoni estáa ter. Oparágrafoen redonda,a súa vez, reproduceo pensamenrodeMoni, queé sobrequenMarianzoescribirano diario.

.M~l1999,2:31-40

33

ItL4RÉ4ÁL1-’AREZDELA GRANJA A MANIPULACIÓNDASUNIDADESFRASEOLÓXICAS

A introducciónno segundoparágrafodo cons-tituinte daunidadefraseolóxicaolIos incita ó lectora volver sobreo fragmentoanterior e a realiza-lalecturaliteral da expresión.

Nalgúns casos, o compoñenteillado non sóevocao contido literal da expresión,senónque elmesmo,na direccióncontraria,se cargadesignifi-cadofigurado. É o quesucedeen (8) e (9):

(8) A diferenciadas anteriores—As Pon-tes, CastroCaMelas, Redondela,etc.—, nasqueospopularesseapañaronparaencontraralgún traizoeiroentreas filas socialistas,Jis-posto a venderíleo seuvoto ó mellor ofer-tance,nestaocasióna cousaquedaen fami-lia. E nada peor nin máis tráxico, enocasións,que un barullo de lámilia ben ali-mentado(O Correo Galego,6-3-1997:2).

(9) Presidiu,como de costume,Froitosode Ulloa, o cal, con aquelaxorna e aquelasuavidáqueííe era propia, espinoos apurosen quese hachabao Concello,que todol-osafás, todol-osesforzos, todol-ossacrificios,todal-as moitas e grandes avantaxeshastraestoncesoutidos,todal-asesperanzas,en fin,estabanpendentesdun pelo, e si estepelorabiaba,alá iba a obra de tantos homes,levantada á tanta custa (López Ferreiro,1953:251).

No exemplo(8), traíamenciónda unidadefra-seolóxicaquedarenfamilia «noncomentarse[algoxeralmentenegativo] fóra do grupo reducidodepersoasás que afecta»intróduceseo compoñenteda expresiónfamilia, feito queprovocaa actualiza-ción do significadoliteral de todaa unidade.Pero,6 tempo, o termo familia cárgasede significadofigurado, «gruporeducidode persoas»,significadoque debeseractualizadoparapodercomprende-lotexto. No exemplo(9), do mesmoxeiro, o enun-ciadosó terásentidoparao receptorse dota ó ele-mento dIadodaexpresión,destavolta o termopelo(ou mellor, a cláusula«si estepelo rabiaba»),designificado idiomático. «Si estepeto rabiaba»nonsó evocao sentido literal da expresiónanterior(pene/entedunpelo), senónque se cargadesignifi-cado figuradovencelladoco significado idiomáti-co («en grave risco») daquela:«se aquel ou aquilodo quedependenfracasa».

A superposicióndos planos literal e idiomáticomediantea repetición dun dos compoñenresda

unidadefraseolóxicanonrequirea súaindependi-zación.Podesucederqueeseelementoformepartedoutra(s)unidade(s)fraseolóxica(s)distinta(s), demodoque as expresiónsse inrerrelacionana travésdo significadoliteral do compoñentecomún. É oqueocorreen (10) e (11):

(10) A Occidenteisto non ííe importa,como no seudía non líe importouquelan-quilandia inventaseunha guerragolfa paraprorexernon seiquedereitosdunpobo aso-baIlado, patrón do onro e do mouro, doouro negronestecaso,queSatánéraoo dic-tador iraquí (sic) e o anxo salvadorvoababaixo a estreladabandeirado tío Sam(A Vozde Galicia, 7-5-1997: 10).

Quroé o constituintecomúndeo ouro eo moriro(«moho,úsaseparaindicarunhacantidadeesaxera-da,sobretododo que sepide on ofrece»)7e de curonegro(«petróleo»)e a travésdel prodúcesea actua-lización do significado literal das dúasexpresións.Estaactualizaciónvesereforzada,ademais,para aprimeira unidade,pola presenciado compoñentemeuro,pois o contexto(«guerrado Golfo», Kuwait,Iraq) evocaa súaacepciónde «musulmán».

A relaciónestablecidaentreas unidadesfraseo-tóxicas que comparteno constituinte pode sermáiscomplexa.E o quesucedeen (11):

(11) Non se podeinfravaloralo: estácon-tra as cordas,peroten cordaparatempo (OCorreo Galego,5-3-1997: 33).

Ós significados idiomáticos de cadaunha dasexpresions:contra as cerdas «acosado», ter core/apara tempo«ter expectativasde duraraíndamoitonunhaactividade»,superponseo significadoliteralde ámbalasdúasatravésda imaxementaldo pro-tagonistaposto contra as cordas ¿un ring, perocon trazasde poderaguantarnesasituaciónafndamoito tempo(istoé, deestarencontactocoascor-das aíndaun bo pedazo,de «tercordapararempo»no sentidoliteral8). Significadosidiomáticose lite-rais compleméntanseasíperfectamente.

A construcciónnaqueaparecea expresión o oro e o

rnouro (expresiónqueprobablementeé un calco do casrelán)¿ en por si anómala,posto quedita unidadeadoiracombi-riarseconverboscorno ofirce,; dar, pedire semeflantes.

8 Repáreseen que o significado literal de core/a que seactualizana expresiónter core/apare tenipo non ¿ realmenteo

341999,2:31-40

MARIAÁLVAREZDELA GRANJA A MANIPULACIÓNDASUNIDADESFRASEOLÓXICAS

3.3. Como xa se adiantou no comentario a(10), aevocacióndo significadoliteral dunhauni-dadefraseolóxicanon esixe a repeticióndun doscompoñentesda expresión.Bastacon introducirelementos l¿xicos relacionadossemanticamentecoainterpretaciónliteral paraproduci-loefectodedesautomatización.De novo, a introduccióndes-tes elementospode ser previa on posterior á daunidadefraseolóxica.É previaen (12) e (13):

(12) 0 Bicito de Barxa embarcarapra

Habanaun mesdespóis.Mais aAmérica xaa fixera eiqui, pensoeu... <Fole, 1955:192).

(13) Tódolosdíassonbosparapreguntaró teu farmacéutico.1Cúrateen saúde!.

En (12), a presenciado topónimoamericanoAHabanaactualizao significado literal doscompo-tientes da expresiónface-/a(s) américa(s) «gañarmoito diñeiro». A superposiciónde ámbolosdoussignificadosorixina un paradoxoexplicitado poíonarradormediantea adversativamako Bicito deBarxamarchaparaAmérica candoxa fixo aquíaAmérica.

En (13), texto extraídodun folleto distribuidonas farmaciasque tenta valorizar e prestixia-lopapeldo farmacéutico,estemesmotermo,firma-céurico, actualizao significado literal da unidadefraseolóxicaque aparecea seguir, curarseen satide«precaverse¿un posiblemal ou dano antea máismínima ameaza».En realidade, a presenciadainterpretaciónliteral non fai máis ca centraliza-loámbito de aplicación do significado idiomáticonosmalesde saúde.

Máis frecuentemente,a introduccióndos ter-mos vinculadosco significado literal da unidadefraseolóxicaé posteriorá mencióndesta.É o quesucedeen (14), (15) e (16):

(14) —Veño departedo xefe. Quese pre-sentea ei de contado.Parecequese armouunha de tresparesde ovos. —Pois con iso eunha galilia choca faste cunha larada depitos(Iglesias, 1994: 38).

(15) Eu no Malecón sintome na miñasalsa,rurubamellor dito.

quedeisorixe á unidadefraseolóxica,pois este¿ o de «resorteco quesedá movernenroa certosrnecanlsrnos,comaos dosreloxos>.

(16) E para animar o cotarro fixen unpoucoo ganso.En realidadefixen deperdiz,de merlo e de pega. Repaseio canto dospaxaros, que non remedabadende neno(Iglesias, 1994: 105).

Nos tres casos,e procurandosobre todo unefectolúdico, cons¿guesea superposiciónde signi-ficadoliteral e idiomáticodas unidadesfraseolóxi-cas.A locuciónponderativadetresparesdeovosen(14) asóciaselleo seusignificado literal a travésdamencióndos termos semanticamentevencelladoscon ovo, galiña, ¡aradae pitos. ós efectos lúdicosasílogradoshai queengadi-lasensaciónde distan-ciamento que se consegue:se nun intercambiocomunicativoun dosinterlocutoresempregaunhaunidadefraseolóxicae o outro organizaa réplicadexeito conscienteó redordo significadoliteral daexpresión,e non do idiomático, xordeun malen-rendido deliberado, intencional que, como tal,deixa ben ás claras o desexode afastamento,derupturae mesmoo desacordoen relación ó afir-madopoíoourro interlocutor.

En (15), frase extraídadunha conversainfor-mal, xógaseco significado literal de salsa«músicado Caribe»e co significado idiomáticoda unidadefraseolóxicami miña fuSa...] sa/sa, ~<noambienteno quemeltor me atopo [te atopas..jl».No Male-cón,discotecaondeé frecuenteoir músicacaribe-ña,o interlocutoratópasenun ambienteque Ile émoi grato. Esta é a única lectura que se produceataa menciónde rumba, que actualizapor cone-xión semánticao significado literal de sa/sa e, ¿tempo, amosaas preferenciasde quen fala: arumbaantescá sa/sa.

Finalmente en (16), ó significado de face-/oganso«face-lo parvo» superponsea interpretaciónliteral da unidademediante a introducción deexpresiónsparalelascon distintosnomesde aves.Esteé o primeirodos exemplosofrecidosno que osignificado predominantetraía manipulación semodificaen favor do literal. Porsuposto,a estesig-nificado predominanteasóciaselleo idiomático:«face-lo ganso»«imita-lo sondo ganso»¿ face-loganso«face-lo parvo».

En paralelo co que sucedenos exemplos (8) e(9), nosqueo compoñenteillado da unidadefra-seolóxicasecargade significadofigurado,en (17),(18) e (19) os elementosvencelladosco significa-do literal da expresiónadquirentam¿nun novosignificado. O procesamentodeste significado ¿

351999,2:31-40

MARIAÁLVAREZDELA GRANJA A MANIPULACIÓNDASUNIDADESEP«ASEOLÓXICAS

necesario,unhavez máis, paraa comprensióndoenunciado:

(17) Polio as mausno lume,e seguroquenonmequcimo, ó afirmarqueas persoasquetiveron a ideade lanza-lo CORREO nuncaprerenderoncontentara quenasípensaba(OCorreo Ca/ego, «Suplementoconmemorativodo número1000», 8-10-1996:30).

(18) Rosalíasempreinc quitaas castañasdo lume, anque ás veces me queime asmans9.

(19) (...) aceptandoa invitación mohotempo despois de que decidise aceprala;entrandonunhatendaa mercarunha bote-lla de coca-colae outrade xenebra;subindoó piso; escoirandoa voz do afixo da gardaque dicía xogas con lume e acabarásquei-mándote(...) (Casares,

1984ú: 123).

A carón da actualizacióndo significado literaldasunidadesfraseolóxicascontidasen (17), (18) e(19) pola introduccióndun termo vencelladoconesa interpretación literal (queímar) establécenseunhaseriederelaciónssemánticas,queson sempremoí xerais, entre significado literal e figurado.Queimar(se)é, no sentido literal, a consecuencianegativadasacciónsnasque intervéno lume. Para-lelamente, queimar(se)é, en (17), (18) e (19), acontrapartidanegativadossignificadosidiomáticosdasunidadesfraseolóxicascomidasnesesexemplos,

isto é, depoñe-lasmansno lume«asegura-laveraci-dadede [algo] ou ahonradezde lalguénj»,quita-lascastañasdo lume«resolverun problema[a alguén]»e xogarcon ¡rime ><enrrererseen algo que podecau-sar prexuizo». Tales contrapartidasnegativasson,respectivamente,«equivocarse»,«provocar máisproblemastentandoresolve-Josexistentes»e «resul-tar prexudicado».Peroa relaciónsemánticaestable-

cida podeseraíndatriáis xeral. En (20) e (21) con-verxenfunciónssemánticas:

(20) Como non hachabanqué picar noArcebispo, picaban en todos seus criados,familiares e oficiaes. A todos lles tiñan queremendarno sayo, que sí non encontrabanfurado,facianílo(LópezFerreiro,1953:244).

Fraseextraídadunhaconversainformal.

(21) Supoñemosque fan pitelas da caño-ta caída.Ospetoscalancandoo leñadortra-baila, pero se chapoda Fraga... (TemposNovos,n» 2, xuño 1997: 7).

O obxecroou mcta da acciónde remendarsonos furados. O obxectooit ¡riera da crítica (remen-dar no saiotencomosignificado idiomático «criti-cara)son os defectos,os puntosd¿bile.s. Porcon-verxenciade funcións semánticas,os firados de(20) adquirenosignificadode«defectos»ou «pon-tos débiles».O leñadoréo axentecaracterísticodaacción de «flicer pitelas da cañoracaída», no seusentido literal. En (21), por converxenciadasfun-cións, tamén ¿ o axenteda acción de «ir contraalguénquexa foi atacadoou criticadoe non podedefenderse»,isto é, do significado idiomático defacerpite/as da cañota cale/a. Posteriormente,esteaxenrepersonalizaseen Fragaa travésda mesma

converxencíasemánticaeda igualación nossenti-dos, literal en primeiro lugar edespoisidiomático,

de facerpite/asda cañota caída e chapodar«cortar[pólas, berba...l».

En (22) e (23) ossignificadosliteral e idiomáti-co relaciónansea travésda antonimia. Antonimialiteral implica antonimia idiomática:

(22) Dc aí que o que di pola súabocapequenao neguecoa súa bocagrande (OCorreo Galego, 1-10-1996:2).

(23) Non seíse o dixo de mal leire ou debon Jeite

1<~.

En (22), a relacióndeantonimiaexistenteentrepequenoe grande trasládaseárelación entrea uní-

dadefraseolóxicapo/a bocapequena«non aberra-mente»e a forma manipulada«coabocagrande»«abertamente».Ontro tanto sucedeen (23) costermosbo e malo.A carónda unidadefraseolóxicade mala ¡cite «de mal humor»,aropámo-laformamanipuladade significadocontrario «debon leite»«de bo humor».

Como ocorríaen (10) e (1 i) cos compoñenresda unidadefraseolóxica,(>s elementosvinculados

JO Esteexemploestátiradodunhaconversainformal econeí

lógraseun efectolúdico engadidopordar cabidaa un evidentecalcodaexpresióndo casce½srk mala ¿eche.Estecalcoé paten-re para pracricamenreródolos galegos,a diferencia doutros,algúosdos cales,(orno comcntamos,serecollennos exenspios.

1999,2:31-40

36

MARIAALVARE~?DFLA GRANJA A MANIPULACIÓNDASUNIDADESFRASEOLÓXICAS

co significado literal da expresiónpoden se-losconstituintesdoutrasunidadesfraseolóxicasqueserelacionanentre si a travésdo significado literal.Así ocorreen (24) e (25):

(24) Non sonparvos¿sabes?Elesteñenatixola poíomangoe paradarvolta a estator-tilIa hai quexuntarmoitosovos(Jauregufzar,1995:22).

(25) 0 Sevilla salu a matarnun partidode vida on morte (O Correo Ca/ego, 21-4-1997: 35).

Nos exemplosprecedentesprodúcesea evoca-ción do significadoliteral das unidadesfraseolóxi-cas neles contidos —te-la tixola polo mango, darvolta 4 tortilla en (24), a caróndo significadolite-ral de ovos; sair a matar e de vida oit morte en(25)—, graciasá relación, no sentido literal, porsuposto,de tixola, tortilla e ovose matare marte,respectivamente.Con todo, o significado predo-minante,como adoito ocorre,¿ o idiomático: te-la tixola po/omango «te-lo poderou autoridade»,dar volta 4 tortilla «inverre-lasituación», sair amatar«abordarunha competicióncon enormesansiasde vence-loadversario»e de vida oit morte«crucial’>’1.

13.4. A actualización do significado literalpode lograrse tamén medianteoutros procede-mentos:un contexto sítuacionalvencellado cosignificadoliteral pode evocarestesentidoe pro-voca-la superposicióndas dúas interpretacións,Así, por exemplo,a presenciada unidadefraseo-lóxica nin Den <ninguén»nunhanovelaquetencomo tema central a desaparicióndo Cristo daVictoria de Vigo producea actualizacióndo sig-nificado literal da expresióne un evidenteefectohumorístico:

(26) 0 roáis irreverentedospolicíasarre-veusea afirmar quenin Deussabíacomo oraptaran(SierraVeloso, 1996: 17).

A expresiónir andando«estarrelativamentebende saúde»en bocadun pé provocataménefectoslúdicos, traíapreviaevocacióndo significadolite-ral da unidade:

Taruda¿ predominante,evidentemente,o significadofigurado de ovos«valor».

(27) En primeiro lugar, agardo que seatope ben de saúde. Eu, pola miña parte,vou andando(Ruibal, 1994: 184),

A efectividadedo esloganfara-lo teu agosto ¿moito masorse se utiliza para darpublicidade ásofertas do mes de agosto,como no casode onderirámo-lo exemplo (promocióndun supermerca-do). A superposicióndo significado literal quexorde como consecuenciadesta circunstanciafaiqueo potencialconsumidorse deteñaanteo eslo-gan, que reflexionesobreel, e, xa que logo, queinrerioríce en maíorgraoo significadoidiomático«obrer moitasganancsas».

O significadoliteral podefacersepresentetaména travésdunhailustración.O esloganA túaMUÍ-TJCAI/ddchecanchavai acompañadodo debuxodunha canchade tenis e con el quere promocio-narseunhatarxetaquedábeneficiosósqueutilizanas instalaciónsdeportivas.Destexeiro, o significa-do literal de canchasuperponsegraciasá ilustraciónó significado idiomático de dar cancha«daropor-tunidadesparadesenvolverunhahabilidade«».

A campañade captacióndeabonadosanuaisdoReal Club Celtade Vigo do ano 1998 empregaomesmo procedemento.Nos paneis publicitariospodelerseo eslogande (28).

(28) Abónareo RealClub CeltadeVigo.Non nosdeasas costas.

Ó rempo vémo-la fotografía do xogador doCeltaVlado Gudelj situadode costas.Estailustra-ción evocao significadoliteral daexpresiónda-Liscostas,queten como significadoidiomático «nega-la protección,a amistade[aalguén]»>

Comoxa indicamos,o significadoidiomáticoéo primeiro quese adoitaprocesar,sendobastantemenosfrecuentesaquelescasosnos queé a inter-pretación idiomática a que se superpóná literal.Existen, con rodo, algúns exemplosonde pareceinvertersea ordede procesamenropola influenciado contextosituacional.Se a unidadefraseolóxicaé o bastantefrecuente,non ¿ sequeraprecisoquehaxaunhaevocaciónexplícitado significado idio-mático para que estese faga presente.É o quesucedeen (29), ondeo protagonistado conro¿ untato:

(29) Así foi como Xis chegoua conseguirun título que o acreditabacomo un auténtico

371999,2:3i-40

MARIAÁLVAREZDE LA GRANJA A MANIPULACIÓNDAS UNIDADESFRASEOLÓXICAS

rato de biblioteca, e con el baixo a patapuido emprendera viaxe de volta a Galicia(Aleixandre, 1995: 56).

Ó significadoliteral de rato de bibliotecasuper-ponse o idiomático: «persoa que sempre estálendo, estudiando.,.sobrerodonunhabiblioteca».

Mesmo se un dos termosda expresiónaparecenunhaformagramaticalquenon correspondeconaquelaquese fixou na unidadefraseolóxica,o sig-nificado idiomático destapode facerse presente.Así ocorreen (30):

(30) Escapeiporquea policíaveu á casadas Luisiñasa preguntarpor mm. Querenfacerme cargarcoa morra. (Iglesias, 1994:134).

O significadoliteral de «cargarcoamorta»(pre-viamentese mencionaraa existenciadun cadáver),superponseo significado idiomático da expresióncargar co morto«cargarcun asuntopesadooit incó-modo»e, destexeito, o feito deter que«cargarcoamorta» preséntasecomo un traballo benmolestoparaquen fala.

4. A MANIPULACIONDA IDIOMATICIDADEE DA FIXACION

4.1. A manipulacióndaidiomaricidadepodeiracompañadaram¿nde manipulaciónda fixación,co que o efecto desautomatizadoré dobre. Nosexemplosque presentamosa seguir, os elementosvencelladossemanticamenteco significado literalda unidadefraseolóxicarompena fixación sintác-tica e, ó tempo,cárgansede contido figurado. En(31) e (32) o coinpoñentenominal da expresiónaparecemodificado e en (33) e (34), inseridonunhaestructuracoordinada,operaciónsnonper-miridasnunhasinraxenon manipulativa:

(31) 0 afundimentodo barco albanésdefortuna (sic) vai traer tantacola como a docometaHaileBoop poío menos(O CorrreoGalego, 1-5-1997:17).

(32) A presuntaameazado portavozdogobernoaAsensio rrouxo cola de pegarabi-longa (Tempos¡‘¡ovos, n0 2, xuño 1997: 7).

(33) E por iso, candose decide a facelo—fixarse enmm, precisamenteásoito e cuartodamañá,nun dosmúltiples casosen quenonconsigochegara tempoá miñasesióndexim-nasia—,non podeser máisca por unharazón:a únicae paradóxicae terminanterazónpolaque a xenrese asustaen Cbup & Chup ataperder os estribos, o cabalo, a dignidade,ahonrae o sentidodecorrecciónmáiselemen-tal. O despido(Cid Cabido, 1994: 17).

(34) Custouferro e fariña, trigo, cebadae millo (Radio Galega, ProgramaGalicia engoles,20-4-1997).

Nos carro exemplos,os elementosengadidos,sexa como modificadores ou como membrosdunha estructuracoordinada, posúen un valorinrensificadorquese transmite¿ significadoidio-mático.En (31) e (32) encontramosunha cola degrandesdimensións(a dun cometaou a dunpaxa-ro) e isro implica, no significadoidiomático, con-secuenciasgraves, moitos comentarios(pois traercola significa «traerconsecuencias,comentarios»).En (33), a unidademanipuladaé perde-/osestribos«perde-loaurodominio».O feito deperder,no sen-tido literal, non sóos estribos,senóntaméno caba-lo implica no sentido idiomático unha perdamajor, isro ¿, unha toral perda do aurodoininio.Finalmente,en (34) a unidademanipuladaé custarferro efariña «custarmoito esforzo».Se ó ferro e áfariña se lles engadentrigo, cebadae millo, o custoaumentaconsiderablemente,no sentido literal, etaménno idiomático: «cusrarmoirisimo esforzo».

4.2. Nourroscasosnonse rompeafixaciónsin-tácticadas unidadessenóna súafixación léxica. Éo que sucedeen (35), onde un doscompoñentesda expresiónse subsritúepor un elementovence-lIado semanricamenreco seusignificadoliteral:

(35) En cincohorasde conversapódensedicir moitas cousas,mnáis das que deronaentenderos catro parlamentariosbascosórematedo encontrono cárcereAlcalá-Mecoque,exceptoa voceirade HB, parecíacomose fosensorprendidosna súaboa fe e recibi-sen unha xerra de auga xeada (O CorreoGalego,6-3-97: 24).

O mesmotipo de relaciónexistenteentrefrío exeado«moi frío» se transmitea xerra de augafría

M~I

1999,2:31-40

38

MARIA ÁLVAREZDELA GRANJA A MANIPULACLONDAS UNIDADESFRASEOLÓXICAS

«desilusión»e á expresiónmanipulada«xerra deaugaxeada» «gran desilusión».Estamosde novoanteunvalor de intensidadeou ponderación.

En (36) e (37), un doscompoñentesda unida-de fraseolóxicasubsritúesepor outro termoevoca-dor do contextosiruacional.Estasubstituciónnonimpidequeo significado idiomáticose acrualiceemesmocheguea se-lopredominante,6 tempoquese fai presenteraméno significado literal do subs-tituidor e dos elementosda unidadefraseolóxicaquese manteñeninvariables:

(36) Mario Conde,un acusadocoatogaó aire (O Correo Galega,6-3-97: 33).

(37) Pola contra, a miña nai xa non líedabaningunhaimportanciaa que a mullerdo cadroe a dafoto separecerantanto comodúasgotasdeleire (Rivas, 1995:59).

En (36) recólleseun titular de xornal construi-do sobrea unidadefraseolóxicaca ni ó aire «ensituación comprometida».A referenciaá toga éaxeitada6 contexto,postoque o ex-banqueiroseaurodefendeu,vestido cunha toga, no procesoseguidocontrael, pero é raménevidentea evoca-ción da unidadefraseolóxicasubxacentee do seusignificado.En (37), o significadoda unidadefra-seolóxicaorixinaria [parecerse]comodúasgotas deauga e da novaexpresión«[parecerse] como dúasgotas de leire» coincide,’[parecerse]moito’, peroisro non impidea evocaciónda primeiraexpresióne a súasuperposicióná formamodificada.A subs-titución é moi efectiva xa que se axeitaperfecta-menteá historia conrada:a nai do narrador,leirei-ra, tiha un gran parecidocoa muller do famosocadro «A leireira de Vermeer».

A substituciónpodeter unsefectossemánticosalgodistintos.Nosexemplosqueofrecemosacon-tinuación,un doscompoñenresda unidadefrase-olóxicatrócasepor un elementovencelladoseman-ticamenrecon el, evocandoo significadoliteral detodaa unidadee asemade,engadindoo seupropiosignificado literal ó significado idiomático daexpresión,

(38) Urich (ex home de 1-larrelson,expertoen toma-laxustizapolo seurifle conmira dirixida) ¿ ¡un empresario!(O CorreoGalega, 5-3-1997:54).

(39) Graciasqueo milhomeslíe chamouó Chryslercompañeiro,do contrarioásomeno magosto(Iglesias, 1994: 145>.

Así, en (38), ó significadoidiomáticoda expre-sión toma-la xustizapola súa man «vingarsesenrecorrerá xustizaordinaria» súmaselleo significa-do literal de «rifle con mira dirixida»: a vinganzalévasea cabocon esaarma.En (39), o significadode Chryslerengádeseó valor idiomáticoda expre-sión chamar óspb compañeiros«fuxir»: a fuxidafíxosenun Chrysler.

5. A DESAUTOMÁTIZACIÓN CQMOINDICIO DE LEXICALIZACION

En moitos dos exemplos nos que se inclúencasosde manipulación da idiomaricidade(vaiaacompañadaou nonde manipulacióndafixación)e nos queos elementosvencelladosco significadoliteral da expresiónse cargande contidoFigurado,esreselementosnon fan máisca continua-lafigura(adoiro unhametáfora)que deuorixe á expresión—exemplos(19), (20), (21)...—. 0 feito de quetalcontinuación provoque a desauromatizacióndaunidadeé, na nosaopinión, un claro indicio doalto graode lexicalizaciónou fosilización arinxido.Dicimosqueunhametáfora,ou unhametonimia,están fosilizadasou lexicalizadascandoperderontodaa súavinculación co significado literal do(s)seu(s) compoñente(s).Na metáfora establéceseunharelaciónde identidadeentredouselementos,na metonimia,á súavez, designaseunhaentidadeco nomedoutraconquegarda algún tipo de rela-ción: parre-todo,conriguidade,causal,..Son sem-pre, en consecuencia,relaciónsentre¿mcxelemen-ros. Se desapareceun deses dous elementos,afigura, a metáfora on metonimia, desaparecetamén como tal. Nos exemplosque acabamosdever, a manipulaciónacrualizao significado literaldaexpresióne estaactualizaciónchamaa atención,sorprende(precisamentepor ¡so somosconscien-tes de que hai unha manipulación).A existenciadeseefectoen exemploscomo (19), (20) e (21>sóse comprendese supoñémo-laperdade vincula-ción co significado literal da unidade.Compáresecon (40) e (41):

(40) E no seu rostro, dous fermososmaresverdes.

39t999, 2: 3t-40

MARII ÁLVAREZDELA GRANJA A MANIPULACIÓNDASUNIDADESFRASEOLÓXI(?AS

(41) Sonmarescalmos ás veces,e maresbravoscandori ou candochora.

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

FONTES PRIMARIASEn (40) atopamosunha metáfora: mares por

‘<olIos». En (41) a metáforacontinúamedianteaintroducciónde adxectivosvencelladosco signifi-cadoliteral dc mar(calmos, bravos>, peroestefeitonon provocaa desautomatizacióndaexpresiónninos efectos de sorpresaós que aludiamos antes.Arazón ¿ bensinxela:a metáforanon estáfosilizadae, en consecuencia,os douspianos de significado,o literal e o figurado,fansepresentesdexeíto auto-mático na comprensiónde (40) e (41). Pola con-tra, en exemploscomo (19>, (20) e (21) a actuali-zacióndo significadoliteral non ¿ automáticae, xaque logo, chama a atención, provoca sorpresa.Cremosquesepodefalar daexistenciadunhaesca-la de fosilización on lexicalizacióne que a conse-cución de efectosespeciaismediantea evocacióndo significado literal dunhaunidadefraseolóxicapode permitirnos situar dita unidade nos níveissuperioresdesaescala. Sen queremosprofundaraquínesreaspecto,cómpresinalar, con todo, quena nosa opinión, son dous,ó menos,os factoresqueconducená fosilizaciónJuntaunidade:a fre-cuenciado seu usoe a perdade motivación, isro ¿,a progresivaopacidadeda relación inicial que seesrableceuentre significado literal e idiomático.Inrer¿sanosdestacar,ademais,que o grao defosili-zación dunhaexpresiónpodevariardunsfalantesa outros, de xeito que o que uns percibencomomanipulación,paraourrospasedesapercibido.

Percíbaseou non,do quenoncabeningunhadúbi-da¿ deque,segundopodemosdeducirdos numero-sosexemplosofrecidosnestetraballo,a manipulación,o xogo coasunidadesfraseolóxicas,é un recursomoífrecuente,tanto nalingua escritacomonaoral.ComosinalaCorpasPastor(1996: 275)o empregodamani-pulaciónnun texto respondeó principio de interesede Lech (1983: 146), segundoo cal «conversationwhich is interesting,in rSesenseof having unpredic-rabiliry or news values, is preferredto conversarionwhich is boringandpredíctable>’.Candomanipula-mosunhaunidadefraseolóxicafacemosun uso«espe-cial» dela,un usoimprevisiblepor non habituale, xaquelogo, interesanteparaquenle oit escribe,o quexusrificaquesexaun recursotanempregadonapubli-cidade.E a travésdeseusoespecialpodemos,ademais,establecerunhaseriedeasociaciónssemánticasecon-seguiratraenresefectoslúdicosqueconrribúenaexpli-ca-lafl-ecuenciae avitalidadedo procedemenro.

ALEIXANDRE, M. (1995): «A verdadeirahistoria do ratode biblioteca», en Contos¿2 Travesía. Pontevedra:CaixaGalicia ¡ Xunta deGalicia¡ Renfe,35-57,

CASALDERRFY, E (1996): ¿Sobrevives?Vigo: Xerais.CASARES. C. (19846):Xoguetespara un sempoprohibido.

Vigo: Galaxia, 1975.Cío CABIDO, X. (1994): Pan¿ticadora. Vigo: Xerais,FOLE, A. (1955): “Por us peíos»,en 7i’rra hrava. Contos

daso/ama.Vigo: Galaxia, 161-194.IGLESIAS, E. (1994): Miss Onrense.Vigo: Galaxia.JAUREGUIZAR (1995): Todoa cen.Santiago:SoteloBlanco.LÓPEZ FvilnEIIzo, A. (1953): A cecee/tirade Bonava4en

NovelasdeLópezFerreiro. Santiago:Bibliófilos Gallegos.Rivás,M. (1995): «A leiteirade Vermeer”,en ¿Queme

queres,amor?. Vigo: Galaxia, 53-59.RLJIBAL, E. R. (1994): «Péde foro», enDe iv tpoenteiro.

Vigo: Xerais, 183-196.SíuIzít4 Vuoso, X. (1994): Os o/los d0 n-i de copas

Vigo: Edicións do Cutido.

FONTES SE(IIJNDARTAS

BoLsoÑo,C. (1970): «Un ensayodeestilísticaexplica-tiva (rupturade un sistemaformado por una frasehecha)”,en Homenajeuniversitúrioa D4masoAlonsaMadrid: Gredos,69-84.

CÁCCLXRI, C. ¡ TABOSSI, P <1988): «TheComprehensionof Idioms«>, en Jonrual of ExperimentalPsychology:HumanPerceptionane/Performance11, 3 17-328.

CORI’AS PASTOR,G. (1996): Manualdefraseologíaespa-nola. Madrid: Gredos.

GARCÍA-PACE, M. (1989): «Sobrelos procesosdedesle-xicalización en las expresionesfijas”, en EspañolActual52, 59-79.

GARCÍA-PACE,M. (1991): «A propósitode la «ruptura»de un sistema formado por una frase hecha”, enNocasy eseudiosfilológicos6,73-101.

GARCÍA-PACE, M. (1992): «Lenguay estilo del refrane-ro. Repeticióny (re)creación»,en Anuario de letrasXXX, 89-131.

LEECH, G. N. (1983): Princ¡~lesofPragmaeics.Londres¡ NovaYork: Lotigman.

PETERSON,R. R. ¡ BURGESS, C. (1993): «SyntacricandSemanticProcessingDuring Idiom Comprehension:Neurolinguisiric and Psycholinguisric Dissocia-rions”, in C. Cacciari1 Pi 1lhbossi (eds.): Idioms:Pro-cessing,StructureandIncerprecation.Hilísdale, NewJersey:LEA, 201-225.

ZUIIJAGA, A. (1980): Introduccióna/estudiodelas expre-sionesfijas. Frankfurr: Pi D. Lang.

401999,2:31-40