61

najstarije karikature u hrvatskoj

zvonimir kulundžić

P r e m a d o s a d a š n j i m s h v a ć a n j i m a p o j a v a k a r i k a t u ­r e u H r v a t s k o j b i l a b i r e l a t i v n o m l a d a , n e s t a r i j a o d s t o t i n u i t r i d e s e t god ina . U n a š o j L i k o v n o j enci­k loped i j i n p r . p o d p o j m o m k a r i k a t u r a n a l a z i m o o t o m e ove p o d a t k e : »U H r v a t s k o j j e p r v i p u t s p o m e ­n u o k a r i k a t u r u M a k s i m i l i j a n V r b o v e c n a p i s a v š i u s v o m d n e v n i k u 26. IV 1812. da m u j e d o p a l a r u k u s a t i r i c a i m a g o m a đ a r s k o g s a b o r s k o g z a s t u p n i k a Vaya , k a k o diže uv is p o p u t h o s t i j e d u k a t s r i ječi­m a : U o v o m e j e z n a k u spa sen j e . Ta j e k a r i k a t u r a n a s t a l a negd je u U g a r s k o j , a V r h o v e c j u j e zabi­lježio k a o d o k u m e n t p o l i t i č k e k o r u p c i j e . O t a d a j e p o l a s to l j eća k a r i k a t u r a u H r v a t s k o j n e p o z n a t a . Au­s t r i j s k a c e n z u r a b d i j e da se p o n e k a n e p r o k r i j u m -ča r i iz i n o z e m s t v a . U H r v a t s k o j j e p r v a k a r i k a t u r a n a s t a l a o k o god. 1843; c r t a č J a n k o H a v l i č e k p r i ka ­zao j e L. Koissutha k a k o l j u l j a u kol i jevci m a đ a r o n -s k o g T u r o p o l j c a i d rž i n a l a n c u b a n a H a l l e r a . Kar i ­k a t u r a j e l i t o g r a f i r a n a n e g d j e izvan H r v a t s k e , a u z e m l j u j e p r o k r i j u m č a r e n a . K a d j e 1861. obnov l j e ­n a u s t a v n o s t , p o k r e n u o j e D. An to lek -Orešek u Va­r a ž d i n u h u m o r i s t i č k i l is t » P o d r a v s k i jež«; l is t j e u s v o m j e d i n o m b r o j u d o n i o i n e k o l i k o k a r i k a t u r a p r o t i v n j e m s t v a . G o d i n e 1867. p o č e o j e A. S t a r č e v i ć i z d a v a t i h u m o r i s t i č k o - s a t i r i č k i l is t »Zvekan« . K a r i ­k a t u r e je i z r ađ ivao M a r k o M a n a s t e r i o t i . . .« i t d . (sv. I I I , s t r . 147).

62

M e đ u t i m , . k a r i k a t u r a j e u H r v a t s k o j m n o g o s t a r i j eg d a t u m a , o č e m u se m o ž e m o v e o m a l ako osv jedoč i t i a k o s t e r e n a č i s to po l i t i čke n o v i n a r s k e k a r i k a t u r e p r i j e đ e m o n a n e š t o š i re po l je , p a j e p o t r a ž i m o u n e k i m s t a r i m n a š i m r u k o p i s n i m k n j i g a m a ; čak i n a z i d o v i m a n e k i h n a š i h c r k a v a u f r e s k a m a , ili u a rh i ­t e k t o n s k i m s k u l p t o r s k i m d e k o r a c i j a m a p o pročel j i ­m a i u n u t r a š n j o s t i , a v r i j e m e n j i h o v a p o s t a n k a m o ­ž e m o obi l ježi t i m a h o m sa XV s to l j ećem.

D o k b i se bez većeg f o r s i r a n j a i u s i l j enos t i t e š k o m o g l o govor i t i o k a r i k a t u r a l n i m e l e m e n t i m a n p r . u n a š i m s t a r i m g l ago l j sk im k o d e k s i m a , k a o š to su n p r . V r b n i č k i m i s a l iz god . 1456, d a n a s u ž u p n o m d v o r u u V r b n i k u , i l i G lago l j a šk i b r e v i j a r iz XV s to l j eća iz B e r m a , d a n a s u N a c i o n a l n o j in un iver -z i t e tno j kn j ižn ic i u L j u b l j a n i , k a o i n e k i m drug i ­m a , j e r j e t u r i j eč m n o g o v iše o nev je š t i n i c r t a č a ne­go o s v j e s n i m t e ž n j a m a za p o s t i z a n j e m k a r i k a t u -r a l n i h e feka ta ; d o k b i s m o i s t o t a k o bez n e k o g d u b l j e g t eme l j a , bez n a t e z a n j a , j e d v a mog l i p r o ­n a ć i n e k e k a r i k a t u r a l n e e l e m e n t e u r e a l i s t i č k i m g l a v a m a J u r j a D a l m a t i n c a n a š i b e n s k o j k a t e d r a l i — u b e r a m s k i m f r e s k a m a i m a m o već n e s u m n j i v e i s a s v i m k a r a k t e r i s t i č n e , ali s u z d r ž a n e k a r i k a t u r a l n e e l e m e n t e , s v a k a k o v i s o k o g u m j e t n i č k o g d o m e t a , k a o š to su n p r . ona j debe l i k r č m a r ili b o g a t i t rgo­vac koj i u f reski »Ples m r t v a c a « (1474.) n a s t o j i s m r t p o t k u p i t i h r p o m d u k a t a .

N a z a g r e b a č k o j k a t e d r a l i , n a o n i m n j e n i m dijelo­v i m a š to p o t j e č u iz v r e m e n a o k o god. 1400., nalazi­m o niz v e o m a i m p r e s i v n i h g lava k o j e o d a j u n e s u m ­

nj ive i sv jesne k a r i k a t u r a l n e n a m j e r e n j i h o v a k re ­a t o r a . U t i m p l a s t i č n i m d e k o r a c i j a m a , u t i p i č n o m s t i lu z a k a š n j e l e go t ike , t r e b a l o bi n a j v j e r o j a t n i j e v id je t i ž ivot z a g r e b a č k o g k le ra , ž i te l ja K a p t o l a i za­g r e b a č k i h p u r g e r a , l ica s ul ice , i td. 1

Dok u sv im t i m s luča j ev ima i m a m o t ek k a r i k a t u r a l n e e l e m e n t e , ko j i se p r o b i j a j u k r o z m a h o m rea­l i s t i čke p r i k a z e p o j e d i n i h o s o b a i s i tuac i j a , u jed­n o m z a g r e b a č k o m k o d e k s u iz XV s to l jeća , š t o se čuva u r iznic i z a g r e b a č k e k a t e d r a l e , n a l i s t u C X X I I I V , u n u t a r b o g a t e , m a h o m f lo rea lne o k v i r n e d e k o r a c i j e , u d o n j e m d e s n o m k u t u n a l a z i m o k o m i č n u , z a p r a v o t r a g i k o m i č n u s i t uac i j u , već č i s t u k a r i k a t u r u n a t e m u t e š k o ć a b r a č n o g ž ivota . N e k a o b i j e s n a žena s r e d n j i h g o d i n a s jed i u p l e t e n o j ko­ša r i , k o j u p o m o ć u u ž e t a vuče n j e n m u ž , o d j e v e n u p r i s t o j n o g r a đ a n s k o od i je lo ; sudeć i p o c r t a m a l ica on j e m l a đ i od n je . D o k m u ž t e š k o m m u k o m , po-s rćuć i , v u č e t u k o š a r u , ž e n a se j o š n a g n u l a p r e m a n j e m u i p o ž u r u j e ga v ičući i p r i j e t eć i m u s t i s n u t o m š a k o m , a on se o k r e ć e p r e m a n jo j i g l eda j e pogle­d o m k a o d a t r až i m a l o s ami lo s t i . Ni je za n a s n a o v o m m j e s t u n i m a l o v a ž n o š to m o t i v te s l ike n i j e i zvo ran i š to j e p r e u z e t iz n e k o g a n j e m a č k o g izvo­ra , gdje k a o m u ž f igu r i r a p r o s j a k , n a š to j e u p o z o -

1

Anđela Horvat, Skulptura Parlerovog kruga u zagrebačkoj kate­drali, Zbornik za umetnosno zgodovino, str. 245—267, Ljubljana 1959; usporedi od iste autorice i Odraz Parlerovog kruga na por­talu crkve Svetoga Marka u Zagrebu, Peristil, br. 3, str. 13—32, Zagreb 1960.

r i o j o š Knievvald, 2 k a o š to n i je važno n i to d a se t a s l ika j av l j a n a m j e s t u n a k o j e z a p r a v o n e b i pr i ­p a d a l a ; važno j e j e d i n o da se k a o k a r i k a t u r a o n a j av l j a k o d n a s u Z a g r e b u . I s t i j e a u t o r u s t v r d i o : »Na o s n o v u m n o g i h ind ic i j a m o ž e m o s v e l i k o m v j e r o j a t n o š ć u zak l juč i t i , da j e ove s i t nos l i ke do­i s ta s l ikao Ju l io Klovio , k a d j e g o d i n e 1524—1526. b o r a v i o n a d v o r u u g a r s k o - h r v a t s k o g k r a l j a Ludo-v ika I I . u B u d i m u « (s tr . 78).

N e m o ž e se, dak le , o d r ž a t i t v r d n j a n a š e L i k o v n e e n c i k l o p e d i j e da j e p r v a k a r i k a t u r a u H r v a t s k o j »nas t a l a t e k god ine 1843.« — je r , k a k o v i d i m o , nje­ne n e s a m o t r agove , nego i k o n k r e t n e rea l izac i je na­l az imo jo š u X V / X V I s to l jeću , d a k l e če t i r i s to l j eća p r i j e .

Ta se t v r d n j a ne b i m o g l a o d r ž a t i , č ak ni n a po l ju po l i t i čke k a r i k a t u r e — o s i m e v e n t u a l n o n a p l a n u č i s to n o v i n a r s k e — j e r s m o m i u H r v a t s k o j , u sa­m o m Z a g r e b u , g o t o v o šes t decen i j a r a n i j e — a t o znač i p r i j e više od dvi je s t o t i n e i s e d a m d e s e t godi­n a — imal i č i t avu iz ložbu k a r i k a t u r a s v e o m a ja­k o m i i z r a z i t o m p o l i t i č k o m i d r u š t v e n o m s a t i r o m , k o j a j e b i l a p r i s t u p a č n a p r a k t i č k i s v a k o m e , a ko­j a j e p o t r a j a l a t r i d a n a i za n j u se n a p l a ć i v a l a u laz­n ica .

2

Dragutin Knievvald, Misal čazmanskog prepošta Jurja de Topu-sko i zagrebačkog biskupa Šimuna Erdody, Rad Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti, knj. 268, str. 45—83, Zagreb 1940.

O toj izložbi o s t a v i o n a m j e d r a g o c j e n e i v e o m a k o n k r e t n e p o d a t k e B a l t a z a r A d a m Krče l i ć u svo­j i m p o z n a t i m Annuama,3 k o j e su n e k a v r s t a dru­š t v e n o g d n e v n i k a i n e i s c r p n i , j e d i n s t v e n i i zvor po­v i j e sn ih p o d a t a k a za r a z d o b l j e od 1748. do 1767. god ine .

Govoreć i o god in i 1754. Krče l i ć n a v o d i k a k o se »ove z i m e više n e g o i k a d a i spol j i la u Z a g r e b u r a sk l a še -n o s t n a z a b a v a m a i, d a t a k o k a ž e m , t r i u m f razb lu -da« . Poz iva juć i se n a č in j en icu da j e t a d a već po­k o j n a grof ica E r d o d v j o š g o d i n e 1749. u Z a g r e b u »uvela j a v n e p lesove , ko j i se p r i j e t o g a n i s u u Za­g r e b u n i k a d a n i v idje l i n i čul i , t a k o d a se n i j e zna lo š to j e t o p les« , Krče l i ć d o d a j e zg raža juć i se: »Ona n i j e s m a t r a l a n e d o s t o j n i m sebe , da s a m a s n e k o l i k o p r i p a d n i k a p r v i h ob i te l j i p r e d s t a v l j a u n e k o j nje­m a č k o j k o m e d i j i , p r e m a č e m u j e i p a k g r a đ a n s t v o i p l e m s t v o os jeća lo n e k u o d v r a t n o s t . N j i m a se to n i je n i m o g l o svid je t i , j e r su p r i j e s m a t r a l i obraz i ­n u i k r a b u l j u n e č i m đavo l sk im.« »Ove p a k g o d i n e ( t j . 1754 — Z.K.) — n a s t a v l j a Krče l i ć — . . . v l a d a l a j e s i lna r a s k a l a š e n o s t , t e >su p o z i v a n e sve grof ice , m l a d e p l e m k i n j e , k o j i m a j e u g a đ a l a r a s p u š t e n o s t , a t a k o i s to i oficir i (. . .) Svak i j e p o s j e t i l a c mo­r a o p l a t i t i 34 k r a j c a r a , a to j e i š lo u g ro f ič in džep . P r i s t u p j e b io s l o b o d a n s v a k o m e t k o b i n a i š a o , b io se l jak , b i l a s lužavka , s a m o a k o b i p l a t i o t a j iznos.«

3

To Krčelićevo djelo pod naslovom Annuae ili historija preveo je Veljko Gortan, a izdala Jugoslavenska akademija u Zagrebu god. 1952, na 632 stranice velikog formata; ja sam se ovdje služio tim izdanjem.

63

64

P r i k a z a v š i p l a s t i č n o a t m o s f e r u u ko jo j j e doš lo do n a š e p r v e — z a s a d a p o z n a t e — izložbe k a r i k a t u r a , Krče l i č da l j e n a s t a v l j a s o p i s o m , ko j i ovd je p re ­n o s i m u n j e g o v u d a l j n j e m i n t e g r a l n o m t e k s t u :

»Želeći se j a č e d o d v o r i t i i s teći zas luge k o d Di j ane i n e k i h d r u g i h , g o s p o d i n A n t u n J a n k o v i ć ne s a m o z a k a z a za o d r e đ e n i d a n svečan i j a v n i p les , s a m p l a ć a j u ć i u l a z n i c u za sve, d a t a k o zbog s l o b o d n a p r i s t u p a b u d e š to veći b r o j u č e s n i k a , nego t ako ­đ e r p r i r e d i u Kušev ićevo j kuć i s j a j n u d r a s k o š n u veče ru , k o j a ga j e s t a j a l a m n o g o n o v a c a . N a n j u p r e m a s v o m n a h o đ e n j u pozva žene , of ic i re i d r u g e , š t av i še , b e s k o r i s n i m t r o š k o v i m a u k r a s i h r a m raz-b l u d e r a z n o v r s n i m s l i k a m a i n a t p i s i m a . T i m j e sli­k a m a n a s t o j a o s i m b o l i č k i p r i k a z a t i sve, š to se u k ra l j ev in i d o g a đ a ili se dogod i lo , n a d o d a v š i po­s v u d a p r i d n u n j e m a č k i n a t p i s . To j e on izveo s p r i k l a d n o m r a s v j e t o m i u k r a s o m , do k o j e g a j e mo­gao doći , p a j e to os t av io i z loženo k r o z t r i d a n a . Svi su čes t i t i l j ud i t o z a m j e r a l i , a o d o b r a v a l i su m u s a m o n jegovi saučesn ic i . Bi lo j e u k u p n o šes t s l ika , k o j i m a su se p r i kaz iva l e r a z n e zgode . N a t p i s e ni­s a m s m a t r a o v r i j e d n i m da zab i l jež im, j e r su bi l i d j e t in j a s t i . N o n i s a m i s i m b o l i n i s u p r ikaz iva l i ono , š t o b i bi l i m o r a l i i l i h t je l i . S t o g a n i j e v r i j e d n o d a b u d u zabi l ježeni . Vid je le su se m e đ u t i m s l i jedeće p r e d s t a v e :

1) U v e d e n a j e r a s k a l a š e n o s t u živoj slici, gdje se čov jek i g r a o sa ž e n a m a , uv lačeć i svoje noge m e đ u n j ihove , t a k o d a su se n j egove n o g e na laz i le m e đ u n o g a m a žena , i t o j e d n a n o g a i z m e đ u n o g u j e d n e žene , a d r u g a i z m e đ u n o g u d r u g e .

2) Šal j ivo se p r i kaz iva lo p o v j e r e n j e n a m j e s n i k a u p o d b a n a i n jegove p r i p u z e , p o d l i k o m p o d b a n o -ve žene , k o j a o p o m i n j e u č e n i k a : 'Uzdaj se, ali paz i u koga! T k o n i j e v j e r a n s v o j i m a i seb i , da li će b i t i d r u g i m a i s eb i ? '

3) Nes loga i z m e đ u Kleefe lda te p o d b a n a i B u ž a n a , k o j e su n j ihove žene uč i le d a šu t e .

4) N a m j e s n i k o v a n e s p o s o b n o s t u u p r a v l j a n j u i bu­d u ć a p r o p a s t k r a l j ev ine zbog m e đ u s o b n e m r ž n j e p o d ov im n a s l o v o m : L jud i se u b i j a j u , a m l a d i ć se smi je .

5) R a z v r a t n a j u g l e d n i j i h žena t . j . g rof ica p o d s i m b o l o m k r m a č e , k o j a s p a v a o d j e v e n a u p r o z i r n u t k a n i n u i g r imiz .

6) P o p o v e č k a zgoda , k o j a se des i la p r o š l e g o d i n e o M a r t i n j u .

O o v i m d v j e m a p o s l j e d n j i m s l i k a m a t r e b a z n a t i : Te su se p l e m e n i t a š k e žene , j e r su b i l e o d a n e ra-s k a l a š e n o s t i i n a s t o j a l e j e uves t i u Z a g r e b , t a k o p r o s t o i s ab lažn j ivo p o n a š a l e (. . .) Da li j e to go­v o r k a n j e b i lo i s t i n i to , n e k a p r o s u d i Bog . N j i h o v a s a m se h v a s t a n j a i s a m d o s t a n a s l u š a o , t a k o d a m i se gad i lo . K a k o j e b i lo o p ć e p o z n a t o , n i j e se š ted je­la n i grof ica . ( . . . ) , č a k se s m a t r a l o d a j e pr i ležn i -ca ' bogova ' . (. . .) Ali n i j e s a m o o n a t a k o p r o š l a , nego i o s t a l e . Š to j e i s t ina , a š to laž, B o g će, k a k o j a m i s l i m , p r o s u d i t i ( . . . ) S t o g a su n e k i v je rova l i d a se u s p o m e n u t o j živoj slici p o d b r o j e m 5. h t j e l a p r i k a z a t i grofica.«

65

G o d i n e 1966. s t j e ca j em r a z n i h o k o l n o s t i b io s a m n a čelu n o v i n s k e akc i j e za o t k u p n e k i h Maru l i ćev ih i B a r a k o v i ć e v i h r u k o p i s a ko j i su u L o n d o n u bi l i izlo­ženi j a v n o j l ic i taci j i , a za k o j e j e p r i j e t i l a o p a s n o s t da ć e m o i h i zgub i t i a k o sve p r e p u s t i m o b e s k r a j n o s p o r o j a d m i n i s t r a c i j i n a š e b i r o k r a c i j e i s j edn iče -n j i m a . Ta j e akc i j a u sp j e l a , j e r su n a v r i j e m e osi­g u r a n a p o t r e b n a m a t e r i j a l n a s r e d s t v a , p a j e n a š p r e d s t a v n i k m o g a o i s t u p i t i n a l ic i taci j i i d o t i č n e r u k o p i s e o t k u p i t i .

M e đ u t i m r u k o p i s i m a b io j e i j e d a n k o d e k s , bez oz­n a k e a u t o r a , za ko j i se j o š u L o n d o n u p r a v i l n o za­k l juč i lo da p o s v o m s a d r ž a j u p r i p a d a o p u s u Mar­k a M a r u l i ć a , k a o p r i j ep i s s k r a j a X V I s to l jeća . Taj r u k o p i s n i k o d e k s na laz i se s a d a u n a š o j Nac iona l ­no j i sveuč i l i šnoj b ib l io t ec i u Z a g r e b u , p o d sign. R. 4903, a n jegov j e s ad rža j u t r a n s l i t e r a c i j i i t r an ­sk r ipc i j i ob j av io H r v o j e M o r o v i ć u s p l i t s k o m ča­s o p i s u »Čakavska r ič« , u b r . 2 /1971. i 1/1972.

D o k o l i t e r a r n o m s a d r ž a j u t o g a k o d e k s a s Maru l i -ć e v i m p r i j e v o d o m p o z n a t o g s r e d n j o v j e k o v n o g dje­la »De i m i t a t i o n e Chr i s t i« , za ko j i se u n a u c i već više o d s t o t i n u g o d i n a zna lo da p o s t o j i (od 1869. k a d j e n a n j ega u p o z o r i o I v a n K u k u l j e v i ć u p red­g o v o r u svog i z d a n j a P j e s m e M a r k a Maru l i ć a , u A k a d e m i j i n o j ko lekc i j i S t a r i p i sc i h r v a t s k i , k n j . 1), n e b i b i lo p o t r e b n o da se n a o v o m m j e s t u govor i , b i t će s v a k a k o i n t e r e s a n t n o ovd je u p o z o r i t i n a m n o g o ­b r o j n e in ic i j a le i n a niz k a r i k a t u r a uz n j ih , za k o j e j e o č i t o da se m o r a j u p r i p i s a t i r u c i na šeg umje t ­n i k a , j e r j e č i tav k o d e k s k a o h r v a t s k i t e k s t m o r a o n a s t a t i u n a š i m k r a j e v i m a (na jv j e ro j a tn i j e u Sp l i t u

ili T r o g i r u , e v e n t u a l n o u Z a d r u ) i za n a š e l oka lne p o t r e b e . Od v r e m e n a svog n a s t a n k a , p a sve d o k ga u d r u g o j po lov ic i p r o š l o g a s to l j eća čuven i eng lesk i k o l e k c i o n a r S i r T h o m a s Phi l l ips n i j e p r e n i o u Lon­don , ta j r u k o p i s s i g u r n o n i j e n a p u š t a o n a š e t lo, p a j e t i m e u j e d n o i i s k l j u č e n a m o g u ć n o s t da su ti in ic i ja l i i k a r i k a t u r e uz n j ih , ko j i n a s ovd je zan ima­ju , mog l i n a s t a t i n e g d j e d r u g d j e .

R u k o p i s o k o j e m u j e r i j eč k o d e k s j e ve l ič ine 150 x 207 m m ; u v e z a n j e n a j v j e r o j a t n i j e u d r u g o j polo­

vici X I X s to l jeća , d a k l e o n d a k a d ga j e T. Ph i l l ips d o n i o u L o n d o n , u k a r t o n s k e k o r i c e s p a p i r n o m p r e s v l a k o m r u č n e kn j i goveške p r o i z v o d n j e , k o j a bi i m a l a i m i t i r a t i kožu . Od devedese t l i s tova , ko l iko i znos i č i t av k o d e k s , i s p i s a n o j e k a l i g r a f s k o m hu-m a n i s t i k o m s k r a j a X V I s to l j eća s a m o p r v i h če t rde ­set , ko j i o b u h v a ć a j u o k o 36% c j e l o k u p n o g Maru l i -ćeva p r i j e v o d a . P r e o s t a l i d io k o d e k s a o s t a o j e ne­i sp i san , i t ek m n o g o kasn i j e , k a o s l o b o d a n p r o s t o r , i s k o r i š t e n j e za n e k e t e k s t o v e ko j i n a s o v d j e ne z a n i m a j u .

P r i p i s a n j u t o g a k o d e k s a p r e p i s i v a o j e v e o m a paž­l j ivo i p r o r a č u n a t o , n a p o č e c i m a p o j e d i n i h poglav­l ja i od je l j aka , o n d j e g d j e j e p r e d v i đ a o da se i z r ad i in ic i ja l , o s t av l j ao p o t r e b a n d io s l o b o d n o g p r o s t o ­r a za to , a i z r ađ ivač in ic i ja la v e o m a j e i n v e n t i v n o i s k o r i š t a v a o ta j p r o s t o r , u k o m p o n i r a v š i u n jega o d r e đ e n o s lovo. S u r a d n j a i z m e đ u p r e p i s i v a č a i cr­t a č a in ic i ja la b i l a j e v e o m a s r e t n o o s t v a r e n a ; ta­k o s r e t n o d a n a m o m e n t e m o ž e m o p o m i š l j a t i d a su se te dvi je funkc i j e u o v o m s l u č a j u spo j i l e u jed­no j osob i . P o s e b n o j e p i t a n j e — a to j e ovd je u

marko marulić od naslidovanja isukarstova stranica iz rukopisa

66

s r e d i š t u n a š e p a ž n j e — j e li c r t a č s lovn ih dije­lova t i h in ic i ja la u j e d n o i c r t a č l j u d s k i h glavica s r a z n o l i k i m v e o m a i n d i v i d u a l i z i r a n i m f iz ionomi­j a m a iz raz i to k a r i k a t u r a l n o g k a r a k t e r a . N a t o pi­t a n j e n i je n i m a l o l ako odgovor i t i , j e r se p lauzibi l -n i h d o k a z a za t u s p e k u l a c i j u j e d v a m o ž e naves t i . U s v a k o m s luča ju , n a č i n n a ko j i su te glavice u k o m p o n i r a n e u c r t ež s lova, m e đ u n j i h o v e — ka­k o se g r a f o l o š k i m j e z i k o m kaže — g r a m e , govor io b i s v a k a k o u p r i l og z a k l j u č k a da su t a dva sas­t a v n a di je la t i h in ic i j a la djelo i s t ih r u k u . Dok su g r a m e s lova i zvedene v e o m a d i s c i p l i n i r a n o m , do p r e c i z n o s t i s i g u r n o m r u k o m , l ini je k o j i m a su iz­veden i c r tež i t ih glavica, t ih k a r i k a t u r a , k a o da o d a j u n e š t o s l o b o d n i j u , ali p o d j e d n a k o s i g u r n u i p r e c i z n u r u k u . Sve te f i z ionomi je , od čela do svr­š e t k a b r a d e i p o č e t k a v r a t a ( i zn imno u j e d n o m s luča ju i p o č e t k a p r s i j u ) , d a n e su uv i j ek u j e d n o j j e d i n o j n e p r e k i n u t o j c r t i , k o j a n a m o t k r i v a n e m a l i t a l e n t za z a p a ž a n j e b i t n i h d i je lova p o j e d i n i h fizio­n o m i j a . Sve su g lave d a n e u s t r o g o m prof i lu , o k o j e v e o m a s i g u r n o s i t u i r a n o , i to r e d o v n o u ob l i ku ma­log t r o k u t i ć a , a k o s a j e r e a l i z i r a n a m a h o m š k r t i m s j e n č e n j i m a o š t r o zaš i l j en im p t i č j i m p e r o m . S a m o n a n e k i m g l a v a m a k o s a j e o z n a č e n a va lov i t im c r t a m a (u dva s luča ja i s t o č k o m u t i m va lov ima) , i t a l ini ja s v a k a k o označu je k u š t r a v u ili »rudlas-tu« kosu .

U p r i log z a k l j u č k u da j e p r e p i s i v a č u j e d n o i a u t o r k a r i k a t u r a govor i i č in jen ica da su s lova i u n j i m a u c r t a n e glavice, p o s v e m u sudeć i , i zvedene i s t o m tintom; t i n t o m n a č i n j e n o m od g a l u s n i h o r a h a ili h r a s t o v i h š i š a rk i . S a m a slova, j e r su p i s a n a p t i č j i m p e r o m s debe lo z a s j e č e n i m v r h o m , ko j i n a p a p i r n a n o s i n e u s p o r e d i v o veću ko l i č inu t i n t e , d je lu ju m n o g o t a m n i j e i k o m p a k t n i j e nego s a m e k a r i k a t u ­re . Ali, o n d j e gdje se u n u t a r s lova n a l a z e i n e k e tan­ke l in i je (6', 8', 10'), n a n j i m a se m o ž e u s t a n o v i t i da j e t i n t a , k o j o m su i zvedene te t a n k e c r t e , oma i s ta k o j o m su i zvedene i s a m e glavice. P r e m a t o m e , i s t a r o s t tinte j e p o t v r d a da su s lova in ic i ja la i nji­h o v e d e k o r a c i j e u o b l i k u k a r i k a t u r a djelo i s t i h r u k u , djelo i s tog čov jeka ko j i j e p i s a o i s a m ko­deks .

Po s v e m u t o m e , uk l juč ivš i t u i p r o u č e n e f i l ig rane o k o j i m a o p š i r n i j e g o v o r i m n a d r u g o m m j e s t u , sve o k o l n o s t i g o v o r e u p r i l og tezi da su k a r i k a t u ­r e n a s t a l e k a d i č i t av k o d e k s , negd je p o t k r a j X V I s to l jeća .

N a p r v i h č e t r d e s e t i s p i s a n i h s t r a n i c a u t o m ko­d e k s u s M a r u l i ć e v i m t e k s t o m »Od n a s l i d o v a n j a I s u k a r s t o v a « na laz i se u k u p n o č e t r d e s e t i j e d a n in ic i ja l , o d čega u d e v e t n a e s t o d n j i h u k o m p o n i r a ­n a p o j e d n a , a u pe t s luča jeva i p o dvi je l j u d s k e glave. One č ine b o g a t u ko lekc i ju raz l ič i t ih fizio­n o m i j a , s i z r a z i t i m i n d i v i d u a l n i m k a r a k t e r i s t i k a ­

m a . To j e s v a k a k o o n o š to i m da je n a j v e ć u vr i jed­n o s t i š to d o k a z u j e da j e n j ihov a u t o r r a s p o l a g a o z a v i d n i m d a r o m z a p a ž a n j a o n i h de t a l j a ko j i od re ­đ e n u f i z ionomi ju d i f e r enc i r a ju od o s t a l i h l j ud i .

S o b z i r o m n a s ad rža j knj ige , k o j a j e b i l a n a m i j e ­n j e n a u p r v o m r e d u k a t o l i č k i m m o n a s i m a , m o g l o b i se p o m i š l j a t i da su to k a r i k a t u r e p o j e d i n a c a iz n e k o g a r e d o v n i č k o g b r a t s t v a , iz n e k o g s a m o s t a n a , m o ž d a u Sp l i tu , T r o g i r u ili k o j e m d r u g o m obliž­n j e m s a m o s t a n u . M e đ u t i m , k a k o ni n a j e d n o j o d tih sl ičica n e m a n i k a k v o g t r a g a n i k a p a m a , ni ka­k v o m d r u g o m o d j e v n o m p r e d m e t u , to na s luć iva -n je n e m o g u ć e je i p l a u z i b i l n o d o k u m e n t i r a t i . I p a k , k a k o su sve te glave g o l o b r a d e i ćosave , t j . b ez b r a d e i bez b r k o v a , z a k l j u č a k da bi t o sve m o g l i b i t i r edovn ic i b io b i t i m e d o s t a uv je r l j ivo p o d u p r t , j e r su vojn ic i , g r a đ a n i , sel jaci i o s t a l i s ta leži u o n o d o b a m a h o m nos i l i b r a d e i s n a ž n e b r k o v e , k a o v a n j ­ske m a n i f e s t a c i j e svoje m u š k o s t i .

U p r i log t o m z a k l j u č k u govor i i č in jen ica da su sve te glavice m a h o m ili o b r i j a n e ili s v e o m a k r a t k o m k o s o m , a t a k v e su f r i zure nosi l i u p r v o m r e d u do-

67

detalj iz misala jurja de topusko 15. st.

janko havliček karikatura oko 1843.

68

m i n i k a n c i . Taj z a k l j u č a k p o d u p i r e i č in jen ica da n i n a j e d n o m o d t i h l ica n e m a m o n i k a k v i h svjes­n i h k o m i č n i h e l e m e n a t a , p a čak ni e l e m e n t a r n o g o s m i j e h a , izuzevši m o ž d a n a ono j d u g o n o s o j ka­r i k a t u r i u s lovu Z, n a l i s tu 10 v. Uz s t r o g u p o r t r e t -s k u k a r a k t e r i s t i k u t u č e m o u z a l u d t r až i t i p r enag la ­šene a n a t o m s k e de ta l j e , da n e k a ž e m d e f o r m a c i j e , f i z ionomi j sk ih k a r a k t e r i s t i k a , a j o š m a n j e isforsi­r a n u k o m i k u , š to j e oduv i j ek o s o b i n a loš ih kar i ­k a t u r a .

Lik koj i se po j av l ju j e n a l i s tu 26', sudeć i p o kos i , k a o da govor i d a j e t u r i j eč o n e k o j ženi (a t o i s t o d o n e k l e i n a l i s tu 12', s a m o m n o g o m a n j e ) . Među­t i m , k a k o su žene u o n o d o b a nos i le r e d o v n o veo­m a b u j n u k o s u , r a s p l e t e n u ili v e z a n u u p u n đ u , pi­t a n j e j e j e li t u za i s t a r i j eč o ž e n a m a ili a luzi j i n a n e k o g a r e d o v n i č k o g b r a t a ko j i se z a b o r a v i o oš i ša t i i d o p u s t i o d a m u k o s a n a r a s t e p r e k o u o b i č a j e n e m j e r e , p a m u se n a š c r t a č n a r u g a o .

O l i k o v n i m v r i j e d n o s t i m a t ih k a r i k a t u r a m o ž e se reč i da o n e n e o s p o r n o o d a j u v e o m a s i g u r n u r u k u , k o j a s u v e r e n o v l a d a n e p r e k i n u t o m , l a g a n o m i vir­t u o z n o i z v e d e n o m l i n i j om š to u j e d n o m p o t e z u iz­v o d i p rof i l č i t avog lica. U t o m l a g a n o m , č i s to li­n e a r n o m c r t e ž u k a o da n a l a z i m o n e š t o od svježine i n e u s i l j e n o s t i s u v r e m e n i h k a r i k a t u r i s t a . Ti su cr­teži p u n i i n d i v i d u a l n i h k a r a k t e r i s t i k a i p s i h o l o š k e p r o d u b l j e n o s t i , a k a o l ikovne rea l izac i je l a p i d a r n i su i uv je r l j iv i t o l i k o d a b i s v a k a d a l j n j a e lokven­ci ja u vezi s n j i m a b i l a u o č i t o m n e s k l a d u s n j iho­v o m s n a ž n o m i z r aža jnošću i l i k o v n o m real izaci­j o m .

T a k v o d e k o r i r a n j e kn j iga , uz u p o t r e b u i ka r ika -t u r a l n i h e l e m e n a t a , n i j e u o n o d o b a b i l a n i k a k v a i z n i m k a . D a p a č e , k a r i k a t u r a l n e e l e m e n t e n a l a z i m o i u n e k i m m i n i j a t u r a m a u j e d n o m o d n a j s t a r i j i h s a č u v a n i h n a m i l u s t r i r a n i h k o d e k s a zapadnoev ­r o p s k e p r o v e n i j e n c i j e : u č u v e n o m R i m s k o m Vergi-l i ju, š to se d a n a s čuva u V a t i k a n s k o m m u z e j u , a po t j eče iz V st. n a š e e re , d a k l e iz v r e m e n a k o j e j e za p u n i h t i s u ć u g o d i n a s t a r i j e od n a š e g a k o d e k s a s M a r u l i ć e v i m t e k s t o m .

M e đ u t i m , a p s t r a h i r a j u ć i i t u č in jen icu , t r e b a se p o d s j e t i t i da j e u š e s n a e s t o m s to l jeću , u k o j e m o ­ž e m o smje s t i t i n a š e k a r i k a t u r e m a k s i m a l n o uvjer ­l j ivo, k a r i k a t u r a b i l a već v e o m a r azv i j ena i v e o m a c i j en jena . Dovo l jno j e s a m o s je t i t i se da j e u t o m i s t o m s to l jeću , s o n u s t r a n u J a d r a n a , go tovo n a i s to j geog ra f sko j š i r in i , c r t a o svoje k a r i k a t u r e Leo-n a r d o da Vinci , a Miche lange lo j e i z r ad io svo ju a u t o k a r i k a t u r u n a o d e r a n o j koži sv. B a r t o l o m e j a u ve l ikoj f resk i Pos l j edn jeg s u d a u S i k s t i n s k o j kape l i — š to j e o k o po l a s to l jeća r a n i j e o d opisa­n i h k a r i k a t u r a n e k o g a n a š e g u m j e t n i k a , či je n a m se i m e , n a ža los t , n i je s ačuva lo .