SELÇUK ÜNiVERSiTESi·

6. Milli .,

llevlini ){ongresi . .

( TEBLiG LER )

24 - 25 MAYIS 1992

KONYA

I\.1EVLEVİLİK YOLUNDA FASİli AHMED DEDE . .

Yrd .. Doç. Dr. Mustafa ÇIPAN

'Selçuk Ün!i..versitesi'nce şimdiye kada,r Hz. Mevlana ile ilı~ mil­li ve· milletlerarası seviyede · ıo'un üzerinde Kon.ıgre, Sempozyum ve

. :Pa~ei . ··gerçekleştirilmiş; bu programlarda toplam 210 . teıbliğ sunuı­m -qş. tur.

İdra:k edilmeikte olan VI. Milli Mevlana Kongresi'ne davet for­·ımunda, Kongre'ye .ıkatılacak ilim ad.a,mlarının tebliğlerine kop.u teş­~ etniek Üzere, 8 değişik madde tespit edilmiştir. Şlındiye kadar su­nulan· .~ıo· teıbliğ, ıbu maddeler dikkate almarak incelendiğinde 8. sı­

rada yer alan "ıMevlana'da.n eükilenen ilim ve san'at adamları" ko­iıusuyla 'ilgili yalnız ıı tebliğin varlığı ıgıörülür. Ortala,ma olaraik her !konuya 26 t~bliğ ·ve % 12.5'liik :bir oran düşmesi ge~ekirken; ilgili . m~ e 'b alkımından ıbu oran ·% 5.2 ıgilbi · düşüık . 'bir seviyede kalmıştır.

. . · · Hz: Mevlana'nın, alim ve san'atkarlar üzeriındeki yüzyılları .'aşan

müspet 'Ve ·kalıcı tesirleİini araŞtırmanın önemi gözönüne alındığın­da, 'bu kıonuda ya,pılan çalışmaların artırılmasının fasydalı olacağı

yolundaiki kaınaatimizi ibelirtmelk isteriz.

Böyle ıbir düşünceden hareketle ıtebliğiimizi "MevleviH'k Yolun­d a . ~~i4 ~ed Pede" başlığıyla hazırladıik. Bu tebliğde ı 7. yüzyıl­da yaŞayan ve M~vlevi şaider arasmda ıhruklı :bir şölh:rete . saıhiıp olan ,Fas~ .Pede'~in !hayatı haikkında ıbilgi vermeilin yanında, onun .eser­ieri, edebi kişiliği ve ıgüzel san' atlarla ilıgisi üzerinde duracak; aldığı ve gösterdiği tes'irler ibrukımmdan Divan ed&biyatımız VB •şairleri (·özep:ilkie Mevlevi şairler) arasındaki ·yeri ve ıkıyınetini tespite çalı-

. şacağız.- . ·. · ·

.~ili.p..diği üzere Hz. Mevlana'nın vefatından ::;onra ·~ğlu Sultan Veled .tarafından - O'nun gösterdiği iman, ablaı~ ve fazilet ·yolunda­tesis eelilen Mevlevilik, Anadolu'da, Balkanlarda, Kılbns'ta, Arrubis­tan Yarımadası'nda ve Kuzey Aıfriıka'da ibüyüik geJ.ıişme gösıtererek uzun asırlar iboy.unc~ tesirli olmuştur. Pek .çok devlet adamı, alim, ~rur ve san'aıiikan da müntesipleri dairesine alan bu tarikat, sayısız

' .

119

san'at eserinin yazılmasında veya yapılımasında ilham, teş.vik ve ha­. :reket unsuru ıolara~k ıgıörülmüştür.

Te'bliğimize ilconu teşkil eden şairiın a'Clı .Aihmed, mahlası Fasih, şöhreti ise Duka:g:inzade'dir. El yazısı ile tert1p ettiği Tüııkçe Divanı'­nın sonundaki· kayıt ile ilıgili llcayn~klai1fi haya~tı hakkında vermiş oldukl-arı bilgiler ışığında künyesi "Fasih Ahmed b. Mehmed b. Du'­ikaginzade Aıhıned Bey ib .. ıMe'hmed Paşa b. Ahmed Paşa" şeklindedir.

Fatih Sultan Meıhmed zamanında Ar.navutiuk'un fethedilmesiy­le ~üslümanlığı kaıbul eden; devlet~ a~. şair ve mutasavvlf-lar yetiştiren .bir sülaleye mensuptur. Edebiyatıınızçla aynıliiab1ası--­iaşıyan baş'ka ibir şair daha ıyoktuır.

Fasih Dede, ı 7. yüzyllın iıkinci çeyreğinin başlarında İstanbul'da doğmuştur. Kimlerden -ve ne !kadar tamsil gördüğü a'Çlkça belirtilme­meıkle birljık•te ha:kkında:ki övıgülÜ ifadelerden, Arapça -ve Farsça'ya vuküfundan, 'şiir ve irujada!ki ustalığıyla hat, resim ve minyatür sa­halarmda'ki malharetinden iyi biT talb.sil ıgıördüğü anlaşılmaktadır. Bir müddet Divan-ı Hümayün kat1pliği ya;pmış, daha sonra da Kıöprülü­zade Fazıl A!J:ımed Paşa'nın ılıazine lk:at±bl ve musahiıbi .olmuş, .onun ü:ıim.aye ve ıyardım.larını. görmüştür. Bu ıgörevi esnasında meşhür hat­tat Derviş Ali'den "sülüs ve nesh" ·taJhSii.l etmiş; •kendisinin icadı olan "ıhurd.e ta'lik" yazı türü sonradan ıgelenlerce ta:klid edilmiştir.

Kaynaklarda zikredilen : "Devlet-i 'aU.yye-i veJiıyyü'n-ni'amı ile muğtenem, er'ba'b-ı irfan miyarresinde mükerrem ü muhterem i-ken" (1); "Köprülürzade'nin meclis-i şeriflerine vasıl ve iltifat-ı bi-nilhayele­rine na'il" (2) gi1bi ifadelerden anlaşılacağı üzere Kö.prülüzade'nin

· yanmda rahat ibir hayat süren ve irfan ·sahlpleri arasıında iyi Jbirmex,­'kii bulunan Fasih Ahmed''in Hazine kati.ıpliğ'i .görevini -teııkle Mevlevi­liğe intisaibı bizce çok önemlidir. Bu hususta ilahi cezbenin galebe. çalı'şı ve Gavsi Dede'ye :intisabı kayna1klarda . şu cüm.lelerle · aruatıl­ma~ktadır : "Bir gün cezıbe-i ilaıhi kendüye ıgaliıb ve falkr u fena mes~ Qeğdn talilb ü rağı!b l{)lup ·~evlet-üıane-i sadr-ı a'zamide~ rücU. ve küf~ eyleyüp" (3), "Galata; Mevlevtb.anesıi $·eyıhi Gavsi Dede'ye intisafbla Mevlevi, tarik-ı fa:kr u fenanun r.elııberi olmuşdur." (4) Fa;silb. Dede' nin Divan-ı Hü.mayün ve Hazine !katipliği ~revlerine :başlaJyışı, son görevinden aynlaraık Gavsi Dede'ıye intisa'bı tarihleri ikaynaıkla;rda açıltıça belirtilmemeld~ birliıkte, Kôprülüzatie FaiZI! M:ımed Paşa'nın

(1) Salim, Tezkire-i Salim, s. 530 (2) Şeyh!, Vekayı'u'l-Fuzaıa, s. 243 (3) Salim, Tezkire-i Salim, s. 530 (4) Esrar Dede, Teskire-i Şu'ara-yı Mevleviyye, v. 255 a

120

~ sadaretini:n 1661-1676 (:5) , Galata Mevlevihanesi 'nin -müderrislikte~ . gelen - onuncu şey{h!i Gavsi Dede'nin 'de meşi'hat süresinin 1668-1697

(6) .tarihleri arasmda öOlduğu, kendis.i.a::ı:in de bir müddet Hazine ·am.-... tipliği görevind-e bulunduktan sonra Mevleviliğe sülü!k.u düşünültlÜ­ğü!nde, !bu intisaıbm 1660'lı 'yılların sonları ile 1670'li· yılların başla­nnda gerçekleşmiş olması .gerekir. Mevlevihane'ye yerleştiikten son­!"a çilesini doldurar alk hücre saıh:ıbi Jl: :ı. ve "D ed e" ünvanı alan Fa-

: siıh · Ahmed, ömrünün son otuz yıla yaıkın lkısmmı burada geçirmiş ve eserlerinin hepsini ıbu sÜre zarfında vermişti·r.

Melami- Haımzavi, rind-meşreb, gönlü yanık bir Mevlevi dervişi olarak !ke.ndi nefsiyle uğraşan, ıbaşkalarının noksanlarmı araştırma­

yan, halini melametle tesettür etmeye çalışmasına rağmen çevresi.n­·den büyqk hürmet gören Fasih Dede hakkında bazı menkabeler de söylenilmiştiir. ·

· Vefatından .önce dostlarm;ı.ı ziyaret e-den ve dervişlerle tek .tek ihelalleşen. Fasi'h Dede'nin ncişını, vasiyeti üzerine, Üsküdarlı Nasü.ibi

' Ded,e yı_ka.nıış; cenazesinde ıbüyük bir lkalafbalrk hazır bulunmuş ve · Mevleviıhane'nin hamüş·anına deıfnedilmiştir. Vefatma Nihadi, Şeh­di .gibi şairler iarafından mersiyye ve tariılıler yazılmış olup, bugün kE8brinde Şa.h!in Giray'ın : '

uGöçdi Ba:ki mülkine Derviş Fasih-i Mevlevi" _mısramı lhavi tarih ıkıt'ası yazılı :baş taşı ibulunımaktadır.

Daha sonra Fasiıb. Dede'nin -kaıbrinin yanma, aynı rüh jikJimin­d e yetişen ·ve !kendisi.İl:de:ı;ı çok etkilenen :

"Gulam-ı k em terün Esrar-ı bi-n eva gelmiş

Kapunda eyleme m e'yüs ·aya cenab-ı Fasih"

/. niyazın-da hulunan Esrar ·Dede ,CÖ. 1796) defnedilmi-ş, her ikisiının ika­

' birleri birliılite !bir duvarla çevrilerek üzerine 27 Receb 1330'da tainir \ €dildiklerini belirten bir kitabe 'Yerleştıirilmiştir.

-- Geçmişte 8.ışı1kların niyazgithı, sadıkların da sığınma_ yeri •. ıolş,n Fasih Dede'nin nurfu ıme:rıkadleri bugün de Mevlev.iihane'ye ıgelen ıkadh'şinas ikimseler tar_afmdan ziyaret edilmektedir.

Verdiği eserlerle velüd !bir şa,ır ve münşi sayılaıbilecek olan Fa­-siıh Dede, mükemmel ve mür~_elb I.ürk.ç.e_:Divan'ından başka, ,Fars~ ça-- Divançe'sinde lbu dile ·vuküfunu, MiüışeMmda · bed.ii ze-vfk--.ve .ter:­cihlni~ Tenıbakü-name'sinde tüt:fuıün badeye tercih sebeplerini ort~

(5) İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. ill, s. 401 (6) Can Kerametli, Galata Mevlevihanesi, s. 76

:12J

' ,-'· .... /--ıl . . .

) · 'i yaikoymu:ştur .. Münazara-i Gül ü .Mill veMünazara-i Rlizu · Şeb adlı 1 temsili eserleriyle Kalem Ma;kalesi'nde de tasavvufi konulardaıki bil- ·.

ı gi ve yorumunu istifadeye sunmuştur. Yukarıda adı geçen yedi ese-. i rinden başka kaynaıklarda kendisine · atfeclilmeıkle :bbililkte yazma .

' nüshaları tespit edilemeyen Rusrev ü Şirin, 'MaJbmlid ·u Ayaz v:e· Be.:. ·hişt-Abad adlı üç eseri dalha vardrr.

FMfu Dede, mensup .olduğu edebiyat anlayışını ve hitaıp ettiğ-i ( ' lkesimleri gözönüne alıp, !her defasında ilave ve tashihler yaparaik

1\ yazrl:ığı Divan'ında, dil denen siihirli malzemeyi ismiyle müsenıma "·-..\ olaeak şekilde değerlendirm~ş. ·kelimeleri sözlülk ve ıstılah manaları

.\ ile telaffuz ve aıhenk unsurları ıbakımından ustaca kullanmış·, san' at 'Yapmaık endişesiyle asla manayı feda etmemiştir. O, kadrosu büyü:k ö l>çüde kan ede!J:ıiyatından ·gelen, şairlerimizce de •benimsenmesi pek ta;bü olan, 14. yüzyıldan !beri kesintisiz 'bir ıgelişme çiz;gisi göstererek · ı 7. yüzyılda kemale ulaşan benzetme unsurları ve mazmlinları şiir-lerinde ustaca 'kullanmıştır. ·

Şiirl:erini, :ortc:ı;k edebi zev'kiıı ve tavrın bir neticesi olmak mere, · diğer şairlerimizce de ,benimsenip !kullanılan hezec, recez, remel, mu­zari,· müctes, ıhaf'ıf, mütekariib gilbi ba,iıirlere ait 16 değişik aruz ka- · lıbıyla yazmıştır. Çeşitli arayışlar içerisinde olduğunu. belirtmek

·maksadı'Yla, büyük ;gazel şaiıri Şeyhülislam Yail:ıya'nın :bir gazelinde uyguladığı .g]bi, farklı kıt'a, matla ve müfredleri~de ruibai v-ezni kul­lanmıştır. Kelimelerin imlasında vezne uy-gunluğu sağlaıma;k ibakı- · ınından 'bazı tasarrlliflarda ıbulunanı Fasi!h Dede, vezin baıkımmdan kusur sayıla:bilecek zihaf ve istihla.flara .pek az yer ·vermiş; imalele­ri de uyızun yerlerde kullanınalk suretiyle hıoşa gider hale getirme-sini bilmiştiT. ·

. Divan'ında yarım, tam, müreddef, müesses, mukayyed ve omas-lı katiye ·çeşitlerine ait pek çoık ıörneık mevcut olan Fasih Dede, fbqn­ları Arapça, Farsça ve ibiraz da Türkıçe kelimeler 1rullanmaJk sure: tiyle ya;pmıştrr. Buna mukaibil ekserisi müreddef olan ·ıgazellerinde t ve diğer şiirlerinde ıredifi teşkil etmek üzere büyü.k ölÇüde Tü:rıkçe kelinieler ıkullanarak onları şiire solkmaık ve işiekİiık ·ıkazandıtmak arzusunda olduğunu gösterrm!iştir. (7)

Bir · kuıyuımcu :titizliğiyle ·şürlerini yazan, ibazen de iç.İillden -gel­diği · giıbi gazeller iOkuya.iı, aneaik ıbu işe zihnjyle_'QerAQ.§}r igönl_üniL~. ortak eden Fasiıh Dede hoş lehıçeli !kalemini oynatma zamanının igel- .

·-diğini : -· ·- . --- ·

(7) · Mustafa Çıpan, Fasih Ahmed Dede Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Di­vanı'nın Tenkidli Metni; c. I, s .. 160 (Doktora Tezi)

122 ·.

"Ham~i hoş-lehçeni söylet zemanıdur Fasih Vaikt-i güldür na~e-ka.ri-i bahar eyyamı~u.r"

batiyle Ib elirttikten sonra, Sebk-i Bindi üslübunu ıbenimseyen _§_air­ler4t ~rta'k özelliklerinden olan az kelimeyle çoık__:g_ey ifade e~ ve

· lii2umsuz sözlere yer vermemek !hususunda ıço:k illkkatfi davranıru:ş, Şın:d~ harf-i zeva'iid !bilmediğini: : ' -· ·

."Zem§.ne şiÜri eyler ziyad-ı nazına heves · F~ Şi'rde harf-i neva'idin bilmez"

diy~r~k ~nla-t~ş; .palk şiirİnın ibütünüyle aşına taibirlerde.n m~ydan'a geldiğini, .es·lciden kulla~ulmakla ibirli!kte, artık haıyatiyetini ·ka.jıb'et-miş garip l~fızlara iltifat e.tmediğini : . · - _ .. · · · · r

"Fasiha şi'r-i paık~ a.şina ta'·birdür cümle : Ki bikr·i ma'niyi me'hif-ı elfaz-ı garib itınem"

şe·k;Unde <Ule .g~tirmiştir. , .. ' "Mi!-y:ar-senc-i cins-i belagatsin iy Fasih

Nazmun teına.m mertebede şairanedür"

..... ·;

,,

beytiyle ifadesini ·bulan ıtemam merteı'bede şairane olan nazmında la~z~ v.~ manıiya lb~ğlı teş'bih, tezad, :tevriye, .hüsn,.i ta'lil, ınida, mu­balağa: telkrir, telmih, isüi:fb.am ıgiobi ede!bi sanatları !büyük bir başa; nyla ·kuıia~ıŞtır.ı · · · · . · . :.

Fasi!l::ı. Dede, sosyal · hayatı .geniş ıbir açıdan görerek tespitlerini ·teferr~ata d.nnie.den, ru!ha ve taıbiata ıhoş gelen zarif 'beyit1erle dile getii-ineyi .başar.ımşıtır. Bu cümleden olma;k üzere, Necati ile başla­yan, Nabi ve Sabit giıbi şairlerle o1!gunluk dere·cesinde devam eden

y '~şnr ~ensiınde altasözü ve deYimJ.ere yer verıme" ıgeleneğine . :başa~ · \

1 nıy'la uymuştur. Div8ın'mda tespit .ettiğimiz 150 civ~rmda· atasözü ıve deyim ı31rasmdan ıbir fiıkir :verm.eik düşüncesiyle ıbir !ka-ç tanesini dik­katıerinize sunmak istiyorum.

Uzun ômürlü ıolmaJk :

"O servi da'vet itmiş ·bağa eşküm paıyına düşniiş

TevaJlclmf itmemiş öınri dıraz olsun hernan gelmiş"

Kötü gözden saklama;k :

"Her ne dem ref'-i nikab itse o malı ah ·dirin Çeşm-i bedden seni hıfz eyleye .Allah dirin"

Kimsenin aJıını almamaık- :

"Bisütünı nale-i . Femad gör mahv eyledi Alma iy şirin-dehanum · Itimsen ün hiç ahım"

123 .

1

Acı s'öz söylemek ve taJtlı candan usanımak. :

"Gerekmez büs-ı leb zehr olsun ol rUh-ı revanurndan Netice :acı sözlerle usaındum. tatlı canu.mdan"

. Tebliğ sınırla;rı içinde !kalmalk düşüncesiyle daiha fazla ıbilgi ye · Ômek :vermekten kaçın8!1'aık, aldığı· rve .gösterdiği tesirler bakım.~~ Fasiıh Dede'yi değerlendirnıek istiyorum.

Fasih Dede,. görmüş olduğuna hüikmettiğimiz ta.hsil yanında, ıliem kendisindeli önceki devirlerde yaşayan, hem de ke:ı;ıdi .devrin­d~ ·şöhret bulaın şatrl~ıin._es.erlerini okuyup inceleyerek iteridisini Çok iyi -~~~tir, Her ş·a,m- ıgi!bi iO da .b!:!Y:Yk şaıirlerden etkileİııini~. kO­nil ve üslup ıbaıkı.mmdan ibenzer şiirler yazmış, zamanla, edebi Gti.şi­liğinin: oluşmasmda çok önemli :biT yer tutan .bu ·. merhaleyi de aşa­~ak •ken<;li üslubunu ortaya ikoymayı ıbaşarmış~ır.

· Divan'ında p~_az :şairde :görüleıbilecek ~~'Y..tdÇL!lazire 'buluİl~n. ikendisinden önceki yüzyıllarda ya:şayan Necati, Fuzıili, Baıki ne:uren=­di devrinde · ya,şieyan Şeyhülislam Yaıhya, Nalbi, Fehim-i Kadim, ıNa:-

-------~ _m-i Ka:dim ·ve Cevri g'i'bi güÇlü şairlerin de içiride bulunduğu 35 de-ğişik ~B.irin 98 ıgazelıini. ~ir e.tmiş; 5 taıne d.e nazirelere nazire yaz­mıştır". Fasih Ded-e, na'Zirel;r~e en az tanzk ettiği gazeller kadar başarılı olmuş, hatta !bazılarında şi-iri da!ha .güzel noktalara getif-ı:rneyi 'baışarmıştır. · · ·

·Fasih Dede üzerinde etkisini tespit ettiğimiz ilk :şaiir, en ine~ dı.i.k- · metleri, -en derin duyıguları yüzyıllara hükmeden sade ıbi:n diiıe · a.lı­iatan, :gizli ya da ftşikar ılıem-en her şa:iiin eserlerinde izleline rast­ladığı.ıınz Yun-us Emre'dk. ·Bu tesir, :Koca YUn.us'un, . ılıi.lknletleriY:le gönül: dervişleriyle de vatan ufıkumuzu gökkuşağı misali rerigar~iık panltılarla saran Hoca Ahmed-i Yesevi'n,in : · -

"Iş1on kıldı şeyc:la ınini cümle 'ale-riı bildi mind Kaygum. sinsin tüni ·küni ıninge smı ak. kirek sin" (8)

ibeytiyle !başlayan J:ı~·kımetinden mülhem yazdığı ve içinde :

"Cennet cennet didükleri ·b'ir ev ile ·bir kaç hüıi isteyene virgil anı bana s~ gerek seni" (9)

beyti huluna.ın şiirini .İnuıhtevaca dkşayan :

"Ya Ra:b ne gül ne lale ne sünbül ne bağ vir Bana çar-anasır-ı g~dan ferağ vir

'

(8) Prof. Dr. Kemal Eraslan, Divan-ı Hikmet'ten Seçmeler, s. 326 (9) Dr. Mustafa Tatçı, Yünus Eıme Divaru, s. 384

. . : - .. .. ···.

.· ·vir güller ile gülşenini isteyenlere · · ·. :Cüyendegan-ı d erde .dril-i dağ dağ vir"

.gazelinde görülür.

15. yüzyılriı en usta üç şairinden ıbi:ri satyılan Ah.ri:wd Paşa'nın :

"Çin-i zülfün müşge benzetdüm hatasm bilmedüm .. ,. . K'ey perişan söyledüm bu Yüz karasm .bilmedüm ..

:W~tla'lı gazelinin izleri :

"Hotenden büy-ı zülfüıl arzü itdüm., hata itdüm Çemenden serv-kaddün cüst ü cü itdüım hata itdüm"

beytiyle başİayan ıgazelinde ahenk, konu ve cinas rbrukımından açık-ça ıhissedilmekiedir. · ..

Fasih Dede, kendisinin de ömrünün son otuz yıla yaıkm kısmını geçirdiği Galata Mevlevihanesi'nin ilk şeyihi, Hz. Mevlana sonı.ndan gelen-;ve Mevleviliğin mÜ!Illtaz simalanndaın olan Divarıi Muhamme4 .

• ------ ---- - ___ ___ı

.. Çeleibi'nin konu ve söyleyıiş ba;kımından tesirinde kal~ tır. Di yani .. M~ammed Çelebi'I+iJ:ı. : · · .. ··

t Bi-hamdft'llah ki bi-nam· u ,nişa,nuz adımuz yokdur . . Dil-i viranemüzden özge bir alıadımuz yokdtir . . · Ezerden mazhar-ı ışkuz bizüm icadımuz yokdur .· .-·Eleınler cümle ·bizd.endür ana isn.Adımuz yokdur

Bela dildendür ol dil~dar elinden dadımuz yokdur Gönüldendür şikayet kimseden feryadımuz yokdur" . . :

.·

bendiyle ·başlayan mütekerrir müsedde&i.nin· ıbu ilk ·bendine nazire sayHabilecek tarzda ve aynı tka.fiye-redifle yazdığı gazelinde Fa.Siih· Dede: ·

"Ser-a-pa bende-i 'ışkuz . şeha azadımuz :yokdur AnU:D.çün can-ı hurreın hatır-ı rlil-şadımuz yokdur

Bi-hamdi'llih sebürk-baruz hele kayd-ı tecemmülden Teve'kkül'dür reh-i 'ışkunda tüşe zadımuz- yokdur

Bu bezm'ijn şem'ine pervane-i haın,üş-ı . per-süsuz Bizüm bülbül gibi bu bağda feryadımuz yokdur

Hemişe Kays-veŞ külı-iltica vadi-İıişinüz ibiz , Fena şehrinde hiç bir hane-i it'badımuz yokdur

F ASİH'a can u dilden satik-i rab-ı hariı.'b'atlız . . Bizirm pir-i mugandan gayrıdaın: irşadimuz 'yokdlır" <G:::· ıip) . ,:, _:.

diyerek hemen hemen aynı !k-onulan işlemiştir. Fa.siıh Dede, ·bu .ni.Ü~ .: seddesin, - ımana ıve aıb.en.k :ba:kılilll?-dan fevkalade güzel, belanın dil-:

' . 1

den geldiğinin, ıbu · sebeple şikayetin de dilden ola:cağının, ik.imseden feryad etmeye lüzum ıolma:dığının lbel:ir1ıildiği - müte.kerr.ir. beyt.in.e, · şi:kayet eelilen "dil" e "dide"Yi de eklemek suretiyle:

. . ·~ser ü sinem pür oldı dağ-ı mdhnet dide vü _dilden Şiıkayet dide vü dilden şikayet di ve vü dilden" · · ·

matlaıyla ahenk . baki~ından da yaJklaşmara çalışmıştır. ·

İstanibul Türkçesini şiire haJkim kılan v~ · şiirlerln.1 pÜTü~üz . bir dille s'öyleyen Ba;ki: : ' ' ·· .:" ·' · . . ·, · .. , .. ::·

"Seni seyr itmek içün reh-güzer~i gülşende İki cambde turur serv-i hıraman saf saf",

fuiyerek, serVileri, sevogiliyi görmeık için yolun iki tar:afında~ : Fasih Dede de:

"Mushaf-ı riiyını ısey;r !i.tıneık içün Ql tıflun ~. . .. Yine saf ·bağl~ ··uşşalk deb.istaın yoluna"

'beytiyle ' i3.oşıkları, sevıgilin-in yüzünü seyredeıbilmeık saf bağlatmıştır.

için o'kul yoluna ..

Fasiı'ı Dede'nin, .göstermiş olduğu tesirler ve Divan'ında yer ver­diği Mavlevilik unsuırları üzerinde de ik:ısaca .duralım: . ..

Divan'ının yazma nüs'halarının çokluğu, hatta nüshalardan bi­rinin "niyet Iki tabı" olarGVk da !kullanılması dik!k.ate -alı.n.ıma, ·hem ya-:­şadığı hem de daha sonra:ki devirrerde sevi-lerek okunduğu ve yeni :y-etişen şairler üzerinde tesir icra ettiği amlaşılır.

Kaynaiklara .gıöre Fasiıh.i ve Sinasi gJbi Divan sahibi iki şair yetiş-r ~----- ---.._ ~ . l''·~,t,p-c:rek "ustalık.~' görevini de yerine · getirmiştir-:- O, son derece .güz~!'-.

· söyleyişlerle. Nedim'i müjdelemiş; Esr.ar Dede ve özellikle Şeyll:ı (i~li!b ... gilbi Divan edefbiyaJtrmızın müsteısna şairleri üzerinde müessir .. oım~. ve bu ,şairle.r tarafından !hakkında med!hiyeler yazıla.raık ~aeelleri tanzir olunmuştur~

Fasih Dede'nln. : "Bağa o serv-kamet ile eyleyüp :şitab Rengin . gül-cema.J.ini piii· şebnem · eylesek" .

beytiyle ifade ettiği servi ·boylu sevgili ile fbağa Ş'i.tab eyleme a;rzusu, . · şiirlerinde zengin lbir ses v.a· söz uygunluğu ;bulunan; z-eka, -ıiüıkte ve şuJ:ılukla, derin bir hissiliği ıbüyüik. !bir iıfade kudretiyle ibirl~şti,ren Di- · . van ~debiyatınıızın .müıstesna şairi Nedim'de (il.O) s.ervi · yürüyüşlü sevgili-yi Sadabad'a davet şe!kinde teza:hüT etmiştir. Yiı:ie ·Fasih. De­d~'nin, ayrılık m:i!hnetiy.le zayıflayan ıteniine kendi göl.geskii.ıi"-:bile yüik oluışunu . anlattığı : · · : · · · =

.. .. . . "" . .. ~ : " .

(10) N. ·Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, c. II, .s. · 753

·:126:

'~Mifınet-i hicrünle ol de,nlü za'if oldı tenüın Afitabum saye-i cismüm bana bM' oldı ah",

ve hele kkıpi!lder.inin göLgesinin yÜzüne yük ormasım istemediği :

"Kimseler hiç mübtela-yı hasret-i yar olmasuın Çeşınine her saye-i müjganı ibir bar ıolm~"

hey'itleri adeta Netlim'i müjdelemioş ve ona, .inceliğini ve nazl~ığı­m öve öve .bitiremed!iği ıSeV'gilisini, üzerine gi;ydiği .gül moti!fli elbise­sindeki dikenierin gölgesinin incitmesmden korkarak, fev:kalade fu.ee . ve •kendine has :bir üslupla: . · · · .~f..! .. · · ·

"Güllü diba giydün ~amma korkarnın azar itler Nazeninüm s§.ye-i har-ı gül-i diba seni"

dedirtmiştir.

Fasih Dede'nin, üzerinde el!kisi açı.ıkça hissedHen şairlerden birisi de Esrar Dede'dir. Mualli.ım Naci'nin ifadesiyle : "Şiirleri oıkundukça

· -faıbiatinde!ti ri!kka-t hiss•olunan, değme şairin s'Özünde ıbulunma;yan tesiTin sahlbi, hüzn ile sürürun, çe'hresinde en san'atlı surette birleş~ tiği şair (U) ıolan Eıs·rar Dede, özelliıkle dil, üslüp ve muhteva 'ba:kı­mmdan Fasih Dede'den e1ıklle:nınıiş ve :ona : · ·

DER-V ASF -I HAZRET -'İ F ASİHÜ'L-ıtvfEVIL:EVİ

Aya şehen-şeh-f her dü-sera cenab-ı Fasih Ser-a-ser ayine-i Haık-nüma cenab-ı Fasih . .

ıbeytiyle •başlayıp :

"Yitirdi dünye ıvü Ukıbatla zevk u şevk eger Nıazar ide ise eliMen baına ,cenab-ı Faısih"

beytiyle biten bir me'dıhiyye yazmıştır.

. . . ~ :; . . .. ~ . ... •

_ Divan şiirimizin son 'büyüık ş<1iri ıolarak ka.ıbuı edilen Şeyh Ga­Ub d.e Fasiih .'Dede'den etkilenen şairler arasındadır. PadaJk hayaller­le, .ıp.üsiki, cr-enk ve ışık linsurlarını !fevikalade güzel ıbirleştiren Şeyh Gali!b, · Faısih Dede'nin "tbildük" . redilli gazel.!ine yazdığı nazirenin son bey.tinde ·. :

"Ol cümleden biri zat-ı ·Fasih imiş bildük · ,Suhan cenabına dad-ı Huda imiş bildük"

diyerek, verdiği kıyınet ve rduyduğu ta.ıkdiri ifax:le etmiştir.

Fa-sih Ded~ Mevlevi olmaikla •birlikte, Divan'ında Hz. Mevlana

(ll) · Muallim. Naci, Osmanlı Şairleri CHz. Yrd. Doç. Dr: Cemal ~urnaz), s. 161·

127

için müstakil ,bir medh.iyye mevcut değildir. Bazı şiirlerinde ona. sev- · gİ ve bağlılığmı dile ıgeti.rmiş, onunla ıhe.mhal 'Olma arzusunu : ·

"Ya Rab beni hem-hiilet-i Mevlana it"

mısraıyla ifade etmiştir.

Şiirlerin"Cle matibafrı, külaıh, ibırka, istiva, keşktil: ve ney giJbi Mav­levilikle ilgili mekan, ~ysi :ve enstrümanJ.ara yer verıri'iştir. O, in- ·. sanları, Mevleviliğe intisab edeceklerin smandığı !Nev-niyaz ·malk~- : mını işa.retle, ıtarikate davet etmiş : · ·

"Telh ider s ükker-i meyl-i ni'am-ı dünyayı Gitş-ı iz'an ile cım.ıe nagamat-ı nayı

Sir-feyz ol gam-ı dünyayı Yime sey;r eyle Matbalı-ı amire-i Ha~t-i Mevlanayı"

. 16. yüzyıl Meylevi Şair ;ve şeyhi Muğlalı Şahldi tbralıim Dede'nin:

· · "Ka'betü'l-'uşşak olupdur · ıhan..ikli:h-ı Mevlevi Tac-ı 'izz ü ser -firazidür ·külah.-ı Mevlevi" ı(12)

ma.tla'lı ıgazeline muJıteva ve eda baJkımmdan çok :benzeyen :

"Sikke-i ,şa:h-ı velaJ.etdÜr külah-ı Mevlevi Kubb:e-i eyvan-ı ~etdür külah-ı Mevlevi"

öey.tiyle ıbaşlaıdığı :ve !Mevlevi külafunm muib.albbat ifeleklerinln. çar­hı; sayesinde iıice şalh u ge'danm yattığı yücelırk ve ululuk. maıkamı olduğunu Ibetirttiği gazelini :

\ "Mevlevi şeh-ba.z..ı eve-i m.a'rifetdür iy ·FASiH Eskef-i zer-kar-ı hikmetdür külah-ı Mevlevi"

diyerek :biti.rmişt1r.

Divan'ında Mevlevil.iık unsurları .He · i1gilıi. ryer al.an pelk çok ön:ıek­ten bir ıkaçıyla yetinerek, Fasih Dede ih.aıkkında ulaşİnaya çalıştığı-mız kanaa~i belirtelim. ·

. Fasiıh Ahmed Dede, -sosyal haryatlıllllza ve ıbi.lhassa edabiyatımıza nezahet ve zeraıt'eti yerleştiren Mevlevi şairler arasında mümta2 ibir . yere sahiptir. O, keHme !hazinesi zengin ·bir dille düşünmüş; genliş ve derin hayallerini, ıheye~arını, duygu ve düşünce dünyasını canlı, hisli ve zarjf 'bir 'üslüpla ifadeyi ıbaşarmıştır.

Fasih Dede, teknik, muıhteva .Ve söyleyiş bakımılıdan müfkem~

<I?) Mustafa Çıpan, Muğlalı İbrahim Şahidi, Hayatı, Edebi Şahsiyeti, Eseriert · Divan ve Gülşen-i Vahdet, s. 84 (Yüksek Lisans Tezi)

128

·-anel sayılabilecek ışiirlerinde, ımahlas beytıi bulunmasa bile imzası . ·:imsralar arasmda dolaşan fuslüp sa•hilbi ıbir şair olup, kanaatimizce

devrin gazel üstadı Şeyhülislamı Yaib.ya'dan sonra Naili, Neşati, Cev­. ıi, Sabri ıgi)bi ıbüyük şairleri arasında anılınaga hak kazanmıştır.

Bütiliı Mevlevi şairler ha;kaonda yaıpılacak ciddi çalışma ve de­;geriendirmeler neticesinde; D.iivan edeıbiyatı 1çerisinde MevleVi edelbi~ .~yatmi bir bütün. ihalinrle ele alma!k mümkün· olacaktır.

Bu vesileyle gönüller sultanı Hz. Mevlana'yı ve arif, 'Şair Fasih ~ed Dede'cyi i'ahimetle aruyorum. .

.. ('f .. : 9}. 129