20 Ocak 2009

5510 sayılı Kanunun Fiili Hizmet Süresi Zammına İlişkin Düzenlemelerinin Değerlendirilmesi

“Fiili hizmet süresi zammı” kavramı, 5510 sayılı

Kanun’un 40. maddesinde düzenlenmiştir. Bu kav-

ramın özünde, ağır ve yıpratıcı işlerde çalışan si-

gortalıların korunması düşüncesi vardır. Fiili hizmet

süresi zammı ile bu tür işlerde çalışan sigortalılara,

Kanunda öngörülmüş olan ek sigortalılık süresi ve

ek prim ödeme gün sayısı ilave edilmek suretiyle

diğer sigortalılara nazaran avantaj sağlanarak er-

ken emeklilik imkânı yaratılmaktadır. Bu sayede

hem ağır ve yıpratıcı işlerin olumsuz etkileri azal-

tılmakta, hem de bu tür işler cazip hale getirilmeye

çalışılmaktadır1.

1) Ali Nazım Sözer, “İtibari Hizmet Müessesesi ve İtibari Hiz-metle İlgili Bazı Uygulama Sorunları”, Çimento İşveren, C.12, S.3, Mayıs 1998, s.6; Ali Güzel-A. Rıza Okur-Nurşen Caniklioğ-lu, Sosyal Güvenlik Hukuku, İstanbul, 2008, s.479; Can Tuncay, “Yeni Sistemde Fiili Çalışma İlişkisine Dayanmayan Sigortalılık”, MERCEK, S. 43, Y. 11, Temmuz 2006, s.71; Can Tuncay-Ömer Ekmekçi, Sosyal Güvenlik Hukukunun Esasları, İstanbul, 2008, s.365; Fatma Başterzi, Yaşlılık Sigortası, TİSK Yayın No:275, Ankara, 2006, s.233.

Giriş

1970 yılında Niğde’de doğdu. İlk ve orta öğrenimini Ankara’da tamamladı. 1992 yılında Gazi Üniver-sitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü’nden mezun oldu. Aynı yıl Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi’nde Test Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı olarak çalışmaya başladı. Yüksek lisans eğitimini 1996 yılında, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde tamamladı. 1997 yılında Anadolu Üniversitesi’nde göreve başladı. Aynı yıl Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde başladığı doktora eğitimini “Dünyada ve Türkiye’de Sosyal Sigortalar Kapsamında Sağlık Sigortası Uygulamaları” adlı teziyle 2001 yılında tamamladı. Halen Anadolu Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü’nde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır.

Yrd. Doç. Dr. İlhan OralAnadolu Üniversitesi,İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi,Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü

Makale / 2

21

5510 sayılı Kanunun Fiili Hizmet Süresi Zammına İlişkin Düzenlemelerinin Değerlendirilmesi

5510 sayılı Kanun’dan önceki dönemde de Türk sosyal güvenlik mevzuatında “fiili hizmet süresi zammına” benzeyen düzenlemeler yer almıştır. 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu’nun 60. mad-desinin E bendinde ve ek 5. maddesinde düzen-lenmiş olan “itibari hizmet süresi” ile 5434 sayılı TC Emekli Sandığı Kanunu’nun 32. maddesinde düzenlenmiş olan “fiili hizmet müddeti zammı” ve 35. maddesinde düzenlenmiş olan “itibari hizmet müddeti” özünde fiili hizmet süresi zammı ile örtü-şen kavramlardır2.

5510 sayılı Kanun’dan önceki dönemde, fiili hizmet süresi zammı kavramı sadece 506 sayılı Kanun’a tabi işçiler ile 5434 sayılı Kanun’a tabi memurlar için öngörülmüş olup, 1479 sayılı Kanun’a tabi ken-di nam ve hesabına bağımsız çalışanlar ile 2925 sayılı Kanun’a tabi tarım işçileri ve 2926 sayılı Ka-nuna tabi tarımda bağımsız çalışanlar bu uygula-manın kapsamı dışında bırakılmışlardır3.

5510 sayılı Kanun döneminde de, yine benzer şe-kilde bir düzenleme yapılmış anılan Kanunun 4. maddesinin 1. fıkrasının a bendine tabi işçiler ile c bendine tabi memurlar kapsama alınmış; b ben-dine tabi kendi nam ve hesabına çalışanlar ile di-ğer gruplar kapsam dışında tutulmuşlardır. Anılan Kanunun 4. maddesinin b bendine tabi olan kendi nam ve hesabına çalışanlar 5510 sayılı Kanun’un ilk şeklinde kapsama alınmışlarken, 5754 sayılı Kanun’la yapılan değişiklikten sonra yeniden kap-sam dışı bırakılmışlardır.

Bu çalışmanın ilk kısmında, fiili hizmet süresi zam-mı uygulamasının 5510 sayılı Kanun’dan önceki

2) Nüvit Gerek, “Sosyal Güvenlik Reformu mu Yoksa sosyal Gü-venlik Çıkmazı mı?”, TÜHİS, C. 19, S. 6, Kasım 2005, s.14. 3) Başterzi, (Yaşlılık Sigortası), s.233.

dönemdeki tarihsel gelişimi açıklanacak, ikinci kıs-mında ise 5510 sayılı Kanun’dan sonraki dönem ele alınacak ve Anayasa Mahkemesi’nin iptal kararı dâhil yeni düzenlemelerin olumlu ve olumsuz yan-ları vurgulanacaktır. Sonuç kısmında ise fiili hizmet süresi zammı uygulamasında ortaya çıkabilecek sorunlar ve çözüm önerileri üzerinde durulacaktır.

I. 5510 Sayılı Kanundan Önceki Dönemde Türk Sosyal Güvenlik Mevzuatında Fiili Hizmet Zammı Uygulaması

1. 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununda “İtibari Hizmet Süresi”

İtibari hizmet konusu, 506 sayılı Kanun’da iki ayrı çalışan grubu için düzenlenmiştir. Bu düzenlemele-rin ilki olan 506 sayılı Kanun’un 60. maddesinin E bendinde, yer altı maden işlerinde ve yer altı maden işlerinin münavebeli işlerinde çalışanların, ikincisi olan ek 5. maddede ise madenler dışındaki bazı ağır ve yıpratıcı işlerde çalışanların itibari hizmet-ten yararlanabilecekleri hüküm altına alınmıştır.

1.1. Yer Altı Maden İşleri506 sayılı Kanun’a göre, itibari hizmet süresinden yararlanmak için bazı koşulların yerine getirilmesi gerekmektedir. Diğer bir ifade ile tüm sigortalıların değil, belirli koşulları sağlayan sigortalıların itibari hizmetten yararlanması mümkündür. Bu koşullar, uygulamadan yararlanacak kişinin iştirakçi olması, sigortalının hizmetinin Kanunda öngörülen yerlerde geçmiş olması ve sigortalının itibari hizmet süresi kapsamındaki işlerde belirli bir süre yaşlılık, malul-lük ve ölüm sigortası primi ödemiş olmasıdır.

İtibari hizmet süresinden yararlanabilmenin ilk ko-şulu bu uygulamadan yararlanacak kişinin sigortalı olmasıdır. 506 sayılı Kanun’un 60. maddesinin E

22 Ocak 2009

bendine göre, maden işyerlerinin yeraltı ve yeral-tı münavebeli işlerinde 01.04.1954 tarihinden beri sigortalı olarak çalışanlar itibari hizmet süresinden yararlanabileceklerdir4.

İtibari hizmet süresinden yararlanabilmenin ikin-ci koşulu, sigortalı hizmetin Kanunda öngörülen yerlerde geçmiş olmasıdır. 506 sayılı Kanun’a 60. maddesinin E bendine göre, itibari hizmet süresin-den yararlanabilmek için sigortalının hizmetlerinin yer altı maden işlerinde ve yer altı münavebeli işle-rinde geçmesi gerekmektedir. 506 sayılı Kanun’un 60. maddesinin E bendi, 11.05.1976 tarihinde ka-bul edilen 1992 sayılı Kanun’la farklı bir içerikle 60. maddeye eklenmiştir5. E bendinin o dönemdeki ilk şeklinde itibari hizmete ilişkin bir hüküm maddede yer almamıştır.

06.03.1981 tarihinde kabul edilen 2422 sayılı Kanun’la, 506 sayılı Kanun’un 60. maddesi tümüy-le değiştirilmiş ve maddenin yeni halinde yer alan E bendinde itibari hizmet düzenlenerek bugünkü şek-lini almıştır6. Bu hükme göre, “Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nca tespit edilen maden işyerle-rinin yer altı ve yer altı münavebeli işlerinde en az 1800 gün çalışmış bulunan sigortalıların bu işlerde-ki prim ödeme gün sayıları toplamına ¼’ü eklenir ve toplamı, bunların malullük, yaşlılık ve ölüm si-gortaları primi ödeme gün sayısı olarak kabul edilir. 01.04.1954 tarihinden beri yer altı ve yer altı müna-vebeli işlerde çalışmış olan sigortalılar hakkında da yukarıdaki fıkra hükmü uygulanır”.

4) Ö. Hakan Çavuş, “İtibari Hizmet Süresi ve Anayasa Mahke-mesinin İptal Kararı”, Yaklaşım Dergisi, Haziran 2007, S. 174, http:/www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_fram.asp?file_name=2007069306.htm; Ö. Hakan Çavuş, “İtibari Hizmet Süre-leri ve SGK Uygulaması”, Yaklaşım Dergisi, Ekim 2007, S. 178, http:/www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_fram.asp?file_name=2007109915.htm.5) RG. 26.5.1976, 15598.6) RG. 8.3.1981, 17273; Müjdat Şakar, Sosyal Sigortalar Uygu-laması, İstanbul, 2004, s.278.

İtibari hizmetten yararlanabilmenin üçüncü koşulu ise itibari hizmet süresi kapsamındaki işlerde belir-li bir süre yaşlılık, malullük ve ölüm sigortası primi ödemiş olmaktır. 506 sayılı Kanun’un 60. maddesi-nin E bendi uyarınca maden işyerlerinin yer altı ve yer altı münavebeli işlerinde en az 1800 gün çalış-mış olanlara itibari hizmet süresine ilişkin hükümler uygulanacaktır. Aksi takdirde itibari hizmetten ya-rarlanmak mümkün olmayacaktır7.

Bu düzenleme 506 sayılı Kanun’la madenlerde ça-lışan sigortalılara malullük, yaşlılık ve ölüm sigor-taları bakımından avantaj sağlamaktadır. Ancak bu avantaj, sadece madenlerde yer altı ve yeraltı mü-navebeli işlerinde çalışanlara ve bu koşullarda en az 1800 gün çalışmış olmaları halinde sağlanmak-ta olup, Kanundaki açıklık gereği olarak sigortalının sadece prim ödeme gün sayısını artırmaktadır8.

1.2.Diğer Yıpratıcı Bazı İşlerde Çalışan İşçiler Açısından İtibari Hizmet506 sayılı Kanun’da itibari hizmete ilişkin diğer dü-zenlemeler ek 5. ve ek 6. maddelerde yer almakta-dır. Sigortalılar arasında “yıpranma payı” adı verilen bu düzenlemeler 506 sayılı Kanun’a 11.08.1977 ta-rihinde kabul edilen 2098 sayılı Kanun’la eklenmiş-tir9. 506 sayılı Kanun’un ek 5. maddesinin II. bendi 20.06.1987 tarihli 3395 sayılı Kanun’la değiştirilmiş ve yine aynı Kanun’la III. ve IV. bentler maddeye eklenmiştir10.

506 sayılı Kanun’un ek 5. maddesine göre, itiba-ri hizmetten yararlanabilmek için üç koşulun ger-çekleşmesi gerekmektedir. Bunlardan ilki, itibari hizmetten yararlanacak kişinin sigortalı olmasıdır.

7) Tuncay-Ekmekçi, s.378.8) Yusuf Alper, Sosyal Sigortalar, İstanbul, 2003, s.307; Sözer, 6; Başterzi, (Yaşlılık Sigortası), s.234.9) RG. 24.8.1977, 16037.10) RG. 9.7.1987, 19512.

23Makale / 2

Diğer bir ifade ile, 506 sayılı Kanun’un ek 5. mad-desindeki tablonun sol sütununda belirtilen, basın sektöründe, denizcilik ve bazı sanayi dallarında çalışanlardan 506 sayılı Kanun’a tabi olan sigorta-lılar bu haktan yararlanacaktır11,12. İtibari hizmetten yararlanabilmenin ikinci koşulu ise sigortalı hizme-tin Kanunda öngörülen yerlerde geçmiş olması-dır. Yani, 506 sayılı Kanun’un ek 5. maddesindeki tabloda ayrıntılı olarak görüleceği üzere sigortalı hizmetin basın sektöründeki bazı işlerde, denizde

11) A. Nuri Ernam, Açıklamalı ve Uygulamalı Sosyal Sigorta-lar Mevzuatı, Ankara, 1990, s.253; Ö. Hakan Çavuş, “İtibari Hiz-met Süresi ve Anayasa Mahkemesinin İptal Kararı”, Yaklaşım Dergisi, Haziran 2007, S. 174, http:/www.yaklasim.com/mevzu-at/dergi/read_fram.asp?file_name=2007069306.htm; Ö. Hakan Çavuş, “İtibari Hizmet Süreleri ve SGK Uygulaması”, Yaklaşım Dergisi, Ekim 2007, S. 178, http:/www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_fram.asp?file_name=2007109915.htm.12) Ek 5. madde kapsamında olanların da, 1.9.1977 tarihinden sonra sigortalı niteliği taşıması halinde itibari hizmetten yararla-nacağı belirtilmektedir.

yürütülen bazı işlerde ve bazı sanayi dallarındaki işlerde hizmetinin geçmesi gerekmektedir. İtibari hizmetten yararlanmanın üçüncü koşulu ise itibari hizmet süresi kapsamındaki işlerde belirli bir süre yaşlılık, malullük ve ölüm sigortası primi ödemiş olmaktır. 506 sayılı Kanunun ek 5. madde uyarın-ca basın, denizcilik ve bazı sanayi dallarına ilişkin ağır, yıpratıcı ve zehirleyici işlerde çalışanlara bu işlerdeki yaşlılık, malullük ve ölüm sigortalarına tabi çalışmalarının en az 3600 gün olması durumunda itibari hizmet süresine ilişkin hükümler uygulana-caktır. Aksi takdirde itibari hizmetten yararlanmak mümkün olmayacaktır13.

13) Utkan Araslı, Sosyal Güvenlik ve Sosyal Sigortalar, C. II, An-kara, 2002, s.1388; Nüvit Gerek-A. İlhan Oral, Sosyal Güven-lik Hukuku, Açıköğretim Fakültesi Yayını:830, Eskişehir, 2004, s.182; Ernam, s.255.

Sigortalılar Hizmetin geçtiği yer Eklenecek süre

I)a) 212 sayılı Kanun’la değiştirilen 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetleri Düzenleyen kanun kapsamına tabi olarak çalışan sigortalılar.

5953 sayılı Kanunu Değiştiren 212 sayılı Kanun’un birinci maddesi kapsamına giren işyerleri 90 gün

b) Basın Kartı Yönetmeliği’ne göre basın kartına sa-hip olmak suretiyle gazetecilik yaparken, kamu ku-rumlarına giren ve bu kurumlarda meslekleriyle ilgili görevlerde istihdam edilen sigortalılar .

Basın müşavirlikleri 90 gün

II)(Değişik: 20/6/1987 - 3395/13 m.) Basım ve gazete-cilik işyerlerinden 1475 sayılı Kanun ve değişiklikle-rine göre çalışan sigortalılar.

a) Solunum ve cilt yoluyla vücuda geçen gaz veya diğer zehirleyici maddelerle çalışılan işyerleri, b) Fazla gürültü ve ihtizaz yapıcı makine ve aletlerle çalı-şarak iş yapılan işyerleri, c) Doğrudan doğruya yüksek hararete maruz bulunarak çalışılan işyerleri, d) Fazla ve devamlı adali gayret sarf edilerek iş yapılan işyerleri,e) Tabii ışığın hiç olmadığı ve münhasıran suni ışık altın-da çalışılan işyerleri,f) Günlük mesainin yarıdan fazlası saat 20.00’den sonra çalışılarak yapılan işyerleri.

90 gün

III) (Ek: 20/6/1987 - 3395/13 m.) Gemi adamları, gemi ateşçileri, kömürcüler, dalgıçlar. Denizde 90 gün

IV)(Ek: 20/6/1987 - 3395/13 m.) Azotlu gübre ve şeker sanayiinde, fabrika, atölye, havuz ve depolarda, tra-fo binalarında çalışanlar.

1. Çelik, demir ve tunç döküm, 2. Zehirli, boğucu, yakıcı, öldürücü ve patlayıcı gaz, asit, boya işleriyle gaz maskesi ile çalış mayı gerektiren işlerde,3. Patlayıcı maddeler yapılmasında, 4. Kaynak işlerinde çalışanlarda.

90 gün

24 Ocak 2009

506 sayılı Kanun’un ek 5. maddesi uyarınca, “506 sayılı Kanun’a göre sigortalı sayılanların, yukarıda sayılan görevlerde geçen sigortalılık sürelerine, bu sürelerin her tam yılı için hizalarında gösterilen sü-reler sigortalılık süresi olarak eklenir.

Kesirlerin hesaplanmasında tam yıl 360 gün olarak alınır. Fiilen çalışılmış güne eklenecek itibari hiz-met sayısının bulunmasında (Çalışılan gün sayısı x 0,25) formülü uygulanır”.

506 sayılı Kanun’un ek 6. maddesinde ise malul-lük, yaşlılık, ölüm sigortalarına tabi çalışmalarının en az 3600 gününü ek 5. maddede belirtilen işlerde geçiren sigortalıların her tam yılı için, ek 5. madde-deki tablonun son sütununda yer alan itibari hizmet sürelerinden yararlanılacağı belirtilmiştir.

Kanunun anılan maddesi incelendiğinde, madenler dışında itibari hizmetin uygulanacağı üç temel grup göze çarpmaktadır. Bunlar, basın, denizcilik ve bazı sanayi dallarıdır14. Bu bağlamda, istisnayı bir hak olan itibari hizmet madencilerden sonra ilk olarak 2098 sayılı Kanun’la basın çalışanlarına tanınmış-tır. Basın çalışanları üç farklı şekilde itibari hizmet-ten yararlanmaktadır. Bunlardan ilki, 5953 sayılı Kanun’un kapsamına giren işyerlerinde çalışma-lardır. İkincisi, basın kartı yönetmeliğine göre basın kartına sahip olmak suretiyle gazetecilik yaparken, kamu kurumlarına giren ve bu kurumlarda meslek-leriyle ilgili görevlerde istihdam edilen sigortalılar-dan basın müşavirliklerinde çalışanlardır. Üçüncü-sü ise basın ve gazetecilik işyerlerinde 4857 sayılı Kanun ve değişikliklerine göre çalışan sigortalıların bir kısmıdır15.

14) Başterzi, (Yaşlılık Sigortası), s. 235; Sözer, s.7; Celal Tozan, “İtibari Sigortalılık Süresinin Tanımı ve Hangi Sigortalıların Ya-rarlanacağı”, http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_fra-me.asp?file_name=2001122896.htm15) Güzel-Okur-Caniklioğlu, s.480; Nurşen Caniklioğlu, “İtibari

506 sayılı Kanun’un ek 5. maddesinin basın ça-lışanlarına ilişkin II. bendi 20.06.1987 tarihinde, 3395 sayılı Kanun’la değiştirilmiştir. 3395 sayılı Ka-nun itibari hizmetin kapsamını oldukça genişletmiş-tir16. Bu değişiklikle kapsama alınanlar, solunum ve cilt yoluyla vücuda geçen gaz veya diğer zehirleyici maddelerle çalışılan işyerleri, fazla gürültü ve ihti-zaz yapıcı makine ve aletlerle çalışarak iş yapılan işyerleri, doğrudan doğruya yüksek hararete maruz bulunarak çalışılan işyerleri, fazla ve devamlı adali gayret sarf edilerek iş yapılan işyerleri, tabii ışığın hiç olmadığı ve münhasıran suni ışık altında çalışı-lan işyerleri, günlük mesainin yarıdan fazlası saat 20.00’den sonra çalışılarak yapılan işyerlerinde ça-lışanlardır.

Denizcilik sektöründe çalışanlara itibari hizmet uy-gulaması ise 3595 sayılı Kanun’la 20.06.1987 ta-rihinde başlamıştır. Bu düzenlemeye göre, gemi adamlarının, gemi ateşçilerinin, kömürcülerin ve dalgıçların “denizde” yaptığı çalışmalar itibari hiz-met olarak değerlendirilmektedir17.

506 sayılı Kanun’un ek 5. maddesinin IV. bendi uyarınca, basın ve denizcilikten sonra itibari hiz-metten yararlanan son grup da azotlu gübre ve şe-ker sanayinde, fabrika, atölye, havuz ve depolarda, trafo binalarında çalışanlardan, çelik, demir ve tunç döküm, zehirli, boğucu, yakıcı, öldürücü ve patlayı-cı gaz, asit, boya işleriyle gaz maskesi ile çalışmayı gerektiren işlerde, patlayıcı maddeler yapılmasın-da, kaynak işlerinde çalışanlardır. Bunlara ilişkin düzenleme de itibari hizmetin kapsamını genişleten 20.06.1987 tarihli 3395 sayılı Kanun’la ek 5. mad-deye eklenmiştir.

Hizmet Süresine İlişkin Anayasa Mahkemesi Kararı ve Yaşanan Gelişmeler”, SİCİL, Aralık 2007, s. 130; Alper, (Sosyal Sigorta-lar), s.309.16) Utkan Araslı, “Kimler İtibari Hizmetten Yararlanacak?”, Sİ-CİL, Eylül 2007, s.135.17) Sözer, s.8; Başterzi, (Yaşlılık Sigortası), s.235. Ayrıntılı bilgi için bkz. Güzel-Okur-Caniklioğlu, s.480.

25Makale / 2

Bu düzenlemenin yapılmasından sonra itibari hiz-mete ilişkin en çok tartışılan husus da en son eklenen IV. bent olmuştur. 1988 yılında, Ankara 1. İş Mahke-mesi itibari hizmetten yararlananların kapsamının genişletilmesi amacıyla Anayasa Mahkemesi’ne başvurmuş, ek 5. maddenin II. III. ve IV. bentlerinin Anayasa’nın sosyal hukuk devleti (m.2) ve eşitlik (m.10) ilkelerine aykırı olduğunu, anılan maddede yer alan azotlu gübre ve şeker sanayinde çalışan-larla, bunlara göre daha ağır koşullarda çalışanlar arasında ayrım yapıldığını, bu nedenle mevcut düzenlemenin iptal edilmesini talep etmiştir. Kaldı ki, ek 5. maddenin IV. bendinde söz edilen sigor-talıların hizmetlerinin geçtiği yerin sadece azot ve şeker sanayine özgü işyerlerinde bulunmadığı da bilinmektedir. Ancak, Anayasa Mahkemesi, belli iş-yerlerinde çalışan işçilere hak tanıyan ve özü ba-kımından Anayasa’ya aykırı olmayan bir hükmün sırf uygulama alanının genişletilmesi için iptalinin istenemeyeceği, diğer sigortalılara da bu haktan yararlanmaları hususunda her zaman yeni bir yasal düzenleme yapma olanağının bulunduğunu, belir-terek Anayasa’ya aykırılık bunmadığı sonucuna varmıştır18. Anayasa Mahkemesi’nin vermiş olduğu bu karar da eleştirilmiştir. Ek 5. maddenin IV. bendi bir bütün olarak değerlendirildiğinde ağır ve yıpra-tıcı işlerin sadece azotlu gübre ve şeker sanayiine ait işyerlerinde var olduğunu ve sadece buralarda çalışan sigortalıların itibari hizmetten yararlanması gerektiğini söyleyebilmek mümkün değildir19.

Bu konuda benzer bir itiraz 2006 yılında, ikinci kez Anayasa Mahkemesi’nin önüne gelmiştir. Yüksek Mahkeme bu defa “İtiraz konusu yasa kuralının, ağır, riskli ve sağlığa zararlı işlerde çalışan kişilere

18) Caniklioğlu, (İtibari Hizmet Süresine İlişkin...), s.129; Sözer, s.9; Başterzi, (Yaşlılık Sigortası), s.235; Güzel-Okur-Caniklioğlu, s.480; Araslı, (Kimler İtibari Hizmetten Yararlanacak?), s.137.19) Sözer, s.9; Başterzi, (Yaşlılık Sigortası), s.235; Güzel-Okur-Caniklioğlu, s.480.

itibari hizmet süresinden yararlanma olanağı tanı-mak amacıyla kabul edilmiş olduğu anlaşılmakta-dır. Oysa bu nitelikteki işlerin sadece azotlu gübre ve şeker sanayinde bulunmadığı diğer pek çok sa-nayi dalında da bu nitelikte işlerin görülmekte ol-duğu açıktır. Bu durumda itibari hizmet süresinden yararlanabilecekler belirlenirken yapılan işin nite-liğinin dikkate alınması, böylece hangi iş kolunda çalışıyor olursa olsun ağır, riskli ve sağlığa zararlı işleri yapan bütün sigortalıların bu olanaktan yarar-lanmalarını sağlayacak bir düzenlemeye gidilmesi Anayasa’da öngörülen eşitlik ilkesinin gereğidir. İti-bari hizmetten yararlanmayı gerektiren olgu sanayi kolları farklı da olsa belli ağır, riskli ve sağlığa za-rarlı işlerin yapılmasıdır. Bu nitelikteki işleri yapan kişilerin aynı durumda olmadıkları ileri sürülemez. Aynı hukuksal durumda bulunanların farklı kural-lara tabi tutulması eşitlik ilkesine aykırılık oluştu-racağından itiraz konusu yasa kuralı Anayasa’nın eşitlik ilkesine yer veren 10. maddesine aykırıdır. İptali gerekir.” gerekçesiyle itirazı kabul etmiştir. Bu kararın bir gereği olarak 506 sayılı Kanun’un ek 5. maddesinin IV. bendinde yer alan “azotlu gübre ve şeker sanayinde” ibaresi Anayasa Mahkemesi’nin 04.10.2006 tarihli kararı ile kaldırılmıştır20. İptal ka-rarından sonra artık sadece azotlu gübre ve şeker sanayi ile sınırlı olmaksızın bütün fabrika, atölye, havuz ve depolarda ve trafo binaların da çalışan-lardan çelik, demir ve tunç döküm, zehirli, boğucu, yakıcı, öldürücü ve patlayıcı gaz, asit, boya işle-riyle gaz maskesi ile çalışmayı gerektiren işlerde, patlayıcı maddeler yapılmasında, kaynak işlerinde çalışanlar da itibari hizmet süresine ilişkin hüküm-lerden yararlanabilecektir21.

20) Caniklioğlu, (İtibari Hizmet Süresine İlişkin …), s 130; Aras-lı, (Kimler İtibari Hizmetten Yararlanacak?), s.137; Güzel-Okur-Caniklioğlu, s.481; Mustafa İtişken, “İtibari Hizmet Süresine İliş-kin İbarenin Anayasa Mahkemesinin İptal Kararı Bağlamında Değerlendirilmesi İle Gözetilmesi Gereken İlke ve Prensipler”, Yaklaşım Dergisi, Kasım, 2007, S.179, http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_frame.asp?file_name=20071110106.htm.21) Güzel-Okur-Caniklioğlu, s.481; Caniklioğlu, (İtibari Hizmet Süresine İlişkin…), s.131.

26 Ocak 2009

1.3.İtibari Hizmetin 506 sayılı Kanun Kapsamın-daki Sigortalılara Sağladığı Haklarİtibari hizmet 506 sayılı Kanun’un 60. maddesinin E bendi kapsamındaki sigortalıların prim ödeme gün sayılarına; ek 5. maddesine tabi olan sigortalılar bakımından da sigortalılık süresine ve yaş hadleri-ne etki etmektedir.

1.3.1.İtibari Hizmetin Prim Ödeme Gün Sayısına Etkisi506 sayılı Kanun’un 60. maddesinin E bendi ge-reğince sadece maden işyerlerinin yer altı ve yer altı münavebeli işlerinde çalışan işçiler bakımından itibari hizmetin prim ödeme gün sayısını arttırması mümkündür. Zira anılan bentte yer alan “Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nca tespit edilen ma-den işyerlerinin yeraltı veya yeraltı münavebeli işle-rinde en az 1800 gün çalışmış bulunan sigortalıla-rın, bu işlerdeki prim ödeme gün sayıları toplamına ¼’ü eklenir ve toplamı, bunların malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi ödeme gün sayısı olarak kabul edilir. ...” şeklindeki ifadesiyle kanun koyucu bu hususu açıkça ortaya koymuştur22. Bu bakım-dan itibari hizmetten yararlanma koşullarını sağla-yan sigortalının sadece prim ödeme gün sayısında yapılan bir artışla kendisine avantaj sağlanmakta, sigortalının sigortalılık süresi veya yaşıyla ilgili her-hangi bir işlem yapılmamaktadır.

506 sayılı Kanun’un ek 5. maddesi kapsamındaki sigortalılar açısından ise itibari hizmetin prim öde-me gün sayısına her hangi bir etkisi bulunmamak-tadır23.

22) Tuncay-Ekmekçi, s.378; Hakkı Demirci, “Anayasa Mahke-mesi Kararı, Ağır ve Riskli Sanayide Çalışan Bütün İşçiler Erken Emeklilik Hakkından Yararlanabilir”, Yaklaşım Dergisi, Haziran, 2007, S.174, http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_fra-me.asp?file_name=2007069305.htm; Sözer, s.6.23) Demirci, http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_fra-me.asp?file_name=2007069305.htm.

1.3.2. İtibari Hizmetin Sigortalılık Süresine Etkisiİtibari hizmetin sigortalılık süresine etkisi, 506 sayılı Kanun’un ek 5. maddesinde sayılan sigortalar ba-kımından ortaya çıkmaktadır. Anılan maddede yer alan “… Aşağıda sayılan görevlerde geçen sigorta-lılık sürelerine bu sürelerin her tam yılı için hizala-rında gösterilen süreler sigortalılık süresi olarak ek-lenir…” ifadesi uyarınca itibari hizmetin sigortalılık süresine eklenmesi sadece ek 5. maddede sayılan sigortalılar bakımından mümkündür. Ek 5. madde-de sayılan işlerde ve işyerlerinde en az 3600 gün çalışan sigortalıların sigortalılık sürelerine her tam yılın ¼’ü kadar bir süre itibari hizmet süresi olarak eklenmektedir. Kesirlerin hesaplanmasında tam yıl 360 gün alınmaktadır24. Fiilen çalışılmış güne ekle-necek itibari hizmet günü sayısının bulunmasında (Çalışılan gün sayısı x 0,25) formülü uygulanır. Bu-lunan gün sigortalılık süresinden düşülmek suretiy-le sigortalıya avantaj sağlanmaktadır25.

İtibari hizmetin, 506 sayılı Kanun’un ek 5. madde-sinde sayılan sigortalılara sağladığı haklar konu-sunda farklı yorumlar yapılmış, bu konu doktrin ve yargı tarafından tartışılmıştır. İtibari hizmet süreleri-nin sigortalılık süresine eklenmesinin yanı sıra 506 sayılı Kanun’un 60. maddesinin E bendinde sayı-lan maden işyerlerinde çalışanlara uygulandığı gibi prim ödeme gün sayılarına eklenip eklenmeyeceği uyuşmazlık konusu olmuştur. Hatta Yargıtay’ın 10. ve 21. Hukuk Daireleri dahi bu konuda farklı karar-lara hükmetmişlerdir.

Bu konuyla ilgili olarak Yargıtay 10. Hukuk Dai-resi, ek 5. madde kapsamındaki sigortalılar bakı-mından itibari hizmet sürelerinin prim ödeme gün sayısı ile birlikte sigortalılık süresine de eklenmesi gerektiği sonucuna varmıştır. Yargıtay 21. Hukuk

24) Araslı, (Sosyal Güvenlik ve Sosyal Sigortalar), s.1388; Sö-zer, s.6; Tuncay-Ekmekçi, s.365; Demirci, http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_frame.asp?file_name=2007069305.htm.; Caniklioğlu, (İtibari Hizmet Süresine İlişkin…), s.13425) Celal Tozan, http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_frame.asp?file_name=2001122896.htm.

27Makale / 2

Dairesi ise itibari hizmet süresinin sadece sigorta-lılık süresi eklenmesini gerektiğine ilişkin kararlar vermiştir. Yargıtay 21. Hukuk Dairesi’nin Ankara 4. İş Mahkemesi’nin itibari hizmetin hem sigortalılık süresine, hem de prim ödeme gün sayısına eklen-mesi gerektiğine yönelik bir kararını bozması (Yarg. 21.HD. E. 1996/6268, K. 1996/2004, T. 17.12.1996) ve 4. İş Mahkemesi’nin de bu kararda direnmesi üzerine, dava Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’na git-miş, Hukuk Genel Kurulu da 21. Hukuk Dairesi’nin gerekçelerini ve görüşünü haklı bularak 4. İş Mahkemesi’nin direnme kararını bozmuştur (Yarg. HGK. E. 1997/21-207, K. 1997/392, T.2.5.1997). Yargıtay 10. ve 21. Hukuk Daireleri arasında olu-şan bu görüş farklılıkları nedeniyle konu Yargıtay İçtihatları Birleştirme Büyük Genel Kurulu’na intikal ettirilmiş, Kurul da itibari hizmet sürelerinin sadece sigortalılık sürelerine ekleneceğine, prim ödeme gün sayılarına eklenemeyeceğine karar vererek son noktayı koymuştur (YİBK, E. 1997/1, K. 2000/1, T. 18.2.2000)26.

1.3.3.İtibari Hizmetin Yaş Sınırlarına Etkisiİtibari hizmet süresinin yaş sınırlarına etkisi, 506 sayılı Kanun’a eklenen ek 39. maddesinde düzen-lenmiştir. Buna göre, anılan Kanunun ek 5. madde-sinde sayılan işler ve işyerlerinde çalışan sigorta-lıların sigortalılık sürelerine eklenen itibari hizmet süreleri 5 yıldan fazla olmamak üzere yaşlılık aylığı bağlanması için öngörülen yaş hadlerinden indiril-mektedir27.

1.4.İtibari Hizmet Kapsamında Ödenecek Primlerİtibari hizmet uygulamasıyla gerek 506 sayılı Kanun’un 60. maddesinin E bendinde öngörülen maden işyerlerinde çalışanlar, gerekse ek 5. mad-

26) Caniklioğlu, (İtibari Hizmet Süresine İlişkin…), s.134; Tuncay-Ekmekçi, s.368; Başterzi, (Yaşlılık Sigortası), s.236.27) Alper, (Sosyal Sigortalar), s.309; Şakar, s.278; Demirci, http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_frame.asp?file_name=2007069305.htm.; Tozan, http://www.yaklasim.com/mev-zuat/dergi/read_frame.asp?file_name=2001122896.htm

dede sayılan işler ve işyerlerinde çalışanlar, prim ödeme gün sayısı ile sigortalılık süresine eklenen süreler ve yaş hadlerinden yapılan indirimler ne-deniyle diğer sigortalılara nazaran daha avantajlı konuma gelmekte, erken emekli olma ve daha yük-sek emekli aylığı alma hakkına kavuşmaktadırlar28. Ancak bu kazanımlar Sosyal Sigortalar Kurumunun aktüeryel dengesini olumsuz etkilemektedir. Kuru-mun bu durumdan olumsuz etkilenmemesi için ek prim alınması gerekmektedir. İşte bu ek primler iş-verenler tarafından ödenmektedir.

Bilindiği üzere itibari hizmet süresinden yararlana-cak sigortalılar adına ödenecek prim oranları ile diğer sigortalılar için ödenecek prim oranları birbi-rinden farklıdır. Normal işlerde ve işyerlerinde çalı-şan sigortalılar için ödenmesi gereken yaşlılık, ma-lullük ve ölüm sigortaları prim oranı %9’u sigortalı payı, %11’i işveren payı olmak üzere toplam %20’dir. Ancak itibari hizmetten yararlanan sigortalılar için sigortalı payı aynı kalmak üzere işveren prim payı %2 arttırılarak toplam ödenmesi gereken pay %22’ye yükseltilmektedir29. Dolayısıyla itibari hiz-met nedeniyle ödenmesi gereken ek %2’lik primler işverenlere yüklenmiş olmaktadır30.

2. 5434 Sayılı Kanunda “Fiili Hizmet Müddeti Zammı” ve “İtibari Hizmet Müddeti”

5434 sayılı Kanun’da, 506 sayılı Kanundaki itibari hizmet süresine benzeyen iki kavram vardır. Bun-lardan ilki “fiili hizmet müddeti zammı”, diğeri ise “itibari hizmet müddeti”dir.

28) Şakar, s.278; Gerek, s.14.29) Şakar, s.172; Ernam, s.256; Çavuş, http:/www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_fram.asp?file_name=2007109915.htm; Demirci, http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_fra-me.asp?file_name=2007069305.htm.30) Levent Akın, “Uzun Vadeli Sigorta Kolları Açısından Yeni Mevzuatın Getirdiği Değişiklikler”, Yeni Düzenlemeler Çerçeve-sinde Sosyal Güvenlik Mevzuatı Semineri 29-30 Kasım 2006, Ankara, 2007, s.183;

28 Ocak 2009

2.1. Fiili Hizmet Müddeti ZammıFiili hizmet müddeti zammı, ağır ve yıpratıcı bazı görevlerde bulunan iştirakçilerin, fiili hizmet sürele-rinin önceden belirlenmiş süreler kadar arttırılma-sıdır31.

Fiili hizmet müddeti zammından belirli koşulları ye-rine getiren iştirakçiler yararlanabilmektedir. Bu ko-şullar fiili hizmet müddeti zammından yararlanacak kişinin iştirakçi olması, iştirakçinin hizmetinin 5434 sayılı Kanun’da öngörülen yerlerde geçmiş olması ve fiili hizmet müddeti zammından yararlanmak için ilgili sürenin kesenek ve karşılıklarının Sandığa ya-tırılmasıdır.

Fiili hizmet müddeti zammından yararlanmak için ilk koşul yararlanacak kişinin iştirakçi olmasıdır. Bunun yanı sıra bu kişi, 5434 sayılı Kanun’un 32. madde-sindeki tablonun sol sütununda yer alan iştirakçiler arasında olmalıdır. Bunlar, muvazzaf, yedek ve ge-dikli subaylarla askeri memur ve gedikli er başlar, asaleti onaylanmış olmak şartıyla adaylıkta geçiri-len süreler dahil polis, komiser yardımcısı, komiser, baş komiser, emniyet amiri, emniyet müdürleri ile bu ve daha yukarı maaş ve derecelerdeki emniyet mensupları, lokomotif, makinist ve ateşçilerinin, gemi ateşçi ve kömürcüleriyle dalgıçlar, atölye, fabrika, havuz ve depolarda çalışanlar, maden is-tihsalinde çalışanlar, Devlet Tiyatrosu sanatkarları, Tarım Bakanlığı Zirai Mücadele ve Karantina Teşki-latı ile Veteriner Teşkilatı’nda vazife gören memur ve hizmetliler, mesleği olan ve bu sebeple röntgen, radyum ve benzeri iyonizan radyasyonlarla bilfiil çalışan tabip, teknisyen, sağlık memuru, radyas-yon fizikçisi ve teknisyeni ve iyonizan radyasyonla yine bilfiil çalışan bilumum personel ve yardımcı-ları, Türkiye Radyo-Televizyon Kurumu’nda haber hizmetini yapan ve yürüten daire başkanı, müdür,

31) Sözer, s.11; Güzel-Okur-Caniklioğlu, s.603.

müdür yardımcısı, şef, muhabir, redaktör spiker, redaktör, mütercim, kameraman, fotoğrafçı, ışık-çı, sesçi, teknisyen, teleks operatörü, Basın Kartı Yönetmeliği’ne göre basın kartı sahibi olmak sure-tiyle gazetecilik yapanlardan memurluğa girip de meslekleriyle ilgili görevlerde istihdam edilenlerdir.

İkinci olarak, iştirakçinin hizmetinin 5434 sayılı Kanun’da öngörülen yerlerde geçmiş olması gerek-mektedir. Diğer bir ifade ile, bu hizmetin Cumhuri-yet Ordusu kadrolarında, Emniyet ve Polis Mesle-ğinde, lokomotif üzerinde, denizde, çelik, demir ve pirinç döküm işlerinde zehirli, boğucu gaz asit, boya işleriyle gaz maskesi ile çalışmayı gerektiren başka işlerde, patlayıcı maddeler yapılmasında, lokomotif ve gemi kazanlarının onarılması ve temizlenmesi işlerinde, gemilerin sintinelerinde ve dabilbotom gibi kapalı sarnıçlar içindeki raspa ve boy işlerinde, oksijen, elektrik kaynağı, keski, tabancı ile perçin, takım sertleştirilmesi ve kum püskürtme suretiy-le raspa işlerinde, toprak altında maden çıkartma işlerinde, Devlet Tiyatrosu sanatkârlığında, Zirai Mücadele ve Zirai Karantina Teknik ve İdari İşleri ile salgın, bulaşıcı paraziter hayvan hastalıklarıyla mücadele işlerinde, mesleği icabı röntgen, radyum ve benzeri iyonizan radyasyon laboratuarlarında, Türkiye Radyo TV Kurumu haber hizmetlerinde, basın müşavirliklerinde geçmiş olması gerekmek-tedir.

Üçüncü olarak da fiili hizmet müddeti zamından yararlanmak için ilgili sürenin kesenek ve karşılık-larının Sandığa yatırılması gerekmektedir. Burada belirtmeliyiz ki, fiili hizmet zammından yararlanabil-mek için 506 sayılı Kanun’da olduğu gibi asgari bir süre (m.60/E kapsamındakiler için en az 1800 gün; ek m.5’e tabi olanlar için en az 3600 gün) kesenek ödeme koşulu aranmamaktadır.

29Makale / 2

Yukarıdaki tablo incelendiğinde, fiili hizmet müddeti zammından yararlananlar ile 506 sayılı Kanun kap-samında itibari hizmetten yararlananlar arasında benzerlikler olduğu ancak, fiili hizmet zammı müd-detinden yararlananların kapsamının daha geniş tutulduğu görülmektedir32.

32) Güzel-Okur-Caniklioğlu, s.603.

2.2.İtibari Hizmet Müddetiİtibari hizmet müddeti, 5434 sayılı Kanun gereğin-ce bağlanacak aylıklar ve yapılacak kesenek iadesi ve toptan ödemelerin hesabında fiili hizmet müd-detlerine eklenen bir süre olarak tanımlanmaktadır. İştirakçiler iki farklı durumda itibari hizmet müdde-

İştirakçiler Hizmetin geçtiği yerler Eklenecek müddetler

a) Muvazzaf, yedek ve gedikli su baylarla askeri memur ve ge-dikli er başların Cumhuriyet Ordusu kadrolarında 3 ay

b) (Değişik: 4/4/1995 - 4104/1 m.) Asaleti onaylanmış olmak şartıyla adaylıkta geçirilen süreler dahil polis, komiser yardımcı-sı, komiser, baş komiser, emniyet amiri,emniyet müdürleri ile bu ve daha yukarı maaş ve derecelerdeki emniyet mensuplarının

Emniyet ve Polis Mesleğinde 3 ay

c) Lokomotif, makinist ve ateşçilerinin Lokomotif üzerinde 6 ay

ç) Gemi ateşçi ve kömürcüleriyle dalgıçların Denizde 6 ay

d) Atölye, fabrika, havuz ve depolarda çalışanların

I - Çelik, demir ve pirinç dökümişlerinde;II - Zehirli, boğucu gaz asit, boya işleriylegaz maskesi ile çalışmayı gerektirenbaşka işlerde;III - Patlayıcı maddeler yapılmasında;IV - Lokomotif ve gemi kazanlarının onarılması ve temizlenmesi işlerinde,V - Gemilerin sintinelerinde ve dabilbotom gibi ka-palı sarnıçlar içindeki raspa ve boy işlerinde;VI - Oksijen, elektrik kaynağı, keski, tabancı ile perçin, takım sertleştirilmesi ve kum püskürtme suretiyle raspa işlerinde;

6 ay

e) Maden istihsalinde çalışanların Toprak altında maden çıkartma işlerinde; 6 ay

f) (Ek: 6388 - 11.3.1954) Devlet Tiyatrosu sanatkarlarının Devlet Tiyatrosu sanatkârlığında 3 ay

g) (Ek: 6842 - 1.9.1956) (Değişik: 875 - 1.6.1967) Tarım Bakan-lığı Zirai Mücadele ve Karantina Teşkilatı ile Veteriner Teşkilatın-da vazife gören memur ve hizmetlilerin

Zirai Mücadele ve Zirai Karantina Teknik ve İdari İşleri ile salgın, bulaşıcı paraziter hayvan hasta-lıklarıyla mücadele işlerinde

2 ay

h) (Ek: 1621 - 19.9.1972) Mesleği olan ve bu sebeple röntgen, radyum ve benzeri iyonizan radyasyonlarla bilfiil çalışan tabip, teknisyen, sağlık memuru, radyasyon fizikçisi ve teknisyeni ve iyonizan radyasyonla yine bilfiil çalışan bilumum personel ve yardımcıları.

Mesleği icabı röntgen, radyum ve benzeri iyoni-zan radyasyon laboratuarlarında 3 ay

i) (Ek : 11/8/1977 - 2098/2 m.)I- Türkiye Radyo-Televizyon Kurumunda haber hizmetini ya-pan ve yürüten Daire Başkanı, Müdür, Müdür Yardımcısı, Şef, Muhabir,redaktör spiker, redaktör, mütercim, kameraman, fotoğ-rafçı, ışıkçı, sesçi, teknisyen, teleks operatörü,

Türkiye Radyo TV Kurumu haber hizmetlerinde 3 ay

II- Basın kartı yönetmeliğine göre basın kartı sahibi olmak sure-tiyle gazetecilik yapanlardan memurluğa girip de meslekleriyle ilgili görevlerde istihdam edilenler.

Basın müşavirleri 3 ay

30 Ocak 2009

tinden yararlanmaktadırlar33.Bu durumlardan ilki, 5434 sayılı Kanun’un 36. maddesinde düzenlenmiş olan harp ve çarpış-ma nedenli itibari hizmet müddetidir. İtibari hizmet müddeti, askerlerin ve sivil iştirakçilerin harp ve harp dışı çarpışmalar ile düşmana tutsak düşme nedeniyle ortaya çıkan yıpranmalarını telafi etme-yi amaçlamaktadır34. Bu kapsamda itibari hizmet müddetinden yararlanmak için ilk koşul, iştirakçinin muvazzaf ve yedek subay, astsubay, uzman jan-darma çavuş ve uzman çavuşlar ile sivil iştirakçi, er veya erbaş olarak katılması gerekir35. İştirakçilerin fiili hizmetlerine itibari hizmet müddeti eklenebilme-sinin ikinci koşulu ise belirli görevlerin yerine ge-tirilmesidir. Bunlar, yukarıda belirtilen iştirakçilerin harbe katılma, seferberliğe katılma, harp ve sefer-berlik ilan edilmeden yabancı ülkelere gönderilen

33) Emrullah Damar, T.C. Emekli Sandığı Mevzuatı, Anado-lu Üniversitesi Basımevi, Eskişehir, 1987, s.130; Gerek-Oral, (2004), s.225; Güzel-Okur-Caniklioğlu, s.604.34) Sözer, s.13.35) 5435 sayılı Kanunun 36. maddesine göre “İştirakçile-rin bu kanunun yürürlüğe girdiği tarihten sonra aşağıda ya-zılı görevlerde geçen fiili hizmet sürelerinin (zamlar hariç) her yılı için fıkralarında gösterilen itibari hizmet süreleri eklenir; A) Muvazzaf ve yedek subay, astsubay, uzman jandarma çavuş ve uzman erbaşlardan;a) Harbi doğuran genel ve kısmi seferberliğe katılanların, harbin ilanından seferberliğin bitim tarihine,b) Seferberliği gerektiren iç tedip hareketlerine fiilen katılan bir-liklerde görevli olanların, çarpışmaların başlangıcından sefer-berliğin sona erdiği tarihe,c) Harp veya seferberlik ilan edilmeden, Anayasanın 92 nci maddesi veya Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası andlaşma-lar uyarınca, yabancı ülkelere gönderilen Türk Silahlı Kuvvet-lerinde görev yapanların, çarpışma meydana gelmesi halin-de çarpışmanın başlangıcından bitimine veya Türkiye’ye dö-nüş tarihine, (1) kadar geçen fiili hizmet sürelerinin (bu tarih-lerden sonra devam eden tutsaklık süreleri dahil) bir katı; B) Kanunları gereğince aylıkları ödenmek suretiyle, kurumla-rı ile ilgileri kesilmeyerek, (A) fıkrasının (a), (b), (c) bendlerin-de yazılı hareketlere sivil iştirakçi, er veya erbaş olarak katı-lanların, bu durumlarda geçen fiili hizmet sürelerinin (bu ta-rihlerden sonra devam eden tutsaklık süreleri dahil) bir katı; C) Harp halinde düşmana tutsak düşen veya düşman tarafın-dan enterne edilen iştirakçilerden kanunları gereğince, aylıkları ödenmek suretiyle, kurumları ile ilgileri kesilmeyenlerin, bu du-rumlarda geçen fiili hizmet sürelerinin bir katı;Yukarıdaki yazılı itibari hizmet süreleri üç aydan az ve toplamı 5 yıldan fazla olamaz

Türk Silahlı Kuvvetlerinde görevliyken çarpışmala-ra katılma veya düşmana tutsak düşme veya düş-man tarafından enterne edilmeleridir. Bu durumda geçen sürelerin 1 katı, 3 aydan az 5 yıldan fazla olmamak kaydıyla itibari hizmet müddeti olarak fiili hizmetlere eklenecektir36.

İtibari hizmet müddeti eklenen ikinci grup uçucu ve dalıcı personeldir. 5434 sayılı Kanun’un 37. mad-desine göre, “Pilot olan ve olmayan Türk Silahlı Kuvvetleri (Jandarma Genel Komutanlığı dahil) uçucuları ile Devlet Hava Yolları Genel Müdürlü-ğü uçucu personelinin uçucu olarak; denizaltıcı, dalgıç, kurbağa adam ve paraşütçü subay, yedek subay ve astsubayların denizaltıcı, dalgıç, kurbağa adam ve paraşütçü olarak görevlerinde geçirdikleri fiili hizmet müddetlerinin her yılı için 32. maddenin (a) fıkrası ile 36. maddenin (a), (b) fıkralarında gös-terilen fiili ve itibari hizmet müddetleri zamları dışın-da ayrıca 6 ay itibari hizmet müddeti eklenir.” Dikkat edilecek olursa uçuculuk ve dalıcılık 36. maddede-ki gibi 5 yıllık bir sınırlandırmaya tabi tutulmamıştır. 5434 sayılı Kanun’un 37. maddesi kapsamındaki iştirakçilere hem 32. maddedeki fiili hizmet müddeti zammı, hem 36. maddedeki itibari hizmet müddeti, hem de 37. maddedeki itibari hizmet müddeti ayrıca eklenmektedir37. Bu kapsamda görevde geçen her yıl için 6 ay itibari hizmet müddeti eklenmektedir.

2.3. Fiili Hizmet Müddeti Zammı ve İtibari Hizmet Müddetinin 5434 sayılı Kanun Kapsamındaki İştirakçilere Sağladığı HaklarFiili hizmet müddeti zammı ve itibari hizmet müd-deti belirli durumlarda sigortalılık süresine, aylığın

36) Damar, s.131; Güzel-Okur-Caniklioğlu, s.604; Gerek-Oral, (2004), s.225.37) İsmail Akçomak, En Son Değişiklikleri İle Açıklamalı - Uy-gulamalı Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı Kanunu, Ankara, 1989, s.199; Damar, s.132; Sözer, s.13.

31Makale / 2

hesabına, ikramiyenin miktarına ve iştirakçinin yaş haddine etki edebilmektedir.2.3.1.Fiili Hizmet Müddeti Zammı ve İtibari Hiz-met Müddetinin Sigortalılık Süresine, Aylığın Hesabına ve İkramiyeye Etkisi5434 sayılı Kanun’un 33. maddesine göre, fiili hiz-met müddeti zammı ile verilen süreler, aynen fiili hizmet gibi değerlendirilmektedir. Yani eklenen bu süreler hem aylıkların bağlanması için beklenme-si gereken sigortalılık süresinin hesabında, hem emekli aylığının hesabında göz önünde bulundu-rulmaktadır. Ayrıca ikramiyenin tahakkukunda da değerlendirilmektedir. İştirakçinin yararlanabileceği fiili hizmet müddeti zammının bir üst sınırı olup, bu süreler toplam 8 yılı geçememektedir. Ancak loko-motif makinisti ve ateşçileri bu sınırlamaya tabi de-ğildir38.

İtibari hizmet müddeti ile eklenen süreler ise 5434 sayılı Kanun’un 35. maddesi uyarınca, aylık hesap-lanırken sadece aylık bağlama oranında dikkate alınmakta olup bu süreler uzun vadeli sigorta kol-larından aylık bağlanması için gereken sigortalılık süresi yaş ve emekli ikramiyesinin hesabında etkili olmamaktadır39.

2.3.2.Fiili Hizmet Müddeti Zammı ve İtibari Hizmet Müddetinin İştirakçinin Yaş Haddine Etkisi5434 sayılı Kanun’un geçici 205. maddesinin 3. fıkrası uyarınca, iştirakçilerin 32. madde gereğince fiili hizmet müddetlerine eklenen zamlar, 5434 sa-yılı Kanun’un 205. maddesinde belirtilen yaş had-lerinden indirilmektedir. Bu hükme göre, indirim 32.

38) Sözer, s.11; Başterzi, (Yaşlılık Sigortası), s.238; Güzel-Okur-Caniklioğlu, s.603; Gerek-Oral, (2004), s.225; Akçomak, s.192; Mustafa Kuruca, “TC Emekli Sandığı Fiili Hizmet Süre-si Zammının SSK Malullük, Ölüm ve Yaşlılık Aylığı Bağlama-da Değerlendirilmesi” Yaklaşım Dergisi, Haziran 2006, s.162, http//www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_frame.esp?file_name=2006068132.htm39) Tuncay-Ekmekçi, s.115; Akçomak, s.194.

maddeye göre eklenen süreleri kapsadığından yaş haddinden yapılan indirim itibari hizmet müddetini kapsamamakta olup, sadece fiili hizmet müddeti zammından yararlananları kapsamaktadır40.

2.4. Fiili Hizmet Müddeti Zammı ve İtibari Hizmet Müddeti Kapsamında Ödenecek Kesenekler5434 sayılı Kanun’un 34. ve 38. maddeleri birlikte değerlendirildiğinde fiili veya itibari hizmetten ya-rarlanan iştirakçilerden ek bir kesenek alınmadığı görülmektedir. Ancak bu durum kesenek alınma-dığı anlamına gelmemektedir. İştirakçiyi çalıştıran Kurum o yıldaki son aylık veya ücretleri üzerin-den, eklenecek müddetlere ait istihkak toplamının %10’unun, yarısını kesenek olarak, yarısını da ku-rum karşılığı olarak Sandığa ödemektedir41.

II. 5510 Sayılı Kanundan Sonraki Dönemde Türk Sosyal Güvenlik Mevzuatında Fiili Hizmet Zammı Uygulaması

1. 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununda “Fiili Hizmet Süresi Zammı” ve “İtibari Hizmet Süresi”

5510 sayılı Kanun’da, sigortalının çalıştığı ağır, teh-likeli ve yıpratıcı işlerden dolayı hizmet sürelerine eklenecek olan farazi hizmet süreleri için TC Emekli Sandığının sistematiği benimsenmiş ve TC Emekli Sandığı Kanunundaki “fiili hizmet süresi zammı” ve “itibari hizmet süresi” terimleri tercih edilmiştir.

1.1. Fiili Hizmet Süresi ZammıFiili hizmet süresi zammı kapsamındaki işler, önce-ki Kanun dönemlerinde olduğu gibi; ağır, riskli ve sağlığa zararlı olup, çalışanları fiziki, ruhi ve fizyo-

40) Kuruca, http//www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_fra-me.esp?file_name=2006068132.htm41) Güzel-Okur-Caniklioğlu, s.576; Gerek-Oral, (2004), s.209.

32 Ocak 2009

lojik bakımdan olumsuz yönde etkileyen ve bu iş-lerde çalışanların diğer alanlarda çalışanlara göre daha fazla yıpranmalarına neden olan ve ömürleri-ni kısaltan işlerdir.

Fiili hizmet süresi zammı 5510 sayılı Kanun’un 40. maddesinde düzenlenmiştir. Bu maddenin bir kısım hükmü ile birlikte, Kanunun birçok maddesi yürürlü-ğe girmeden Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmiş42, bazı maddeleri de Kanun yürürlüğe gir-dikten sonra değişikliğe uğramıştır43.

31.05.2006 tarihinde kabul edilen 5510 sayılı Kanun’un 40. maddesinin ilk şekli incelendiğinde, anılan maddenin, 5434 sayılı TC Emekli Sandığı Kanunu’nun 32. maddesindeki fiili hizmet müddeti zammına ilişkin hükümler ile 506 sayılı Sosyal Si-gortalar Kanunu’nun 60. maddesinin E bendi ve ek 5. maddesindeki hükümlerin bir araya getirilmesin-den oluştuğu ve sigortalıların 14 grupta toplandı-ğı görülmektedir44. Ancak yeni düzenlemede, 506 ve 5434 sayılı Kanun’lardan farklı olarak lokomotif ateşçilerine yer verilmediği; bununla birlikte anılan eski düzenlemelerde bulunmayan hava yolları uçu-cu personeli, Milli İstihbarat Teşkilatı mensupları, infaz koruma memurları, baş memurları ve diğer personel, PTT dağıtıcıları ile Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası şef ve üyeleri gibi yeni sigorta-lıların fiili hizmet zammı kapsamına alındığı görül-mektedir.

5510 sayılı Kanun’un 40. maddesine göre, “Aşa-ğıda belirtilen işyerlerinde ve/veya işlerde çalışan sigortalıların, hizmet sürelerine, bu işyerlerinde

42) RG, 26392 5. Mükerrer, T.30.12.2006, AY Mhk. Kararı, E.2006/111, K.2006/112, Karar Günü 15.12.2006.43) RG, 26870, T.08.05.2008, 5754 sayılı Kanun.44) Tuncay-Ekmekçi, s.114; Şükran Ertürk, “5510 Sayılı Sosyal sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununda Değişiklik Ön-gören 5754 Sayılı Kanun’dan Sonra Uzun Vadeli Sigorta Kol-larına Genel Bir Bakış”, LEGAL İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Dergisi, C. 5, S.19, Y. 2008, s.1054; Caniklioğlu, (İtiba-ri Hizmet Süresine İlişkin…) s.131; Başterzi, (Yaşlılık Sigortası), s.242; Can Tuncay, “Yeni Sistemde...”, s.71.

ve/veya işlerde geçen çalışma sürelerinin her 360 günü için karşılarında gösterilen prim gün sayıları, fiilî hizmet süresi zammı olarak eklenir. 360 günden eksik sürelere ait fiilî hizmet süresi zammı, 360 gün için eklenen fiilî hizmet süresi ile orantılı olarak be-lirlenir.

Aşağıdaki bentlerden birden fazlasına dahil olanlar için, en yüksek olan bentten fiilî hizmet süresi zam-mı uygulanır.

Aşağıdaki hükümlere göre hesaplanan fiilî hizmet süresi zammı sekiz yılı geçmemek üzere uzun va-deli sigorta kolları uygulamasında prim ödeme gün sayısına eklenir ve emeklilik yaş hadlerinden üç yılı geçmemek üzere yarısı indirilir. Yukarıda yer veri-len tablonun (4) numaralı sırasında yer alan ve 180 gün fiilî hizmet zammı süresi verilen sigortalılar için sekiz yıllık süre sınırı uygulanmaz”.

5510 sayılı Kanun’da, fiili hizmet zammından yarar-lanacak sigortalı ve işlerin kapsamı genişletilmiş, bu arada, 5953 sayılı Basın-İş Kanunu’na tabi olup basın kartı hamili gazeteciler, kamu kurumlarında basınla ilgili iş yapanlar, TRT’de haber servislerinde çalışanlar, devlet tiyatrosu sanatkarları ve Cumhur-başkanlığı senfoni orkestrası şef ve üyeleri de kap-sama alınmıştır. Ancak bu grupların durumu kamu oyunda yoğun tartışmalara neden olmuştur. Bu işlerin, özellikle gazeteciliğin, 5510 sayılı Kanun’la yeniden düzenlenen tablodaki diğer işler ile kar-şılaştırıldığında, diğer işler kadar ağır, yıpratıcı ve tehlikeli olmadığı ileri sürülmüştür45. Yine de, tab-lonun tümü incelendiğinde, yeni kapsama alınan işlerin bir kısmı açısından haklılık payı olabileceği, ancak tablonun yeniden gözden geçirilmesi ve ob-jektif esaslara dikkat edilmesi gerekliliğine dikkat

45) Can Tuncay, “Türk Emeklilik Sisteminde Reform Projesinin Değerlendirilmesi”, Çimento İşveren Dergisi, C. 19, S. 2, Mart 2005, s.12; Tuncay-Ekmekçi, s.115; A. Rıza Okur, “Sosyal Gü-venlik Reformu ma?”, MERCEK, S. 43, Y. 11, Temmuz 2006, s.23; Kemal Kılıçdaroğlu, “Sorunlarla Gelen Reform?”, MER-CEK, S. 43, Y. 11, Temmuz 2006, s.11; Tuncay, (Yeni Sistem-de...), s.71.

33Makale / 2

Kapsamdaki Sigortalılar Kapsamdaki İşyerleri ve/veya İşler Eklenecek Gün Sayısı

1) Fabrika, atölye, havuz ve depolarda, trafo binalarında çalışanlar.

1) Çelik, demir, pirinç ve tunç döküm işlerinde.2) Zehirli, boğucu, yakıcı, öldürücü ve patlayıcı gaz, asit, boya işleri ile gaz maskesiyle çalışmayı gerektiren başka işlerde.3) Patlayıcı maddeler yapılması işlerinde.4) Lokomotif ve gemi kazanlarının onarılması ve temizlenmesi işlerinde.5) Gemilerin sintine, Dabilbotom gibi kapalı sarnıçlar içindeki raspa ve boya işlerinde.6) Oksijen veya elektrik kaynağı, keski, tabanca ve perçin, takım sertleştirilmesi ve kum püskürtme suretiyle raspa işlerinde.

90 gün

2) Basım ve gazetecilik işyerlerinde 4857 sayı-lı İş Kanunu’na göre çalışanlar.

1) Solunum ve cilt yoluyla vücuda geçen gaz veya diğer zehirleyici maddelerle çalışılan işyerleri.2) Fazla gürültülü ve ihtizaz yapıcı makine ve aletlerle çalışarak iş yapılan işyerleri.3) Tabii ışığın hiç olmadığı veya münhasıran suni ışık altında çalışılan işyerleri.4) Günlük mesainin yarıdan fazlası saat 20.00’den sonra çalışılarak yapılan işyerleri.5) Doğrudan doğruya yüksek hararete maruz bulunarak çalışılan işyerleri.6) Fazla ve devamlı fiziki gayret sarf edilerek iş yapılan işyerleri.

90 gün

3) Gemi adamları, gemi ateşçileri, gemi kö-mürcüleri, dalgıçlar. Denizde 90 gün

4) Yeraltı işlerinde sürekli veya münavebeli çalışanlar. Maden işyerleri 180 gün

5) Mesleği icabı; röntgen, radyum ve benzeri iyonizan radyasyonlarında fiilen çalışan he-kim, diş hekimi, teknisyen, sağlık memuru, radyasyon fizikçisi ve teknisyeni ve iyonizan radyasyonla fiilen çalışan bilumum personel ve yardımcıları.

Röntgen, radyum ve benzeri iyonizan radyasyon laboratuvarları işlerinde.

90 gün

6) Havayollarının uçucu personeli, lokomotif makinistleri Fiilen uçakta ve lokomotifte 90 gün

7) Subay, yedek subay, astsubay, uzman jan-darma ve uzman erbaşlar. Türk Silâhlı Kuvvetleri’nde 90 gün

8) Asaleti onaylanmış olmak şartıyla adaylıkta geçirilen süreler dahil polis, komiser yardımcı-sı, komiser, baş komiser, emniyet amiri, emni-yet müdürleri ile bu ve daha yukarı maaş ve derecelerdeki emniyet mensupları, Milli İstih-barat Teşkilatı mensupları.

Emniyet ve polis mesleğinde, Milli İstihbarat Teşkilatı’nda 90 gün

9) 13/6/1952 tarihli ve 5953 sayılı Kanuna tâbi olarak çalışan sigortalılar ile Basın Kartı Yönetmeliğine göre basın kartı sahibi olmak suretiyle gazetecilik yaparken kamu kurumla-rına giren ve bu kurumlarda meslekleriyle ilgili görevde istihdam edilenler.

5953 sayılı Kanun kapsamındaki işyerlerinde. 90 gün

10) İnfaz koruma memurları, baş memurları ve diğer personel Ceza ve tutukevlerinde fiilen hükümlü ve tutuklularla irtibat içinde olan görevliler. 90 gün

11) PTT dağıtıcıları Posta dağıtımı işyerlerinde yaya olarak yapılan işlerde. 90 gün

12) Türkiye Radyo-Televizyon Kurumu’nda haber hizmetini yapan ve haber hizmetlerinde fiilen çalışan; Daire Başkanı, Başkan Yardım-cısı, Müdür, Müdür Yardımcısı, Şef, Muhabir, Stajyer Muhabir, Başspiker, Redaktör Spiker, Spiker, Stajyer Spiker, Masa Şefi, Başkamera-man, Şef Kameraman, Kameraman, Kamera Asistanı, Başmontajcı, Şef Montajcı, Montajcı, Stajyer Montajcı, Redaktör, Mütercim, Fotoğ-rafçı, Işıkçı, Sesçi, Başteknisyen, Şef Tek-nisyen, Teknisyen, Başteleksçi, Şef Teleksçi, Teleks Operatörü.

Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu haber hizmetlerinde. 90 gün

13) Tarım Bakanlığı Ziraî Mücadele ve Karan-tina Teşkilatı ile Veteriner Teşkilatı’nda vazife gören memur ve hizmetliler.

Ziraî mücadele ve ziraî karantina teknik ve idarî işleri ile salgın, bulaşıcı, paraziter hayvan hastalıkları ile mücadele işlerinde. 60 gün

14) Devlet Tiyatrosu sanatkârları, Cumhurbaş-kanlığı Senfoni Orkestrası’nın şef ve üyeleri. Devlet Tiyatroları ile Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrasında 90 gün

34 Ocak 2009

çekilmiştir46.Anayasa Mahkemesinin 30.12.2006 tarihli kararıy-la47, 5510 sayılı Kanun’un 40. maddesinde yer alan tablonun 8., 12., 13. ve 14. sıralarındaki düzenle-meler Anayasa’nın 10. maddesinde ifade edilen “eşitlik ilkesi” ile Anayasa Mahkemesi’nin “dengeli ve makul olma ilkesine”48 ilişkin kararlarına aykırı bulunarak iptal edilmiştir.

5510 sayılı Kanun’un, 40. maddedeki tablonun 12. ve 14. sıralarında yer alan Türkiye Radyo ve Tele-vizyon Kurumu’nda haber hizmeti yapan ve haber hizmetlerinde çalışanlar ile Devlet Tiyatrosu sanat-çıları ve Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası’nın şef ve üyelerinin fiili hizmet süresi zammından ya-rarlandırılması, ancak aynı ya da benzer etkinlikleri özel televizyon kuruluşları, özel tiyatrolar ve orkest-ralarda yürütenlerin fiili hizmet süresi zammından yararlandırılmaması Anayasa aykırı bulunmuştur.

Dikkati çeken bir başka nokta ise, tablonun 8. sıra-sındaki emniyet görevlilerinin durumudur. Emniyet görevlilerinin fiili hizmet süresi zammından yarar-lanması mümkünken, özel güvenlik hizmetinde ça-lışanlar fiili hizmet süresi zammından yararlandırıl-mamaktadır. 10.06.2004 tarih ve 5188 sayılı Özel Güvenlik Hizmetlerine Dair Kanun’un 1. maddesin-de, “Bu Kanunun amacı, kamu güvenliğini tamam-layıcı mahiyetteki özel güvenlik hizmetlerinin yerine getirilmesine ilişkin esas ve usulleri belirlemektir” denilmiş ve şirketlerin özel güvenlik alanında fa-aliyette bulunmasının İçişleri Bakanlığı’nın iznine tâbi olduğu belirtilmiş ve özel güvenlik görevlilerinin silah taşıma dahil bütün yetkileri bu Kanun ile be-

46) A. Rıza Okur, “Sosyal Güvenlik Reformu: Uzun Dönemli Si-gorta Dalları”, Çalışma ve Toplum, 2006/1, S:8, s.125; Başterzi, (Yaşlılık Sigortası), s.244.47) RG, 26392 5. Mükerrer, T.30.12.2006, ANY Mhk. Kararı, E.2006/111, K.2006/112, 15.12.2006.48) ANY. Mhk., E2001/479, K. 2005/1, 06.01.2005

lirlenmiştir. Bu nedenle, özel güvenlik hizmetlerinin gerektirdiği teknik uygulamalar ile emniyet ve polis mesleğinde çalışanların görev ve sorumlulukları arasında, çalışanların yıpranması yönünden bir fark bulunmadığından, bu düzenlemenin, Anayasa’nın 10. maddesinde ifade edilen eşitlik ilkesine aykırı olduğuna karar verilmiştir.

Yine aynı şekilde, 40. maddedeki tablonun 13. sı-rasındaki ziraî mücadele ve ziraî karantina teknik ve idarî işleri ile salgın, bulaşıcı, paraziter hayvan hastalıkları ile mücadele işlerinde Tarım Bakanlığı Ziraî Mücadele ve Karantina Teşkilatı ile Veteriner Teşkilatı’nda vazife gören memur ve hizmetliler fiili hizmet süresi zammından yararlanmaları mümkün-ken, aynı ya da benzer işleri gören özel sektörde çalışan veterinerlerin bu zamdan yararlandırılma-maları da Anayasanın eşitlik ilkesine aykırı bulun-muştur.

Diğer taraftan, hayvan hastalıkları ile mücadele işlerinde çalışan veteriner, memur ve hizmetlilerin fiili hizmet süresi zammından yararlanma hakkı bu-lunmasına karşın, insan sağlığı konusunda çalışan doktor ve diğer sağlık personelinin de bu zamdan yararlandırılmamasının da eşitlik ilkesi ile bağdaş-mayacağı açıktır. Çünkü, doktor ve diğer sağlık personeli de benzer tehlikelerle karşı karşıya kala-bilecek bir çalışma ortamında bulunmaktadır.

Anayasa Mahkemesi anılan kararında, 5510 sayılı Kanun’un temel amacının, tüm çalışanlar için aktü-eryal olarak hak ve yükümlülüklerin eşit olacağı tek bir emeklilik rejimi kurmak olduğuna vurgu yaparak, kurumlarının ve bağlı oldukları çalışma rejiminin, anılan sigortalıların fiili hizmet süresi zammından yararlanıp, yararlandırılmamasında ayrım yapılma-

35Makale / 2

sına dayanak teşkil etmesinin haklı bir neden olamayacağına hükmetmiştir49. Ayrıca, iptal edilen düzenlemeler dikkatlice ince-lendiğinde, bu düzenlemelerin aynı işleri yapan gruplar arasında sadece kamu görevlilerini ko-ruyan imtiyazlı düzenlemeler olduğu görülmek-tedir.

Açıklanan bu nedenlerle, Anayasa Mahkemesi 5510 sayılı Kanun’un fiili hizmet süresi zammını düzenleyen 40. maddesinde yer alan tablonun 8., 12., 13. ve 14. sıralarındaki düzenlemele-ri Kanunun 4. maddesinin 1. fıkrasının c bendi kapsamına giren sigortalılar (kamu görevlileri, eski TC Emekli Sandığı mensupları) yönünden, Anayasanın 2., 10. ve 128. maddelerine aykırı bularak iptal etmiştir50.

Anayasa Mahkemesi’nin iptal kararından sonra, 5510 sayılı Kanun’un fiili hizmet süresi zammı-na ilişkin 40. maddesi, 17.04.2008 tarihli 5754 sayılı Kanun’un 25. maddesiyle değiştirilerek ye-niden düzenlenmiştir. Anılan düzenlemeye göre, “Aşağıda belirtilen işyerlerinde ve işlerde 4 üncü maddenin birinci fıkrasının (a) ve (c) bentleri kapsamında çalışan sigortalıların prim ödeme gün sayılarına, bu işyerlerinde ve işlerde geçen çalışma sürelerinin her 360 günü için karşıların-

49) Fatma Başterzi, “Türk Emeklilik Sisteminde Reform”, MERCEK, S. 43, Y. 11, Temmuz 2006, s.192; 5510 sayı-lı Kanun’un temel amacı, devlet memurları ve diğer kamu görevlileri, hizmet akdine dayalı ücretle çalışanlar, tarımsal işlerde ücretle çalışanlar, kendi hesabına çalışanlar ve ta-rımsal alanda kendi hesabına çalışanları kapsayan beş ayrı emeklilik rejimini tek bir rejim haline getirmektir.50) Ali Güzel-Saim Ocak, “5510 sayılı Yasa İle İşverenlere Getirilen Ek Sosyal Sigorta Yükümlülükleri”, LEGAL İş Huku-ku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Dergisi, C. 4, S.13, Y. 2007, s.153; Sayım Yorgun, “5510 sayılı Kanun, Anayasa Mahke-mesinin İptal Kararı ve Çatırdayan Norm ve Standart Birli-ği”, TİSK AKADEMİ, C. 2, S.4, 2007/II, s.134; Hediye Ergin, “İptalle Gelen Sorun: Reformdan Geriye Ne Kaldı? Anayasa Mahkemesinin 15.12.2006 Tarihli Kararına İlişkin Bir Değer-lendirme”, TİSK AKADEMİ, C. 2, S.3, 2007/I, s.38.

da gösterilen gün sayıları, fiilî hizmet süresi zammı olarak eklenir. 360 günden eksik sürelere ait fiilî hizmet süresi zammı, 360 gün için eklenen fiilî hizmet süresi ile orantılı olarak belirlenir. Çalışmanın fiili hizmet sü-resi zammı kapsamında değerlendirilebilmesi için, tab-lonun (13) ve (14) numaralı sıralarında belirtilen sigor-talılar hariç sigortalının kapsamdaki işyerleri ile birlikte belirtilen işlerde fiilen çalışması ve söz konusu işlerin risklerine maruz kalması şarttır.

Aşağıdaki bentlerden birden fazlasına dahil olanlar için, en yüksek olan bentten fiilî hizmet süresi zammı uygulanır.

Bu maddenin birinci fıkrası hükmüne göre hesaplanan fiilî hizmet süresi zammı, yukarıdaki tablonun (13) ve (14) numaralı sırasında yer alan sigortalılar için sekiz, diğer sigortalılar için beş yılı geçmemek üzere uzun vadeli sigorta kolları uygulamasında prim ödeme gün sayısına eklenir. Bu sürelerin, üç yılı geçmemek üzere yarısı emeklilik yaş hadlerinden indirilir. Tablonun (10) numaralı sırasında yer alan sigortalılar için bu fıkradaki süre sınırı uygulanmaz.

Yukarıdaki fıkrada belirtilen yaş haddi indiriminden ya-rarlanabilmek için ölüm ve malûliyet halleri hariç tablo-nun (10) numaralı sırasında yer alan sigortalıların en az 1800 gün, diğer sıralarda yer alan sigortalıların ise en az 3600 gün belirtilen işyeri ve işlerde çalışmış ol-maları şarttır.

Bu maddenin uygulanmasına ilişkin usûl ve esaslar Kurumun önerisi üzerine Bakanlıkça çıkarılacak yönet-melik ile düzenlenir.”

Mevcut uygulamada fiili hizmet süresi zammı verilen bazı işler, teknolojideki gelişmeler ve çalışma koşulla-

36 Ocak 2009

Kapsamdaki İşler/İşyerleri Kapsamdaki Sigortalılar Eklenecek

Gün Sayısı

1) Kurşun ve arsenik işleri

1) Kurşun üretilen galenit, serüzit, anglezit gibi cevherlerin çıkarılmasına ilişkin maden ocağı işlerinde çalı-şanlar. 2) Kurşunlu madenlerden yahut içinde kurşun bulunan kül, maden köpüğü, kurşun fırın kurumu, üstübeç artığı ve benzeri maddelerden kurşun üretimi için yapılan izabe işlerinde çalışanlar.3) Antimuan, kalay, bronz ve benzeri maddelerle yapılan kurşun alaşımı işlerinde çalışanlar

60 gün

4) Kurşun izabe fırınlarının teksif odalarında biriken kuru tozları kaldırma işlerinde çalışanlar. 90 gün

2) Cam fabrika ve atölyeleri

1) Cam yapımında kullanılan ilkel maddeleri toz haline getirme, eleme, karıştırma ve kurutma işlerinde (bu iş-leri yapmak üzere tam kapalı odalar içinde otomatik makineli tesisat veya çalışma ortamındaki tozları sağlık için tehlike oluşturmayacak düzeye indiren havalandırma tesisatı bulunmadığı takdirde) çalışanlar.2) Eritme işlerinde (otomatik besleme fırınlarıyla çalışılmadığı takdirde) çalışanlar.3) Ateşçilik işlerinde çalışanlar. 4) Üfleme işlerinde (tamamen otomatik makinelerle yapılmadığı takdirde) çalışanlar.5) Basınçla yapılan cam işlerinde (cam tazyiki işleri) çalışanlar.6) Ayna camı sanatında potalı cam dökümü işlerinde (potalar kalıp masasına mekanik araçlarla taşınmadığı takdirde) çalışanlar. 7) Camı fırın başından alma işlerinde çalışanlar.8) Yayma fırınlarında düzeltme işlerinde çalışanlar.9) Traş işlerinde çalışanlar.10) Asitle hak ve cilâlama işlerinde çalışanlar.11) Basınçlı havayla kum püskürten cihazlarla yapılan işlerde (çalışma ortamındaki tozları sağlık için tehlike oluşturmayacak düzeye indiren havalandırma tesisatı bulunmadığı takdirde) çalışanlar. 12) Pota ve taş odalarında görülen işlerde çalışanlar.

60 gün

3) Cıva üretimi işleri sanayii

1) Cıva izabe fırınlarında görülen işlerde çalışanlar.2) Elementer cıva bulunan ocaklarda görülen işlerde çalışanlar. 90 gün

4) Çimento fabrikaları

1) İlkel maddeleri kırma, ufalama, ezme, eleme ve karıştırma işlerinde çalışanlar. 2) Otomatik fırınlarda pişirme işlerinde çalışanlar.3) Klinkeri öğütme, eleme, torba ve fıçılara koyma işlerinde (otomatik olarak tozun etrafa yayılmasını önleyici bir düzenleme yapılmadığı takdirde) çalışanlar.

90 gün

5) Kok fabrikalarıyla termik santraller

1) Ateşçilik, ocak temizliği, jeneratör, doldurma, boşaltma ve temizleme işlerinde çalışanlar. 2) Kimyasal arıtma işlerinde çalışanlar. 3) Gazın geçtiği cihaz ve boruların onarılması ve temizlenmesi işlerinde çalışanlar. 4) Kok fabrikalarında kömür ve ocak işlerinde çalışanlar.5) Elektrik enerji üretim santrallerinin kazan dairesindeki ateşçilik, kül ve kömürlerin taşınması işlerinde çalışanlar.6) Termik santrallerle her çeşit buhar kazanlarının kazan dairesindeki ateşçilik, kül ve kömürlerin taşınması işlerinde çalışanlar..

60 gün

6) Alüminyum fabrikaları

1) Alüminyum oksit üretimi işlerinde çalışanlar.2) Alüminyum bronzu hazırlama işlerinde çalışanlar.3) Alüminyum madeni üretimi işlerinde çalışanlar.

60 gün

7) Demir ve çelik fabrikaları

1) Demir izabe fabrikalarında cevherin demire çevrilmesi işleriyle boru fabrikalarının fırın ve döküm dairele-rinde yapılan işlerinde çalışanlar. 2) Çelikhanelerin çelik yapılan fırınlarıyla bunların teferruat ve eklentilerinden olan ikinci derecedeki fırınlarda ve konvertörlerde yapılan işlerinde çalışanlar.3) Sıvı haldeki demir ve çeliğin tesisat ve teçhizatla veya mekanik olarak taşınmasına ilişkin işlerde çalı-şanlar.4) Sıcak veya sıvı haldeki cürufun taşınması ve işlenmesi işlerinde çalışanlar. 5) Haddehanelerde (soğuk demirle çalışılan haddehaneler hariç), fırınlarda, hadde serilerinde, haddehaneyi kızgın veya sıvı çelik yahut demirle besleyen tesisat ve araçlarla görülen işlerle kızgın halde olan yarı mamul parçaların kesilmesi ve hazırlanması işlerinde çalışanlar.

90 gün

8) Döküm fabrikaları

1) Döküm kalıp ve maçalarının yapılması ve döküme hazır duruma getirilmesi işlerinde çalışanlar.2) Döküm şarjının hazırlanması ve her çeşit maden eritme (izabe) fırınlarının döküme hazır duruma getiril-mesi işlerinde çalışanlar. 3) Maden eritme ve dökme işlerinde çalışanlar.

60 gün

9) Asit üretimi yapan fabrika ve atölyeler

1) Asit için hammaddelerin hazırlanması işlerinde çalışanlar2) Asidin yapılma safhalarındaki işlerinde çalışanlar. 3) Baca gazlarından asit elde edilmesi işlerinde çalışanlar.

90 gün

10) Yer altı maden işleri

Maden ocakları (elementer cıva bulunduğu saptanan cıva maden ocakları hariç), kanalizasyon ve tünel yapımı gibi yer altında yapılan işlerde çalışanlar. 180 gün

37

rının iyileştirilmesi nedeniyle zamanla yıpratıcı ol-maktan çıkmış, artık bu işlerde çalışanlara fazladan hizmet ilavesi yapılması, diğer kesimlerde çalışan-lar aleyhine bir adaletsizlik oluşturmaya başlamış-tır51. Bu doğrultuda, 5510 sayılı Kanun’un 40. maddesin-de 5754 sayılı Kanun’la yapılan yeni düzenlemeyle sadece Anayasa Mahkemesi’nin iptal ettiği husus-lar değil, 40. maddedeki tablonun tamamı yeniden ele alınmıştır. Anılan düzenlemeyle, 5510 sayılı Kanun’un 40. maddesinin ilk şeklindeki tablonun 1. sırasında sayılan fabrika, atölye, havuz ve depo-larda, trafo binalarında çalışanlara ilişkin düzenle-meler oldukça geniş tutulmuş olup, 40. maddenin 5754 sayılı Kanun’la değişik şeklindeki tablonun ilk 9 sırasındaki işlerin neredeyse tamamı bu tür işlere ayrılmıştır.

Diğer taraftan, 5510 sayılı Kanun’un 40. maddesi-nin ilk şeklindeki tablonun 1. sırasında yer alan de-mir, çelik, döküm, zehirli, boğucu, yakıcı, öldürücü, patlayıcı gaz ve asit, boya işleri ile gaz maskesi ile çalışmayı gerektiren işler hariç olmak üzere patla-

51) Yusuf Alper, “Türk Emeklilik Sisteminde Reform”, MERCEK, S. 37, Y. 10, Ocak 2005, s.118; Gerek, s.14.

yıcı maddeler yapılması, lokomotif ve gemi kazanı onarılması ve temizlenmesi, gemilerin sintine ve kapalı sarnıçlarında yapılan boya ve raspa işleri fiili hizmet süresi zammı kapsamı dışında tutulmuş-tur. Ayrıca, ilk defa bu Kanunla kapsama alınmakla birlikte uygulama imkanının dar olması ve uygula-mada sıkıntı yaşanacağı gerekçesiyle 5510 sayılı Kanun’un 4. maddesinin 1. fıkrasının b bendine tabi sigortalılar ‘kendi adına ve bağımsız olarak çalışan-lar) da kapsam dışında bırakılmıştır.

40. maddenin ilk şeklinde yer alan, ancak günümüz şartlarında fiili hizmet zammı mantığına uygun düş-meyen “havayollarının uçucu personeli ve lokomo-tif makinistleri”, “basın kartı sahibi olmak suretiyle gazetecilik yaparken kamu kurumlarına giren ve bu kurumlarda meslekleriyle ilgili görevde istihdam edilenler”, “infaz koruma memurları, baş memurla-rı ve diğer personeli” ve “PTT dağıtıcıları”, “Tarım Bakanlığı Zirai Mücadele ve Karantina Teşkilatı ile

11) Radyoaktif ve radyoiyonizan maddelerle yapılan işler

Doğal ve yapay radyoaktif, radyoiyonizan maddeler veya bütün diğer korpüsküler emanasyon kaynakları ile yapılan işlerde çalışanlar. 90 gün

12) Su altında veya su altında basınçlı hava içinde gerektiren işler

1) Su altında basınçlı hava içinde çalışmayı gerektiren işlerden 20- 35 metreye kadar derinlik veya 2-3,5 kg/cm2 basınçta yapılan işlerde çalışanlar. 60 gün

2) Su altında basınçlı hava içinde çalışmayı gerektiren işlerden 35-40 (40 hariç) m. derinlik veya 3,5-4 90 (3,5 hariç) kg/cm2 basınçta yapılan işlerde çalışanlar. 3) Dalgıçlık işinde çalışanlar

90 gün

13) Türk Silâhlı Kuvvetleri’nde Subay, yedek subay, astsubay, uzman jandarma ve uzman erbaşlar 90 gün

14) Emniyet ve polis mesleğinde Milli İstihbarat Teşkilâtı’nda

Asaleti onaylanmış olmak şartıyla adaylıkta geçirilen süreler dahil polis, komiser yardımcısı, komiser, baş komiser, emniyet amiri, emniyet müdürleri ile bu ve daha yukarı maaş ve derecelerdeki emniyet mensupları, Milli İstihbarat Teşkilâtı mensupları.

90 gün

15) İtfaiye veya yangın söndürme işleri

Yangın söndürme işlerinde çalışanlar 60 gün

Kapsamdaki İşler/İşyerleri Kapsamdaki Sigortalılar Eklenecek

Gün Sayısı

38 Ocak 2009

Veteriner Teşkilatı görevlileri”, “Devlet Tiyatrosu sa-natçıları ile Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası üyeleri”, “dalgıçlar hariç gemi adamları” da kapsam dışında tutulmuştur. Yine, aynı tablonun diğer bazı sıralardaki işyerlerinin kapsamı daraltılmış ve pri-me ödeme gün sayılarına eklenecek prim ödeme gün sayılarında da indirime gidilmiştir52.Görüleceği üzere fiili hizmet süresi zammı, Anaya-sa Mahkemesi’nin iptal gerekçesi ve üretim tekno-lojisinde meydana gelen yenilikler dikkate alınarak sadece hizmet akdi ve kamu görevlisi olarak çalı-şan sigortalılar için ağır, yıpratıcı ve zehirleyici iş-ler bakımından yeniden düzenlenmiştir. Örneğin, tablolar incelendiğinde daha önce fiili hizmet süresi zammından yararlanma hakkı bulunmayan itfaiye-ciler bu kapsama alınmışlardır.

Fiili hizmet süresi zammından yararlanmak için üç koşulu birden gerçekleştirmek gerekmektedir. Bu zamdan yararlanmak isteyen kişinin 5510 sayılı Kanun’un 4. maddesinin 1. fıkrasının a ve c bentle-rine tabi olarak (hizmet akdiyle çalışanlar ve kamu görevlileri) sigortalı olması ve Kanunun 40. mad-desindeki tablonun orta sütunundaki sigortalılardan olması ilk koşuldur.

İkinci olarak, sigortalının çalışmasının fiili hizmet sü-resi zammı kapsamında değerlendirilebilmesi için, anılan tablonun 13. ve 14. sıralarında belirtilenler hariç sigortalının kapsamdaki işyerleri ve işlerde fii-len çalışması ve söz konusu işlerin risklerine maruz kalması gerekmektedir53.

52) Çoşkun Saraç, “Son Tasarı Işığında 5510 sayılı Sosyal Si-gortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun Başlıca Yenilik-leri”, SİCİL, Mart 2008, s.129; Şükran Ertürk, s. 1055; A. Rıza Okur-Hediye Ergin, “5510 sayılı Kanun’da Değişiklik Öngören 25.10.2007 Tarihli Taslağın Değerlendirilmesi”, LEGAL İş Hu-kuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Dergisi, C. 4, S.16, Y. 2007, s.1454; http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem23/yil01/ss119m.htm.53) Nurşen Caniklioğlu, “Prime İlişkin Yükümlülükler”, İstihdam Paketi ve Sosyal Güvenlikteki Yeni Düzenlemeler İşletmele-

Fiili hizmet süresi zammından yararlanabilmenin üçüncü koşulu ise, sigortalının işinin 40. maddede-ki tablonun sol sütununda yer alan işler ve işyerleri arasında olmasıdır. 40. madde çerçevesinde sağ-lanan bir diğer hak olan yaş indiriminden yararla-nabilmek için de söz konusu sigortalıların bu işyer-lerinde belirli bir süre prim ödemiş olmaları gerek-mektedir. Tablonun 10. sırasındaki madenciler için 1800 gün, diğer sıralardaki sigortalılar için ise 3600 gün prim ödemiş olmak gerekmektedir.

Fiili hizmet süresi zammının, 5510 sayılı Kanun’un

40. maddesindeki tablonun 13. ve 14. sıralarında

yer alan subay, yedek subay, astsubay, uzman jan-

darma ve uzman erbaşlarla polis, komiser yardım-

cısı, komiser, baş komiser, emniyet amiri, emniyet

müdürleri ile bu ve daha yukarı maaş ve derece-

lerdeki emniyet mensupları, Milli İstihbarat Teşkilatı

mensupları için sekiz yılı, fiili hizmet süresi zammı

kapsamındaki diğer sigortalılar için beş yılı geçme-

mek üzere prim ödeme gün sayısına eklenmesi ön-

görülmüştür54. Eklenen sürelerin, üç yılı geçmemek

üzere yarısı emeklilik yaş hadlerinden indirilecektir.

Tablonun 10. sırasında yer alan yeraltı maden işle-

rinde çalışanlar için fiili hizmet süresi zammına iliş-

kin süre sınırı ile yaş haddi indirimindeki süre sınırı

uygulanmayacaktır55.

Yaptıkları iş nedeniyle 5510 sayılı Kanun’un 40.

maddesinde yer alan tabloda belirtilen işyeri ve iş-

lerden aynı anda birden fazlasına tabi olan sigor-

talılara en yükseğine göre fiili hizmet süresi zammı

re Neler Getiriyor? Semineri, TİSK Yayın No:296, s.155; Nüvit Gerek-A. İlhan Oral, Sosyal Güvenlik Hukuku, Açıköğretim Fa-kültesi Yayını:888, Eskişehir, 2008, s.183.54) http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem23/yil01/ss119m.htm.55) Tuncay-Ekmekçi, s.115.

39

verilir.

Anılan tabloda belirtilen sigortalıların ücretsiz izin-

de geçen süreleri ile tablonun 13. ve 14. sıralarda

belirtilen sigortalılar hariç olmak üzere, söz konusu

maddede belirtilen işlerde fiilen çalışılmayan ücretli

izin, sıhhi izin, yıllık izin, eğitim ve kurs süreleri ile

resmi tatil günleri fiili hizmet süresi zammı kapsa-

mında değerlendirilmez56.

1.2.İtibari Hizmet Süresi5510 sayılı Kanun’un 5754 sayılı Kanun’la değişik 49. maddesine göre, itibari hizmet süresi, bu Ka-nuna göre bağlanacak aylıklar ve yapılacak toptan ödemelerin hesabında dikkate alınan ancak hiçbir şekilde bu Kanunla tanınan hakları kazanma ba-kımından gerekli prim ödeme gün sayısı, yaş ve emeklilik ikramiyesinin hesabında dikkate alınma-yan bir süredir. Bazı olağanüstü durumlarda, sigor-talıların belirli görevlerde57 geçen zamları hariç, fiili

56) RG, 27010, T.28,09.2008, Fiili Hizmet Süresi Zammı Uygu-lamasının Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik, m.957) 5510 sayılı Kanun’un 49. maddesi uyarınca, sigortalıların aşağıda yazılı görevlerde geçen zamlar hariç, fiili hizmet süre-lerinin her yılı için;a) Subay (yedek subay dahil), astsubay, uzman jandarma ve uz-man erbaşlardan;1) Harbi doğuran genel ve kısmi seferberliğe katılanların, harbin ilanından seferberliğin bitim tarihine,2) Seferberliği gerektiren iç tedip hareketlerine fiilen katılan bir-liklerde görevli olanların, çarpışmaların başlangıcından sefer-berliğin sona erdiği tarihe,3) Harp veya seferberlik ilan edilmeden, Anayasanın 92. mad-desi veya Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası sözleşmeler uya-rınca, yabancı ülkelere gönderilen Türk Silahlı Kuvvetleri’nde görev yapanların çarpışma meydana gelmesi halinde, çarpış-ma süresince veya çarpışma bitmeden dönenler için Türkiye’ye dönüş tarihine,kadar geçen tutsaklık süreleri dahil fiili hizmet sürelerinin,b) 4. madde gereği sigortalı sayılanlardan bu fıkranın (a) bendi-nin (1), (2) ve (3) numaralı alt bentlerinde yazılı hareketlere si-vil görevli, er veya erbaş olarak katılanların, bu durumlarda ge-çen fiili hizmet sürelerinin, bu tarihlerden sonra devam eden tut-saklık sürelerinin,c) Harp halinde düşmana tutsak düşen veya düşman tarafın-dan enterne edilen sigortalılardan Kanunları gereğince, aylıkla-rı ödenmek suretiyle, sözleşmeli personel hariç olmak üzere ku-rumları ile ilgileri kesilmeyenlerin, bu durumlarda geçen fiili hiz-met sürelerinin, her yılı için altı ay itibari hizmet süresi olarak ek-lenir. Bu nedenlerle eklenecek itibari hizmet sürelerinin toplamı, üç yıldan fazla olamaz.

hizmet sürelerinin her yılı için altı ay itibari hizmet süresi eklenir. Bu nedenlerle eklenecek itibari hiz-met sürelerinin toplamı, üç yıldan fazla olamaz58. Burada hemen belirtmeliyiz ki, itibari hizmet süresi uygulaması 5510 sayılı Kanun’un 4. maddesinin, 1. fıkrasının c bendi kapsamındaki sigortalılar için geçerlidir.1.3.Fiili Hizmet Süresi Zammı ve İtibari Hizmet Süresinin 5510 sayılı Kanun Kapsamındaki İşti-rakçilere Sağladığı HaklarFiili hizmet süresi zammı ve itibari hizmet süresi si-gortalının prim ödeme gün sayısına (aylıkların ve toptan ödemenin hesabına) ve yaş hadlerine etki etmektedir.

1.3.1.Fiili Hizmet Müddeti Zammı ve İtibari Hiz-met Müddetinin Prim Ödeme Gün Sayısına ve Aylığa Etkisi5510 sayılı Kanun’un 40. maddesi uyarınca, fiili hizmet süresi zammından yararlanacak sigortalının prim ödeme gün sayılarına, kapsamdaki işler ve işyerlerinde çalışan geçen çalışma sürelerinin her 360 günü için karşılarında gösterilen gün sayıları, fiilî hizmet süresi zammı olarak eklenir. 360 gün-den eksik sürelere ait fiilî hizmet süresi zammı, 360 gün için eklenen fiilî hizmet süresi ile orantılı olarak belirlenir. Çalışmanın fiili hizmet süresi zammı kap-samında değerlendirilebilmesi için, tablonun 13. ve 14. sıralarında belirtilen sigortalılar hariç sigortalı-nın kapsamdaki işyerleri ile birlikte belirtilen işlerde fiilen çalışması ve söz konusu işlerin risklerine ma-ruz kalması gerekmektedir59.

Kamu idarelerinde pilot olan ve olmayan uçucu, denizaltıcı, dal-gıç, kurbağa adam ve paraşütçülerin bu görevlerde geçirdikleri fiili hizmet sürelerinin her yılı için üç ay itibari hizmet süresi ek-lenir. Bunlardan 49. maddenin 1. fıkrasının (a) bendinin (1) ve (2) numaralı alt bentlerinde gösterilenler için itibari hizmet süre-si zamları ayrıca eklenir.58) Okur- Ergin, s.1454.59) Vahap Ünlü, “Yeni Sosyal Güvenlik Sistemimizde Fiili Hiz-met Süresi Zammı Uygulaması”, MESS İşveren Gazetesi, Y. 45,

40 Ocak 2009

1.3.2.Fiili Hizmet Müddeti Zammı ve İtibari Hiz-met Müddetinin Yaş Hadlerine EtkisiSigortalının prim ödeme gün sayısına, fiili hizmet süresi zammı olarak eklenen sürelerin, üç yılı geç-memek üzere yarısı emeklilik yaş hadlerinden in-dirilir. Tablonun 10. sırasında yer alan yer altı ma-den işleri için bu fıkradaki süre sınırı uygulanmaz. Yaş haddi indiriminden yararlanabilmek için ölüm ve malûliyet halleri hariç tablonun 10. sırasında yer alan sigortalıların en az 1800 gün, diğer sıralarda yer alan sigortalıların ise en az 3600 gün belirtilen işyeri ve işlerde çalışmış olmaları şarttır60.

1.4.Fiili Hizmet Süresi Zammı ve İtibari Hizmet Süresi Kapsamında Ödenecek PrimlerFiili hizmet süresi zammı ve itibari hizmet sü-resi kapsamında ödenecek primler 5510 sayılı Kanun’un 81. maddesinin 1. fıkrasının b bendi ile Fiili Hizmet Süresi Zammı Uygulamasının Usul ve Esasları Hakkında Yönetmeliğin 7. maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre, fiili hizmet süresi zammı kapsamındaki işlerde çalışan sigortalılar için tahsil edilecek malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları prim oranları, 5510 sayılı Kanun’un 4. maddesinin 1. fık-rasının a bendine tabi olanlardan (eski SSK’lılar), 60 gün eklenecekler için %9 sigortalı, %12 işveren hissesi olmak üzere %21; 90 gün eklenecekler için %9 sigortalı, %12,5 işveren hissesi olmak üzere %21,5; 180 gün eklenecekler için %9 sigortalı, %14 işveren hissesi olmak üzere %23’dür61. 5510 sayılı Kanun’un 4. maddesinin 1. fıkrasının c bendine tabi olanlardan (eski Emekli Sandığı mensupları) alına-cak primler ise, 60 gün eklenecekler için %9 sigor-talı, %14,33 işveren hissesi olmak üzere %23,33; 90 gün eklenecekler için %9 sigortalı, %16 işveren

S. 827, Ekim 2008, s.12.60) Gerek-Oral, (2008), s.185; Ünlü, s. 12.61) Nurşen Caniklioğlu, (Prime İlişkin Yükümlükler), s.155; Ünlü, s.12.

hissesi olmak üzere %25; 180 gün eklenecekler için de %9 sigortalı, %21 işveren hissesi olmak üzere %30’dur.

Yönetmeliğin 5. maddesinin 1. fıkrasında yer alan tabloda belirtilen işyeri ve işlerde ay içerisinde ge-çen çalışmaların gün sayısı dikkate alınmak sure-tiyle, günlük prime esas kazanç ile bu kapsamda çalışılan gün sayısı çarpımı üzerinden malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları prim tutarı karşılığı he-saplanır62.Her yıl sonunda, sigortalının fiili hizmet süresine 5510 sayılı Kanun’un 49. maddesinin 1. fıkrasının a, b ve c bentleri ile 2. fıkrası hükümleri uyarınca eklenen itibari hizmet süresinin her otuz günü için, yılın son ayında sigortalı adına ödenen malullük, yaşlılık ve ölüm sigortasına ait sigortalı ve işveren prim toplamı kadar ayrıca itibari hizmet süresi primi işverenden tahsil edilir. Süresinde yatırılmayan tu-tarlar için 89. madde hükümleri uygulanır63.

Sonuç

Fiili hizmet süresi zammı, ağır ve yıpratıcı işlerde çalışan sigortalılara Kanunda öngörülen farazi prim ödeme gün sayısı eklemek ve yaş hadlerinden indirim yapmak suretiyle erken emeklilik ve daha yüksek yaşlılık aylığı sağlayan farazi bir süredir. Bu uygulamalar sayesinde kapsamdaki sigortalılara avantaj sağlanarak ağır ve yıpratıcı işlerin olumsuz etkileri azaltılmaya çalışılmaktadır.

Türkiye’de 5510 sayılı Kanun’dan önceki dönemde, 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu’nda işçilere iti-bari hizmet süresi olarak; 5434 sayılı Kanun’la da memurlara fiili hizmet müddeti zammı olarak farklı

62) RG, 27010, T.28,09.2008, Fiili Hizmet Süresi Zammı Uygu-lamasının Usul Ve Esasları Hakkında Yönetmelik, m.7.63) RG, 27010, T.28,09.2008, Fiili Hizmet Süresi Zammı Uygu-lamasının Usul Ve Esasları Hakkında Yönetmelik, m.9.

41

norm ve standartlarla fiili hizmet süresi zammı alma hakkı tanınmış, 1479 sayılı Kanun’la kendi nam ve hesabına çalışanlar, 2925 sayılı Kanun tarımda hizmet akdiyle çalışanlar ve 2926 sayılı Kanun’la tarımda kendi nam ve hesabına çalışanlar ise kap-sam dışında tutulmuşlardır. 5510 sayılı Kanun’un 40. maddesiyle kendi nam ve hesabına çalışanlar (eski Bağ-Kur’lular da) fiili hizmet süresi zammı kap-samına alınmış; 2925 sayılı ve 2926 sayılı Kanun’a tabi olanlar ise yine kapsam dışında bırakılmışlar-dır. Ancak 5510 sayılı Kanun’da 17.04.2008 tarihin-de 5754 sayılı Kanun’la yapılan değişiklikten sonra ilk defa bu Kanunla fiili hizmet süresi zammı kapsa-mına alınan Bağ-Kur’lular, uygulama imkânının dar olması ve uygulamada sıkıntı yaratabileceği gerek-çesiyle yeniden kapsam dışına çıkarılmışlardır. Bu-gün itibariyle fiili hizmet süresi zammından sadece 5510 sayılı Kanun’un 4. maddesinin 1. fıkrasının a ve c bentlerine tabi olarak çalışan işçiler ve me-murlar yararlanabilmektedir. En azından bunlar için ortak bir norm ve standart sağlanması olumlu bir gelişme olarak dikkat çekmektedir.

Yeni kanunda dikkati çeken noktalardan bir diğeri ise, Anayasa Mahkemesinin 506 sayılı Kanun’un ek 5. maddesinin IV. bendinde yer alan “azotlu güb-re ve şeker sanayiinde” ibaresini iptal etmesi ve sonrasında kabul edilen 5510 sayılı Kanun’un 40. maddesinin ilk şeklinde de uygulamanın Anayasa Mahkemesi’nin bu kararı doğrultusunda düzenlen-miş olmasıdır. Bu durum, fiili hizmet süresi zammı konusunu daha da karmaşık hale getirmiştir. Zira, Mahkemenin aldığı bu iptal kararı nedeniyle kap-sam oldukça genişlemiş ve genişleyen kapsam içe-risinde fiili hizmet süresi zammından yararlanması tartışmalı olan yeni gruplar ortaya çıkmıştır. Ancak 5510 sayılı Kanun’un 40. maddesinde 5754 sayılı Kanun’la yapılan isabetli değişiklik fiili hizmet süresi zammının kapsamıyla ilgili sorunları azaltabilecek

gibi görünmektedir. Zira, 5510 sayılı Kanun’un 40. maddesinin son şeklinde fiili hizmet süresi zammı kapsamdaki iş ve işyerleri belirlenirken; Avrupa Bir-liği ve gelişmiş ülke uygulamaları esas alınarak iş sağlığı ve iş güvenliğindeki gelişmeler göz önünde bulundurulmuş, teknolojik gelişmeler incelenmiş ve işyerlerinde her türlü tedbir alınmasına rağmen yaptıkları işler dolayısıyla çalışanlarının yaşam beklentisi ülke ortalamasının altında kalan iş kolları için fiili hizmet süresi zammı uygulamasının yapıl-ması görüşü benimsenmiştir.

Fiili hizmet süresi zammının, 506 sayılı Kanun’dan farklı olarak hem prim ödeme gün sayısına eklen-mesi, hem de yaş haddinden indirilmesi yeni ka-nunun göze çarpan yönlerinden bir diğeridir. Ancak yaş haddinden indirim yapılabilmesi için 40. mad-dedeki tablonun 10. sırasında yer alan madencile-rin 1800 gün, diğerlerinin ise 3600 gün Kanunda öngörülen iş ve işyerlerinde çalışma şartı aranmak-tadır. Bu şartları yerine getiremeyen sigortalının yaş haddinden indirim yapılamayacaktır.

Yeni Kanunda dikkati çeken bir başka nokta ise, si-gortalının fiili hizmet süresi zammından yararlana-bilmesi için yaptığı işin riskine fiilen çalışarak maruz kalmasının gerekmesidir. Eğer çalıştığı iş veya işyeri fiili hizmet süresi zammı kapsamında olmasına rağ-men sigortalı, iş sağlığı ve güvenliği önlemleri veya ileri teknoloji kullanımı gibi sebeplerle işin yıpratıcı ve tehlikeli etkilerine maruz kalmıyorsa fiili hizmet süresi zammından yararlanamayacaktır. 5510 sa-yılı Kanun’un 5754 sayılı Kanun’la değişik 40. mad-desinde fiili hizmet süresi zammı ile iş sağlığı ve güvenliği ilkeleri ve risklere fiilen maruz kalma gibi objektif kriterler arasında bağ kurulması gerçekten isabetli olmuştur. Böylece fiili hizmet süresi zammı-nın kapsamı genişlese dahi, başta basın çalışanları olmak üzere fiili hizmet süresi zammından yararlan-

42 Ocak 2009

ma haklarını kaybeden sigortalıların tepkileri azala-

caktır. Yeni düzenlemeyle birçok çalışanın özellikle

de basın çalışanlarının önemli hak kayıpları ortaya

çıkmış ve hükümet çeşitli tepkilerle karşılaşmıştır.

Bu nedenle fiili hizmet süresi zammının kapsamı

belirlenirken yeni düzenlemeden olumsuz etkilenen

sigortalıların gelişmeleri büyük bir dikkatle takip et-

tiği unutulmamalıdır. Dolayısıyla yeni düzenlemele-

rin herhangi bir itirazla karşılaşmaması ve çalışan

kesimlerden ve işveren kesiminden kabul görmesi

için teknolojik gelişme ve yenilikler ile iş sağlığı ve

güvenliği ilkelerinin ışığında öncelikle madenciler

kapsamda olacak şekilde ve olabildiğince de dar

bir çerçevede kapsam belirlenmelidir. Aksi takdirde

hem istisnai olarak kurulmuş bir uygulama genelle-

şip kural haline gelerek istisna olmaktan çıkacak,

hem de yeni kanunla hak kaybına uğrayan sigorta-

lıların aklındaki kuşkular giderilemeyecektir.

Fiili hizmet süresi zammının kapsamının genişle-mesi hem işverenleri, hem Sosyal Güvenlik Ku-rumunu, hem de mahkemeleri etkileyecektir. Fiili hizmet süresi zammının işverenleri etkileyen en önemli yönü primlerdir. İşverenlerin sigorta prim-lerinin yüksekliğinden şikayet ettikleri bir dönemde Anayasa Mahkemesi’nin 506 sayılı Kanun’un ek 5. maddesinde yaptığı iptal ve sonrasında 5510 sayılı Kanun ve bu Kanundaki değişikliklerin fiili hizmet süresi zammının kapsamını genişletmesi işverenle-ri finansal olarak olumsuz etkileyecektir. Her ne ka-dar özel sektör işverenlerine istihdam paketi adıyla bilinen 5763 sayılı Kanun’la %5 pirim indirimi sağ-lanmış olsa da, fiili hizmet süresi zammının kapsa-mının genişletilmesi işverenler açısından yeniden aynı sıkıntıların ortaya çıkmasına neden olacaktır. Örneğin, fiili hizmet süresi zammının uygulanmadı-ğı bir iş veya işyerinde %5’lik prim indirimi ile biraz rahatlayan bir işveren, kapsamın genişlemesiyle

beraber fiili hizmet süresi zammı kapsamına girdiği takdirde yeniden benzer bir prim yüküyle karşıla-şacaktır. Bilindiği üzere fiili hizmet süresi zammım-dan yararlanan sigortalıların için ödenmesi gereken yaşlılık malullük ve ölüm sigortası prim oranı nor-mal sigortalıların ödemesi gereken primlere göre daha yüksektir. Diğer bir ifade ile, bu uygulamadan yararlananlar için ek prim ödenmesi gerekmekte-dir. İşte fiili hizmet süresi zammından yararlanan sigortalıların bu ek primleri işverenler tarafından karşılanmakta, sigortalılar ek primlere katılmamak-tadırlar. Bu durumda da fiili hizmet süresi zammının kapsamının genişlemesi işverenlerin prim yükünün artması anlamına gelecektir.

Fiili hizmet süresi zammının Sosyal Güvenlik Ku-rumu üzerindeki etkisi ise aktüeryel dengelerin bozulmasında ortaya çıkmaktadır. Fiili hizmet sü-resi zammı ve itibari hizmet süreleri sigortalıların prim ödeme gün sayılarını yükseltmekte, emeklilik yaş hadlerini düşürmekte ve aylıkları yükseltmek-tedir. Her ne kadar elde edilen bu hakların karşı-lığında işverenlerce yukarıda belirttiğimiz ek prim ödenmekteyse de Kurum bu durumdan olumsuz etkilenmektedir. Zira, erken emeklilik ve yüksek aylıklar Kurumun finansman dengesini olumsuz et-kilemektedir. Bu uygulama nedeniyle kişiler sosyal güvenlik sisteminde aktif sigortalı olarak daha kısa süre kalmakta, buna karşın pasif sigortalılık süreleri uzamaktadır. Aktif/pasif oranının düştüğü ölçüde de aktüeryal denge bozulacak ve finansman güçleşe-cektir.

Fiili hizmet süresi zammının kapsamının genişle-mesinin bir diğer olumsuz etkisi de mahkemelere intikal eden dava sayısının artması şeklinde karşı-mıza çıkacaktır. Genişleyen kapsam içerisinde bazı sigortalıların kendilerinin de fiili hizmet süresi zam-mından yararlanması gerektiği konusundaki itiraz-ları ve fiili hizmet süresi zammının geriye yürütülüp

43

yürütülmeyeceği konusundaki itirazlar iş mahkeme-lerini oldukça meşgul edecek gibi görünmektedir.

Bütün bunlar göz önünde bulundurulduğunda teknolojik gelişmeler, iş güvenliği ve sağlığındaki ilerlemeler, bazı sektörlerin çalışma koşullarının hafiflemesi gibi etkenler ile ciddi araştırma ve in-celemelerden elde edilen demografik ve aktüeryal veriler göz önünde bulundurularak fiili hizmet süresi zammının kapsamı belirlenmeli ve bu uygulamanın istisnai olduğu, genel bir kural haline gelmemesi gerektiği unutulmamalıdır.Kaynakça

Akçomak, İsmail. En Son Değişiklikleri İle Açıkla-malı - Uygulamalı Türkiye Cumhuriyeti Emekli San-dığı Kanunu, Ankara, 1989.

Akın, Levent. “Uzun Vadeli Sigorta Kolları Açısın-dan Yeni Mevzuatın Getirdiği Değişiklikler”, Yeni Düzenlemeler Çerçevesinde Sosyal Güvenlik Mev-zuatı Semineri 29-30 Kasım 2006, Ankara, 2007.

Alper, Yusuf . Sosyal Sigortalar, İstanbul, 2003.

Alper, Yusuf. “Türk Emeklilik Sisteminde Reform”, MERCEK, S. 37, Y. 10, Ocak 2005.

Araslı, Utkan. “Kimler İtibari Hizmetten Yararlana-cak?”, SİCİL, Eylül 2007.

Araslı, Utkan. Sosyal Güvenlik ve Sosyal Sigorta-lar, C. II, Ankara, 2002.

Başterzi, Fatma. “Türk Emeklilik Sisteminde Re-form”, MERCEK, S. 43, Y. 11, Temmuz 2006.

Başterzi, Fatma. Yaşlılık Sigortası, TİSK Yayın No:275, Ankara, 2006.

Caniklioğlu, Nurşen. “İtibari Hizmet Süresine İlişkin Anayasa Mahkemesi Kararı ve Yaşanan Gelişme-

ler”, SİCİL, Aralık 2007.

Caniklioğlu, Nurşen. “Prime İlişkin Yükümlülükler”, İstihdam Paketi ve Sosyal Güvenlikteki Yeni Dü-zenlemeler İşletmelere Neler Getiriyor? Semineri, TİSK Yayın No:296.

Çavuş, Ö. Hakan. “İtibari Hizmet Süreleri ve SGK Uygulaması”, Yaklaşım Dergisi, Ekim 2007, S. 178, http:/www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_fram.asp?file_name=2007109915.htm.

Çavuş, Ö. Hakan. “İtibari Hizmet Süresi ve Anayasa Mahkemesinin İptal Kararı”, Yaklaşım Dergisi, Hazi-ran 2007, S. 174, http:/www.yaklasim.com/mevzu-at/dergi/read_fram.asp?file_name=2007069306.htm

Damar, Emrullah. T.C. Emekli Sandığı Mevzuatı, Anadolu Üniversitesi Basımevi, Eskişehir, 1987.

Demirci, Hakkı. “Anayasa Mahkemesi Kararı, Ağır ve Riskli Sanayide Çalışan Bütün İşçiler Er-ken Emeklilik Hakkından Yararlanabilir”, Yakla-şım Dergisi, Haziran, 2007, S.174, http://www.yak-lasim.com/mevzuat/dergi/read_frame.asp?file_name=2007069305.htm.

Ergin, Hediye. “İptalle Gelen Sorun: Reformdan Ge-riye Ne Kaldı? Anayasa Mahkemesinin 15.12.2006 Tarihli Kararına İlişkin Bir Değerlendirme”, TİSK AKADEMİ, C. 2, S.3, 2007/I.

Ernam, A. Nuri. Açıklamalı ve Uygulamalı Sosyal Sigortalar Mevzuatı, Ankara, 1990.

Ertürk, Şükran. “5510 Sayılı Sosyal sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununda Değişiklik Ön-gören 5754 Sayılı Kanundan Sonra Uzun Vadeli Si-gorta Kollarına Genel Bir Bakış”, LEGAL İş Huku-ku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Dergisi, C. 5, S.19, Y. 2008.

44 Ocak 2009

Gerek, Nüvit - Oral, A. İlhan. Sosyal Güvenlik Hu-kuku, Açıköğretim Fakültesi Yayını:830, Eskişehir, 2004.

Gerek, Nüvit - Oral, A. İlhan. Sosyal Güvenlik Hu-kuku, Açıköğretim Fakültesi Yayını:888, Eskişehir, 2008.

Gerek, Nüvit. “Sosyal Güvenlik Reformu mu Yoksa Sosyal Güvenlik Çıkmazı mı?”, TÜHİS, C. 19, S. 6, Kasım 2005.

Güzel, Ali - Ocak, Saim. “5510 sayılı Yasa İle İşve-renlere Getirilen Ek Sosyal Sigorta Yükümlülükleri”, LEGAL İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Der-gisi, C. 4, S.13, Y. 2007.

Güzel, Ali - Okur, A. Rıza - Caniklioğlu, Nurşen. Sosyal Güvenlik Hukuku, İstanbul, 2008.

İtişken, Mustafa. “İtibari Hizmet Süresine İlişkin İba-renin Anayasa Mahkemesinin İptal Kararı Bağla-mında Değerlendirilmesi İle Gözetilmesi Gereken İlke ve Prensipler”, Yaklaşım Dergisi, Kasım, 2007, S.179, http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_frame.asp?file_name=20071110106.htm.

Kılıçdaroğlu, Kemal. “Sorunlarla Gelen Reform?”, MERCEK, S. 43, Y. 11, Temmuz 2006.

Kuruca, Mustafa. “TC Emekli Sandığı Fiili Hizmet Süresi Zammının SSK Malullük, Ölüm ve Yaşlı-lık Aylığı Bağlamada Değerlendirilmesi” Yaklaşım Dergisi, Haziran 2006.

Okur, A. Rıza - Ergin, Hediye. “5510 sayılı Kanunda Değişiklik Öngören 25.10.2007 Tarihli Taslağın De-ğerlendirilmesi”, LEGAL İş Hukuku ve Sosyal Gü-venlik Hukuku Dergisi, C. 4, S.16, Y. 2007.

Okur, A. Rıza, “Sosyal Güvenlik Reformu mu?”, MERCEK, S. 43, Y. 11, Temmuz 2006

Okur, A. Rıza. “Sosyal Güvenlik Reformu: Uzun Dö-nemli Sigorta Dalları”, Çalışma ve Toplum, 2006/1, S. 8.

Saraç, Çoşkun. “Son Tasarı Işığında5510 sayılı

Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanu-nunun Başlıca Yenilikleri”, SİCİL, Mart 2008.

Sözer, Ali Nazım. “İtibari Hizmet Müessesesi ve İti-bari Hizmetle İlgili Bazı Uygulama Sorunları”, Çi-mento İşveren, C.12, S.3, Mayıs 1998.

Şakar, Müjdat. Sosyal Sigortalar Uygulaması, İs-tanbul, 2004.

Tozan, Celal. “İtibari Sigortalılık Süresinin Tanımı ve Hangi Sigortalıların Yararlanacağı”, http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_frame.asp?file_name=2001122896.htm.

Tuncay, Can - Ekmekçi, Ömer. Sosyal Güvenlik Hukukunun Esasları, İstanbul, 2008.

Tuncay, Can. “Türk Emeklilik Sisteminde Reform Projesinin Değerlendirilmesi”, Çimento İşveren Dergisi, C. 19, S. 2, Mart 2005.

Tuncay, Can. “Yeni Sistemde Fiili Çalışma İlişkisine Dayanmayan Sigortalılık”, MERCEK, S. 43, Y. 11, Temmuz 2006.

Ünlü, Vahap. “Yeni Sosyal Güvenlik Sistemimizde Fiili Hizmet Süresi Zammı Uygulaması”, MESS İş-veren Gazetesi, Y. 45, S. 827, Ekim 2008.

Yorgun, Sayım. “5510 sayılı Kanun, Anayasa Mah-kemesinin İptal Kararı ve Çatırdayan Norm ve Stan-dart Birliği”, TİSK AKADEMİ, C. 2, S.4, 2007/II.

ANY Mhk. Kararı, E.2006/111, K.2006/112, 15.12.2006.

ANY. Mhk. Kararı, E2001/479, K. 2005/1, 06.01.2005,

Fiili Hizmet Süresi Zammı Uygulamasının Usul Ve

Esasları Hakkında Yönetmelik.

http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem23/yil01/

ss119m.htm.

http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem23/yil01/

ss119m.htm.