ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3

ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑIΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip helliphellip3

III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip7 1 ΟΙ ΘΕΟΙhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip7 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝhelliphelliphelliphelliphellip10 3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝhelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip11

IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12

2 ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip14 21 Το Ιερό στη Yazilikayahelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip14 22 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktinhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip19 23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip19 24 Γλυπτική από το ιερό στο Tascihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip19 25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyerihelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip20 26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkuluhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip20 27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlkhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip20 28 Γλυπτική από το Akpinarhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip20 29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz- Koumly (Hattusa)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip20 210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumlyhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip21 211 Ατελής στήλη από το Fasillarhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip213 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 21 31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτωνhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip21 - Ειδώλια θεών σε στάσηhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip21 - Ειδώλια θεών σε κίνησηhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip22 32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτωνhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip23 33 Συνταγματικά σύνολαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip244 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip24 41 Ανάγλυφα από τη Malatyahelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip25 42 Ανάγλυφα από το Carchemishhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip25 V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip25 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip25 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣhelliphelliphelliphellip 26

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣhelliphelliphelliphelliphelliphellip 28 - Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθοςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip28 - Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια σε στάση προσευχήςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip28 - Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιούhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip28 - Ενωμένα ειδώλιαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip29 - Θεός σε στάση επίθεσηςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip29 - Κερασφόρος Θεόςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip30

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip30

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip31

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip34 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip35 2 ΟΙ ΘΕΟΙ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip36 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYAhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip37

ΕΙΚΟΝΕΣhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip38 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip39

2

Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η αναζήτηση της επίδρασης των ανατολικών πολιτισμών επάνω στην Ελληνικό πολιτισμό και στις εκδηλώσεις της τέχνης του είναι ένα κρίσιμο ερώτημα Η μελέτη θα επικεντρωθεί στο μέγεθος της επίδρασης του πολιτισμού των Χετταίων επάνω στον Ελληνικό πολιτισμό από τη Μυκηναϊκή ως την Αρχαϊκή εποχή Η σύγκριση και η επίδραση των δύο πολιτισμών θα εξετασθεί με άξονες το πλέγμα των ιστορικών σχέσεων των δύο λαών τις θρησκευτικές και μυθολογικές τους αναλογίες και την αντιπαραβολή της πλαστικής τους τέχνης

ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3) Η διάρκεια των Χεττιτικών βασιλείων εκτείνεται σε γενικά πλαίσια μέσα στα χρονικά όρια της 2ης πΧ Χιλιετίας (παράρτημα 1) Πρωτεύουσα των Χετταίων ήταν η Hattusa που ιδρύθηκε από τον πρώτο γνωστό βασιλιά των Χετταίων το Labarna ο οποίος είναι και ο ιδρυτής του Παλαιού βασιλείου Το 1450 πΧ ιδρύεται το Νέο Βασίλειο των Χετταίων με πιο σπουδαίο βασιλιά τον Suppiluliuma I ο οποίος αφού απάλλαξε το βασίλειο από τοπικούς άρχοντες που επιτίθονταν από την περίμετρο του βασιλείου κατανίκησε το βασικό εχθρό του βασιλείου δηλαδή το βασίλειο των Mitanni στη βόρεια Μεσοποταμία και επέκτεινε το βασίλειό του περισσότερο στη Συρία Το 15ο και 14ο πΧ αι το βασίλειο των Χετταίων αναπτύχθηκε δυτικά προς το Αιγαίο ανατολικά μέσα στην Αρμενία νοτιοανατολικά στη βόρεια Μεσοποταμία και νότια στη Συρία μέχρι τη σημερινή πόλη του Λιβάνου Αυτή η περίοδος ορίζεται ως η περίοδος της Αυτοκρατορίας (εικ4-7) Κατά τη διάρκεια του β΄ μισού του 14ου πΧ αι οι Χετταίοι συμπλέκονταν διαρκώς σε πολεμικές επιχειρήσεις με τους Αιγύπτιους με στόχο τον έλεγχο της Συρίας που έδινε πρόσβαση στους θαλάσσιους δρόμους Στη μάχη που διεξάχθηκε στο Kadesh της Συρίας μεταξύ του Χετταίου Βασιλιά Muwatalli II και του Φαραώ των Αιγυπτίων Ramses II ο αιγύπτιος Φαραώ αναφέρει μια περιφανή νίκη όμως η περιοχή της Συρίας από τότε περνά στον έλεγχο των Χετταίων Ο βασιλιάς των Χετταίων Hattusili III συνάπτει συνθήκη ειρήνης με το Φαραώ Ramses II η οποία θεωρείται η πρώτη συνθήκη ειρήνης στον κόσμο και στη συνέχεια του δίνει για γυναίκα του την κόρη του Τα μετέπειτα χρόνια οι σχέσεις Χετταίων και Αιγυπτίων παρέμειναν φιλικές μέχρι λίγο μετά το 1200 πΧ οπότε καταλύεται το βασίλειο των Χετταίων από τους ldquoΛαούς της Θάλασσαςrdquo όπως αναφέρουν οι αιγυπτιακές πηγές Ο χεττιτικός πολιτισμός αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία και η άνθισή του όπως και της πλαστικής του τέχνης εντοπίζεται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας Επομένως η άνθιση του χεττιτικού πολιτισμού συμπίπτει με την άνθιση του Μυκηναϊκού πολιτισμού στην Ελλάδα αν και στη διάρκεια της 2ης Χιλιετίας οι Χετταίοι έρχονται επίσης σε επαφή με τους Μινωίτες Η κατάρρευση του βασιλείου των Χετταίων σηματοδοτεί το τέλος του χεττιτικού πολιτισμού και την παρουσία του αποκαλούμενου Υστεροχεττιτικού ή Νεοχεττιτικού πολιτισμού που εκτείνεται χρονικά έως το 700 πΧ συμπίπτοντας χρονολογικά με τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή περίοδο της Ελληνικής τέχνης Ο Υστεροχεττιτικός πολιτισμός διατηρεί μόνο ένα μέρος από την παράδοση του χεττιτικού πολιτισμού ώστε πρόκειται ουσιαστικά για ένα διαφορετικό πολιτισμό που διαμορφώνει μια δική του ιδιαίτερη τέχνη (Akurgal 1962 30-60)

2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ Οι επαφές των Μυκηναίων με τους Χετταίους διαπιστώνονται μέσα από μια σειρά χεττιτικών γραπτών μαρτυριών και ένα πλήθος αρχαιολογικών ευρημάτων τόσο από το χώρο του χεττιτικού βασιλείου όσο και από τον ελληνικό χώρο

3

Σε χεττιτικά κείμενα μαρτυρούνται δύο όροι με εξαιρετικό ενδιαφέρον ο όρος Ahhiyawa και ο όρος Millawanda Ο όρος Ahhiyawa θεωρείται πια ότι χρησιμοποιήθηκε από τους Χετταίους για να ονομάσει τους ομηρικούς Αχαιούς δηλαδή τους Μυκηναίους Έλληνες Ο τόπος όμως των Ahhiyawa υπήρξε θέμα μελέτης Φαίνεται από τα κείμενα και την αλληλογραφία των Χετταίων με τους Ahhiyawa ότι το βασίλειο των Ahhiyawa βρίσκεται laquoπέρα από τη θάλασσαraquo (πιο σωστά κοντά στη θάλασσα)1 είναι δυσπρόσιτο για τα στρατό των Χετταίων και τα δύο βασίλεια τα χωρίζει σημαντική απόσταση (Βασιλικού 1995 390) Θεωρήθηκε ότι οι Ahhiyawa κατοικούσαν σε ελληνικό έδαφος ή στην κεντρική Ελλάδα ή στη Θήβα σε βασίλειο που περιελάμβανε και την Εύβοια ή στην Κρήτη ή στα Δωδεκάνησα ή στην Κύπρο ή στην Τροία ή στην Ιωνία και Καρία ή στην Κιλικία Υποστηρίχθηκε ακόμη ότι η χώρα τους πρέπει να ανιχνευθεί έξω από τον ελληνικό χώρο ή στην Παμφιλία ή στην ανατολική Θράκη2 (Niemeier 1999 144) (εικ8) Πιο σωστό όμως θεωρείται να ταυτιστεί η χώρα των Ahhiyawa με τις Μυκήνες όπως πιστεύουν οι περισσότεροι ερευνητές Σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία ο όρος Tanaja που χρησιμοποιείται σε αιγυπτιακά κείμενα γίνεται ένας εναλλακτικός όρος της ομηρικής λέξης Δαναοί οι οποίοι δεν είναι άλλοι από τους ομηρικούς Αχαιούς Τα χεττιτικά κείμενα που περιέχουν τον όρο Ahhiyawa γίνονται οι πρώτες πηγές της ελληνικής ιστορίας Ο όρος Millawanda ταυτίζεται κυρίως με την περιοχή της Μιλήτου αν και προτάθηκαν και άλλες περιοχές όπως η νότια ακτή της θάλασσας του Μαρμαρά κοντά στον ποταμό Έρμο ή στην ακτή της Κιλικίας Όμως η περιοχή της Μιλήτου θα πρέπει μάλλον να είναι η πιο ακριβής ταύτιση της περιοχής αφού οι υπόλοιπες περιοχές γίνονται επισφαλείς για μια τέτοια ταύτιση(εικ9) Οι σχέσεις των Ahhiyawa με τους Χετταίους είχαν αρκετές διακυμάνσεις από ειρηνικές μέχρι και εχθρικές Αν και η παρουσία των Ahhiyawa στους Χετταίους γίνεται έντονη κυρίως το 1300 πΧ πιθανολογείται ότι οι Ahhiyawa εμφανίζονται νωρίτερα στο χώρο έχοντας σχέση με τους Assuwa ήδη από την εποχή του βασιλιά Tudhaliya II όπως υποδεικνύει μια επιστολή ενός Χετταίου βασιλιά (αταύτιστου) Στην ίδια επιστολή τα νησιά του βασιλιά των Ahhiyawa μάλλον πρέπει να ταυτιστούν με νησιά του ανατολικού Αιγαίου (Niemeier 1999 145-149) Μερικά δείγματα των φιλικών σχέσεων των Ahhiyawa με τους Χετταίους καταγράφονται ως εξής Οι θεοί της Millawanda (Μιλήτου) και της Lazpas (Λέσβου) καλούνται να θεραπεύσουν τον άρρωστο Mursili I ο βασιλιάς των Ahhiyawa στέλνει δώρα στο βασιλιά των Χετταίων ενώ ο αδελφός του φιλοξενείται στην αυλή του βασιλιά των Χετταίων Ο βασιλιάς των Χετταίων Suppiluliuma I επιθυμώντας να απαλλαγεί από τη σύζυγό του και βασίλισσά του την εξορίζει στη χώρα των Ahhiyawa (Ιακωβίδης 1970 270-292) Η περιοχή όμως των Millawanda αποτέλεσε το κύριο θέμα διένεξης και αντιπαλότητας μεταξύ των Χετταίων και των Ahhiyawa αφού η Millawanda ήταν το κοινό σύνορο του βασιλείου των Χετταίων με το βασίλειο των Ahhiyawa Στα χρονικά του βασιλιά των Χετταίων Mursili II αναφέρεται ότι οι Arzawa οι Ahhiyawa και οι Millawanda προχώρησαν σε συμμαχία εναντίον των Χετταίων με αποτέλεσμα ο βασιλιάς να αντιδράσει στέλνοντας δύο στρατηγούς με ιππικό και πεζικό που κατέστρεψαν τη Millawanda (Μίλητο) Στη Μίλητο διαπιστώνεται αρχαιολογικά καταστροφή από μεγάλη πυρκαγιά στην ΥΕΙΙΙΑ2 με ΥΕΙΙΙΒ1 περίοδο που ταυτίζεται χρονικά με τα γεγονότα που περιγράφει ο βασιλιάς Στη συνέχεια ο ίδιος ο Mursili II επιτίθεται στην Arzawa και

1 Η Ν Βαασιλικού χρησιμοποίησε τον όρο laquoπέρα από τη θάλασσαraquo μάλλον όμως θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί ο όρος laquoκοντά στη θάλασσαraquo γιατί διαφορετικά δεν είναι δυνατό να υποστηριχθούν οι υποθέσεις που θέλουν τη χώρα των Ahhiyawa σε διάφορες περιοχές της Μικράς Ασίας 2 Ο Niemeier έχει υποστηρίξει ότι οποιεσδήποτε άλλες περιοχές εκτός από τις Μυκήνες τα νησιά του Αιγαίου και την νοτιοδυτική ακτή της Μικράς Ασίας πρέπει να αποκλειστούν από την ταύτιση της χώρας των Ahhiyawa αφού δε συμφωνούν οι γεωγραφικοί όροι και τα αρχαιολογικά δεδομένα Ο ίδιος ερευνητής θεωρεί ότι είναι αρκετά πιθανό η χώρα των Ahhiyawa να ήταν ένα βασίλειο στη Θήβα που περιελάμβανε και την Εύβοια στηριζόμενος σε νέες πινακίδες της γραμμικής Β που αναφέρουν αρκετές φορές έναν άνδρα από τη Μίλητο ο οποίος έπαιρνε μέρος σε τελετές και έπαιζε σημαντικό ρόλο στην αυλή του βασιλείου της Θήβας Επιπλέον το τοπωνύμιο Αχαΐα συνδέεται κατά την ιστορική περίοδο με την κεντρική Ελλάδα

4

καταλαμβάνει την πρωτεύουσα Apasa ώστε ο βασιλιάς τους ο Uhhaziti να καταφύγει σε νησιά που ανήκαν στο βασιλιά των Ahhiyawa και να πεθάνει εξόριστος εκεί Ο γιος του Uhhaziti Tapalazunawili που έμενε επίσης στα νησιά των Ahhiyawa επιτέθηκε στο χώρο δυτικά της Μικράς Ασίας αλλά ηττήθηκε και αυτός με αποτέλεσμα να επιστρέψει πίσω και να ενσωματωθεί ξανά με τους Ahhiyawa Στη διάρκεια της βασιλείας του βασιλιά των Χετταίων Muwatalli II παρουσιάζεται ο Piyamaradu ο οποίος προκάλεσε αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αυτός πρέπει να ήταν εγγονός του Uhhaziti από το γιο του Piyamakurunta που είχε παραμείνει στη χώρα των Ahhiyawa Ο Piyamaradu χρησιμοποίησε ως ορμητήριο για τις επιχειρήσεις του τη Millawanda (Μίλητο) και εμφανιζόταν ως προστατευόμενος του βασιλιά των Ahhiyawa Σε μια από τις επιχειρήσεις του επιτέθηκε στη Lapza που ταυτίζεται με τη Λέσβο καταφέρνοντας να αιχμαλωτίσει τεχνίτες που ανήκαν ενμέρει στο βασιλιά των Χετταίων Στη συνέχεια ο Atpa γαμπρός του Piyamaradu προχώρησε σε διαπραγματεύσεις ως αντιπρόσωπος του βασιλιά των Ahhiyawa Αρχικά αρνήθηκε να επιστρέψει τους ομήρους αλλά στη συνέχεια υποχώρησε ίσως φοβούμενος επίθεση από τους Χετταίους Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του βασιλιά των Χετταίων Hattusili III ο Piyamaradu συνέχισε να δημιουργεί προβλήματα στους Χετταίους Από εκείνη την περίοδο γνωστό είναι το laquoΓράμμα του Tawagalawaraquo το οποίο απηύθυνε ο Hattusili III στο βασιλιά των Ahhiyawa Μεγάλη σημασία έχει το γεγονός ότι ο Hattusili III αποκαλεί το βασιλιά των Ahhiyawa ως αδελφέ μου μεγάλε βασιλιά ισάξιέ μου πράγμα που δείχνει ότι το βασίλειο των Ahhiyawa είχε μεγάλη δύναμη Παρόλα αυτά θα πρέπει να αναφέρουμε ότι οι Χετταίοι δεν έβλεπαν πάντοτε ως ισάξιούς τους τους Ahhiyawa αφού στη συνθήκη που υπέγραψε ο Tudhaliya IV με το βασιλιά του Amuru αναφέρεται αρχικά μεταξύ άλλων laquohellipο βασιλιάς της Αιγύπτου ο βασιλιάς της Βαβυλώνας ο βασιλιάς της Ασσυρίας και ο βασιλιάς των Ahhiyawahellipraquo ενώ στη συνέχεια διαγράφηκε η φράση που αφορούσε το βασιλιά των Ahhiyawa Στο παραπάνω γράμμα ο Hattusili III αναφέρει τη δράση του Piyamaradu και ο βασιλιάς των Ahhiyawa απαντά ότι έχει διατάξει τον Atpa να παραδώσει τον Piyamaradu στο μεγάλο βασιλιά των Χετταίων Όταν ο Hattusili III φτάνει στη Millawanda ο Piyamaradu είχε ήδη διαφύγει με πλοίο σε άλλη περιοχή των Ahhiyawa Η πρώτη παράγραφος αυτού του γράμματος αναφέρεται στον Tawagalawa που είναι αδελφός του βασιλιά των Ahhiyawa Το όνομα αυτό είναι ένα ελληνικό όνομα ενός μυκηναίου Αναλύεται ως e-te-wo-ke-le-we και σημαίνει Ετεοκλής Ο Ετεοκλής αυτός ήταν ο υψηλότερος αντιπρόσωπος του βασιλιά των Ahhiyawa στην περιοχή της Ανατολίας και ήταν εγκατεστημένος στη Millawanda Η τελευταία αναφορά στους Ahhiyawa εμφανίζεται στη διάρκεια της βασιλείας του βασιλιά των Χετταίων Tudhaliya IV όπου ο βασιλιά των Ahhiyawa αναφέρεται σε σχέση με τις πολεμικές διενέξεις στην περιοχή του ποταμού Seha και στην Arzawa Το κείμενο δεν είναι σαφές ως προς τη δράση του βασιλιά των Ahhiyawa Μια μετάφραση αναφέρει ότι laquoο βασιλιάς των Ahhiyawa αφού έκανε πόλεμο ανασυντάχθηκεraquo ενώ μια άλλη πρόταση μεταφράζει το κείμενο διαφορετικά προτείνοντας laquo hellipέκανε πόλεμο και βασίστηκε στο βασιλιά των Ahhiyawaraquo Αν η δεύτερη μετάφραση είναι σωστή τότε το κείμενο θα πρέπει μάλλον να αναφέρεται στον Tarhunaradu βασιλιά της χώρας του ποταμού Seha που επαναστάτησε εναντίον των Χετταίων Μάλλον ζήτησε τη βοήθεια του βασιλιά των Ahhiyawa η οποία είτε δεν έφτασε είτε ο βασιλιάς των Χετταίων κατάφερε να κατατρόπωση την επανάσταση στέλνοντας τον Tarhunaradu με άλλους φυλακισμένους στην Arinna (Niemeier 1999 145-155) Η Ασία και ιδιαίτερα η Μικρά Ασία αποτέλεσαν πεδίο ενδιαφέροντος για τους Έλληνες αφού η Ασία ήταν πλούσια σε μεταλλεύματα Οι Έλληνες επιχείρησαν να αποκτήσουν περιοχές πρόσβασης στο χώρο της Ασίας και μέσα από αυτές να επεκτείνουν την επιρροή τους ανατολικά στους πλούσιους εμπορικούς δρόμους του μεταλλεύματος Η περιοχή της Μικράς Ασίας και ειδικότερα η Millawanda ndash Μίλητος ήταν μια περιοχή που είχε έντονη την ελληνική παρουσία και αποτέλεσε πεδίο διένεξης με τους Χετταίους Ήδη από την εποχή του Παλαιού Βασιλείου του Μινωικού πολιτισμού μαρτυρείται στην περιοχή της Μιλήτου παρουσία των Μινωιτών όπως και στην Ιασό

5

Η ανασκαφική έρευνα αποκάλυψε μινωική κεραμική και στις δύο παραπάνω περιοχές από την εποχή του Μινωικού Παλαιού βασιλείου αλλά και αρκετούς μινωικούς σφραγιδόλιθους Ίσως ένας λίθινος πέλεκυς που βρέθηκε στο μινωικό ανάκτορο στα Μάλια να είναι δώρο από Χετταίο βασιλιά σε Μινωίτη αξιωματούχο Ενώ από την περίοδο των Μινωικού Παλαιού Βασιλείου έχει βρεθεί στα Γούρνια χρυσός κάνθαρος ανατολικού τύπου που αποτέλεσε στοιχείο μίμησης της μινωική κεραμικής Η περιοχή της Μιλήτου και της Ιασού πρέπει να ανήκε στους Μινωίτες από την εποχή του Μινωικού Παλαιού Βασιλείου Όμως από το τέλος του 15ου με τις αρχές του 14ου πΧ αι οι Μυκηναίοι αναπτύσσουν την επιρροή τους στα ανατολικά και απωθούν το μινωικό πληθυσμό της περιοχής της Μιλήτου και της Ιασού καταλαμβάνοντας οι ίδιοι αυτές τις περιοχές Αν και οι Μυκηναίοι κατέχουν την Μίλητο ύστερα από τους Μινωίτες η Μίλητος ήταν στη σφαίρα επιρροής των Χετταίων Οι Μυκηναίοι τη χρησιμοποίησαν ως πεδίο πρόσβασης στη Μικρά Ασία Οι Χετταίοι δέχονταν την πίεση από τους τοπικούς άρχοντες που βρίσκονταν μέσα στο χώρο επιρροής τους και γιrsquo αυτό έρχονταν συχνά σε αντιπαράθεση με αυτούς Όσο μεγάλωνε η δύναμη των Μυκηναίων τόσο γίνονταν πιο ενοχλητικοί για τους Χετταίους Τελικά η Μίλητος που ήταν ορμητήριο των Αχαιών για τη Μικρά Ασία πέρασε στα χέρια των Χετταίων στο β΄ μισό του 13ου πΧ αι Μέχρι σήμερα δεν ξέρουμε πώς η Μίλητος πέρασε στους Χετταίους και πώς οι Αχαιοί αποσύρθηκαν από την περιοχή Επειδή το κύριο ενδιαφέρον των Χετταίων ήταν στις νοτιοανατολικές περιοχές στη βόρεια Συρία και στη νοτιανατολική Μικρά Ασία γιrsquo αυτό και δεν υπάρχουν πολλές απευθείας διενέξεις μεταξύ Χετταίων και Αχαιών παρά μόνο στην εποχή των Tudhaliya Ι και II και του Mursili II που κατέλαβε τη Μίλητο Φαίνεται μάλλον ότι η ενίσχυση άλλων τοπικών ηγημένων από τους Αχαιούς μέσα από την περιοχή της Μιλήτου θα αποτέλεσε την αιτία ώστε οι Χετταίοι να θελήσουν να περιορίσουν τους Μυκηναίους Ίσως ο Tudhaliya IV θέλησε να θέσει οριστικό τέλος στα προβλήματα που δημιουργούνταν σε αυτή την περιοχή Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι μια από τις θεωρείς που προσπαθούν να ερμηνεύσουν το τέλος του Μυκηναϊκού πολιτισμού και την είσοδο στην περίοδο των αποκαλούμενων Σκοτεινών Χρόνων στον Ελληνικό χώρο αναζητά τα αίτια αυτής της παρακμιακής περιόδου σε μια δυσχερή κατάσταση που βρέθηκε ο Ελληνικός πληθυσμός από την είσοδο άλλων ομάδων από το βορρά η οποία δυσχερής κατάσταση όμως επιδεινώθηκε εξαιτίας της κατάρρευσης του Χεττιτικού Βασιλείου και της επακόλουθης οικονομικής ανέχειας που προκλήθηκε στην Ελλάδα από την έλλειψη των εμπορικών συναλλαγών με την ανατολή και ειδικότερα με τους Χετταίους (Ιακωβίδης 1970 292-294) Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο αρχαιολογικά ευρήματα που ανακαλύφθηκαν στην Hattusa Στα όστρακα ενός αγγείου που χρονολογείται στο τέλος του 15ου με τις αρχές του 14ου πΧ αι εμφανίζεται η μορφή ενός πολεμιστή που φέρει κράνος το οποίο δεν έχει χετττικά χαρακτηριστικά Υποστηρίζεται ότι το κράνος ίσως είναι κράνος από δόντια αγριογούρουνου αιγιακού ndash μυκηναϊκού τύπου (εικ10) Μια τολμηρή ερμηνεία ανιχνεύει σε αυτή τη μορφή του πολεμιστή την απεικόνιση ενός Μυκηναίου πολεμιστή στη διάρκεια της δραστηριότητας του Attarasiya στη νοτιοανατολική Ανατολία και την πιθανή εμπλοκή του βασιλιά των Ahhiyawa στον πόλεμο στην Assuwa Όμως θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί σε μια τέτοια ερμηνεία Ένα άλλο εύρημα είναι ένα χάλκινο ξίφος με επιγραφή αφού ο Tudhaliya ο Μεγάλος Βασιλιάς κατέστρεψε τη χώρα των Assuwa αφιερώνει αυτό το ξίφος στο θεό της Καταιγίδας τον κύριό του Η προέλευση του ξίφους ήταν θέμα μεγάλης συζήτησης Θεωρείται ότι είναι ξίφος παράλληλου τύπου με τα Μυκηναϊκά ξίφη τύπου Β ή τουλάχιστον παραλλαγή του παραδοσιακού μυκηναϊκού ξίφους Β ενώ άλλοι ερευνητές παρουσιάζουν αμφιβολίες αν το ξίφος κατασκευάστηκε στον αιγιακό χώρο Όμως δεν αμφισβητούνται οι αιγιακές επιδράσεις στην κατασκευή του ξίφους Μια περαιτέρω ερμηνεία επιχειρεί και εδώ να ανιχνεύσει μυκηναϊκή εμπλοκή στην ανατολική Μικρά Ασία συνδεδεμένη με τους πολέμους των Tudhaliya Ι και II στη χώρα των Assuwa (Niemeier 1999 149-155) (εικ10) Βέβαια θα πρέπει να αναφέρουμε ότι στο βασίλειο των Χετταίων εμφανίζεται Μυκηναϊκή και Μινωική κεραμική η οποία τις περισσότερες φορές συνοδεύεται από Κυπριακή

6

κεραμική υποδηλώνοντας ίσως ότι ο θαλάσσιος δρόμος προς τους Χετταίους περνούσε από την Κύπρο (Treuil 1996 465) (εικ11-12) Από την άλλη πλευρά θα πρέπει να σημειωθεί ότι στον ελληνικό χώρο (ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα) εμφανίζονται χεττιτικά αντικείμενα όπως σφραγίδες μεταλλικά αγγεία και ειδώλια (τα οποία δεν ταυτίζονται απόλυτα ως χεττιτικά αλλά πιθανολογείται ότι μπορεί να είναι χεττιτικές δημιουργίες) που χρονολογούνται από τη ΜΜΙ-ΙΙ έως και την ΥΕΙΙΙΓ περίοδο Τα Χεττιτικά αντικείμενα που εμφανίζονται στον Ελλαδικό χώρο υπολογίζονται μέχρι σήμερα μόνο στο 1 του συνόλου των Ανατολίτικων αντικειμένων που εισήχθηκαν στην Ελλάδα κατά την εποχή του Χαλκού Αντίστοιχα περιορισμένα είναι και τα Ελληνικά (Μινωικά ή Μυκηναϊκά) αντικείμενα που ανακαλύφθηκαν στο Χεττιτικό βασίλειο Η εμφανής αυτή έλλειψη ερμηνεύθηκε με πολλές υποθέσεις Ίσως πρόκειται για μια έλλειψη ανάγκης αμοιβαίου εμπορίου Ίσως το εμπόριο μεταξύ των δύο λαών περιορίστηκε σε ευτελή και φθαρτά αντικείμενα Ίσως και σε ένα οικονομικό εμπάργκο ή ακόμη και σε συνδυασμό των παραπάνω υποθέσεων Ακριβής λύση στον παραπάνω προβληματισμό δεν έχει διακριβωθεί ακόμη Πρέπει να εξετασθούν βαθύτερα οι οικονομικοί κοινωνικοί και πολιτικοί παράγοντες που οδήγησαν σε αυτό το αποτέλεσμα (Cline 1991 133-144)

III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

1 ΟΙ ΘΕΟΙ Το βασίλειο των Χετταίων χαρακτηρίζεται ως η laquoΧώρα των Χιλίων Θεώνraquo αφού οι θεότητες που λατρεύονταν από τους Χετταίους ήταν υπερβολικά πολυάριθμες Υπολογίζεται ότι ο αριθμός των θεών που αναφέρονται στις χεττιτικές πηγές ξεπερνά τους 800 Ας εξετάσουμε ενδεικτικά μόνο μερικούς από τους πιο σημαντικούς θεούς ώστε να σχηματίσουμε μια εικόνα για τη μυθολογία των Χετταίων (παράρτημα 2)

Anu (Ακκαδικής προέλευσης) Όταν ο Alalus ήταν ο βασιλιάς στον ουρανό ο Anus ήταν πιο ισχυρός Ο Anus υπηρέτησε ως οινοχόος του Alalus για 9 χρόνια πριν τον κατατροπώσει και τον στείλει πίσω στη γη Πήρε τη θέση του στο θρόνο και είχε για οινοχόο του τον Kumarbis Κατά τον ίδιο τρόπο ο Kumarbis επαναστάτησε και κυνήγησε τον Anus που πετούσε στον ουρανό σαν πουλί Τελικά με τα δόντια του έκοψε και κατάπιε το φαλλό του Anus ο οποίος έτσι ως εκδίκηση τον κατέστησε έγκυο και ο Kumarbis (laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους Χουρίτες) γέννησε το Θεό της Καταιγίδας τον ποταμό Aranzahus (Τίγρης) και τον Tasmisus Στη συνέχεια ο Anus κρύφθηκε στον ουρανό Όμως συμβούλεψε το θεό της Καταιγίδας για τα μέρη που μπορεί να κρύβεται ο Kumarbis Έπειτα ο Anus σχεδίασε με τα άλλα του παιδιά να καταστρέψουν τον Kumarbis και τελικά τα κατάφεραν O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣ Ο Θεός της Καταιγίδας (ο Teshub των Χουρίτων ο Taru και Λουβιτικά ο Tarhun laquoο Κατακτητήςraquo) laquoΟ Βασιλιάς της Kummiyaraquo laquoΟ Βασιλιάς του Ουρανούraquo laquoΟ κύριος της γης των Hattiraquo Είναι ο ανώτερος από τους θεούς και το σύμβολό του είναι ο ταύρος Ως Teshub έχει απεικονιστεί ως γενειοφόρος άντρας επάνω σε δύο βουνά και κρατώντας ένα σπαθί Είναι ο θεός της μάχης και της νίκης ειδικά όταν η μάχη γίνεται με ξένη δύναμη Ως Taru είναι ο σύζυγος της Wurusemu Ήταν το παιδί του Anus και Kumarbis όταν ο Kumarbis κατάπιε το φαλλό του Anus Θεωρείται ο γιος του Ea στο μύθο του Ullikummis Πολέμησε και κατανίκησε το γίγαντα Ullikummis Πολέμησε με το Δράκο Illuyankas στο Kiskilussa και ηττήθηκε Ζήτησε τη βοήθεια των θεών παρακαλώντας την Inaras να οργανώσει μια γιορτή Αυτή έκανε τη γιορτή και όταν ο Δράκος ήρθε με την οικογένειά του στη γιορτή ο θνητός Hupasiyas τον δένει με ένα σκοινί Στη συνέχεια ο Θεός της Καταιγίδας συνοδευόμενος από τους θεούς επιτίθενται και τους σκοτώνουν

7

Σε άλλη παραλλαγή του μύθου ο Θεός της Καταιγίδας χάνει τα μάτια του και την καρδιά του από τον Illuyankas στην πρώτη μάχη Στη συνέχεια παντρεύεται μια φτωχή γυναίκα και παντρεύει το παιδί τους με την κόρη του Illuyankas Έβαλε το γιο του να ζητήσει πίσω τα μάτια και την καρδιά και με την επιστροφή ο Θεός της Καταιγίδας επιτέθηκε στο Δράκοντα αλλά ο γιος του παίρνει το μέρος του Illuyankas με αποτέλεσμα ο Θεός της Καταιγίδας να τους σκοτώσει και τους δύο Όταν ο γιος του Telepinus χάνεται ο Θεός της Καταιγίδας πέφτει σε απελπισία και παραπονείται στο Θεό το Ήλιου και μετά στη Hannahannas η οποία του λέει να τον αναζητήσει Αφού ψάχνει στην πόλη του Telepinus εγκαταλείπει την προσπάθεια Σε άλλη παραλλαγή αυτού του μύθου είναι ο ίδιος ο Θεός της Καταιγίδας που χάνεται έχοντας την ίδια συνέχεια με παραπάνω Ενώ σε άλλη εκδοχή ταξιδεύει στη Μαύρη Γη στο θυμό του και επιστρέφει με τη βοήθεια της μητέρας του η οποία εδώ είναι η WuruntemuEreshkigalη θεότητα του Arinna Στέλνει τον Telepinus να επαναφέρει το Θεό του Ήλιου που έχει απαχθεί από το Θεό της Θάλασσας Ο Θεός της Θάλασσας είναι τόσο τρομοκρατημένος ώστε δίνει την κόρη του στον Telepinus να την παντρευτεί ζητώντας όμως γαμήλιο δώρο από το Θεό της Καταιγίδας Αφού συμβουλεύτηκε τη Hannahanna δίνει δώρο χίλια αρνιά και χίλιες κατσίκες Όμως παρατηρεί ότι η κόρη Inara έχει χαθεί και στέλνει μια μέλισσα στη Hannahanna να της ζητήσει να ψάξει για την κόρη του

Upelluri (Ubelluris) Παρόμοιος με τον Άτλαντα Είναι ένας γίγαντας που κουβαλά στις πλάτες του τον κόσμο Χωρίς ο ίδιος να το αντιληφθεί οι παλιοί θεοί έχτισαν επάνω του τον ουρανό και τη γη που χωρίστηκαν με ένα χάλκινο μαχαίρι Ύστερα από οδηγίες του Imbaluris οι θεοί της Issira τοποθέτησαν τον Ullikummis στο δεξί του ώμο για να μεγαλώσει το παιδί Ο Ea μιλά μαζί του ψάχνοντας τον Ullikummis και ο Upelluri παραδέχεται ένα μικρό πόνο στον ώμο του αλλά δε μπορεί να εντοπίσει ποιος θεός τον προκαλεί Ο Θεός του Ήλιου Πιθανώς πρόκειται για μια Ακκαδική εισαγωγή Είναι θεός της Δικαιοσύνης και μερικές φορές ο βασιλιάς των θεών Εντόπισε τον Ullikummis στη θάλασσα και επισκέφθηκε το Θεό της Καταιγίδας αρνούμενος να φάει πριν αναφέρει τα νέα Έπειτα ο Θεός της Καταιγίδας διαβεβαιώνει ότι το φαγητό θα είναι υπέροχο ώστε ο Θεός του Ήλιου ευχαριστιέται το φαγητό και παίρνει το δρόμο για τον ουρανό Όταν ο Telepinus εξαφανίστηκε φέρνοντας πείνα ο ίδιος οργανώνει ένα γεύμα χωρίς όμως να καταφέρει να κατευνάσει την πείνα Ο Θεός της Καταιγίδας παραπονείται και έτσι ο Θεός του Ήλιου στέλνει έναν αετό χωρίς όμως να καταφέρει να τον βρει Μετά την ανεύρεση του Telepinus από τη μέλισσα ο Θεός του Ήλιου βάζει ανθρώπους να πραγματοποιήσουν τελετή Σε άλλη παραλλαγή του μύθου της εξαφάνισης θεού γίνεται ο ίδιος ο αγνοούμενος Φαίνεται ότι διατηρεί κοπάδια με πρόβατα Στο τέλος της ημέρας ταξιδεύει στον Κάτω Κόσμο Απάχθηκε από το Θεό της Θάλασσας αλλά απελευθερώθηκε όταν τον αναζήτησε ο Telepinus Σε άλλη εκδοχή του μύθου ο Θεός της Θάλασσας τον συνέλαβε σε δίχτυ Κατά τη διάρκεια της απουσίας του εγκαταστάθηκε ο Hahhimas δηλαδή ο Παγετός Ο Θεός του Φεγγαριού ( Χουριτικός Kashku) Έπεσε από τον ουρανό επάνω στην laquoKillamarraquo που θεωρείται το σύνολο των πυλών και εξαφανίστηκε Ο Θεός της ΚαταιγίδαςTaru έριξε αστραπές και βροχή εναντίον του για να τον φοβίσει Ο Hapantali στράφηκε εναντίον του με ένα ύμνο Ενώ μπορεί να εξαποστείλει κακούς οιωνούς μπορεί να κατευναστεί με τη θυσία ενός αρνιού

Ο Θεός της Θάλασσας Φιλονίκησε και απήγαγε το Θεό του Ήλιου από τον ουρανό αλλά τον απελευθέρωσε όταν τον αναζήτησε ο Telepinus Σε άλλη εκδοχή του μύθου ο Θεός της Θάλασσας τον συνέλαβε σε δίχτυ Ο Θεός της Θάλασσας είναι τόσο τρομοκρατημένος ώστε δίνει την κόρη του στον

8

Telepinus να την παντρευτεί ζητώντας όμως γαμήλιο δώρο από το Θεό της Καταιγίδας ο οποίος του δίνει δώρο χίλια αρνιά και χίλιες κατσίκες

Hebat ( Χουριτικό όνομα ) (Hepit Hepatu) Είναι η κύρια σύζυγος του Θεού της Καταιγίδας Μερικές φορές παρουσιάζεται να στέκεται επάνω στη ιερό της ζώο το λιοντάρι Όταν ο Θεός της Καταιγίδας και ο Astabis απέτυχαν στην επίθεση στον Ullikummis ο γίγαντας την έδιωξε από το ναό της προκαλώντας της αδυναμία να επικοινωνήσει με τους θεούς Φοβούμενη ότι ο άντρας της θα ηττηθεί από τον Ullikummis αναφέρει την ανησυχία της στον υπηρέτη της τον Takitis που τον διατάζει να πάει στη συνέλευση των θεών και να της μεταφέρει απόφαση για τον άντρα της Είναι η μητέρα του Sharruma

Wurusemu (Wuruntemu) laquoΘεά του Ήλιου στην Arrinaraquo laquoΚυρία στη Χώρα των Hattiraquo laquoη Βασίλισσα του Ουρανού και της Γηςraquo laquoΚυρία των βασιλέων και των βασιλισσών του Hatti που διευθύνει την κυβέρνηση των βασιλέων και των βασιλισσών του Hattiraquo Αργότερα αυτή η θεά αφομοιώθηκε με την Hebat Αυτή δημιούργησε τη χώρα των Κέδρων Είναι η κύρια γυναικεία θεότητα στην Arrina με τον Taru ως συνεργάτη της Είναι η θεά της μάχης και συνδέθηκε με τις στρατιωτικές νίκες των Χετταίων Είναι η μητέρα του Θεού της Καταιγίδας στο Nerik και εκεί συνδέθηκε με τον Ereshkigal βοηθώντας τον να γυρίσει από τον Κάτω Κόσμο

Shaushka (Χουριτ ι κ ά η Ishtar) Παίρνει τη μορφή της φτερωτής θεότητας που στέκεται επάνω σε ένα λιοντάρι Κατασκοπεύει τα αδέλφια της το Θεό της Καταιγίδας και τον Tasmisus καθώς φεύγουν από την kuntarra περιμένοντας τον Ullikummis Τους οδηγεί από το χέρι επάνω στο βουνό Hazzi από όπου παρακολουθούν τον Ullikummis Μαλώνει το Θεό της Καταιγίδας όταν φοβάται στη θέα του Ullikummis Αγαπήθηκε από το φίδι Hedammu Η Ninatta και η Kulitta είναι ακόλουθοί της ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ Οι παλιοί θεοί έχτισαν τον Ουρανό και τη Γη επάνω στον Upelluri Διαχώρισαν τη Γη από τον Ουρανό με ένα χάλκινο μαχαίρι το οποίο το αποθήκευσαν σε αρχαίες αποθήκες της οποίες σφράγισαν Το σπίτι των θεών στον ουρανό βρίσκεται στην Kuntarra Η Μαύρη Γη είναι ο Κάτω Κόσμος Έχει είσοδο με πύλες και χάλκινα ή σιδερένια αγγεία με ανοιχτά στόμια Όποιος περάσει τις πύλες χάνεται και δεν ξαναγυρίζει πίσω Ο θυμός του Telipinu και της Hannahanna εξορίζεται εκεί(Haas 1994)

Ο υπερβολικά μεγάλος αριθμός των θεών οφείλεται σύμφωνα με τον Akurgal στην ομοσπονδιακή μορφή της πολιτειακής οργάνωσης των Χετταίων με αποτέλεσμα οι Χετταίοι να μην καταφέρουν να έχουν μια κοινή αντίληψη για τους θεούς Η φύση της θρησκευτικής αντίληψης των Χετταίων είναι ένα μοναδικό φαινόμενο Η ανεκτικότητα στα θρησκευτικά θέματα και ο εμφανής ρεαλισμός των Χετταίων είναι χαρακτηριστικό της θρησκευτικής πίστης στο βασίλειο των Χετταίων Ο Moortgat έχει δώσει τον προσδιορισμό laquoέλλειψη συνένωσης λατρειών και ιερών μύθων αλλά πνευματική ενότηταraquo Αν και ο αριθμός των θεών είναι υπερβολικός ουσιαστικά δεν πρόκειται για διαφορετικούς θεούς αλλά για τοπικές εκδοχές λίγων θεοτήτων Έτσι ουσιαστικά έχουμε μια κυρίαρχη ανδρική θεότητα laquoΤο Θεό της Καταιγίδαςraquo και μια κυρίαρχη γυναικεία θεότητα laquoΤη Μεγάλη Θεάraquo (Akurgal 1962 75-80) Μερικές φορές οι βασιλείς των Χετταίων αποκτούσαν και ιερατικά χαρακτηριστικά Έτσι παρατηρούμε ότι ο Hattusili III ήταν ο ιερέας της Ishtar και η γυναίκα του Puduhepa που το όνομά της σημαίνει ότι ήταν αφιερωμένη στην Hepat ήταν κόρη ιερέα από τη Lawazantiya

9

στη περιοχή των χουριτών Kizzuwatna Αυτή διέταξε κάποιες πήλινες πινακίδες από την Kizzuwatna να αντιγραφούν για την τελετή Hisuwa

Ας εξετάσουμε τις δύο κεντρικές θεότητες

Η ανδρική θεότητα ο Θεός της Καταιγίδας είναι η κυρίαρχη θρησκευτική μορφή του Χεττιτικού βασιλείου Είναι ο κοινός θεός του γηγενούς πληθυσμού και των επήλιδων ινδοευρωπαίων Στις γραφές παρουσιάζεται με το ιδεόγραμμα του μεσοποταμιακού θεού Adad Ταυτίζεται με τον ελληνικό Δία Είναι ο Teshub των Χουρίτων ο Taru και Λουβιτικά ο Tarhun Στα χεττιτικά κείμενα αναφέρεται ως o Θεός της Καταιγίδας των Hatti o κύριος της γης των Hatti o Βασιλιάς του Ουρανού Στις διάφορες παραλλαγές τον παρατηρούμε ως ο Θεός της Καταιγίδας της Hattusa ο Θεός της Καταιγίδας του Παλατιού ο Θεός της Καταιγίδας του Στρατού ο Θεός της Καταιγίδας της Βροχής Πέρα από το ιδεόγραμμα στις απεικονίσεις του συνοδεύεται από τον κεραυνό ενώ όταν έχει και κάποιο άλλο ειδικότερο όνομα συμπληρώνεται και ένα τρίτο ιδεόγραμμα Παρουσιάζεται συχνά να στέκεται στην κορυφή ενός βουνού Άλλωστε τα βουνά ήταν αντικείμενα λατρείας για τους Χετταίους Το ιερό του ζώο είναι ο ταύρος Η γυναικεία θεότητα θα πρέπει να εκληφθεί ως έκφραση του μητριαρχικού συστήματος στην Ανατολία Η λατρεία αυτής της θεότητας εντοπίζεται ήδη από τη Νεολιθική εποχή Οι νεότερες εκφράσεις αυτής της νεολιθικής θεότητας θα πρέπει να ανιχνευθούν στη Θεά του Ήλιου των Hatti που εμφανίζεται ήδη από την 3η πΧ Χιλιετία και στη Χουριτική Hepat Θα πρέπει η θεά Kupaba της Υστεροχεττιτικής περιόδου και η Cybele της Ελληνορωμαϊκής εποχής στη Μικρά Ασία να είναι μεταγενέστερες μορφές αυτής της θεότητας Φαίνεται ότι η Hepat και η Θεά του Ήλιου της Arrina θεωρούνται κοινές θεότητες ενώ ο Θεός της Καταιγίδας φαίνεται να είναι σύζυγος της Θεάς του Ήλιου της Arrina και της Hepat αν και ο Teshub γίνεται επίσης σύζυγος της Hepat δημιουργώντας έτσι οι δύο βασικές θεότητες θεϊκά ζεύγη

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ Σ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στη μυθολογία παρατηρούμε ότι οι μύθοι των Χετταίων έχουν προέλευση τόσο από τους Hatti όσο και από τους Χουρίτες Υπάρχουν χεττιτικά επικά τραγούδια που εξιστορούν τους χετικούς μύθους με χουριτική προέλευση όπως laquoΤο Βασίλειο των Θεώνraquo και laquoΤο Τραγούδι του Ulikummiraquo Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ομοιότητες που μπορούν να παρατηρηθούν στους χεττιτικούς μύθους με την ελληνική μυθολογία

Η διαδοχή AlalusrarrAnusrarrKumarbisrarrTeshub στο θρόνο του ουρανού θυμίζει καταπληκτικά τη διαδοχή ΟυρανόςrarrΚρόνοςrarrΔίας στον ελληνικό μύθο Και στις δύο μυθολογίες ο γιος εκθρονίζει τον ίδιο του τον πατέρα και εκθρονίζεται έπειτα από τον ίδιο του το γιο Και στις λεπτομέρειες οι ομοιότητες είναι μεγάλες Ο Anus έχει πάρει το όνομα του από το σουμερικό ουσιαστικό Αn που σημαίνει ουρανός ώστε να ταυτίζεται με τον Ουρανό των Ελλήνων Ανάλογα ταυτίζεται o Teshub (Θεός της Καταιγίδας) με τον Δία γιατί και οι δύο είναι θεοί των καιρικών μεταβολών και κυβερνούν τον κεραυνό Ο ευνουχισμός του Anus θυμίζει τον ευνουχισμό του Ουρανού από τον Κρόνο (Ησίοδος Θεογονία 154 κε) και όπως τα γεννητικά μόρια του Anus πέφτοντας στη γη γεννούν τρεις νέους θεούς το ίδιο και του ακρωτηριασμένου Ουρανού το αίμα σταλάζοντας πάνω στη γη γεννά τις Ερινύες τους Γίγαντες και τις Μέλιες Νύμφες ενώ η αποκομμένη σάρκα πεταμένη από τον Κρόνο στη θάλασσα γεννά την Αφροδίτη (Ησίοδος Θεογονία 183 κε) Ο Ουρανός ακρωτηριάζεται από τον Κρόνο την ώρα που ενώνεται ερωτικά με τη Γη και από την ώρα αυτή ο ουρανός και η γη χωρίζονται για πάντα Ως όπλο χρησιμοποιεί ο Κρόνος ένα οδοντωτό δρέπανο την άρπη (Ησίοδος Θεογονία 162 κε) Οι χεττιτικές πινακίδες μαρτυρούν πως και αυτός ο μύθος είναι ασιατικός και εκεί ο διαχωρισμός της γης από τον ουρανό γίνεται με τον ίδιο τρόπο Η άρπη άλλωστε είναι όπλο χαρακτηριστικά μικρασιατικό Έχουμε ενδείξεις ότι και η ιστορία του Κρόνου που τρώει τα παιδιά του γιατί φοβάται πως θα τον εκθρονίσουν αλλά στο τέλος ξεγελιέται από τη Ρέα που του δίνει να καταπιεί μία

10

πέτρα αντί για τον Δία που μόλις είχε γεννηθεί (Ηοίοδος Θεογονία 485 κε) είχε το πρότυπο της στο χεττιτικό μύθο Τέλος ο Ulikummi το τέρας που χρησιμοποιεί ο Kumarbis για να εκδικηθεί τον Teshub θυμίζει τον Τυφωέα της ελληνικής μυθολογίας που δοκιμάζει και αυτός μάταια να κατανικήσει τον Δία (Ησίοδος Θεογονία 820 κε) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι γεωγραφικοί όροι που εμφανίζονται σε αυτό το μύθο στην εκδοχή του όπως εμφανίζεται στη Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου Το όρος Κάσιο εντοπίζεται στη Συρία και το Κορύκιο Άνδρο που αναφέρεται ως καταφύγιο του Τυφωέα εντοπίζεται στην ακτή της Κιλικίας όπως άλλωστε στην Κιλικία τοποθετούν το μύθο ο Αισχύλος και ο Πίνδαρος Ίσως ο μύθος αυτός στον Απολλόδωρο να έχει ανατολίτικη επίδραση

Γενικότερα βέβαια η είσοδος των χεττιτικών μύθων στην ελληνική μυθολογία δεν είναι απόλυτα διασαφηνισμένη Όταν ο Ησίοδος στις αρχές του 7ου αιώνα ιστορούσε τη διαδοχή των βασιλέων του ελληνικού ουρανού δεν είχε βέβαια μπροστά του τα κείμενα της Hattusa από τον 14ο13ο αιώνα Η εξάρτηση πρέπει να είναι έμμεση για την ώρα όμως είναι άγνωστο πώς ο χεττιτικός μύθος έφτασε στην Ελλάδα

Πιο πιθανή φαίνεται η γνώμη ότι οι Φοίνικες έπαιξαν το ρόλο του μεσολαβητή Και από τη Φοινίκη άλλωστε μαρτυρείται μια σχεδόν όμοια διαδοχή θεών όπως αποκάλυψε ένα χουρριτικό κείμενο της Ras Shamra Όμως δεν αποκλείεται ορισμένα από αυτά τα κοινά στοιχεία να τα κληρονόμησαν οι Έλληνες από τους Πελασγούς ώστε η πελασγική μυθολογία να είναι εκείνη που είχε δεχτεί την επίδραση της μικρασιατικής (Κακριδής 1986 73-76)

Πέρα όμως από τους μύθους έχει υποστηριχθεί ότι και οι θεοί των Ελλήνων αντλούν στοιχεία στην προέλευσή τους εκτός των άλλων και από τους Χετταίους Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Δία και των ιδιοτήτων του όπως τις παρατηρούμε στην Ιλιάδα

Οι ιδιότητες του Δία σε σχέση με τη φύση συνδέονται με το χεττιτικό θεό Siu(s)Siuna-Tiu(s) δηλαδή το θεό του Ήλιου και του Ουρανού Στην ύστερη χεττιτική γλώσσα το όνομα αυτό σημαίνει laquoθεόςraquo γενικά Υποστηρίχθηκε ότι η ιωνική μορφή του ονόματος του Δία Ζήν προέρχεται από το όνομα του παραπάνω χεττιτικού θεού

Βέβαια θα πρέπει να αναφερθεί ότι έχει επιχειρηθεί μια ευρύτερη σύνδεση του Δία με το χεττιτικό θεό Siuna ώστε οι περαιτέρω ιδιότητες του χεττιτικού θεού ως αρχηγός των θεών και θεός της δικαιοσύνης που του αποδίδονται μερικές φορές να γίνονται ένα από τα πρότυπα από τα οποία ο Δίας αντλεί τις ιδιότητες ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών και ως κριτής του πεπρωμένου3 (Ζολοτνίκοβα 2003 1-50)

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στην πλευρά των τελετουργιών παρατηρούμε και στους Χετταίους

παρόμοιες τελετές με τις αρχαίες ελληνικές Έτσι διαπιστώνουμε και εδώ τελετές που έχουν σχέση με την αναγέννηση της φύσης διαβατήριες τελετές τελετές καθοσίωσης όπως τελετές εγκαινίων και τελετές αποδιοπομπαίου τράγου αλλά και τελετές καθαρμού (Masson 1989)

Ακόμη και στην διαδικασία της τελετής έχει ανιχνευθεί κάποια κοινή πρακτική Υποστηρίχθηκε ότι ο ὀλολυγμός (ρημὀλολύζω) δηλαδή η κραυγή και το κλάμα που συνόδευε τη θυσία στους αρχαίους Έλληνες θα πρέπει να συνδεθεί με τη χεττιτική ρίζα PALWAI- που στα χεττιτικά κείμενα περιγράφει μια ανάλογη χεττιτική συνήθεια laquoθριαμβικούraquo κλάματος την ώρα της θυσίας ώστε το κλάμα αυτό και στους δύο λαούς να μην εξηγείται ως κλάμα θρήνου αλλά ως κλάμα θριάμβου προς τιμή του θεού και πράξη προσέλκυσης της προσοχής του θεού (Coluumlns 1995 319-325)

Οι ομοιότητες γενικότερα στην πρακτική της λατρείας ανάμεσα στους δύο λαούς ίσως υποδηλώνουν μια κοινή ινδοευρωπαϊκή ρίζα στη θρησκευτική τελετουργία που αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε

Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι κατά την αρχαϊκή εποχή στην Ιωνία διαπιστώνονται εκπληκτικές ομοιότητες στη θρησκευτική αντίληψη την τελετουργία και τη λατρεία με την

3 Σύμφωνα με τη Ζολοτνίκοβα η κορυφαία χεττιτική θεότητα είναι ο Θεός του Ήλιου πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ερευνητές οι οποίοι αναγνωρίζουν ως κορυφαίο θεό των Χετταίων το Θεό της Καταιγίδας τον οποίο και προσπαθούν να παραληρήσουν με το Δία

11

κεντρική Ελλάδα όπως κοινοί θεοί και κοινές τελετές κατά την ίδια χρονική περίοδο κάθε έτους Αυτές οι ομοιότητες κίνησαν το ενδιαφέρον των ερευνητών που προσπάθησαν να απαντήσουν στον προβληματισμό αν τη θρησκευτική αντίληψη και λατρεία την έφεραν στην Ιωνία οι πρώτοι Έλληνες άποικοι με τον πρώτο ελληνικό αποικισμό ή η θρησκευτική συνείδηση αυτή είναι γηγενής ανατολίτικη παρουσία Οι περισσότεροι ερευνητές στοιχίζονται με την άποψη ότι οι Έλληνες άποικοι μετέφεραν εκεί και τη θρησκευτική τους πρακτική Όμως ο Parke διατύπωσε τη γνώμη ότι ο Απόλλωνας και η λατρεία του έχουν έρθει από την Ασία στην Ελλάδα μέσα από τη Δήλο (Parke 1977 148) Ενώ η Simon διατύπωσε την άποψη ότι πρέπει να υπάρχει κάποιο προϊστορικό ανατολίτικο υπόβαθρο (που ανάγεται και στους Χετταίους) σε όλες τις αντιλήψεις για τους θεούς και τις τελετές που επιβίωσε και εξελίχθηκε στα μετέπειτα χρόνια (Simon 1983 75)

IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

Η μικροτεχνία και η ειδωλοπλαστική τέχνη είναι οι πλαστικές τέχνες που έχουν τη μεγαλύτερη διάδοση στη διάρκεια της βασιλείας των Χετταίων Παρόλα αυτά και η μεγάλη πλαστική κάνει την εμφάνισή της στους Χετταίους αν και σε μικρότερο βαθμό από τις άλλες τέχνες Στη μεγάλη πλαστική τα περισσότερα δείγματα είναι παραστάσεις ανάγλυφων και μάλιστα επάνω σε βράχους Η μεγάλη γλυπτική των Χετταίων αναπτύχθηκε και έφτασε τη μεγαλύτερη ακμή της στη διάρκεια της Αυτοκρατορίας Μάλλον η ταυτόχρονη εκείνη την εποχή οικοδομική δραστηριότητα μεγάλων ναών και παλατιών θα οδήγησε και στη δημιουργία ανάλογου μεγέθους γλυπτικής Ωστόσο δείγματα της μεγάλης πλαστικής θα υπήρχαν και νωρίτερα στο Παλαιό Βασίλειο όπως μπορούμε να συμπεράνουμε ήδη από την εποχή του βασιλιά Annita τον 18ο πΧ αι Φαίνεται ότι ο Hattusili I μετέφερε αρκετά αγάλματα θεών από τη χώρα των Hatti στη Hattusa Κεντρικό μνημείο αναφοράς στη γλυπτική των Χετταίων είναι το ιερό στη Yazilikaya όπου τα στοιχεία της γλυπτικής των Χετταίων παρουσιάζονται και αναπτύσσονται σε μεγάλο βαθμό ώστε αυτό το μνημείο να γίνεται ένα μνημείο πυξίδα της γλυπτικής των Χετταίων και μάλιστα των παραστάσεων των θεών που θα μας απασχολήσουν στην παρούσα εργασία

1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ Ας εξετάσουμε πρώτα όμως τα γενικά χαρακτηριστικά των ανθρώπινων και θεϊκών μορφών στη γλυπτική των Χετταίων Οι ανδρικές μορφές παρουσιάζονται να έχουν το ένα τους χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο χέρι σε έκταση ανεξάρτητα από το αν κρατούν κάτι η όχι Οι παλάμες τους είναι σφιγμένες Οι άνδρες φορούν ένα ενώτιο και μερικές φορές φέρουν πώγωνα αλλά όχι μύστακα Τα μαλλιά τους είναι άλλοτε κοντά και άλλοτε μακριά Στα ρούχα τους προτιμάται ο κοντός χιτώνας χωρίς όμως να λείπει και ο μακρύς (εικ13) Στις γυναικείες μορφές παρατηρούμε την ίδια στάση των χεριών με τους άνδρες με τη διαφορά ότι το λυγισμένο χέρι δημιουργεί σε αρκετές περιπτώσεις ορθή γωνία ενώ η μια τους παλάμη είναι ανοιχτή δίνοντας την εντύπωση ότι σχηματίζει μια αρπαγή Τα ρούχα τους είναι οι μακρείς χιτώνες με κάθετες πτυχώσεις Τόσο οι ανδρικές όσο και οι γυναικείες μορφές φέρουν υψηλές μπότες οι οποίες ήταν χαρακτηριστικές την εποχή εκείνη στους Χετταίους για να τους προστατεύουν από το βραχώδες έδαφος των βουνών Σε αρκετές περιπτώσεις τα υποδήματα έχουν μπροστά κλίση προς τα επάνω δημιουργώντας το γυριστό προφίλ που είναι χαρακτηριστικό στην ανατολή Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι τα θέματα της γλυπτικής των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας που αφορούν τους θεούς παρουσιάζουν ένα ενιαίο σύνολο Κυριαρχούν οι λατρευτικές τελετές οι σπονδές και οι παραστάσεις προσευχών

12

Για τις μορφές των θεοτήτων στη γλυπτική των Χετταίων θα μπορούσαμε να κάνουμε τις παρακάτω παρατηρήσεις Στη γλυπτική οι θεοί αν και έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των ανδρικών μορφών επιπλέον διαθέτουν και ιδιαίτερα γνωρίσματα Χαρακτηρίζονται κυρίως από τους πίλους με τα κέρατα Κατά τη διάρκεια της εποχής της Αυτοκρατορίας είναι χαρακτηριστικός για τους θεούς ο ψηλός πίλος που έχει άλλοτε οξεία κωνική και άλλοτε κυρτή απόληξη στην κορυφή Οι θεοί των Βουνών εμφανίζονται με πίλους που έχουν κυρτή απόληξη μπροστά και ομοιάζουν με εκείνους της Ras Shamra Τα κέρατα στους πίλους των θεών γίνονται ένα είδος ένδειξης βαθμού και ιεραρχίας των θεών ανάμεσα στο πάνθεον Έτσι ο Θεός της Καταιγίδας φέρει πίλο με έξι κέρατα μπροστά και πίσω ενώ έχουμε δύο περιπτώσεις (στη Yazilikaya) που ο θεός Sarruma φέρει έξι υπερυψωμένα κέρατα Άλλοτε ο ανώτερος θεός φέρει τρία κέρατα μπροστά ενώ οι υπόλοιποι τρία μόνο σε μια πλευρά Το φαινόμενο αυτό της διάκρισης των θεών με βάση τον αριθμό των κεράτων είναι αρκετά εμφανές στο ιερό στη Yazilikaya όπου έχουμε θεούς με έξι κέρατα και άλλους μόνο με ένα Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα κέρατα εμφανίζονται επίσης στο κεφάλι μυθικών ζώων και υβριδικών μορφών (εικ14) Οι πίλοι των θεών με τα κέρατα θα πρέπει να έχουν την προέλευσή τους στη Μεσοποταμία αλλά υπογραμμίζεται ότι στην περίοδο της Αυτοκρατορίας οι πίλοι είναι χεττιτικές δημιουργίες Στο θεό του πολέμου το κέρατο τοποθετείται στην άκρη του κράνους Ένα άλλο στοιχείο ένδειξης της ιεραρχίας των θεών είναι οι συνεχείς ελλείψεις που διαγράφονται επάνω στον πίλο των πιο σημαντικών θεοτήτων Τοποθετούνται συμμετρικά στην κάθετη γραμμή που χωρίζει τον πίλο των θεών Αυτό το σχέδιο είναι σε ένα βαθμό το ιδεόγραμμα του θεού Χαρακτηριστικό είναι ότι στη Yazilikaya στη σκηνή των πομπών μόνο ο Θεός της Καταιγίδας έχει αυτές τις ελλείψεις στον πόλο του ενώ ο Sarruma δεν τις φέρει στη σκηνή των πομπών αλλά στη σκηνή που προστατεύει το βασιλιά Tudhaliya IV Έξω από τη Yazilikaya το σημάδι των ελλείψεων εμφανίζεται στη Malatya Η συνηθισμένη ενδυμασία των θεών είναι ο κοντός χιτώνας που φτάνει πάνω από το γόνατο σε ευθεία ή ελαφρά κυρτή γραμμή Μερικές φορές οι θεοί φορούν μανδύα πάνω από το χιτώνα Φέρουν συνήθως ένα ξίφος που έχει σεληνοειδή λαβή και καμπύλη στο τέλος της λεπίδας (εικ14) Ο θεοί του βουνού εικονίζονται με ένα χαρακτηριστικό ένδυμα που φέρει εξογκώματα θυμίζοντας το βραχώδες έδαφος των βουνών Η ενδυμασία αυτή προέκυψε από τη σταδιακή μετασχημάτιση ενός βουνού σε ανθρώπινη μορφή Το κάτω μέρος του σώματος της ανθρώπινης μορφής αντικαθίσταται με ένα βουνό το οποίο τελικά μετατρέπεται σε ένδυμα με εξογκώματα ώστε η ενδυμασία να γίνει η ανάμνηση του βουνού (εικ15) Ο θεός του Ήλιου εικονίζεται φέροντας το Kalmush που είναι ουσιαστικά η ράβδος εξουσίας η οποία παίρνει κυρτό σχήμα στην ανατολή και πάνω από το κεφάλι του τον Ήλιο με τα φτερά Και τα δύο αυτά σύμβολα είναι σύμβολα εξουσίας που περνούν και στην εικονογραφία των βασιλέων Ο Θεός του Ήλιου όμως αποδίδεται με αυτά τα σύμβολα για να καταδειχθεί η μυθολογική βασιλική και εξουσιαστική του ιδιότητα ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών (εικ16) Οι δώδεκα θεοί στη Yazilikaya φέρουν ένα δρεπάνι (εικ17) Τα υπόλοιπα όπλα που φέρουν οι θεοί όπως δόρατα τόξα τσεκούρια και ρόπαλα θα πρέπει να θεωρηθούν ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των διαφόρων θεών Άλλωστε φροντίζεται σε αρκετές περιπτώσεις οι θεοί να εικονίζονται φέροντας κάποιο σύμβολο που συνδέεται με τη μυθολογία τους όπως το στάχυ που φέρει ο θεός της γεωργίας ή την ημισέληνο ο θεός του φεγγαριού (εικ18) Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην εικονογραφία τους οι βασιλείς φέρουν ενδυμασία παρόμοια με εκείνη των θεών Τα χεττιτικά κείμενα αναφέρουν ότι οι βασιλείς μπορούν να απεικονίζονται έχοντας πίλους με κέρατα μετά το θάνατό τους αφού θεοποιηθούν Όμως πρέπει οι βασιλείς να λατρεύονταν ως θεοί και στη διάρκεια της βασιλείας τους Ο Hattsili III απεικονίζεται φέροντας πίλο με κέρατα Ο Muwatalli και ο Tudhaliya IV απεικονίζονται να φέρουν μανδύα όπως οι θεοί Οι θεές φέρουν συνήθως πόλο ή πλατύ κωνικό πίλο Οι πόλοι άλλοτε είναι ψηλοί και άλλοτε χαμηλοί Στη Yazilikaya οι πόλοι έχουν τη μορφή τειχόμορφου στέμματος Έχουν μακριά μαλλιά Φέρουν μακρείς χιτώνες με πλατείς πτυχώσεις που δένονται με ζώνη στη μέση Οι χιτώνες σχηματίζουν απαλά τσακίσματα Οι πτυχωτοί μανδύες είναι

13

χαρακτηριστικό των γυναικείων μορφών στη χεττιτική τέχνη Η Shaushga στην πομπή στη Yazilikaya φέρει πίλο με κέρατα όπως οι θεοί Μερικές γυναικείες μορφές φέρουν παχείς μανδύες που πέφτουν πάνω από το κεφάλι αφήνοντας ακάλυπτο το πρόσωπο σκεπάζουν μερικά το κορμί φτάνουν έως τα πόδια (εικ19-20) Θα πρέπει να αναφερθεί ότι σε αρκετές αναπαραστάσεις οι θεοί και οι θεές εμφανίζονται να πατούν επάνω σε ζώα ή και να συνοδεύονται από αυτά τα οποία είναι τα ιερά ζώα κάθε θεού Οι θεοί των βουνών φαίνεται να πατούν επάνω σε βουνά Τα βουνά άλλωστε είναι ιεροί χώροι λατρείας για τους Χετταίους Μέχρι σήμερα όμως δεν έχει δοθεί απάντηση στο γιατί οι θεότητες πατούν επάνω στα ζώα και δε συνοδεύονται μόνο από αυτά όπως παρουσιάζονται οι θεοί στην ελληνική τέχνη Ίσως η στάση αυτή να θέλει να δείξει την κυριαρχία των θεών επάνω στα σύμβολά τους Στην ελληνική παρατηρούμε ανάλογη στάση στις κόρες των περιρραντηρίων που θεωρείται επίδραση από την ανατολή Εξετάζοντας το σχήμα του προσώπου στη γλυπτική είχε υποστηριχθεί ότι το τετράγωνο πρόσωπο με τα προεξέχοντα μάτια τη γαμψή μύτη και το υψηλό σαγόνι που παρατηρούμε στο Θεό του Πολέμου στη βασιλική είσοδο στους δώδεκα θεούς στη Yazilikaya όπως και σε μερικά χάλκινα και χρυσά ειδώλια θα πρέπει να αντιπροσωπεύει τα αληθινά χαρακτηριστικά του προσώπου του λαού των Χετταίων Βέβαια δε λείπουν και οι περιπτώσεις όπου οι μορφές έχουν καλλίγραμμες μύτες και εξιδανικευμένα χαρακτηριστικά Θεωρήθηκε επίσης ότι τα Αιγυπτιακά ανάγλυφα με διάφορες χεττιτικές μορφές και κυρίως του χεττιτικού ιππικού θα πρέπει να ερμηνευτούν ως αναπαραστάσεις με τα χαρακτηριστικά του προσώπου των Hatti (Akurgal 1962 86-90)

Ας εξετάσουμε τώρα τα διάφορα μνημεία της μεγάλης πλαστικής με αφετηρία και πυξίδα το ιερό στη Yazilikaya Άλλωστε οι μορφές των θεών στη Yazilikaya αποτέλεσαν πρότυπο για τους υπόλοιπους καλλιτέχνες ώστε μερικές μορφές θεών σε αγάλματα ή ειδώλια να μοιάζουν με αντίγραφα των θεών στη Yazilikaya

2 ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

21 Το Ιερό στη Yazilikaya - Ιστορία και Τοπογραφία Το ιερό στη Yazilikaya είναι το μεγαλύτερο ιερό των Χετταίων Το ενδιαφέρον γιrsquo αυτό το ιερό εντοπίζεται όχι μόνο στις θρησκευτικές τελετουργίες που τελούνταν εκεί αλλά και στο εντυπωσιακό εικονογραφικό του πρόγραμμα με την πλούσια γλυπτική του διακόσμηση Η Yazilikaya βρίσκεται έξω από την πρωτεύουσα των Χετταίων Hattusa κοντά στη σημερινή πόλη της Τουρκίας Boğazkale στη βόρεια και κεντρική Ανατολία Το ιερό δημιουργήθηκε σε έναν χώρο που πλαισιώνεται από τεράστιους βράχους Οι ιεροί χώροι του ιερού ήταν χωρίς στέγη στον ελεύθερο ουρανό περιστοιχισμένοι από τους βράχους και από ένα σύνολο τοίχων και δωματίων Ο χώρος είχε πηγή νερού και ήταν κέντρο λατρείας για πολλούς αιώνες πριν από την είσοδο των Χετταίων Το πρώτο στάδιο στη διαμόρφωση του χώρου εντοπίζεται γύρω στο 1500 πΧ όπου έχουμε τη δημιουργία ενός τοίχου που απέκοψε τον κεντρικό χώρο από την υπόλοιπη περιοχή Όμως στα χρόνια του Hattusili III ο τοίχος αντικαταστάθηκε από ένα σύνολο κτηρίων που έμοιαζε αρκετά με τα υπόλοιπα ιερά των Χετταίων Δημιουργήθηκε ένα κτήριο με είσοδο που περιείχε βαθμίδα και οδηγούσε σε μια άλλη είσοδο μέσα σε μια τετράγωνη αυλή που περιείχε ένα ιερό και προσκτίσματα Στα αριστερά μια είσοδος με παραστάδες οδηγούσε στο χώρο λατρείας Α Μια δεύτερη είσοδος πίσω από την αυλή και τα προσκτίσματα οδηγούσε αρχικά στο μικρότερο χώρο λατρείας Β αλλά ύστερα από μια φωτιά κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Tudhaliya IV τα κτήρια στο πίσω μέρος της αυλή ξαναχτίστηκαν έχοντας όμως μια καινούργια είσοδο που οδηγούσε από το μεγάλο χώρο στο μικρό χώρο λατρείας Τότε όλο το οικοδομικό σύνολο απέκτησε μια ενότητα (Gurney 1960 129-132) (εικ21-24)

14

- Γλυπτική διακόσμηση Οι δύο χώροι λατρείας Α και Β διακοσμήθηκαν με πλούσια γλυπτική διακόσμηση Επάνω στο φυσικό βράχο που πλαισίωνε τους χώρους παρατηρούμε σύνολα γλυπτών από ρηχό ανάγλυφο Άλλωστε αυτά έδωσαν και το όνομα στην περιοχή που σημαίνει laquoΣκαλισμένος Βράχοςraquo (εικ25-27) Στους χώρους διατηρούνται περίπου 90 μορφές και ζώα που αποτελούν σχεδόν τη μισή γνωστή γλυπτική των Χετταίων (εικ28-38) Οι μορφές κυμαίνονται σε μέγεθος από το μισό ως και το κανονικό ανθρώπινο Φαίνεται ότι δύο ήταν οι κύριοι καλλιτέχνες οι οποίοι είχαν δύο βασικούς βοηθούς (παράρτημα 3) Το σύνολο χρονολογείται από τη διάρκεια της βασιλείας του Hattusili III (1275-1250 πΧ) και του γιου του Tudhaliya IV (1250-1220 π Χ) οι οποίοι θεωρούνται και οι πάτρωνες του γλυπτικού προγράμματος Σε αυτό συνηγορούν τόσο η μορφή του Tudhaliya IV όσο και ένα σύνολο από κείμενα του Hattusili III που αναφέρονται σε ένα γλυπτικό πρόγραμμα Επιπλέον η αναγνώριση θεϊκών ζευγών και κυρίως της Shaushga που βρίσκεται κοντά στην κορυφή της πομπής των ανδρικών θεοτήτων και του Sarruma που συνοδεύει τη μητέρα του Hepat στο κέντρο της σύνδεσης ενισχύουν τη σύνδεση του γλυπτικού προγράμματος με τους παραπάνω βασιλείς αφού εκείνοι ευνόησαν και ισχυροποίησαν τη λατρεία των παραπάνω θεοτήτων

ΧΩΡΟΣ Α

- Οι πομπές των θεών Στο χώρο Α παρατηρούμε δυο πομπές Η μια από ανδρικές μορφές θεών στα ανατολικά και άλλη από γυναικείες θεότητες στα δυτικά (εικ39-40) Η διάκριση όμως αυτή δεν είναι απόλυτη αφού στην πομπή των θεών εμφανίζονται τρεις θεές ενώ ένας θεός εμφανίζεται ανάμεσα στις θεές Οι μορφές στις πομπές αποδίδονται παρατακτικά και σε τομή Οι πρώτες δώδεκα μορφές φαίνεται να τοποθετούνται πολύ κοντά η μία στην άλλη θυμίζοντας τους δώδεκα θεούς που απεικονίζονται στο χώρο Β Οι υπόλοιπες μορφές παρατακτικά τοποθετημένες επίσης έχουν κάποιο κενό μεταξύ τους Η παρατακτική αυτή διάταξη είναι χαρακτηριστικό εικονολογικό στοιχείο της ανατολής Οι δύο πομπές κορυφώνονται στο κέντρο όπου ο Θεός της Καταιγίδας και η Hepat συναντώνται Οι σκηνές των πομπών ερμηνεύονται ως laquoΗ Σύνοδος των Θεώνraquo στο σπίτι του Θεού της Καταιγίδας στην αρχή της νέας χρονιάς με σκοπό να εγγυηθούν τη γονιμότητα της γης (Alexander 1986 1-14) Οι ερευνητές έχουν αριθμήσει τις μορφές και έχουν προσπαθήσει να τις ταυτίσουν Ας εξετάσουμε τις δύο πομπές

Οι θεοί που απεικονίζονται στο χώρο Α

Η πομπή με τους θεούς αφορά τις μορφές 1-42 και η πομπή με τις θεές τις μορφές 43-63 (εικ41-67)

Ας ταυτίσουμε τις μορφές με θεούς ακολουθώντας τον Alexander

Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών42 Teshub 43 Hepat42a Sarruma 44 Sarruma

15

45 Alanzu 46 Εγγονή του Teshub 46a Darru και Dakitu ακόλουθοι της Hepat 47ndash48 Hutena και Hutellura θεότητες της γραφής και του πεπρωμένου 49 Allatu41 Tashmisus () 51 Naparbi40 Kumarbi 52 Shalus-Bitinhi39 Ea 53 Tapkina38 Shaushga 37-36 Ninatta και Kulitta35 Kushuh 54 Nikkal34 Shimegi 55 Aya ()33 Astabi 55a Άγνωστος 32 Karzi () 55b Shaushga31 Pirinkir ()30 Hesui29-28 Sherri και Hurri27 Nergal26 Pishaishaphi

Oι μορφές 42 και 43 41 και 51 40 και 52 39 και 53 35 και 54 όπως επίσης 34 και 55 θεωρήθηκε ότι συγκροτούν θεϊκά ζεύγη

Πρέπει να αναφέρουμε ότι στην πομπή δεν εμφανίζονται μορφές θνητών παρά μόνο θεοί Οι θεοί παρουσιάζονται με διαφορετικά ρούχα άλλοι πιο φροντισμένοι από κάποιους άλλους για να καταδειχθεί ότι μερικοί ήταν σπουδαιότεροι από τους υπόλοιπους Οι θεοί κρατούν τα χαρακτηριστικά τους σύμβολα όπως όπλα ένα στάχυ ή το Kalmush ώστε να συμφωνούν τα σύμβολα με τη μυθολογία τους Μερικές μορφές φέρουν και τα ιερογλυφικά τους σημάδια για να ταυτιστούν Οι μορφές είναι σε διασκελισμό γα να δηλωθεί η κίνηση και έχουν τοποθετημένα τα χέρια τους με τη χαρακτηριστική στάση της χεττιτικής γλυπτικής δηλαδή το ένα χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο σε έκταση Οι θεές διαμορφώνονται με όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που έχουν προαναφερθεί στα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής έχουν μακρείς χιτώνες και πόλους Είναι και αυτές σε διασκελισμό για να καταδειχθεί η κίνηση

Στο κέντρο έχουμε τη συνάντηση των κορυφαίων θεών (εικ68-69) Εδώ παρατηρούμε ότι η ανδρική μορφή που είναι αντιμέτωπη με τη θεά είναι ο θεός Teshub Είναι ο τυπικός Θεός της Καταιγίδας Φαίνεται να πατά επάνω σε δύο θεούς των βουνών Ανάλογη παράσταση με το θεό να πατά επάνω σε άλλους δύο θεούς του βουνού έχει σωθεί και σε σφραγίδα (εικ70) Μπροστά του στέκεται αντικριστά η θεά Hepat που πατά επάνω σε ένα λιοντάρι Η Hepat ακολουθείται από το γιο της Sarruma το θεό του πολέμου που φέρει τσεκούρι και ακόντιο πατώντας και ο ίδιος επάνω σε λιοντάρι Οι τρεις αυτοί θεοί διαμορφώνουν μια θεϊκή τριάδα ένα θεϊκό ζεύγος με το παιδί τους Τέτοιες τριάδες είναι γνωστές από τα ειδώλια της πρώιμης χεττιτικής περιόδου Ο Teshub και η Hepat συνοδεύονται από ταύρους που φέρουν τους θεϊκούς κωνικούς πίλους (τιάρα όπως έχει χαρακτηριστεί ο θεϊκός κωνικός πίλος) Θεωρήθηκε ότι ο ταύρος που συνοδεύει τον Teshub έχοντας το θεϊκό σύμβολο (κωνικός πίλος) αλλά και τα πόδια του μπροστά πρέπει να αντλεί το πρότυπό του από την Αίγυπτο Ανάλογο παράδειγμα δεν έχει εντοπιστεί στην Εγγύς Ανατολή νωρίτερα από το μνημείο της Yazilikaya Προτάθηκε ως πηγή προέλευσης η Αίγυπτος όπου το μοτίβο αυτό είναι μια δημιουργία κατά την αρχή της 19ης δυναστείας Η πρώτη του παρουσία αναγνωρίστηκε στο ναό του Sethy I στην Άβυδο στην αρχή του 13ου πΧ αι Τα κέρατα του ζώου υψώνονται κατακόρυφα και όχι σε συστροφή όπως είναι το πρότυπο στην Εγγύς Ανατολή Στο Αιγυπτιακό παράδειγμα ο Φαραώ υπερκαλύπτει το ζώο όπως και στη Yazilikaya (εικ71)

16

Στη Yazilikaya η μορφή του ζώου θα εξηγηθεί ως η απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Το μικρό μέγεθος του ζώου στο αιγυπτιακό παράδειγμα θα διευκόλυνε τη χρήση στη Yazilikaya το ζώου για την απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η χρονική περίοδος της κατασκευής του μνημείου της Yazilikaya συμπίπτει με την περίοδο που οι Χετταίοι και οι Αιγύπτιοι είχαν συνάψει συνθήκη ειρήνης και τα δύο βασίλεια έχουν έντονη επικοινωνία όπως μαρτυρείται από τις γραπτές πινακίδες Άλλωστε και ο μεγάλος βασιλιάς των Χετταίων είχε δώσει την κόρη του στο Ραμσή ΙΙ για σύζυγό του Πίσω από τον Teshub έχουμε την παρουσία ενός τυπικού θεού των βουνών που πατάει επάνω σε δύο στρογγυλές άκρες βουνών μάλλον ο Tashmisus που ήταν και ακόλουθος του Teshub Πίσω από την Hepat και το Sarruma έχουμε δύο θεότητες που πατούν επάνω σε ένα δικέφαλο αετό μάλλον οι Darru και Dakitu που ήταν ακόλουθοι της Hepat Ο συμβολισμός του δικέφαλου αετού δεν έχει διευκρινιστεί Μήπως η μορφή του δικέφαλου αετού προέκυψε από τη σύγχυση της προοπτικής δύο αετών ώστε ο δικέφαλος αετός να πρωτοεμφανίστηκε στη σφραγιδογλυφία όπου η σύγχυση της προοπτικής είναι πολύ εύκολο να προκύψει και στη συνέχεια πέρασε ως ξεχωριστό μοτίβο και στη γλυπτική αφού ως μειξογενής μορφή ταίριαζε με το καλλιτεχνικό πνεύμα της εποχής () Άλλωστε ο βυζαντινός δικέφαλος προέκυψε από τη σύμπτωση της προοπτικής δύο αετών που κατασκευάζονται ο ένας δίπλα στον άλλο (Σβορώνος 1902 50) Πρέπει να αναφερθεί ότι το μοντέλο το θεού να βρίσκεται επάνω σε βουνό και να πατάει επάνω σε ζώο είναι μια παλιά ανατολίτικη εικονογραφική παράδοση που εμφανίζεται σε ασσυριακές σφραγίδες Ο σταδιακός μετασχηματισμός των παραστάσεων ιερών βουνών σε μορφές θεών των βουνών εντοπίζεται στη Μεσοποταμία από την 3η πΧ Χιλιετία (Alexander 1993 1-13) Αν στραφούμε τώρα στο υπόλοιπο μέρος της πομπής θα παρατηρήσουμε ότι στην πομπή εμφανίζονται και μερικά ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία Έτσι παρατηρούμε ότι εμφανίζονται αντωπές ταυρόμορφες μειξογενείς μορφές που πατούν επάνω στο ιερογλυφικό σημάδι της γης και κουβαλούν την ημισέληνο που συμβολίζει τον ουρανό με αρ 28-29 (εικ47) Στην κορυφή της πομπής στο δυτικό τοίχο διακρίνουμε τη θεά του πολέμου Shaushga που συνοδεύεται από τη Ninatta και τη Kulitta με αρ 36-38 (εικ55) Ακολουθούνται από το θεό του φεγγαριού που φέρει φτερά και έχει στον κωνικό του πίλο μια ημισέληνο με αρ 35 (εικ53) Πίσω του διακρίνουμε το Θεό του Ήλιου που εικονίζεται ως θεϊκός βασιλιάς φέροντας το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας και τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι του όπως και το ένα πίλο χωρίς γείσο με αρ 34 (εικ54) Στο βόρειο τοίχο και στην άκρη αριστερά έχουμε ένα θεό που πατά επάνω σε δύο βουνά και φέρει στο αριστερό του χέρι στάχυ Αυτός θα πρέπει να είναι ένας θεός της βλάστησης με αρ 40 (εικ58) Ενώ οι μορφές με αρ 13-15 είναι και αυτές μορφές θεών των βουνών που απεικονίζονται με το χαρακτηριστικό ένδυμα με τα εξογκώματα που θυμίζει βουνό Οι μορφές στη γυναικεία πομπή εικονίζονται με μακρείς χιτώνες και πόλους χωρίς να έχουν μεγάλες διαφορές η μία από την άλλη έχοντας ακόμη και τη στάση των χεριών τους παρόμοια με τα χέρια να είναι προτεταμένα και ελαφρά λυγισμένα μπροστά

- Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV Στα δεξιά της είσοδο στο χώρο Α υπάρχει ένα μεγάλο πορτραίτο (μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος) του Βασιλιά Tudhaliya IV ως συνοδού των θεών απέναντι από την κεντρική σκηνή Ο βασιλιάς στέκεται επάνω σε δύο βουνά φοράει μακρύ χιτώνα όπως και θεοί και έχει έντονα αφηρωισμένα χαρακτηριστικά δημιουργώντας την εντύπωση ότι στο πορτραίτο απεικονίζεται ο θεός της καταιγίδας Ο βασιλιάς μετά το θάνατό του έχει αφηρωιστεί και έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι έχει γίνει θεός Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η στάση των χεριών του που είναι παρόμοια με εκείνη των θεών στις πομπές Φέρει επίσης το Kalmush ως σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας Μπροστά του υπάρχει το ιερογλυφικό που εικονίζει ένα θεό του βουνού και τον ήλιο με τα φτερά Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το μοτίβο του ήλιου με τα φτερά είναι ένα παλιό θέμα της ανατολής που εμφανίζεται από παλιά στη Μεσοποταμία και τη Συρία έχοντας όμως ένα

17

πεσσό ή ένα δέντρο ή τη μειξογενή μορφή ανθρώπου-ταύρου που στηρίζει τον ήλιο με φτερά Σταδιακά όμως έχει εξελιχθεί το μοτίβο ώστε να αντικαθίστανται τα διάφορα υποστηρίγματα του ήλιου με την ανθρώπινη μορφή που αναγνωρίζεται ως θεός Η μορφές των θεών που έχουν τον ήλιο με φτερά επάνω στο κεφάλι τους παρατηρούνται τόσο στην πομπή των θεών που έχουμε σε ανάλογη παράσταση τη μορφή του θεού Ήλιου αλλά και στα ιερογλυφικά σύμβολα που εμφανίζονται στο τόσο στο πορτραίτο του Tudhaliya IV στο χώρο Α όσο και στο πορτραίτο στο χώρο Β που αυτός ο βασιλιάς βρίσκεται στην προστασία του θεού Sarruma (Alexander 1986 98) (εικ66-67)

ΧΩΡΟΣ Β Ο χώρος Β είναι πολύ μικρότερος και αφιερώθηκε στη λατρεία των νεκρών βασιλέων Παρατηρούνται 3 κόγχες σε βράχους που περιείχαν τις στάχτες των νεκρών βασιλέων Η γλυπτική σε αυτό το χώρο συνδέθηκε με τη λατρεία του Κάτω Κόσμου (εικ72) Σε μια πλευρά παρατηρούμε 12 θεούς που τρέχουν και το laquoΘεό των Ξιφώνraquo απέναντί τους Ένα σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό το Sarruma να τον αγκαλιάζει που βρίσκεται εκεί θα πρέπει να τοποθετήθηκε όταν ανέλαβε τη βασιλεία - Οι δώδεκα θεοί Το σύνολο των 12 θεών που τρέχουν σύμφωνα με τον Akurgal είναι μια εξαίσια προσπάθεια των καλλιτεχνών να εικονιστεί μια σειρά ανθρώπινων μορφών με αλληλοκαλυπτώμενα τα μέλη τους που προελαύνουν σε σειρά Οι θεοί φέρουν δρεπάνι στο αριστερό τους χέρι Είναι το καλύτερα διατηρημένο ανάγλυφο στο χώρο Β Αυτοί οι θεοί συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο (εικ73-74) - Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo είναι ένα αρκετά ιδιόμορφο ανάγλυφο Εικονίζεται ένα τεράστιο ξίφος γυρισμένο προς τα κάτω Έχει λαβή που πλαισιώνεται από τα κεφάλια δύο λιονταριών σε αντίθετη κατεύθυνση ενώ ολόκληρες οι μορφές δύο λιονταριών ξαπλωμένων με κατεύθυνση προς τα κάτω αναπτύσσονται επάνω στη λάμα του ξίφους Επάνω η λαβή φέρει το κεφάλι ενός θεού παρόμοιο με εκείνα των θεών στην ανδρική πομπή στο χώρο Α Έχει ψηλό κωνικό πίλο με ένα κέρατο και ελλείψεις στη μέση του πίλου Ο θεός φέρει και ενώτιο Το ανάγλυφο είναι πρωτότυπο Υποτέθηκε ότι ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo αναπαριστά ένα πολεμικό τρόπαιο που αποκτήθηκε από το βασίλειο των Mittani Αν δεχθούμε αυτή την άποψη τότε το λάφυρο μάλλον είχε γίνει αντικείμενο λατρείας από τους Χετταίους Όμως ήδη στους Χετταίους έχουμε θεούς που λατρεύονται κάτω από τη μορφή ενός όπλου Μάλλον εδώ εικονίζεται ο θεός του πολέμου Sarruma που ήδη παρουσιάζεται στο χώρο Α να συνοδεύει την Hepat (Vieyra 1955 64-65) (εικ75 79)

- Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV Το σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό του το Sarruma να τον αγκαλιάζει και να τον προστατεύει είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης του Νέου Βασιλείου (εικ76 79) Ο Θεός εικονίζεται με την ίδια ενδυμασία όπως και στο χώρο Α έχοντας το χαρακτηριστικό εγχειρίδιο Ο βασιλιάς έχει ιερατική στάση Ανάλογες σκηνές είναι γνωστές από την Εγγύς Ανατολή όπως το ανάγλυφο του βασιλιά Senusret I που προστατεύεται από το θεό Ptah στην αρχή της ΧΙΙ δυναστείας Ακόμη και σε παραστάσεις σφραγίδων έχουμε παρόμοιες σκηνές Χαρακτηριστική είναι η παράσταση σε σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει και πάλι ο θεός Sarruma (εικ77) όπως και η παράσταση της σφραγίδας που εικονίζει το βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από παλαιότερους Θεούς της Καταιγίδας ίσως τον Teshub (εικ78)

18

- Υπόλοιπες μορφές Η είσοδος στο μικρό χώρο θεωρείται ότι φρουρείται από δύο μειξογενείς μορφές θεοτήτων με τα χέρια τους υψωμένα που έχουν σώμα ανθρώπου φτερά και κεφάλι λιονταριού και οι οποίες αντλούν την προέλευσή τους σε Χουριτικά συμβολιστικά πρότυπα (εικ80) Στα δεξιά της εισόδου στο μεγάλο χώρο της λατρείας υπάρχει ένα ανάγλυφο με ένα θεό και μια θεά να κάθονται αντικριστά θυμίζοντας αγορά θεών (εικ81) Το σύνολο της γλυπτικής διακόσμησης του ιερού συμπληρώνεται από ένα πέτρινο κομμάτι που έχει επάνω μόνη μια γυναικεία μορφή Το κομμάτι αυτό ένα από δύο που φτιάχτηκαν αρχικά θα πρέπει να συμπλήρωνε το κενό στο δεξιό τοίχο το χώρου Α (εικ82)

(Alexander 1986 99-102)

- Θρησκευτικός και πολιτικός ρόλος του ιερού Το μνημείο της Yazilikaya εξυπηρετεί ένα διττό ρόλο Γίνεται από τη μια πλευρά ο ιερός θρησκευτικός χώρος με το συνεχή λατρευτικό χαρακτήρα ήδη από προηγούμενους αιώνες Στο μνημείο τονίζεται η γονιμότητα της γης και η ευδαιμονία της κοινωνίας μέσα από την ασφάλεια που θα εγγυηθούν οι θεοί Παράλληλα προβάλλεται ο laquoΙερός Γάμοςraquo και τα laquoΘεϊκά Ζεύγηraquo Από την άλλη μέσα από την πλούσια γλυπτική διακόσμηση μετατρέπεται σε μέσο προβολής των βασιλικών οικογενειών Η αφηρωισμένη παράσταση του Μεγάλου Βασιλιά η έμφαση στις θεϊκές πομπές με τους θεούς να συνοδεύονται από τα σύμβολά τους και η προβολή του θεού της Καταιγίδας υπογραμμίζουν τη συνέχεια της παράδοσης και το κύρος της βασιλικής οικογένειας ανάμεσα στο σύνολο των βασιλικών οίκων της Ανατολής Ίσως η Αίγυπτος να αποτέλεσε το πρότυπο για τη χρήση της μεγάλης γλυπτικής ως όργανο προβολής των βασιλέων αφού είναι αρκετά τα μοτίβα στο μνημείο που αντλούν τα πρότυπά τους από την Αίγυπτο

22 Γλυπτική από το ιερό 4 στο Fraktin Στο Fraktin κοντά στο Kayseri έχουμε ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεγάλης γλυπτικής που προηγούνται χρονολογικά από το ιερό στη Yazilikaya Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου πΧ αι Σε αυτό το ανάγλυφο έχουμε την αναπαράσταση του βασιλιά Hattusili III και της βασίλισσας Puduhepa που προσφέρουν σπονδή στους θεούς Teshub και Hepat Ο βασιλιάς στέκεται απέναντι από το θεό κάνοντας σπονδή έχοντας ανάμεσά τους ένα βωμό ενώ παρόμοια είναι και η σκηνή με τη βασίλισσα και τη θεά με τη διαφορά ότι η θεά είναι καθιστή Η στάση τα ρούχα και τα διακριτικά των θεών και του βασιλικού ζεύγους είναι παρόμοια με εκείνα στη Yazilikaya (Bittel 1976 173-176) (εικ83)

23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi Στο Gacircvurkalesi στο 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ένα βράχο το ανάγλυφο με δύο θεούς από δεξιά να έρχονται μπροστά σε μια καθιστή θεά στα αριστερά Οι θεοί και εδώ μοιάζουν αρκετά με τις παραστάσεις στη Yazilikaya Φέρουν τον κωνικό πίλο με τα κέρατα και έχουν το χέρι τους το ένα προτεταμένο και το άλλο στο στήθος Φέρουν επίσης και κοντούς χιτώνες (Bittel 1976 179) (εικ84-85)

24 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci Στο Tasci το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ανάγλυφο βράχου τρεις θεούς να βαδίζουν προς τα δεξιά Φέρουν μακρείς χιτώνες και έχουν τα τυπικά και εδώ χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Η παράσταση φέρει επιγραφές ιερογλυφικών (Bittel 1976 185) (εικ86)

4 Ας σημειωθεί ότι τα ιερά που θα αναφερθούν είναι υπαίθρια ιερά και οι ανάγλυφες μορφές θεών δημιουργούνται απευθείας επάνω στο φυσικό

19

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣhelliphelliphelliphelliphelliphellip 28 - Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθοςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip28 - Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια σε στάση προσευχήςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip28 - Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιούhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip28 - Ενωμένα ειδώλιαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip29 - Θεός σε στάση επίθεσηςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip29 - Κερασφόρος Θεόςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip30

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip30

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip31

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip34 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip35 2 ΟΙ ΘΕΟΙ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip36 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYAhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip37

ΕΙΚΟΝΕΣhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip38 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip39

2

Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η αναζήτηση της επίδρασης των ανατολικών πολιτισμών επάνω στην Ελληνικό πολιτισμό και στις εκδηλώσεις της τέχνης του είναι ένα κρίσιμο ερώτημα Η μελέτη θα επικεντρωθεί στο μέγεθος της επίδρασης του πολιτισμού των Χετταίων επάνω στον Ελληνικό πολιτισμό από τη Μυκηναϊκή ως την Αρχαϊκή εποχή Η σύγκριση και η επίδραση των δύο πολιτισμών θα εξετασθεί με άξονες το πλέγμα των ιστορικών σχέσεων των δύο λαών τις θρησκευτικές και μυθολογικές τους αναλογίες και την αντιπαραβολή της πλαστικής τους τέχνης

ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3) Η διάρκεια των Χεττιτικών βασιλείων εκτείνεται σε γενικά πλαίσια μέσα στα χρονικά όρια της 2ης πΧ Χιλιετίας (παράρτημα 1) Πρωτεύουσα των Χετταίων ήταν η Hattusa που ιδρύθηκε από τον πρώτο γνωστό βασιλιά των Χετταίων το Labarna ο οποίος είναι και ο ιδρυτής του Παλαιού βασιλείου Το 1450 πΧ ιδρύεται το Νέο Βασίλειο των Χετταίων με πιο σπουδαίο βασιλιά τον Suppiluliuma I ο οποίος αφού απάλλαξε το βασίλειο από τοπικούς άρχοντες που επιτίθονταν από την περίμετρο του βασιλείου κατανίκησε το βασικό εχθρό του βασιλείου δηλαδή το βασίλειο των Mitanni στη βόρεια Μεσοποταμία και επέκτεινε το βασίλειό του περισσότερο στη Συρία Το 15ο και 14ο πΧ αι το βασίλειο των Χετταίων αναπτύχθηκε δυτικά προς το Αιγαίο ανατολικά μέσα στην Αρμενία νοτιοανατολικά στη βόρεια Μεσοποταμία και νότια στη Συρία μέχρι τη σημερινή πόλη του Λιβάνου Αυτή η περίοδος ορίζεται ως η περίοδος της Αυτοκρατορίας (εικ4-7) Κατά τη διάρκεια του β΄ μισού του 14ου πΧ αι οι Χετταίοι συμπλέκονταν διαρκώς σε πολεμικές επιχειρήσεις με τους Αιγύπτιους με στόχο τον έλεγχο της Συρίας που έδινε πρόσβαση στους θαλάσσιους δρόμους Στη μάχη που διεξάχθηκε στο Kadesh της Συρίας μεταξύ του Χετταίου Βασιλιά Muwatalli II και του Φαραώ των Αιγυπτίων Ramses II ο αιγύπτιος Φαραώ αναφέρει μια περιφανή νίκη όμως η περιοχή της Συρίας από τότε περνά στον έλεγχο των Χετταίων Ο βασιλιάς των Χετταίων Hattusili III συνάπτει συνθήκη ειρήνης με το Φαραώ Ramses II η οποία θεωρείται η πρώτη συνθήκη ειρήνης στον κόσμο και στη συνέχεια του δίνει για γυναίκα του την κόρη του Τα μετέπειτα χρόνια οι σχέσεις Χετταίων και Αιγυπτίων παρέμειναν φιλικές μέχρι λίγο μετά το 1200 πΧ οπότε καταλύεται το βασίλειο των Χετταίων από τους ldquoΛαούς της Θάλασσαςrdquo όπως αναφέρουν οι αιγυπτιακές πηγές Ο χεττιτικός πολιτισμός αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία και η άνθισή του όπως και της πλαστικής του τέχνης εντοπίζεται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας Επομένως η άνθιση του χεττιτικού πολιτισμού συμπίπτει με την άνθιση του Μυκηναϊκού πολιτισμού στην Ελλάδα αν και στη διάρκεια της 2ης Χιλιετίας οι Χετταίοι έρχονται επίσης σε επαφή με τους Μινωίτες Η κατάρρευση του βασιλείου των Χετταίων σηματοδοτεί το τέλος του χεττιτικού πολιτισμού και την παρουσία του αποκαλούμενου Υστεροχεττιτικού ή Νεοχεττιτικού πολιτισμού που εκτείνεται χρονικά έως το 700 πΧ συμπίπτοντας χρονολογικά με τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή περίοδο της Ελληνικής τέχνης Ο Υστεροχεττιτικός πολιτισμός διατηρεί μόνο ένα μέρος από την παράδοση του χεττιτικού πολιτισμού ώστε πρόκειται ουσιαστικά για ένα διαφορετικό πολιτισμό που διαμορφώνει μια δική του ιδιαίτερη τέχνη (Akurgal 1962 30-60)

2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ Οι επαφές των Μυκηναίων με τους Χετταίους διαπιστώνονται μέσα από μια σειρά χεττιτικών γραπτών μαρτυριών και ένα πλήθος αρχαιολογικών ευρημάτων τόσο από το χώρο του χεττιτικού βασιλείου όσο και από τον ελληνικό χώρο

3

Σε χεττιτικά κείμενα μαρτυρούνται δύο όροι με εξαιρετικό ενδιαφέρον ο όρος Ahhiyawa και ο όρος Millawanda Ο όρος Ahhiyawa θεωρείται πια ότι χρησιμοποιήθηκε από τους Χετταίους για να ονομάσει τους ομηρικούς Αχαιούς δηλαδή τους Μυκηναίους Έλληνες Ο τόπος όμως των Ahhiyawa υπήρξε θέμα μελέτης Φαίνεται από τα κείμενα και την αλληλογραφία των Χετταίων με τους Ahhiyawa ότι το βασίλειο των Ahhiyawa βρίσκεται laquoπέρα από τη θάλασσαraquo (πιο σωστά κοντά στη θάλασσα)1 είναι δυσπρόσιτο για τα στρατό των Χετταίων και τα δύο βασίλεια τα χωρίζει σημαντική απόσταση (Βασιλικού 1995 390) Θεωρήθηκε ότι οι Ahhiyawa κατοικούσαν σε ελληνικό έδαφος ή στην κεντρική Ελλάδα ή στη Θήβα σε βασίλειο που περιελάμβανε και την Εύβοια ή στην Κρήτη ή στα Δωδεκάνησα ή στην Κύπρο ή στην Τροία ή στην Ιωνία και Καρία ή στην Κιλικία Υποστηρίχθηκε ακόμη ότι η χώρα τους πρέπει να ανιχνευθεί έξω από τον ελληνικό χώρο ή στην Παμφιλία ή στην ανατολική Θράκη2 (Niemeier 1999 144) (εικ8) Πιο σωστό όμως θεωρείται να ταυτιστεί η χώρα των Ahhiyawa με τις Μυκήνες όπως πιστεύουν οι περισσότεροι ερευνητές Σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία ο όρος Tanaja που χρησιμοποιείται σε αιγυπτιακά κείμενα γίνεται ένας εναλλακτικός όρος της ομηρικής λέξης Δαναοί οι οποίοι δεν είναι άλλοι από τους ομηρικούς Αχαιούς Τα χεττιτικά κείμενα που περιέχουν τον όρο Ahhiyawa γίνονται οι πρώτες πηγές της ελληνικής ιστορίας Ο όρος Millawanda ταυτίζεται κυρίως με την περιοχή της Μιλήτου αν και προτάθηκαν και άλλες περιοχές όπως η νότια ακτή της θάλασσας του Μαρμαρά κοντά στον ποταμό Έρμο ή στην ακτή της Κιλικίας Όμως η περιοχή της Μιλήτου θα πρέπει μάλλον να είναι η πιο ακριβής ταύτιση της περιοχής αφού οι υπόλοιπες περιοχές γίνονται επισφαλείς για μια τέτοια ταύτιση(εικ9) Οι σχέσεις των Ahhiyawa με τους Χετταίους είχαν αρκετές διακυμάνσεις από ειρηνικές μέχρι και εχθρικές Αν και η παρουσία των Ahhiyawa στους Χετταίους γίνεται έντονη κυρίως το 1300 πΧ πιθανολογείται ότι οι Ahhiyawa εμφανίζονται νωρίτερα στο χώρο έχοντας σχέση με τους Assuwa ήδη από την εποχή του βασιλιά Tudhaliya II όπως υποδεικνύει μια επιστολή ενός Χετταίου βασιλιά (αταύτιστου) Στην ίδια επιστολή τα νησιά του βασιλιά των Ahhiyawa μάλλον πρέπει να ταυτιστούν με νησιά του ανατολικού Αιγαίου (Niemeier 1999 145-149) Μερικά δείγματα των φιλικών σχέσεων των Ahhiyawa με τους Χετταίους καταγράφονται ως εξής Οι θεοί της Millawanda (Μιλήτου) και της Lazpas (Λέσβου) καλούνται να θεραπεύσουν τον άρρωστο Mursili I ο βασιλιάς των Ahhiyawa στέλνει δώρα στο βασιλιά των Χετταίων ενώ ο αδελφός του φιλοξενείται στην αυλή του βασιλιά των Χετταίων Ο βασιλιάς των Χετταίων Suppiluliuma I επιθυμώντας να απαλλαγεί από τη σύζυγό του και βασίλισσά του την εξορίζει στη χώρα των Ahhiyawa (Ιακωβίδης 1970 270-292) Η περιοχή όμως των Millawanda αποτέλεσε το κύριο θέμα διένεξης και αντιπαλότητας μεταξύ των Χετταίων και των Ahhiyawa αφού η Millawanda ήταν το κοινό σύνορο του βασιλείου των Χετταίων με το βασίλειο των Ahhiyawa Στα χρονικά του βασιλιά των Χετταίων Mursili II αναφέρεται ότι οι Arzawa οι Ahhiyawa και οι Millawanda προχώρησαν σε συμμαχία εναντίον των Χετταίων με αποτέλεσμα ο βασιλιάς να αντιδράσει στέλνοντας δύο στρατηγούς με ιππικό και πεζικό που κατέστρεψαν τη Millawanda (Μίλητο) Στη Μίλητο διαπιστώνεται αρχαιολογικά καταστροφή από μεγάλη πυρκαγιά στην ΥΕΙΙΙΑ2 με ΥΕΙΙΙΒ1 περίοδο που ταυτίζεται χρονικά με τα γεγονότα που περιγράφει ο βασιλιάς Στη συνέχεια ο ίδιος ο Mursili II επιτίθεται στην Arzawa και

1 Η Ν Βαασιλικού χρησιμοποίησε τον όρο laquoπέρα από τη θάλασσαraquo μάλλον όμως θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί ο όρος laquoκοντά στη θάλασσαraquo γιατί διαφορετικά δεν είναι δυνατό να υποστηριχθούν οι υποθέσεις που θέλουν τη χώρα των Ahhiyawa σε διάφορες περιοχές της Μικράς Ασίας 2 Ο Niemeier έχει υποστηρίξει ότι οποιεσδήποτε άλλες περιοχές εκτός από τις Μυκήνες τα νησιά του Αιγαίου και την νοτιοδυτική ακτή της Μικράς Ασίας πρέπει να αποκλειστούν από την ταύτιση της χώρας των Ahhiyawa αφού δε συμφωνούν οι γεωγραφικοί όροι και τα αρχαιολογικά δεδομένα Ο ίδιος ερευνητής θεωρεί ότι είναι αρκετά πιθανό η χώρα των Ahhiyawa να ήταν ένα βασίλειο στη Θήβα που περιελάμβανε και την Εύβοια στηριζόμενος σε νέες πινακίδες της γραμμικής Β που αναφέρουν αρκετές φορές έναν άνδρα από τη Μίλητο ο οποίος έπαιρνε μέρος σε τελετές και έπαιζε σημαντικό ρόλο στην αυλή του βασιλείου της Θήβας Επιπλέον το τοπωνύμιο Αχαΐα συνδέεται κατά την ιστορική περίοδο με την κεντρική Ελλάδα

4

καταλαμβάνει την πρωτεύουσα Apasa ώστε ο βασιλιάς τους ο Uhhaziti να καταφύγει σε νησιά που ανήκαν στο βασιλιά των Ahhiyawa και να πεθάνει εξόριστος εκεί Ο γιος του Uhhaziti Tapalazunawili που έμενε επίσης στα νησιά των Ahhiyawa επιτέθηκε στο χώρο δυτικά της Μικράς Ασίας αλλά ηττήθηκε και αυτός με αποτέλεσμα να επιστρέψει πίσω και να ενσωματωθεί ξανά με τους Ahhiyawa Στη διάρκεια της βασιλείας του βασιλιά των Χετταίων Muwatalli II παρουσιάζεται ο Piyamaradu ο οποίος προκάλεσε αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αυτός πρέπει να ήταν εγγονός του Uhhaziti από το γιο του Piyamakurunta που είχε παραμείνει στη χώρα των Ahhiyawa Ο Piyamaradu χρησιμοποίησε ως ορμητήριο για τις επιχειρήσεις του τη Millawanda (Μίλητο) και εμφανιζόταν ως προστατευόμενος του βασιλιά των Ahhiyawa Σε μια από τις επιχειρήσεις του επιτέθηκε στη Lapza που ταυτίζεται με τη Λέσβο καταφέρνοντας να αιχμαλωτίσει τεχνίτες που ανήκαν ενμέρει στο βασιλιά των Χετταίων Στη συνέχεια ο Atpa γαμπρός του Piyamaradu προχώρησε σε διαπραγματεύσεις ως αντιπρόσωπος του βασιλιά των Ahhiyawa Αρχικά αρνήθηκε να επιστρέψει τους ομήρους αλλά στη συνέχεια υποχώρησε ίσως φοβούμενος επίθεση από τους Χετταίους Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του βασιλιά των Χετταίων Hattusili III ο Piyamaradu συνέχισε να δημιουργεί προβλήματα στους Χετταίους Από εκείνη την περίοδο γνωστό είναι το laquoΓράμμα του Tawagalawaraquo το οποίο απηύθυνε ο Hattusili III στο βασιλιά των Ahhiyawa Μεγάλη σημασία έχει το γεγονός ότι ο Hattusili III αποκαλεί το βασιλιά των Ahhiyawa ως αδελφέ μου μεγάλε βασιλιά ισάξιέ μου πράγμα που δείχνει ότι το βασίλειο των Ahhiyawa είχε μεγάλη δύναμη Παρόλα αυτά θα πρέπει να αναφέρουμε ότι οι Χετταίοι δεν έβλεπαν πάντοτε ως ισάξιούς τους τους Ahhiyawa αφού στη συνθήκη που υπέγραψε ο Tudhaliya IV με το βασιλιά του Amuru αναφέρεται αρχικά μεταξύ άλλων laquohellipο βασιλιάς της Αιγύπτου ο βασιλιάς της Βαβυλώνας ο βασιλιάς της Ασσυρίας και ο βασιλιάς των Ahhiyawahellipraquo ενώ στη συνέχεια διαγράφηκε η φράση που αφορούσε το βασιλιά των Ahhiyawa Στο παραπάνω γράμμα ο Hattusili III αναφέρει τη δράση του Piyamaradu και ο βασιλιάς των Ahhiyawa απαντά ότι έχει διατάξει τον Atpa να παραδώσει τον Piyamaradu στο μεγάλο βασιλιά των Χετταίων Όταν ο Hattusili III φτάνει στη Millawanda ο Piyamaradu είχε ήδη διαφύγει με πλοίο σε άλλη περιοχή των Ahhiyawa Η πρώτη παράγραφος αυτού του γράμματος αναφέρεται στον Tawagalawa που είναι αδελφός του βασιλιά των Ahhiyawa Το όνομα αυτό είναι ένα ελληνικό όνομα ενός μυκηναίου Αναλύεται ως e-te-wo-ke-le-we και σημαίνει Ετεοκλής Ο Ετεοκλής αυτός ήταν ο υψηλότερος αντιπρόσωπος του βασιλιά των Ahhiyawa στην περιοχή της Ανατολίας και ήταν εγκατεστημένος στη Millawanda Η τελευταία αναφορά στους Ahhiyawa εμφανίζεται στη διάρκεια της βασιλείας του βασιλιά των Χετταίων Tudhaliya IV όπου ο βασιλιά των Ahhiyawa αναφέρεται σε σχέση με τις πολεμικές διενέξεις στην περιοχή του ποταμού Seha και στην Arzawa Το κείμενο δεν είναι σαφές ως προς τη δράση του βασιλιά των Ahhiyawa Μια μετάφραση αναφέρει ότι laquoο βασιλιάς των Ahhiyawa αφού έκανε πόλεμο ανασυντάχθηκεraquo ενώ μια άλλη πρόταση μεταφράζει το κείμενο διαφορετικά προτείνοντας laquo hellipέκανε πόλεμο και βασίστηκε στο βασιλιά των Ahhiyawaraquo Αν η δεύτερη μετάφραση είναι σωστή τότε το κείμενο θα πρέπει μάλλον να αναφέρεται στον Tarhunaradu βασιλιά της χώρας του ποταμού Seha που επαναστάτησε εναντίον των Χετταίων Μάλλον ζήτησε τη βοήθεια του βασιλιά των Ahhiyawa η οποία είτε δεν έφτασε είτε ο βασιλιάς των Χετταίων κατάφερε να κατατρόπωση την επανάσταση στέλνοντας τον Tarhunaradu με άλλους φυλακισμένους στην Arinna (Niemeier 1999 145-155) Η Ασία και ιδιαίτερα η Μικρά Ασία αποτέλεσαν πεδίο ενδιαφέροντος για τους Έλληνες αφού η Ασία ήταν πλούσια σε μεταλλεύματα Οι Έλληνες επιχείρησαν να αποκτήσουν περιοχές πρόσβασης στο χώρο της Ασίας και μέσα από αυτές να επεκτείνουν την επιρροή τους ανατολικά στους πλούσιους εμπορικούς δρόμους του μεταλλεύματος Η περιοχή της Μικράς Ασίας και ειδικότερα η Millawanda ndash Μίλητος ήταν μια περιοχή που είχε έντονη την ελληνική παρουσία και αποτέλεσε πεδίο διένεξης με τους Χετταίους Ήδη από την εποχή του Παλαιού Βασιλείου του Μινωικού πολιτισμού μαρτυρείται στην περιοχή της Μιλήτου παρουσία των Μινωιτών όπως και στην Ιασό

5

Η ανασκαφική έρευνα αποκάλυψε μινωική κεραμική και στις δύο παραπάνω περιοχές από την εποχή του Μινωικού Παλαιού βασιλείου αλλά και αρκετούς μινωικούς σφραγιδόλιθους Ίσως ένας λίθινος πέλεκυς που βρέθηκε στο μινωικό ανάκτορο στα Μάλια να είναι δώρο από Χετταίο βασιλιά σε Μινωίτη αξιωματούχο Ενώ από την περίοδο των Μινωικού Παλαιού Βασιλείου έχει βρεθεί στα Γούρνια χρυσός κάνθαρος ανατολικού τύπου που αποτέλεσε στοιχείο μίμησης της μινωική κεραμικής Η περιοχή της Μιλήτου και της Ιασού πρέπει να ανήκε στους Μινωίτες από την εποχή του Μινωικού Παλαιού Βασιλείου Όμως από το τέλος του 15ου με τις αρχές του 14ου πΧ αι οι Μυκηναίοι αναπτύσσουν την επιρροή τους στα ανατολικά και απωθούν το μινωικό πληθυσμό της περιοχής της Μιλήτου και της Ιασού καταλαμβάνοντας οι ίδιοι αυτές τις περιοχές Αν και οι Μυκηναίοι κατέχουν την Μίλητο ύστερα από τους Μινωίτες η Μίλητος ήταν στη σφαίρα επιρροής των Χετταίων Οι Μυκηναίοι τη χρησιμοποίησαν ως πεδίο πρόσβασης στη Μικρά Ασία Οι Χετταίοι δέχονταν την πίεση από τους τοπικούς άρχοντες που βρίσκονταν μέσα στο χώρο επιρροής τους και γιrsquo αυτό έρχονταν συχνά σε αντιπαράθεση με αυτούς Όσο μεγάλωνε η δύναμη των Μυκηναίων τόσο γίνονταν πιο ενοχλητικοί για τους Χετταίους Τελικά η Μίλητος που ήταν ορμητήριο των Αχαιών για τη Μικρά Ασία πέρασε στα χέρια των Χετταίων στο β΄ μισό του 13ου πΧ αι Μέχρι σήμερα δεν ξέρουμε πώς η Μίλητος πέρασε στους Χετταίους και πώς οι Αχαιοί αποσύρθηκαν από την περιοχή Επειδή το κύριο ενδιαφέρον των Χετταίων ήταν στις νοτιοανατολικές περιοχές στη βόρεια Συρία και στη νοτιανατολική Μικρά Ασία γιrsquo αυτό και δεν υπάρχουν πολλές απευθείας διενέξεις μεταξύ Χετταίων και Αχαιών παρά μόνο στην εποχή των Tudhaliya Ι και II και του Mursili II που κατέλαβε τη Μίλητο Φαίνεται μάλλον ότι η ενίσχυση άλλων τοπικών ηγημένων από τους Αχαιούς μέσα από την περιοχή της Μιλήτου θα αποτέλεσε την αιτία ώστε οι Χετταίοι να θελήσουν να περιορίσουν τους Μυκηναίους Ίσως ο Tudhaliya IV θέλησε να θέσει οριστικό τέλος στα προβλήματα που δημιουργούνταν σε αυτή την περιοχή Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι μια από τις θεωρείς που προσπαθούν να ερμηνεύσουν το τέλος του Μυκηναϊκού πολιτισμού και την είσοδο στην περίοδο των αποκαλούμενων Σκοτεινών Χρόνων στον Ελληνικό χώρο αναζητά τα αίτια αυτής της παρακμιακής περιόδου σε μια δυσχερή κατάσταση που βρέθηκε ο Ελληνικός πληθυσμός από την είσοδο άλλων ομάδων από το βορρά η οποία δυσχερής κατάσταση όμως επιδεινώθηκε εξαιτίας της κατάρρευσης του Χεττιτικού Βασιλείου και της επακόλουθης οικονομικής ανέχειας που προκλήθηκε στην Ελλάδα από την έλλειψη των εμπορικών συναλλαγών με την ανατολή και ειδικότερα με τους Χετταίους (Ιακωβίδης 1970 292-294) Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο αρχαιολογικά ευρήματα που ανακαλύφθηκαν στην Hattusa Στα όστρακα ενός αγγείου που χρονολογείται στο τέλος του 15ου με τις αρχές του 14ου πΧ αι εμφανίζεται η μορφή ενός πολεμιστή που φέρει κράνος το οποίο δεν έχει χετττικά χαρακτηριστικά Υποστηρίζεται ότι το κράνος ίσως είναι κράνος από δόντια αγριογούρουνου αιγιακού ndash μυκηναϊκού τύπου (εικ10) Μια τολμηρή ερμηνεία ανιχνεύει σε αυτή τη μορφή του πολεμιστή την απεικόνιση ενός Μυκηναίου πολεμιστή στη διάρκεια της δραστηριότητας του Attarasiya στη νοτιοανατολική Ανατολία και την πιθανή εμπλοκή του βασιλιά των Ahhiyawa στον πόλεμο στην Assuwa Όμως θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί σε μια τέτοια ερμηνεία Ένα άλλο εύρημα είναι ένα χάλκινο ξίφος με επιγραφή αφού ο Tudhaliya ο Μεγάλος Βασιλιάς κατέστρεψε τη χώρα των Assuwa αφιερώνει αυτό το ξίφος στο θεό της Καταιγίδας τον κύριό του Η προέλευση του ξίφους ήταν θέμα μεγάλης συζήτησης Θεωρείται ότι είναι ξίφος παράλληλου τύπου με τα Μυκηναϊκά ξίφη τύπου Β ή τουλάχιστον παραλλαγή του παραδοσιακού μυκηναϊκού ξίφους Β ενώ άλλοι ερευνητές παρουσιάζουν αμφιβολίες αν το ξίφος κατασκευάστηκε στον αιγιακό χώρο Όμως δεν αμφισβητούνται οι αιγιακές επιδράσεις στην κατασκευή του ξίφους Μια περαιτέρω ερμηνεία επιχειρεί και εδώ να ανιχνεύσει μυκηναϊκή εμπλοκή στην ανατολική Μικρά Ασία συνδεδεμένη με τους πολέμους των Tudhaliya Ι και II στη χώρα των Assuwa (Niemeier 1999 149-155) (εικ10) Βέβαια θα πρέπει να αναφέρουμε ότι στο βασίλειο των Χετταίων εμφανίζεται Μυκηναϊκή και Μινωική κεραμική η οποία τις περισσότερες φορές συνοδεύεται από Κυπριακή

6

κεραμική υποδηλώνοντας ίσως ότι ο θαλάσσιος δρόμος προς τους Χετταίους περνούσε από την Κύπρο (Treuil 1996 465) (εικ11-12) Από την άλλη πλευρά θα πρέπει να σημειωθεί ότι στον ελληνικό χώρο (ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα) εμφανίζονται χεττιτικά αντικείμενα όπως σφραγίδες μεταλλικά αγγεία και ειδώλια (τα οποία δεν ταυτίζονται απόλυτα ως χεττιτικά αλλά πιθανολογείται ότι μπορεί να είναι χεττιτικές δημιουργίες) που χρονολογούνται από τη ΜΜΙ-ΙΙ έως και την ΥΕΙΙΙΓ περίοδο Τα Χεττιτικά αντικείμενα που εμφανίζονται στον Ελλαδικό χώρο υπολογίζονται μέχρι σήμερα μόνο στο 1 του συνόλου των Ανατολίτικων αντικειμένων που εισήχθηκαν στην Ελλάδα κατά την εποχή του Χαλκού Αντίστοιχα περιορισμένα είναι και τα Ελληνικά (Μινωικά ή Μυκηναϊκά) αντικείμενα που ανακαλύφθηκαν στο Χεττιτικό βασίλειο Η εμφανής αυτή έλλειψη ερμηνεύθηκε με πολλές υποθέσεις Ίσως πρόκειται για μια έλλειψη ανάγκης αμοιβαίου εμπορίου Ίσως το εμπόριο μεταξύ των δύο λαών περιορίστηκε σε ευτελή και φθαρτά αντικείμενα Ίσως και σε ένα οικονομικό εμπάργκο ή ακόμη και σε συνδυασμό των παραπάνω υποθέσεων Ακριβής λύση στον παραπάνω προβληματισμό δεν έχει διακριβωθεί ακόμη Πρέπει να εξετασθούν βαθύτερα οι οικονομικοί κοινωνικοί και πολιτικοί παράγοντες που οδήγησαν σε αυτό το αποτέλεσμα (Cline 1991 133-144)

III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

1 ΟΙ ΘΕΟΙ Το βασίλειο των Χετταίων χαρακτηρίζεται ως η laquoΧώρα των Χιλίων Θεώνraquo αφού οι θεότητες που λατρεύονταν από τους Χετταίους ήταν υπερβολικά πολυάριθμες Υπολογίζεται ότι ο αριθμός των θεών που αναφέρονται στις χεττιτικές πηγές ξεπερνά τους 800 Ας εξετάσουμε ενδεικτικά μόνο μερικούς από τους πιο σημαντικούς θεούς ώστε να σχηματίσουμε μια εικόνα για τη μυθολογία των Χετταίων (παράρτημα 2)

Anu (Ακκαδικής προέλευσης) Όταν ο Alalus ήταν ο βασιλιάς στον ουρανό ο Anus ήταν πιο ισχυρός Ο Anus υπηρέτησε ως οινοχόος του Alalus για 9 χρόνια πριν τον κατατροπώσει και τον στείλει πίσω στη γη Πήρε τη θέση του στο θρόνο και είχε για οινοχόο του τον Kumarbis Κατά τον ίδιο τρόπο ο Kumarbis επαναστάτησε και κυνήγησε τον Anus που πετούσε στον ουρανό σαν πουλί Τελικά με τα δόντια του έκοψε και κατάπιε το φαλλό του Anus ο οποίος έτσι ως εκδίκηση τον κατέστησε έγκυο και ο Kumarbis (laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους Χουρίτες) γέννησε το Θεό της Καταιγίδας τον ποταμό Aranzahus (Τίγρης) και τον Tasmisus Στη συνέχεια ο Anus κρύφθηκε στον ουρανό Όμως συμβούλεψε το θεό της Καταιγίδας για τα μέρη που μπορεί να κρύβεται ο Kumarbis Έπειτα ο Anus σχεδίασε με τα άλλα του παιδιά να καταστρέψουν τον Kumarbis και τελικά τα κατάφεραν O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣ Ο Θεός της Καταιγίδας (ο Teshub των Χουρίτων ο Taru και Λουβιτικά ο Tarhun laquoο Κατακτητήςraquo) laquoΟ Βασιλιάς της Kummiyaraquo laquoΟ Βασιλιάς του Ουρανούraquo laquoΟ κύριος της γης των Hattiraquo Είναι ο ανώτερος από τους θεούς και το σύμβολό του είναι ο ταύρος Ως Teshub έχει απεικονιστεί ως γενειοφόρος άντρας επάνω σε δύο βουνά και κρατώντας ένα σπαθί Είναι ο θεός της μάχης και της νίκης ειδικά όταν η μάχη γίνεται με ξένη δύναμη Ως Taru είναι ο σύζυγος της Wurusemu Ήταν το παιδί του Anus και Kumarbis όταν ο Kumarbis κατάπιε το φαλλό του Anus Θεωρείται ο γιος του Ea στο μύθο του Ullikummis Πολέμησε και κατανίκησε το γίγαντα Ullikummis Πολέμησε με το Δράκο Illuyankas στο Kiskilussa και ηττήθηκε Ζήτησε τη βοήθεια των θεών παρακαλώντας την Inaras να οργανώσει μια γιορτή Αυτή έκανε τη γιορτή και όταν ο Δράκος ήρθε με την οικογένειά του στη γιορτή ο θνητός Hupasiyas τον δένει με ένα σκοινί Στη συνέχεια ο Θεός της Καταιγίδας συνοδευόμενος από τους θεούς επιτίθενται και τους σκοτώνουν

7

Σε άλλη παραλλαγή του μύθου ο Θεός της Καταιγίδας χάνει τα μάτια του και την καρδιά του από τον Illuyankas στην πρώτη μάχη Στη συνέχεια παντρεύεται μια φτωχή γυναίκα και παντρεύει το παιδί τους με την κόρη του Illuyankas Έβαλε το γιο του να ζητήσει πίσω τα μάτια και την καρδιά και με την επιστροφή ο Θεός της Καταιγίδας επιτέθηκε στο Δράκοντα αλλά ο γιος του παίρνει το μέρος του Illuyankas με αποτέλεσμα ο Θεός της Καταιγίδας να τους σκοτώσει και τους δύο Όταν ο γιος του Telepinus χάνεται ο Θεός της Καταιγίδας πέφτει σε απελπισία και παραπονείται στο Θεό το Ήλιου και μετά στη Hannahannas η οποία του λέει να τον αναζητήσει Αφού ψάχνει στην πόλη του Telepinus εγκαταλείπει την προσπάθεια Σε άλλη παραλλαγή αυτού του μύθου είναι ο ίδιος ο Θεός της Καταιγίδας που χάνεται έχοντας την ίδια συνέχεια με παραπάνω Ενώ σε άλλη εκδοχή ταξιδεύει στη Μαύρη Γη στο θυμό του και επιστρέφει με τη βοήθεια της μητέρας του η οποία εδώ είναι η WuruntemuEreshkigalη θεότητα του Arinna Στέλνει τον Telepinus να επαναφέρει το Θεό του Ήλιου που έχει απαχθεί από το Θεό της Θάλασσας Ο Θεός της Θάλασσας είναι τόσο τρομοκρατημένος ώστε δίνει την κόρη του στον Telepinus να την παντρευτεί ζητώντας όμως γαμήλιο δώρο από το Θεό της Καταιγίδας Αφού συμβουλεύτηκε τη Hannahanna δίνει δώρο χίλια αρνιά και χίλιες κατσίκες Όμως παρατηρεί ότι η κόρη Inara έχει χαθεί και στέλνει μια μέλισσα στη Hannahanna να της ζητήσει να ψάξει για την κόρη του

Upelluri (Ubelluris) Παρόμοιος με τον Άτλαντα Είναι ένας γίγαντας που κουβαλά στις πλάτες του τον κόσμο Χωρίς ο ίδιος να το αντιληφθεί οι παλιοί θεοί έχτισαν επάνω του τον ουρανό και τη γη που χωρίστηκαν με ένα χάλκινο μαχαίρι Ύστερα από οδηγίες του Imbaluris οι θεοί της Issira τοποθέτησαν τον Ullikummis στο δεξί του ώμο για να μεγαλώσει το παιδί Ο Ea μιλά μαζί του ψάχνοντας τον Ullikummis και ο Upelluri παραδέχεται ένα μικρό πόνο στον ώμο του αλλά δε μπορεί να εντοπίσει ποιος θεός τον προκαλεί Ο Θεός του Ήλιου Πιθανώς πρόκειται για μια Ακκαδική εισαγωγή Είναι θεός της Δικαιοσύνης και μερικές φορές ο βασιλιάς των θεών Εντόπισε τον Ullikummis στη θάλασσα και επισκέφθηκε το Θεό της Καταιγίδας αρνούμενος να φάει πριν αναφέρει τα νέα Έπειτα ο Θεός της Καταιγίδας διαβεβαιώνει ότι το φαγητό θα είναι υπέροχο ώστε ο Θεός του Ήλιου ευχαριστιέται το φαγητό και παίρνει το δρόμο για τον ουρανό Όταν ο Telepinus εξαφανίστηκε φέρνοντας πείνα ο ίδιος οργανώνει ένα γεύμα χωρίς όμως να καταφέρει να κατευνάσει την πείνα Ο Θεός της Καταιγίδας παραπονείται και έτσι ο Θεός του Ήλιου στέλνει έναν αετό χωρίς όμως να καταφέρει να τον βρει Μετά την ανεύρεση του Telepinus από τη μέλισσα ο Θεός του Ήλιου βάζει ανθρώπους να πραγματοποιήσουν τελετή Σε άλλη παραλλαγή του μύθου της εξαφάνισης θεού γίνεται ο ίδιος ο αγνοούμενος Φαίνεται ότι διατηρεί κοπάδια με πρόβατα Στο τέλος της ημέρας ταξιδεύει στον Κάτω Κόσμο Απάχθηκε από το Θεό της Θάλασσας αλλά απελευθερώθηκε όταν τον αναζήτησε ο Telepinus Σε άλλη εκδοχή του μύθου ο Θεός της Θάλασσας τον συνέλαβε σε δίχτυ Κατά τη διάρκεια της απουσίας του εγκαταστάθηκε ο Hahhimas δηλαδή ο Παγετός Ο Θεός του Φεγγαριού ( Χουριτικός Kashku) Έπεσε από τον ουρανό επάνω στην laquoKillamarraquo που θεωρείται το σύνολο των πυλών και εξαφανίστηκε Ο Θεός της ΚαταιγίδαςTaru έριξε αστραπές και βροχή εναντίον του για να τον φοβίσει Ο Hapantali στράφηκε εναντίον του με ένα ύμνο Ενώ μπορεί να εξαποστείλει κακούς οιωνούς μπορεί να κατευναστεί με τη θυσία ενός αρνιού

Ο Θεός της Θάλασσας Φιλονίκησε και απήγαγε το Θεό του Ήλιου από τον ουρανό αλλά τον απελευθέρωσε όταν τον αναζήτησε ο Telepinus Σε άλλη εκδοχή του μύθου ο Θεός της Θάλασσας τον συνέλαβε σε δίχτυ Ο Θεός της Θάλασσας είναι τόσο τρομοκρατημένος ώστε δίνει την κόρη του στον

8

Telepinus να την παντρευτεί ζητώντας όμως γαμήλιο δώρο από το Θεό της Καταιγίδας ο οποίος του δίνει δώρο χίλια αρνιά και χίλιες κατσίκες

Hebat ( Χουριτικό όνομα ) (Hepit Hepatu) Είναι η κύρια σύζυγος του Θεού της Καταιγίδας Μερικές φορές παρουσιάζεται να στέκεται επάνω στη ιερό της ζώο το λιοντάρι Όταν ο Θεός της Καταιγίδας και ο Astabis απέτυχαν στην επίθεση στον Ullikummis ο γίγαντας την έδιωξε από το ναό της προκαλώντας της αδυναμία να επικοινωνήσει με τους θεούς Φοβούμενη ότι ο άντρας της θα ηττηθεί από τον Ullikummis αναφέρει την ανησυχία της στον υπηρέτη της τον Takitis που τον διατάζει να πάει στη συνέλευση των θεών και να της μεταφέρει απόφαση για τον άντρα της Είναι η μητέρα του Sharruma

Wurusemu (Wuruntemu) laquoΘεά του Ήλιου στην Arrinaraquo laquoΚυρία στη Χώρα των Hattiraquo laquoη Βασίλισσα του Ουρανού και της Γηςraquo laquoΚυρία των βασιλέων και των βασιλισσών του Hatti που διευθύνει την κυβέρνηση των βασιλέων και των βασιλισσών του Hattiraquo Αργότερα αυτή η θεά αφομοιώθηκε με την Hebat Αυτή δημιούργησε τη χώρα των Κέδρων Είναι η κύρια γυναικεία θεότητα στην Arrina με τον Taru ως συνεργάτη της Είναι η θεά της μάχης και συνδέθηκε με τις στρατιωτικές νίκες των Χετταίων Είναι η μητέρα του Θεού της Καταιγίδας στο Nerik και εκεί συνδέθηκε με τον Ereshkigal βοηθώντας τον να γυρίσει από τον Κάτω Κόσμο

Shaushka (Χουριτ ι κ ά η Ishtar) Παίρνει τη μορφή της φτερωτής θεότητας που στέκεται επάνω σε ένα λιοντάρι Κατασκοπεύει τα αδέλφια της το Θεό της Καταιγίδας και τον Tasmisus καθώς φεύγουν από την kuntarra περιμένοντας τον Ullikummis Τους οδηγεί από το χέρι επάνω στο βουνό Hazzi από όπου παρακολουθούν τον Ullikummis Μαλώνει το Θεό της Καταιγίδας όταν φοβάται στη θέα του Ullikummis Αγαπήθηκε από το φίδι Hedammu Η Ninatta και η Kulitta είναι ακόλουθοί της ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ Οι παλιοί θεοί έχτισαν τον Ουρανό και τη Γη επάνω στον Upelluri Διαχώρισαν τη Γη από τον Ουρανό με ένα χάλκινο μαχαίρι το οποίο το αποθήκευσαν σε αρχαίες αποθήκες της οποίες σφράγισαν Το σπίτι των θεών στον ουρανό βρίσκεται στην Kuntarra Η Μαύρη Γη είναι ο Κάτω Κόσμος Έχει είσοδο με πύλες και χάλκινα ή σιδερένια αγγεία με ανοιχτά στόμια Όποιος περάσει τις πύλες χάνεται και δεν ξαναγυρίζει πίσω Ο θυμός του Telipinu και της Hannahanna εξορίζεται εκεί(Haas 1994)

Ο υπερβολικά μεγάλος αριθμός των θεών οφείλεται σύμφωνα με τον Akurgal στην ομοσπονδιακή μορφή της πολιτειακής οργάνωσης των Χετταίων με αποτέλεσμα οι Χετταίοι να μην καταφέρουν να έχουν μια κοινή αντίληψη για τους θεούς Η φύση της θρησκευτικής αντίληψης των Χετταίων είναι ένα μοναδικό φαινόμενο Η ανεκτικότητα στα θρησκευτικά θέματα και ο εμφανής ρεαλισμός των Χετταίων είναι χαρακτηριστικό της θρησκευτικής πίστης στο βασίλειο των Χετταίων Ο Moortgat έχει δώσει τον προσδιορισμό laquoέλλειψη συνένωσης λατρειών και ιερών μύθων αλλά πνευματική ενότηταraquo Αν και ο αριθμός των θεών είναι υπερβολικός ουσιαστικά δεν πρόκειται για διαφορετικούς θεούς αλλά για τοπικές εκδοχές λίγων θεοτήτων Έτσι ουσιαστικά έχουμε μια κυρίαρχη ανδρική θεότητα laquoΤο Θεό της Καταιγίδαςraquo και μια κυρίαρχη γυναικεία θεότητα laquoΤη Μεγάλη Θεάraquo (Akurgal 1962 75-80) Μερικές φορές οι βασιλείς των Χετταίων αποκτούσαν και ιερατικά χαρακτηριστικά Έτσι παρατηρούμε ότι ο Hattusili III ήταν ο ιερέας της Ishtar και η γυναίκα του Puduhepa που το όνομά της σημαίνει ότι ήταν αφιερωμένη στην Hepat ήταν κόρη ιερέα από τη Lawazantiya

9

στη περιοχή των χουριτών Kizzuwatna Αυτή διέταξε κάποιες πήλινες πινακίδες από την Kizzuwatna να αντιγραφούν για την τελετή Hisuwa

Ας εξετάσουμε τις δύο κεντρικές θεότητες

Η ανδρική θεότητα ο Θεός της Καταιγίδας είναι η κυρίαρχη θρησκευτική μορφή του Χεττιτικού βασιλείου Είναι ο κοινός θεός του γηγενούς πληθυσμού και των επήλιδων ινδοευρωπαίων Στις γραφές παρουσιάζεται με το ιδεόγραμμα του μεσοποταμιακού θεού Adad Ταυτίζεται με τον ελληνικό Δία Είναι ο Teshub των Χουρίτων ο Taru και Λουβιτικά ο Tarhun Στα χεττιτικά κείμενα αναφέρεται ως o Θεός της Καταιγίδας των Hatti o κύριος της γης των Hatti o Βασιλιάς του Ουρανού Στις διάφορες παραλλαγές τον παρατηρούμε ως ο Θεός της Καταιγίδας της Hattusa ο Θεός της Καταιγίδας του Παλατιού ο Θεός της Καταιγίδας του Στρατού ο Θεός της Καταιγίδας της Βροχής Πέρα από το ιδεόγραμμα στις απεικονίσεις του συνοδεύεται από τον κεραυνό ενώ όταν έχει και κάποιο άλλο ειδικότερο όνομα συμπληρώνεται και ένα τρίτο ιδεόγραμμα Παρουσιάζεται συχνά να στέκεται στην κορυφή ενός βουνού Άλλωστε τα βουνά ήταν αντικείμενα λατρείας για τους Χετταίους Το ιερό του ζώο είναι ο ταύρος Η γυναικεία θεότητα θα πρέπει να εκληφθεί ως έκφραση του μητριαρχικού συστήματος στην Ανατολία Η λατρεία αυτής της θεότητας εντοπίζεται ήδη από τη Νεολιθική εποχή Οι νεότερες εκφράσεις αυτής της νεολιθικής θεότητας θα πρέπει να ανιχνευθούν στη Θεά του Ήλιου των Hatti που εμφανίζεται ήδη από την 3η πΧ Χιλιετία και στη Χουριτική Hepat Θα πρέπει η θεά Kupaba της Υστεροχεττιτικής περιόδου και η Cybele της Ελληνορωμαϊκής εποχής στη Μικρά Ασία να είναι μεταγενέστερες μορφές αυτής της θεότητας Φαίνεται ότι η Hepat και η Θεά του Ήλιου της Arrina θεωρούνται κοινές θεότητες ενώ ο Θεός της Καταιγίδας φαίνεται να είναι σύζυγος της Θεάς του Ήλιου της Arrina και της Hepat αν και ο Teshub γίνεται επίσης σύζυγος της Hepat δημιουργώντας έτσι οι δύο βασικές θεότητες θεϊκά ζεύγη

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ Σ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στη μυθολογία παρατηρούμε ότι οι μύθοι των Χετταίων έχουν προέλευση τόσο από τους Hatti όσο και από τους Χουρίτες Υπάρχουν χεττιτικά επικά τραγούδια που εξιστορούν τους χετικούς μύθους με χουριτική προέλευση όπως laquoΤο Βασίλειο των Θεώνraquo και laquoΤο Τραγούδι του Ulikummiraquo Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ομοιότητες που μπορούν να παρατηρηθούν στους χεττιτικούς μύθους με την ελληνική μυθολογία

Η διαδοχή AlalusrarrAnusrarrKumarbisrarrTeshub στο θρόνο του ουρανού θυμίζει καταπληκτικά τη διαδοχή ΟυρανόςrarrΚρόνοςrarrΔίας στον ελληνικό μύθο Και στις δύο μυθολογίες ο γιος εκθρονίζει τον ίδιο του τον πατέρα και εκθρονίζεται έπειτα από τον ίδιο του το γιο Και στις λεπτομέρειες οι ομοιότητες είναι μεγάλες Ο Anus έχει πάρει το όνομα του από το σουμερικό ουσιαστικό Αn που σημαίνει ουρανός ώστε να ταυτίζεται με τον Ουρανό των Ελλήνων Ανάλογα ταυτίζεται o Teshub (Θεός της Καταιγίδας) με τον Δία γιατί και οι δύο είναι θεοί των καιρικών μεταβολών και κυβερνούν τον κεραυνό Ο ευνουχισμός του Anus θυμίζει τον ευνουχισμό του Ουρανού από τον Κρόνο (Ησίοδος Θεογονία 154 κε) και όπως τα γεννητικά μόρια του Anus πέφτοντας στη γη γεννούν τρεις νέους θεούς το ίδιο και του ακρωτηριασμένου Ουρανού το αίμα σταλάζοντας πάνω στη γη γεννά τις Ερινύες τους Γίγαντες και τις Μέλιες Νύμφες ενώ η αποκομμένη σάρκα πεταμένη από τον Κρόνο στη θάλασσα γεννά την Αφροδίτη (Ησίοδος Θεογονία 183 κε) Ο Ουρανός ακρωτηριάζεται από τον Κρόνο την ώρα που ενώνεται ερωτικά με τη Γη και από την ώρα αυτή ο ουρανός και η γη χωρίζονται για πάντα Ως όπλο χρησιμοποιεί ο Κρόνος ένα οδοντωτό δρέπανο την άρπη (Ησίοδος Θεογονία 162 κε) Οι χεττιτικές πινακίδες μαρτυρούν πως και αυτός ο μύθος είναι ασιατικός και εκεί ο διαχωρισμός της γης από τον ουρανό γίνεται με τον ίδιο τρόπο Η άρπη άλλωστε είναι όπλο χαρακτηριστικά μικρασιατικό Έχουμε ενδείξεις ότι και η ιστορία του Κρόνου που τρώει τα παιδιά του γιατί φοβάται πως θα τον εκθρονίσουν αλλά στο τέλος ξεγελιέται από τη Ρέα που του δίνει να καταπιεί μία

10

πέτρα αντί για τον Δία που μόλις είχε γεννηθεί (Ηοίοδος Θεογονία 485 κε) είχε το πρότυπο της στο χεττιτικό μύθο Τέλος ο Ulikummi το τέρας που χρησιμοποιεί ο Kumarbis για να εκδικηθεί τον Teshub θυμίζει τον Τυφωέα της ελληνικής μυθολογίας που δοκιμάζει και αυτός μάταια να κατανικήσει τον Δία (Ησίοδος Θεογονία 820 κε) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι γεωγραφικοί όροι που εμφανίζονται σε αυτό το μύθο στην εκδοχή του όπως εμφανίζεται στη Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου Το όρος Κάσιο εντοπίζεται στη Συρία και το Κορύκιο Άνδρο που αναφέρεται ως καταφύγιο του Τυφωέα εντοπίζεται στην ακτή της Κιλικίας όπως άλλωστε στην Κιλικία τοποθετούν το μύθο ο Αισχύλος και ο Πίνδαρος Ίσως ο μύθος αυτός στον Απολλόδωρο να έχει ανατολίτικη επίδραση

Γενικότερα βέβαια η είσοδος των χεττιτικών μύθων στην ελληνική μυθολογία δεν είναι απόλυτα διασαφηνισμένη Όταν ο Ησίοδος στις αρχές του 7ου αιώνα ιστορούσε τη διαδοχή των βασιλέων του ελληνικού ουρανού δεν είχε βέβαια μπροστά του τα κείμενα της Hattusa από τον 14ο13ο αιώνα Η εξάρτηση πρέπει να είναι έμμεση για την ώρα όμως είναι άγνωστο πώς ο χεττιτικός μύθος έφτασε στην Ελλάδα

Πιο πιθανή φαίνεται η γνώμη ότι οι Φοίνικες έπαιξαν το ρόλο του μεσολαβητή Και από τη Φοινίκη άλλωστε μαρτυρείται μια σχεδόν όμοια διαδοχή θεών όπως αποκάλυψε ένα χουρριτικό κείμενο της Ras Shamra Όμως δεν αποκλείεται ορισμένα από αυτά τα κοινά στοιχεία να τα κληρονόμησαν οι Έλληνες από τους Πελασγούς ώστε η πελασγική μυθολογία να είναι εκείνη που είχε δεχτεί την επίδραση της μικρασιατικής (Κακριδής 1986 73-76)

Πέρα όμως από τους μύθους έχει υποστηριχθεί ότι και οι θεοί των Ελλήνων αντλούν στοιχεία στην προέλευσή τους εκτός των άλλων και από τους Χετταίους Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Δία και των ιδιοτήτων του όπως τις παρατηρούμε στην Ιλιάδα

Οι ιδιότητες του Δία σε σχέση με τη φύση συνδέονται με το χεττιτικό θεό Siu(s)Siuna-Tiu(s) δηλαδή το θεό του Ήλιου και του Ουρανού Στην ύστερη χεττιτική γλώσσα το όνομα αυτό σημαίνει laquoθεόςraquo γενικά Υποστηρίχθηκε ότι η ιωνική μορφή του ονόματος του Δία Ζήν προέρχεται από το όνομα του παραπάνω χεττιτικού θεού

Βέβαια θα πρέπει να αναφερθεί ότι έχει επιχειρηθεί μια ευρύτερη σύνδεση του Δία με το χεττιτικό θεό Siuna ώστε οι περαιτέρω ιδιότητες του χεττιτικού θεού ως αρχηγός των θεών και θεός της δικαιοσύνης που του αποδίδονται μερικές φορές να γίνονται ένα από τα πρότυπα από τα οποία ο Δίας αντλεί τις ιδιότητες ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών και ως κριτής του πεπρωμένου3 (Ζολοτνίκοβα 2003 1-50)

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στην πλευρά των τελετουργιών παρατηρούμε και στους Χετταίους

παρόμοιες τελετές με τις αρχαίες ελληνικές Έτσι διαπιστώνουμε και εδώ τελετές που έχουν σχέση με την αναγέννηση της φύσης διαβατήριες τελετές τελετές καθοσίωσης όπως τελετές εγκαινίων και τελετές αποδιοπομπαίου τράγου αλλά και τελετές καθαρμού (Masson 1989)

Ακόμη και στην διαδικασία της τελετής έχει ανιχνευθεί κάποια κοινή πρακτική Υποστηρίχθηκε ότι ο ὀλολυγμός (ρημὀλολύζω) δηλαδή η κραυγή και το κλάμα που συνόδευε τη θυσία στους αρχαίους Έλληνες θα πρέπει να συνδεθεί με τη χεττιτική ρίζα PALWAI- που στα χεττιτικά κείμενα περιγράφει μια ανάλογη χεττιτική συνήθεια laquoθριαμβικούraquo κλάματος την ώρα της θυσίας ώστε το κλάμα αυτό και στους δύο λαούς να μην εξηγείται ως κλάμα θρήνου αλλά ως κλάμα θριάμβου προς τιμή του θεού και πράξη προσέλκυσης της προσοχής του θεού (Coluumlns 1995 319-325)

Οι ομοιότητες γενικότερα στην πρακτική της λατρείας ανάμεσα στους δύο λαούς ίσως υποδηλώνουν μια κοινή ινδοευρωπαϊκή ρίζα στη θρησκευτική τελετουργία που αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε

Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι κατά την αρχαϊκή εποχή στην Ιωνία διαπιστώνονται εκπληκτικές ομοιότητες στη θρησκευτική αντίληψη την τελετουργία και τη λατρεία με την

3 Σύμφωνα με τη Ζολοτνίκοβα η κορυφαία χεττιτική θεότητα είναι ο Θεός του Ήλιου πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ερευνητές οι οποίοι αναγνωρίζουν ως κορυφαίο θεό των Χετταίων το Θεό της Καταιγίδας τον οποίο και προσπαθούν να παραληρήσουν με το Δία

11

κεντρική Ελλάδα όπως κοινοί θεοί και κοινές τελετές κατά την ίδια χρονική περίοδο κάθε έτους Αυτές οι ομοιότητες κίνησαν το ενδιαφέρον των ερευνητών που προσπάθησαν να απαντήσουν στον προβληματισμό αν τη θρησκευτική αντίληψη και λατρεία την έφεραν στην Ιωνία οι πρώτοι Έλληνες άποικοι με τον πρώτο ελληνικό αποικισμό ή η θρησκευτική συνείδηση αυτή είναι γηγενής ανατολίτικη παρουσία Οι περισσότεροι ερευνητές στοιχίζονται με την άποψη ότι οι Έλληνες άποικοι μετέφεραν εκεί και τη θρησκευτική τους πρακτική Όμως ο Parke διατύπωσε τη γνώμη ότι ο Απόλλωνας και η λατρεία του έχουν έρθει από την Ασία στην Ελλάδα μέσα από τη Δήλο (Parke 1977 148) Ενώ η Simon διατύπωσε την άποψη ότι πρέπει να υπάρχει κάποιο προϊστορικό ανατολίτικο υπόβαθρο (που ανάγεται και στους Χετταίους) σε όλες τις αντιλήψεις για τους θεούς και τις τελετές που επιβίωσε και εξελίχθηκε στα μετέπειτα χρόνια (Simon 1983 75)

IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

Η μικροτεχνία και η ειδωλοπλαστική τέχνη είναι οι πλαστικές τέχνες που έχουν τη μεγαλύτερη διάδοση στη διάρκεια της βασιλείας των Χετταίων Παρόλα αυτά και η μεγάλη πλαστική κάνει την εμφάνισή της στους Χετταίους αν και σε μικρότερο βαθμό από τις άλλες τέχνες Στη μεγάλη πλαστική τα περισσότερα δείγματα είναι παραστάσεις ανάγλυφων και μάλιστα επάνω σε βράχους Η μεγάλη γλυπτική των Χετταίων αναπτύχθηκε και έφτασε τη μεγαλύτερη ακμή της στη διάρκεια της Αυτοκρατορίας Μάλλον η ταυτόχρονη εκείνη την εποχή οικοδομική δραστηριότητα μεγάλων ναών και παλατιών θα οδήγησε και στη δημιουργία ανάλογου μεγέθους γλυπτικής Ωστόσο δείγματα της μεγάλης πλαστικής θα υπήρχαν και νωρίτερα στο Παλαιό Βασίλειο όπως μπορούμε να συμπεράνουμε ήδη από την εποχή του βασιλιά Annita τον 18ο πΧ αι Φαίνεται ότι ο Hattusili I μετέφερε αρκετά αγάλματα θεών από τη χώρα των Hatti στη Hattusa Κεντρικό μνημείο αναφοράς στη γλυπτική των Χετταίων είναι το ιερό στη Yazilikaya όπου τα στοιχεία της γλυπτικής των Χετταίων παρουσιάζονται και αναπτύσσονται σε μεγάλο βαθμό ώστε αυτό το μνημείο να γίνεται ένα μνημείο πυξίδα της γλυπτικής των Χετταίων και μάλιστα των παραστάσεων των θεών που θα μας απασχολήσουν στην παρούσα εργασία

1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ Ας εξετάσουμε πρώτα όμως τα γενικά χαρακτηριστικά των ανθρώπινων και θεϊκών μορφών στη γλυπτική των Χετταίων Οι ανδρικές μορφές παρουσιάζονται να έχουν το ένα τους χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο χέρι σε έκταση ανεξάρτητα από το αν κρατούν κάτι η όχι Οι παλάμες τους είναι σφιγμένες Οι άνδρες φορούν ένα ενώτιο και μερικές φορές φέρουν πώγωνα αλλά όχι μύστακα Τα μαλλιά τους είναι άλλοτε κοντά και άλλοτε μακριά Στα ρούχα τους προτιμάται ο κοντός χιτώνας χωρίς όμως να λείπει και ο μακρύς (εικ13) Στις γυναικείες μορφές παρατηρούμε την ίδια στάση των χεριών με τους άνδρες με τη διαφορά ότι το λυγισμένο χέρι δημιουργεί σε αρκετές περιπτώσεις ορθή γωνία ενώ η μια τους παλάμη είναι ανοιχτή δίνοντας την εντύπωση ότι σχηματίζει μια αρπαγή Τα ρούχα τους είναι οι μακρείς χιτώνες με κάθετες πτυχώσεις Τόσο οι ανδρικές όσο και οι γυναικείες μορφές φέρουν υψηλές μπότες οι οποίες ήταν χαρακτηριστικές την εποχή εκείνη στους Χετταίους για να τους προστατεύουν από το βραχώδες έδαφος των βουνών Σε αρκετές περιπτώσεις τα υποδήματα έχουν μπροστά κλίση προς τα επάνω δημιουργώντας το γυριστό προφίλ που είναι χαρακτηριστικό στην ανατολή Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι τα θέματα της γλυπτικής των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας που αφορούν τους θεούς παρουσιάζουν ένα ενιαίο σύνολο Κυριαρχούν οι λατρευτικές τελετές οι σπονδές και οι παραστάσεις προσευχών

12

Για τις μορφές των θεοτήτων στη γλυπτική των Χετταίων θα μπορούσαμε να κάνουμε τις παρακάτω παρατηρήσεις Στη γλυπτική οι θεοί αν και έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των ανδρικών μορφών επιπλέον διαθέτουν και ιδιαίτερα γνωρίσματα Χαρακτηρίζονται κυρίως από τους πίλους με τα κέρατα Κατά τη διάρκεια της εποχής της Αυτοκρατορίας είναι χαρακτηριστικός για τους θεούς ο ψηλός πίλος που έχει άλλοτε οξεία κωνική και άλλοτε κυρτή απόληξη στην κορυφή Οι θεοί των Βουνών εμφανίζονται με πίλους που έχουν κυρτή απόληξη μπροστά και ομοιάζουν με εκείνους της Ras Shamra Τα κέρατα στους πίλους των θεών γίνονται ένα είδος ένδειξης βαθμού και ιεραρχίας των θεών ανάμεσα στο πάνθεον Έτσι ο Θεός της Καταιγίδας φέρει πίλο με έξι κέρατα μπροστά και πίσω ενώ έχουμε δύο περιπτώσεις (στη Yazilikaya) που ο θεός Sarruma φέρει έξι υπερυψωμένα κέρατα Άλλοτε ο ανώτερος θεός φέρει τρία κέρατα μπροστά ενώ οι υπόλοιποι τρία μόνο σε μια πλευρά Το φαινόμενο αυτό της διάκρισης των θεών με βάση τον αριθμό των κεράτων είναι αρκετά εμφανές στο ιερό στη Yazilikaya όπου έχουμε θεούς με έξι κέρατα και άλλους μόνο με ένα Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα κέρατα εμφανίζονται επίσης στο κεφάλι μυθικών ζώων και υβριδικών μορφών (εικ14) Οι πίλοι των θεών με τα κέρατα θα πρέπει να έχουν την προέλευσή τους στη Μεσοποταμία αλλά υπογραμμίζεται ότι στην περίοδο της Αυτοκρατορίας οι πίλοι είναι χεττιτικές δημιουργίες Στο θεό του πολέμου το κέρατο τοποθετείται στην άκρη του κράνους Ένα άλλο στοιχείο ένδειξης της ιεραρχίας των θεών είναι οι συνεχείς ελλείψεις που διαγράφονται επάνω στον πίλο των πιο σημαντικών θεοτήτων Τοποθετούνται συμμετρικά στην κάθετη γραμμή που χωρίζει τον πίλο των θεών Αυτό το σχέδιο είναι σε ένα βαθμό το ιδεόγραμμα του θεού Χαρακτηριστικό είναι ότι στη Yazilikaya στη σκηνή των πομπών μόνο ο Θεός της Καταιγίδας έχει αυτές τις ελλείψεις στον πόλο του ενώ ο Sarruma δεν τις φέρει στη σκηνή των πομπών αλλά στη σκηνή που προστατεύει το βασιλιά Tudhaliya IV Έξω από τη Yazilikaya το σημάδι των ελλείψεων εμφανίζεται στη Malatya Η συνηθισμένη ενδυμασία των θεών είναι ο κοντός χιτώνας που φτάνει πάνω από το γόνατο σε ευθεία ή ελαφρά κυρτή γραμμή Μερικές φορές οι θεοί φορούν μανδύα πάνω από το χιτώνα Φέρουν συνήθως ένα ξίφος που έχει σεληνοειδή λαβή και καμπύλη στο τέλος της λεπίδας (εικ14) Ο θεοί του βουνού εικονίζονται με ένα χαρακτηριστικό ένδυμα που φέρει εξογκώματα θυμίζοντας το βραχώδες έδαφος των βουνών Η ενδυμασία αυτή προέκυψε από τη σταδιακή μετασχημάτιση ενός βουνού σε ανθρώπινη μορφή Το κάτω μέρος του σώματος της ανθρώπινης μορφής αντικαθίσταται με ένα βουνό το οποίο τελικά μετατρέπεται σε ένδυμα με εξογκώματα ώστε η ενδυμασία να γίνει η ανάμνηση του βουνού (εικ15) Ο θεός του Ήλιου εικονίζεται φέροντας το Kalmush που είναι ουσιαστικά η ράβδος εξουσίας η οποία παίρνει κυρτό σχήμα στην ανατολή και πάνω από το κεφάλι του τον Ήλιο με τα φτερά Και τα δύο αυτά σύμβολα είναι σύμβολα εξουσίας που περνούν και στην εικονογραφία των βασιλέων Ο Θεός του Ήλιου όμως αποδίδεται με αυτά τα σύμβολα για να καταδειχθεί η μυθολογική βασιλική και εξουσιαστική του ιδιότητα ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών (εικ16) Οι δώδεκα θεοί στη Yazilikaya φέρουν ένα δρεπάνι (εικ17) Τα υπόλοιπα όπλα που φέρουν οι θεοί όπως δόρατα τόξα τσεκούρια και ρόπαλα θα πρέπει να θεωρηθούν ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των διαφόρων θεών Άλλωστε φροντίζεται σε αρκετές περιπτώσεις οι θεοί να εικονίζονται φέροντας κάποιο σύμβολο που συνδέεται με τη μυθολογία τους όπως το στάχυ που φέρει ο θεός της γεωργίας ή την ημισέληνο ο θεός του φεγγαριού (εικ18) Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην εικονογραφία τους οι βασιλείς φέρουν ενδυμασία παρόμοια με εκείνη των θεών Τα χεττιτικά κείμενα αναφέρουν ότι οι βασιλείς μπορούν να απεικονίζονται έχοντας πίλους με κέρατα μετά το θάνατό τους αφού θεοποιηθούν Όμως πρέπει οι βασιλείς να λατρεύονταν ως θεοί και στη διάρκεια της βασιλείας τους Ο Hattsili III απεικονίζεται φέροντας πίλο με κέρατα Ο Muwatalli και ο Tudhaliya IV απεικονίζονται να φέρουν μανδύα όπως οι θεοί Οι θεές φέρουν συνήθως πόλο ή πλατύ κωνικό πίλο Οι πόλοι άλλοτε είναι ψηλοί και άλλοτε χαμηλοί Στη Yazilikaya οι πόλοι έχουν τη μορφή τειχόμορφου στέμματος Έχουν μακριά μαλλιά Φέρουν μακρείς χιτώνες με πλατείς πτυχώσεις που δένονται με ζώνη στη μέση Οι χιτώνες σχηματίζουν απαλά τσακίσματα Οι πτυχωτοί μανδύες είναι

13

χαρακτηριστικό των γυναικείων μορφών στη χεττιτική τέχνη Η Shaushga στην πομπή στη Yazilikaya φέρει πίλο με κέρατα όπως οι θεοί Μερικές γυναικείες μορφές φέρουν παχείς μανδύες που πέφτουν πάνω από το κεφάλι αφήνοντας ακάλυπτο το πρόσωπο σκεπάζουν μερικά το κορμί φτάνουν έως τα πόδια (εικ19-20) Θα πρέπει να αναφερθεί ότι σε αρκετές αναπαραστάσεις οι θεοί και οι θεές εμφανίζονται να πατούν επάνω σε ζώα ή και να συνοδεύονται από αυτά τα οποία είναι τα ιερά ζώα κάθε θεού Οι θεοί των βουνών φαίνεται να πατούν επάνω σε βουνά Τα βουνά άλλωστε είναι ιεροί χώροι λατρείας για τους Χετταίους Μέχρι σήμερα όμως δεν έχει δοθεί απάντηση στο γιατί οι θεότητες πατούν επάνω στα ζώα και δε συνοδεύονται μόνο από αυτά όπως παρουσιάζονται οι θεοί στην ελληνική τέχνη Ίσως η στάση αυτή να θέλει να δείξει την κυριαρχία των θεών επάνω στα σύμβολά τους Στην ελληνική παρατηρούμε ανάλογη στάση στις κόρες των περιρραντηρίων που θεωρείται επίδραση από την ανατολή Εξετάζοντας το σχήμα του προσώπου στη γλυπτική είχε υποστηριχθεί ότι το τετράγωνο πρόσωπο με τα προεξέχοντα μάτια τη γαμψή μύτη και το υψηλό σαγόνι που παρατηρούμε στο Θεό του Πολέμου στη βασιλική είσοδο στους δώδεκα θεούς στη Yazilikaya όπως και σε μερικά χάλκινα και χρυσά ειδώλια θα πρέπει να αντιπροσωπεύει τα αληθινά χαρακτηριστικά του προσώπου του λαού των Χετταίων Βέβαια δε λείπουν και οι περιπτώσεις όπου οι μορφές έχουν καλλίγραμμες μύτες και εξιδανικευμένα χαρακτηριστικά Θεωρήθηκε επίσης ότι τα Αιγυπτιακά ανάγλυφα με διάφορες χεττιτικές μορφές και κυρίως του χεττιτικού ιππικού θα πρέπει να ερμηνευτούν ως αναπαραστάσεις με τα χαρακτηριστικά του προσώπου των Hatti (Akurgal 1962 86-90)

Ας εξετάσουμε τώρα τα διάφορα μνημεία της μεγάλης πλαστικής με αφετηρία και πυξίδα το ιερό στη Yazilikaya Άλλωστε οι μορφές των θεών στη Yazilikaya αποτέλεσαν πρότυπο για τους υπόλοιπους καλλιτέχνες ώστε μερικές μορφές θεών σε αγάλματα ή ειδώλια να μοιάζουν με αντίγραφα των θεών στη Yazilikaya

2 ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

21 Το Ιερό στη Yazilikaya - Ιστορία και Τοπογραφία Το ιερό στη Yazilikaya είναι το μεγαλύτερο ιερό των Χετταίων Το ενδιαφέρον γιrsquo αυτό το ιερό εντοπίζεται όχι μόνο στις θρησκευτικές τελετουργίες που τελούνταν εκεί αλλά και στο εντυπωσιακό εικονογραφικό του πρόγραμμα με την πλούσια γλυπτική του διακόσμηση Η Yazilikaya βρίσκεται έξω από την πρωτεύουσα των Χετταίων Hattusa κοντά στη σημερινή πόλη της Τουρκίας Boğazkale στη βόρεια και κεντρική Ανατολία Το ιερό δημιουργήθηκε σε έναν χώρο που πλαισιώνεται από τεράστιους βράχους Οι ιεροί χώροι του ιερού ήταν χωρίς στέγη στον ελεύθερο ουρανό περιστοιχισμένοι από τους βράχους και από ένα σύνολο τοίχων και δωματίων Ο χώρος είχε πηγή νερού και ήταν κέντρο λατρείας για πολλούς αιώνες πριν από την είσοδο των Χετταίων Το πρώτο στάδιο στη διαμόρφωση του χώρου εντοπίζεται γύρω στο 1500 πΧ όπου έχουμε τη δημιουργία ενός τοίχου που απέκοψε τον κεντρικό χώρο από την υπόλοιπη περιοχή Όμως στα χρόνια του Hattusili III ο τοίχος αντικαταστάθηκε από ένα σύνολο κτηρίων που έμοιαζε αρκετά με τα υπόλοιπα ιερά των Χετταίων Δημιουργήθηκε ένα κτήριο με είσοδο που περιείχε βαθμίδα και οδηγούσε σε μια άλλη είσοδο μέσα σε μια τετράγωνη αυλή που περιείχε ένα ιερό και προσκτίσματα Στα αριστερά μια είσοδος με παραστάδες οδηγούσε στο χώρο λατρείας Α Μια δεύτερη είσοδος πίσω από την αυλή και τα προσκτίσματα οδηγούσε αρχικά στο μικρότερο χώρο λατρείας Β αλλά ύστερα από μια φωτιά κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Tudhaliya IV τα κτήρια στο πίσω μέρος της αυλή ξαναχτίστηκαν έχοντας όμως μια καινούργια είσοδο που οδηγούσε από το μεγάλο χώρο στο μικρό χώρο λατρείας Τότε όλο το οικοδομικό σύνολο απέκτησε μια ενότητα (Gurney 1960 129-132) (εικ21-24)

14

- Γλυπτική διακόσμηση Οι δύο χώροι λατρείας Α και Β διακοσμήθηκαν με πλούσια γλυπτική διακόσμηση Επάνω στο φυσικό βράχο που πλαισίωνε τους χώρους παρατηρούμε σύνολα γλυπτών από ρηχό ανάγλυφο Άλλωστε αυτά έδωσαν και το όνομα στην περιοχή που σημαίνει laquoΣκαλισμένος Βράχοςraquo (εικ25-27) Στους χώρους διατηρούνται περίπου 90 μορφές και ζώα που αποτελούν σχεδόν τη μισή γνωστή γλυπτική των Χετταίων (εικ28-38) Οι μορφές κυμαίνονται σε μέγεθος από το μισό ως και το κανονικό ανθρώπινο Φαίνεται ότι δύο ήταν οι κύριοι καλλιτέχνες οι οποίοι είχαν δύο βασικούς βοηθούς (παράρτημα 3) Το σύνολο χρονολογείται από τη διάρκεια της βασιλείας του Hattusili III (1275-1250 πΧ) και του γιου του Tudhaliya IV (1250-1220 π Χ) οι οποίοι θεωρούνται και οι πάτρωνες του γλυπτικού προγράμματος Σε αυτό συνηγορούν τόσο η μορφή του Tudhaliya IV όσο και ένα σύνολο από κείμενα του Hattusili III που αναφέρονται σε ένα γλυπτικό πρόγραμμα Επιπλέον η αναγνώριση θεϊκών ζευγών και κυρίως της Shaushga που βρίσκεται κοντά στην κορυφή της πομπής των ανδρικών θεοτήτων και του Sarruma που συνοδεύει τη μητέρα του Hepat στο κέντρο της σύνδεσης ενισχύουν τη σύνδεση του γλυπτικού προγράμματος με τους παραπάνω βασιλείς αφού εκείνοι ευνόησαν και ισχυροποίησαν τη λατρεία των παραπάνω θεοτήτων

ΧΩΡΟΣ Α

- Οι πομπές των θεών Στο χώρο Α παρατηρούμε δυο πομπές Η μια από ανδρικές μορφές θεών στα ανατολικά και άλλη από γυναικείες θεότητες στα δυτικά (εικ39-40) Η διάκριση όμως αυτή δεν είναι απόλυτη αφού στην πομπή των θεών εμφανίζονται τρεις θεές ενώ ένας θεός εμφανίζεται ανάμεσα στις θεές Οι μορφές στις πομπές αποδίδονται παρατακτικά και σε τομή Οι πρώτες δώδεκα μορφές φαίνεται να τοποθετούνται πολύ κοντά η μία στην άλλη θυμίζοντας τους δώδεκα θεούς που απεικονίζονται στο χώρο Β Οι υπόλοιπες μορφές παρατακτικά τοποθετημένες επίσης έχουν κάποιο κενό μεταξύ τους Η παρατακτική αυτή διάταξη είναι χαρακτηριστικό εικονολογικό στοιχείο της ανατολής Οι δύο πομπές κορυφώνονται στο κέντρο όπου ο Θεός της Καταιγίδας και η Hepat συναντώνται Οι σκηνές των πομπών ερμηνεύονται ως laquoΗ Σύνοδος των Θεώνraquo στο σπίτι του Θεού της Καταιγίδας στην αρχή της νέας χρονιάς με σκοπό να εγγυηθούν τη γονιμότητα της γης (Alexander 1986 1-14) Οι ερευνητές έχουν αριθμήσει τις μορφές και έχουν προσπαθήσει να τις ταυτίσουν Ας εξετάσουμε τις δύο πομπές

Οι θεοί που απεικονίζονται στο χώρο Α

Η πομπή με τους θεούς αφορά τις μορφές 1-42 και η πομπή με τις θεές τις μορφές 43-63 (εικ41-67)

Ας ταυτίσουμε τις μορφές με θεούς ακολουθώντας τον Alexander

Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών42 Teshub 43 Hepat42a Sarruma 44 Sarruma

15

45 Alanzu 46 Εγγονή του Teshub 46a Darru και Dakitu ακόλουθοι της Hepat 47ndash48 Hutena και Hutellura θεότητες της γραφής και του πεπρωμένου 49 Allatu41 Tashmisus () 51 Naparbi40 Kumarbi 52 Shalus-Bitinhi39 Ea 53 Tapkina38 Shaushga 37-36 Ninatta και Kulitta35 Kushuh 54 Nikkal34 Shimegi 55 Aya ()33 Astabi 55a Άγνωστος 32 Karzi () 55b Shaushga31 Pirinkir ()30 Hesui29-28 Sherri και Hurri27 Nergal26 Pishaishaphi

Oι μορφές 42 και 43 41 και 51 40 και 52 39 και 53 35 και 54 όπως επίσης 34 και 55 θεωρήθηκε ότι συγκροτούν θεϊκά ζεύγη

Πρέπει να αναφέρουμε ότι στην πομπή δεν εμφανίζονται μορφές θνητών παρά μόνο θεοί Οι θεοί παρουσιάζονται με διαφορετικά ρούχα άλλοι πιο φροντισμένοι από κάποιους άλλους για να καταδειχθεί ότι μερικοί ήταν σπουδαιότεροι από τους υπόλοιπους Οι θεοί κρατούν τα χαρακτηριστικά τους σύμβολα όπως όπλα ένα στάχυ ή το Kalmush ώστε να συμφωνούν τα σύμβολα με τη μυθολογία τους Μερικές μορφές φέρουν και τα ιερογλυφικά τους σημάδια για να ταυτιστούν Οι μορφές είναι σε διασκελισμό γα να δηλωθεί η κίνηση και έχουν τοποθετημένα τα χέρια τους με τη χαρακτηριστική στάση της χεττιτικής γλυπτικής δηλαδή το ένα χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο σε έκταση Οι θεές διαμορφώνονται με όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που έχουν προαναφερθεί στα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής έχουν μακρείς χιτώνες και πόλους Είναι και αυτές σε διασκελισμό για να καταδειχθεί η κίνηση

Στο κέντρο έχουμε τη συνάντηση των κορυφαίων θεών (εικ68-69) Εδώ παρατηρούμε ότι η ανδρική μορφή που είναι αντιμέτωπη με τη θεά είναι ο θεός Teshub Είναι ο τυπικός Θεός της Καταιγίδας Φαίνεται να πατά επάνω σε δύο θεούς των βουνών Ανάλογη παράσταση με το θεό να πατά επάνω σε άλλους δύο θεούς του βουνού έχει σωθεί και σε σφραγίδα (εικ70) Μπροστά του στέκεται αντικριστά η θεά Hepat που πατά επάνω σε ένα λιοντάρι Η Hepat ακολουθείται από το γιο της Sarruma το θεό του πολέμου που φέρει τσεκούρι και ακόντιο πατώντας και ο ίδιος επάνω σε λιοντάρι Οι τρεις αυτοί θεοί διαμορφώνουν μια θεϊκή τριάδα ένα θεϊκό ζεύγος με το παιδί τους Τέτοιες τριάδες είναι γνωστές από τα ειδώλια της πρώιμης χεττιτικής περιόδου Ο Teshub και η Hepat συνοδεύονται από ταύρους που φέρουν τους θεϊκούς κωνικούς πίλους (τιάρα όπως έχει χαρακτηριστεί ο θεϊκός κωνικός πίλος) Θεωρήθηκε ότι ο ταύρος που συνοδεύει τον Teshub έχοντας το θεϊκό σύμβολο (κωνικός πίλος) αλλά και τα πόδια του μπροστά πρέπει να αντλεί το πρότυπό του από την Αίγυπτο Ανάλογο παράδειγμα δεν έχει εντοπιστεί στην Εγγύς Ανατολή νωρίτερα από το μνημείο της Yazilikaya Προτάθηκε ως πηγή προέλευσης η Αίγυπτος όπου το μοτίβο αυτό είναι μια δημιουργία κατά την αρχή της 19ης δυναστείας Η πρώτη του παρουσία αναγνωρίστηκε στο ναό του Sethy I στην Άβυδο στην αρχή του 13ου πΧ αι Τα κέρατα του ζώου υψώνονται κατακόρυφα και όχι σε συστροφή όπως είναι το πρότυπο στην Εγγύς Ανατολή Στο Αιγυπτιακό παράδειγμα ο Φαραώ υπερκαλύπτει το ζώο όπως και στη Yazilikaya (εικ71)

16

Στη Yazilikaya η μορφή του ζώου θα εξηγηθεί ως η απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Το μικρό μέγεθος του ζώου στο αιγυπτιακό παράδειγμα θα διευκόλυνε τη χρήση στη Yazilikaya το ζώου για την απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η χρονική περίοδος της κατασκευής του μνημείου της Yazilikaya συμπίπτει με την περίοδο που οι Χετταίοι και οι Αιγύπτιοι είχαν συνάψει συνθήκη ειρήνης και τα δύο βασίλεια έχουν έντονη επικοινωνία όπως μαρτυρείται από τις γραπτές πινακίδες Άλλωστε και ο μεγάλος βασιλιάς των Χετταίων είχε δώσει την κόρη του στο Ραμσή ΙΙ για σύζυγό του Πίσω από τον Teshub έχουμε την παρουσία ενός τυπικού θεού των βουνών που πατάει επάνω σε δύο στρογγυλές άκρες βουνών μάλλον ο Tashmisus που ήταν και ακόλουθος του Teshub Πίσω από την Hepat και το Sarruma έχουμε δύο θεότητες που πατούν επάνω σε ένα δικέφαλο αετό μάλλον οι Darru και Dakitu που ήταν ακόλουθοι της Hepat Ο συμβολισμός του δικέφαλου αετού δεν έχει διευκρινιστεί Μήπως η μορφή του δικέφαλου αετού προέκυψε από τη σύγχυση της προοπτικής δύο αετών ώστε ο δικέφαλος αετός να πρωτοεμφανίστηκε στη σφραγιδογλυφία όπου η σύγχυση της προοπτικής είναι πολύ εύκολο να προκύψει και στη συνέχεια πέρασε ως ξεχωριστό μοτίβο και στη γλυπτική αφού ως μειξογενής μορφή ταίριαζε με το καλλιτεχνικό πνεύμα της εποχής () Άλλωστε ο βυζαντινός δικέφαλος προέκυψε από τη σύμπτωση της προοπτικής δύο αετών που κατασκευάζονται ο ένας δίπλα στον άλλο (Σβορώνος 1902 50) Πρέπει να αναφερθεί ότι το μοντέλο το θεού να βρίσκεται επάνω σε βουνό και να πατάει επάνω σε ζώο είναι μια παλιά ανατολίτικη εικονογραφική παράδοση που εμφανίζεται σε ασσυριακές σφραγίδες Ο σταδιακός μετασχηματισμός των παραστάσεων ιερών βουνών σε μορφές θεών των βουνών εντοπίζεται στη Μεσοποταμία από την 3η πΧ Χιλιετία (Alexander 1993 1-13) Αν στραφούμε τώρα στο υπόλοιπο μέρος της πομπής θα παρατηρήσουμε ότι στην πομπή εμφανίζονται και μερικά ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία Έτσι παρατηρούμε ότι εμφανίζονται αντωπές ταυρόμορφες μειξογενείς μορφές που πατούν επάνω στο ιερογλυφικό σημάδι της γης και κουβαλούν την ημισέληνο που συμβολίζει τον ουρανό με αρ 28-29 (εικ47) Στην κορυφή της πομπής στο δυτικό τοίχο διακρίνουμε τη θεά του πολέμου Shaushga που συνοδεύεται από τη Ninatta και τη Kulitta με αρ 36-38 (εικ55) Ακολουθούνται από το θεό του φεγγαριού που φέρει φτερά και έχει στον κωνικό του πίλο μια ημισέληνο με αρ 35 (εικ53) Πίσω του διακρίνουμε το Θεό του Ήλιου που εικονίζεται ως θεϊκός βασιλιάς φέροντας το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας και τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι του όπως και το ένα πίλο χωρίς γείσο με αρ 34 (εικ54) Στο βόρειο τοίχο και στην άκρη αριστερά έχουμε ένα θεό που πατά επάνω σε δύο βουνά και φέρει στο αριστερό του χέρι στάχυ Αυτός θα πρέπει να είναι ένας θεός της βλάστησης με αρ 40 (εικ58) Ενώ οι μορφές με αρ 13-15 είναι και αυτές μορφές θεών των βουνών που απεικονίζονται με το χαρακτηριστικό ένδυμα με τα εξογκώματα που θυμίζει βουνό Οι μορφές στη γυναικεία πομπή εικονίζονται με μακρείς χιτώνες και πόλους χωρίς να έχουν μεγάλες διαφορές η μία από την άλλη έχοντας ακόμη και τη στάση των χεριών τους παρόμοια με τα χέρια να είναι προτεταμένα και ελαφρά λυγισμένα μπροστά

- Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV Στα δεξιά της είσοδο στο χώρο Α υπάρχει ένα μεγάλο πορτραίτο (μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος) του Βασιλιά Tudhaliya IV ως συνοδού των θεών απέναντι από την κεντρική σκηνή Ο βασιλιάς στέκεται επάνω σε δύο βουνά φοράει μακρύ χιτώνα όπως και θεοί και έχει έντονα αφηρωισμένα χαρακτηριστικά δημιουργώντας την εντύπωση ότι στο πορτραίτο απεικονίζεται ο θεός της καταιγίδας Ο βασιλιάς μετά το θάνατό του έχει αφηρωιστεί και έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι έχει γίνει θεός Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η στάση των χεριών του που είναι παρόμοια με εκείνη των θεών στις πομπές Φέρει επίσης το Kalmush ως σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας Μπροστά του υπάρχει το ιερογλυφικό που εικονίζει ένα θεό του βουνού και τον ήλιο με τα φτερά Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το μοτίβο του ήλιου με τα φτερά είναι ένα παλιό θέμα της ανατολής που εμφανίζεται από παλιά στη Μεσοποταμία και τη Συρία έχοντας όμως ένα

17

πεσσό ή ένα δέντρο ή τη μειξογενή μορφή ανθρώπου-ταύρου που στηρίζει τον ήλιο με φτερά Σταδιακά όμως έχει εξελιχθεί το μοτίβο ώστε να αντικαθίστανται τα διάφορα υποστηρίγματα του ήλιου με την ανθρώπινη μορφή που αναγνωρίζεται ως θεός Η μορφές των θεών που έχουν τον ήλιο με φτερά επάνω στο κεφάλι τους παρατηρούνται τόσο στην πομπή των θεών που έχουμε σε ανάλογη παράσταση τη μορφή του θεού Ήλιου αλλά και στα ιερογλυφικά σύμβολα που εμφανίζονται στο τόσο στο πορτραίτο του Tudhaliya IV στο χώρο Α όσο και στο πορτραίτο στο χώρο Β που αυτός ο βασιλιάς βρίσκεται στην προστασία του θεού Sarruma (Alexander 1986 98) (εικ66-67)

ΧΩΡΟΣ Β Ο χώρος Β είναι πολύ μικρότερος και αφιερώθηκε στη λατρεία των νεκρών βασιλέων Παρατηρούνται 3 κόγχες σε βράχους που περιείχαν τις στάχτες των νεκρών βασιλέων Η γλυπτική σε αυτό το χώρο συνδέθηκε με τη λατρεία του Κάτω Κόσμου (εικ72) Σε μια πλευρά παρατηρούμε 12 θεούς που τρέχουν και το laquoΘεό των Ξιφώνraquo απέναντί τους Ένα σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό το Sarruma να τον αγκαλιάζει που βρίσκεται εκεί θα πρέπει να τοποθετήθηκε όταν ανέλαβε τη βασιλεία - Οι δώδεκα θεοί Το σύνολο των 12 θεών που τρέχουν σύμφωνα με τον Akurgal είναι μια εξαίσια προσπάθεια των καλλιτεχνών να εικονιστεί μια σειρά ανθρώπινων μορφών με αλληλοκαλυπτώμενα τα μέλη τους που προελαύνουν σε σειρά Οι θεοί φέρουν δρεπάνι στο αριστερό τους χέρι Είναι το καλύτερα διατηρημένο ανάγλυφο στο χώρο Β Αυτοί οι θεοί συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο (εικ73-74) - Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo είναι ένα αρκετά ιδιόμορφο ανάγλυφο Εικονίζεται ένα τεράστιο ξίφος γυρισμένο προς τα κάτω Έχει λαβή που πλαισιώνεται από τα κεφάλια δύο λιονταριών σε αντίθετη κατεύθυνση ενώ ολόκληρες οι μορφές δύο λιονταριών ξαπλωμένων με κατεύθυνση προς τα κάτω αναπτύσσονται επάνω στη λάμα του ξίφους Επάνω η λαβή φέρει το κεφάλι ενός θεού παρόμοιο με εκείνα των θεών στην ανδρική πομπή στο χώρο Α Έχει ψηλό κωνικό πίλο με ένα κέρατο και ελλείψεις στη μέση του πίλου Ο θεός φέρει και ενώτιο Το ανάγλυφο είναι πρωτότυπο Υποτέθηκε ότι ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo αναπαριστά ένα πολεμικό τρόπαιο που αποκτήθηκε από το βασίλειο των Mittani Αν δεχθούμε αυτή την άποψη τότε το λάφυρο μάλλον είχε γίνει αντικείμενο λατρείας από τους Χετταίους Όμως ήδη στους Χετταίους έχουμε θεούς που λατρεύονται κάτω από τη μορφή ενός όπλου Μάλλον εδώ εικονίζεται ο θεός του πολέμου Sarruma που ήδη παρουσιάζεται στο χώρο Α να συνοδεύει την Hepat (Vieyra 1955 64-65) (εικ75 79)

- Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV Το σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό του το Sarruma να τον αγκαλιάζει και να τον προστατεύει είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης του Νέου Βασιλείου (εικ76 79) Ο Θεός εικονίζεται με την ίδια ενδυμασία όπως και στο χώρο Α έχοντας το χαρακτηριστικό εγχειρίδιο Ο βασιλιάς έχει ιερατική στάση Ανάλογες σκηνές είναι γνωστές από την Εγγύς Ανατολή όπως το ανάγλυφο του βασιλιά Senusret I που προστατεύεται από το θεό Ptah στην αρχή της ΧΙΙ δυναστείας Ακόμη και σε παραστάσεις σφραγίδων έχουμε παρόμοιες σκηνές Χαρακτηριστική είναι η παράσταση σε σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει και πάλι ο θεός Sarruma (εικ77) όπως και η παράσταση της σφραγίδας που εικονίζει το βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από παλαιότερους Θεούς της Καταιγίδας ίσως τον Teshub (εικ78)

18

- Υπόλοιπες μορφές Η είσοδος στο μικρό χώρο θεωρείται ότι φρουρείται από δύο μειξογενείς μορφές θεοτήτων με τα χέρια τους υψωμένα που έχουν σώμα ανθρώπου φτερά και κεφάλι λιονταριού και οι οποίες αντλούν την προέλευσή τους σε Χουριτικά συμβολιστικά πρότυπα (εικ80) Στα δεξιά της εισόδου στο μεγάλο χώρο της λατρείας υπάρχει ένα ανάγλυφο με ένα θεό και μια θεά να κάθονται αντικριστά θυμίζοντας αγορά θεών (εικ81) Το σύνολο της γλυπτικής διακόσμησης του ιερού συμπληρώνεται από ένα πέτρινο κομμάτι που έχει επάνω μόνη μια γυναικεία μορφή Το κομμάτι αυτό ένα από δύο που φτιάχτηκαν αρχικά θα πρέπει να συμπλήρωνε το κενό στο δεξιό τοίχο το χώρου Α (εικ82)

(Alexander 1986 99-102)

- Θρησκευτικός και πολιτικός ρόλος του ιερού Το μνημείο της Yazilikaya εξυπηρετεί ένα διττό ρόλο Γίνεται από τη μια πλευρά ο ιερός θρησκευτικός χώρος με το συνεχή λατρευτικό χαρακτήρα ήδη από προηγούμενους αιώνες Στο μνημείο τονίζεται η γονιμότητα της γης και η ευδαιμονία της κοινωνίας μέσα από την ασφάλεια που θα εγγυηθούν οι θεοί Παράλληλα προβάλλεται ο laquoΙερός Γάμοςraquo και τα laquoΘεϊκά Ζεύγηraquo Από την άλλη μέσα από την πλούσια γλυπτική διακόσμηση μετατρέπεται σε μέσο προβολής των βασιλικών οικογενειών Η αφηρωισμένη παράσταση του Μεγάλου Βασιλιά η έμφαση στις θεϊκές πομπές με τους θεούς να συνοδεύονται από τα σύμβολά τους και η προβολή του θεού της Καταιγίδας υπογραμμίζουν τη συνέχεια της παράδοσης και το κύρος της βασιλικής οικογένειας ανάμεσα στο σύνολο των βασιλικών οίκων της Ανατολής Ίσως η Αίγυπτος να αποτέλεσε το πρότυπο για τη χρήση της μεγάλης γλυπτικής ως όργανο προβολής των βασιλέων αφού είναι αρκετά τα μοτίβα στο μνημείο που αντλούν τα πρότυπά τους από την Αίγυπτο

22 Γλυπτική από το ιερό 4 στο Fraktin Στο Fraktin κοντά στο Kayseri έχουμε ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεγάλης γλυπτικής που προηγούνται χρονολογικά από το ιερό στη Yazilikaya Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου πΧ αι Σε αυτό το ανάγλυφο έχουμε την αναπαράσταση του βασιλιά Hattusili III και της βασίλισσας Puduhepa που προσφέρουν σπονδή στους θεούς Teshub και Hepat Ο βασιλιάς στέκεται απέναντι από το θεό κάνοντας σπονδή έχοντας ανάμεσά τους ένα βωμό ενώ παρόμοια είναι και η σκηνή με τη βασίλισσα και τη θεά με τη διαφορά ότι η θεά είναι καθιστή Η στάση τα ρούχα και τα διακριτικά των θεών και του βασιλικού ζεύγους είναι παρόμοια με εκείνα στη Yazilikaya (Bittel 1976 173-176) (εικ83)

23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi Στο Gacircvurkalesi στο 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ένα βράχο το ανάγλυφο με δύο θεούς από δεξιά να έρχονται μπροστά σε μια καθιστή θεά στα αριστερά Οι θεοί και εδώ μοιάζουν αρκετά με τις παραστάσεις στη Yazilikaya Φέρουν τον κωνικό πίλο με τα κέρατα και έχουν το χέρι τους το ένα προτεταμένο και το άλλο στο στήθος Φέρουν επίσης και κοντούς χιτώνες (Bittel 1976 179) (εικ84-85)

24 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci Στο Tasci το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ανάγλυφο βράχου τρεις θεούς να βαδίζουν προς τα δεξιά Φέρουν μακρείς χιτώνες και έχουν τα τυπικά και εδώ χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Η παράσταση φέρει επιγραφές ιερογλυφικών (Bittel 1976 185) (εικ86)

4 Ας σημειωθεί ότι τα ιερά που θα αναφερθούν είναι υπαίθρια ιερά και οι ανάγλυφες μορφές θεών δημιουργούνται απευθείας επάνω στο φυσικό

19

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η αναζήτηση της επίδρασης των ανατολικών πολιτισμών επάνω στην Ελληνικό πολιτισμό και στις εκδηλώσεις της τέχνης του είναι ένα κρίσιμο ερώτημα Η μελέτη θα επικεντρωθεί στο μέγεθος της επίδρασης του πολιτισμού των Χετταίων επάνω στον Ελληνικό πολιτισμό από τη Μυκηναϊκή ως την Αρχαϊκή εποχή Η σύγκριση και η επίδραση των δύο πολιτισμών θα εξετασθεί με άξονες το πλέγμα των ιστορικών σχέσεων των δύο λαών τις θρησκευτικές και μυθολογικές τους αναλογίες και την αντιπαραβολή της πλαστικής τους τέχνης

ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3) Η διάρκεια των Χεττιτικών βασιλείων εκτείνεται σε γενικά πλαίσια μέσα στα χρονικά όρια της 2ης πΧ Χιλιετίας (παράρτημα 1) Πρωτεύουσα των Χετταίων ήταν η Hattusa που ιδρύθηκε από τον πρώτο γνωστό βασιλιά των Χετταίων το Labarna ο οποίος είναι και ο ιδρυτής του Παλαιού βασιλείου Το 1450 πΧ ιδρύεται το Νέο Βασίλειο των Χετταίων με πιο σπουδαίο βασιλιά τον Suppiluliuma I ο οποίος αφού απάλλαξε το βασίλειο από τοπικούς άρχοντες που επιτίθονταν από την περίμετρο του βασιλείου κατανίκησε το βασικό εχθρό του βασιλείου δηλαδή το βασίλειο των Mitanni στη βόρεια Μεσοποταμία και επέκτεινε το βασίλειό του περισσότερο στη Συρία Το 15ο και 14ο πΧ αι το βασίλειο των Χετταίων αναπτύχθηκε δυτικά προς το Αιγαίο ανατολικά μέσα στην Αρμενία νοτιοανατολικά στη βόρεια Μεσοποταμία και νότια στη Συρία μέχρι τη σημερινή πόλη του Λιβάνου Αυτή η περίοδος ορίζεται ως η περίοδος της Αυτοκρατορίας (εικ4-7) Κατά τη διάρκεια του β΄ μισού του 14ου πΧ αι οι Χετταίοι συμπλέκονταν διαρκώς σε πολεμικές επιχειρήσεις με τους Αιγύπτιους με στόχο τον έλεγχο της Συρίας που έδινε πρόσβαση στους θαλάσσιους δρόμους Στη μάχη που διεξάχθηκε στο Kadesh της Συρίας μεταξύ του Χετταίου Βασιλιά Muwatalli II και του Φαραώ των Αιγυπτίων Ramses II ο αιγύπτιος Φαραώ αναφέρει μια περιφανή νίκη όμως η περιοχή της Συρίας από τότε περνά στον έλεγχο των Χετταίων Ο βασιλιάς των Χετταίων Hattusili III συνάπτει συνθήκη ειρήνης με το Φαραώ Ramses II η οποία θεωρείται η πρώτη συνθήκη ειρήνης στον κόσμο και στη συνέχεια του δίνει για γυναίκα του την κόρη του Τα μετέπειτα χρόνια οι σχέσεις Χετταίων και Αιγυπτίων παρέμειναν φιλικές μέχρι λίγο μετά το 1200 πΧ οπότε καταλύεται το βασίλειο των Χετταίων από τους ldquoΛαούς της Θάλασσαςrdquo όπως αναφέρουν οι αιγυπτιακές πηγές Ο χεττιτικός πολιτισμός αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία και η άνθισή του όπως και της πλαστικής του τέχνης εντοπίζεται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας Επομένως η άνθιση του χεττιτικού πολιτισμού συμπίπτει με την άνθιση του Μυκηναϊκού πολιτισμού στην Ελλάδα αν και στη διάρκεια της 2ης Χιλιετίας οι Χετταίοι έρχονται επίσης σε επαφή με τους Μινωίτες Η κατάρρευση του βασιλείου των Χετταίων σηματοδοτεί το τέλος του χεττιτικού πολιτισμού και την παρουσία του αποκαλούμενου Υστεροχεττιτικού ή Νεοχεττιτικού πολιτισμού που εκτείνεται χρονικά έως το 700 πΧ συμπίπτοντας χρονολογικά με τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή περίοδο της Ελληνικής τέχνης Ο Υστεροχεττιτικός πολιτισμός διατηρεί μόνο ένα μέρος από την παράδοση του χεττιτικού πολιτισμού ώστε πρόκειται ουσιαστικά για ένα διαφορετικό πολιτισμό που διαμορφώνει μια δική του ιδιαίτερη τέχνη (Akurgal 1962 30-60)

2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ Οι επαφές των Μυκηναίων με τους Χετταίους διαπιστώνονται μέσα από μια σειρά χεττιτικών γραπτών μαρτυριών και ένα πλήθος αρχαιολογικών ευρημάτων τόσο από το χώρο του χεττιτικού βασιλείου όσο και από τον ελληνικό χώρο

3

Σε χεττιτικά κείμενα μαρτυρούνται δύο όροι με εξαιρετικό ενδιαφέρον ο όρος Ahhiyawa και ο όρος Millawanda Ο όρος Ahhiyawa θεωρείται πια ότι χρησιμοποιήθηκε από τους Χετταίους για να ονομάσει τους ομηρικούς Αχαιούς δηλαδή τους Μυκηναίους Έλληνες Ο τόπος όμως των Ahhiyawa υπήρξε θέμα μελέτης Φαίνεται από τα κείμενα και την αλληλογραφία των Χετταίων με τους Ahhiyawa ότι το βασίλειο των Ahhiyawa βρίσκεται laquoπέρα από τη θάλασσαraquo (πιο σωστά κοντά στη θάλασσα)1 είναι δυσπρόσιτο για τα στρατό των Χετταίων και τα δύο βασίλεια τα χωρίζει σημαντική απόσταση (Βασιλικού 1995 390) Θεωρήθηκε ότι οι Ahhiyawa κατοικούσαν σε ελληνικό έδαφος ή στην κεντρική Ελλάδα ή στη Θήβα σε βασίλειο που περιελάμβανε και την Εύβοια ή στην Κρήτη ή στα Δωδεκάνησα ή στην Κύπρο ή στην Τροία ή στην Ιωνία και Καρία ή στην Κιλικία Υποστηρίχθηκε ακόμη ότι η χώρα τους πρέπει να ανιχνευθεί έξω από τον ελληνικό χώρο ή στην Παμφιλία ή στην ανατολική Θράκη2 (Niemeier 1999 144) (εικ8) Πιο σωστό όμως θεωρείται να ταυτιστεί η χώρα των Ahhiyawa με τις Μυκήνες όπως πιστεύουν οι περισσότεροι ερευνητές Σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία ο όρος Tanaja που χρησιμοποιείται σε αιγυπτιακά κείμενα γίνεται ένας εναλλακτικός όρος της ομηρικής λέξης Δαναοί οι οποίοι δεν είναι άλλοι από τους ομηρικούς Αχαιούς Τα χεττιτικά κείμενα που περιέχουν τον όρο Ahhiyawa γίνονται οι πρώτες πηγές της ελληνικής ιστορίας Ο όρος Millawanda ταυτίζεται κυρίως με την περιοχή της Μιλήτου αν και προτάθηκαν και άλλες περιοχές όπως η νότια ακτή της θάλασσας του Μαρμαρά κοντά στον ποταμό Έρμο ή στην ακτή της Κιλικίας Όμως η περιοχή της Μιλήτου θα πρέπει μάλλον να είναι η πιο ακριβής ταύτιση της περιοχής αφού οι υπόλοιπες περιοχές γίνονται επισφαλείς για μια τέτοια ταύτιση(εικ9) Οι σχέσεις των Ahhiyawa με τους Χετταίους είχαν αρκετές διακυμάνσεις από ειρηνικές μέχρι και εχθρικές Αν και η παρουσία των Ahhiyawa στους Χετταίους γίνεται έντονη κυρίως το 1300 πΧ πιθανολογείται ότι οι Ahhiyawa εμφανίζονται νωρίτερα στο χώρο έχοντας σχέση με τους Assuwa ήδη από την εποχή του βασιλιά Tudhaliya II όπως υποδεικνύει μια επιστολή ενός Χετταίου βασιλιά (αταύτιστου) Στην ίδια επιστολή τα νησιά του βασιλιά των Ahhiyawa μάλλον πρέπει να ταυτιστούν με νησιά του ανατολικού Αιγαίου (Niemeier 1999 145-149) Μερικά δείγματα των φιλικών σχέσεων των Ahhiyawa με τους Χετταίους καταγράφονται ως εξής Οι θεοί της Millawanda (Μιλήτου) και της Lazpas (Λέσβου) καλούνται να θεραπεύσουν τον άρρωστο Mursili I ο βασιλιάς των Ahhiyawa στέλνει δώρα στο βασιλιά των Χετταίων ενώ ο αδελφός του φιλοξενείται στην αυλή του βασιλιά των Χετταίων Ο βασιλιάς των Χετταίων Suppiluliuma I επιθυμώντας να απαλλαγεί από τη σύζυγό του και βασίλισσά του την εξορίζει στη χώρα των Ahhiyawa (Ιακωβίδης 1970 270-292) Η περιοχή όμως των Millawanda αποτέλεσε το κύριο θέμα διένεξης και αντιπαλότητας μεταξύ των Χετταίων και των Ahhiyawa αφού η Millawanda ήταν το κοινό σύνορο του βασιλείου των Χετταίων με το βασίλειο των Ahhiyawa Στα χρονικά του βασιλιά των Χετταίων Mursili II αναφέρεται ότι οι Arzawa οι Ahhiyawa και οι Millawanda προχώρησαν σε συμμαχία εναντίον των Χετταίων με αποτέλεσμα ο βασιλιάς να αντιδράσει στέλνοντας δύο στρατηγούς με ιππικό και πεζικό που κατέστρεψαν τη Millawanda (Μίλητο) Στη Μίλητο διαπιστώνεται αρχαιολογικά καταστροφή από μεγάλη πυρκαγιά στην ΥΕΙΙΙΑ2 με ΥΕΙΙΙΒ1 περίοδο που ταυτίζεται χρονικά με τα γεγονότα που περιγράφει ο βασιλιάς Στη συνέχεια ο ίδιος ο Mursili II επιτίθεται στην Arzawa και

1 Η Ν Βαασιλικού χρησιμοποίησε τον όρο laquoπέρα από τη θάλασσαraquo μάλλον όμως θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί ο όρος laquoκοντά στη θάλασσαraquo γιατί διαφορετικά δεν είναι δυνατό να υποστηριχθούν οι υποθέσεις που θέλουν τη χώρα των Ahhiyawa σε διάφορες περιοχές της Μικράς Ασίας 2 Ο Niemeier έχει υποστηρίξει ότι οποιεσδήποτε άλλες περιοχές εκτός από τις Μυκήνες τα νησιά του Αιγαίου και την νοτιοδυτική ακτή της Μικράς Ασίας πρέπει να αποκλειστούν από την ταύτιση της χώρας των Ahhiyawa αφού δε συμφωνούν οι γεωγραφικοί όροι και τα αρχαιολογικά δεδομένα Ο ίδιος ερευνητής θεωρεί ότι είναι αρκετά πιθανό η χώρα των Ahhiyawa να ήταν ένα βασίλειο στη Θήβα που περιελάμβανε και την Εύβοια στηριζόμενος σε νέες πινακίδες της γραμμικής Β που αναφέρουν αρκετές φορές έναν άνδρα από τη Μίλητο ο οποίος έπαιρνε μέρος σε τελετές και έπαιζε σημαντικό ρόλο στην αυλή του βασιλείου της Θήβας Επιπλέον το τοπωνύμιο Αχαΐα συνδέεται κατά την ιστορική περίοδο με την κεντρική Ελλάδα

4

καταλαμβάνει την πρωτεύουσα Apasa ώστε ο βασιλιάς τους ο Uhhaziti να καταφύγει σε νησιά που ανήκαν στο βασιλιά των Ahhiyawa και να πεθάνει εξόριστος εκεί Ο γιος του Uhhaziti Tapalazunawili που έμενε επίσης στα νησιά των Ahhiyawa επιτέθηκε στο χώρο δυτικά της Μικράς Ασίας αλλά ηττήθηκε και αυτός με αποτέλεσμα να επιστρέψει πίσω και να ενσωματωθεί ξανά με τους Ahhiyawa Στη διάρκεια της βασιλείας του βασιλιά των Χετταίων Muwatalli II παρουσιάζεται ο Piyamaradu ο οποίος προκάλεσε αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αυτός πρέπει να ήταν εγγονός του Uhhaziti από το γιο του Piyamakurunta που είχε παραμείνει στη χώρα των Ahhiyawa Ο Piyamaradu χρησιμοποίησε ως ορμητήριο για τις επιχειρήσεις του τη Millawanda (Μίλητο) και εμφανιζόταν ως προστατευόμενος του βασιλιά των Ahhiyawa Σε μια από τις επιχειρήσεις του επιτέθηκε στη Lapza που ταυτίζεται με τη Λέσβο καταφέρνοντας να αιχμαλωτίσει τεχνίτες που ανήκαν ενμέρει στο βασιλιά των Χετταίων Στη συνέχεια ο Atpa γαμπρός του Piyamaradu προχώρησε σε διαπραγματεύσεις ως αντιπρόσωπος του βασιλιά των Ahhiyawa Αρχικά αρνήθηκε να επιστρέψει τους ομήρους αλλά στη συνέχεια υποχώρησε ίσως φοβούμενος επίθεση από τους Χετταίους Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του βασιλιά των Χετταίων Hattusili III ο Piyamaradu συνέχισε να δημιουργεί προβλήματα στους Χετταίους Από εκείνη την περίοδο γνωστό είναι το laquoΓράμμα του Tawagalawaraquo το οποίο απηύθυνε ο Hattusili III στο βασιλιά των Ahhiyawa Μεγάλη σημασία έχει το γεγονός ότι ο Hattusili III αποκαλεί το βασιλιά των Ahhiyawa ως αδελφέ μου μεγάλε βασιλιά ισάξιέ μου πράγμα που δείχνει ότι το βασίλειο των Ahhiyawa είχε μεγάλη δύναμη Παρόλα αυτά θα πρέπει να αναφέρουμε ότι οι Χετταίοι δεν έβλεπαν πάντοτε ως ισάξιούς τους τους Ahhiyawa αφού στη συνθήκη που υπέγραψε ο Tudhaliya IV με το βασιλιά του Amuru αναφέρεται αρχικά μεταξύ άλλων laquohellipο βασιλιάς της Αιγύπτου ο βασιλιάς της Βαβυλώνας ο βασιλιάς της Ασσυρίας και ο βασιλιάς των Ahhiyawahellipraquo ενώ στη συνέχεια διαγράφηκε η φράση που αφορούσε το βασιλιά των Ahhiyawa Στο παραπάνω γράμμα ο Hattusili III αναφέρει τη δράση του Piyamaradu και ο βασιλιάς των Ahhiyawa απαντά ότι έχει διατάξει τον Atpa να παραδώσει τον Piyamaradu στο μεγάλο βασιλιά των Χετταίων Όταν ο Hattusili III φτάνει στη Millawanda ο Piyamaradu είχε ήδη διαφύγει με πλοίο σε άλλη περιοχή των Ahhiyawa Η πρώτη παράγραφος αυτού του γράμματος αναφέρεται στον Tawagalawa που είναι αδελφός του βασιλιά των Ahhiyawa Το όνομα αυτό είναι ένα ελληνικό όνομα ενός μυκηναίου Αναλύεται ως e-te-wo-ke-le-we και σημαίνει Ετεοκλής Ο Ετεοκλής αυτός ήταν ο υψηλότερος αντιπρόσωπος του βασιλιά των Ahhiyawa στην περιοχή της Ανατολίας και ήταν εγκατεστημένος στη Millawanda Η τελευταία αναφορά στους Ahhiyawa εμφανίζεται στη διάρκεια της βασιλείας του βασιλιά των Χετταίων Tudhaliya IV όπου ο βασιλιά των Ahhiyawa αναφέρεται σε σχέση με τις πολεμικές διενέξεις στην περιοχή του ποταμού Seha και στην Arzawa Το κείμενο δεν είναι σαφές ως προς τη δράση του βασιλιά των Ahhiyawa Μια μετάφραση αναφέρει ότι laquoο βασιλιάς των Ahhiyawa αφού έκανε πόλεμο ανασυντάχθηκεraquo ενώ μια άλλη πρόταση μεταφράζει το κείμενο διαφορετικά προτείνοντας laquo hellipέκανε πόλεμο και βασίστηκε στο βασιλιά των Ahhiyawaraquo Αν η δεύτερη μετάφραση είναι σωστή τότε το κείμενο θα πρέπει μάλλον να αναφέρεται στον Tarhunaradu βασιλιά της χώρας του ποταμού Seha που επαναστάτησε εναντίον των Χετταίων Μάλλον ζήτησε τη βοήθεια του βασιλιά των Ahhiyawa η οποία είτε δεν έφτασε είτε ο βασιλιάς των Χετταίων κατάφερε να κατατρόπωση την επανάσταση στέλνοντας τον Tarhunaradu με άλλους φυλακισμένους στην Arinna (Niemeier 1999 145-155) Η Ασία και ιδιαίτερα η Μικρά Ασία αποτέλεσαν πεδίο ενδιαφέροντος για τους Έλληνες αφού η Ασία ήταν πλούσια σε μεταλλεύματα Οι Έλληνες επιχείρησαν να αποκτήσουν περιοχές πρόσβασης στο χώρο της Ασίας και μέσα από αυτές να επεκτείνουν την επιρροή τους ανατολικά στους πλούσιους εμπορικούς δρόμους του μεταλλεύματος Η περιοχή της Μικράς Ασίας και ειδικότερα η Millawanda ndash Μίλητος ήταν μια περιοχή που είχε έντονη την ελληνική παρουσία και αποτέλεσε πεδίο διένεξης με τους Χετταίους Ήδη από την εποχή του Παλαιού Βασιλείου του Μινωικού πολιτισμού μαρτυρείται στην περιοχή της Μιλήτου παρουσία των Μινωιτών όπως και στην Ιασό

5

Η ανασκαφική έρευνα αποκάλυψε μινωική κεραμική και στις δύο παραπάνω περιοχές από την εποχή του Μινωικού Παλαιού βασιλείου αλλά και αρκετούς μινωικούς σφραγιδόλιθους Ίσως ένας λίθινος πέλεκυς που βρέθηκε στο μινωικό ανάκτορο στα Μάλια να είναι δώρο από Χετταίο βασιλιά σε Μινωίτη αξιωματούχο Ενώ από την περίοδο των Μινωικού Παλαιού Βασιλείου έχει βρεθεί στα Γούρνια χρυσός κάνθαρος ανατολικού τύπου που αποτέλεσε στοιχείο μίμησης της μινωική κεραμικής Η περιοχή της Μιλήτου και της Ιασού πρέπει να ανήκε στους Μινωίτες από την εποχή του Μινωικού Παλαιού Βασιλείου Όμως από το τέλος του 15ου με τις αρχές του 14ου πΧ αι οι Μυκηναίοι αναπτύσσουν την επιρροή τους στα ανατολικά και απωθούν το μινωικό πληθυσμό της περιοχής της Μιλήτου και της Ιασού καταλαμβάνοντας οι ίδιοι αυτές τις περιοχές Αν και οι Μυκηναίοι κατέχουν την Μίλητο ύστερα από τους Μινωίτες η Μίλητος ήταν στη σφαίρα επιρροής των Χετταίων Οι Μυκηναίοι τη χρησιμοποίησαν ως πεδίο πρόσβασης στη Μικρά Ασία Οι Χετταίοι δέχονταν την πίεση από τους τοπικούς άρχοντες που βρίσκονταν μέσα στο χώρο επιρροής τους και γιrsquo αυτό έρχονταν συχνά σε αντιπαράθεση με αυτούς Όσο μεγάλωνε η δύναμη των Μυκηναίων τόσο γίνονταν πιο ενοχλητικοί για τους Χετταίους Τελικά η Μίλητος που ήταν ορμητήριο των Αχαιών για τη Μικρά Ασία πέρασε στα χέρια των Χετταίων στο β΄ μισό του 13ου πΧ αι Μέχρι σήμερα δεν ξέρουμε πώς η Μίλητος πέρασε στους Χετταίους και πώς οι Αχαιοί αποσύρθηκαν από την περιοχή Επειδή το κύριο ενδιαφέρον των Χετταίων ήταν στις νοτιοανατολικές περιοχές στη βόρεια Συρία και στη νοτιανατολική Μικρά Ασία γιrsquo αυτό και δεν υπάρχουν πολλές απευθείας διενέξεις μεταξύ Χετταίων και Αχαιών παρά μόνο στην εποχή των Tudhaliya Ι και II και του Mursili II που κατέλαβε τη Μίλητο Φαίνεται μάλλον ότι η ενίσχυση άλλων τοπικών ηγημένων από τους Αχαιούς μέσα από την περιοχή της Μιλήτου θα αποτέλεσε την αιτία ώστε οι Χετταίοι να θελήσουν να περιορίσουν τους Μυκηναίους Ίσως ο Tudhaliya IV θέλησε να θέσει οριστικό τέλος στα προβλήματα που δημιουργούνταν σε αυτή την περιοχή Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι μια από τις θεωρείς που προσπαθούν να ερμηνεύσουν το τέλος του Μυκηναϊκού πολιτισμού και την είσοδο στην περίοδο των αποκαλούμενων Σκοτεινών Χρόνων στον Ελληνικό χώρο αναζητά τα αίτια αυτής της παρακμιακής περιόδου σε μια δυσχερή κατάσταση που βρέθηκε ο Ελληνικός πληθυσμός από την είσοδο άλλων ομάδων από το βορρά η οποία δυσχερής κατάσταση όμως επιδεινώθηκε εξαιτίας της κατάρρευσης του Χεττιτικού Βασιλείου και της επακόλουθης οικονομικής ανέχειας που προκλήθηκε στην Ελλάδα από την έλλειψη των εμπορικών συναλλαγών με την ανατολή και ειδικότερα με τους Χετταίους (Ιακωβίδης 1970 292-294) Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο αρχαιολογικά ευρήματα που ανακαλύφθηκαν στην Hattusa Στα όστρακα ενός αγγείου που χρονολογείται στο τέλος του 15ου με τις αρχές του 14ου πΧ αι εμφανίζεται η μορφή ενός πολεμιστή που φέρει κράνος το οποίο δεν έχει χετττικά χαρακτηριστικά Υποστηρίζεται ότι το κράνος ίσως είναι κράνος από δόντια αγριογούρουνου αιγιακού ndash μυκηναϊκού τύπου (εικ10) Μια τολμηρή ερμηνεία ανιχνεύει σε αυτή τη μορφή του πολεμιστή την απεικόνιση ενός Μυκηναίου πολεμιστή στη διάρκεια της δραστηριότητας του Attarasiya στη νοτιοανατολική Ανατολία και την πιθανή εμπλοκή του βασιλιά των Ahhiyawa στον πόλεμο στην Assuwa Όμως θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί σε μια τέτοια ερμηνεία Ένα άλλο εύρημα είναι ένα χάλκινο ξίφος με επιγραφή αφού ο Tudhaliya ο Μεγάλος Βασιλιάς κατέστρεψε τη χώρα των Assuwa αφιερώνει αυτό το ξίφος στο θεό της Καταιγίδας τον κύριό του Η προέλευση του ξίφους ήταν θέμα μεγάλης συζήτησης Θεωρείται ότι είναι ξίφος παράλληλου τύπου με τα Μυκηναϊκά ξίφη τύπου Β ή τουλάχιστον παραλλαγή του παραδοσιακού μυκηναϊκού ξίφους Β ενώ άλλοι ερευνητές παρουσιάζουν αμφιβολίες αν το ξίφος κατασκευάστηκε στον αιγιακό χώρο Όμως δεν αμφισβητούνται οι αιγιακές επιδράσεις στην κατασκευή του ξίφους Μια περαιτέρω ερμηνεία επιχειρεί και εδώ να ανιχνεύσει μυκηναϊκή εμπλοκή στην ανατολική Μικρά Ασία συνδεδεμένη με τους πολέμους των Tudhaliya Ι και II στη χώρα των Assuwa (Niemeier 1999 149-155) (εικ10) Βέβαια θα πρέπει να αναφέρουμε ότι στο βασίλειο των Χετταίων εμφανίζεται Μυκηναϊκή και Μινωική κεραμική η οποία τις περισσότερες φορές συνοδεύεται από Κυπριακή

6

κεραμική υποδηλώνοντας ίσως ότι ο θαλάσσιος δρόμος προς τους Χετταίους περνούσε από την Κύπρο (Treuil 1996 465) (εικ11-12) Από την άλλη πλευρά θα πρέπει να σημειωθεί ότι στον ελληνικό χώρο (ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα) εμφανίζονται χεττιτικά αντικείμενα όπως σφραγίδες μεταλλικά αγγεία και ειδώλια (τα οποία δεν ταυτίζονται απόλυτα ως χεττιτικά αλλά πιθανολογείται ότι μπορεί να είναι χεττιτικές δημιουργίες) που χρονολογούνται από τη ΜΜΙ-ΙΙ έως και την ΥΕΙΙΙΓ περίοδο Τα Χεττιτικά αντικείμενα που εμφανίζονται στον Ελλαδικό χώρο υπολογίζονται μέχρι σήμερα μόνο στο 1 του συνόλου των Ανατολίτικων αντικειμένων που εισήχθηκαν στην Ελλάδα κατά την εποχή του Χαλκού Αντίστοιχα περιορισμένα είναι και τα Ελληνικά (Μινωικά ή Μυκηναϊκά) αντικείμενα που ανακαλύφθηκαν στο Χεττιτικό βασίλειο Η εμφανής αυτή έλλειψη ερμηνεύθηκε με πολλές υποθέσεις Ίσως πρόκειται για μια έλλειψη ανάγκης αμοιβαίου εμπορίου Ίσως το εμπόριο μεταξύ των δύο λαών περιορίστηκε σε ευτελή και φθαρτά αντικείμενα Ίσως και σε ένα οικονομικό εμπάργκο ή ακόμη και σε συνδυασμό των παραπάνω υποθέσεων Ακριβής λύση στον παραπάνω προβληματισμό δεν έχει διακριβωθεί ακόμη Πρέπει να εξετασθούν βαθύτερα οι οικονομικοί κοινωνικοί και πολιτικοί παράγοντες που οδήγησαν σε αυτό το αποτέλεσμα (Cline 1991 133-144)

III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

1 ΟΙ ΘΕΟΙ Το βασίλειο των Χετταίων χαρακτηρίζεται ως η laquoΧώρα των Χιλίων Θεώνraquo αφού οι θεότητες που λατρεύονταν από τους Χετταίους ήταν υπερβολικά πολυάριθμες Υπολογίζεται ότι ο αριθμός των θεών που αναφέρονται στις χεττιτικές πηγές ξεπερνά τους 800 Ας εξετάσουμε ενδεικτικά μόνο μερικούς από τους πιο σημαντικούς θεούς ώστε να σχηματίσουμε μια εικόνα για τη μυθολογία των Χετταίων (παράρτημα 2)

Anu (Ακκαδικής προέλευσης) Όταν ο Alalus ήταν ο βασιλιάς στον ουρανό ο Anus ήταν πιο ισχυρός Ο Anus υπηρέτησε ως οινοχόος του Alalus για 9 χρόνια πριν τον κατατροπώσει και τον στείλει πίσω στη γη Πήρε τη θέση του στο θρόνο και είχε για οινοχόο του τον Kumarbis Κατά τον ίδιο τρόπο ο Kumarbis επαναστάτησε και κυνήγησε τον Anus που πετούσε στον ουρανό σαν πουλί Τελικά με τα δόντια του έκοψε και κατάπιε το φαλλό του Anus ο οποίος έτσι ως εκδίκηση τον κατέστησε έγκυο και ο Kumarbis (laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους Χουρίτες) γέννησε το Θεό της Καταιγίδας τον ποταμό Aranzahus (Τίγρης) και τον Tasmisus Στη συνέχεια ο Anus κρύφθηκε στον ουρανό Όμως συμβούλεψε το θεό της Καταιγίδας για τα μέρη που μπορεί να κρύβεται ο Kumarbis Έπειτα ο Anus σχεδίασε με τα άλλα του παιδιά να καταστρέψουν τον Kumarbis και τελικά τα κατάφεραν O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣ Ο Θεός της Καταιγίδας (ο Teshub των Χουρίτων ο Taru και Λουβιτικά ο Tarhun laquoο Κατακτητήςraquo) laquoΟ Βασιλιάς της Kummiyaraquo laquoΟ Βασιλιάς του Ουρανούraquo laquoΟ κύριος της γης των Hattiraquo Είναι ο ανώτερος από τους θεούς και το σύμβολό του είναι ο ταύρος Ως Teshub έχει απεικονιστεί ως γενειοφόρος άντρας επάνω σε δύο βουνά και κρατώντας ένα σπαθί Είναι ο θεός της μάχης και της νίκης ειδικά όταν η μάχη γίνεται με ξένη δύναμη Ως Taru είναι ο σύζυγος της Wurusemu Ήταν το παιδί του Anus και Kumarbis όταν ο Kumarbis κατάπιε το φαλλό του Anus Θεωρείται ο γιος του Ea στο μύθο του Ullikummis Πολέμησε και κατανίκησε το γίγαντα Ullikummis Πολέμησε με το Δράκο Illuyankas στο Kiskilussa και ηττήθηκε Ζήτησε τη βοήθεια των θεών παρακαλώντας την Inaras να οργανώσει μια γιορτή Αυτή έκανε τη γιορτή και όταν ο Δράκος ήρθε με την οικογένειά του στη γιορτή ο θνητός Hupasiyas τον δένει με ένα σκοινί Στη συνέχεια ο Θεός της Καταιγίδας συνοδευόμενος από τους θεούς επιτίθενται και τους σκοτώνουν

7

Σε άλλη παραλλαγή του μύθου ο Θεός της Καταιγίδας χάνει τα μάτια του και την καρδιά του από τον Illuyankas στην πρώτη μάχη Στη συνέχεια παντρεύεται μια φτωχή γυναίκα και παντρεύει το παιδί τους με την κόρη του Illuyankas Έβαλε το γιο του να ζητήσει πίσω τα μάτια και την καρδιά και με την επιστροφή ο Θεός της Καταιγίδας επιτέθηκε στο Δράκοντα αλλά ο γιος του παίρνει το μέρος του Illuyankas με αποτέλεσμα ο Θεός της Καταιγίδας να τους σκοτώσει και τους δύο Όταν ο γιος του Telepinus χάνεται ο Θεός της Καταιγίδας πέφτει σε απελπισία και παραπονείται στο Θεό το Ήλιου και μετά στη Hannahannas η οποία του λέει να τον αναζητήσει Αφού ψάχνει στην πόλη του Telepinus εγκαταλείπει την προσπάθεια Σε άλλη παραλλαγή αυτού του μύθου είναι ο ίδιος ο Θεός της Καταιγίδας που χάνεται έχοντας την ίδια συνέχεια με παραπάνω Ενώ σε άλλη εκδοχή ταξιδεύει στη Μαύρη Γη στο θυμό του και επιστρέφει με τη βοήθεια της μητέρας του η οποία εδώ είναι η WuruntemuEreshkigalη θεότητα του Arinna Στέλνει τον Telepinus να επαναφέρει το Θεό του Ήλιου που έχει απαχθεί από το Θεό της Θάλασσας Ο Θεός της Θάλασσας είναι τόσο τρομοκρατημένος ώστε δίνει την κόρη του στον Telepinus να την παντρευτεί ζητώντας όμως γαμήλιο δώρο από το Θεό της Καταιγίδας Αφού συμβουλεύτηκε τη Hannahanna δίνει δώρο χίλια αρνιά και χίλιες κατσίκες Όμως παρατηρεί ότι η κόρη Inara έχει χαθεί και στέλνει μια μέλισσα στη Hannahanna να της ζητήσει να ψάξει για την κόρη του

Upelluri (Ubelluris) Παρόμοιος με τον Άτλαντα Είναι ένας γίγαντας που κουβαλά στις πλάτες του τον κόσμο Χωρίς ο ίδιος να το αντιληφθεί οι παλιοί θεοί έχτισαν επάνω του τον ουρανό και τη γη που χωρίστηκαν με ένα χάλκινο μαχαίρι Ύστερα από οδηγίες του Imbaluris οι θεοί της Issira τοποθέτησαν τον Ullikummis στο δεξί του ώμο για να μεγαλώσει το παιδί Ο Ea μιλά μαζί του ψάχνοντας τον Ullikummis και ο Upelluri παραδέχεται ένα μικρό πόνο στον ώμο του αλλά δε μπορεί να εντοπίσει ποιος θεός τον προκαλεί Ο Θεός του Ήλιου Πιθανώς πρόκειται για μια Ακκαδική εισαγωγή Είναι θεός της Δικαιοσύνης και μερικές φορές ο βασιλιάς των θεών Εντόπισε τον Ullikummis στη θάλασσα και επισκέφθηκε το Θεό της Καταιγίδας αρνούμενος να φάει πριν αναφέρει τα νέα Έπειτα ο Θεός της Καταιγίδας διαβεβαιώνει ότι το φαγητό θα είναι υπέροχο ώστε ο Θεός του Ήλιου ευχαριστιέται το φαγητό και παίρνει το δρόμο για τον ουρανό Όταν ο Telepinus εξαφανίστηκε φέρνοντας πείνα ο ίδιος οργανώνει ένα γεύμα χωρίς όμως να καταφέρει να κατευνάσει την πείνα Ο Θεός της Καταιγίδας παραπονείται και έτσι ο Θεός του Ήλιου στέλνει έναν αετό χωρίς όμως να καταφέρει να τον βρει Μετά την ανεύρεση του Telepinus από τη μέλισσα ο Θεός του Ήλιου βάζει ανθρώπους να πραγματοποιήσουν τελετή Σε άλλη παραλλαγή του μύθου της εξαφάνισης θεού γίνεται ο ίδιος ο αγνοούμενος Φαίνεται ότι διατηρεί κοπάδια με πρόβατα Στο τέλος της ημέρας ταξιδεύει στον Κάτω Κόσμο Απάχθηκε από το Θεό της Θάλασσας αλλά απελευθερώθηκε όταν τον αναζήτησε ο Telepinus Σε άλλη εκδοχή του μύθου ο Θεός της Θάλασσας τον συνέλαβε σε δίχτυ Κατά τη διάρκεια της απουσίας του εγκαταστάθηκε ο Hahhimas δηλαδή ο Παγετός Ο Θεός του Φεγγαριού ( Χουριτικός Kashku) Έπεσε από τον ουρανό επάνω στην laquoKillamarraquo που θεωρείται το σύνολο των πυλών και εξαφανίστηκε Ο Θεός της ΚαταιγίδαςTaru έριξε αστραπές και βροχή εναντίον του για να τον φοβίσει Ο Hapantali στράφηκε εναντίον του με ένα ύμνο Ενώ μπορεί να εξαποστείλει κακούς οιωνούς μπορεί να κατευναστεί με τη θυσία ενός αρνιού

Ο Θεός της Θάλασσας Φιλονίκησε και απήγαγε το Θεό του Ήλιου από τον ουρανό αλλά τον απελευθέρωσε όταν τον αναζήτησε ο Telepinus Σε άλλη εκδοχή του μύθου ο Θεός της Θάλασσας τον συνέλαβε σε δίχτυ Ο Θεός της Θάλασσας είναι τόσο τρομοκρατημένος ώστε δίνει την κόρη του στον

8

Telepinus να την παντρευτεί ζητώντας όμως γαμήλιο δώρο από το Θεό της Καταιγίδας ο οποίος του δίνει δώρο χίλια αρνιά και χίλιες κατσίκες

Hebat ( Χουριτικό όνομα ) (Hepit Hepatu) Είναι η κύρια σύζυγος του Θεού της Καταιγίδας Μερικές φορές παρουσιάζεται να στέκεται επάνω στη ιερό της ζώο το λιοντάρι Όταν ο Θεός της Καταιγίδας και ο Astabis απέτυχαν στην επίθεση στον Ullikummis ο γίγαντας την έδιωξε από το ναό της προκαλώντας της αδυναμία να επικοινωνήσει με τους θεούς Φοβούμενη ότι ο άντρας της θα ηττηθεί από τον Ullikummis αναφέρει την ανησυχία της στον υπηρέτη της τον Takitis που τον διατάζει να πάει στη συνέλευση των θεών και να της μεταφέρει απόφαση για τον άντρα της Είναι η μητέρα του Sharruma

Wurusemu (Wuruntemu) laquoΘεά του Ήλιου στην Arrinaraquo laquoΚυρία στη Χώρα των Hattiraquo laquoη Βασίλισσα του Ουρανού και της Γηςraquo laquoΚυρία των βασιλέων και των βασιλισσών του Hatti που διευθύνει την κυβέρνηση των βασιλέων και των βασιλισσών του Hattiraquo Αργότερα αυτή η θεά αφομοιώθηκε με την Hebat Αυτή δημιούργησε τη χώρα των Κέδρων Είναι η κύρια γυναικεία θεότητα στην Arrina με τον Taru ως συνεργάτη της Είναι η θεά της μάχης και συνδέθηκε με τις στρατιωτικές νίκες των Χετταίων Είναι η μητέρα του Θεού της Καταιγίδας στο Nerik και εκεί συνδέθηκε με τον Ereshkigal βοηθώντας τον να γυρίσει από τον Κάτω Κόσμο

Shaushka (Χουριτ ι κ ά η Ishtar) Παίρνει τη μορφή της φτερωτής θεότητας που στέκεται επάνω σε ένα λιοντάρι Κατασκοπεύει τα αδέλφια της το Θεό της Καταιγίδας και τον Tasmisus καθώς φεύγουν από την kuntarra περιμένοντας τον Ullikummis Τους οδηγεί από το χέρι επάνω στο βουνό Hazzi από όπου παρακολουθούν τον Ullikummis Μαλώνει το Θεό της Καταιγίδας όταν φοβάται στη θέα του Ullikummis Αγαπήθηκε από το φίδι Hedammu Η Ninatta και η Kulitta είναι ακόλουθοί της ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ Οι παλιοί θεοί έχτισαν τον Ουρανό και τη Γη επάνω στον Upelluri Διαχώρισαν τη Γη από τον Ουρανό με ένα χάλκινο μαχαίρι το οποίο το αποθήκευσαν σε αρχαίες αποθήκες της οποίες σφράγισαν Το σπίτι των θεών στον ουρανό βρίσκεται στην Kuntarra Η Μαύρη Γη είναι ο Κάτω Κόσμος Έχει είσοδο με πύλες και χάλκινα ή σιδερένια αγγεία με ανοιχτά στόμια Όποιος περάσει τις πύλες χάνεται και δεν ξαναγυρίζει πίσω Ο θυμός του Telipinu και της Hannahanna εξορίζεται εκεί(Haas 1994)

Ο υπερβολικά μεγάλος αριθμός των θεών οφείλεται σύμφωνα με τον Akurgal στην ομοσπονδιακή μορφή της πολιτειακής οργάνωσης των Χετταίων με αποτέλεσμα οι Χετταίοι να μην καταφέρουν να έχουν μια κοινή αντίληψη για τους θεούς Η φύση της θρησκευτικής αντίληψης των Χετταίων είναι ένα μοναδικό φαινόμενο Η ανεκτικότητα στα θρησκευτικά θέματα και ο εμφανής ρεαλισμός των Χετταίων είναι χαρακτηριστικό της θρησκευτικής πίστης στο βασίλειο των Χετταίων Ο Moortgat έχει δώσει τον προσδιορισμό laquoέλλειψη συνένωσης λατρειών και ιερών μύθων αλλά πνευματική ενότηταraquo Αν και ο αριθμός των θεών είναι υπερβολικός ουσιαστικά δεν πρόκειται για διαφορετικούς θεούς αλλά για τοπικές εκδοχές λίγων θεοτήτων Έτσι ουσιαστικά έχουμε μια κυρίαρχη ανδρική θεότητα laquoΤο Θεό της Καταιγίδαςraquo και μια κυρίαρχη γυναικεία θεότητα laquoΤη Μεγάλη Θεάraquo (Akurgal 1962 75-80) Μερικές φορές οι βασιλείς των Χετταίων αποκτούσαν και ιερατικά χαρακτηριστικά Έτσι παρατηρούμε ότι ο Hattusili III ήταν ο ιερέας της Ishtar και η γυναίκα του Puduhepa που το όνομά της σημαίνει ότι ήταν αφιερωμένη στην Hepat ήταν κόρη ιερέα από τη Lawazantiya

9

στη περιοχή των χουριτών Kizzuwatna Αυτή διέταξε κάποιες πήλινες πινακίδες από την Kizzuwatna να αντιγραφούν για την τελετή Hisuwa

Ας εξετάσουμε τις δύο κεντρικές θεότητες

Η ανδρική θεότητα ο Θεός της Καταιγίδας είναι η κυρίαρχη θρησκευτική μορφή του Χεττιτικού βασιλείου Είναι ο κοινός θεός του γηγενούς πληθυσμού και των επήλιδων ινδοευρωπαίων Στις γραφές παρουσιάζεται με το ιδεόγραμμα του μεσοποταμιακού θεού Adad Ταυτίζεται με τον ελληνικό Δία Είναι ο Teshub των Χουρίτων ο Taru και Λουβιτικά ο Tarhun Στα χεττιτικά κείμενα αναφέρεται ως o Θεός της Καταιγίδας των Hatti o κύριος της γης των Hatti o Βασιλιάς του Ουρανού Στις διάφορες παραλλαγές τον παρατηρούμε ως ο Θεός της Καταιγίδας της Hattusa ο Θεός της Καταιγίδας του Παλατιού ο Θεός της Καταιγίδας του Στρατού ο Θεός της Καταιγίδας της Βροχής Πέρα από το ιδεόγραμμα στις απεικονίσεις του συνοδεύεται από τον κεραυνό ενώ όταν έχει και κάποιο άλλο ειδικότερο όνομα συμπληρώνεται και ένα τρίτο ιδεόγραμμα Παρουσιάζεται συχνά να στέκεται στην κορυφή ενός βουνού Άλλωστε τα βουνά ήταν αντικείμενα λατρείας για τους Χετταίους Το ιερό του ζώο είναι ο ταύρος Η γυναικεία θεότητα θα πρέπει να εκληφθεί ως έκφραση του μητριαρχικού συστήματος στην Ανατολία Η λατρεία αυτής της θεότητας εντοπίζεται ήδη από τη Νεολιθική εποχή Οι νεότερες εκφράσεις αυτής της νεολιθικής θεότητας θα πρέπει να ανιχνευθούν στη Θεά του Ήλιου των Hatti που εμφανίζεται ήδη από την 3η πΧ Χιλιετία και στη Χουριτική Hepat Θα πρέπει η θεά Kupaba της Υστεροχεττιτικής περιόδου και η Cybele της Ελληνορωμαϊκής εποχής στη Μικρά Ασία να είναι μεταγενέστερες μορφές αυτής της θεότητας Φαίνεται ότι η Hepat και η Θεά του Ήλιου της Arrina θεωρούνται κοινές θεότητες ενώ ο Θεός της Καταιγίδας φαίνεται να είναι σύζυγος της Θεάς του Ήλιου της Arrina και της Hepat αν και ο Teshub γίνεται επίσης σύζυγος της Hepat δημιουργώντας έτσι οι δύο βασικές θεότητες θεϊκά ζεύγη

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ Σ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στη μυθολογία παρατηρούμε ότι οι μύθοι των Χετταίων έχουν προέλευση τόσο από τους Hatti όσο και από τους Χουρίτες Υπάρχουν χεττιτικά επικά τραγούδια που εξιστορούν τους χετικούς μύθους με χουριτική προέλευση όπως laquoΤο Βασίλειο των Θεώνraquo και laquoΤο Τραγούδι του Ulikummiraquo Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ομοιότητες που μπορούν να παρατηρηθούν στους χεττιτικούς μύθους με την ελληνική μυθολογία

Η διαδοχή AlalusrarrAnusrarrKumarbisrarrTeshub στο θρόνο του ουρανού θυμίζει καταπληκτικά τη διαδοχή ΟυρανόςrarrΚρόνοςrarrΔίας στον ελληνικό μύθο Και στις δύο μυθολογίες ο γιος εκθρονίζει τον ίδιο του τον πατέρα και εκθρονίζεται έπειτα από τον ίδιο του το γιο Και στις λεπτομέρειες οι ομοιότητες είναι μεγάλες Ο Anus έχει πάρει το όνομα του από το σουμερικό ουσιαστικό Αn που σημαίνει ουρανός ώστε να ταυτίζεται με τον Ουρανό των Ελλήνων Ανάλογα ταυτίζεται o Teshub (Θεός της Καταιγίδας) με τον Δία γιατί και οι δύο είναι θεοί των καιρικών μεταβολών και κυβερνούν τον κεραυνό Ο ευνουχισμός του Anus θυμίζει τον ευνουχισμό του Ουρανού από τον Κρόνο (Ησίοδος Θεογονία 154 κε) και όπως τα γεννητικά μόρια του Anus πέφτοντας στη γη γεννούν τρεις νέους θεούς το ίδιο και του ακρωτηριασμένου Ουρανού το αίμα σταλάζοντας πάνω στη γη γεννά τις Ερινύες τους Γίγαντες και τις Μέλιες Νύμφες ενώ η αποκομμένη σάρκα πεταμένη από τον Κρόνο στη θάλασσα γεννά την Αφροδίτη (Ησίοδος Θεογονία 183 κε) Ο Ουρανός ακρωτηριάζεται από τον Κρόνο την ώρα που ενώνεται ερωτικά με τη Γη και από την ώρα αυτή ο ουρανός και η γη χωρίζονται για πάντα Ως όπλο χρησιμοποιεί ο Κρόνος ένα οδοντωτό δρέπανο την άρπη (Ησίοδος Θεογονία 162 κε) Οι χεττιτικές πινακίδες μαρτυρούν πως και αυτός ο μύθος είναι ασιατικός και εκεί ο διαχωρισμός της γης από τον ουρανό γίνεται με τον ίδιο τρόπο Η άρπη άλλωστε είναι όπλο χαρακτηριστικά μικρασιατικό Έχουμε ενδείξεις ότι και η ιστορία του Κρόνου που τρώει τα παιδιά του γιατί φοβάται πως θα τον εκθρονίσουν αλλά στο τέλος ξεγελιέται από τη Ρέα που του δίνει να καταπιεί μία

10

πέτρα αντί για τον Δία που μόλις είχε γεννηθεί (Ηοίοδος Θεογονία 485 κε) είχε το πρότυπο της στο χεττιτικό μύθο Τέλος ο Ulikummi το τέρας που χρησιμοποιεί ο Kumarbis για να εκδικηθεί τον Teshub θυμίζει τον Τυφωέα της ελληνικής μυθολογίας που δοκιμάζει και αυτός μάταια να κατανικήσει τον Δία (Ησίοδος Θεογονία 820 κε) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι γεωγραφικοί όροι που εμφανίζονται σε αυτό το μύθο στην εκδοχή του όπως εμφανίζεται στη Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου Το όρος Κάσιο εντοπίζεται στη Συρία και το Κορύκιο Άνδρο που αναφέρεται ως καταφύγιο του Τυφωέα εντοπίζεται στην ακτή της Κιλικίας όπως άλλωστε στην Κιλικία τοποθετούν το μύθο ο Αισχύλος και ο Πίνδαρος Ίσως ο μύθος αυτός στον Απολλόδωρο να έχει ανατολίτικη επίδραση

Γενικότερα βέβαια η είσοδος των χεττιτικών μύθων στην ελληνική μυθολογία δεν είναι απόλυτα διασαφηνισμένη Όταν ο Ησίοδος στις αρχές του 7ου αιώνα ιστορούσε τη διαδοχή των βασιλέων του ελληνικού ουρανού δεν είχε βέβαια μπροστά του τα κείμενα της Hattusa από τον 14ο13ο αιώνα Η εξάρτηση πρέπει να είναι έμμεση για την ώρα όμως είναι άγνωστο πώς ο χεττιτικός μύθος έφτασε στην Ελλάδα

Πιο πιθανή φαίνεται η γνώμη ότι οι Φοίνικες έπαιξαν το ρόλο του μεσολαβητή Και από τη Φοινίκη άλλωστε μαρτυρείται μια σχεδόν όμοια διαδοχή θεών όπως αποκάλυψε ένα χουρριτικό κείμενο της Ras Shamra Όμως δεν αποκλείεται ορισμένα από αυτά τα κοινά στοιχεία να τα κληρονόμησαν οι Έλληνες από τους Πελασγούς ώστε η πελασγική μυθολογία να είναι εκείνη που είχε δεχτεί την επίδραση της μικρασιατικής (Κακριδής 1986 73-76)

Πέρα όμως από τους μύθους έχει υποστηριχθεί ότι και οι θεοί των Ελλήνων αντλούν στοιχεία στην προέλευσή τους εκτός των άλλων και από τους Χετταίους Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Δία και των ιδιοτήτων του όπως τις παρατηρούμε στην Ιλιάδα

Οι ιδιότητες του Δία σε σχέση με τη φύση συνδέονται με το χεττιτικό θεό Siu(s)Siuna-Tiu(s) δηλαδή το θεό του Ήλιου και του Ουρανού Στην ύστερη χεττιτική γλώσσα το όνομα αυτό σημαίνει laquoθεόςraquo γενικά Υποστηρίχθηκε ότι η ιωνική μορφή του ονόματος του Δία Ζήν προέρχεται από το όνομα του παραπάνω χεττιτικού θεού

Βέβαια θα πρέπει να αναφερθεί ότι έχει επιχειρηθεί μια ευρύτερη σύνδεση του Δία με το χεττιτικό θεό Siuna ώστε οι περαιτέρω ιδιότητες του χεττιτικού θεού ως αρχηγός των θεών και θεός της δικαιοσύνης που του αποδίδονται μερικές φορές να γίνονται ένα από τα πρότυπα από τα οποία ο Δίας αντλεί τις ιδιότητες ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών και ως κριτής του πεπρωμένου3 (Ζολοτνίκοβα 2003 1-50)

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στην πλευρά των τελετουργιών παρατηρούμε και στους Χετταίους

παρόμοιες τελετές με τις αρχαίες ελληνικές Έτσι διαπιστώνουμε και εδώ τελετές που έχουν σχέση με την αναγέννηση της φύσης διαβατήριες τελετές τελετές καθοσίωσης όπως τελετές εγκαινίων και τελετές αποδιοπομπαίου τράγου αλλά και τελετές καθαρμού (Masson 1989)

Ακόμη και στην διαδικασία της τελετής έχει ανιχνευθεί κάποια κοινή πρακτική Υποστηρίχθηκε ότι ο ὀλολυγμός (ρημὀλολύζω) δηλαδή η κραυγή και το κλάμα που συνόδευε τη θυσία στους αρχαίους Έλληνες θα πρέπει να συνδεθεί με τη χεττιτική ρίζα PALWAI- που στα χεττιτικά κείμενα περιγράφει μια ανάλογη χεττιτική συνήθεια laquoθριαμβικούraquo κλάματος την ώρα της θυσίας ώστε το κλάμα αυτό και στους δύο λαούς να μην εξηγείται ως κλάμα θρήνου αλλά ως κλάμα θριάμβου προς τιμή του θεού και πράξη προσέλκυσης της προσοχής του θεού (Coluumlns 1995 319-325)

Οι ομοιότητες γενικότερα στην πρακτική της λατρείας ανάμεσα στους δύο λαούς ίσως υποδηλώνουν μια κοινή ινδοευρωπαϊκή ρίζα στη θρησκευτική τελετουργία που αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε

Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι κατά την αρχαϊκή εποχή στην Ιωνία διαπιστώνονται εκπληκτικές ομοιότητες στη θρησκευτική αντίληψη την τελετουργία και τη λατρεία με την

3 Σύμφωνα με τη Ζολοτνίκοβα η κορυφαία χεττιτική θεότητα είναι ο Θεός του Ήλιου πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ερευνητές οι οποίοι αναγνωρίζουν ως κορυφαίο θεό των Χετταίων το Θεό της Καταιγίδας τον οποίο και προσπαθούν να παραληρήσουν με το Δία

11

κεντρική Ελλάδα όπως κοινοί θεοί και κοινές τελετές κατά την ίδια χρονική περίοδο κάθε έτους Αυτές οι ομοιότητες κίνησαν το ενδιαφέρον των ερευνητών που προσπάθησαν να απαντήσουν στον προβληματισμό αν τη θρησκευτική αντίληψη και λατρεία την έφεραν στην Ιωνία οι πρώτοι Έλληνες άποικοι με τον πρώτο ελληνικό αποικισμό ή η θρησκευτική συνείδηση αυτή είναι γηγενής ανατολίτικη παρουσία Οι περισσότεροι ερευνητές στοιχίζονται με την άποψη ότι οι Έλληνες άποικοι μετέφεραν εκεί και τη θρησκευτική τους πρακτική Όμως ο Parke διατύπωσε τη γνώμη ότι ο Απόλλωνας και η λατρεία του έχουν έρθει από την Ασία στην Ελλάδα μέσα από τη Δήλο (Parke 1977 148) Ενώ η Simon διατύπωσε την άποψη ότι πρέπει να υπάρχει κάποιο προϊστορικό ανατολίτικο υπόβαθρο (που ανάγεται και στους Χετταίους) σε όλες τις αντιλήψεις για τους θεούς και τις τελετές που επιβίωσε και εξελίχθηκε στα μετέπειτα χρόνια (Simon 1983 75)

IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

Η μικροτεχνία και η ειδωλοπλαστική τέχνη είναι οι πλαστικές τέχνες που έχουν τη μεγαλύτερη διάδοση στη διάρκεια της βασιλείας των Χετταίων Παρόλα αυτά και η μεγάλη πλαστική κάνει την εμφάνισή της στους Χετταίους αν και σε μικρότερο βαθμό από τις άλλες τέχνες Στη μεγάλη πλαστική τα περισσότερα δείγματα είναι παραστάσεις ανάγλυφων και μάλιστα επάνω σε βράχους Η μεγάλη γλυπτική των Χετταίων αναπτύχθηκε και έφτασε τη μεγαλύτερη ακμή της στη διάρκεια της Αυτοκρατορίας Μάλλον η ταυτόχρονη εκείνη την εποχή οικοδομική δραστηριότητα μεγάλων ναών και παλατιών θα οδήγησε και στη δημιουργία ανάλογου μεγέθους γλυπτικής Ωστόσο δείγματα της μεγάλης πλαστικής θα υπήρχαν και νωρίτερα στο Παλαιό Βασίλειο όπως μπορούμε να συμπεράνουμε ήδη από την εποχή του βασιλιά Annita τον 18ο πΧ αι Φαίνεται ότι ο Hattusili I μετέφερε αρκετά αγάλματα θεών από τη χώρα των Hatti στη Hattusa Κεντρικό μνημείο αναφοράς στη γλυπτική των Χετταίων είναι το ιερό στη Yazilikaya όπου τα στοιχεία της γλυπτικής των Χετταίων παρουσιάζονται και αναπτύσσονται σε μεγάλο βαθμό ώστε αυτό το μνημείο να γίνεται ένα μνημείο πυξίδα της γλυπτικής των Χετταίων και μάλιστα των παραστάσεων των θεών που θα μας απασχολήσουν στην παρούσα εργασία

1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ Ας εξετάσουμε πρώτα όμως τα γενικά χαρακτηριστικά των ανθρώπινων και θεϊκών μορφών στη γλυπτική των Χετταίων Οι ανδρικές μορφές παρουσιάζονται να έχουν το ένα τους χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο χέρι σε έκταση ανεξάρτητα από το αν κρατούν κάτι η όχι Οι παλάμες τους είναι σφιγμένες Οι άνδρες φορούν ένα ενώτιο και μερικές φορές φέρουν πώγωνα αλλά όχι μύστακα Τα μαλλιά τους είναι άλλοτε κοντά και άλλοτε μακριά Στα ρούχα τους προτιμάται ο κοντός χιτώνας χωρίς όμως να λείπει και ο μακρύς (εικ13) Στις γυναικείες μορφές παρατηρούμε την ίδια στάση των χεριών με τους άνδρες με τη διαφορά ότι το λυγισμένο χέρι δημιουργεί σε αρκετές περιπτώσεις ορθή γωνία ενώ η μια τους παλάμη είναι ανοιχτή δίνοντας την εντύπωση ότι σχηματίζει μια αρπαγή Τα ρούχα τους είναι οι μακρείς χιτώνες με κάθετες πτυχώσεις Τόσο οι ανδρικές όσο και οι γυναικείες μορφές φέρουν υψηλές μπότες οι οποίες ήταν χαρακτηριστικές την εποχή εκείνη στους Χετταίους για να τους προστατεύουν από το βραχώδες έδαφος των βουνών Σε αρκετές περιπτώσεις τα υποδήματα έχουν μπροστά κλίση προς τα επάνω δημιουργώντας το γυριστό προφίλ που είναι χαρακτηριστικό στην ανατολή Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι τα θέματα της γλυπτικής των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας που αφορούν τους θεούς παρουσιάζουν ένα ενιαίο σύνολο Κυριαρχούν οι λατρευτικές τελετές οι σπονδές και οι παραστάσεις προσευχών

12

Για τις μορφές των θεοτήτων στη γλυπτική των Χετταίων θα μπορούσαμε να κάνουμε τις παρακάτω παρατηρήσεις Στη γλυπτική οι θεοί αν και έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των ανδρικών μορφών επιπλέον διαθέτουν και ιδιαίτερα γνωρίσματα Χαρακτηρίζονται κυρίως από τους πίλους με τα κέρατα Κατά τη διάρκεια της εποχής της Αυτοκρατορίας είναι χαρακτηριστικός για τους θεούς ο ψηλός πίλος που έχει άλλοτε οξεία κωνική και άλλοτε κυρτή απόληξη στην κορυφή Οι θεοί των Βουνών εμφανίζονται με πίλους που έχουν κυρτή απόληξη μπροστά και ομοιάζουν με εκείνους της Ras Shamra Τα κέρατα στους πίλους των θεών γίνονται ένα είδος ένδειξης βαθμού και ιεραρχίας των θεών ανάμεσα στο πάνθεον Έτσι ο Θεός της Καταιγίδας φέρει πίλο με έξι κέρατα μπροστά και πίσω ενώ έχουμε δύο περιπτώσεις (στη Yazilikaya) που ο θεός Sarruma φέρει έξι υπερυψωμένα κέρατα Άλλοτε ο ανώτερος θεός φέρει τρία κέρατα μπροστά ενώ οι υπόλοιποι τρία μόνο σε μια πλευρά Το φαινόμενο αυτό της διάκρισης των θεών με βάση τον αριθμό των κεράτων είναι αρκετά εμφανές στο ιερό στη Yazilikaya όπου έχουμε θεούς με έξι κέρατα και άλλους μόνο με ένα Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα κέρατα εμφανίζονται επίσης στο κεφάλι μυθικών ζώων και υβριδικών μορφών (εικ14) Οι πίλοι των θεών με τα κέρατα θα πρέπει να έχουν την προέλευσή τους στη Μεσοποταμία αλλά υπογραμμίζεται ότι στην περίοδο της Αυτοκρατορίας οι πίλοι είναι χεττιτικές δημιουργίες Στο θεό του πολέμου το κέρατο τοποθετείται στην άκρη του κράνους Ένα άλλο στοιχείο ένδειξης της ιεραρχίας των θεών είναι οι συνεχείς ελλείψεις που διαγράφονται επάνω στον πίλο των πιο σημαντικών θεοτήτων Τοποθετούνται συμμετρικά στην κάθετη γραμμή που χωρίζει τον πίλο των θεών Αυτό το σχέδιο είναι σε ένα βαθμό το ιδεόγραμμα του θεού Χαρακτηριστικό είναι ότι στη Yazilikaya στη σκηνή των πομπών μόνο ο Θεός της Καταιγίδας έχει αυτές τις ελλείψεις στον πόλο του ενώ ο Sarruma δεν τις φέρει στη σκηνή των πομπών αλλά στη σκηνή που προστατεύει το βασιλιά Tudhaliya IV Έξω από τη Yazilikaya το σημάδι των ελλείψεων εμφανίζεται στη Malatya Η συνηθισμένη ενδυμασία των θεών είναι ο κοντός χιτώνας που φτάνει πάνω από το γόνατο σε ευθεία ή ελαφρά κυρτή γραμμή Μερικές φορές οι θεοί φορούν μανδύα πάνω από το χιτώνα Φέρουν συνήθως ένα ξίφος που έχει σεληνοειδή λαβή και καμπύλη στο τέλος της λεπίδας (εικ14) Ο θεοί του βουνού εικονίζονται με ένα χαρακτηριστικό ένδυμα που φέρει εξογκώματα θυμίζοντας το βραχώδες έδαφος των βουνών Η ενδυμασία αυτή προέκυψε από τη σταδιακή μετασχημάτιση ενός βουνού σε ανθρώπινη μορφή Το κάτω μέρος του σώματος της ανθρώπινης μορφής αντικαθίσταται με ένα βουνό το οποίο τελικά μετατρέπεται σε ένδυμα με εξογκώματα ώστε η ενδυμασία να γίνει η ανάμνηση του βουνού (εικ15) Ο θεός του Ήλιου εικονίζεται φέροντας το Kalmush που είναι ουσιαστικά η ράβδος εξουσίας η οποία παίρνει κυρτό σχήμα στην ανατολή και πάνω από το κεφάλι του τον Ήλιο με τα φτερά Και τα δύο αυτά σύμβολα είναι σύμβολα εξουσίας που περνούν και στην εικονογραφία των βασιλέων Ο Θεός του Ήλιου όμως αποδίδεται με αυτά τα σύμβολα για να καταδειχθεί η μυθολογική βασιλική και εξουσιαστική του ιδιότητα ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών (εικ16) Οι δώδεκα θεοί στη Yazilikaya φέρουν ένα δρεπάνι (εικ17) Τα υπόλοιπα όπλα που φέρουν οι θεοί όπως δόρατα τόξα τσεκούρια και ρόπαλα θα πρέπει να θεωρηθούν ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των διαφόρων θεών Άλλωστε φροντίζεται σε αρκετές περιπτώσεις οι θεοί να εικονίζονται φέροντας κάποιο σύμβολο που συνδέεται με τη μυθολογία τους όπως το στάχυ που φέρει ο θεός της γεωργίας ή την ημισέληνο ο θεός του φεγγαριού (εικ18) Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην εικονογραφία τους οι βασιλείς φέρουν ενδυμασία παρόμοια με εκείνη των θεών Τα χεττιτικά κείμενα αναφέρουν ότι οι βασιλείς μπορούν να απεικονίζονται έχοντας πίλους με κέρατα μετά το θάνατό τους αφού θεοποιηθούν Όμως πρέπει οι βασιλείς να λατρεύονταν ως θεοί και στη διάρκεια της βασιλείας τους Ο Hattsili III απεικονίζεται φέροντας πίλο με κέρατα Ο Muwatalli και ο Tudhaliya IV απεικονίζονται να φέρουν μανδύα όπως οι θεοί Οι θεές φέρουν συνήθως πόλο ή πλατύ κωνικό πίλο Οι πόλοι άλλοτε είναι ψηλοί και άλλοτε χαμηλοί Στη Yazilikaya οι πόλοι έχουν τη μορφή τειχόμορφου στέμματος Έχουν μακριά μαλλιά Φέρουν μακρείς χιτώνες με πλατείς πτυχώσεις που δένονται με ζώνη στη μέση Οι χιτώνες σχηματίζουν απαλά τσακίσματα Οι πτυχωτοί μανδύες είναι

13

χαρακτηριστικό των γυναικείων μορφών στη χεττιτική τέχνη Η Shaushga στην πομπή στη Yazilikaya φέρει πίλο με κέρατα όπως οι θεοί Μερικές γυναικείες μορφές φέρουν παχείς μανδύες που πέφτουν πάνω από το κεφάλι αφήνοντας ακάλυπτο το πρόσωπο σκεπάζουν μερικά το κορμί φτάνουν έως τα πόδια (εικ19-20) Θα πρέπει να αναφερθεί ότι σε αρκετές αναπαραστάσεις οι θεοί και οι θεές εμφανίζονται να πατούν επάνω σε ζώα ή και να συνοδεύονται από αυτά τα οποία είναι τα ιερά ζώα κάθε θεού Οι θεοί των βουνών φαίνεται να πατούν επάνω σε βουνά Τα βουνά άλλωστε είναι ιεροί χώροι λατρείας για τους Χετταίους Μέχρι σήμερα όμως δεν έχει δοθεί απάντηση στο γιατί οι θεότητες πατούν επάνω στα ζώα και δε συνοδεύονται μόνο από αυτά όπως παρουσιάζονται οι θεοί στην ελληνική τέχνη Ίσως η στάση αυτή να θέλει να δείξει την κυριαρχία των θεών επάνω στα σύμβολά τους Στην ελληνική παρατηρούμε ανάλογη στάση στις κόρες των περιρραντηρίων που θεωρείται επίδραση από την ανατολή Εξετάζοντας το σχήμα του προσώπου στη γλυπτική είχε υποστηριχθεί ότι το τετράγωνο πρόσωπο με τα προεξέχοντα μάτια τη γαμψή μύτη και το υψηλό σαγόνι που παρατηρούμε στο Θεό του Πολέμου στη βασιλική είσοδο στους δώδεκα θεούς στη Yazilikaya όπως και σε μερικά χάλκινα και χρυσά ειδώλια θα πρέπει να αντιπροσωπεύει τα αληθινά χαρακτηριστικά του προσώπου του λαού των Χετταίων Βέβαια δε λείπουν και οι περιπτώσεις όπου οι μορφές έχουν καλλίγραμμες μύτες και εξιδανικευμένα χαρακτηριστικά Θεωρήθηκε επίσης ότι τα Αιγυπτιακά ανάγλυφα με διάφορες χεττιτικές μορφές και κυρίως του χεττιτικού ιππικού θα πρέπει να ερμηνευτούν ως αναπαραστάσεις με τα χαρακτηριστικά του προσώπου των Hatti (Akurgal 1962 86-90)

Ας εξετάσουμε τώρα τα διάφορα μνημεία της μεγάλης πλαστικής με αφετηρία και πυξίδα το ιερό στη Yazilikaya Άλλωστε οι μορφές των θεών στη Yazilikaya αποτέλεσαν πρότυπο για τους υπόλοιπους καλλιτέχνες ώστε μερικές μορφές θεών σε αγάλματα ή ειδώλια να μοιάζουν με αντίγραφα των θεών στη Yazilikaya

2 ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

21 Το Ιερό στη Yazilikaya - Ιστορία και Τοπογραφία Το ιερό στη Yazilikaya είναι το μεγαλύτερο ιερό των Χετταίων Το ενδιαφέρον γιrsquo αυτό το ιερό εντοπίζεται όχι μόνο στις θρησκευτικές τελετουργίες που τελούνταν εκεί αλλά και στο εντυπωσιακό εικονογραφικό του πρόγραμμα με την πλούσια γλυπτική του διακόσμηση Η Yazilikaya βρίσκεται έξω από την πρωτεύουσα των Χετταίων Hattusa κοντά στη σημερινή πόλη της Τουρκίας Boğazkale στη βόρεια και κεντρική Ανατολία Το ιερό δημιουργήθηκε σε έναν χώρο που πλαισιώνεται από τεράστιους βράχους Οι ιεροί χώροι του ιερού ήταν χωρίς στέγη στον ελεύθερο ουρανό περιστοιχισμένοι από τους βράχους και από ένα σύνολο τοίχων και δωματίων Ο χώρος είχε πηγή νερού και ήταν κέντρο λατρείας για πολλούς αιώνες πριν από την είσοδο των Χετταίων Το πρώτο στάδιο στη διαμόρφωση του χώρου εντοπίζεται γύρω στο 1500 πΧ όπου έχουμε τη δημιουργία ενός τοίχου που απέκοψε τον κεντρικό χώρο από την υπόλοιπη περιοχή Όμως στα χρόνια του Hattusili III ο τοίχος αντικαταστάθηκε από ένα σύνολο κτηρίων που έμοιαζε αρκετά με τα υπόλοιπα ιερά των Χετταίων Δημιουργήθηκε ένα κτήριο με είσοδο που περιείχε βαθμίδα και οδηγούσε σε μια άλλη είσοδο μέσα σε μια τετράγωνη αυλή που περιείχε ένα ιερό και προσκτίσματα Στα αριστερά μια είσοδος με παραστάδες οδηγούσε στο χώρο λατρείας Α Μια δεύτερη είσοδος πίσω από την αυλή και τα προσκτίσματα οδηγούσε αρχικά στο μικρότερο χώρο λατρείας Β αλλά ύστερα από μια φωτιά κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Tudhaliya IV τα κτήρια στο πίσω μέρος της αυλή ξαναχτίστηκαν έχοντας όμως μια καινούργια είσοδο που οδηγούσε από το μεγάλο χώρο στο μικρό χώρο λατρείας Τότε όλο το οικοδομικό σύνολο απέκτησε μια ενότητα (Gurney 1960 129-132) (εικ21-24)

14

- Γλυπτική διακόσμηση Οι δύο χώροι λατρείας Α και Β διακοσμήθηκαν με πλούσια γλυπτική διακόσμηση Επάνω στο φυσικό βράχο που πλαισίωνε τους χώρους παρατηρούμε σύνολα γλυπτών από ρηχό ανάγλυφο Άλλωστε αυτά έδωσαν και το όνομα στην περιοχή που σημαίνει laquoΣκαλισμένος Βράχοςraquo (εικ25-27) Στους χώρους διατηρούνται περίπου 90 μορφές και ζώα που αποτελούν σχεδόν τη μισή γνωστή γλυπτική των Χετταίων (εικ28-38) Οι μορφές κυμαίνονται σε μέγεθος από το μισό ως και το κανονικό ανθρώπινο Φαίνεται ότι δύο ήταν οι κύριοι καλλιτέχνες οι οποίοι είχαν δύο βασικούς βοηθούς (παράρτημα 3) Το σύνολο χρονολογείται από τη διάρκεια της βασιλείας του Hattusili III (1275-1250 πΧ) και του γιου του Tudhaliya IV (1250-1220 π Χ) οι οποίοι θεωρούνται και οι πάτρωνες του γλυπτικού προγράμματος Σε αυτό συνηγορούν τόσο η μορφή του Tudhaliya IV όσο και ένα σύνολο από κείμενα του Hattusili III που αναφέρονται σε ένα γλυπτικό πρόγραμμα Επιπλέον η αναγνώριση θεϊκών ζευγών και κυρίως της Shaushga που βρίσκεται κοντά στην κορυφή της πομπής των ανδρικών θεοτήτων και του Sarruma που συνοδεύει τη μητέρα του Hepat στο κέντρο της σύνδεσης ενισχύουν τη σύνδεση του γλυπτικού προγράμματος με τους παραπάνω βασιλείς αφού εκείνοι ευνόησαν και ισχυροποίησαν τη λατρεία των παραπάνω θεοτήτων

ΧΩΡΟΣ Α

- Οι πομπές των θεών Στο χώρο Α παρατηρούμε δυο πομπές Η μια από ανδρικές μορφές θεών στα ανατολικά και άλλη από γυναικείες θεότητες στα δυτικά (εικ39-40) Η διάκριση όμως αυτή δεν είναι απόλυτη αφού στην πομπή των θεών εμφανίζονται τρεις θεές ενώ ένας θεός εμφανίζεται ανάμεσα στις θεές Οι μορφές στις πομπές αποδίδονται παρατακτικά και σε τομή Οι πρώτες δώδεκα μορφές φαίνεται να τοποθετούνται πολύ κοντά η μία στην άλλη θυμίζοντας τους δώδεκα θεούς που απεικονίζονται στο χώρο Β Οι υπόλοιπες μορφές παρατακτικά τοποθετημένες επίσης έχουν κάποιο κενό μεταξύ τους Η παρατακτική αυτή διάταξη είναι χαρακτηριστικό εικονολογικό στοιχείο της ανατολής Οι δύο πομπές κορυφώνονται στο κέντρο όπου ο Θεός της Καταιγίδας και η Hepat συναντώνται Οι σκηνές των πομπών ερμηνεύονται ως laquoΗ Σύνοδος των Θεώνraquo στο σπίτι του Θεού της Καταιγίδας στην αρχή της νέας χρονιάς με σκοπό να εγγυηθούν τη γονιμότητα της γης (Alexander 1986 1-14) Οι ερευνητές έχουν αριθμήσει τις μορφές και έχουν προσπαθήσει να τις ταυτίσουν Ας εξετάσουμε τις δύο πομπές

Οι θεοί που απεικονίζονται στο χώρο Α

Η πομπή με τους θεούς αφορά τις μορφές 1-42 και η πομπή με τις θεές τις μορφές 43-63 (εικ41-67)

Ας ταυτίσουμε τις μορφές με θεούς ακολουθώντας τον Alexander

Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών42 Teshub 43 Hepat42a Sarruma 44 Sarruma

15

45 Alanzu 46 Εγγονή του Teshub 46a Darru και Dakitu ακόλουθοι της Hepat 47ndash48 Hutena και Hutellura θεότητες της γραφής και του πεπρωμένου 49 Allatu41 Tashmisus () 51 Naparbi40 Kumarbi 52 Shalus-Bitinhi39 Ea 53 Tapkina38 Shaushga 37-36 Ninatta και Kulitta35 Kushuh 54 Nikkal34 Shimegi 55 Aya ()33 Astabi 55a Άγνωστος 32 Karzi () 55b Shaushga31 Pirinkir ()30 Hesui29-28 Sherri και Hurri27 Nergal26 Pishaishaphi

Oι μορφές 42 και 43 41 και 51 40 και 52 39 και 53 35 και 54 όπως επίσης 34 και 55 θεωρήθηκε ότι συγκροτούν θεϊκά ζεύγη

Πρέπει να αναφέρουμε ότι στην πομπή δεν εμφανίζονται μορφές θνητών παρά μόνο θεοί Οι θεοί παρουσιάζονται με διαφορετικά ρούχα άλλοι πιο φροντισμένοι από κάποιους άλλους για να καταδειχθεί ότι μερικοί ήταν σπουδαιότεροι από τους υπόλοιπους Οι θεοί κρατούν τα χαρακτηριστικά τους σύμβολα όπως όπλα ένα στάχυ ή το Kalmush ώστε να συμφωνούν τα σύμβολα με τη μυθολογία τους Μερικές μορφές φέρουν και τα ιερογλυφικά τους σημάδια για να ταυτιστούν Οι μορφές είναι σε διασκελισμό γα να δηλωθεί η κίνηση και έχουν τοποθετημένα τα χέρια τους με τη χαρακτηριστική στάση της χεττιτικής γλυπτικής δηλαδή το ένα χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο σε έκταση Οι θεές διαμορφώνονται με όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που έχουν προαναφερθεί στα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής έχουν μακρείς χιτώνες και πόλους Είναι και αυτές σε διασκελισμό για να καταδειχθεί η κίνηση

Στο κέντρο έχουμε τη συνάντηση των κορυφαίων θεών (εικ68-69) Εδώ παρατηρούμε ότι η ανδρική μορφή που είναι αντιμέτωπη με τη θεά είναι ο θεός Teshub Είναι ο τυπικός Θεός της Καταιγίδας Φαίνεται να πατά επάνω σε δύο θεούς των βουνών Ανάλογη παράσταση με το θεό να πατά επάνω σε άλλους δύο θεούς του βουνού έχει σωθεί και σε σφραγίδα (εικ70) Μπροστά του στέκεται αντικριστά η θεά Hepat που πατά επάνω σε ένα λιοντάρι Η Hepat ακολουθείται από το γιο της Sarruma το θεό του πολέμου που φέρει τσεκούρι και ακόντιο πατώντας και ο ίδιος επάνω σε λιοντάρι Οι τρεις αυτοί θεοί διαμορφώνουν μια θεϊκή τριάδα ένα θεϊκό ζεύγος με το παιδί τους Τέτοιες τριάδες είναι γνωστές από τα ειδώλια της πρώιμης χεττιτικής περιόδου Ο Teshub και η Hepat συνοδεύονται από ταύρους που φέρουν τους θεϊκούς κωνικούς πίλους (τιάρα όπως έχει χαρακτηριστεί ο θεϊκός κωνικός πίλος) Θεωρήθηκε ότι ο ταύρος που συνοδεύει τον Teshub έχοντας το θεϊκό σύμβολο (κωνικός πίλος) αλλά και τα πόδια του μπροστά πρέπει να αντλεί το πρότυπό του από την Αίγυπτο Ανάλογο παράδειγμα δεν έχει εντοπιστεί στην Εγγύς Ανατολή νωρίτερα από το μνημείο της Yazilikaya Προτάθηκε ως πηγή προέλευσης η Αίγυπτος όπου το μοτίβο αυτό είναι μια δημιουργία κατά την αρχή της 19ης δυναστείας Η πρώτη του παρουσία αναγνωρίστηκε στο ναό του Sethy I στην Άβυδο στην αρχή του 13ου πΧ αι Τα κέρατα του ζώου υψώνονται κατακόρυφα και όχι σε συστροφή όπως είναι το πρότυπο στην Εγγύς Ανατολή Στο Αιγυπτιακό παράδειγμα ο Φαραώ υπερκαλύπτει το ζώο όπως και στη Yazilikaya (εικ71)

16

Στη Yazilikaya η μορφή του ζώου θα εξηγηθεί ως η απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Το μικρό μέγεθος του ζώου στο αιγυπτιακό παράδειγμα θα διευκόλυνε τη χρήση στη Yazilikaya το ζώου για την απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η χρονική περίοδος της κατασκευής του μνημείου της Yazilikaya συμπίπτει με την περίοδο που οι Χετταίοι και οι Αιγύπτιοι είχαν συνάψει συνθήκη ειρήνης και τα δύο βασίλεια έχουν έντονη επικοινωνία όπως μαρτυρείται από τις γραπτές πινακίδες Άλλωστε και ο μεγάλος βασιλιάς των Χετταίων είχε δώσει την κόρη του στο Ραμσή ΙΙ για σύζυγό του Πίσω από τον Teshub έχουμε την παρουσία ενός τυπικού θεού των βουνών που πατάει επάνω σε δύο στρογγυλές άκρες βουνών μάλλον ο Tashmisus που ήταν και ακόλουθος του Teshub Πίσω από την Hepat και το Sarruma έχουμε δύο θεότητες που πατούν επάνω σε ένα δικέφαλο αετό μάλλον οι Darru και Dakitu που ήταν ακόλουθοι της Hepat Ο συμβολισμός του δικέφαλου αετού δεν έχει διευκρινιστεί Μήπως η μορφή του δικέφαλου αετού προέκυψε από τη σύγχυση της προοπτικής δύο αετών ώστε ο δικέφαλος αετός να πρωτοεμφανίστηκε στη σφραγιδογλυφία όπου η σύγχυση της προοπτικής είναι πολύ εύκολο να προκύψει και στη συνέχεια πέρασε ως ξεχωριστό μοτίβο και στη γλυπτική αφού ως μειξογενής μορφή ταίριαζε με το καλλιτεχνικό πνεύμα της εποχής () Άλλωστε ο βυζαντινός δικέφαλος προέκυψε από τη σύμπτωση της προοπτικής δύο αετών που κατασκευάζονται ο ένας δίπλα στον άλλο (Σβορώνος 1902 50) Πρέπει να αναφερθεί ότι το μοντέλο το θεού να βρίσκεται επάνω σε βουνό και να πατάει επάνω σε ζώο είναι μια παλιά ανατολίτικη εικονογραφική παράδοση που εμφανίζεται σε ασσυριακές σφραγίδες Ο σταδιακός μετασχηματισμός των παραστάσεων ιερών βουνών σε μορφές θεών των βουνών εντοπίζεται στη Μεσοποταμία από την 3η πΧ Χιλιετία (Alexander 1993 1-13) Αν στραφούμε τώρα στο υπόλοιπο μέρος της πομπής θα παρατηρήσουμε ότι στην πομπή εμφανίζονται και μερικά ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία Έτσι παρατηρούμε ότι εμφανίζονται αντωπές ταυρόμορφες μειξογενείς μορφές που πατούν επάνω στο ιερογλυφικό σημάδι της γης και κουβαλούν την ημισέληνο που συμβολίζει τον ουρανό με αρ 28-29 (εικ47) Στην κορυφή της πομπής στο δυτικό τοίχο διακρίνουμε τη θεά του πολέμου Shaushga που συνοδεύεται από τη Ninatta και τη Kulitta με αρ 36-38 (εικ55) Ακολουθούνται από το θεό του φεγγαριού που φέρει φτερά και έχει στον κωνικό του πίλο μια ημισέληνο με αρ 35 (εικ53) Πίσω του διακρίνουμε το Θεό του Ήλιου που εικονίζεται ως θεϊκός βασιλιάς φέροντας το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας και τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι του όπως και το ένα πίλο χωρίς γείσο με αρ 34 (εικ54) Στο βόρειο τοίχο και στην άκρη αριστερά έχουμε ένα θεό που πατά επάνω σε δύο βουνά και φέρει στο αριστερό του χέρι στάχυ Αυτός θα πρέπει να είναι ένας θεός της βλάστησης με αρ 40 (εικ58) Ενώ οι μορφές με αρ 13-15 είναι και αυτές μορφές θεών των βουνών που απεικονίζονται με το χαρακτηριστικό ένδυμα με τα εξογκώματα που θυμίζει βουνό Οι μορφές στη γυναικεία πομπή εικονίζονται με μακρείς χιτώνες και πόλους χωρίς να έχουν μεγάλες διαφορές η μία από την άλλη έχοντας ακόμη και τη στάση των χεριών τους παρόμοια με τα χέρια να είναι προτεταμένα και ελαφρά λυγισμένα μπροστά

- Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV Στα δεξιά της είσοδο στο χώρο Α υπάρχει ένα μεγάλο πορτραίτο (μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος) του Βασιλιά Tudhaliya IV ως συνοδού των θεών απέναντι από την κεντρική σκηνή Ο βασιλιάς στέκεται επάνω σε δύο βουνά φοράει μακρύ χιτώνα όπως και θεοί και έχει έντονα αφηρωισμένα χαρακτηριστικά δημιουργώντας την εντύπωση ότι στο πορτραίτο απεικονίζεται ο θεός της καταιγίδας Ο βασιλιάς μετά το θάνατό του έχει αφηρωιστεί και έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι έχει γίνει θεός Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η στάση των χεριών του που είναι παρόμοια με εκείνη των θεών στις πομπές Φέρει επίσης το Kalmush ως σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας Μπροστά του υπάρχει το ιερογλυφικό που εικονίζει ένα θεό του βουνού και τον ήλιο με τα φτερά Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το μοτίβο του ήλιου με τα φτερά είναι ένα παλιό θέμα της ανατολής που εμφανίζεται από παλιά στη Μεσοποταμία και τη Συρία έχοντας όμως ένα

17

πεσσό ή ένα δέντρο ή τη μειξογενή μορφή ανθρώπου-ταύρου που στηρίζει τον ήλιο με φτερά Σταδιακά όμως έχει εξελιχθεί το μοτίβο ώστε να αντικαθίστανται τα διάφορα υποστηρίγματα του ήλιου με την ανθρώπινη μορφή που αναγνωρίζεται ως θεός Η μορφές των θεών που έχουν τον ήλιο με φτερά επάνω στο κεφάλι τους παρατηρούνται τόσο στην πομπή των θεών που έχουμε σε ανάλογη παράσταση τη μορφή του θεού Ήλιου αλλά και στα ιερογλυφικά σύμβολα που εμφανίζονται στο τόσο στο πορτραίτο του Tudhaliya IV στο χώρο Α όσο και στο πορτραίτο στο χώρο Β που αυτός ο βασιλιάς βρίσκεται στην προστασία του θεού Sarruma (Alexander 1986 98) (εικ66-67)

ΧΩΡΟΣ Β Ο χώρος Β είναι πολύ μικρότερος και αφιερώθηκε στη λατρεία των νεκρών βασιλέων Παρατηρούνται 3 κόγχες σε βράχους που περιείχαν τις στάχτες των νεκρών βασιλέων Η γλυπτική σε αυτό το χώρο συνδέθηκε με τη λατρεία του Κάτω Κόσμου (εικ72) Σε μια πλευρά παρατηρούμε 12 θεούς που τρέχουν και το laquoΘεό των Ξιφώνraquo απέναντί τους Ένα σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό το Sarruma να τον αγκαλιάζει που βρίσκεται εκεί θα πρέπει να τοποθετήθηκε όταν ανέλαβε τη βασιλεία - Οι δώδεκα θεοί Το σύνολο των 12 θεών που τρέχουν σύμφωνα με τον Akurgal είναι μια εξαίσια προσπάθεια των καλλιτεχνών να εικονιστεί μια σειρά ανθρώπινων μορφών με αλληλοκαλυπτώμενα τα μέλη τους που προελαύνουν σε σειρά Οι θεοί φέρουν δρεπάνι στο αριστερό τους χέρι Είναι το καλύτερα διατηρημένο ανάγλυφο στο χώρο Β Αυτοί οι θεοί συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο (εικ73-74) - Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo είναι ένα αρκετά ιδιόμορφο ανάγλυφο Εικονίζεται ένα τεράστιο ξίφος γυρισμένο προς τα κάτω Έχει λαβή που πλαισιώνεται από τα κεφάλια δύο λιονταριών σε αντίθετη κατεύθυνση ενώ ολόκληρες οι μορφές δύο λιονταριών ξαπλωμένων με κατεύθυνση προς τα κάτω αναπτύσσονται επάνω στη λάμα του ξίφους Επάνω η λαβή φέρει το κεφάλι ενός θεού παρόμοιο με εκείνα των θεών στην ανδρική πομπή στο χώρο Α Έχει ψηλό κωνικό πίλο με ένα κέρατο και ελλείψεις στη μέση του πίλου Ο θεός φέρει και ενώτιο Το ανάγλυφο είναι πρωτότυπο Υποτέθηκε ότι ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo αναπαριστά ένα πολεμικό τρόπαιο που αποκτήθηκε από το βασίλειο των Mittani Αν δεχθούμε αυτή την άποψη τότε το λάφυρο μάλλον είχε γίνει αντικείμενο λατρείας από τους Χετταίους Όμως ήδη στους Χετταίους έχουμε θεούς που λατρεύονται κάτω από τη μορφή ενός όπλου Μάλλον εδώ εικονίζεται ο θεός του πολέμου Sarruma που ήδη παρουσιάζεται στο χώρο Α να συνοδεύει την Hepat (Vieyra 1955 64-65) (εικ75 79)

- Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV Το σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό του το Sarruma να τον αγκαλιάζει και να τον προστατεύει είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης του Νέου Βασιλείου (εικ76 79) Ο Θεός εικονίζεται με την ίδια ενδυμασία όπως και στο χώρο Α έχοντας το χαρακτηριστικό εγχειρίδιο Ο βασιλιάς έχει ιερατική στάση Ανάλογες σκηνές είναι γνωστές από την Εγγύς Ανατολή όπως το ανάγλυφο του βασιλιά Senusret I που προστατεύεται από το θεό Ptah στην αρχή της ΧΙΙ δυναστείας Ακόμη και σε παραστάσεις σφραγίδων έχουμε παρόμοιες σκηνές Χαρακτηριστική είναι η παράσταση σε σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει και πάλι ο θεός Sarruma (εικ77) όπως και η παράσταση της σφραγίδας που εικονίζει το βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από παλαιότερους Θεούς της Καταιγίδας ίσως τον Teshub (εικ78)

18

- Υπόλοιπες μορφές Η είσοδος στο μικρό χώρο θεωρείται ότι φρουρείται από δύο μειξογενείς μορφές θεοτήτων με τα χέρια τους υψωμένα που έχουν σώμα ανθρώπου φτερά και κεφάλι λιονταριού και οι οποίες αντλούν την προέλευσή τους σε Χουριτικά συμβολιστικά πρότυπα (εικ80) Στα δεξιά της εισόδου στο μεγάλο χώρο της λατρείας υπάρχει ένα ανάγλυφο με ένα θεό και μια θεά να κάθονται αντικριστά θυμίζοντας αγορά θεών (εικ81) Το σύνολο της γλυπτικής διακόσμησης του ιερού συμπληρώνεται από ένα πέτρινο κομμάτι που έχει επάνω μόνη μια γυναικεία μορφή Το κομμάτι αυτό ένα από δύο που φτιάχτηκαν αρχικά θα πρέπει να συμπλήρωνε το κενό στο δεξιό τοίχο το χώρου Α (εικ82)

(Alexander 1986 99-102)

- Θρησκευτικός και πολιτικός ρόλος του ιερού Το μνημείο της Yazilikaya εξυπηρετεί ένα διττό ρόλο Γίνεται από τη μια πλευρά ο ιερός θρησκευτικός χώρος με το συνεχή λατρευτικό χαρακτήρα ήδη από προηγούμενους αιώνες Στο μνημείο τονίζεται η γονιμότητα της γης και η ευδαιμονία της κοινωνίας μέσα από την ασφάλεια που θα εγγυηθούν οι θεοί Παράλληλα προβάλλεται ο laquoΙερός Γάμοςraquo και τα laquoΘεϊκά Ζεύγηraquo Από την άλλη μέσα από την πλούσια γλυπτική διακόσμηση μετατρέπεται σε μέσο προβολής των βασιλικών οικογενειών Η αφηρωισμένη παράσταση του Μεγάλου Βασιλιά η έμφαση στις θεϊκές πομπές με τους θεούς να συνοδεύονται από τα σύμβολά τους και η προβολή του θεού της Καταιγίδας υπογραμμίζουν τη συνέχεια της παράδοσης και το κύρος της βασιλικής οικογένειας ανάμεσα στο σύνολο των βασιλικών οίκων της Ανατολής Ίσως η Αίγυπτος να αποτέλεσε το πρότυπο για τη χρήση της μεγάλης γλυπτικής ως όργανο προβολής των βασιλέων αφού είναι αρκετά τα μοτίβα στο μνημείο που αντλούν τα πρότυπά τους από την Αίγυπτο

22 Γλυπτική από το ιερό 4 στο Fraktin Στο Fraktin κοντά στο Kayseri έχουμε ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεγάλης γλυπτικής που προηγούνται χρονολογικά από το ιερό στη Yazilikaya Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου πΧ αι Σε αυτό το ανάγλυφο έχουμε την αναπαράσταση του βασιλιά Hattusili III και της βασίλισσας Puduhepa που προσφέρουν σπονδή στους θεούς Teshub και Hepat Ο βασιλιάς στέκεται απέναντι από το θεό κάνοντας σπονδή έχοντας ανάμεσά τους ένα βωμό ενώ παρόμοια είναι και η σκηνή με τη βασίλισσα και τη θεά με τη διαφορά ότι η θεά είναι καθιστή Η στάση τα ρούχα και τα διακριτικά των θεών και του βασιλικού ζεύγους είναι παρόμοια με εκείνα στη Yazilikaya (Bittel 1976 173-176) (εικ83)

23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi Στο Gacircvurkalesi στο 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ένα βράχο το ανάγλυφο με δύο θεούς από δεξιά να έρχονται μπροστά σε μια καθιστή θεά στα αριστερά Οι θεοί και εδώ μοιάζουν αρκετά με τις παραστάσεις στη Yazilikaya Φέρουν τον κωνικό πίλο με τα κέρατα και έχουν το χέρι τους το ένα προτεταμένο και το άλλο στο στήθος Φέρουν επίσης και κοντούς χιτώνες (Bittel 1976 179) (εικ84-85)

24 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci Στο Tasci το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ανάγλυφο βράχου τρεις θεούς να βαδίζουν προς τα δεξιά Φέρουν μακρείς χιτώνες και έχουν τα τυπικά και εδώ χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Η παράσταση φέρει επιγραφές ιερογλυφικών (Bittel 1976 185) (εικ86)

4 Ας σημειωθεί ότι τα ιερά που θα αναφερθούν είναι υπαίθρια ιερά και οι ανάγλυφες μορφές θεών δημιουργούνται απευθείας επάνω στο φυσικό

19

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Σε χεττιτικά κείμενα μαρτυρούνται δύο όροι με εξαιρετικό ενδιαφέρον ο όρος Ahhiyawa και ο όρος Millawanda Ο όρος Ahhiyawa θεωρείται πια ότι χρησιμοποιήθηκε από τους Χετταίους για να ονομάσει τους ομηρικούς Αχαιούς δηλαδή τους Μυκηναίους Έλληνες Ο τόπος όμως των Ahhiyawa υπήρξε θέμα μελέτης Φαίνεται από τα κείμενα και την αλληλογραφία των Χετταίων με τους Ahhiyawa ότι το βασίλειο των Ahhiyawa βρίσκεται laquoπέρα από τη θάλασσαraquo (πιο σωστά κοντά στη θάλασσα)1 είναι δυσπρόσιτο για τα στρατό των Χετταίων και τα δύο βασίλεια τα χωρίζει σημαντική απόσταση (Βασιλικού 1995 390) Θεωρήθηκε ότι οι Ahhiyawa κατοικούσαν σε ελληνικό έδαφος ή στην κεντρική Ελλάδα ή στη Θήβα σε βασίλειο που περιελάμβανε και την Εύβοια ή στην Κρήτη ή στα Δωδεκάνησα ή στην Κύπρο ή στην Τροία ή στην Ιωνία και Καρία ή στην Κιλικία Υποστηρίχθηκε ακόμη ότι η χώρα τους πρέπει να ανιχνευθεί έξω από τον ελληνικό χώρο ή στην Παμφιλία ή στην ανατολική Θράκη2 (Niemeier 1999 144) (εικ8) Πιο σωστό όμως θεωρείται να ταυτιστεί η χώρα των Ahhiyawa με τις Μυκήνες όπως πιστεύουν οι περισσότεροι ερευνητές Σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία ο όρος Tanaja που χρησιμοποιείται σε αιγυπτιακά κείμενα γίνεται ένας εναλλακτικός όρος της ομηρικής λέξης Δαναοί οι οποίοι δεν είναι άλλοι από τους ομηρικούς Αχαιούς Τα χεττιτικά κείμενα που περιέχουν τον όρο Ahhiyawa γίνονται οι πρώτες πηγές της ελληνικής ιστορίας Ο όρος Millawanda ταυτίζεται κυρίως με την περιοχή της Μιλήτου αν και προτάθηκαν και άλλες περιοχές όπως η νότια ακτή της θάλασσας του Μαρμαρά κοντά στον ποταμό Έρμο ή στην ακτή της Κιλικίας Όμως η περιοχή της Μιλήτου θα πρέπει μάλλον να είναι η πιο ακριβής ταύτιση της περιοχής αφού οι υπόλοιπες περιοχές γίνονται επισφαλείς για μια τέτοια ταύτιση(εικ9) Οι σχέσεις των Ahhiyawa με τους Χετταίους είχαν αρκετές διακυμάνσεις από ειρηνικές μέχρι και εχθρικές Αν και η παρουσία των Ahhiyawa στους Χετταίους γίνεται έντονη κυρίως το 1300 πΧ πιθανολογείται ότι οι Ahhiyawa εμφανίζονται νωρίτερα στο χώρο έχοντας σχέση με τους Assuwa ήδη από την εποχή του βασιλιά Tudhaliya II όπως υποδεικνύει μια επιστολή ενός Χετταίου βασιλιά (αταύτιστου) Στην ίδια επιστολή τα νησιά του βασιλιά των Ahhiyawa μάλλον πρέπει να ταυτιστούν με νησιά του ανατολικού Αιγαίου (Niemeier 1999 145-149) Μερικά δείγματα των φιλικών σχέσεων των Ahhiyawa με τους Χετταίους καταγράφονται ως εξής Οι θεοί της Millawanda (Μιλήτου) και της Lazpas (Λέσβου) καλούνται να θεραπεύσουν τον άρρωστο Mursili I ο βασιλιάς των Ahhiyawa στέλνει δώρα στο βασιλιά των Χετταίων ενώ ο αδελφός του φιλοξενείται στην αυλή του βασιλιά των Χετταίων Ο βασιλιάς των Χετταίων Suppiluliuma I επιθυμώντας να απαλλαγεί από τη σύζυγό του και βασίλισσά του την εξορίζει στη χώρα των Ahhiyawa (Ιακωβίδης 1970 270-292) Η περιοχή όμως των Millawanda αποτέλεσε το κύριο θέμα διένεξης και αντιπαλότητας μεταξύ των Χετταίων και των Ahhiyawa αφού η Millawanda ήταν το κοινό σύνορο του βασιλείου των Χετταίων με το βασίλειο των Ahhiyawa Στα χρονικά του βασιλιά των Χετταίων Mursili II αναφέρεται ότι οι Arzawa οι Ahhiyawa και οι Millawanda προχώρησαν σε συμμαχία εναντίον των Χετταίων με αποτέλεσμα ο βασιλιάς να αντιδράσει στέλνοντας δύο στρατηγούς με ιππικό και πεζικό που κατέστρεψαν τη Millawanda (Μίλητο) Στη Μίλητο διαπιστώνεται αρχαιολογικά καταστροφή από μεγάλη πυρκαγιά στην ΥΕΙΙΙΑ2 με ΥΕΙΙΙΒ1 περίοδο που ταυτίζεται χρονικά με τα γεγονότα που περιγράφει ο βασιλιάς Στη συνέχεια ο ίδιος ο Mursili II επιτίθεται στην Arzawa και

1 Η Ν Βαασιλικού χρησιμοποίησε τον όρο laquoπέρα από τη θάλασσαraquo μάλλον όμως θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί ο όρος laquoκοντά στη θάλασσαraquo γιατί διαφορετικά δεν είναι δυνατό να υποστηριχθούν οι υποθέσεις που θέλουν τη χώρα των Ahhiyawa σε διάφορες περιοχές της Μικράς Ασίας 2 Ο Niemeier έχει υποστηρίξει ότι οποιεσδήποτε άλλες περιοχές εκτός από τις Μυκήνες τα νησιά του Αιγαίου και την νοτιοδυτική ακτή της Μικράς Ασίας πρέπει να αποκλειστούν από την ταύτιση της χώρας των Ahhiyawa αφού δε συμφωνούν οι γεωγραφικοί όροι και τα αρχαιολογικά δεδομένα Ο ίδιος ερευνητής θεωρεί ότι είναι αρκετά πιθανό η χώρα των Ahhiyawa να ήταν ένα βασίλειο στη Θήβα που περιελάμβανε και την Εύβοια στηριζόμενος σε νέες πινακίδες της γραμμικής Β που αναφέρουν αρκετές φορές έναν άνδρα από τη Μίλητο ο οποίος έπαιρνε μέρος σε τελετές και έπαιζε σημαντικό ρόλο στην αυλή του βασιλείου της Θήβας Επιπλέον το τοπωνύμιο Αχαΐα συνδέεται κατά την ιστορική περίοδο με την κεντρική Ελλάδα

4

καταλαμβάνει την πρωτεύουσα Apasa ώστε ο βασιλιάς τους ο Uhhaziti να καταφύγει σε νησιά που ανήκαν στο βασιλιά των Ahhiyawa και να πεθάνει εξόριστος εκεί Ο γιος του Uhhaziti Tapalazunawili που έμενε επίσης στα νησιά των Ahhiyawa επιτέθηκε στο χώρο δυτικά της Μικράς Ασίας αλλά ηττήθηκε και αυτός με αποτέλεσμα να επιστρέψει πίσω και να ενσωματωθεί ξανά με τους Ahhiyawa Στη διάρκεια της βασιλείας του βασιλιά των Χετταίων Muwatalli II παρουσιάζεται ο Piyamaradu ο οποίος προκάλεσε αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αυτός πρέπει να ήταν εγγονός του Uhhaziti από το γιο του Piyamakurunta που είχε παραμείνει στη χώρα των Ahhiyawa Ο Piyamaradu χρησιμοποίησε ως ορμητήριο για τις επιχειρήσεις του τη Millawanda (Μίλητο) και εμφανιζόταν ως προστατευόμενος του βασιλιά των Ahhiyawa Σε μια από τις επιχειρήσεις του επιτέθηκε στη Lapza που ταυτίζεται με τη Λέσβο καταφέρνοντας να αιχμαλωτίσει τεχνίτες που ανήκαν ενμέρει στο βασιλιά των Χετταίων Στη συνέχεια ο Atpa γαμπρός του Piyamaradu προχώρησε σε διαπραγματεύσεις ως αντιπρόσωπος του βασιλιά των Ahhiyawa Αρχικά αρνήθηκε να επιστρέψει τους ομήρους αλλά στη συνέχεια υποχώρησε ίσως φοβούμενος επίθεση από τους Χετταίους Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του βασιλιά των Χετταίων Hattusili III ο Piyamaradu συνέχισε να δημιουργεί προβλήματα στους Χετταίους Από εκείνη την περίοδο γνωστό είναι το laquoΓράμμα του Tawagalawaraquo το οποίο απηύθυνε ο Hattusili III στο βασιλιά των Ahhiyawa Μεγάλη σημασία έχει το γεγονός ότι ο Hattusili III αποκαλεί το βασιλιά των Ahhiyawa ως αδελφέ μου μεγάλε βασιλιά ισάξιέ μου πράγμα που δείχνει ότι το βασίλειο των Ahhiyawa είχε μεγάλη δύναμη Παρόλα αυτά θα πρέπει να αναφέρουμε ότι οι Χετταίοι δεν έβλεπαν πάντοτε ως ισάξιούς τους τους Ahhiyawa αφού στη συνθήκη που υπέγραψε ο Tudhaliya IV με το βασιλιά του Amuru αναφέρεται αρχικά μεταξύ άλλων laquohellipο βασιλιάς της Αιγύπτου ο βασιλιάς της Βαβυλώνας ο βασιλιάς της Ασσυρίας και ο βασιλιάς των Ahhiyawahellipraquo ενώ στη συνέχεια διαγράφηκε η φράση που αφορούσε το βασιλιά των Ahhiyawa Στο παραπάνω γράμμα ο Hattusili III αναφέρει τη δράση του Piyamaradu και ο βασιλιάς των Ahhiyawa απαντά ότι έχει διατάξει τον Atpa να παραδώσει τον Piyamaradu στο μεγάλο βασιλιά των Χετταίων Όταν ο Hattusili III φτάνει στη Millawanda ο Piyamaradu είχε ήδη διαφύγει με πλοίο σε άλλη περιοχή των Ahhiyawa Η πρώτη παράγραφος αυτού του γράμματος αναφέρεται στον Tawagalawa που είναι αδελφός του βασιλιά των Ahhiyawa Το όνομα αυτό είναι ένα ελληνικό όνομα ενός μυκηναίου Αναλύεται ως e-te-wo-ke-le-we και σημαίνει Ετεοκλής Ο Ετεοκλής αυτός ήταν ο υψηλότερος αντιπρόσωπος του βασιλιά των Ahhiyawa στην περιοχή της Ανατολίας και ήταν εγκατεστημένος στη Millawanda Η τελευταία αναφορά στους Ahhiyawa εμφανίζεται στη διάρκεια της βασιλείας του βασιλιά των Χετταίων Tudhaliya IV όπου ο βασιλιά των Ahhiyawa αναφέρεται σε σχέση με τις πολεμικές διενέξεις στην περιοχή του ποταμού Seha και στην Arzawa Το κείμενο δεν είναι σαφές ως προς τη δράση του βασιλιά των Ahhiyawa Μια μετάφραση αναφέρει ότι laquoο βασιλιάς των Ahhiyawa αφού έκανε πόλεμο ανασυντάχθηκεraquo ενώ μια άλλη πρόταση μεταφράζει το κείμενο διαφορετικά προτείνοντας laquo hellipέκανε πόλεμο και βασίστηκε στο βασιλιά των Ahhiyawaraquo Αν η δεύτερη μετάφραση είναι σωστή τότε το κείμενο θα πρέπει μάλλον να αναφέρεται στον Tarhunaradu βασιλιά της χώρας του ποταμού Seha που επαναστάτησε εναντίον των Χετταίων Μάλλον ζήτησε τη βοήθεια του βασιλιά των Ahhiyawa η οποία είτε δεν έφτασε είτε ο βασιλιάς των Χετταίων κατάφερε να κατατρόπωση την επανάσταση στέλνοντας τον Tarhunaradu με άλλους φυλακισμένους στην Arinna (Niemeier 1999 145-155) Η Ασία και ιδιαίτερα η Μικρά Ασία αποτέλεσαν πεδίο ενδιαφέροντος για τους Έλληνες αφού η Ασία ήταν πλούσια σε μεταλλεύματα Οι Έλληνες επιχείρησαν να αποκτήσουν περιοχές πρόσβασης στο χώρο της Ασίας και μέσα από αυτές να επεκτείνουν την επιρροή τους ανατολικά στους πλούσιους εμπορικούς δρόμους του μεταλλεύματος Η περιοχή της Μικράς Ασίας και ειδικότερα η Millawanda ndash Μίλητος ήταν μια περιοχή που είχε έντονη την ελληνική παρουσία και αποτέλεσε πεδίο διένεξης με τους Χετταίους Ήδη από την εποχή του Παλαιού Βασιλείου του Μινωικού πολιτισμού μαρτυρείται στην περιοχή της Μιλήτου παρουσία των Μινωιτών όπως και στην Ιασό

5

Η ανασκαφική έρευνα αποκάλυψε μινωική κεραμική και στις δύο παραπάνω περιοχές από την εποχή του Μινωικού Παλαιού βασιλείου αλλά και αρκετούς μινωικούς σφραγιδόλιθους Ίσως ένας λίθινος πέλεκυς που βρέθηκε στο μινωικό ανάκτορο στα Μάλια να είναι δώρο από Χετταίο βασιλιά σε Μινωίτη αξιωματούχο Ενώ από την περίοδο των Μινωικού Παλαιού Βασιλείου έχει βρεθεί στα Γούρνια χρυσός κάνθαρος ανατολικού τύπου που αποτέλεσε στοιχείο μίμησης της μινωική κεραμικής Η περιοχή της Μιλήτου και της Ιασού πρέπει να ανήκε στους Μινωίτες από την εποχή του Μινωικού Παλαιού Βασιλείου Όμως από το τέλος του 15ου με τις αρχές του 14ου πΧ αι οι Μυκηναίοι αναπτύσσουν την επιρροή τους στα ανατολικά και απωθούν το μινωικό πληθυσμό της περιοχής της Μιλήτου και της Ιασού καταλαμβάνοντας οι ίδιοι αυτές τις περιοχές Αν και οι Μυκηναίοι κατέχουν την Μίλητο ύστερα από τους Μινωίτες η Μίλητος ήταν στη σφαίρα επιρροής των Χετταίων Οι Μυκηναίοι τη χρησιμοποίησαν ως πεδίο πρόσβασης στη Μικρά Ασία Οι Χετταίοι δέχονταν την πίεση από τους τοπικούς άρχοντες που βρίσκονταν μέσα στο χώρο επιρροής τους και γιrsquo αυτό έρχονταν συχνά σε αντιπαράθεση με αυτούς Όσο μεγάλωνε η δύναμη των Μυκηναίων τόσο γίνονταν πιο ενοχλητικοί για τους Χετταίους Τελικά η Μίλητος που ήταν ορμητήριο των Αχαιών για τη Μικρά Ασία πέρασε στα χέρια των Χετταίων στο β΄ μισό του 13ου πΧ αι Μέχρι σήμερα δεν ξέρουμε πώς η Μίλητος πέρασε στους Χετταίους και πώς οι Αχαιοί αποσύρθηκαν από την περιοχή Επειδή το κύριο ενδιαφέρον των Χετταίων ήταν στις νοτιοανατολικές περιοχές στη βόρεια Συρία και στη νοτιανατολική Μικρά Ασία γιrsquo αυτό και δεν υπάρχουν πολλές απευθείας διενέξεις μεταξύ Χετταίων και Αχαιών παρά μόνο στην εποχή των Tudhaliya Ι και II και του Mursili II που κατέλαβε τη Μίλητο Φαίνεται μάλλον ότι η ενίσχυση άλλων τοπικών ηγημένων από τους Αχαιούς μέσα από την περιοχή της Μιλήτου θα αποτέλεσε την αιτία ώστε οι Χετταίοι να θελήσουν να περιορίσουν τους Μυκηναίους Ίσως ο Tudhaliya IV θέλησε να θέσει οριστικό τέλος στα προβλήματα που δημιουργούνταν σε αυτή την περιοχή Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι μια από τις θεωρείς που προσπαθούν να ερμηνεύσουν το τέλος του Μυκηναϊκού πολιτισμού και την είσοδο στην περίοδο των αποκαλούμενων Σκοτεινών Χρόνων στον Ελληνικό χώρο αναζητά τα αίτια αυτής της παρακμιακής περιόδου σε μια δυσχερή κατάσταση που βρέθηκε ο Ελληνικός πληθυσμός από την είσοδο άλλων ομάδων από το βορρά η οποία δυσχερής κατάσταση όμως επιδεινώθηκε εξαιτίας της κατάρρευσης του Χεττιτικού Βασιλείου και της επακόλουθης οικονομικής ανέχειας που προκλήθηκε στην Ελλάδα από την έλλειψη των εμπορικών συναλλαγών με την ανατολή και ειδικότερα με τους Χετταίους (Ιακωβίδης 1970 292-294) Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο αρχαιολογικά ευρήματα που ανακαλύφθηκαν στην Hattusa Στα όστρακα ενός αγγείου που χρονολογείται στο τέλος του 15ου με τις αρχές του 14ου πΧ αι εμφανίζεται η μορφή ενός πολεμιστή που φέρει κράνος το οποίο δεν έχει χετττικά χαρακτηριστικά Υποστηρίζεται ότι το κράνος ίσως είναι κράνος από δόντια αγριογούρουνου αιγιακού ndash μυκηναϊκού τύπου (εικ10) Μια τολμηρή ερμηνεία ανιχνεύει σε αυτή τη μορφή του πολεμιστή την απεικόνιση ενός Μυκηναίου πολεμιστή στη διάρκεια της δραστηριότητας του Attarasiya στη νοτιοανατολική Ανατολία και την πιθανή εμπλοκή του βασιλιά των Ahhiyawa στον πόλεμο στην Assuwa Όμως θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί σε μια τέτοια ερμηνεία Ένα άλλο εύρημα είναι ένα χάλκινο ξίφος με επιγραφή αφού ο Tudhaliya ο Μεγάλος Βασιλιάς κατέστρεψε τη χώρα των Assuwa αφιερώνει αυτό το ξίφος στο θεό της Καταιγίδας τον κύριό του Η προέλευση του ξίφους ήταν θέμα μεγάλης συζήτησης Θεωρείται ότι είναι ξίφος παράλληλου τύπου με τα Μυκηναϊκά ξίφη τύπου Β ή τουλάχιστον παραλλαγή του παραδοσιακού μυκηναϊκού ξίφους Β ενώ άλλοι ερευνητές παρουσιάζουν αμφιβολίες αν το ξίφος κατασκευάστηκε στον αιγιακό χώρο Όμως δεν αμφισβητούνται οι αιγιακές επιδράσεις στην κατασκευή του ξίφους Μια περαιτέρω ερμηνεία επιχειρεί και εδώ να ανιχνεύσει μυκηναϊκή εμπλοκή στην ανατολική Μικρά Ασία συνδεδεμένη με τους πολέμους των Tudhaliya Ι και II στη χώρα των Assuwa (Niemeier 1999 149-155) (εικ10) Βέβαια θα πρέπει να αναφέρουμε ότι στο βασίλειο των Χετταίων εμφανίζεται Μυκηναϊκή και Μινωική κεραμική η οποία τις περισσότερες φορές συνοδεύεται από Κυπριακή

6

κεραμική υποδηλώνοντας ίσως ότι ο θαλάσσιος δρόμος προς τους Χετταίους περνούσε από την Κύπρο (Treuil 1996 465) (εικ11-12) Από την άλλη πλευρά θα πρέπει να σημειωθεί ότι στον ελληνικό χώρο (ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα) εμφανίζονται χεττιτικά αντικείμενα όπως σφραγίδες μεταλλικά αγγεία και ειδώλια (τα οποία δεν ταυτίζονται απόλυτα ως χεττιτικά αλλά πιθανολογείται ότι μπορεί να είναι χεττιτικές δημιουργίες) που χρονολογούνται από τη ΜΜΙ-ΙΙ έως και την ΥΕΙΙΙΓ περίοδο Τα Χεττιτικά αντικείμενα που εμφανίζονται στον Ελλαδικό χώρο υπολογίζονται μέχρι σήμερα μόνο στο 1 του συνόλου των Ανατολίτικων αντικειμένων που εισήχθηκαν στην Ελλάδα κατά την εποχή του Χαλκού Αντίστοιχα περιορισμένα είναι και τα Ελληνικά (Μινωικά ή Μυκηναϊκά) αντικείμενα που ανακαλύφθηκαν στο Χεττιτικό βασίλειο Η εμφανής αυτή έλλειψη ερμηνεύθηκε με πολλές υποθέσεις Ίσως πρόκειται για μια έλλειψη ανάγκης αμοιβαίου εμπορίου Ίσως το εμπόριο μεταξύ των δύο λαών περιορίστηκε σε ευτελή και φθαρτά αντικείμενα Ίσως και σε ένα οικονομικό εμπάργκο ή ακόμη και σε συνδυασμό των παραπάνω υποθέσεων Ακριβής λύση στον παραπάνω προβληματισμό δεν έχει διακριβωθεί ακόμη Πρέπει να εξετασθούν βαθύτερα οι οικονομικοί κοινωνικοί και πολιτικοί παράγοντες που οδήγησαν σε αυτό το αποτέλεσμα (Cline 1991 133-144)

III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

1 ΟΙ ΘΕΟΙ Το βασίλειο των Χετταίων χαρακτηρίζεται ως η laquoΧώρα των Χιλίων Θεώνraquo αφού οι θεότητες που λατρεύονταν από τους Χετταίους ήταν υπερβολικά πολυάριθμες Υπολογίζεται ότι ο αριθμός των θεών που αναφέρονται στις χεττιτικές πηγές ξεπερνά τους 800 Ας εξετάσουμε ενδεικτικά μόνο μερικούς από τους πιο σημαντικούς θεούς ώστε να σχηματίσουμε μια εικόνα για τη μυθολογία των Χετταίων (παράρτημα 2)

Anu (Ακκαδικής προέλευσης) Όταν ο Alalus ήταν ο βασιλιάς στον ουρανό ο Anus ήταν πιο ισχυρός Ο Anus υπηρέτησε ως οινοχόος του Alalus για 9 χρόνια πριν τον κατατροπώσει και τον στείλει πίσω στη γη Πήρε τη θέση του στο θρόνο και είχε για οινοχόο του τον Kumarbis Κατά τον ίδιο τρόπο ο Kumarbis επαναστάτησε και κυνήγησε τον Anus που πετούσε στον ουρανό σαν πουλί Τελικά με τα δόντια του έκοψε και κατάπιε το φαλλό του Anus ο οποίος έτσι ως εκδίκηση τον κατέστησε έγκυο και ο Kumarbis (laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους Χουρίτες) γέννησε το Θεό της Καταιγίδας τον ποταμό Aranzahus (Τίγρης) και τον Tasmisus Στη συνέχεια ο Anus κρύφθηκε στον ουρανό Όμως συμβούλεψε το θεό της Καταιγίδας για τα μέρη που μπορεί να κρύβεται ο Kumarbis Έπειτα ο Anus σχεδίασε με τα άλλα του παιδιά να καταστρέψουν τον Kumarbis και τελικά τα κατάφεραν O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣ Ο Θεός της Καταιγίδας (ο Teshub των Χουρίτων ο Taru και Λουβιτικά ο Tarhun laquoο Κατακτητήςraquo) laquoΟ Βασιλιάς της Kummiyaraquo laquoΟ Βασιλιάς του Ουρανούraquo laquoΟ κύριος της γης των Hattiraquo Είναι ο ανώτερος από τους θεούς και το σύμβολό του είναι ο ταύρος Ως Teshub έχει απεικονιστεί ως γενειοφόρος άντρας επάνω σε δύο βουνά και κρατώντας ένα σπαθί Είναι ο θεός της μάχης και της νίκης ειδικά όταν η μάχη γίνεται με ξένη δύναμη Ως Taru είναι ο σύζυγος της Wurusemu Ήταν το παιδί του Anus και Kumarbis όταν ο Kumarbis κατάπιε το φαλλό του Anus Θεωρείται ο γιος του Ea στο μύθο του Ullikummis Πολέμησε και κατανίκησε το γίγαντα Ullikummis Πολέμησε με το Δράκο Illuyankas στο Kiskilussa και ηττήθηκε Ζήτησε τη βοήθεια των θεών παρακαλώντας την Inaras να οργανώσει μια γιορτή Αυτή έκανε τη γιορτή και όταν ο Δράκος ήρθε με την οικογένειά του στη γιορτή ο θνητός Hupasiyas τον δένει με ένα σκοινί Στη συνέχεια ο Θεός της Καταιγίδας συνοδευόμενος από τους θεούς επιτίθενται και τους σκοτώνουν

7

Σε άλλη παραλλαγή του μύθου ο Θεός της Καταιγίδας χάνει τα μάτια του και την καρδιά του από τον Illuyankas στην πρώτη μάχη Στη συνέχεια παντρεύεται μια φτωχή γυναίκα και παντρεύει το παιδί τους με την κόρη του Illuyankas Έβαλε το γιο του να ζητήσει πίσω τα μάτια και την καρδιά και με την επιστροφή ο Θεός της Καταιγίδας επιτέθηκε στο Δράκοντα αλλά ο γιος του παίρνει το μέρος του Illuyankas με αποτέλεσμα ο Θεός της Καταιγίδας να τους σκοτώσει και τους δύο Όταν ο γιος του Telepinus χάνεται ο Θεός της Καταιγίδας πέφτει σε απελπισία και παραπονείται στο Θεό το Ήλιου και μετά στη Hannahannas η οποία του λέει να τον αναζητήσει Αφού ψάχνει στην πόλη του Telepinus εγκαταλείπει την προσπάθεια Σε άλλη παραλλαγή αυτού του μύθου είναι ο ίδιος ο Θεός της Καταιγίδας που χάνεται έχοντας την ίδια συνέχεια με παραπάνω Ενώ σε άλλη εκδοχή ταξιδεύει στη Μαύρη Γη στο θυμό του και επιστρέφει με τη βοήθεια της μητέρας του η οποία εδώ είναι η WuruntemuEreshkigalη θεότητα του Arinna Στέλνει τον Telepinus να επαναφέρει το Θεό του Ήλιου που έχει απαχθεί από το Θεό της Θάλασσας Ο Θεός της Θάλασσας είναι τόσο τρομοκρατημένος ώστε δίνει την κόρη του στον Telepinus να την παντρευτεί ζητώντας όμως γαμήλιο δώρο από το Θεό της Καταιγίδας Αφού συμβουλεύτηκε τη Hannahanna δίνει δώρο χίλια αρνιά και χίλιες κατσίκες Όμως παρατηρεί ότι η κόρη Inara έχει χαθεί και στέλνει μια μέλισσα στη Hannahanna να της ζητήσει να ψάξει για την κόρη του

Upelluri (Ubelluris) Παρόμοιος με τον Άτλαντα Είναι ένας γίγαντας που κουβαλά στις πλάτες του τον κόσμο Χωρίς ο ίδιος να το αντιληφθεί οι παλιοί θεοί έχτισαν επάνω του τον ουρανό και τη γη που χωρίστηκαν με ένα χάλκινο μαχαίρι Ύστερα από οδηγίες του Imbaluris οι θεοί της Issira τοποθέτησαν τον Ullikummis στο δεξί του ώμο για να μεγαλώσει το παιδί Ο Ea μιλά μαζί του ψάχνοντας τον Ullikummis και ο Upelluri παραδέχεται ένα μικρό πόνο στον ώμο του αλλά δε μπορεί να εντοπίσει ποιος θεός τον προκαλεί Ο Θεός του Ήλιου Πιθανώς πρόκειται για μια Ακκαδική εισαγωγή Είναι θεός της Δικαιοσύνης και μερικές φορές ο βασιλιάς των θεών Εντόπισε τον Ullikummis στη θάλασσα και επισκέφθηκε το Θεό της Καταιγίδας αρνούμενος να φάει πριν αναφέρει τα νέα Έπειτα ο Θεός της Καταιγίδας διαβεβαιώνει ότι το φαγητό θα είναι υπέροχο ώστε ο Θεός του Ήλιου ευχαριστιέται το φαγητό και παίρνει το δρόμο για τον ουρανό Όταν ο Telepinus εξαφανίστηκε φέρνοντας πείνα ο ίδιος οργανώνει ένα γεύμα χωρίς όμως να καταφέρει να κατευνάσει την πείνα Ο Θεός της Καταιγίδας παραπονείται και έτσι ο Θεός του Ήλιου στέλνει έναν αετό χωρίς όμως να καταφέρει να τον βρει Μετά την ανεύρεση του Telepinus από τη μέλισσα ο Θεός του Ήλιου βάζει ανθρώπους να πραγματοποιήσουν τελετή Σε άλλη παραλλαγή του μύθου της εξαφάνισης θεού γίνεται ο ίδιος ο αγνοούμενος Φαίνεται ότι διατηρεί κοπάδια με πρόβατα Στο τέλος της ημέρας ταξιδεύει στον Κάτω Κόσμο Απάχθηκε από το Θεό της Θάλασσας αλλά απελευθερώθηκε όταν τον αναζήτησε ο Telepinus Σε άλλη εκδοχή του μύθου ο Θεός της Θάλασσας τον συνέλαβε σε δίχτυ Κατά τη διάρκεια της απουσίας του εγκαταστάθηκε ο Hahhimas δηλαδή ο Παγετός Ο Θεός του Φεγγαριού ( Χουριτικός Kashku) Έπεσε από τον ουρανό επάνω στην laquoKillamarraquo που θεωρείται το σύνολο των πυλών και εξαφανίστηκε Ο Θεός της ΚαταιγίδαςTaru έριξε αστραπές και βροχή εναντίον του για να τον φοβίσει Ο Hapantali στράφηκε εναντίον του με ένα ύμνο Ενώ μπορεί να εξαποστείλει κακούς οιωνούς μπορεί να κατευναστεί με τη θυσία ενός αρνιού

Ο Θεός της Θάλασσας Φιλονίκησε και απήγαγε το Θεό του Ήλιου από τον ουρανό αλλά τον απελευθέρωσε όταν τον αναζήτησε ο Telepinus Σε άλλη εκδοχή του μύθου ο Θεός της Θάλασσας τον συνέλαβε σε δίχτυ Ο Θεός της Θάλασσας είναι τόσο τρομοκρατημένος ώστε δίνει την κόρη του στον

8

Telepinus να την παντρευτεί ζητώντας όμως γαμήλιο δώρο από το Θεό της Καταιγίδας ο οποίος του δίνει δώρο χίλια αρνιά και χίλιες κατσίκες

Hebat ( Χουριτικό όνομα ) (Hepit Hepatu) Είναι η κύρια σύζυγος του Θεού της Καταιγίδας Μερικές φορές παρουσιάζεται να στέκεται επάνω στη ιερό της ζώο το λιοντάρι Όταν ο Θεός της Καταιγίδας και ο Astabis απέτυχαν στην επίθεση στον Ullikummis ο γίγαντας την έδιωξε από το ναό της προκαλώντας της αδυναμία να επικοινωνήσει με τους θεούς Φοβούμενη ότι ο άντρας της θα ηττηθεί από τον Ullikummis αναφέρει την ανησυχία της στον υπηρέτη της τον Takitis που τον διατάζει να πάει στη συνέλευση των θεών και να της μεταφέρει απόφαση για τον άντρα της Είναι η μητέρα του Sharruma

Wurusemu (Wuruntemu) laquoΘεά του Ήλιου στην Arrinaraquo laquoΚυρία στη Χώρα των Hattiraquo laquoη Βασίλισσα του Ουρανού και της Γηςraquo laquoΚυρία των βασιλέων και των βασιλισσών του Hatti που διευθύνει την κυβέρνηση των βασιλέων και των βασιλισσών του Hattiraquo Αργότερα αυτή η θεά αφομοιώθηκε με την Hebat Αυτή δημιούργησε τη χώρα των Κέδρων Είναι η κύρια γυναικεία θεότητα στην Arrina με τον Taru ως συνεργάτη της Είναι η θεά της μάχης και συνδέθηκε με τις στρατιωτικές νίκες των Χετταίων Είναι η μητέρα του Θεού της Καταιγίδας στο Nerik και εκεί συνδέθηκε με τον Ereshkigal βοηθώντας τον να γυρίσει από τον Κάτω Κόσμο

Shaushka (Χουριτ ι κ ά η Ishtar) Παίρνει τη μορφή της φτερωτής θεότητας που στέκεται επάνω σε ένα λιοντάρι Κατασκοπεύει τα αδέλφια της το Θεό της Καταιγίδας και τον Tasmisus καθώς φεύγουν από την kuntarra περιμένοντας τον Ullikummis Τους οδηγεί από το χέρι επάνω στο βουνό Hazzi από όπου παρακολουθούν τον Ullikummis Μαλώνει το Θεό της Καταιγίδας όταν φοβάται στη θέα του Ullikummis Αγαπήθηκε από το φίδι Hedammu Η Ninatta και η Kulitta είναι ακόλουθοί της ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ Οι παλιοί θεοί έχτισαν τον Ουρανό και τη Γη επάνω στον Upelluri Διαχώρισαν τη Γη από τον Ουρανό με ένα χάλκινο μαχαίρι το οποίο το αποθήκευσαν σε αρχαίες αποθήκες της οποίες σφράγισαν Το σπίτι των θεών στον ουρανό βρίσκεται στην Kuntarra Η Μαύρη Γη είναι ο Κάτω Κόσμος Έχει είσοδο με πύλες και χάλκινα ή σιδερένια αγγεία με ανοιχτά στόμια Όποιος περάσει τις πύλες χάνεται και δεν ξαναγυρίζει πίσω Ο θυμός του Telipinu και της Hannahanna εξορίζεται εκεί(Haas 1994)

Ο υπερβολικά μεγάλος αριθμός των θεών οφείλεται σύμφωνα με τον Akurgal στην ομοσπονδιακή μορφή της πολιτειακής οργάνωσης των Χετταίων με αποτέλεσμα οι Χετταίοι να μην καταφέρουν να έχουν μια κοινή αντίληψη για τους θεούς Η φύση της θρησκευτικής αντίληψης των Χετταίων είναι ένα μοναδικό φαινόμενο Η ανεκτικότητα στα θρησκευτικά θέματα και ο εμφανής ρεαλισμός των Χετταίων είναι χαρακτηριστικό της θρησκευτικής πίστης στο βασίλειο των Χετταίων Ο Moortgat έχει δώσει τον προσδιορισμό laquoέλλειψη συνένωσης λατρειών και ιερών μύθων αλλά πνευματική ενότηταraquo Αν και ο αριθμός των θεών είναι υπερβολικός ουσιαστικά δεν πρόκειται για διαφορετικούς θεούς αλλά για τοπικές εκδοχές λίγων θεοτήτων Έτσι ουσιαστικά έχουμε μια κυρίαρχη ανδρική θεότητα laquoΤο Θεό της Καταιγίδαςraquo και μια κυρίαρχη γυναικεία θεότητα laquoΤη Μεγάλη Θεάraquo (Akurgal 1962 75-80) Μερικές φορές οι βασιλείς των Χετταίων αποκτούσαν και ιερατικά χαρακτηριστικά Έτσι παρατηρούμε ότι ο Hattusili III ήταν ο ιερέας της Ishtar και η γυναίκα του Puduhepa που το όνομά της σημαίνει ότι ήταν αφιερωμένη στην Hepat ήταν κόρη ιερέα από τη Lawazantiya

9

στη περιοχή των χουριτών Kizzuwatna Αυτή διέταξε κάποιες πήλινες πινακίδες από την Kizzuwatna να αντιγραφούν για την τελετή Hisuwa

Ας εξετάσουμε τις δύο κεντρικές θεότητες

Η ανδρική θεότητα ο Θεός της Καταιγίδας είναι η κυρίαρχη θρησκευτική μορφή του Χεττιτικού βασιλείου Είναι ο κοινός θεός του γηγενούς πληθυσμού και των επήλιδων ινδοευρωπαίων Στις γραφές παρουσιάζεται με το ιδεόγραμμα του μεσοποταμιακού θεού Adad Ταυτίζεται με τον ελληνικό Δία Είναι ο Teshub των Χουρίτων ο Taru και Λουβιτικά ο Tarhun Στα χεττιτικά κείμενα αναφέρεται ως o Θεός της Καταιγίδας των Hatti o κύριος της γης των Hatti o Βασιλιάς του Ουρανού Στις διάφορες παραλλαγές τον παρατηρούμε ως ο Θεός της Καταιγίδας της Hattusa ο Θεός της Καταιγίδας του Παλατιού ο Θεός της Καταιγίδας του Στρατού ο Θεός της Καταιγίδας της Βροχής Πέρα από το ιδεόγραμμα στις απεικονίσεις του συνοδεύεται από τον κεραυνό ενώ όταν έχει και κάποιο άλλο ειδικότερο όνομα συμπληρώνεται και ένα τρίτο ιδεόγραμμα Παρουσιάζεται συχνά να στέκεται στην κορυφή ενός βουνού Άλλωστε τα βουνά ήταν αντικείμενα λατρείας για τους Χετταίους Το ιερό του ζώο είναι ο ταύρος Η γυναικεία θεότητα θα πρέπει να εκληφθεί ως έκφραση του μητριαρχικού συστήματος στην Ανατολία Η λατρεία αυτής της θεότητας εντοπίζεται ήδη από τη Νεολιθική εποχή Οι νεότερες εκφράσεις αυτής της νεολιθικής θεότητας θα πρέπει να ανιχνευθούν στη Θεά του Ήλιου των Hatti που εμφανίζεται ήδη από την 3η πΧ Χιλιετία και στη Χουριτική Hepat Θα πρέπει η θεά Kupaba της Υστεροχεττιτικής περιόδου και η Cybele της Ελληνορωμαϊκής εποχής στη Μικρά Ασία να είναι μεταγενέστερες μορφές αυτής της θεότητας Φαίνεται ότι η Hepat και η Θεά του Ήλιου της Arrina θεωρούνται κοινές θεότητες ενώ ο Θεός της Καταιγίδας φαίνεται να είναι σύζυγος της Θεάς του Ήλιου της Arrina και της Hepat αν και ο Teshub γίνεται επίσης σύζυγος της Hepat δημιουργώντας έτσι οι δύο βασικές θεότητες θεϊκά ζεύγη

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ Σ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στη μυθολογία παρατηρούμε ότι οι μύθοι των Χετταίων έχουν προέλευση τόσο από τους Hatti όσο και από τους Χουρίτες Υπάρχουν χεττιτικά επικά τραγούδια που εξιστορούν τους χετικούς μύθους με χουριτική προέλευση όπως laquoΤο Βασίλειο των Θεώνraquo και laquoΤο Τραγούδι του Ulikummiraquo Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ομοιότητες που μπορούν να παρατηρηθούν στους χεττιτικούς μύθους με την ελληνική μυθολογία

Η διαδοχή AlalusrarrAnusrarrKumarbisrarrTeshub στο θρόνο του ουρανού θυμίζει καταπληκτικά τη διαδοχή ΟυρανόςrarrΚρόνοςrarrΔίας στον ελληνικό μύθο Και στις δύο μυθολογίες ο γιος εκθρονίζει τον ίδιο του τον πατέρα και εκθρονίζεται έπειτα από τον ίδιο του το γιο Και στις λεπτομέρειες οι ομοιότητες είναι μεγάλες Ο Anus έχει πάρει το όνομα του από το σουμερικό ουσιαστικό Αn που σημαίνει ουρανός ώστε να ταυτίζεται με τον Ουρανό των Ελλήνων Ανάλογα ταυτίζεται o Teshub (Θεός της Καταιγίδας) με τον Δία γιατί και οι δύο είναι θεοί των καιρικών μεταβολών και κυβερνούν τον κεραυνό Ο ευνουχισμός του Anus θυμίζει τον ευνουχισμό του Ουρανού από τον Κρόνο (Ησίοδος Θεογονία 154 κε) και όπως τα γεννητικά μόρια του Anus πέφτοντας στη γη γεννούν τρεις νέους θεούς το ίδιο και του ακρωτηριασμένου Ουρανού το αίμα σταλάζοντας πάνω στη γη γεννά τις Ερινύες τους Γίγαντες και τις Μέλιες Νύμφες ενώ η αποκομμένη σάρκα πεταμένη από τον Κρόνο στη θάλασσα γεννά την Αφροδίτη (Ησίοδος Θεογονία 183 κε) Ο Ουρανός ακρωτηριάζεται από τον Κρόνο την ώρα που ενώνεται ερωτικά με τη Γη και από την ώρα αυτή ο ουρανός και η γη χωρίζονται για πάντα Ως όπλο χρησιμοποιεί ο Κρόνος ένα οδοντωτό δρέπανο την άρπη (Ησίοδος Θεογονία 162 κε) Οι χεττιτικές πινακίδες μαρτυρούν πως και αυτός ο μύθος είναι ασιατικός και εκεί ο διαχωρισμός της γης από τον ουρανό γίνεται με τον ίδιο τρόπο Η άρπη άλλωστε είναι όπλο χαρακτηριστικά μικρασιατικό Έχουμε ενδείξεις ότι και η ιστορία του Κρόνου που τρώει τα παιδιά του γιατί φοβάται πως θα τον εκθρονίσουν αλλά στο τέλος ξεγελιέται από τη Ρέα που του δίνει να καταπιεί μία

10

πέτρα αντί για τον Δία που μόλις είχε γεννηθεί (Ηοίοδος Θεογονία 485 κε) είχε το πρότυπο της στο χεττιτικό μύθο Τέλος ο Ulikummi το τέρας που χρησιμοποιεί ο Kumarbis για να εκδικηθεί τον Teshub θυμίζει τον Τυφωέα της ελληνικής μυθολογίας που δοκιμάζει και αυτός μάταια να κατανικήσει τον Δία (Ησίοδος Θεογονία 820 κε) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι γεωγραφικοί όροι που εμφανίζονται σε αυτό το μύθο στην εκδοχή του όπως εμφανίζεται στη Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου Το όρος Κάσιο εντοπίζεται στη Συρία και το Κορύκιο Άνδρο που αναφέρεται ως καταφύγιο του Τυφωέα εντοπίζεται στην ακτή της Κιλικίας όπως άλλωστε στην Κιλικία τοποθετούν το μύθο ο Αισχύλος και ο Πίνδαρος Ίσως ο μύθος αυτός στον Απολλόδωρο να έχει ανατολίτικη επίδραση

Γενικότερα βέβαια η είσοδος των χεττιτικών μύθων στην ελληνική μυθολογία δεν είναι απόλυτα διασαφηνισμένη Όταν ο Ησίοδος στις αρχές του 7ου αιώνα ιστορούσε τη διαδοχή των βασιλέων του ελληνικού ουρανού δεν είχε βέβαια μπροστά του τα κείμενα της Hattusa από τον 14ο13ο αιώνα Η εξάρτηση πρέπει να είναι έμμεση για την ώρα όμως είναι άγνωστο πώς ο χεττιτικός μύθος έφτασε στην Ελλάδα

Πιο πιθανή φαίνεται η γνώμη ότι οι Φοίνικες έπαιξαν το ρόλο του μεσολαβητή Και από τη Φοινίκη άλλωστε μαρτυρείται μια σχεδόν όμοια διαδοχή θεών όπως αποκάλυψε ένα χουρριτικό κείμενο της Ras Shamra Όμως δεν αποκλείεται ορισμένα από αυτά τα κοινά στοιχεία να τα κληρονόμησαν οι Έλληνες από τους Πελασγούς ώστε η πελασγική μυθολογία να είναι εκείνη που είχε δεχτεί την επίδραση της μικρασιατικής (Κακριδής 1986 73-76)

Πέρα όμως από τους μύθους έχει υποστηριχθεί ότι και οι θεοί των Ελλήνων αντλούν στοιχεία στην προέλευσή τους εκτός των άλλων και από τους Χετταίους Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Δία και των ιδιοτήτων του όπως τις παρατηρούμε στην Ιλιάδα

Οι ιδιότητες του Δία σε σχέση με τη φύση συνδέονται με το χεττιτικό θεό Siu(s)Siuna-Tiu(s) δηλαδή το θεό του Ήλιου και του Ουρανού Στην ύστερη χεττιτική γλώσσα το όνομα αυτό σημαίνει laquoθεόςraquo γενικά Υποστηρίχθηκε ότι η ιωνική μορφή του ονόματος του Δία Ζήν προέρχεται από το όνομα του παραπάνω χεττιτικού θεού

Βέβαια θα πρέπει να αναφερθεί ότι έχει επιχειρηθεί μια ευρύτερη σύνδεση του Δία με το χεττιτικό θεό Siuna ώστε οι περαιτέρω ιδιότητες του χεττιτικού θεού ως αρχηγός των θεών και θεός της δικαιοσύνης που του αποδίδονται μερικές φορές να γίνονται ένα από τα πρότυπα από τα οποία ο Δίας αντλεί τις ιδιότητες ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών και ως κριτής του πεπρωμένου3 (Ζολοτνίκοβα 2003 1-50)

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στην πλευρά των τελετουργιών παρατηρούμε και στους Χετταίους

παρόμοιες τελετές με τις αρχαίες ελληνικές Έτσι διαπιστώνουμε και εδώ τελετές που έχουν σχέση με την αναγέννηση της φύσης διαβατήριες τελετές τελετές καθοσίωσης όπως τελετές εγκαινίων και τελετές αποδιοπομπαίου τράγου αλλά και τελετές καθαρμού (Masson 1989)

Ακόμη και στην διαδικασία της τελετής έχει ανιχνευθεί κάποια κοινή πρακτική Υποστηρίχθηκε ότι ο ὀλολυγμός (ρημὀλολύζω) δηλαδή η κραυγή και το κλάμα που συνόδευε τη θυσία στους αρχαίους Έλληνες θα πρέπει να συνδεθεί με τη χεττιτική ρίζα PALWAI- που στα χεττιτικά κείμενα περιγράφει μια ανάλογη χεττιτική συνήθεια laquoθριαμβικούraquo κλάματος την ώρα της θυσίας ώστε το κλάμα αυτό και στους δύο λαούς να μην εξηγείται ως κλάμα θρήνου αλλά ως κλάμα θριάμβου προς τιμή του θεού και πράξη προσέλκυσης της προσοχής του θεού (Coluumlns 1995 319-325)

Οι ομοιότητες γενικότερα στην πρακτική της λατρείας ανάμεσα στους δύο λαούς ίσως υποδηλώνουν μια κοινή ινδοευρωπαϊκή ρίζα στη θρησκευτική τελετουργία που αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε

Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι κατά την αρχαϊκή εποχή στην Ιωνία διαπιστώνονται εκπληκτικές ομοιότητες στη θρησκευτική αντίληψη την τελετουργία και τη λατρεία με την

3 Σύμφωνα με τη Ζολοτνίκοβα η κορυφαία χεττιτική θεότητα είναι ο Θεός του Ήλιου πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ερευνητές οι οποίοι αναγνωρίζουν ως κορυφαίο θεό των Χετταίων το Θεό της Καταιγίδας τον οποίο και προσπαθούν να παραληρήσουν με το Δία

11

κεντρική Ελλάδα όπως κοινοί θεοί και κοινές τελετές κατά την ίδια χρονική περίοδο κάθε έτους Αυτές οι ομοιότητες κίνησαν το ενδιαφέρον των ερευνητών που προσπάθησαν να απαντήσουν στον προβληματισμό αν τη θρησκευτική αντίληψη και λατρεία την έφεραν στην Ιωνία οι πρώτοι Έλληνες άποικοι με τον πρώτο ελληνικό αποικισμό ή η θρησκευτική συνείδηση αυτή είναι γηγενής ανατολίτικη παρουσία Οι περισσότεροι ερευνητές στοιχίζονται με την άποψη ότι οι Έλληνες άποικοι μετέφεραν εκεί και τη θρησκευτική τους πρακτική Όμως ο Parke διατύπωσε τη γνώμη ότι ο Απόλλωνας και η λατρεία του έχουν έρθει από την Ασία στην Ελλάδα μέσα από τη Δήλο (Parke 1977 148) Ενώ η Simon διατύπωσε την άποψη ότι πρέπει να υπάρχει κάποιο προϊστορικό ανατολίτικο υπόβαθρο (που ανάγεται και στους Χετταίους) σε όλες τις αντιλήψεις για τους θεούς και τις τελετές που επιβίωσε και εξελίχθηκε στα μετέπειτα χρόνια (Simon 1983 75)

IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

Η μικροτεχνία και η ειδωλοπλαστική τέχνη είναι οι πλαστικές τέχνες που έχουν τη μεγαλύτερη διάδοση στη διάρκεια της βασιλείας των Χετταίων Παρόλα αυτά και η μεγάλη πλαστική κάνει την εμφάνισή της στους Χετταίους αν και σε μικρότερο βαθμό από τις άλλες τέχνες Στη μεγάλη πλαστική τα περισσότερα δείγματα είναι παραστάσεις ανάγλυφων και μάλιστα επάνω σε βράχους Η μεγάλη γλυπτική των Χετταίων αναπτύχθηκε και έφτασε τη μεγαλύτερη ακμή της στη διάρκεια της Αυτοκρατορίας Μάλλον η ταυτόχρονη εκείνη την εποχή οικοδομική δραστηριότητα μεγάλων ναών και παλατιών θα οδήγησε και στη δημιουργία ανάλογου μεγέθους γλυπτικής Ωστόσο δείγματα της μεγάλης πλαστικής θα υπήρχαν και νωρίτερα στο Παλαιό Βασίλειο όπως μπορούμε να συμπεράνουμε ήδη από την εποχή του βασιλιά Annita τον 18ο πΧ αι Φαίνεται ότι ο Hattusili I μετέφερε αρκετά αγάλματα θεών από τη χώρα των Hatti στη Hattusa Κεντρικό μνημείο αναφοράς στη γλυπτική των Χετταίων είναι το ιερό στη Yazilikaya όπου τα στοιχεία της γλυπτικής των Χετταίων παρουσιάζονται και αναπτύσσονται σε μεγάλο βαθμό ώστε αυτό το μνημείο να γίνεται ένα μνημείο πυξίδα της γλυπτικής των Χετταίων και μάλιστα των παραστάσεων των θεών που θα μας απασχολήσουν στην παρούσα εργασία

1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ Ας εξετάσουμε πρώτα όμως τα γενικά χαρακτηριστικά των ανθρώπινων και θεϊκών μορφών στη γλυπτική των Χετταίων Οι ανδρικές μορφές παρουσιάζονται να έχουν το ένα τους χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο χέρι σε έκταση ανεξάρτητα από το αν κρατούν κάτι η όχι Οι παλάμες τους είναι σφιγμένες Οι άνδρες φορούν ένα ενώτιο και μερικές φορές φέρουν πώγωνα αλλά όχι μύστακα Τα μαλλιά τους είναι άλλοτε κοντά και άλλοτε μακριά Στα ρούχα τους προτιμάται ο κοντός χιτώνας χωρίς όμως να λείπει και ο μακρύς (εικ13) Στις γυναικείες μορφές παρατηρούμε την ίδια στάση των χεριών με τους άνδρες με τη διαφορά ότι το λυγισμένο χέρι δημιουργεί σε αρκετές περιπτώσεις ορθή γωνία ενώ η μια τους παλάμη είναι ανοιχτή δίνοντας την εντύπωση ότι σχηματίζει μια αρπαγή Τα ρούχα τους είναι οι μακρείς χιτώνες με κάθετες πτυχώσεις Τόσο οι ανδρικές όσο και οι γυναικείες μορφές φέρουν υψηλές μπότες οι οποίες ήταν χαρακτηριστικές την εποχή εκείνη στους Χετταίους για να τους προστατεύουν από το βραχώδες έδαφος των βουνών Σε αρκετές περιπτώσεις τα υποδήματα έχουν μπροστά κλίση προς τα επάνω δημιουργώντας το γυριστό προφίλ που είναι χαρακτηριστικό στην ανατολή Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι τα θέματα της γλυπτικής των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας που αφορούν τους θεούς παρουσιάζουν ένα ενιαίο σύνολο Κυριαρχούν οι λατρευτικές τελετές οι σπονδές και οι παραστάσεις προσευχών

12

Για τις μορφές των θεοτήτων στη γλυπτική των Χετταίων θα μπορούσαμε να κάνουμε τις παρακάτω παρατηρήσεις Στη γλυπτική οι θεοί αν και έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των ανδρικών μορφών επιπλέον διαθέτουν και ιδιαίτερα γνωρίσματα Χαρακτηρίζονται κυρίως από τους πίλους με τα κέρατα Κατά τη διάρκεια της εποχής της Αυτοκρατορίας είναι χαρακτηριστικός για τους θεούς ο ψηλός πίλος που έχει άλλοτε οξεία κωνική και άλλοτε κυρτή απόληξη στην κορυφή Οι θεοί των Βουνών εμφανίζονται με πίλους που έχουν κυρτή απόληξη μπροστά και ομοιάζουν με εκείνους της Ras Shamra Τα κέρατα στους πίλους των θεών γίνονται ένα είδος ένδειξης βαθμού και ιεραρχίας των θεών ανάμεσα στο πάνθεον Έτσι ο Θεός της Καταιγίδας φέρει πίλο με έξι κέρατα μπροστά και πίσω ενώ έχουμε δύο περιπτώσεις (στη Yazilikaya) που ο θεός Sarruma φέρει έξι υπερυψωμένα κέρατα Άλλοτε ο ανώτερος θεός φέρει τρία κέρατα μπροστά ενώ οι υπόλοιποι τρία μόνο σε μια πλευρά Το φαινόμενο αυτό της διάκρισης των θεών με βάση τον αριθμό των κεράτων είναι αρκετά εμφανές στο ιερό στη Yazilikaya όπου έχουμε θεούς με έξι κέρατα και άλλους μόνο με ένα Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα κέρατα εμφανίζονται επίσης στο κεφάλι μυθικών ζώων και υβριδικών μορφών (εικ14) Οι πίλοι των θεών με τα κέρατα θα πρέπει να έχουν την προέλευσή τους στη Μεσοποταμία αλλά υπογραμμίζεται ότι στην περίοδο της Αυτοκρατορίας οι πίλοι είναι χεττιτικές δημιουργίες Στο θεό του πολέμου το κέρατο τοποθετείται στην άκρη του κράνους Ένα άλλο στοιχείο ένδειξης της ιεραρχίας των θεών είναι οι συνεχείς ελλείψεις που διαγράφονται επάνω στον πίλο των πιο σημαντικών θεοτήτων Τοποθετούνται συμμετρικά στην κάθετη γραμμή που χωρίζει τον πίλο των θεών Αυτό το σχέδιο είναι σε ένα βαθμό το ιδεόγραμμα του θεού Χαρακτηριστικό είναι ότι στη Yazilikaya στη σκηνή των πομπών μόνο ο Θεός της Καταιγίδας έχει αυτές τις ελλείψεις στον πόλο του ενώ ο Sarruma δεν τις φέρει στη σκηνή των πομπών αλλά στη σκηνή που προστατεύει το βασιλιά Tudhaliya IV Έξω από τη Yazilikaya το σημάδι των ελλείψεων εμφανίζεται στη Malatya Η συνηθισμένη ενδυμασία των θεών είναι ο κοντός χιτώνας που φτάνει πάνω από το γόνατο σε ευθεία ή ελαφρά κυρτή γραμμή Μερικές φορές οι θεοί φορούν μανδύα πάνω από το χιτώνα Φέρουν συνήθως ένα ξίφος που έχει σεληνοειδή λαβή και καμπύλη στο τέλος της λεπίδας (εικ14) Ο θεοί του βουνού εικονίζονται με ένα χαρακτηριστικό ένδυμα που φέρει εξογκώματα θυμίζοντας το βραχώδες έδαφος των βουνών Η ενδυμασία αυτή προέκυψε από τη σταδιακή μετασχημάτιση ενός βουνού σε ανθρώπινη μορφή Το κάτω μέρος του σώματος της ανθρώπινης μορφής αντικαθίσταται με ένα βουνό το οποίο τελικά μετατρέπεται σε ένδυμα με εξογκώματα ώστε η ενδυμασία να γίνει η ανάμνηση του βουνού (εικ15) Ο θεός του Ήλιου εικονίζεται φέροντας το Kalmush που είναι ουσιαστικά η ράβδος εξουσίας η οποία παίρνει κυρτό σχήμα στην ανατολή και πάνω από το κεφάλι του τον Ήλιο με τα φτερά Και τα δύο αυτά σύμβολα είναι σύμβολα εξουσίας που περνούν και στην εικονογραφία των βασιλέων Ο Θεός του Ήλιου όμως αποδίδεται με αυτά τα σύμβολα για να καταδειχθεί η μυθολογική βασιλική και εξουσιαστική του ιδιότητα ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών (εικ16) Οι δώδεκα θεοί στη Yazilikaya φέρουν ένα δρεπάνι (εικ17) Τα υπόλοιπα όπλα που φέρουν οι θεοί όπως δόρατα τόξα τσεκούρια και ρόπαλα θα πρέπει να θεωρηθούν ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των διαφόρων θεών Άλλωστε φροντίζεται σε αρκετές περιπτώσεις οι θεοί να εικονίζονται φέροντας κάποιο σύμβολο που συνδέεται με τη μυθολογία τους όπως το στάχυ που φέρει ο θεός της γεωργίας ή την ημισέληνο ο θεός του φεγγαριού (εικ18) Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην εικονογραφία τους οι βασιλείς φέρουν ενδυμασία παρόμοια με εκείνη των θεών Τα χεττιτικά κείμενα αναφέρουν ότι οι βασιλείς μπορούν να απεικονίζονται έχοντας πίλους με κέρατα μετά το θάνατό τους αφού θεοποιηθούν Όμως πρέπει οι βασιλείς να λατρεύονταν ως θεοί και στη διάρκεια της βασιλείας τους Ο Hattsili III απεικονίζεται φέροντας πίλο με κέρατα Ο Muwatalli και ο Tudhaliya IV απεικονίζονται να φέρουν μανδύα όπως οι θεοί Οι θεές φέρουν συνήθως πόλο ή πλατύ κωνικό πίλο Οι πόλοι άλλοτε είναι ψηλοί και άλλοτε χαμηλοί Στη Yazilikaya οι πόλοι έχουν τη μορφή τειχόμορφου στέμματος Έχουν μακριά μαλλιά Φέρουν μακρείς χιτώνες με πλατείς πτυχώσεις που δένονται με ζώνη στη μέση Οι χιτώνες σχηματίζουν απαλά τσακίσματα Οι πτυχωτοί μανδύες είναι

13

χαρακτηριστικό των γυναικείων μορφών στη χεττιτική τέχνη Η Shaushga στην πομπή στη Yazilikaya φέρει πίλο με κέρατα όπως οι θεοί Μερικές γυναικείες μορφές φέρουν παχείς μανδύες που πέφτουν πάνω από το κεφάλι αφήνοντας ακάλυπτο το πρόσωπο σκεπάζουν μερικά το κορμί φτάνουν έως τα πόδια (εικ19-20) Θα πρέπει να αναφερθεί ότι σε αρκετές αναπαραστάσεις οι θεοί και οι θεές εμφανίζονται να πατούν επάνω σε ζώα ή και να συνοδεύονται από αυτά τα οποία είναι τα ιερά ζώα κάθε θεού Οι θεοί των βουνών φαίνεται να πατούν επάνω σε βουνά Τα βουνά άλλωστε είναι ιεροί χώροι λατρείας για τους Χετταίους Μέχρι σήμερα όμως δεν έχει δοθεί απάντηση στο γιατί οι θεότητες πατούν επάνω στα ζώα και δε συνοδεύονται μόνο από αυτά όπως παρουσιάζονται οι θεοί στην ελληνική τέχνη Ίσως η στάση αυτή να θέλει να δείξει την κυριαρχία των θεών επάνω στα σύμβολά τους Στην ελληνική παρατηρούμε ανάλογη στάση στις κόρες των περιρραντηρίων που θεωρείται επίδραση από την ανατολή Εξετάζοντας το σχήμα του προσώπου στη γλυπτική είχε υποστηριχθεί ότι το τετράγωνο πρόσωπο με τα προεξέχοντα μάτια τη γαμψή μύτη και το υψηλό σαγόνι που παρατηρούμε στο Θεό του Πολέμου στη βασιλική είσοδο στους δώδεκα θεούς στη Yazilikaya όπως και σε μερικά χάλκινα και χρυσά ειδώλια θα πρέπει να αντιπροσωπεύει τα αληθινά χαρακτηριστικά του προσώπου του λαού των Χετταίων Βέβαια δε λείπουν και οι περιπτώσεις όπου οι μορφές έχουν καλλίγραμμες μύτες και εξιδανικευμένα χαρακτηριστικά Θεωρήθηκε επίσης ότι τα Αιγυπτιακά ανάγλυφα με διάφορες χεττιτικές μορφές και κυρίως του χεττιτικού ιππικού θα πρέπει να ερμηνευτούν ως αναπαραστάσεις με τα χαρακτηριστικά του προσώπου των Hatti (Akurgal 1962 86-90)

Ας εξετάσουμε τώρα τα διάφορα μνημεία της μεγάλης πλαστικής με αφετηρία και πυξίδα το ιερό στη Yazilikaya Άλλωστε οι μορφές των θεών στη Yazilikaya αποτέλεσαν πρότυπο για τους υπόλοιπους καλλιτέχνες ώστε μερικές μορφές θεών σε αγάλματα ή ειδώλια να μοιάζουν με αντίγραφα των θεών στη Yazilikaya

2 ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

21 Το Ιερό στη Yazilikaya - Ιστορία και Τοπογραφία Το ιερό στη Yazilikaya είναι το μεγαλύτερο ιερό των Χετταίων Το ενδιαφέρον γιrsquo αυτό το ιερό εντοπίζεται όχι μόνο στις θρησκευτικές τελετουργίες που τελούνταν εκεί αλλά και στο εντυπωσιακό εικονογραφικό του πρόγραμμα με την πλούσια γλυπτική του διακόσμηση Η Yazilikaya βρίσκεται έξω από την πρωτεύουσα των Χετταίων Hattusa κοντά στη σημερινή πόλη της Τουρκίας Boğazkale στη βόρεια και κεντρική Ανατολία Το ιερό δημιουργήθηκε σε έναν χώρο που πλαισιώνεται από τεράστιους βράχους Οι ιεροί χώροι του ιερού ήταν χωρίς στέγη στον ελεύθερο ουρανό περιστοιχισμένοι από τους βράχους και από ένα σύνολο τοίχων και δωματίων Ο χώρος είχε πηγή νερού και ήταν κέντρο λατρείας για πολλούς αιώνες πριν από την είσοδο των Χετταίων Το πρώτο στάδιο στη διαμόρφωση του χώρου εντοπίζεται γύρω στο 1500 πΧ όπου έχουμε τη δημιουργία ενός τοίχου που απέκοψε τον κεντρικό χώρο από την υπόλοιπη περιοχή Όμως στα χρόνια του Hattusili III ο τοίχος αντικαταστάθηκε από ένα σύνολο κτηρίων που έμοιαζε αρκετά με τα υπόλοιπα ιερά των Χετταίων Δημιουργήθηκε ένα κτήριο με είσοδο που περιείχε βαθμίδα και οδηγούσε σε μια άλλη είσοδο μέσα σε μια τετράγωνη αυλή που περιείχε ένα ιερό και προσκτίσματα Στα αριστερά μια είσοδος με παραστάδες οδηγούσε στο χώρο λατρείας Α Μια δεύτερη είσοδος πίσω από την αυλή και τα προσκτίσματα οδηγούσε αρχικά στο μικρότερο χώρο λατρείας Β αλλά ύστερα από μια φωτιά κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Tudhaliya IV τα κτήρια στο πίσω μέρος της αυλή ξαναχτίστηκαν έχοντας όμως μια καινούργια είσοδο που οδηγούσε από το μεγάλο χώρο στο μικρό χώρο λατρείας Τότε όλο το οικοδομικό σύνολο απέκτησε μια ενότητα (Gurney 1960 129-132) (εικ21-24)

14

- Γλυπτική διακόσμηση Οι δύο χώροι λατρείας Α και Β διακοσμήθηκαν με πλούσια γλυπτική διακόσμηση Επάνω στο φυσικό βράχο που πλαισίωνε τους χώρους παρατηρούμε σύνολα γλυπτών από ρηχό ανάγλυφο Άλλωστε αυτά έδωσαν και το όνομα στην περιοχή που σημαίνει laquoΣκαλισμένος Βράχοςraquo (εικ25-27) Στους χώρους διατηρούνται περίπου 90 μορφές και ζώα που αποτελούν σχεδόν τη μισή γνωστή γλυπτική των Χετταίων (εικ28-38) Οι μορφές κυμαίνονται σε μέγεθος από το μισό ως και το κανονικό ανθρώπινο Φαίνεται ότι δύο ήταν οι κύριοι καλλιτέχνες οι οποίοι είχαν δύο βασικούς βοηθούς (παράρτημα 3) Το σύνολο χρονολογείται από τη διάρκεια της βασιλείας του Hattusili III (1275-1250 πΧ) και του γιου του Tudhaliya IV (1250-1220 π Χ) οι οποίοι θεωρούνται και οι πάτρωνες του γλυπτικού προγράμματος Σε αυτό συνηγορούν τόσο η μορφή του Tudhaliya IV όσο και ένα σύνολο από κείμενα του Hattusili III που αναφέρονται σε ένα γλυπτικό πρόγραμμα Επιπλέον η αναγνώριση θεϊκών ζευγών και κυρίως της Shaushga που βρίσκεται κοντά στην κορυφή της πομπής των ανδρικών θεοτήτων και του Sarruma που συνοδεύει τη μητέρα του Hepat στο κέντρο της σύνδεσης ενισχύουν τη σύνδεση του γλυπτικού προγράμματος με τους παραπάνω βασιλείς αφού εκείνοι ευνόησαν και ισχυροποίησαν τη λατρεία των παραπάνω θεοτήτων

ΧΩΡΟΣ Α

- Οι πομπές των θεών Στο χώρο Α παρατηρούμε δυο πομπές Η μια από ανδρικές μορφές θεών στα ανατολικά και άλλη από γυναικείες θεότητες στα δυτικά (εικ39-40) Η διάκριση όμως αυτή δεν είναι απόλυτη αφού στην πομπή των θεών εμφανίζονται τρεις θεές ενώ ένας θεός εμφανίζεται ανάμεσα στις θεές Οι μορφές στις πομπές αποδίδονται παρατακτικά και σε τομή Οι πρώτες δώδεκα μορφές φαίνεται να τοποθετούνται πολύ κοντά η μία στην άλλη θυμίζοντας τους δώδεκα θεούς που απεικονίζονται στο χώρο Β Οι υπόλοιπες μορφές παρατακτικά τοποθετημένες επίσης έχουν κάποιο κενό μεταξύ τους Η παρατακτική αυτή διάταξη είναι χαρακτηριστικό εικονολογικό στοιχείο της ανατολής Οι δύο πομπές κορυφώνονται στο κέντρο όπου ο Θεός της Καταιγίδας και η Hepat συναντώνται Οι σκηνές των πομπών ερμηνεύονται ως laquoΗ Σύνοδος των Θεώνraquo στο σπίτι του Θεού της Καταιγίδας στην αρχή της νέας χρονιάς με σκοπό να εγγυηθούν τη γονιμότητα της γης (Alexander 1986 1-14) Οι ερευνητές έχουν αριθμήσει τις μορφές και έχουν προσπαθήσει να τις ταυτίσουν Ας εξετάσουμε τις δύο πομπές

Οι θεοί που απεικονίζονται στο χώρο Α

Η πομπή με τους θεούς αφορά τις μορφές 1-42 και η πομπή με τις θεές τις μορφές 43-63 (εικ41-67)

Ας ταυτίσουμε τις μορφές με θεούς ακολουθώντας τον Alexander

Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών42 Teshub 43 Hepat42a Sarruma 44 Sarruma

15

45 Alanzu 46 Εγγονή του Teshub 46a Darru και Dakitu ακόλουθοι της Hepat 47ndash48 Hutena και Hutellura θεότητες της γραφής και του πεπρωμένου 49 Allatu41 Tashmisus () 51 Naparbi40 Kumarbi 52 Shalus-Bitinhi39 Ea 53 Tapkina38 Shaushga 37-36 Ninatta και Kulitta35 Kushuh 54 Nikkal34 Shimegi 55 Aya ()33 Astabi 55a Άγνωστος 32 Karzi () 55b Shaushga31 Pirinkir ()30 Hesui29-28 Sherri και Hurri27 Nergal26 Pishaishaphi

Oι μορφές 42 και 43 41 και 51 40 και 52 39 και 53 35 και 54 όπως επίσης 34 και 55 θεωρήθηκε ότι συγκροτούν θεϊκά ζεύγη

Πρέπει να αναφέρουμε ότι στην πομπή δεν εμφανίζονται μορφές θνητών παρά μόνο θεοί Οι θεοί παρουσιάζονται με διαφορετικά ρούχα άλλοι πιο φροντισμένοι από κάποιους άλλους για να καταδειχθεί ότι μερικοί ήταν σπουδαιότεροι από τους υπόλοιπους Οι θεοί κρατούν τα χαρακτηριστικά τους σύμβολα όπως όπλα ένα στάχυ ή το Kalmush ώστε να συμφωνούν τα σύμβολα με τη μυθολογία τους Μερικές μορφές φέρουν και τα ιερογλυφικά τους σημάδια για να ταυτιστούν Οι μορφές είναι σε διασκελισμό γα να δηλωθεί η κίνηση και έχουν τοποθετημένα τα χέρια τους με τη χαρακτηριστική στάση της χεττιτικής γλυπτικής δηλαδή το ένα χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο σε έκταση Οι θεές διαμορφώνονται με όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που έχουν προαναφερθεί στα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής έχουν μακρείς χιτώνες και πόλους Είναι και αυτές σε διασκελισμό για να καταδειχθεί η κίνηση

Στο κέντρο έχουμε τη συνάντηση των κορυφαίων θεών (εικ68-69) Εδώ παρατηρούμε ότι η ανδρική μορφή που είναι αντιμέτωπη με τη θεά είναι ο θεός Teshub Είναι ο τυπικός Θεός της Καταιγίδας Φαίνεται να πατά επάνω σε δύο θεούς των βουνών Ανάλογη παράσταση με το θεό να πατά επάνω σε άλλους δύο θεούς του βουνού έχει σωθεί και σε σφραγίδα (εικ70) Μπροστά του στέκεται αντικριστά η θεά Hepat που πατά επάνω σε ένα λιοντάρι Η Hepat ακολουθείται από το γιο της Sarruma το θεό του πολέμου που φέρει τσεκούρι και ακόντιο πατώντας και ο ίδιος επάνω σε λιοντάρι Οι τρεις αυτοί θεοί διαμορφώνουν μια θεϊκή τριάδα ένα θεϊκό ζεύγος με το παιδί τους Τέτοιες τριάδες είναι γνωστές από τα ειδώλια της πρώιμης χεττιτικής περιόδου Ο Teshub και η Hepat συνοδεύονται από ταύρους που φέρουν τους θεϊκούς κωνικούς πίλους (τιάρα όπως έχει χαρακτηριστεί ο θεϊκός κωνικός πίλος) Θεωρήθηκε ότι ο ταύρος που συνοδεύει τον Teshub έχοντας το θεϊκό σύμβολο (κωνικός πίλος) αλλά και τα πόδια του μπροστά πρέπει να αντλεί το πρότυπό του από την Αίγυπτο Ανάλογο παράδειγμα δεν έχει εντοπιστεί στην Εγγύς Ανατολή νωρίτερα από το μνημείο της Yazilikaya Προτάθηκε ως πηγή προέλευσης η Αίγυπτος όπου το μοτίβο αυτό είναι μια δημιουργία κατά την αρχή της 19ης δυναστείας Η πρώτη του παρουσία αναγνωρίστηκε στο ναό του Sethy I στην Άβυδο στην αρχή του 13ου πΧ αι Τα κέρατα του ζώου υψώνονται κατακόρυφα και όχι σε συστροφή όπως είναι το πρότυπο στην Εγγύς Ανατολή Στο Αιγυπτιακό παράδειγμα ο Φαραώ υπερκαλύπτει το ζώο όπως και στη Yazilikaya (εικ71)

16

Στη Yazilikaya η μορφή του ζώου θα εξηγηθεί ως η απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Το μικρό μέγεθος του ζώου στο αιγυπτιακό παράδειγμα θα διευκόλυνε τη χρήση στη Yazilikaya το ζώου για την απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η χρονική περίοδος της κατασκευής του μνημείου της Yazilikaya συμπίπτει με την περίοδο που οι Χετταίοι και οι Αιγύπτιοι είχαν συνάψει συνθήκη ειρήνης και τα δύο βασίλεια έχουν έντονη επικοινωνία όπως μαρτυρείται από τις γραπτές πινακίδες Άλλωστε και ο μεγάλος βασιλιάς των Χετταίων είχε δώσει την κόρη του στο Ραμσή ΙΙ για σύζυγό του Πίσω από τον Teshub έχουμε την παρουσία ενός τυπικού θεού των βουνών που πατάει επάνω σε δύο στρογγυλές άκρες βουνών μάλλον ο Tashmisus που ήταν και ακόλουθος του Teshub Πίσω από την Hepat και το Sarruma έχουμε δύο θεότητες που πατούν επάνω σε ένα δικέφαλο αετό μάλλον οι Darru και Dakitu που ήταν ακόλουθοι της Hepat Ο συμβολισμός του δικέφαλου αετού δεν έχει διευκρινιστεί Μήπως η μορφή του δικέφαλου αετού προέκυψε από τη σύγχυση της προοπτικής δύο αετών ώστε ο δικέφαλος αετός να πρωτοεμφανίστηκε στη σφραγιδογλυφία όπου η σύγχυση της προοπτικής είναι πολύ εύκολο να προκύψει και στη συνέχεια πέρασε ως ξεχωριστό μοτίβο και στη γλυπτική αφού ως μειξογενής μορφή ταίριαζε με το καλλιτεχνικό πνεύμα της εποχής () Άλλωστε ο βυζαντινός δικέφαλος προέκυψε από τη σύμπτωση της προοπτικής δύο αετών που κατασκευάζονται ο ένας δίπλα στον άλλο (Σβορώνος 1902 50) Πρέπει να αναφερθεί ότι το μοντέλο το θεού να βρίσκεται επάνω σε βουνό και να πατάει επάνω σε ζώο είναι μια παλιά ανατολίτικη εικονογραφική παράδοση που εμφανίζεται σε ασσυριακές σφραγίδες Ο σταδιακός μετασχηματισμός των παραστάσεων ιερών βουνών σε μορφές θεών των βουνών εντοπίζεται στη Μεσοποταμία από την 3η πΧ Χιλιετία (Alexander 1993 1-13) Αν στραφούμε τώρα στο υπόλοιπο μέρος της πομπής θα παρατηρήσουμε ότι στην πομπή εμφανίζονται και μερικά ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία Έτσι παρατηρούμε ότι εμφανίζονται αντωπές ταυρόμορφες μειξογενείς μορφές που πατούν επάνω στο ιερογλυφικό σημάδι της γης και κουβαλούν την ημισέληνο που συμβολίζει τον ουρανό με αρ 28-29 (εικ47) Στην κορυφή της πομπής στο δυτικό τοίχο διακρίνουμε τη θεά του πολέμου Shaushga που συνοδεύεται από τη Ninatta και τη Kulitta με αρ 36-38 (εικ55) Ακολουθούνται από το θεό του φεγγαριού που φέρει φτερά και έχει στον κωνικό του πίλο μια ημισέληνο με αρ 35 (εικ53) Πίσω του διακρίνουμε το Θεό του Ήλιου που εικονίζεται ως θεϊκός βασιλιάς φέροντας το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας και τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι του όπως και το ένα πίλο χωρίς γείσο με αρ 34 (εικ54) Στο βόρειο τοίχο και στην άκρη αριστερά έχουμε ένα θεό που πατά επάνω σε δύο βουνά και φέρει στο αριστερό του χέρι στάχυ Αυτός θα πρέπει να είναι ένας θεός της βλάστησης με αρ 40 (εικ58) Ενώ οι μορφές με αρ 13-15 είναι και αυτές μορφές θεών των βουνών που απεικονίζονται με το χαρακτηριστικό ένδυμα με τα εξογκώματα που θυμίζει βουνό Οι μορφές στη γυναικεία πομπή εικονίζονται με μακρείς χιτώνες και πόλους χωρίς να έχουν μεγάλες διαφορές η μία από την άλλη έχοντας ακόμη και τη στάση των χεριών τους παρόμοια με τα χέρια να είναι προτεταμένα και ελαφρά λυγισμένα μπροστά

- Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV Στα δεξιά της είσοδο στο χώρο Α υπάρχει ένα μεγάλο πορτραίτο (μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος) του Βασιλιά Tudhaliya IV ως συνοδού των θεών απέναντι από την κεντρική σκηνή Ο βασιλιάς στέκεται επάνω σε δύο βουνά φοράει μακρύ χιτώνα όπως και θεοί και έχει έντονα αφηρωισμένα χαρακτηριστικά δημιουργώντας την εντύπωση ότι στο πορτραίτο απεικονίζεται ο θεός της καταιγίδας Ο βασιλιάς μετά το θάνατό του έχει αφηρωιστεί και έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι έχει γίνει θεός Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η στάση των χεριών του που είναι παρόμοια με εκείνη των θεών στις πομπές Φέρει επίσης το Kalmush ως σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας Μπροστά του υπάρχει το ιερογλυφικό που εικονίζει ένα θεό του βουνού και τον ήλιο με τα φτερά Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το μοτίβο του ήλιου με τα φτερά είναι ένα παλιό θέμα της ανατολής που εμφανίζεται από παλιά στη Μεσοποταμία και τη Συρία έχοντας όμως ένα

17

πεσσό ή ένα δέντρο ή τη μειξογενή μορφή ανθρώπου-ταύρου που στηρίζει τον ήλιο με φτερά Σταδιακά όμως έχει εξελιχθεί το μοτίβο ώστε να αντικαθίστανται τα διάφορα υποστηρίγματα του ήλιου με την ανθρώπινη μορφή που αναγνωρίζεται ως θεός Η μορφές των θεών που έχουν τον ήλιο με φτερά επάνω στο κεφάλι τους παρατηρούνται τόσο στην πομπή των θεών που έχουμε σε ανάλογη παράσταση τη μορφή του θεού Ήλιου αλλά και στα ιερογλυφικά σύμβολα που εμφανίζονται στο τόσο στο πορτραίτο του Tudhaliya IV στο χώρο Α όσο και στο πορτραίτο στο χώρο Β που αυτός ο βασιλιάς βρίσκεται στην προστασία του θεού Sarruma (Alexander 1986 98) (εικ66-67)

ΧΩΡΟΣ Β Ο χώρος Β είναι πολύ μικρότερος και αφιερώθηκε στη λατρεία των νεκρών βασιλέων Παρατηρούνται 3 κόγχες σε βράχους που περιείχαν τις στάχτες των νεκρών βασιλέων Η γλυπτική σε αυτό το χώρο συνδέθηκε με τη λατρεία του Κάτω Κόσμου (εικ72) Σε μια πλευρά παρατηρούμε 12 θεούς που τρέχουν και το laquoΘεό των Ξιφώνraquo απέναντί τους Ένα σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό το Sarruma να τον αγκαλιάζει που βρίσκεται εκεί θα πρέπει να τοποθετήθηκε όταν ανέλαβε τη βασιλεία - Οι δώδεκα θεοί Το σύνολο των 12 θεών που τρέχουν σύμφωνα με τον Akurgal είναι μια εξαίσια προσπάθεια των καλλιτεχνών να εικονιστεί μια σειρά ανθρώπινων μορφών με αλληλοκαλυπτώμενα τα μέλη τους που προελαύνουν σε σειρά Οι θεοί φέρουν δρεπάνι στο αριστερό τους χέρι Είναι το καλύτερα διατηρημένο ανάγλυφο στο χώρο Β Αυτοί οι θεοί συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο (εικ73-74) - Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo είναι ένα αρκετά ιδιόμορφο ανάγλυφο Εικονίζεται ένα τεράστιο ξίφος γυρισμένο προς τα κάτω Έχει λαβή που πλαισιώνεται από τα κεφάλια δύο λιονταριών σε αντίθετη κατεύθυνση ενώ ολόκληρες οι μορφές δύο λιονταριών ξαπλωμένων με κατεύθυνση προς τα κάτω αναπτύσσονται επάνω στη λάμα του ξίφους Επάνω η λαβή φέρει το κεφάλι ενός θεού παρόμοιο με εκείνα των θεών στην ανδρική πομπή στο χώρο Α Έχει ψηλό κωνικό πίλο με ένα κέρατο και ελλείψεις στη μέση του πίλου Ο θεός φέρει και ενώτιο Το ανάγλυφο είναι πρωτότυπο Υποτέθηκε ότι ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo αναπαριστά ένα πολεμικό τρόπαιο που αποκτήθηκε από το βασίλειο των Mittani Αν δεχθούμε αυτή την άποψη τότε το λάφυρο μάλλον είχε γίνει αντικείμενο λατρείας από τους Χετταίους Όμως ήδη στους Χετταίους έχουμε θεούς που λατρεύονται κάτω από τη μορφή ενός όπλου Μάλλον εδώ εικονίζεται ο θεός του πολέμου Sarruma που ήδη παρουσιάζεται στο χώρο Α να συνοδεύει την Hepat (Vieyra 1955 64-65) (εικ75 79)

- Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV Το σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό του το Sarruma να τον αγκαλιάζει και να τον προστατεύει είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης του Νέου Βασιλείου (εικ76 79) Ο Θεός εικονίζεται με την ίδια ενδυμασία όπως και στο χώρο Α έχοντας το χαρακτηριστικό εγχειρίδιο Ο βασιλιάς έχει ιερατική στάση Ανάλογες σκηνές είναι γνωστές από την Εγγύς Ανατολή όπως το ανάγλυφο του βασιλιά Senusret I που προστατεύεται από το θεό Ptah στην αρχή της ΧΙΙ δυναστείας Ακόμη και σε παραστάσεις σφραγίδων έχουμε παρόμοιες σκηνές Χαρακτηριστική είναι η παράσταση σε σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει και πάλι ο θεός Sarruma (εικ77) όπως και η παράσταση της σφραγίδας που εικονίζει το βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από παλαιότερους Θεούς της Καταιγίδας ίσως τον Teshub (εικ78)

18

- Υπόλοιπες μορφές Η είσοδος στο μικρό χώρο θεωρείται ότι φρουρείται από δύο μειξογενείς μορφές θεοτήτων με τα χέρια τους υψωμένα που έχουν σώμα ανθρώπου φτερά και κεφάλι λιονταριού και οι οποίες αντλούν την προέλευσή τους σε Χουριτικά συμβολιστικά πρότυπα (εικ80) Στα δεξιά της εισόδου στο μεγάλο χώρο της λατρείας υπάρχει ένα ανάγλυφο με ένα θεό και μια θεά να κάθονται αντικριστά θυμίζοντας αγορά θεών (εικ81) Το σύνολο της γλυπτικής διακόσμησης του ιερού συμπληρώνεται από ένα πέτρινο κομμάτι που έχει επάνω μόνη μια γυναικεία μορφή Το κομμάτι αυτό ένα από δύο που φτιάχτηκαν αρχικά θα πρέπει να συμπλήρωνε το κενό στο δεξιό τοίχο το χώρου Α (εικ82)

(Alexander 1986 99-102)

- Θρησκευτικός και πολιτικός ρόλος του ιερού Το μνημείο της Yazilikaya εξυπηρετεί ένα διττό ρόλο Γίνεται από τη μια πλευρά ο ιερός θρησκευτικός χώρος με το συνεχή λατρευτικό χαρακτήρα ήδη από προηγούμενους αιώνες Στο μνημείο τονίζεται η γονιμότητα της γης και η ευδαιμονία της κοινωνίας μέσα από την ασφάλεια που θα εγγυηθούν οι θεοί Παράλληλα προβάλλεται ο laquoΙερός Γάμοςraquo και τα laquoΘεϊκά Ζεύγηraquo Από την άλλη μέσα από την πλούσια γλυπτική διακόσμηση μετατρέπεται σε μέσο προβολής των βασιλικών οικογενειών Η αφηρωισμένη παράσταση του Μεγάλου Βασιλιά η έμφαση στις θεϊκές πομπές με τους θεούς να συνοδεύονται από τα σύμβολά τους και η προβολή του θεού της Καταιγίδας υπογραμμίζουν τη συνέχεια της παράδοσης και το κύρος της βασιλικής οικογένειας ανάμεσα στο σύνολο των βασιλικών οίκων της Ανατολής Ίσως η Αίγυπτος να αποτέλεσε το πρότυπο για τη χρήση της μεγάλης γλυπτικής ως όργανο προβολής των βασιλέων αφού είναι αρκετά τα μοτίβα στο μνημείο που αντλούν τα πρότυπά τους από την Αίγυπτο

22 Γλυπτική από το ιερό 4 στο Fraktin Στο Fraktin κοντά στο Kayseri έχουμε ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεγάλης γλυπτικής που προηγούνται χρονολογικά από το ιερό στη Yazilikaya Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου πΧ αι Σε αυτό το ανάγλυφο έχουμε την αναπαράσταση του βασιλιά Hattusili III και της βασίλισσας Puduhepa που προσφέρουν σπονδή στους θεούς Teshub και Hepat Ο βασιλιάς στέκεται απέναντι από το θεό κάνοντας σπονδή έχοντας ανάμεσά τους ένα βωμό ενώ παρόμοια είναι και η σκηνή με τη βασίλισσα και τη θεά με τη διαφορά ότι η θεά είναι καθιστή Η στάση τα ρούχα και τα διακριτικά των θεών και του βασιλικού ζεύγους είναι παρόμοια με εκείνα στη Yazilikaya (Bittel 1976 173-176) (εικ83)

23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi Στο Gacircvurkalesi στο 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ένα βράχο το ανάγλυφο με δύο θεούς από δεξιά να έρχονται μπροστά σε μια καθιστή θεά στα αριστερά Οι θεοί και εδώ μοιάζουν αρκετά με τις παραστάσεις στη Yazilikaya Φέρουν τον κωνικό πίλο με τα κέρατα και έχουν το χέρι τους το ένα προτεταμένο και το άλλο στο στήθος Φέρουν επίσης και κοντούς χιτώνες (Bittel 1976 179) (εικ84-85)

24 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci Στο Tasci το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ανάγλυφο βράχου τρεις θεούς να βαδίζουν προς τα δεξιά Φέρουν μακρείς χιτώνες και έχουν τα τυπικά και εδώ χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Η παράσταση φέρει επιγραφές ιερογλυφικών (Bittel 1976 185) (εικ86)

4 Ας σημειωθεί ότι τα ιερά που θα αναφερθούν είναι υπαίθρια ιερά και οι ανάγλυφες μορφές θεών δημιουργούνται απευθείας επάνω στο φυσικό

19

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

καταλαμβάνει την πρωτεύουσα Apasa ώστε ο βασιλιάς τους ο Uhhaziti να καταφύγει σε νησιά που ανήκαν στο βασιλιά των Ahhiyawa και να πεθάνει εξόριστος εκεί Ο γιος του Uhhaziti Tapalazunawili που έμενε επίσης στα νησιά των Ahhiyawa επιτέθηκε στο χώρο δυτικά της Μικράς Ασίας αλλά ηττήθηκε και αυτός με αποτέλεσμα να επιστρέψει πίσω και να ενσωματωθεί ξανά με τους Ahhiyawa Στη διάρκεια της βασιλείας του βασιλιά των Χετταίων Muwatalli II παρουσιάζεται ο Piyamaradu ο οποίος προκάλεσε αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αυτός πρέπει να ήταν εγγονός του Uhhaziti από το γιο του Piyamakurunta που είχε παραμείνει στη χώρα των Ahhiyawa Ο Piyamaradu χρησιμοποίησε ως ορμητήριο για τις επιχειρήσεις του τη Millawanda (Μίλητο) και εμφανιζόταν ως προστατευόμενος του βασιλιά των Ahhiyawa Σε μια από τις επιχειρήσεις του επιτέθηκε στη Lapza που ταυτίζεται με τη Λέσβο καταφέρνοντας να αιχμαλωτίσει τεχνίτες που ανήκαν ενμέρει στο βασιλιά των Χετταίων Στη συνέχεια ο Atpa γαμπρός του Piyamaradu προχώρησε σε διαπραγματεύσεις ως αντιπρόσωπος του βασιλιά των Ahhiyawa Αρχικά αρνήθηκε να επιστρέψει τους ομήρους αλλά στη συνέχεια υποχώρησε ίσως φοβούμενος επίθεση από τους Χετταίους Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του βασιλιά των Χετταίων Hattusili III ο Piyamaradu συνέχισε να δημιουργεί προβλήματα στους Χετταίους Από εκείνη την περίοδο γνωστό είναι το laquoΓράμμα του Tawagalawaraquo το οποίο απηύθυνε ο Hattusili III στο βασιλιά των Ahhiyawa Μεγάλη σημασία έχει το γεγονός ότι ο Hattusili III αποκαλεί το βασιλιά των Ahhiyawa ως αδελφέ μου μεγάλε βασιλιά ισάξιέ μου πράγμα που δείχνει ότι το βασίλειο των Ahhiyawa είχε μεγάλη δύναμη Παρόλα αυτά θα πρέπει να αναφέρουμε ότι οι Χετταίοι δεν έβλεπαν πάντοτε ως ισάξιούς τους τους Ahhiyawa αφού στη συνθήκη που υπέγραψε ο Tudhaliya IV με το βασιλιά του Amuru αναφέρεται αρχικά μεταξύ άλλων laquohellipο βασιλιάς της Αιγύπτου ο βασιλιάς της Βαβυλώνας ο βασιλιάς της Ασσυρίας και ο βασιλιάς των Ahhiyawahellipraquo ενώ στη συνέχεια διαγράφηκε η φράση που αφορούσε το βασιλιά των Ahhiyawa Στο παραπάνω γράμμα ο Hattusili III αναφέρει τη δράση του Piyamaradu και ο βασιλιάς των Ahhiyawa απαντά ότι έχει διατάξει τον Atpa να παραδώσει τον Piyamaradu στο μεγάλο βασιλιά των Χετταίων Όταν ο Hattusili III φτάνει στη Millawanda ο Piyamaradu είχε ήδη διαφύγει με πλοίο σε άλλη περιοχή των Ahhiyawa Η πρώτη παράγραφος αυτού του γράμματος αναφέρεται στον Tawagalawa που είναι αδελφός του βασιλιά των Ahhiyawa Το όνομα αυτό είναι ένα ελληνικό όνομα ενός μυκηναίου Αναλύεται ως e-te-wo-ke-le-we και σημαίνει Ετεοκλής Ο Ετεοκλής αυτός ήταν ο υψηλότερος αντιπρόσωπος του βασιλιά των Ahhiyawa στην περιοχή της Ανατολίας και ήταν εγκατεστημένος στη Millawanda Η τελευταία αναφορά στους Ahhiyawa εμφανίζεται στη διάρκεια της βασιλείας του βασιλιά των Χετταίων Tudhaliya IV όπου ο βασιλιά των Ahhiyawa αναφέρεται σε σχέση με τις πολεμικές διενέξεις στην περιοχή του ποταμού Seha και στην Arzawa Το κείμενο δεν είναι σαφές ως προς τη δράση του βασιλιά των Ahhiyawa Μια μετάφραση αναφέρει ότι laquoο βασιλιάς των Ahhiyawa αφού έκανε πόλεμο ανασυντάχθηκεraquo ενώ μια άλλη πρόταση μεταφράζει το κείμενο διαφορετικά προτείνοντας laquo hellipέκανε πόλεμο και βασίστηκε στο βασιλιά των Ahhiyawaraquo Αν η δεύτερη μετάφραση είναι σωστή τότε το κείμενο θα πρέπει μάλλον να αναφέρεται στον Tarhunaradu βασιλιά της χώρας του ποταμού Seha που επαναστάτησε εναντίον των Χετταίων Μάλλον ζήτησε τη βοήθεια του βασιλιά των Ahhiyawa η οποία είτε δεν έφτασε είτε ο βασιλιάς των Χετταίων κατάφερε να κατατρόπωση την επανάσταση στέλνοντας τον Tarhunaradu με άλλους φυλακισμένους στην Arinna (Niemeier 1999 145-155) Η Ασία και ιδιαίτερα η Μικρά Ασία αποτέλεσαν πεδίο ενδιαφέροντος για τους Έλληνες αφού η Ασία ήταν πλούσια σε μεταλλεύματα Οι Έλληνες επιχείρησαν να αποκτήσουν περιοχές πρόσβασης στο χώρο της Ασίας και μέσα από αυτές να επεκτείνουν την επιρροή τους ανατολικά στους πλούσιους εμπορικούς δρόμους του μεταλλεύματος Η περιοχή της Μικράς Ασίας και ειδικότερα η Millawanda ndash Μίλητος ήταν μια περιοχή που είχε έντονη την ελληνική παρουσία και αποτέλεσε πεδίο διένεξης με τους Χετταίους Ήδη από την εποχή του Παλαιού Βασιλείου του Μινωικού πολιτισμού μαρτυρείται στην περιοχή της Μιλήτου παρουσία των Μινωιτών όπως και στην Ιασό

5

Η ανασκαφική έρευνα αποκάλυψε μινωική κεραμική και στις δύο παραπάνω περιοχές από την εποχή του Μινωικού Παλαιού βασιλείου αλλά και αρκετούς μινωικούς σφραγιδόλιθους Ίσως ένας λίθινος πέλεκυς που βρέθηκε στο μινωικό ανάκτορο στα Μάλια να είναι δώρο από Χετταίο βασιλιά σε Μινωίτη αξιωματούχο Ενώ από την περίοδο των Μινωικού Παλαιού Βασιλείου έχει βρεθεί στα Γούρνια χρυσός κάνθαρος ανατολικού τύπου που αποτέλεσε στοιχείο μίμησης της μινωική κεραμικής Η περιοχή της Μιλήτου και της Ιασού πρέπει να ανήκε στους Μινωίτες από την εποχή του Μινωικού Παλαιού Βασιλείου Όμως από το τέλος του 15ου με τις αρχές του 14ου πΧ αι οι Μυκηναίοι αναπτύσσουν την επιρροή τους στα ανατολικά και απωθούν το μινωικό πληθυσμό της περιοχής της Μιλήτου και της Ιασού καταλαμβάνοντας οι ίδιοι αυτές τις περιοχές Αν και οι Μυκηναίοι κατέχουν την Μίλητο ύστερα από τους Μινωίτες η Μίλητος ήταν στη σφαίρα επιρροής των Χετταίων Οι Μυκηναίοι τη χρησιμοποίησαν ως πεδίο πρόσβασης στη Μικρά Ασία Οι Χετταίοι δέχονταν την πίεση από τους τοπικούς άρχοντες που βρίσκονταν μέσα στο χώρο επιρροής τους και γιrsquo αυτό έρχονταν συχνά σε αντιπαράθεση με αυτούς Όσο μεγάλωνε η δύναμη των Μυκηναίων τόσο γίνονταν πιο ενοχλητικοί για τους Χετταίους Τελικά η Μίλητος που ήταν ορμητήριο των Αχαιών για τη Μικρά Ασία πέρασε στα χέρια των Χετταίων στο β΄ μισό του 13ου πΧ αι Μέχρι σήμερα δεν ξέρουμε πώς η Μίλητος πέρασε στους Χετταίους και πώς οι Αχαιοί αποσύρθηκαν από την περιοχή Επειδή το κύριο ενδιαφέρον των Χετταίων ήταν στις νοτιοανατολικές περιοχές στη βόρεια Συρία και στη νοτιανατολική Μικρά Ασία γιrsquo αυτό και δεν υπάρχουν πολλές απευθείας διενέξεις μεταξύ Χετταίων και Αχαιών παρά μόνο στην εποχή των Tudhaliya Ι και II και του Mursili II που κατέλαβε τη Μίλητο Φαίνεται μάλλον ότι η ενίσχυση άλλων τοπικών ηγημένων από τους Αχαιούς μέσα από την περιοχή της Μιλήτου θα αποτέλεσε την αιτία ώστε οι Χετταίοι να θελήσουν να περιορίσουν τους Μυκηναίους Ίσως ο Tudhaliya IV θέλησε να θέσει οριστικό τέλος στα προβλήματα που δημιουργούνταν σε αυτή την περιοχή Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι μια από τις θεωρείς που προσπαθούν να ερμηνεύσουν το τέλος του Μυκηναϊκού πολιτισμού και την είσοδο στην περίοδο των αποκαλούμενων Σκοτεινών Χρόνων στον Ελληνικό χώρο αναζητά τα αίτια αυτής της παρακμιακής περιόδου σε μια δυσχερή κατάσταση που βρέθηκε ο Ελληνικός πληθυσμός από την είσοδο άλλων ομάδων από το βορρά η οποία δυσχερής κατάσταση όμως επιδεινώθηκε εξαιτίας της κατάρρευσης του Χεττιτικού Βασιλείου και της επακόλουθης οικονομικής ανέχειας που προκλήθηκε στην Ελλάδα από την έλλειψη των εμπορικών συναλλαγών με την ανατολή και ειδικότερα με τους Χετταίους (Ιακωβίδης 1970 292-294) Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο αρχαιολογικά ευρήματα που ανακαλύφθηκαν στην Hattusa Στα όστρακα ενός αγγείου που χρονολογείται στο τέλος του 15ου με τις αρχές του 14ου πΧ αι εμφανίζεται η μορφή ενός πολεμιστή που φέρει κράνος το οποίο δεν έχει χετττικά χαρακτηριστικά Υποστηρίζεται ότι το κράνος ίσως είναι κράνος από δόντια αγριογούρουνου αιγιακού ndash μυκηναϊκού τύπου (εικ10) Μια τολμηρή ερμηνεία ανιχνεύει σε αυτή τη μορφή του πολεμιστή την απεικόνιση ενός Μυκηναίου πολεμιστή στη διάρκεια της δραστηριότητας του Attarasiya στη νοτιοανατολική Ανατολία και την πιθανή εμπλοκή του βασιλιά των Ahhiyawa στον πόλεμο στην Assuwa Όμως θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί σε μια τέτοια ερμηνεία Ένα άλλο εύρημα είναι ένα χάλκινο ξίφος με επιγραφή αφού ο Tudhaliya ο Μεγάλος Βασιλιάς κατέστρεψε τη χώρα των Assuwa αφιερώνει αυτό το ξίφος στο θεό της Καταιγίδας τον κύριό του Η προέλευση του ξίφους ήταν θέμα μεγάλης συζήτησης Θεωρείται ότι είναι ξίφος παράλληλου τύπου με τα Μυκηναϊκά ξίφη τύπου Β ή τουλάχιστον παραλλαγή του παραδοσιακού μυκηναϊκού ξίφους Β ενώ άλλοι ερευνητές παρουσιάζουν αμφιβολίες αν το ξίφος κατασκευάστηκε στον αιγιακό χώρο Όμως δεν αμφισβητούνται οι αιγιακές επιδράσεις στην κατασκευή του ξίφους Μια περαιτέρω ερμηνεία επιχειρεί και εδώ να ανιχνεύσει μυκηναϊκή εμπλοκή στην ανατολική Μικρά Ασία συνδεδεμένη με τους πολέμους των Tudhaliya Ι και II στη χώρα των Assuwa (Niemeier 1999 149-155) (εικ10) Βέβαια θα πρέπει να αναφέρουμε ότι στο βασίλειο των Χετταίων εμφανίζεται Μυκηναϊκή και Μινωική κεραμική η οποία τις περισσότερες φορές συνοδεύεται από Κυπριακή

6

κεραμική υποδηλώνοντας ίσως ότι ο θαλάσσιος δρόμος προς τους Χετταίους περνούσε από την Κύπρο (Treuil 1996 465) (εικ11-12) Από την άλλη πλευρά θα πρέπει να σημειωθεί ότι στον ελληνικό χώρο (ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα) εμφανίζονται χεττιτικά αντικείμενα όπως σφραγίδες μεταλλικά αγγεία και ειδώλια (τα οποία δεν ταυτίζονται απόλυτα ως χεττιτικά αλλά πιθανολογείται ότι μπορεί να είναι χεττιτικές δημιουργίες) που χρονολογούνται από τη ΜΜΙ-ΙΙ έως και την ΥΕΙΙΙΓ περίοδο Τα Χεττιτικά αντικείμενα που εμφανίζονται στον Ελλαδικό χώρο υπολογίζονται μέχρι σήμερα μόνο στο 1 του συνόλου των Ανατολίτικων αντικειμένων που εισήχθηκαν στην Ελλάδα κατά την εποχή του Χαλκού Αντίστοιχα περιορισμένα είναι και τα Ελληνικά (Μινωικά ή Μυκηναϊκά) αντικείμενα που ανακαλύφθηκαν στο Χεττιτικό βασίλειο Η εμφανής αυτή έλλειψη ερμηνεύθηκε με πολλές υποθέσεις Ίσως πρόκειται για μια έλλειψη ανάγκης αμοιβαίου εμπορίου Ίσως το εμπόριο μεταξύ των δύο λαών περιορίστηκε σε ευτελή και φθαρτά αντικείμενα Ίσως και σε ένα οικονομικό εμπάργκο ή ακόμη και σε συνδυασμό των παραπάνω υποθέσεων Ακριβής λύση στον παραπάνω προβληματισμό δεν έχει διακριβωθεί ακόμη Πρέπει να εξετασθούν βαθύτερα οι οικονομικοί κοινωνικοί και πολιτικοί παράγοντες που οδήγησαν σε αυτό το αποτέλεσμα (Cline 1991 133-144)

III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

1 ΟΙ ΘΕΟΙ Το βασίλειο των Χετταίων χαρακτηρίζεται ως η laquoΧώρα των Χιλίων Θεώνraquo αφού οι θεότητες που λατρεύονταν από τους Χετταίους ήταν υπερβολικά πολυάριθμες Υπολογίζεται ότι ο αριθμός των θεών που αναφέρονται στις χεττιτικές πηγές ξεπερνά τους 800 Ας εξετάσουμε ενδεικτικά μόνο μερικούς από τους πιο σημαντικούς θεούς ώστε να σχηματίσουμε μια εικόνα για τη μυθολογία των Χετταίων (παράρτημα 2)

Anu (Ακκαδικής προέλευσης) Όταν ο Alalus ήταν ο βασιλιάς στον ουρανό ο Anus ήταν πιο ισχυρός Ο Anus υπηρέτησε ως οινοχόος του Alalus για 9 χρόνια πριν τον κατατροπώσει και τον στείλει πίσω στη γη Πήρε τη θέση του στο θρόνο και είχε για οινοχόο του τον Kumarbis Κατά τον ίδιο τρόπο ο Kumarbis επαναστάτησε και κυνήγησε τον Anus που πετούσε στον ουρανό σαν πουλί Τελικά με τα δόντια του έκοψε και κατάπιε το φαλλό του Anus ο οποίος έτσι ως εκδίκηση τον κατέστησε έγκυο και ο Kumarbis (laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους Χουρίτες) γέννησε το Θεό της Καταιγίδας τον ποταμό Aranzahus (Τίγρης) και τον Tasmisus Στη συνέχεια ο Anus κρύφθηκε στον ουρανό Όμως συμβούλεψε το θεό της Καταιγίδας για τα μέρη που μπορεί να κρύβεται ο Kumarbis Έπειτα ο Anus σχεδίασε με τα άλλα του παιδιά να καταστρέψουν τον Kumarbis και τελικά τα κατάφεραν O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣ Ο Θεός της Καταιγίδας (ο Teshub των Χουρίτων ο Taru και Λουβιτικά ο Tarhun laquoο Κατακτητήςraquo) laquoΟ Βασιλιάς της Kummiyaraquo laquoΟ Βασιλιάς του Ουρανούraquo laquoΟ κύριος της γης των Hattiraquo Είναι ο ανώτερος από τους θεούς και το σύμβολό του είναι ο ταύρος Ως Teshub έχει απεικονιστεί ως γενειοφόρος άντρας επάνω σε δύο βουνά και κρατώντας ένα σπαθί Είναι ο θεός της μάχης και της νίκης ειδικά όταν η μάχη γίνεται με ξένη δύναμη Ως Taru είναι ο σύζυγος της Wurusemu Ήταν το παιδί του Anus και Kumarbis όταν ο Kumarbis κατάπιε το φαλλό του Anus Θεωρείται ο γιος του Ea στο μύθο του Ullikummis Πολέμησε και κατανίκησε το γίγαντα Ullikummis Πολέμησε με το Δράκο Illuyankas στο Kiskilussa και ηττήθηκε Ζήτησε τη βοήθεια των θεών παρακαλώντας την Inaras να οργανώσει μια γιορτή Αυτή έκανε τη γιορτή και όταν ο Δράκος ήρθε με την οικογένειά του στη γιορτή ο θνητός Hupasiyas τον δένει με ένα σκοινί Στη συνέχεια ο Θεός της Καταιγίδας συνοδευόμενος από τους θεούς επιτίθενται και τους σκοτώνουν

7

Σε άλλη παραλλαγή του μύθου ο Θεός της Καταιγίδας χάνει τα μάτια του και την καρδιά του από τον Illuyankas στην πρώτη μάχη Στη συνέχεια παντρεύεται μια φτωχή γυναίκα και παντρεύει το παιδί τους με την κόρη του Illuyankas Έβαλε το γιο του να ζητήσει πίσω τα μάτια και την καρδιά και με την επιστροφή ο Θεός της Καταιγίδας επιτέθηκε στο Δράκοντα αλλά ο γιος του παίρνει το μέρος του Illuyankas με αποτέλεσμα ο Θεός της Καταιγίδας να τους σκοτώσει και τους δύο Όταν ο γιος του Telepinus χάνεται ο Θεός της Καταιγίδας πέφτει σε απελπισία και παραπονείται στο Θεό το Ήλιου και μετά στη Hannahannas η οποία του λέει να τον αναζητήσει Αφού ψάχνει στην πόλη του Telepinus εγκαταλείπει την προσπάθεια Σε άλλη παραλλαγή αυτού του μύθου είναι ο ίδιος ο Θεός της Καταιγίδας που χάνεται έχοντας την ίδια συνέχεια με παραπάνω Ενώ σε άλλη εκδοχή ταξιδεύει στη Μαύρη Γη στο θυμό του και επιστρέφει με τη βοήθεια της μητέρας του η οποία εδώ είναι η WuruntemuEreshkigalη θεότητα του Arinna Στέλνει τον Telepinus να επαναφέρει το Θεό του Ήλιου που έχει απαχθεί από το Θεό της Θάλασσας Ο Θεός της Θάλασσας είναι τόσο τρομοκρατημένος ώστε δίνει την κόρη του στον Telepinus να την παντρευτεί ζητώντας όμως γαμήλιο δώρο από το Θεό της Καταιγίδας Αφού συμβουλεύτηκε τη Hannahanna δίνει δώρο χίλια αρνιά και χίλιες κατσίκες Όμως παρατηρεί ότι η κόρη Inara έχει χαθεί και στέλνει μια μέλισσα στη Hannahanna να της ζητήσει να ψάξει για την κόρη του

Upelluri (Ubelluris) Παρόμοιος με τον Άτλαντα Είναι ένας γίγαντας που κουβαλά στις πλάτες του τον κόσμο Χωρίς ο ίδιος να το αντιληφθεί οι παλιοί θεοί έχτισαν επάνω του τον ουρανό και τη γη που χωρίστηκαν με ένα χάλκινο μαχαίρι Ύστερα από οδηγίες του Imbaluris οι θεοί της Issira τοποθέτησαν τον Ullikummis στο δεξί του ώμο για να μεγαλώσει το παιδί Ο Ea μιλά μαζί του ψάχνοντας τον Ullikummis και ο Upelluri παραδέχεται ένα μικρό πόνο στον ώμο του αλλά δε μπορεί να εντοπίσει ποιος θεός τον προκαλεί Ο Θεός του Ήλιου Πιθανώς πρόκειται για μια Ακκαδική εισαγωγή Είναι θεός της Δικαιοσύνης και μερικές φορές ο βασιλιάς των θεών Εντόπισε τον Ullikummis στη θάλασσα και επισκέφθηκε το Θεό της Καταιγίδας αρνούμενος να φάει πριν αναφέρει τα νέα Έπειτα ο Θεός της Καταιγίδας διαβεβαιώνει ότι το φαγητό θα είναι υπέροχο ώστε ο Θεός του Ήλιου ευχαριστιέται το φαγητό και παίρνει το δρόμο για τον ουρανό Όταν ο Telepinus εξαφανίστηκε φέρνοντας πείνα ο ίδιος οργανώνει ένα γεύμα χωρίς όμως να καταφέρει να κατευνάσει την πείνα Ο Θεός της Καταιγίδας παραπονείται και έτσι ο Θεός του Ήλιου στέλνει έναν αετό χωρίς όμως να καταφέρει να τον βρει Μετά την ανεύρεση του Telepinus από τη μέλισσα ο Θεός του Ήλιου βάζει ανθρώπους να πραγματοποιήσουν τελετή Σε άλλη παραλλαγή του μύθου της εξαφάνισης θεού γίνεται ο ίδιος ο αγνοούμενος Φαίνεται ότι διατηρεί κοπάδια με πρόβατα Στο τέλος της ημέρας ταξιδεύει στον Κάτω Κόσμο Απάχθηκε από το Θεό της Θάλασσας αλλά απελευθερώθηκε όταν τον αναζήτησε ο Telepinus Σε άλλη εκδοχή του μύθου ο Θεός της Θάλασσας τον συνέλαβε σε δίχτυ Κατά τη διάρκεια της απουσίας του εγκαταστάθηκε ο Hahhimas δηλαδή ο Παγετός Ο Θεός του Φεγγαριού ( Χουριτικός Kashku) Έπεσε από τον ουρανό επάνω στην laquoKillamarraquo που θεωρείται το σύνολο των πυλών και εξαφανίστηκε Ο Θεός της ΚαταιγίδαςTaru έριξε αστραπές και βροχή εναντίον του για να τον φοβίσει Ο Hapantali στράφηκε εναντίον του με ένα ύμνο Ενώ μπορεί να εξαποστείλει κακούς οιωνούς μπορεί να κατευναστεί με τη θυσία ενός αρνιού

Ο Θεός της Θάλασσας Φιλονίκησε και απήγαγε το Θεό του Ήλιου από τον ουρανό αλλά τον απελευθέρωσε όταν τον αναζήτησε ο Telepinus Σε άλλη εκδοχή του μύθου ο Θεός της Θάλασσας τον συνέλαβε σε δίχτυ Ο Θεός της Θάλασσας είναι τόσο τρομοκρατημένος ώστε δίνει την κόρη του στον

8

Telepinus να την παντρευτεί ζητώντας όμως γαμήλιο δώρο από το Θεό της Καταιγίδας ο οποίος του δίνει δώρο χίλια αρνιά και χίλιες κατσίκες

Hebat ( Χουριτικό όνομα ) (Hepit Hepatu) Είναι η κύρια σύζυγος του Θεού της Καταιγίδας Μερικές φορές παρουσιάζεται να στέκεται επάνω στη ιερό της ζώο το λιοντάρι Όταν ο Θεός της Καταιγίδας και ο Astabis απέτυχαν στην επίθεση στον Ullikummis ο γίγαντας την έδιωξε από το ναό της προκαλώντας της αδυναμία να επικοινωνήσει με τους θεούς Φοβούμενη ότι ο άντρας της θα ηττηθεί από τον Ullikummis αναφέρει την ανησυχία της στον υπηρέτη της τον Takitis που τον διατάζει να πάει στη συνέλευση των θεών και να της μεταφέρει απόφαση για τον άντρα της Είναι η μητέρα του Sharruma

Wurusemu (Wuruntemu) laquoΘεά του Ήλιου στην Arrinaraquo laquoΚυρία στη Χώρα των Hattiraquo laquoη Βασίλισσα του Ουρανού και της Γηςraquo laquoΚυρία των βασιλέων και των βασιλισσών του Hatti που διευθύνει την κυβέρνηση των βασιλέων και των βασιλισσών του Hattiraquo Αργότερα αυτή η θεά αφομοιώθηκε με την Hebat Αυτή δημιούργησε τη χώρα των Κέδρων Είναι η κύρια γυναικεία θεότητα στην Arrina με τον Taru ως συνεργάτη της Είναι η θεά της μάχης και συνδέθηκε με τις στρατιωτικές νίκες των Χετταίων Είναι η μητέρα του Θεού της Καταιγίδας στο Nerik και εκεί συνδέθηκε με τον Ereshkigal βοηθώντας τον να γυρίσει από τον Κάτω Κόσμο

Shaushka (Χουριτ ι κ ά η Ishtar) Παίρνει τη μορφή της φτερωτής θεότητας που στέκεται επάνω σε ένα λιοντάρι Κατασκοπεύει τα αδέλφια της το Θεό της Καταιγίδας και τον Tasmisus καθώς φεύγουν από την kuntarra περιμένοντας τον Ullikummis Τους οδηγεί από το χέρι επάνω στο βουνό Hazzi από όπου παρακολουθούν τον Ullikummis Μαλώνει το Θεό της Καταιγίδας όταν φοβάται στη θέα του Ullikummis Αγαπήθηκε από το φίδι Hedammu Η Ninatta και η Kulitta είναι ακόλουθοί της ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ Οι παλιοί θεοί έχτισαν τον Ουρανό και τη Γη επάνω στον Upelluri Διαχώρισαν τη Γη από τον Ουρανό με ένα χάλκινο μαχαίρι το οποίο το αποθήκευσαν σε αρχαίες αποθήκες της οποίες σφράγισαν Το σπίτι των θεών στον ουρανό βρίσκεται στην Kuntarra Η Μαύρη Γη είναι ο Κάτω Κόσμος Έχει είσοδο με πύλες και χάλκινα ή σιδερένια αγγεία με ανοιχτά στόμια Όποιος περάσει τις πύλες χάνεται και δεν ξαναγυρίζει πίσω Ο θυμός του Telipinu και της Hannahanna εξορίζεται εκεί(Haas 1994)

Ο υπερβολικά μεγάλος αριθμός των θεών οφείλεται σύμφωνα με τον Akurgal στην ομοσπονδιακή μορφή της πολιτειακής οργάνωσης των Χετταίων με αποτέλεσμα οι Χετταίοι να μην καταφέρουν να έχουν μια κοινή αντίληψη για τους θεούς Η φύση της θρησκευτικής αντίληψης των Χετταίων είναι ένα μοναδικό φαινόμενο Η ανεκτικότητα στα θρησκευτικά θέματα και ο εμφανής ρεαλισμός των Χετταίων είναι χαρακτηριστικό της θρησκευτικής πίστης στο βασίλειο των Χετταίων Ο Moortgat έχει δώσει τον προσδιορισμό laquoέλλειψη συνένωσης λατρειών και ιερών μύθων αλλά πνευματική ενότηταraquo Αν και ο αριθμός των θεών είναι υπερβολικός ουσιαστικά δεν πρόκειται για διαφορετικούς θεούς αλλά για τοπικές εκδοχές λίγων θεοτήτων Έτσι ουσιαστικά έχουμε μια κυρίαρχη ανδρική θεότητα laquoΤο Θεό της Καταιγίδαςraquo και μια κυρίαρχη γυναικεία θεότητα laquoΤη Μεγάλη Θεάraquo (Akurgal 1962 75-80) Μερικές φορές οι βασιλείς των Χετταίων αποκτούσαν και ιερατικά χαρακτηριστικά Έτσι παρατηρούμε ότι ο Hattusili III ήταν ο ιερέας της Ishtar και η γυναίκα του Puduhepa που το όνομά της σημαίνει ότι ήταν αφιερωμένη στην Hepat ήταν κόρη ιερέα από τη Lawazantiya

9

στη περιοχή των χουριτών Kizzuwatna Αυτή διέταξε κάποιες πήλινες πινακίδες από την Kizzuwatna να αντιγραφούν για την τελετή Hisuwa

Ας εξετάσουμε τις δύο κεντρικές θεότητες

Η ανδρική θεότητα ο Θεός της Καταιγίδας είναι η κυρίαρχη θρησκευτική μορφή του Χεττιτικού βασιλείου Είναι ο κοινός θεός του γηγενούς πληθυσμού και των επήλιδων ινδοευρωπαίων Στις γραφές παρουσιάζεται με το ιδεόγραμμα του μεσοποταμιακού θεού Adad Ταυτίζεται με τον ελληνικό Δία Είναι ο Teshub των Χουρίτων ο Taru και Λουβιτικά ο Tarhun Στα χεττιτικά κείμενα αναφέρεται ως o Θεός της Καταιγίδας των Hatti o κύριος της γης των Hatti o Βασιλιάς του Ουρανού Στις διάφορες παραλλαγές τον παρατηρούμε ως ο Θεός της Καταιγίδας της Hattusa ο Θεός της Καταιγίδας του Παλατιού ο Θεός της Καταιγίδας του Στρατού ο Θεός της Καταιγίδας της Βροχής Πέρα από το ιδεόγραμμα στις απεικονίσεις του συνοδεύεται από τον κεραυνό ενώ όταν έχει και κάποιο άλλο ειδικότερο όνομα συμπληρώνεται και ένα τρίτο ιδεόγραμμα Παρουσιάζεται συχνά να στέκεται στην κορυφή ενός βουνού Άλλωστε τα βουνά ήταν αντικείμενα λατρείας για τους Χετταίους Το ιερό του ζώο είναι ο ταύρος Η γυναικεία θεότητα θα πρέπει να εκληφθεί ως έκφραση του μητριαρχικού συστήματος στην Ανατολία Η λατρεία αυτής της θεότητας εντοπίζεται ήδη από τη Νεολιθική εποχή Οι νεότερες εκφράσεις αυτής της νεολιθικής θεότητας θα πρέπει να ανιχνευθούν στη Θεά του Ήλιου των Hatti που εμφανίζεται ήδη από την 3η πΧ Χιλιετία και στη Χουριτική Hepat Θα πρέπει η θεά Kupaba της Υστεροχεττιτικής περιόδου και η Cybele της Ελληνορωμαϊκής εποχής στη Μικρά Ασία να είναι μεταγενέστερες μορφές αυτής της θεότητας Φαίνεται ότι η Hepat και η Θεά του Ήλιου της Arrina θεωρούνται κοινές θεότητες ενώ ο Θεός της Καταιγίδας φαίνεται να είναι σύζυγος της Θεάς του Ήλιου της Arrina και της Hepat αν και ο Teshub γίνεται επίσης σύζυγος της Hepat δημιουργώντας έτσι οι δύο βασικές θεότητες θεϊκά ζεύγη

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ Σ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στη μυθολογία παρατηρούμε ότι οι μύθοι των Χετταίων έχουν προέλευση τόσο από τους Hatti όσο και από τους Χουρίτες Υπάρχουν χεττιτικά επικά τραγούδια που εξιστορούν τους χετικούς μύθους με χουριτική προέλευση όπως laquoΤο Βασίλειο των Θεώνraquo και laquoΤο Τραγούδι του Ulikummiraquo Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ομοιότητες που μπορούν να παρατηρηθούν στους χεττιτικούς μύθους με την ελληνική μυθολογία

Η διαδοχή AlalusrarrAnusrarrKumarbisrarrTeshub στο θρόνο του ουρανού θυμίζει καταπληκτικά τη διαδοχή ΟυρανόςrarrΚρόνοςrarrΔίας στον ελληνικό μύθο Και στις δύο μυθολογίες ο γιος εκθρονίζει τον ίδιο του τον πατέρα και εκθρονίζεται έπειτα από τον ίδιο του το γιο Και στις λεπτομέρειες οι ομοιότητες είναι μεγάλες Ο Anus έχει πάρει το όνομα του από το σουμερικό ουσιαστικό Αn που σημαίνει ουρανός ώστε να ταυτίζεται με τον Ουρανό των Ελλήνων Ανάλογα ταυτίζεται o Teshub (Θεός της Καταιγίδας) με τον Δία γιατί και οι δύο είναι θεοί των καιρικών μεταβολών και κυβερνούν τον κεραυνό Ο ευνουχισμός του Anus θυμίζει τον ευνουχισμό του Ουρανού από τον Κρόνο (Ησίοδος Θεογονία 154 κε) και όπως τα γεννητικά μόρια του Anus πέφτοντας στη γη γεννούν τρεις νέους θεούς το ίδιο και του ακρωτηριασμένου Ουρανού το αίμα σταλάζοντας πάνω στη γη γεννά τις Ερινύες τους Γίγαντες και τις Μέλιες Νύμφες ενώ η αποκομμένη σάρκα πεταμένη από τον Κρόνο στη θάλασσα γεννά την Αφροδίτη (Ησίοδος Θεογονία 183 κε) Ο Ουρανός ακρωτηριάζεται από τον Κρόνο την ώρα που ενώνεται ερωτικά με τη Γη και από την ώρα αυτή ο ουρανός και η γη χωρίζονται για πάντα Ως όπλο χρησιμοποιεί ο Κρόνος ένα οδοντωτό δρέπανο την άρπη (Ησίοδος Θεογονία 162 κε) Οι χεττιτικές πινακίδες μαρτυρούν πως και αυτός ο μύθος είναι ασιατικός και εκεί ο διαχωρισμός της γης από τον ουρανό γίνεται με τον ίδιο τρόπο Η άρπη άλλωστε είναι όπλο χαρακτηριστικά μικρασιατικό Έχουμε ενδείξεις ότι και η ιστορία του Κρόνου που τρώει τα παιδιά του γιατί φοβάται πως θα τον εκθρονίσουν αλλά στο τέλος ξεγελιέται από τη Ρέα που του δίνει να καταπιεί μία

10

πέτρα αντί για τον Δία που μόλις είχε γεννηθεί (Ηοίοδος Θεογονία 485 κε) είχε το πρότυπο της στο χεττιτικό μύθο Τέλος ο Ulikummi το τέρας που χρησιμοποιεί ο Kumarbis για να εκδικηθεί τον Teshub θυμίζει τον Τυφωέα της ελληνικής μυθολογίας που δοκιμάζει και αυτός μάταια να κατανικήσει τον Δία (Ησίοδος Θεογονία 820 κε) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι γεωγραφικοί όροι που εμφανίζονται σε αυτό το μύθο στην εκδοχή του όπως εμφανίζεται στη Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου Το όρος Κάσιο εντοπίζεται στη Συρία και το Κορύκιο Άνδρο που αναφέρεται ως καταφύγιο του Τυφωέα εντοπίζεται στην ακτή της Κιλικίας όπως άλλωστε στην Κιλικία τοποθετούν το μύθο ο Αισχύλος και ο Πίνδαρος Ίσως ο μύθος αυτός στον Απολλόδωρο να έχει ανατολίτικη επίδραση

Γενικότερα βέβαια η είσοδος των χεττιτικών μύθων στην ελληνική μυθολογία δεν είναι απόλυτα διασαφηνισμένη Όταν ο Ησίοδος στις αρχές του 7ου αιώνα ιστορούσε τη διαδοχή των βασιλέων του ελληνικού ουρανού δεν είχε βέβαια μπροστά του τα κείμενα της Hattusa από τον 14ο13ο αιώνα Η εξάρτηση πρέπει να είναι έμμεση για την ώρα όμως είναι άγνωστο πώς ο χεττιτικός μύθος έφτασε στην Ελλάδα

Πιο πιθανή φαίνεται η γνώμη ότι οι Φοίνικες έπαιξαν το ρόλο του μεσολαβητή Και από τη Φοινίκη άλλωστε μαρτυρείται μια σχεδόν όμοια διαδοχή θεών όπως αποκάλυψε ένα χουρριτικό κείμενο της Ras Shamra Όμως δεν αποκλείεται ορισμένα από αυτά τα κοινά στοιχεία να τα κληρονόμησαν οι Έλληνες από τους Πελασγούς ώστε η πελασγική μυθολογία να είναι εκείνη που είχε δεχτεί την επίδραση της μικρασιατικής (Κακριδής 1986 73-76)

Πέρα όμως από τους μύθους έχει υποστηριχθεί ότι και οι θεοί των Ελλήνων αντλούν στοιχεία στην προέλευσή τους εκτός των άλλων και από τους Χετταίους Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Δία και των ιδιοτήτων του όπως τις παρατηρούμε στην Ιλιάδα

Οι ιδιότητες του Δία σε σχέση με τη φύση συνδέονται με το χεττιτικό θεό Siu(s)Siuna-Tiu(s) δηλαδή το θεό του Ήλιου και του Ουρανού Στην ύστερη χεττιτική γλώσσα το όνομα αυτό σημαίνει laquoθεόςraquo γενικά Υποστηρίχθηκε ότι η ιωνική μορφή του ονόματος του Δία Ζήν προέρχεται από το όνομα του παραπάνω χεττιτικού θεού

Βέβαια θα πρέπει να αναφερθεί ότι έχει επιχειρηθεί μια ευρύτερη σύνδεση του Δία με το χεττιτικό θεό Siuna ώστε οι περαιτέρω ιδιότητες του χεττιτικού θεού ως αρχηγός των θεών και θεός της δικαιοσύνης που του αποδίδονται μερικές φορές να γίνονται ένα από τα πρότυπα από τα οποία ο Δίας αντλεί τις ιδιότητες ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών και ως κριτής του πεπρωμένου3 (Ζολοτνίκοβα 2003 1-50)

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στην πλευρά των τελετουργιών παρατηρούμε και στους Χετταίους

παρόμοιες τελετές με τις αρχαίες ελληνικές Έτσι διαπιστώνουμε και εδώ τελετές που έχουν σχέση με την αναγέννηση της φύσης διαβατήριες τελετές τελετές καθοσίωσης όπως τελετές εγκαινίων και τελετές αποδιοπομπαίου τράγου αλλά και τελετές καθαρμού (Masson 1989)

Ακόμη και στην διαδικασία της τελετής έχει ανιχνευθεί κάποια κοινή πρακτική Υποστηρίχθηκε ότι ο ὀλολυγμός (ρημὀλολύζω) δηλαδή η κραυγή και το κλάμα που συνόδευε τη θυσία στους αρχαίους Έλληνες θα πρέπει να συνδεθεί με τη χεττιτική ρίζα PALWAI- που στα χεττιτικά κείμενα περιγράφει μια ανάλογη χεττιτική συνήθεια laquoθριαμβικούraquo κλάματος την ώρα της θυσίας ώστε το κλάμα αυτό και στους δύο λαούς να μην εξηγείται ως κλάμα θρήνου αλλά ως κλάμα θριάμβου προς τιμή του θεού και πράξη προσέλκυσης της προσοχής του θεού (Coluumlns 1995 319-325)

Οι ομοιότητες γενικότερα στην πρακτική της λατρείας ανάμεσα στους δύο λαούς ίσως υποδηλώνουν μια κοινή ινδοευρωπαϊκή ρίζα στη θρησκευτική τελετουργία που αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε

Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι κατά την αρχαϊκή εποχή στην Ιωνία διαπιστώνονται εκπληκτικές ομοιότητες στη θρησκευτική αντίληψη την τελετουργία και τη λατρεία με την

3 Σύμφωνα με τη Ζολοτνίκοβα η κορυφαία χεττιτική θεότητα είναι ο Θεός του Ήλιου πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ερευνητές οι οποίοι αναγνωρίζουν ως κορυφαίο θεό των Χετταίων το Θεό της Καταιγίδας τον οποίο και προσπαθούν να παραληρήσουν με το Δία

11

κεντρική Ελλάδα όπως κοινοί θεοί και κοινές τελετές κατά την ίδια χρονική περίοδο κάθε έτους Αυτές οι ομοιότητες κίνησαν το ενδιαφέρον των ερευνητών που προσπάθησαν να απαντήσουν στον προβληματισμό αν τη θρησκευτική αντίληψη και λατρεία την έφεραν στην Ιωνία οι πρώτοι Έλληνες άποικοι με τον πρώτο ελληνικό αποικισμό ή η θρησκευτική συνείδηση αυτή είναι γηγενής ανατολίτικη παρουσία Οι περισσότεροι ερευνητές στοιχίζονται με την άποψη ότι οι Έλληνες άποικοι μετέφεραν εκεί και τη θρησκευτική τους πρακτική Όμως ο Parke διατύπωσε τη γνώμη ότι ο Απόλλωνας και η λατρεία του έχουν έρθει από την Ασία στην Ελλάδα μέσα από τη Δήλο (Parke 1977 148) Ενώ η Simon διατύπωσε την άποψη ότι πρέπει να υπάρχει κάποιο προϊστορικό ανατολίτικο υπόβαθρο (που ανάγεται και στους Χετταίους) σε όλες τις αντιλήψεις για τους θεούς και τις τελετές που επιβίωσε και εξελίχθηκε στα μετέπειτα χρόνια (Simon 1983 75)

IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

Η μικροτεχνία και η ειδωλοπλαστική τέχνη είναι οι πλαστικές τέχνες που έχουν τη μεγαλύτερη διάδοση στη διάρκεια της βασιλείας των Χετταίων Παρόλα αυτά και η μεγάλη πλαστική κάνει την εμφάνισή της στους Χετταίους αν και σε μικρότερο βαθμό από τις άλλες τέχνες Στη μεγάλη πλαστική τα περισσότερα δείγματα είναι παραστάσεις ανάγλυφων και μάλιστα επάνω σε βράχους Η μεγάλη γλυπτική των Χετταίων αναπτύχθηκε και έφτασε τη μεγαλύτερη ακμή της στη διάρκεια της Αυτοκρατορίας Μάλλον η ταυτόχρονη εκείνη την εποχή οικοδομική δραστηριότητα μεγάλων ναών και παλατιών θα οδήγησε και στη δημιουργία ανάλογου μεγέθους γλυπτικής Ωστόσο δείγματα της μεγάλης πλαστικής θα υπήρχαν και νωρίτερα στο Παλαιό Βασίλειο όπως μπορούμε να συμπεράνουμε ήδη από την εποχή του βασιλιά Annita τον 18ο πΧ αι Φαίνεται ότι ο Hattusili I μετέφερε αρκετά αγάλματα θεών από τη χώρα των Hatti στη Hattusa Κεντρικό μνημείο αναφοράς στη γλυπτική των Χετταίων είναι το ιερό στη Yazilikaya όπου τα στοιχεία της γλυπτικής των Χετταίων παρουσιάζονται και αναπτύσσονται σε μεγάλο βαθμό ώστε αυτό το μνημείο να γίνεται ένα μνημείο πυξίδα της γλυπτικής των Χετταίων και μάλιστα των παραστάσεων των θεών που θα μας απασχολήσουν στην παρούσα εργασία

1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ Ας εξετάσουμε πρώτα όμως τα γενικά χαρακτηριστικά των ανθρώπινων και θεϊκών μορφών στη γλυπτική των Χετταίων Οι ανδρικές μορφές παρουσιάζονται να έχουν το ένα τους χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο χέρι σε έκταση ανεξάρτητα από το αν κρατούν κάτι η όχι Οι παλάμες τους είναι σφιγμένες Οι άνδρες φορούν ένα ενώτιο και μερικές φορές φέρουν πώγωνα αλλά όχι μύστακα Τα μαλλιά τους είναι άλλοτε κοντά και άλλοτε μακριά Στα ρούχα τους προτιμάται ο κοντός χιτώνας χωρίς όμως να λείπει και ο μακρύς (εικ13) Στις γυναικείες μορφές παρατηρούμε την ίδια στάση των χεριών με τους άνδρες με τη διαφορά ότι το λυγισμένο χέρι δημιουργεί σε αρκετές περιπτώσεις ορθή γωνία ενώ η μια τους παλάμη είναι ανοιχτή δίνοντας την εντύπωση ότι σχηματίζει μια αρπαγή Τα ρούχα τους είναι οι μακρείς χιτώνες με κάθετες πτυχώσεις Τόσο οι ανδρικές όσο και οι γυναικείες μορφές φέρουν υψηλές μπότες οι οποίες ήταν χαρακτηριστικές την εποχή εκείνη στους Χετταίους για να τους προστατεύουν από το βραχώδες έδαφος των βουνών Σε αρκετές περιπτώσεις τα υποδήματα έχουν μπροστά κλίση προς τα επάνω δημιουργώντας το γυριστό προφίλ που είναι χαρακτηριστικό στην ανατολή Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι τα θέματα της γλυπτικής των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας που αφορούν τους θεούς παρουσιάζουν ένα ενιαίο σύνολο Κυριαρχούν οι λατρευτικές τελετές οι σπονδές και οι παραστάσεις προσευχών

12

Για τις μορφές των θεοτήτων στη γλυπτική των Χετταίων θα μπορούσαμε να κάνουμε τις παρακάτω παρατηρήσεις Στη γλυπτική οι θεοί αν και έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των ανδρικών μορφών επιπλέον διαθέτουν και ιδιαίτερα γνωρίσματα Χαρακτηρίζονται κυρίως από τους πίλους με τα κέρατα Κατά τη διάρκεια της εποχής της Αυτοκρατορίας είναι χαρακτηριστικός για τους θεούς ο ψηλός πίλος που έχει άλλοτε οξεία κωνική και άλλοτε κυρτή απόληξη στην κορυφή Οι θεοί των Βουνών εμφανίζονται με πίλους που έχουν κυρτή απόληξη μπροστά και ομοιάζουν με εκείνους της Ras Shamra Τα κέρατα στους πίλους των θεών γίνονται ένα είδος ένδειξης βαθμού και ιεραρχίας των θεών ανάμεσα στο πάνθεον Έτσι ο Θεός της Καταιγίδας φέρει πίλο με έξι κέρατα μπροστά και πίσω ενώ έχουμε δύο περιπτώσεις (στη Yazilikaya) που ο θεός Sarruma φέρει έξι υπερυψωμένα κέρατα Άλλοτε ο ανώτερος θεός φέρει τρία κέρατα μπροστά ενώ οι υπόλοιποι τρία μόνο σε μια πλευρά Το φαινόμενο αυτό της διάκρισης των θεών με βάση τον αριθμό των κεράτων είναι αρκετά εμφανές στο ιερό στη Yazilikaya όπου έχουμε θεούς με έξι κέρατα και άλλους μόνο με ένα Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα κέρατα εμφανίζονται επίσης στο κεφάλι μυθικών ζώων και υβριδικών μορφών (εικ14) Οι πίλοι των θεών με τα κέρατα θα πρέπει να έχουν την προέλευσή τους στη Μεσοποταμία αλλά υπογραμμίζεται ότι στην περίοδο της Αυτοκρατορίας οι πίλοι είναι χεττιτικές δημιουργίες Στο θεό του πολέμου το κέρατο τοποθετείται στην άκρη του κράνους Ένα άλλο στοιχείο ένδειξης της ιεραρχίας των θεών είναι οι συνεχείς ελλείψεις που διαγράφονται επάνω στον πίλο των πιο σημαντικών θεοτήτων Τοποθετούνται συμμετρικά στην κάθετη γραμμή που χωρίζει τον πίλο των θεών Αυτό το σχέδιο είναι σε ένα βαθμό το ιδεόγραμμα του θεού Χαρακτηριστικό είναι ότι στη Yazilikaya στη σκηνή των πομπών μόνο ο Θεός της Καταιγίδας έχει αυτές τις ελλείψεις στον πόλο του ενώ ο Sarruma δεν τις φέρει στη σκηνή των πομπών αλλά στη σκηνή που προστατεύει το βασιλιά Tudhaliya IV Έξω από τη Yazilikaya το σημάδι των ελλείψεων εμφανίζεται στη Malatya Η συνηθισμένη ενδυμασία των θεών είναι ο κοντός χιτώνας που φτάνει πάνω από το γόνατο σε ευθεία ή ελαφρά κυρτή γραμμή Μερικές φορές οι θεοί φορούν μανδύα πάνω από το χιτώνα Φέρουν συνήθως ένα ξίφος που έχει σεληνοειδή λαβή και καμπύλη στο τέλος της λεπίδας (εικ14) Ο θεοί του βουνού εικονίζονται με ένα χαρακτηριστικό ένδυμα που φέρει εξογκώματα θυμίζοντας το βραχώδες έδαφος των βουνών Η ενδυμασία αυτή προέκυψε από τη σταδιακή μετασχημάτιση ενός βουνού σε ανθρώπινη μορφή Το κάτω μέρος του σώματος της ανθρώπινης μορφής αντικαθίσταται με ένα βουνό το οποίο τελικά μετατρέπεται σε ένδυμα με εξογκώματα ώστε η ενδυμασία να γίνει η ανάμνηση του βουνού (εικ15) Ο θεός του Ήλιου εικονίζεται φέροντας το Kalmush που είναι ουσιαστικά η ράβδος εξουσίας η οποία παίρνει κυρτό σχήμα στην ανατολή και πάνω από το κεφάλι του τον Ήλιο με τα φτερά Και τα δύο αυτά σύμβολα είναι σύμβολα εξουσίας που περνούν και στην εικονογραφία των βασιλέων Ο Θεός του Ήλιου όμως αποδίδεται με αυτά τα σύμβολα για να καταδειχθεί η μυθολογική βασιλική και εξουσιαστική του ιδιότητα ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών (εικ16) Οι δώδεκα θεοί στη Yazilikaya φέρουν ένα δρεπάνι (εικ17) Τα υπόλοιπα όπλα που φέρουν οι θεοί όπως δόρατα τόξα τσεκούρια και ρόπαλα θα πρέπει να θεωρηθούν ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των διαφόρων θεών Άλλωστε φροντίζεται σε αρκετές περιπτώσεις οι θεοί να εικονίζονται φέροντας κάποιο σύμβολο που συνδέεται με τη μυθολογία τους όπως το στάχυ που φέρει ο θεός της γεωργίας ή την ημισέληνο ο θεός του φεγγαριού (εικ18) Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην εικονογραφία τους οι βασιλείς φέρουν ενδυμασία παρόμοια με εκείνη των θεών Τα χεττιτικά κείμενα αναφέρουν ότι οι βασιλείς μπορούν να απεικονίζονται έχοντας πίλους με κέρατα μετά το θάνατό τους αφού θεοποιηθούν Όμως πρέπει οι βασιλείς να λατρεύονταν ως θεοί και στη διάρκεια της βασιλείας τους Ο Hattsili III απεικονίζεται φέροντας πίλο με κέρατα Ο Muwatalli και ο Tudhaliya IV απεικονίζονται να φέρουν μανδύα όπως οι θεοί Οι θεές φέρουν συνήθως πόλο ή πλατύ κωνικό πίλο Οι πόλοι άλλοτε είναι ψηλοί και άλλοτε χαμηλοί Στη Yazilikaya οι πόλοι έχουν τη μορφή τειχόμορφου στέμματος Έχουν μακριά μαλλιά Φέρουν μακρείς χιτώνες με πλατείς πτυχώσεις που δένονται με ζώνη στη μέση Οι χιτώνες σχηματίζουν απαλά τσακίσματα Οι πτυχωτοί μανδύες είναι

13

χαρακτηριστικό των γυναικείων μορφών στη χεττιτική τέχνη Η Shaushga στην πομπή στη Yazilikaya φέρει πίλο με κέρατα όπως οι θεοί Μερικές γυναικείες μορφές φέρουν παχείς μανδύες που πέφτουν πάνω από το κεφάλι αφήνοντας ακάλυπτο το πρόσωπο σκεπάζουν μερικά το κορμί φτάνουν έως τα πόδια (εικ19-20) Θα πρέπει να αναφερθεί ότι σε αρκετές αναπαραστάσεις οι θεοί και οι θεές εμφανίζονται να πατούν επάνω σε ζώα ή και να συνοδεύονται από αυτά τα οποία είναι τα ιερά ζώα κάθε θεού Οι θεοί των βουνών φαίνεται να πατούν επάνω σε βουνά Τα βουνά άλλωστε είναι ιεροί χώροι λατρείας για τους Χετταίους Μέχρι σήμερα όμως δεν έχει δοθεί απάντηση στο γιατί οι θεότητες πατούν επάνω στα ζώα και δε συνοδεύονται μόνο από αυτά όπως παρουσιάζονται οι θεοί στην ελληνική τέχνη Ίσως η στάση αυτή να θέλει να δείξει την κυριαρχία των θεών επάνω στα σύμβολά τους Στην ελληνική παρατηρούμε ανάλογη στάση στις κόρες των περιρραντηρίων που θεωρείται επίδραση από την ανατολή Εξετάζοντας το σχήμα του προσώπου στη γλυπτική είχε υποστηριχθεί ότι το τετράγωνο πρόσωπο με τα προεξέχοντα μάτια τη γαμψή μύτη και το υψηλό σαγόνι που παρατηρούμε στο Θεό του Πολέμου στη βασιλική είσοδο στους δώδεκα θεούς στη Yazilikaya όπως και σε μερικά χάλκινα και χρυσά ειδώλια θα πρέπει να αντιπροσωπεύει τα αληθινά χαρακτηριστικά του προσώπου του λαού των Χετταίων Βέβαια δε λείπουν και οι περιπτώσεις όπου οι μορφές έχουν καλλίγραμμες μύτες και εξιδανικευμένα χαρακτηριστικά Θεωρήθηκε επίσης ότι τα Αιγυπτιακά ανάγλυφα με διάφορες χεττιτικές μορφές και κυρίως του χεττιτικού ιππικού θα πρέπει να ερμηνευτούν ως αναπαραστάσεις με τα χαρακτηριστικά του προσώπου των Hatti (Akurgal 1962 86-90)

Ας εξετάσουμε τώρα τα διάφορα μνημεία της μεγάλης πλαστικής με αφετηρία και πυξίδα το ιερό στη Yazilikaya Άλλωστε οι μορφές των θεών στη Yazilikaya αποτέλεσαν πρότυπο για τους υπόλοιπους καλλιτέχνες ώστε μερικές μορφές θεών σε αγάλματα ή ειδώλια να μοιάζουν με αντίγραφα των θεών στη Yazilikaya

2 ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

21 Το Ιερό στη Yazilikaya - Ιστορία και Τοπογραφία Το ιερό στη Yazilikaya είναι το μεγαλύτερο ιερό των Χετταίων Το ενδιαφέρον γιrsquo αυτό το ιερό εντοπίζεται όχι μόνο στις θρησκευτικές τελετουργίες που τελούνταν εκεί αλλά και στο εντυπωσιακό εικονογραφικό του πρόγραμμα με την πλούσια γλυπτική του διακόσμηση Η Yazilikaya βρίσκεται έξω από την πρωτεύουσα των Χετταίων Hattusa κοντά στη σημερινή πόλη της Τουρκίας Boğazkale στη βόρεια και κεντρική Ανατολία Το ιερό δημιουργήθηκε σε έναν χώρο που πλαισιώνεται από τεράστιους βράχους Οι ιεροί χώροι του ιερού ήταν χωρίς στέγη στον ελεύθερο ουρανό περιστοιχισμένοι από τους βράχους και από ένα σύνολο τοίχων και δωματίων Ο χώρος είχε πηγή νερού και ήταν κέντρο λατρείας για πολλούς αιώνες πριν από την είσοδο των Χετταίων Το πρώτο στάδιο στη διαμόρφωση του χώρου εντοπίζεται γύρω στο 1500 πΧ όπου έχουμε τη δημιουργία ενός τοίχου που απέκοψε τον κεντρικό χώρο από την υπόλοιπη περιοχή Όμως στα χρόνια του Hattusili III ο τοίχος αντικαταστάθηκε από ένα σύνολο κτηρίων που έμοιαζε αρκετά με τα υπόλοιπα ιερά των Χετταίων Δημιουργήθηκε ένα κτήριο με είσοδο που περιείχε βαθμίδα και οδηγούσε σε μια άλλη είσοδο μέσα σε μια τετράγωνη αυλή που περιείχε ένα ιερό και προσκτίσματα Στα αριστερά μια είσοδος με παραστάδες οδηγούσε στο χώρο λατρείας Α Μια δεύτερη είσοδος πίσω από την αυλή και τα προσκτίσματα οδηγούσε αρχικά στο μικρότερο χώρο λατρείας Β αλλά ύστερα από μια φωτιά κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Tudhaliya IV τα κτήρια στο πίσω μέρος της αυλή ξαναχτίστηκαν έχοντας όμως μια καινούργια είσοδο που οδηγούσε από το μεγάλο χώρο στο μικρό χώρο λατρείας Τότε όλο το οικοδομικό σύνολο απέκτησε μια ενότητα (Gurney 1960 129-132) (εικ21-24)

14

- Γλυπτική διακόσμηση Οι δύο χώροι λατρείας Α και Β διακοσμήθηκαν με πλούσια γλυπτική διακόσμηση Επάνω στο φυσικό βράχο που πλαισίωνε τους χώρους παρατηρούμε σύνολα γλυπτών από ρηχό ανάγλυφο Άλλωστε αυτά έδωσαν και το όνομα στην περιοχή που σημαίνει laquoΣκαλισμένος Βράχοςraquo (εικ25-27) Στους χώρους διατηρούνται περίπου 90 μορφές και ζώα που αποτελούν σχεδόν τη μισή γνωστή γλυπτική των Χετταίων (εικ28-38) Οι μορφές κυμαίνονται σε μέγεθος από το μισό ως και το κανονικό ανθρώπινο Φαίνεται ότι δύο ήταν οι κύριοι καλλιτέχνες οι οποίοι είχαν δύο βασικούς βοηθούς (παράρτημα 3) Το σύνολο χρονολογείται από τη διάρκεια της βασιλείας του Hattusili III (1275-1250 πΧ) και του γιου του Tudhaliya IV (1250-1220 π Χ) οι οποίοι θεωρούνται και οι πάτρωνες του γλυπτικού προγράμματος Σε αυτό συνηγορούν τόσο η μορφή του Tudhaliya IV όσο και ένα σύνολο από κείμενα του Hattusili III που αναφέρονται σε ένα γλυπτικό πρόγραμμα Επιπλέον η αναγνώριση θεϊκών ζευγών και κυρίως της Shaushga που βρίσκεται κοντά στην κορυφή της πομπής των ανδρικών θεοτήτων και του Sarruma που συνοδεύει τη μητέρα του Hepat στο κέντρο της σύνδεσης ενισχύουν τη σύνδεση του γλυπτικού προγράμματος με τους παραπάνω βασιλείς αφού εκείνοι ευνόησαν και ισχυροποίησαν τη λατρεία των παραπάνω θεοτήτων

ΧΩΡΟΣ Α

- Οι πομπές των θεών Στο χώρο Α παρατηρούμε δυο πομπές Η μια από ανδρικές μορφές θεών στα ανατολικά και άλλη από γυναικείες θεότητες στα δυτικά (εικ39-40) Η διάκριση όμως αυτή δεν είναι απόλυτη αφού στην πομπή των θεών εμφανίζονται τρεις θεές ενώ ένας θεός εμφανίζεται ανάμεσα στις θεές Οι μορφές στις πομπές αποδίδονται παρατακτικά και σε τομή Οι πρώτες δώδεκα μορφές φαίνεται να τοποθετούνται πολύ κοντά η μία στην άλλη θυμίζοντας τους δώδεκα θεούς που απεικονίζονται στο χώρο Β Οι υπόλοιπες μορφές παρατακτικά τοποθετημένες επίσης έχουν κάποιο κενό μεταξύ τους Η παρατακτική αυτή διάταξη είναι χαρακτηριστικό εικονολογικό στοιχείο της ανατολής Οι δύο πομπές κορυφώνονται στο κέντρο όπου ο Θεός της Καταιγίδας και η Hepat συναντώνται Οι σκηνές των πομπών ερμηνεύονται ως laquoΗ Σύνοδος των Θεώνraquo στο σπίτι του Θεού της Καταιγίδας στην αρχή της νέας χρονιάς με σκοπό να εγγυηθούν τη γονιμότητα της γης (Alexander 1986 1-14) Οι ερευνητές έχουν αριθμήσει τις μορφές και έχουν προσπαθήσει να τις ταυτίσουν Ας εξετάσουμε τις δύο πομπές

Οι θεοί που απεικονίζονται στο χώρο Α

Η πομπή με τους θεούς αφορά τις μορφές 1-42 και η πομπή με τις θεές τις μορφές 43-63 (εικ41-67)

Ας ταυτίσουμε τις μορφές με θεούς ακολουθώντας τον Alexander

Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών42 Teshub 43 Hepat42a Sarruma 44 Sarruma

15

45 Alanzu 46 Εγγονή του Teshub 46a Darru και Dakitu ακόλουθοι της Hepat 47ndash48 Hutena και Hutellura θεότητες της γραφής και του πεπρωμένου 49 Allatu41 Tashmisus () 51 Naparbi40 Kumarbi 52 Shalus-Bitinhi39 Ea 53 Tapkina38 Shaushga 37-36 Ninatta και Kulitta35 Kushuh 54 Nikkal34 Shimegi 55 Aya ()33 Astabi 55a Άγνωστος 32 Karzi () 55b Shaushga31 Pirinkir ()30 Hesui29-28 Sherri και Hurri27 Nergal26 Pishaishaphi

Oι μορφές 42 και 43 41 και 51 40 και 52 39 και 53 35 και 54 όπως επίσης 34 και 55 θεωρήθηκε ότι συγκροτούν θεϊκά ζεύγη

Πρέπει να αναφέρουμε ότι στην πομπή δεν εμφανίζονται μορφές θνητών παρά μόνο θεοί Οι θεοί παρουσιάζονται με διαφορετικά ρούχα άλλοι πιο φροντισμένοι από κάποιους άλλους για να καταδειχθεί ότι μερικοί ήταν σπουδαιότεροι από τους υπόλοιπους Οι θεοί κρατούν τα χαρακτηριστικά τους σύμβολα όπως όπλα ένα στάχυ ή το Kalmush ώστε να συμφωνούν τα σύμβολα με τη μυθολογία τους Μερικές μορφές φέρουν και τα ιερογλυφικά τους σημάδια για να ταυτιστούν Οι μορφές είναι σε διασκελισμό γα να δηλωθεί η κίνηση και έχουν τοποθετημένα τα χέρια τους με τη χαρακτηριστική στάση της χεττιτικής γλυπτικής δηλαδή το ένα χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο σε έκταση Οι θεές διαμορφώνονται με όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που έχουν προαναφερθεί στα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής έχουν μακρείς χιτώνες και πόλους Είναι και αυτές σε διασκελισμό για να καταδειχθεί η κίνηση

Στο κέντρο έχουμε τη συνάντηση των κορυφαίων θεών (εικ68-69) Εδώ παρατηρούμε ότι η ανδρική μορφή που είναι αντιμέτωπη με τη θεά είναι ο θεός Teshub Είναι ο τυπικός Θεός της Καταιγίδας Φαίνεται να πατά επάνω σε δύο θεούς των βουνών Ανάλογη παράσταση με το θεό να πατά επάνω σε άλλους δύο θεούς του βουνού έχει σωθεί και σε σφραγίδα (εικ70) Μπροστά του στέκεται αντικριστά η θεά Hepat που πατά επάνω σε ένα λιοντάρι Η Hepat ακολουθείται από το γιο της Sarruma το θεό του πολέμου που φέρει τσεκούρι και ακόντιο πατώντας και ο ίδιος επάνω σε λιοντάρι Οι τρεις αυτοί θεοί διαμορφώνουν μια θεϊκή τριάδα ένα θεϊκό ζεύγος με το παιδί τους Τέτοιες τριάδες είναι γνωστές από τα ειδώλια της πρώιμης χεττιτικής περιόδου Ο Teshub και η Hepat συνοδεύονται από ταύρους που φέρουν τους θεϊκούς κωνικούς πίλους (τιάρα όπως έχει χαρακτηριστεί ο θεϊκός κωνικός πίλος) Θεωρήθηκε ότι ο ταύρος που συνοδεύει τον Teshub έχοντας το θεϊκό σύμβολο (κωνικός πίλος) αλλά και τα πόδια του μπροστά πρέπει να αντλεί το πρότυπό του από την Αίγυπτο Ανάλογο παράδειγμα δεν έχει εντοπιστεί στην Εγγύς Ανατολή νωρίτερα από το μνημείο της Yazilikaya Προτάθηκε ως πηγή προέλευσης η Αίγυπτος όπου το μοτίβο αυτό είναι μια δημιουργία κατά την αρχή της 19ης δυναστείας Η πρώτη του παρουσία αναγνωρίστηκε στο ναό του Sethy I στην Άβυδο στην αρχή του 13ου πΧ αι Τα κέρατα του ζώου υψώνονται κατακόρυφα και όχι σε συστροφή όπως είναι το πρότυπο στην Εγγύς Ανατολή Στο Αιγυπτιακό παράδειγμα ο Φαραώ υπερκαλύπτει το ζώο όπως και στη Yazilikaya (εικ71)

16

Στη Yazilikaya η μορφή του ζώου θα εξηγηθεί ως η απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Το μικρό μέγεθος του ζώου στο αιγυπτιακό παράδειγμα θα διευκόλυνε τη χρήση στη Yazilikaya το ζώου για την απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η χρονική περίοδος της κατασκευής του μνημείου της Yazilikaya συμπίπτει με την περίοδο που οι Χετταίοι και οι Αιγύπτιοι είχαν συνάψει συνθήκη ειρήνης και τα δύο βασίλεια έχουν έντονη επικοινωνία όπως μαρτυρείται από τις γραπτές πινακίδες Άλλωστε και ο μεγάλος βασιλιάς των Χετταίων είχε δώσει την κόρη του στο Ραμσή ΙΙ για σύζυγό του Πίσω από τον Teshub έχουμε την παρουσία ενός τυπικού θεού των βουνών που πατάει επάνω σε δύο στρογγυλές άκρες βουνών μάλλον ο Tashmisus που ήταν και ακόλουθος του Teshub Πίσω από την Hepat και το Sarruma έχουμε δύο θεότητες που πατούν επάνω σε ένα δικέφαλο αετό μάλλον οι Darru και Dakitu που ήταν ακόλουθοι της Hepat Ο συμβολισμός του δικέφαλου αετού δεν έχει διευκρινιστεί Μήπως η μορφή του δικέφαλου αετού προέκυψε από τη σύγχυση της προοπτικής δύο αετών ώστε ο δικέφαλος αετός να πρωτοεμφανίστηκε στη σφραγιδογλυφία όπου η σύγχυση της προοπτικής είναι πολύ εύκολο να προκύψει και στη συνέχεια πέρασε ως ξεχωριστό μοτίβο και στη γλυπτική αφού ως μειξογενής μορφή ταίριαζε με το καλλιτεχνικό πνεύμα της εποχής () Άλλωστε ο βυζαντινός δικέφαλος προέκυψε από τη σύμπτωση της προοπτικής δύο αετών που κατασκευάζονται ο ένας δίπλα στον άλλο (Σβορώνος 1902 50) Πρέπει να αναφερθεί ότι το μοντέλο το θεού να βρίσκεται επάνω σε βουνό και να πατάει επάνω σε ζώο είναι μια παλιά ανατολίτικη εικονογραφική παράδοση που εμφανίζεται σε ασσυριακές σφραγίδες Ο σταδιακός μετασχηματισμός των παραστάσεων ιερών βουνών σε μορφές θεών των βουνών εντοπίζεται στη Μεσοποταμία από την 3η πΧ Χιλιετία (Alexander 1993 1-13) Αν στραφούμε τώρα στο υπόλοιπο μέρος της πομπής θα παρατηρήσουμε ότι στην πομπή εμφανίζονται και μερικά ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία Έτσι παρατηρούμε ότι εμφανίζονται αντωπές ταυρόμορφες μειξογενείς μορφές που πατούν επάνω στο ιερογλυφικό σημάδι της γης και κουβαλούν την ημισέληνο που συμβολίζει τον ουρανό με αρ 28-29 (εικ47) Στην κορυφή της πομπής στο δυτικό τοίχο διακρίνουμε τη θεά του πολέμου Shaushga που συνοδεύεται από τη Ninatta και τη Kulitta με αρ 36-38 (εικ55) Ακολουθούνται από το θεό του φεγγαριού που φέρει φτερά και έχει στον κωνικό του πίλο μια ημισέληνο με αρ 35 (εικ53) Πίσω του διακρίνουμε το Θεό του Ήλιου που εικονίζεται ως θεϊκός βασιλιάς φέροντας το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας και τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι του όπως και το ένα πίλο χωρίς γείσο με αρ 34 (εικ54) Στο βόρειο τοίχο και στην άκρη αριστερά έχουμε ένα θεό που πατά επάνω σε δύο βουνά και φέρει στο αριστερό του χέρι στάχυ Αυτός θα πρέπει να είναι ένας θεός της βλάστησης με αρ 40 (εικ58) Ενώ οι μορφές με αρ 13-15 είναι και αυτές μορφές θεών των βουνών που απεικονίζονται με το χαρακτηριστικό ένδυμα με τα εξογκώματα που θυμίζει βουνό Οι μορφές στη γυναικεία πομπή εικονίζονται με μακρείς χιτώνες και πόλους χωρίς να έχουν μεγάλες διαφορές η μία από την άλλη έχοντας ακόμη και τη στάση των χεριών τους παρόμοια με τα χέρια να είναι προτεταμένα και ελαφρά λυγισμένα μπροστά

- Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV Στα δεξιά της είσοδο στο χώρο Α υπάρχει ένα μεγάλο πορτραίτο (μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος) του Βασιλιά Tudhaliya IV ως συνοδού των θεών απέναντι από την κεντρική σκηνή Ο βασιλιάς στέκεται επάνω σε δύο βουνά φοράει μακρύ χιτώνα όπως και θεοί και έχει έντονα αφηρωισμένα χαρακτηριστικά δημιουργώντας την εντύπωση ότι στο πορτραίτο απεικονίζεται ο θεός της καταιγίδας Ο βασιλιάς μετά το θάνατό του έχει αφηρωιστεί και έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι έχει γίνει θεός Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η στάση των χεριών του που είναι παρόμοια με εκείνη των θεών στις πομπές Φέρει επίσης το Kalmush ως σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας Μπροστά του υπάρχει το ιερογλυφικό που εικονίζει ένα θεό του βουνού και τον ήλιο με τα φτερά Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το μοτίβο του ήλιου με τα φτερά είναι ένα παλιό θέμα της ανατολής που εμφανίζεται από παλιά στη Μεσοποταμία και τη Συρία έχοντας όμως ένα

17

πεσσό ή ένα δέντρο ή τη μειξογενή μορφή ανθρώπου-ταύρου που στηρίζει τον ήλιο με φτερά Σταδιακά όμως έχει εξελιχθεί το μοτίβο ώστε να αντικαθίστανται τα διάφορα υποστηρίγματα του ήλιου με την ανθρώπινη μορφή που αναγνωρίζεται ως θεός Η μορφές των θεών που έχουν τον ήλιο με φτερά επάνω στο κεφάλι τους παρατηρούνται τόσο στην πομπή των θεών που έχουμε σε ανάλογη παράσταση τη μορφή του θεού Ήλιου αλλά και στα ιερογλυφικά σύμβολα που εμφανίζονται στο τόσο στο πορτραίτο του Tudhaliya IV στο χώρο Α όσο και στο πορτραίτο στο χώρο Β που αυτός ο βασιλιάς βρίσκεται στην προστασία του θεού Sarruma (Alexander 1986 98) (εικ66-67)

ΧΩΡΟΣ Β Ο χώρος Β είναι πολύ μικρότερος και αφιερώθηκε στη λατρεία των νεκρών βασιλέων Παρατηρούνται 3 κόγχες σε βράχους που περιείχαν τις στάχτες των νεκρών βασιλέων Η γλυπτική σε αυτό το χώρο συνδέθηκε με τη λατρεία του Κάτω Κόσμου (εικ72) Σε μια πλευρά παρατηρούμε 12 θεούς που τρέχουν και το laquoΘεό των Ξιφώνraquo απέναντί τους Ένα σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό το Sarruma να τον αγκαλιάζει που βρίσκεται εκεί θα πρέπει να τοποθετήθηκε όταν ανέλαβε τη βασιλεία - Οι δώδεκα θεοί Το σύνολο των 12 θεών που τρέχουν σύμφωνα με τον Akurgal είναι μια εξαίσια προσπάθεια των καλλιτεχνών να εικονιστεί μια σειρά ανθρώπινων μορφών με αλληλοκαλυπτώμενα τα μέλη τους που προελαύνουν σε σειρά Οι θεοί φέρουν δρεπάνι στο αριστερό τους χέρι Είναι το καλύτερα διατηρημένο ανάγλυφο στο χώρο Β Αυτοί οι θεοί συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο (εικ73-74) - Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo είναι ένα αρκετά ιδιόμορφο ανάγλυφο Εικονίζεται ένα τεράστιο ξίφος γυρισμένο προς τα κάτω Έχει λαβή που πλαισιώνεται από τα κεφάλια δύο λιονταριών σε αντίθετη κατεύθυνση ενώ ολόκληρες οι μορφές δύο λιονταριών ξαπλωμένων με κατεύθυνση προς τα κάτω αναπτύσσονται επάνω στη λάμα του ξίφους Επάνω η λαβή φέρει το κεφάλι ενός θεού παρόμοιο με εκείνα των θεών στην ανδρική πομπή στο χώρο Α Έχει ψηλό κωνικό πίλο με ένα κέρατο και ελλείψεις στη μέση του πίλου Ο θεός φέρει και ενώτιο Το ανάγλυφο είναι πρωτότυπο Υποτέθηκε ότι ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo αναπαριστά ένα πολεμικό τρόπαιο που αποκτήθηκε από το βασίλειο των Mittani Αν δεχθούμε αυτή την άποψη τότε το λάφυρο μάλλον είχε γίνει αντικείμενο λατρείας από τους Χετταίους Όμως ήδη στους Χετταίους έχουμε θεούς που λατρεύονται κάτω από τη μορφή ενός όπλου Μάλλον εδώ εικονίζεται ο θεός του πολέμου Sarruma που ήδη παρουσιάζεται στο χώρο Α να συνοδεύει την Hepat (Vieyra 1955 64-65) (εικ75 79)

- Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV Το σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό του το Sarruma να τον αγκαλιάζει και να τον προστατεύει είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης του Νέου Βασιλείου (εικ76 79) Ο Θεός εικονίζεται με την ίδια ενδυμασία όπως και στο χώρο Α έχοντας το χαρακτηριστικό εγχειρίδιο Ο βασιλιάς έχει ιερατική στάση Ανάλογες σκηνές είναι γνωστές από την Εγγύς Ανατολή όπως το ανάγλυφο του βασιλιά Senusret I που προστατεύεται από το θεό Ptah στην αρχή της ΧΙΙ δυναστείας Ακόμη και σε παραστάσεις σφραγίδων έχουμε παρόμοιες σκηνές Χαρακτηριστική είναι η παράσταση σε σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει και πάλι ο θεός Sarruma (εικ77) όπως και η παράσταση της σφραγίδας που εικονίζει το βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από παλαιότερους Θεούς της Καταιγίδας ίσως τον Teshub (εικ78)

18

- Υπόλοιπες μορφές Η είσοδος στο μικρό χώρο θεωρείται ότι φρουρείται από δύο μειξογενείς μορφές θεοτήτων με τα χέρια τους υψωμένα που έχουν σώμα ανθρώπου φτερά και κεφάλι λιονταριού και οι οποίες αντλούν την προέλευσή τους σε Χουριτικά συμβολιστικά πρότυπα (εικ80) Στα δεξιά της εισόδου στο μεγάλο χώρο της λατρείας υπάρχει ένα ανάγλυφο με ένα θεό και μια θεά να κάθονται αντικριστά θυμίζοντας αγορά θεών (εικ81) Το σύνολο της γλυπτικής διακόσμησης του ιερού συμπληρώνεται από ένα πέτρινο κομμάτι που έχει επάνω μόνη μια γυναικεία μορφή Το κομμάτι αυτό ένα από δύο που φτιάχτηκαν αρχικά θα πρέπει να συμπλήρωνε το κενό στο δεξιό τοίχο το χώρου Α (εικ82)

(Alexander 1986 99-102)

- Θρησκευτικός και πολιτικός ρόλος του ιερού Το μνημείο της Yazilikaya εξυπηρετεί ένα διττό ρόλο Γίνεται από τη μια πλευρά ο ιερός θρησκευτικός χώρος με το συνεχή λατρευτικό χαρακτήρα ήδη από προηγούμενους αιώνες Στο μνημείο τονίζεται η γονιμότητα της γης και η ευδαιμονία της κοινωνίας μέσα από την ασφάλεια που θα εγγυηθούν οι θεοί Παράλληλα προβάλλεται ο laquoΙερός Γάμοςraquo και τα laquoΘεϊκά Ζεύγηraquo Από την άλλη μέσα από την πλούσια γλυπτική διακόσμηση μετατρέπεται σε μέσο προβολής των βασιλικών οικογενειών Η αφηρωισμένη παράσταση του Μεγάλου Βασιλιά η έμφαση στις θεϊκές πομπές με τους θεούς να συνοδεύονται από τα σύμβολά τους και η προβολή του θεού της Καταιγίδας υπογραμμίζουν τη συνέχεια της παράδοσης και το κύρος της βασιλικής οικογένειας ανάμεσα στο σύνολο των βασιλικών οίκων της Ανατολής Ίσως η Αίγυπτος να αποτέλεσε το πρότυπο για τη χρήση της μεγάλης γλυπτικής ως όργανο προβολής των βασιλέων αφού είναι αρκετά τα μοτίβα στο μνημείο που αντλούν τα πρότυπά τους από την Αίγυπτο

22 Γλυπτική από το ιερό 4 στο Fraktin Στο Fraktin κοντά στο Kayseri έχουμε ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεγάλης γλυπτικής που προηγούνται χρονολογικά από το ιερό στη Yazilikaya Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου πΧ αι Σε αυτό το ανάγλυφο έχουμε την αναπαράσταση του βασιλιά Hattusili III και της βασίλισσας Puduhepa που προσφέρουν σπονδή στους θεούς Teshub και Hepat Ο βασιλιάς στέκεται απέναντι από το θεό κάνοντας σπονδή έχοντας ανάμεσά τους ένα βωμό ενώ παρόμοια είναι και η σκηνή με τη βασίλισσα και τη θεά με τη διαφορά ότι η θεά είναι καθιστή Η στάση τα ρούχα και τα διακριτικά των θεών και του βασιλικού ζεύγους είναι παρόμοια με εκείνα στη Yazilikaya (Bittel 1976 173-176) (εικ83)

23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi Στο Gacircvurkalesi στο 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ένα βράχο το ανάγλυφο με δύο θεούς από δεξιά να έρχονται μπροστά σε μια καθιστή θεά στα αριστερά Οι θεοί και εδώ μοιάζουν αρκετά με τις παραστάσεις στη Yazilikaya Φέρουν τον κωνικό πίλο με τα κέρατα και έχουν το χέρι τους το ένα προτεταμένο και το άλλο στο στήθος Φέρουν επίσης και κοντούς χιτώνες (Bittel 1976 179) (εικ84-85)

24 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci Στο Tasci το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ανάγλυφο βράχου τρεις θεούς να βαδίζουν προς τα δεξιά Φέρουν μακρείς χιτώνες και έχουν τα τυπικά και εδώ χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Η παράσταση φέρει επιγραφές ιερογλυφικών (Bittel 1976 185) (εικ86)

4 Ας σημειωθεί ότι τα ιερά που θα αναφερθούν είναι υπαίθρια ιερά και οι ανάγλυφες μορφές θεών δημιουργούνται απευθείας επάνω στο φυσικό

19

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Η ανασκαφική έρευνα αποκάλυψε μινωική κεραμική και στις δύο παραπάνω περιοχές από την εποχή του Μινωικού Παλαιού βασιλείου αλλά και αρκετούς μινωικούς σφραγιδόλιθους Ίσως ένας λίθινος πέλεκυς που βρέθηκε στο μινωικό ανάκτορο στα Μάλια να είναι δώρο από Χετταίο βασιλιά σε Μινωίτη αξιωματούχο Ενώ από την περίοδο των Μινωικού Παλαιού Βασιλείου έχει βρεθεί στα Γούρνια χρυσός κάνθαρος ανατολικού τύπου που αποτέλεσε στοιχείο μίμησης της μινωική κεραμικής Η περιοχή της Μιλήτου και της Ιασού πρέπει να ανήκε στους Μινωίτες από την εποχή του Μινωικού Παλαιού Βασιλείου Όμως από το τέλος του 15ου με τις αρχές του 14ου πΧ αι οι Μυκηναίοι αναπτύσσουν την επιρροή τους στα ανατολικά και απωθούν το μινωικό πληθυσμό της περιοχής της Μιλήτου και της Ιασού καταλαμβάνοντας οι ίδιοι αυτές τις περιοχές Αν και οι Μυκηναίοι κατέχουν την Μίλητο ύστερα από τους Μινωίτες η Μίλητος ήταν στη σφαίρα επιρροής των Χετταίων Οι Μυκηναίοι τη χρησιμοποίησαν ως πεδίο πρόσβασης στη Μικρά Ασία Οι Χετταίοι δέχονταν την πίεση από τους τοπικούς άρχοντες που βρίσκονταν μέσα στο χώρο επιρροής τους και γιrsquo αυτό έρχονταν συχνά σε αντιπαράθεση με αυτούς Όσο μεγάλωνε η δύναμη των Μυκηναίων τόσο γίνονταν πιο ενοχλητικοί για τους Χετταίους Τελικά η Μίλητος που ήταν ορμητήριο των Αχαιών για τη Μικρά Ασία πέρασε στα χέρια των Χετταίων στο β΄ μισό του 13ου πΧ αι Μέχρι σήμερα δεν ξέρουμε πώς η Μίλητος πέρασε στους Χετταίους και πώς οι Αχαιοί αποσύρθηκαν από την περιοχή Επειδή το κύριο ενδιαφέρον των Χετταίων ήταν στις νοτιοανατολικές περιοχές στη βόρεια Συρία και στη νοτιανατολική Μικρά Ασία γιrsquo αυτό και δεν υπάρχουν πολλές απευθείας διενέξεις μεταξύ Χετταίων και Αχαιών παρά μόνο στην εποχή των Tudhaliya Ι και II και του Mursili II που κατέλαβε τη Μίλητο Φαίνεται μάλλον ότι η ενίσχυση άλλων τοπικών ηγημένων από τους Αχαιούς μέσα από την περιοχή της Μιλήτου θα αποτέλεσε την αιτία ώστε οι Χετταίοι να θελήσουν να περιορίσουν τους Μυκηναίους Ίσως ο Tudhaliya IV θέλησε να θέσει οριστικό τέλος στα προβλήματα που δημιουργούνταν σε αυτή την περιοχή Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι μια από τις θεωρείς που προσπαθούν να ερμηνεύσουν το τέλος του Μυκηναϊκού πολιτισμού και την είσοδο στην περίοδο των αποκαλούμενων Σκοτεινών Χρόνων στον Ελληνικό χώρο αναζητά τα αίτια αυτής της παρακμιακής περιόδου σε μια δυσχερή κατάσταση που βρέθηκε ο Ελληνικός πληθυσμός από την είσοδο άλλων ομάδων από το βορρά η οποία δυσχερής κατάσταση όμως επιδεινώθηκε εξαιτίας της κατάρρευσης του Χεττιτικού Βασιλείου και της επακόλουθης οικονομικής ανέχειας που προκλήθηκε στην Ελλάδα από την έλλειψη των εμπορικών συναλλαγών με την ανατολή και ειδικότερα με τους Χετταίους (Ιακωβίδης 1970 292-294) Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο αρχαιολογικά ευρήματα που ανακαλύφθηκαν στην Hattusa Στα όστρακα ενός αγγείου που χρονολογείται στο τέλος του 15ου με τις αρχές του 14ου πΧ αι εμφανίζεται η μορφή ενός πολεμιστή που φέρει κράνος το οποίο δεν έχει χετττικά χαρακτηριστικά Υποστηρίζεται ότι το κράνος ίσως είναι κράνος από δόντια αγριογούρουνου αιγιακού ndash μυκηναϊκού τύπου (εικ10) Μια τολμηρή ερμηνεία ανιχνεύει σε αυτή τη μορφή του πολεμιστή την απεικόνιση ενός Μυκηναίου πολεμιστή στη διάρκεια της δραστηριότητας του Attarasiya στη νοτιοανατολική Ανατολία και την πιθανή εμπλοκή του βασιλιά των Ahhiyawa στον πόλεμο στην Assuwa Όμως θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί σε μια τέτοια ερμηνεία Ένα άλλο εύρημα είναι ένα χάλκινο ξίφος με επιγραφή αφού ο Tudhaliya ο Μεγάλος Βασιλιάς κατέστρεψε τη χώρα των Assuwa αφιερώνει αυτό το ξίφος στο θεό της Καταιγίδας τον κύριό του Η προέλευση του ξίφους ήταν θέμα μεγάλης συζήτησης Θεωρείται ότι είναι ξίφος παράλληλου τύπου με τα Μυκηναϊκά ξίφη τύπου Β ή τουλάχιστον παραλλαγή του παραδοσιακού μυκηναϊκού ξίφους Β ενώ άλλοι ερευνητές παρουσιάζουν αμφιβολίες αν το ξίφος κατασκευάστηκε στον αιγιακό χώρο Όμως δεν αμφισβητούνται οι αιγιακές επιδράσεις στην κατασκευή του ξίφους Μια περαιτέρω ερμηνεία επιχειρεί και εδώ να ανιχνεύσει μυκηναϊκή εμπλοκή στην ανατολική Μικρά Ασία συνδεδεμένη με τους πολέμους των Tudhaliya Ι και II στη χώρα των Assuwa (Niemeier 1999 149-155) (εικ10) Βέβαια θα πρέπει να αναφέρουμε ότι στο βασίλειο των Χετταίων εμφανίζεται Μυκηναϊκή και Μινωική κεραμική η οποία τις περισσότερες φορές συνοδεύεται από Κυπριακή

6

κεραμική υποδηλώνοντας ίσως ότι ο θαλάσσιος δρόμος προς τους Χετταίους περνούσε από την Κύπρο (Treuil 1996 465) (εικ11-12) Από την άλλη πλευρά θα πρέπει να σημειωθεί ότι στον ελληνικό χώρο (ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα) εμφανίζονται χεττιτικά αντικείμενα όπως σφραγίδες μεταλλικά αγγεία και ειδώλια (τα οποία δεν ταυτίζονται απόλυτα ως χεττιτικά αλλά πιθανολογείται ότι μπορεί να είναι χεττιτικές δημιουργίες) που χρονολογούνται από τη ΜΜΙ-ΙΙ έως και την ΥΕΙΙΙΓ περίοδο Τα Χεττιτικά αντικείμενα που εμφανίζονται στον Ελλαδικό χώρο υπολογίζονται μέχρι σήμερα μόνο στο 1 του συνόλου των Ανατολίτικων αντικειμένων που εισήχθηκαν στην Ελλάδα κατά την εποχή του Χαλκού Αντίστοιχα περιορισμένα είναι και τα Ελληνικά (Μινωικά ή Μυκηναϊκά) αντικείμενα που ανακαλύφθηκαν στο Χεττιτικό βασίλειο Η εμφανής αυτή έλλειψη ερμηνεύθηκε με πολλές υποθέσεις Ίσως πρόκειται για μια έλλειψη ανάγκης αμοιβαίου εμπορίου Ίσως το εμπόριο μεταξύ των δύο λαών περιορίστηκε σε ευτελή και φθαρτά αντικείμενα Ίσως και σε ένα οικονομικό εμπάργκο ή ακόμη και σε συνδυασμό των παραπάνω υποθέσεων Ακριβής λύση στον παραπάνω προβληματισμό δεν έχει διακριβωθεί ακόμη Πρέπει να εξετασθούν βαθύτερα οι οικονομικοί κοινωνικοί και πολιτικοί παράγοντες που οδήγησαν σε αυτό το αποτέλεσμα (Cline 1991 133-144)

III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

1 ΟΙ ΘΕΟΙ Το βασίλειο των Χετταίων χαρακτηρίζεται ως η laquoΧώρα των Χιλίων Θεώνraquo αφού οι θεότητες που λατρεύονταν από τους Χετταίους ήταν υπερβολικά πολυάριθμες Υπολογίζεται ότι ο αριθμός των θεών που αναφέρονται στις χεττιτικές πηγές ξεπερνά τους 800 Ας εξετάσουμε ενδεικτικά μόνο μερικούς από τους πιο σημαντικούς θεούς ώστε να σχηματίσουμε μια εικόνα για τη μυθολογία των Χετταίων (παράρτημα 2)

Anu (Ακκαδικής προέλευσης) Όταν ο Alalus ήταν ο βασιλιάς στον ουρανό ο Anus ήταν πιο ισχυρός Ο Anus υπηρέτησε ως οινοχόος του Alalus για 9 χρόνια πριν τον κατατροπώσει και τον στείλει πίσω στη γη Πήρε τη θέση του στο θρόνο και είχε για οινοχόο του τον Kumarbis Κατά τον ίδιο τρόπο ο Kumarbis επαναστάτησε και κυνήγησε τον Anus που πετούσε στον ουρανό σαν πουλί Τελικά με τα δόντια του έκοψε και κατάπιε το φαλλό του Anus ο οποίος έτσι ως εκδίκηση τον κατέστησε έγκυο και ο Kumarbis (laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους Χουρίτες) γέννησε το Θεό της Καταιγίδας τον ποταμό Aranzahus (Τίγρης) και τον Tasmisus Στη συνέχεια ο Anus κρύφθηκε στον ουρανό Όμως συμβούλεψε το θεό της Καταιγίδας για τα μέρη που μπορεί να κρύβεται ο Kumarbis Έπειτα ο Anus σχεδίασε με τα άλλα του παιδιά να καταστρέψουν τον Kumarbis και τελικά τα κατάφεραν O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣ Ο Θεός της Καταιγίδας (ο Teshub των Χουρίτων ο Taru και Λουβιτικά ο Tarhun laquoο Κατακτητήςraquo) laquoΟ Βασιλιάς της Kummiyaraquo laquoΟ Βασιλιάς του Ουρανούraquo laquoΟ κύριος της γης των Hattiraquo Είναι ο ανώτερος από τους θεούς και το σύμβολό του είναι ο ταύρος Ως Teshub έχει απεικονιστεί ως γενειοφόρος άντρας επάνω σε δύο βουνά και κρατώντας ένα σπαθί Είναι ο θεός της μάχης και της νίκης ειδικά όταν η μάχη γίνεται με ξένη δύναμη Ως Taru είναι ο σύζυγος της Wurusemu Ήταν το παιδί του Anus και Kumarbis όταν ο Kumarbis κατάπιε το φαλλό του Anus Θεωρείται ο γιος του Ea στο μύθο του Ullikummis Πολέμησε και κατανίκησε το γίγαντα Ullikummis Πολέμησε με το Δράκο Illuyankas στο Kiskilussa και ηττήθηκε Ζήτησε τη βοήθεια των θεών παρακαλώντας την Inaras να οργανώσει μια γιορτή Αυτή έκανε τη γιορτή και όταν ο Δράκος ήρθε με την οικογένειά του στη γιορτή ο θνητός Hupasiyas τον δένει με ένα σκοινί Στη συνέχεια ο Θεός της Καταιγίδας συνοδευόμενος από τους θεούς επιτίθενται και τους σκοτώνουν

7

Σε άλλη παραλλαγή του μύθου ο Θεός της Καταιγίδας χάνει τα μάτια του και την καρδιά του από τον Illuyankas στην πρώτη μάχη Στη συνέχεια παντρεύεται μια φτωχή γυναίκα και παντρεύει το παιδί τους με την κόρη του Illuyankas Έβαλε το γιο του να ζητήσει πίσω τα μάτια και την καρδιά και με την επιστροφή ο Θεός της Καταιγίδας επιτέθηκε στο Δράκοντα αλλά ο γιος του παίρνει το μέρος του Illuyankas με αποτέλεσμα ο Θεός της Καταιγίδας να τους σκοτώσει και τους δύο Όταν ο γιος του Telepinus χάνεται ο Θεός της Καταιγίδας πέφτει σε απελπισία και παραπονείται στο Θεό το Ήλιου και μετά στη Hannahannas η οποία του λέει να τον αναζητήσει Αφού ψάχνει στην πόλη του Telepinus εγκαταλείπει την προσπάθεια Σε άλλη παραλλαγή αυτού του μύθου είναι ο ίδιος ο Θεός της Καταιγίδας που χάνεται έχοντας την ίδια συνέχεια με παραπάνω Ενώ σε άλλη εκδοχή ταξιδεύει στη Μαύρη Γη στο θυμό του και επιστρέφει με τη βοήθεια της μητέρας του η οποία εδώ είναι η WuruntemuEreshkigalη θεότητα του Arinna Στέλνει τον Telepinus να επαναφέρει το Θεό του Ήλιου που έχει απαχθεί από το Θεό της Θάλασσας Ο Θεός της Θάλασσας είναι τόσο τρομοκρατημένος ώστε δίνει την κόρη του στον Telepinus να την παντρευτεί ζητώντας όμως γαμήλιο δώρο από το Θεό της Καταιγίδας Αφού συμβουλεύτηκε τη Hannahanna δίνει δώρο χίλια αρνιά και χίλιες κατσίκες Όμως παρατηρεί ότι η κόρη Inara έχει χαθεί και στέλνει μια μέλισσα στη Hannahanna να της ζητήσει να ψάξει για την κόρη του

Upelluri (Ubelluris) Παρόμοιος με τον Άτλαντα Είναι ένας γίγαντας που κουβαλά στις πλάτες του τον κόσμο Χωρίς ο ίδιος να το αντιληφθεί οι παλιοί θεοί έχτισαν επάνω του τον ουρανό και τη γη που χωρίστηκαν με ένα χάλκινο μαχαίρι Ύστερα από οδηγίες του Imbaluris οι θεοί της Issira τοποθέτησαν τον Ullikummis στο δεξί του ώμο για να μεγαλώσει το παιδί Ο Ea μιλά μαζί του ψάχνοντας τον Ullikummis και ο Upelluri παραδέχεται ένα μικρό πόνο στον ώμο του αλλά δε μπορεί να εντοπίσει ποιος θεός τον προκαλεί Ο Θεός του Ήλιου Πιθανώς πρόκειται για μια Ακκαδική εισαγωγή Είναι θεός της Δικαιοσύνης και μερικές φορές ο βασιλιάς των θεών Εντόπισε τον Ullikummis στη θάλασσα και επισκέφθηκε το Θεό της Καταιγίδας αρνούμενος να φάει πριν αναφέρει τα νέα Έπειτα ο Θεός της Καταιγίδας διαβεβαιώνει ότι το φαγητό θα είναι υπέροχο ώστε ο Θεός του Ήλιου ευχαριστιέται το φαγητό και παίρνει το δρόμο για τον ουρανό Όταν ο Telepinus εξαφανίστηκε φέρνοντας πείνα ο ίδιος οργανώνει ένα γεύμα χωρίς όμως να καταφέρει να κατευνάσει την πείνα Ο Θεός της Καταιγίδας παραπονείται και έτσι ο Θεός του Ήλιου στέλνει έναν αετό χωρίς όμως να καταφέρει να τον βρει Μετά την ανεύρεση του Telepinus από τη μέλισσα ο Θεός του Ήλιου βάζει ανθρώπους να πραγματοποιήσουν τελετή Σε άλλη παραλλαγή του μύθου της εξαφάνισης θεού γίνεται ο ίδιος ο αγνοούμενος Φαίνεται ότι διατηρεί κοπάδια με πρόβατα Στο τέλος της ημέρας ταξιδεύει στον Κάτω Κόσμο Απάχθηκε από το Θεό της Θάλασσας αλλά απελευθερώθηκε όταν τον αναζήτησε ο Telepinus Σε άλλη εκδοχή του μύθου ο Θεός της Θάλασσας τον συνέλαβε σε δίχτυ Κατά τη διάρκεια της απουσίας του εγκαταστάθηκε ο Hahhimas δηλαδή ο Παγετός Ο Θεός του Φεγγαριού ( Χουριτικός Kashku) Έπεσε από τον ουρανό επάνω στην laquoKillamarraquo που θεωρείται το σύνολο των πυλών και εξαφανίστηκε Ο Θεός της ΚαταιγίδαςTaru έριξε αστραπές και βροχή εναντίον του για να τον φοβίσει Ο Hapantali στράφηκε εναντίον του με ένα ύμνο Ενώ μπορεί να εξαποστείλει κακούς οιωνούς μπορεί να κατευναστεί με τη θυσία ενός αρνιού

Ο Θεός της Θάλασσας Φιλονίκησε και απήγαγε το Θεό του Ήλιου από τον ουρανό αλλά τον απελευθέρωσε όταν τον αναζήτησε ο Telepinus Σε άλλη εκδοχή του μύθου ο Θεός της Θάλασσας τον συνέλαβε σε δίχτυ Ο Θεός της Θάλασσας είναι τόσο τρομοκρατημένος ώστε δίνει την κόρη του στον

8

Telepinus να την παντρευτεί ζητώντας όμως γαμήλιο δώρο από το Θεό της Καταιγίδας ο οποίος του δίνει δώρο χίλια αρνιά και χίλιες κατσίκες

Hebat ( Χουριτικό όνομα ) (Hepit Hepatu) Είναι η κύρια σύζυγος του Θεού της Καταιγίδας Μερικές φορές παρουσιάζεται να στέκεται επάνω στη ιερό της ζώο το λιοντάρι Όταν ο Θεός της Καταιγίδας και ο Astabis απέτυχαν στην επίθεση στον Ullikummis ο γίγαντας την έδιωξε από το ναό της προκαλώντας της αδυναμία να επικοινωνήσει με τους θεούς Φοβούμενη ότι ο άντρας της θα ηττηθεί από τον Ullikummis αναφέρει την ανησυχία της στον υπηρέτη της τον Takitis που τον διατάζει να πάει στη συνέλευση των θεών και να της μεταφέρει απόφαση για τον άντρα της Είναι η μητέρα του Sharruma

Wurusemu (Wuruntemu) laquoΘεά του Ήλιου στην Arrinaraquo laquoΚυρία στη Χώρα των Hattiraquo laquoη Βασίλισσα του Ουρανού και της Γηςraquo laquoΚυρία των βασιλέων και των βασιλισσών του Hatti που διευθύνει την κυβέρνηση των βασιλέων και των βασιλισσών του Hattiraquo Αργότερα αυτή η θεά αφομοιώθηκε με την Hebat Αυτή δημιούργησε τη χώρα των Κέδρων Είναι η κύρια γυναικεία θεότητα στην Arrina με τον Taru ως συνεργάτη της Είναι η θεά της μάχης και συνδέθηκε με τις στρατιωτικές νίκες των Χετταίων Είναι η μητέρα του Θεού της Καταιγίδας στο Nerik και εκεί συνδέθηκε με τον Ereshkigal βοηθώντας τον να γυρίσει από τον Κάτω Κόσμο

Shaushka (Χουριτ ι κ ά η Ishtar) Παίρνει τη μορφή της φτερωτής θεότητας που στέκεται επάνω σε ένα λιοντάρι Κατασκοπεύει τα αδέλφια της το Θεό της Καταιγίδας και τον Tasmisus καθώς φεύγουν από την kuntarra περιμένοντας τον Ullikummis Τους οδηγεί από το χέρι επάνω στο βουνό Hazzi από όπου παρακολουθούν τον Ullikummis Μαλώνει το Θεό της Καταιγίδας όταν φοβάται στη θέα του Ullikummis Αγαπήθηκε από το φίδι Hedammu Η Ninatta και η Kulitta είναι ακόλουθοί της ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ Οι παλιοί θεοί έχτισαν τον Ουρανό και τη Γη επάνω στον Upelluri Διαχώρισαν τη Γη από τον Ουρανό με ένα χάλκινο μαχαίρι το οποίο το αποθήκευσαν σε αρχαίες αποθήκες της οποίες σφράγισαν Το σπίτι των θεών στον ουρανό βρίσκεται στην Kuntarra Η Μαύρη Γη είναι ο Κάτω Κόσμος Έχει είσοδο με πύλες και χάλκινα ή σιδερένια αγγεία με ανοιχτά στόμια Όποιος περάσει τις πύλες χάνεται και δεν ξαναγυρίζει πίσω Ο θυμός του Telipinu και της Hannahanna εξορίζεται εκεί(Haas 1994)

Ο υπερβολικά μεγάλος αριθμός των θεών οφείλεται σύμφωνα με τον Akurgal στην ομοσπονδιακή μορφή της πολιτειακής οργάνωσης των Χετταίων με αποτέλεσμα οι Χετταίοι να μην καταφέρουν να έχουν μια κοινή αντίληψη για τους θεούς Η φύση της θρησκευτικής αντίληψης των Χετταίων είναι ένα μοναδικό φαινόμενο Η ανεκτικότητα στα θρησκευτικά θέματα και ο εμφανής ρεαλισμός των Χετταίων είναι χαρακτηριστικό της θρησκευτικής πίστης στο βασίλειο των Χετταίων Ο Moortgat έχει δώσει τον προσδιορισμό laquoέλλειψη συνένωσης λατρειών και ιερών μύθων αλλά πνευματική ενότηταraquo Αν και ο αριθμός των θεών είναι υπερβολικός ουσιαστικά δεν πρόκειται για διαφορετικούς θεούς αλλά για τοπικές εκδοχές λίγων θεοτήτων Έτσι ουσιαστικά έχουμε μια κυρίαρχη ανδρική θεότητα laquoΤο Θεό της Καταιγίδαςraquo και μια κυρίαρχη γυναικεία θεότητα laquoΤη Μεγάλη Θεάraquo (Akurgal 1962 75-80) Μερικές φορές οι βασιλείς των Χετταίων αποκτούσαν και ιερατικά χαρακτηριστικά Έτσι παρατηρούμε ότι ο Hattusili III ήταν ο ιερέας της Ishtar και η γυναίκα του Puduhepa που το όνομά της σημαίνει ότι ήταν αφιερωμένη στην Hepat ήταν κόρη ιερέα από τη Lawazantiya

9

στη περιοχή των χουριτών Kizzuwatna Αυτή διέταξε κάποιες πήλινες πινακίδες από την Kizzuwatna να αντιγραφούν για την τελετή Hisuwa

Ας εξετάσουμε τις δύο κεντρικές θεότητες

Η ανδρική θεότητα ο Θεός της Καταιγίδας είναι η κυρίαρχη θρησκευτική μορφή του Χεττιτικού βασιλείου Είναι ο κοινός θεός του γηγενούς πληθυσμού και των επήλιδων ινδοευρωπαίων Στις γραφές παρουσιάζεται με το ιδεόγραμμα του μεσοποταμιακού θεού Adad Ταυτίζεται με τον ελληνικό Δία Είναι ο Teshub των Χουρίτων ο Taru και Λουβιτικά ο Tarhun Στα χεττιτικά κείμενα αναφέρεται ως o Θεός της Καταιγίδας των Hatti o κύριος της γης των Hatti o Βασιλιάς του Ουρανού Στις διάφορες παραλλαγές τον παρατηρούμε ως ο Θεός της Καταιγίδας της Hattusa ο Θεός της Καταιγίδας του Παλατιού ο Θεός της Καταιγίδας του Στρατού ο Θεός της Καταιγίδας της Βροχής Πέρα από το ιδεόγραμμα στις απεικονίσεις του συνοδεύεται από τον κεραυνό ενώ όταν έχει και κάποιο άλλο ειδικότερο όνομα συμπληρώνεται και ένα τρίτο ιδεόγραμμα Παρουσιάζεται συχνά να στέκεται στην κορυφή ενός βουνού Άλλωστε τα βουνά ήταν αντικείμενα λατρείας για τους Χετταίους Το ιερό του ζώο είναι ο ταύρος Η γυναικεία θεότητα θα πρέπει να εκληφθεί ως έκφραση του μητριαρχικού συστήματος στην Ανατολία Η λατρεία αυτής της θεότητας εντοπίζεται ήδη από τη Νεολιθική εποχή Οι νεότερες εκφράσεις αυτής της νεολιθικής θεότητας θα πρέπει να ανιχνευθούν στη Θεά του Ήλιου των Hatti που εμφανίζεται ήδη από την 3η πΧ Χιλιετία και στη Χουριτική Hepat Θα πρέπει η θεά Kupaba της Υστεροχεττιτικής περιόδου και η Cybele της Ελληνορωμαϊκής εποχής στη Μικρά Ασία να είναι μεταγενέστερες μορφές αυτής της θεότητας Φαίνεται ότι η Hepat και η Θεά του Ήλιου της Arrina θεωρούνται κοινές θεότητες ενώ ο Θεός της Καταιγίδας φαίνεται να είναι σύζυγος της Θεάς του Ήλιου της Arrina και της Hepat αν και ο Teshub γίνεται επίσης σύζυγος της Hepat δημιουργώντας έτσι οι δύο βασικές θεότητες θεϊκά ζεύγη

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ Σ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στη μυθολογία παρατηρούμε ότι οι μύθοι των Χετταίων έχουν προέλευση τόσο από τους Hatti όσο και από τους Χουρίτες Υπάρχουν χεττιτικά επικά τραγούδια που εξιστορούν τους χετικούς μύθους με χουριτική προέλευση όπως laquoΤο Βασίλειο των Θεώνraquo και laquoΤο Τραγούδι του Ulikummiraquo Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ομοιότητες που μπορούν να παρατηρηθούν στους χεττιτικούς μύθους με την ελληνική μυθολογία

Η διαδοχή AlalusrarrAnusrarrKumarbisrarrTeshub στο θρόνο του ουρανού θυμίζει καταπληκτικά τη διαδοχή ΟυρανόςrarrΚρόνοςrarrΔίας στον ελληνικό μύθο Και στις δύο μυθολογίες ο γιος εκθρονίζει τον ίδιο του τον πατέρα και εκθρονίζεται έπειτα από τον ίδιο του το γιο Και στις λεπτομέρειες οι ομοιότητες είναι μεγάλες Ο Anus έχει πάρει το όνομα του από το σουμερικό ουσιαστικό Αn που σημαίνει ουρανός ώστε να ταυτίζεται με τον Ουρανό των Ελλήνων Ανάλογα ταυτίζεται o Teshub (Θεός της Καταιγίδας) με τον Δία γιατί και οι δύο είναι θεοί των καιρικών μεταβολών και κυβερνούν τον κεραυνό Ο ευνουχισμός του Anus θυμίζει τον ευνουχισμό του Ουρανού από τον Κρόνο (Ησίοδος Θεογονία 154 κε) και όπως τα γεννητικά μόρια του Anus πέφτοντας στη γη γεννούν τρεις νέους θεούς το ίδιο και του ακρωτηριασμένου Ουρανού το αίμα σταλάζοντας πάνω στη γη γεννά τις Ερινύες τους Γίγαντες και τις Μέλιες Νύμφες ενώ η αποκομμένη σάρκα πεταμένη από τον Κρόνο στη θάλασσα γεννά την Αφροδίτη (Ησίοδος Θεογονία 183 κε) Ο Ουρανός ακρωτηριάζεται από τον Κρόνο την ώρα που ενώνεται ερωτικά με τη Γη και από την ώρα αυτή ο ουρανός και η γη χωρίζονται για πάντα Ως όπλο χρησιμοποιεί ο Κρόνος ένα οδοντωτό δρέπανο την άρπη (Ησίοδος Θεογονία 162 κε) Οι χεττιτικές πινακίδες μαρτυρούν πως και αυτός ο μύθος είναι ασιατικός και εκεί ο διαχωρισμός της γης από τον ουρανό γίνεται με τον ίδιο τρόπο Η άρπη άλλωστε είναι όπλο χαρακτηριστικά μικρασιατικό Έχουμε ενδείξεις ότι και η ιστορία του Κρόνου που τρώει τα παιδιά του γιατί φοβάται πως θα τον εκθρονίσουν αλλά στο τέλος ξεγελιέται από τη Ρέα που του δίνει να καταπιεί μία

10

πέτρα αντί για τον Δία που μόλις είχε γεννηθεί (Ηοίοδος Θεογονία 485 κε) είχε το πρότυπο της στο χεττιτικό μύθο Τέλος ο Ulikummi το τέρας που χρησιμοποιεί ο Kumarbis για να εκδικηθεί τον Teshub θυμίζει τον Τυφωέα της ελληνικής μυθολογίας που δοκιμάζει και αυτός μάταια να κατανικήσει τον Δία (Ησίοδος Θεογονία 820 κε) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι γεωγραφικοί όροι που εμφανίζονται σε αυτό το μύθο στην εκδοχή του όπως εμφανίζεται στη Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου Το όρος Κάσιο εντοπίζεται στη Συρία και το Κορύκιο Άνδρο που αναφέρεται ως καταφύγιο του Τυφωέα εντοπίζεται στην ακτή της Κιλικίας όπως άλλωστε στην Κιλικία τοποθετούν το μύθο ο Αισχύλος και ο Πίνδαρος Ίσως ο μύθος αυτός στον Απολλόδωρο να έχει ανατολίτικη επίδραση

Γενικότερα βέβαια η είσοδος των χεττιτικών μύθων στην ελληνική μυθολογία δεν είναι απόλυτα διασαφηνισμένη Όταν ο Ησίοδος στις αρχές του 7ου αιώνα ιστορούσε τη διαδοχή των βασιλέων του ελληνικού ουρανού δεν είχε βέβαια μπροστά του τα κείμενα της Hattusa από τον 14ο13ο αιώνα Η εξάρτηση πρέπει να είναι έμμεση για την ώρα όμως είναι άγνωστο πώς ο χεττιτικός μύθος έφτασε στην Ελλάδα

Πιο πιθανή φαίνεται η γνώμη ότι οι Φοίνικες έπαιξαν το ρόλο του μεσολαβητή Και από τη Φοινίκη άλλωστε μαρτυρείται μια σχεδόν όμοια διαδοχή θεών όπως αποκάλυψε ένα χουρριτικό κείμενο της Ras Shamra Όμως δεν αποκλείεται ορισμένα από αυτά τα κοινά στοιχεία να τα κληρονόμησαν οι Έλληνες από τους Πελασγούς ώστε η πελασγική μυθολογία να είναι εκείνη που είχε δεχτεί την επίδραση της μικρασιατικής (Κακριδής 1986 73-76)

Πέρα όμως από τους μύθους έχει υποστηριχθεί ότι και οι θεοί των Ελλήνων αντλούν στοιχεία στην προέλευσή τους εκτός των άλλων και από τους Χετταίους Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Δία και των ιδιοτήτων του όπως τις παρατηρούμε στην Ιλιάδα

Οι ιδιότητες του Δία σε σχέση με τη φύση συνδέονται με το χεττιτικό θεό Siu(s)Siuna-Tiu(s) δηλαδή το θεό του Ήλιου και του Ουρανού Στην ύστερη χεττιτική γλώσσα το όνομα αυτό σημαίνει laquoθεόςraquo γενικά Υποστηρίχθηκε ότι η ιωνική μορφή του ονόματος του Δία Ζήν προέρχεται από το όνομα του παραπάνω χεττιτικού θεού

Βέβαια θα πρέπει να αναφερθεί ότι έχει επιχειρηθεί μια ευρύτερη σύνδεση του Δία με το χεττιτικό θεό Siuna ώστε οι περαιτέρω ιδιότητες του χεττιτικού θεού ως αρχηγός των θεών και θεός της δικαιοσύνης που του αποδίδονται μερικές φορές να γίνονται ένα από τα πρότυπα από τα οποία ο Δίας αντλεί τις ιδιότητες ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών και ως κριτής του πεπρωμένου3 (Ζολοτνίκοβα 2003 1-50)

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στην πλευρά των τελετουργιών παρατηρούμε και στους Χετταίους

παρόμοιες τελετές με τις αρχαίες ελληνικές Έτσι διαπιστώνουμε και εδώ τελετές που έχουν σχέση με την αναγέννηση της φύσης διαβατήριες τελετές τελετές καθοσίωσης όπως τελετές εγκαινίων και τελετές αποδιοπομπαίου τράγου αλλά και τελετές καθαρμού (Masson 1989)

Ακόμη και στην διαδικασία της τελετής έχει ανιχνευθεί κάποια κοινή πρακτική Υποστηρίχθηκε ότι ο ὀλολυγμός (ρημὀλολύζω) δηλαδή η κραυγή και το κλάμα που συνόδευε τη θυσία στους αρχαίους Έλληνες θα πρέπει να συνδεθεί με τη χεττιτική ρίζα PALWAI- που στα χεττιτικά κείμενα περιγράφει μια ανάλογη χεττιτική συνήθεια laquoθριαμβικούraquo κλάματος την ώρα της θυσίας ώστε το κλάμα αυτό και στους δύο λαούς να μην εξηγείται ως κλάμα θρήνου αλλά ως κλάμα θριάμβου προς τιμή του θεού και πράξη προσέλκυσης της προσοχής του θεού (Coluumlns 1995 319-325)

Οι ομοιότητες γενικότερα στην πρακτική της λατρείας ανάμεσα στους δύο λαούς ίσως υποδηλώνουν μια κοινή ινδοευρωπαϊκή ρίζα στη θρησκευτική τελετουργία που αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε

Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι κατά την αρχαϊκή εποχή στην Ιωνία διαπιστώνονται εκπληκτικές ομοιότητες στη θρησκευτική αντίληψη την τελετουργία και τη λατρεία με την

3 Σύμφωνα με τη Ζολοτνίκοβα η κορυφαία χεττιτική θεότητα είναι ο Θεός του Ήλιου πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ερευνητές οι οποίοι αναγνωρίζουν ως κορυφαίο θεό των Χετταίων το Θεό της Καταιγίδας τον οποίο και προσπαθούν να παραληρήσουν με το Δία

11

κεντρική Ελλάδα όπως κοινοί θεοί και κοινές τελετές κατά την ίδια χρονική περίοδο κάθε έτους Αυτές οι ομοιότητες κίνησαν το ενδιαφέρον των ερευνητών που προσπάθησαν να απαντήσουν στον προβληματισμό αν τη θρησκευτική αντίληψη και λατρεία την έφεραν στην Ιωνία οι πρώτοι Έλληνες άποικοι με τον πρώτο ελληνικό αποικισμό ή η θρησκευτική συνείδηση αυτή είναι γηγενής ανατολίτικη παρουσία Οι περισσότεροι ερευνητές στοιχίζονται με την άποψη ότι οι Έλληνες άποικοι μετέφεραν εκεί και τη θρησκευτική τους πρακτική Όμως ο Parke διατύπωσε τη γνώμη ότι ο Απόλλωνας και η λατρεία του έχουν έρθει από την Ασία στην Ελλάδα μέσα από τη Δήλο (Parke 1977 148) Ενώ η Simon διατύπωσε την άποψη ότι πρέπει να υπάρχει κάποιο προϊστορικό ανατολίτικο υπόβαθρο (που ανάγεται και στους Χετταίους) σε όλες τις αντιλήψεις για τους θεούς και τις τελετές που επιβίωσε και εξελίχθηκε στα μετέπειτα χρόνια (Simon 1983 75)

IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

Η μικροτεχνία και η ειδωλοπλαστική τέχνη είναι οι πλαστικές τέχνες που έχουν τη μεγαλύτερη διάδοση στη διάρκεια της βασιλείας των Χετταίων Παρόλα αυτά και η μεγάλη πλαστική κάνει την εμφάνισή της στους Χετταίους αν και σε μικρότερο βαθμό από τις άλλες τέχνες Στη μεγάλη πλαστική τα περισσότερα δείγματα είναι παραστάσεις ανάγλυφων και μάλιστα επάνω σε βράχους Η μεγάλη γλυπτική των Χετταίων αναπτύχθηκε και έφτασε τη μεγαλύτερη ακμή της στη διάρκεια της Αυτοκρατορίας Μάλλον η ταυτόχρονη εκείνη την εποχή οικοδομική δραστηριότητα μεγάλων ναών και παλατιών θα οδήγησε και στη δημιουργία ανάλογου μεγέθους γλυπτικής Ωστόσο δείγματα της μεγάλης πλαστικής θα υπήρχαν και νωρίτερα στο Παλαιό Βασίλειο όπως μπορούμε να συμπεράνουμε ήδη από την εποχή του βασιλιά Annita τον 18ο πΧ αι Φαίνεται ότι ο Hattusili I μετέφερε αρκετά αγάλματα θεών από τη χώρα των Hatti στη Hattusa Κεντρικό μνημείο αναφοράς στη γλυπτική των Χετταίων είναι το ιερό στη Yazilikaya όπου τα στοιχεία της γλυπτικής των Χετταίων παρουσιάζονται και αναπτύσσονται σε μεγάλο βαθμό ώστε αυτό το μνημείο να γίνεται ένα μνημείο πυξίδα της γλυπτικής των Χετταίων και μάλιστα των παραστάσεων των θεών που θα μας απασχολήσουν στην παρούσα εργασία

1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ Ας εξετάσουμε πρώτα όμως τα γενικά χαρακτηριστικά των ανθρώπινων και θεϊκών μορφών στη γλυπτική των Χετταίων Οι ανδρικές μορφές παρουσιάζονται να έχουν το ένα τους χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο χέρι σε έκταση ανεξάρτητα από το αν κρατούν κάτι η όχι Οι παλάμες τους είναι σφιγμένες Οι άνδρες φορούν ένα ενώτιο και μερικές φορές φέρουν πώγωνα αλλά όχι μύστακα Τα μαλλιά τους είναι άλλοτε κοντά και άλλοτε μακριά Στα ρούχα τους προτιμάται ο κοντός χιτώνας χωρίς όμως να λείπει και ο μακρύς (εικ13) Στις γυναικείες μορφές παρατηρούμε την ίδια στάση των χεριών με τους άνδρες με τη διαφορά ότι το λυγισμένο χέρι δημιουργεί σε αρκετές περιπτώσεις ορθή γωνία ενώ η μια τους παλάμη είναι ανοιχτή δίνοντας την εντύπωση ότι σχηματίζει μια αρπαγή Τα ρούχα τους είναι οι μακρείς χιτώνες με κάθετες πτυχώσεις Τόσο οι ανδρικές όσο και οι γυναικείες μορφές φέρουν υψηλές μπότες οι οποίες ήταν χαρακτηριστικές την εποχή εκείνη στους Χετταίους για να τους προστατεύουν από το βραχώδες έδαφος των βουνών Σε αρκετές περιπτώσεις τα υποδήματα έχουν μπροστά κλίση προς τα επάνω δημιουργώντας το γυριστό προφίλ που είναι χαρακτηριστικό στην ανατολή Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι τα θέματα της γλυπτικής των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας που αφορούν τους θεούς παρουσιάζουν ένα ενιαίο σύνολο Κυριαρχούν οι λατρευτικές τελετές οι σπονδές και οι παραστάσεις προσευχών

12

Για τις μορφές των θεοτήτων στη γλυπτική των Χετταίων θα μπορούσαμε να κάνουμε τις παρακάτω παρατηρήσεις Στη γλυπτική οι θεοί αν και έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των ανδρικών μορφών επιπλέον διαθέτουν και ιδιαίτερα γνωρίσματα Χαρακτηρίζονται κυρίως από τους πίλους με τα κέρατα Κατά τη διάρκεια της εποχής της Αυτοκρατορίας είναι χαρακτηριστικός για τους θεούς ο ψηλός πίλος που έχει άλλοτε οξεία κωνική και άλλοτε κυρτή απόληξη στην κορυφή Οι θεοί των Βουνών εμφανίζονται με πίλους που έχουν κυρτή απόληξη μπροστά και ομοιάζουν με εκείνους της Ras Shamra Τα κέρατα στους πίλους των θεών γίνονται ένα είδος ένδειξης βαθμού και ιεραρχίας των θεών ανάμεσα στο πάνθεον Έτσι ο Θεός της Καταιγίδας φέρει πίλο με έξι κέρατα μπροστά και πίσω ενώ έχουμε δύο περιπτώσεις (στη Yazilikaya) που ο θεός Sarruma φέρει έξι υπερυψωμένα κέρατα Άλλοτε ο ανώτερος θεός φέρει τρία κέρατα μπροστά ενώ οι υπόλοιποι τρία μόνο σε μια πλευρά Το φαινόμενο αυτό της διάκρισης των θεών με βάση τον αριθμό των κεράτων είναι αρκετά εμφανές στο ιερό στη Yazilikaya όπου έχουμε θεούς με έξι κέρατα και άλλους μόνο με ένα Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα κέρατα εμφανίζονται επίσης στο κεφάλι μυθικών ζώων και υβριδικών μορφών (εικ14) Οι πίλοι των θεών με τα κέρατα θα πρέπει να έχουν την προέλευσή τους στη Μεσοποταμία αλλά υπογραμμίζεται ότι στην περίοδο της Αυτοκρατορίας οι πίλοι είναι χεττιτικές δημιουργίες Στο θεό του πολέμου το κέρατο τοποθετείται στην άκρη του κράνους Ένα άλλο στοιχείο ένδειξης της ιεραρχίας των θεών είναι οι συνεχείς ελλείψεις που διαγράφονται επάνω στον πίλο των πιο σημαντικών θεοτήτων Τοποθετούνται συμμετρικά στην κάθετη γραμμή που χωρίζει τον πίλο των θεών Αυτό το σχέδιο είναι σε ένα βαθμό το ιδεόγραμμα του θεού Χαρακτηριστικό είναι ότι στη Yazilikaya στη σκηνή των πομπών μόνο ο Θεός της Καταιγίδας έχει αυτές τις ελλείψεις στον πόλο του ενώ ο Sarruma δεν τις φέρει στη σκηνή των πομπών αλλά στη σκηνή που προστατεύει το βασιλιά Tudhaliya IV Έξω από τη Yazilikaya το σημάδι των ελλείψεων εμφανίζεται στη Malatya Η συνηθισμένη ενδυμασία των θεών είναι ο κοντός χιτώνας που φτάνει πάνω από το γόνατο σε ευθεία ή ελαφρά κυρτή γραμμή Μερικές φορές οι θεοί φορούν μανδύα πάνω από το χιτώνα Φέρουν συνήθως ένα ξίφος που έχει σεληνοειδή λαβή και καμπύλη στο τέλος της λεπίδας (εικ14) Ο θεοί του βουνού εικονίζονται με ένα χαρακτηριστικό ένδυμα που φέρει εξογκώματα θυμίζοντας το βραχώδες έδαφος των βουνών Η ενδυμασία αυτή προέκυψε από τη σταδιακή μετασχημάτιση ενός βουνού σε ανθρώπινη μορφή Το κάτω μέρος του σώματος της ανθρώπινης μορφής αντικαθίσταται με ένα βουνό το οποίο τελικά μετατρέπεται σε ένδυμα με εξογκώματα ώστε η ενδυμασία να γίνει η ανάμνηση του βουνού (εικ15) Ο θεός του Ήλιου εικονίζεται φέροντας το Kalmush που είναι ουσιαστικά η ράβδος εξουσίας η οποία παίρνει κυρτό σχήμα στην ανατολή και πάνω από το κεφάλι του τον Ήλιο με τα φτερά Και τα δύο αυτά σύμβολα είναι σύμβολα εξουσίας που περνούν και στην εικονογραφία των βασιλέων Ο Θεός του Ήλιου όμως αποδίδεται με αυτά τα σύμβολα για να καταδειχθεί η μυθολογική βασιλική και εξουσιαστική του ιδιότητα ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών (εικ16) Οι δώδεκα θεοί στη Yazilikaya φέρουν ένα δρεπάνι (εικ17) Τα υπόλοιπα όπλα που φέρουν οι θεοί όπως δόρατα τόξα τσεκούρια και ρόπαλα θα πρέπει να θεωρηθούν ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των διαφόρων θεών Άλλωστε φροντίζεται σε αρκετές περιπτώσεις οι θεοί να εικονίζονται φέροντας κάποιο σύμβολο που συνδέεται με τη μυθολογία τους όπως το στάχυ που φέρει ο θεός της γεωργίας ή την ημισέληνο ο θεός του φεγγαριού (εικ18) Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην εικονογραφία τους οι βασιλείς φέρουν ενδυμασία παρόμοια με εκείνη των θεών Τα χεττιτικά κείμενα αναφέρουν ότι οι βασιλείς μπορούν να απεικονίζονται έχοντας πίλους με κέρατα μετά το θάνατό τους αφού θεοποιηθούν Όμως πρέπει οι βασιλείς να λατρεύονταν ως θεοί και στη διάρκεια της βασιλείας τους Ο Hattsili III απεικονίζεται φέροντας πίλο με κέρατα Ο Muwatalli και ο Tudhaliya IV απεικονίζονται να φέρουν μανδύα όπως οι θεοί Οι θεές φέρουν συνήθως πόλο ή πλατύ κωνικό πίλο Οι πόλοι άλλοτε είναι ψηλοί και άλλοτε χαμηλοί Στη Yazilikaya οι πόλοι έχουν τη μορφή τειχόμορφου στέμματος Έχουν μακριά μαλλιά Φέρουν μακρείς χιτώνες με πλατείς πτυχώσεις που δένονται με ζώνη στη μέση Οι χιτώνες σχηματίζουν απαλά τσακίσματα Οι πτυχωτοί μανδύες είναι

13

χαρακτηριστικό των γυναικείων μορφών στη χεττιτική τέχνη Η Shaushga στην πομπή στη Yazilikaya φέρει πίλο με κέρατα όπως οι θεοί Μερικές γυναικείες μορφές φέρουν παχείς μανδύες που πέφτουν πάνω από το κεφάλι αφήνοντας ακάλυπτο το πρόσωπο σκεπάζουν μερικά το κορμί φτάνουν έως τα πόδια (εικ19-20) Θα πρέπει να αναφερθεί ότι σε αρκετές αναπαραστάσεις οι θεοί και οι θεές εμφανίζονται να πατούν επάνω σε ζώα ή και να συνοδεύονται από αυτά τα οποία είναι τα ιερά ζώα κάθε θεού Οι θεοί των βουνών φαίνεται να πατούν επάνω σε βουνά Τα βουνά άλλωστε είναι ιεροί χώροι λατρείας για τους Χετταίους Μέχρι σήμερα όμως δεν έχει δοθεί απάντηση στο γιατί οι θεότητες πατούν επάνω στα ζώα και δε συνοδεύονται μόνο από αυτά όπως παρουσιάζονται οι θεοί στην ελληνική τέχνη Ίσως η στάση αυτή να θέλει να δείξει την κυριαρχία των θεών επάνω στα σύμβολά τους Στην ελληνική παρατηρούμε ανάλογη στάση στις κόρες των περιρραντηρίων που θεωρείται επίδραση από την ανατολή Εξετάζοντας το σχήμα του προσώπου στη γλυπτική είχε υποστηριχθεί ότι το τετράγωνο πρόσωπο με τα προεξέχοντα μάτια τη γαμψή μύτη και το υψηλό σαγόνι που παρατηρούμε στο Θεό του Πολέμου στη βασιλική είσοδο στους δώδεκα θεούς στη Yazilikaya όπως και σε μερικά χάλκινα και χρυσά ειδώλια θα πρέπει να αντιπροσωπεύει τα αληθινά χαρακτηριστικά του προσώπου του λαού των Χετταίων Βέβαια δε λείπουν και οι περιπτώσεις όπου οι μορφές έχουν καλλίγραμμες μύτες και εξιδανικευμένα χαρακτηριστικά Θεωρήθηκε επίσης ότι τα Αιγυπτιακά ανάγλυφα με διάφορες χεττιτικές μορφές και κυρίως του χεττιτικού ιππικού θα πρέπει να ερμηνευτούν ως αναπαραστάσεις με τα χαρακτηριστικά του προσώπου των Hatti (Akurgal 1962 86-90)

Ας εξετάσουμε τώρα τα διάφορα μνημεία της μεγάλης πλαστικής με αφετηρία και πυξίδα το ιερό στη Yazilikaya Άλλωστε οι μορφές των θεών στη Yazilikaya αποτέλεσαν πρότυπο για τους υπόλοιπους καλλιτέχνες ώστε μερικές μορφές θεών σε αγάλματα ή ειδώλια να μοιάζουν με αντίγραφα των θεών στη Yazilikaya

2 ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

21 Το Ιερό στη Yazilikaya - Ιστορία και Τοπογραφία Το ιερό στη Yazilikaya είναι το μεγαλύτερο ιερό των Χετταίων Το ενδιαφέρον γιrsquo αυτό το ιερό εντοπίζεται όχι μόνο στις θρησκευτικές τελετουργίες που τελούνταν εκεί αλλά και στο εντυπωσιακό εικονογραφικό του πρόγραμμα με την πλούσια γλυπτική του διακόσμηση Η Yazilikaya βρίσκεται έξω από την πρωτεύουσα των Χετταίων Hattusa κοντά στη σημερινή πόλη της Τουρκίας Boğazkale στη βόρεια και κεντρική Ανατολία Το ιερό δημιουργήθηκε σε έναν χώρο που πλαισιώνεται από τεράστιους βράχους Οι ιεροί χώροι του ιερού ήταν χωρίς στέγη στον ελεύθερο ουρανό περιστοιχισμένοι από τους βράχους και από ένα σύνολο τοίχων και δωματίων Ο χώρος είχε πηγή νερού και ήταν κέντρο λατρείας για πολλούς αιώνες πριν από την είσοδο των Χετταίων Το πρώτο στάδιο στη διαμόρφωση του χώρου εντοπίζεται γύρω στο 1500 πΧ όπου έχουμε τη δημιουργία ενός τοίχου που απέκοψε τον κεντρικό χώρο από την υπόλοιπη περιοχή Όμως στα χρόνια του Hattusili III ο τοίχος αντικαταστάθηκε από ένα σύνολο κτηρίων που έμοιαζε αρκετά με τα υπόλοιπα ιερά των Χετταίων Δημιουργήθηκε ένα κτήριο με είσοδο που περιείχε βαθμίδα και οδηγούσε σε μια άλλη είσοδο μέσα σε μια τετράγωνη αυλή που περιείχε ένα ιερό και προσκτίσματα Στα αριστερά μια είσοδος με παραστάδες οδηγούσε στο χώρο λατρείας Α Μια δεύτερη είσοδος πίσω από την αυλή και τα προσκτίσματα οδηγούσε αρχικά στο μικρότερο χώρο λατρείας Β αλλά ύστερα από μια φωτιά κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Tudhaliya IV τα κτήρια στο πίσω μέρος της αυλή ξαναχτίστηκαν έχοντας όμως μια καινούργια είσοδο που οδηγούσε από το μεγάλο χώρο στο μικρό χώρο λατρείας Τότε όλο το οικοδομικό σύνολο απέκτησε μια ενότητα (Gurney 1960 129-132) (εικ21-24)

14

- Γλυπτική διακόσμηση Οι δύο χώροι λατρείας Α και Β διακοσμήθηκαν με πλούσια γλυπτική διακόσμηση Επάνω στο φυσικό βράχο που πλαισίωνε τους χώρους παρατηρούμε σύνολα γλυπτών από ρηχό ανάγλυφο Άλλωστε αυτά έδωσαν και το όνομα στην περιοχή που σημαίνει laquoΣκαλισμένος Βράχοςraquo (εικ25-27) Στους χώρους διατηρούνται περίπου 90 μορφές και ζώα που αποτελούν σχεδόν τη μισή γνωστή γλυπτική των Χετταίων (εικ28-38) Οι μορφές κυμαίνονται σε μέγεθος από το μισό ως και το κανονικό ανθρώπινο Φαίνεται ότι δύο ήταν οι κύριοι καλλιτέχνες οι οποίοι είχαν δύο βασικούς βοηθούς (παράρτημα 3) Το σύνολο χρονολογείται από τη διάρκεια της βασιλείας του Hattusili III (1275-1250 πΧ) και του γιου του Tudhaliya IV (1250-1220 π Χ) οι οποίοι θεωρούνται και οι πάτρωνες του γλυπτικού προγράμματος Σε αυτό συνηγορούν τόσο η μορφή του Tudhaliya IV όσο και ένα σύνολο από κείμενα του Hattusili III που αναφέρονται σε ένα γλυπτικό πρόγραμμα Επιπλέον η αναγνώριση θεϊκών ζευγών και κυρίως της Shaushga που βρίσκεται κοντά στην κορυφή της πομπής των ανδρικών θεοτήτων και του Sarruma που συνοδεύει τη μητέρα του Hepat στο κέντρο της σύνδεσης ενισχύουν τη σύνδεση του γλυπτικού προγράμματος με τους παραπάνω βασιλείς αφού εκείνοι ευνόησαν και ισχυροποίησαν τη λατρεία των παραπάνω θεοτήτων

ΧΩΡΟΣ Α

- Οι πομπές των θεών Στο χώρο Α παρατηρούμε δυο πομπές Η μια από ανδρικές μορφές θεών στα ανατολικά και άλλη από γυναικείες θεότητες στα δυτικά (εικ39-40) Η διάκριση όμως αυτή δεν είναι απόλυτη αφού στην πομπή των θεών εμφανίζονται τρεις θεές ενώ ένας θεός εμφανίζεται ανάμεσα στις θεές Οι μορφές στις πομπές αποδίδονται παρατακτικά και σε τομή Οι πρώτες δώδεκα μορφές φαίνεται να τοποθετούνται πολύ κοντά η μία στην άλλη θυμίζοντας τους δώδεκα θεούς που απεικονίζονται στο χώρο Β Οι υπόλοιπες μορφές παρατακτικά τοποθετημένες επίσης έχουν κάποιο κενό μεταξύ τους Η παρατακτική αυτή διάταξη είναι χαρακτηριστικό εικονολογικό στοιχείο της ανατολής Οι δύο πομπές κορυφώνονται στο κέντρο όπου ο Θεός της Καταιγίδας και η Hepat συναντώνται Οι σκηνές των πομπών ερμηνεύονται ως laquoΗ Σύνοδος των Θεώνraquo στο σπίτι του Θεού της Καταιγίδας στην αρχή της νέας χρονιάς με σκοπό να εγγυηθούν τη γονιμότητα της γης (Alexander 1986 1-14) Οι ερευνητές έχουν αριθμήσει τις μορφές και έχουν προσπαθήσει να τις ταυτίσουν Ας εξετάσουμε τις δύο πομπές

Οι θεοί που απεικονίζονται στο χώρο Α

Η πομπή με τους θεούς αφορά τις μορφές 1-42 και η πομπή με τις θεές τις μορφές 43-63 (εικ41-67)

Ας ταυτίσουμε τις μορφές με θεούς ακολουθώντας τον Alexander

Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών42 Teshub 43 Hepat42a Sarruma 44 Sarruma

15

45 Alanzu 46 Εγγονή του Teshub 46a Darru και Dakitu ακόλουθοι της Hepat 47ndash48 Hutena και Hutellura θεότητες της γραφής και του πεπρωμένου 49 Allatu41 Tashmisus () 51 Naparbi40 Kumarbi 52 Shalus-Bitinhi39 Ea 53 Tapkina38 Shaushga 37-36 Ninatta και Kulitta35 Kushuh 54 Nikkal34 Shimegi 55 Aya ()33 Astabi 55a Άγνωστος 32 Karzi () 55b Shaushga31 Pirinkir ()30 Hesui29-28 Sherri και Hurri27 Nergal26 Pishaishaphi

Oι μορφές 42 και 43 41 και 51 40 και 52 39 και 53 35 και 54 όπως επίσης 34 και 55 θεωρήθηκε ότι συγκροτούν θεϊκά ζεύγη

Πρέπει να αναφέρουμε ότι στην πομπή δεν εμφανίζονται μορφές θνητών παρά μόνο θεοί Οι θεοί παρουσιάζονται με διαφορετικά ρούχα άλλοι πιο φροντισμένοι από κάποιους άλλους για να καταδειχθεί ότι μερικοί ήταν σπουδαιότεροι από τους υπόλοιπους Οι θεοί κρατούν τα χαρακτηριστικά τους σύμβολα όπως όπλα ένα στάχυ ή το Kalmush ώστε να συμφωνούν τα σύμβολα με τη μυθολογία τους Μερικές μορφές φέρουν και τα ιερογλυφικά τους σημάδια για να ταυτιστούν Οι μορφές είναι σε διασκελισμό γα να δηλωθεί η κίνηση και έχουν τοποθετημένα τα χέρια τους με τη χαρακτηριστική στάση της χεττιτικής γλυπτικής δηλαδή το ένα χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο σε έκταση Οι θεές διαμορφώνονται με όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που έχουν προαναφερθεί στα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής έχουν μακρείς χιτώνες και πόλους Είναι και αυτές σε διασκελισμό για να καταδειχθεί η κίνηση

Στο κέντρο έχουμε τη συνάντηση των κορυφαίων θεών (εικ68-69) Εδώ παρατηρούμε ότι η ανδρική μορφή που είναι αντιμέτωπη με τη θεά είναι ο θεός Teshub Είναι ο τυπικός Θεός της Καταιγίδας Φαίνεται να πατά επάνω σε δύο θεούς των βουνών Ανάλογη παράσταση με το θεό να πατά επάνω σε άλλους δύο θεούς του βουνού έχει σωθεί και σε σφραγίδα (εικ70) Μπροστά του στέκεται αντικριστά η θεά Hepat που πατά επάνω σε ένα λιοντάρι Η Hepat ακολουθείται από το γιο της Sarruma το θεό του πολέμου που φέρει τσεκούρι και ακόντιο πατώντας και ο ίδιος επάνω σε λιοντάρι Οι τρεις αυτοί θεοί διαμορφώνουν μια θεϊκή τριάδα ένα θεϊκό ζεύγος με το παιδί τους Τέτοιες τριάδες είναι γνωστές από τα ειδώλια της πρώιμης χεττιτικής περιόδου Ο Teshub και η Hepat συνοδεύονται από ταύρους που φέρουν τους θεϊκούς κωνικούς πίλους (τιάρα όπως έχει χαρακτηριστεί ο θεϊκός κωνικός πίλος) Θεωρήθηκε ότι ο ταύρος που συνοδεύει τον Teshub έχοντας το θεϊκό σύμβολο (κωνικός πίλος) αλλά και τα πόδια του μπροστά πρέπει να αντλεί το πρότυπό του από την Αίγυπτο Ανάλογο παράδειγμα δεν έχει εντοπιστεί στην Εγγύς Ανατολή νωρίτερα από το μνημείο της Yazilikaya Προτάθηκε ως πηγή προέλευσης η Αίγυπτος όπου το μοτίβο αυτό είναι μια δημιουργία κατά την αρχή της 19ης δυναστείας Η πρώτη του παρουσία αναγνωρίστηκε στο ναό του Sethy I στην Άβυδο στην αρχή του 13ου πΧ αι Τα κέρατα του ζώου υψώνονται κατακόρυφα και όχι σε συστροφή όπως είναι το πρότυπο στην Εγγύς Ανατολή Στο Αιγυπτιακό παράδειγμα ο Φαραώ υπερκαλύπτει το ζώο όπως και στη Yazilikaya (εικ71)

16

Στη Yazilikaya η μορφή του ζώου θα εξηγηθεί ως η απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Το μικρό μέγεθος του ζώου στο αιγυπτιακό παράδειγμα θα διευκόλυνε τη χρήση στη Yazilikaya το ζώου για την απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η χρονική περίοδος της κατασκευής του μνημείου της Yazilikaya συμπίπτει με την περίοδο που οι Χετταίοι και οι Αιγύπτιοι είχαν συνάψει συνθήκη ειρήνης και τα δύο βασίλεια έχουν έντονη επικοινωνία όπως μαρτυρείται από τις γραπτές πινακίδες Άλλωστε και ο μεγάλος βασιλιάς των Χετταίων είχε δώσει την κόρη του στο Ραμσή ΙΙ για σύζυγό του Πίσω από τον Teshub έχουμε την παρουσία ενός τυπικού θεού των βουνών που πατάει επάνω σε δύο στρογγυλές άκρες βουνών μάλλον ο Tashmisus που ήταν και ακόλουθος του Teshub Πίσω από την Hepat και το Sarruma έχουμε δύο θεότητες που πατούν επάνω σε ένα δικέφαλο αετό μάλλον οι Darru και Dakitu που ήταν ακόλουθοι της Hepat Ο συμβολισμός του δικέφαλου αετού δεν έχει διευκρινιστεί Μήπως η μορφή του δικέφαλου αετού προέκυψε από τη σύγχυση της προοπτικής δύο αετών ώστε ο δικέφαλος αετός να πρωτοεμφανίστηκε στη σφραγιδογλυφία όπου η σύγχυση της προοπτικής είναι πολύ εύκολο να προκύψει και στη συνέχεια πέρασε ως ξεχωριστό μοτίβο και στη γλυπτική αφού ως μειξογενής μορφή ταίριαζε με το καλλιτεχνικό πνεύμα της εποχής () Άλλωστε ο βυζαντινός δικέφαλος προέκυψε από τη σύμπτωση της προοπτικής δύο αετών που κατασκευάζονται ο ένας δίπλα στον άλλο (Σβορώνος 1902 50) Πρέπει να αναφερθεί ότι το μοντέλο το θεού να βρίσκεται επάνω σε βουνό και να πατάει επάνω σε ζώο είναι μια παλιά ανατολίτικη εικονογραφική παράδοση που εμφανίζεται σε ασσυριακές σφραγίδες Ο σταδιακός μετασχηματισμός των παραστάσεων ιερών βουνών σε μορφές θεών των βουνών εντοπίζεται στη Μεσοποταμία από την 3η πΧ Χιλιετία (Alexander 1993 1-13) Αν στραφούμε τώρα στο υπόλοιπο μέρος της πομπής θα παρατηρήσουμε ότι στην πομπή εμφανίζονται και μερικά ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία Έτσι παρατηρούμε ότι εμφανίζονται αντωπές ταυρόμορφες μειξογενείς μορφές που πατούν επάνω στο ιερογλυφικό σημάδι της γης και κουβαλούν την ημισέληνο που συμβολίζει τον ουρανό με αρ 28-29 (εικ47) Στην κορυφή της πομπής στο δυτικό τοίχο διακρίνουμε τη θεά του πολέμου Shaushga που συνοδεύεται από τη Ninatta και τη Kulitta με αρ 36-38 (εικ55) Ακολουθούνται από το θεό του φεγγαριού που φέρει φτερά και έχει στον κωνικό του πίλο μια ημισέληνο με αρ 35 (εικ53) Πίσω του διακρίνουμε το Θεό του Ήλιου που εικονίζεται ως θεϊκός βασιλιάς φέροντας το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας και τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι του όπως και το ένα πίλο χωρίς γείσο με αρ 34 (εικ54) Στο βόρειο τοίχο και στην άκρη αριστερά έχουμε ένα θεό που πατά επάνω σε δύο βουνά και φέρει στο αριστερό του χέρι στάχυ Αυτός θα πρέπει να είναι ένας θεός της βλάστησης με αρ 40 (εικ58) Ενώ οι μορφές με αρ 13-15 είναι και αυτές μορφές θεών των βουνών που απεικονίζονται με το χαρακτηριστικό ένδυμα με τα εξογκώματα που θυμίζει βουνό Οι μορφές στη γυναικεία πομπή εικονίζονται με μακρείς χιτώνες και πόλους χωρίς να έχουν μεγάλες διαφορές η μία από την άλλη έχοντας ακόμη και τη στάση των χεριών τους παρόμοια με τα χέρια να είναι προτεταμένα και ελαφρά λυγισμένα μπροστά

- Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV Στα δεξιά της είσοδο στο χώρο Α υπάρχει ένα μεγάλο πορτραίτο (μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος) του Βασιλιά Tudhaliya IV ως συνοδού των θεών απέναντι από την κεντρική σκηνή Ο βασιλιάς στέκεται επάνω σε δύο βουνά φοράει μακρύ χιτώνα όπως και θεοί και έχει έντονα αφηρωισμένα χαρακτηριστικά δημιουργώντας την εντύπωση ότι στο πορτραίτο απεικονίζεται ο θεός της καταιγίδας Ο βασιλιάς μετά το θάνατό του έχει αφηρωιστεί και έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι έχει γίνει θεός Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η στάση των χεριών του που είναι παρόμοια με εκείνη των θεών στις πομπές Φέρει επίσης το Kalmush ως σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας Μπροστά του υπάρχει το ιερογλυφικό που εικονίζει ένα θεό του βουνού και τον ήλιο με τα φτερά Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το μοτίβο του ήλιου με τα φτερά είναι ένα παλιό θέμα της ανατολής που εμφανίζεται από παλιά στη Μεσοποταμία και τη Συρία έχοντας όμως ένα

17

πεσσό ή ένα δέντρο ή τη μειξογενή μορφή ανθρώπου-ταύρου που στηρίζει τον ήλιο με φτερά Σταδιακά όμως έχει εξελιχθεί το μοτίβο ώστε να αντικαθίστανται τα διάφορα υποστηρίγματα του ήλιου με την ανθρώπινη μορφή που αναγνωρίζεται ως θεός Η μορφές των θεών που έχουν τον ήλιο με φτερά επάνω στο κεφάλι τους παρατηρούνται τόσο στην πομπή των θεών που έχουμε σε ανάλογη παράσταση τη μορφή του θεού Ήλιου αλλά και στα ιερογλυφικά σύμβολα που εμφανίζονται στο τόσο στο πορτραίτο του Tudhaliya IV στο χώρο Α όσο και στο πορτραίτο στο χώρο Β που αυτός ο βασιλιάς βρίσκεται στην προστασία του θεού Sarruma (Alexander 1986 98) (εικ66-67)

ΧΩΡΟΣ Β Ο χώρος Β είναι πολύ μικρότερος και αφιερώθηκε στη λατρεία των νεκρών βασιλέων Παρατηρούνται 3 κόγχες σε βράχους που περιείχαν τις στάχτες των νεκρών βασιλέων Η γλυπτική σε αυτό το χώρο συνδέθηκε με τη λατρεία του Κάτω Κόσμου (εικ72) Σε μια πλευρά παρατηρούμε 12 θεούς που τρέχουν και το laquoΘεό των Ξιφώνraquo απέναντί τους Ένα σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό το Sarruma να τον αγκαλιάζει που βρίσκεται εκεί θα πρέπει να τοποθετήθηκε όταν ανέλαβε τη βασιλεία - Οι δώδεκα θεοί Το σύνολο των 12 θεών που τρέχουν σύμφωνα με τον Akurgal είναι μια εξαίσια προσπάθεια των καλλιτεχνών να εικονιστεί μια σειρά ανθρώπινων μορφών με αλληλοκαλυπτώμενα τα μέλη τους που προελαύνουν σε σειρά Οι θεοί φέρουν δρεπάνι στο αριστερό τους χέρι Είναι το καλύτερα διατηρημένο ανάγλυφο στο χώρο Β Αυτοί οι θεοί συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο (εικ73-74) - Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo είναι ένα αρκετά ιδιόμορφο ανάγλυφο Εικονίζεται ένα τεράστιο ξίφος γυρισμένο προς τα κάτω Έχει λαβή που πλαισιώνεται από τα κεφάλια δύο λιονταριών σε αντίθετη κατεύθυνση ενώ ολόκληρες οι μορφές δύο λιονταριών ξαπλωμένων με κατεύθυνση προς τα κάτω αναπτύσσονται επάνω στη λάμα του ξίφους Επάνω η λαβή φέρει το κεφάλι ενός θεού παρόμοιο με εκείνα των θεών στην ανδρική πομπή στο χώρο Α Έχει ψηλό κωνικό πίλο με ένα κέρατο και ελλείψεις στη μέση του πίλου Ο θεός φέρει και ενώτιο Το ανάγλυφο είναι πρωτότυπο Υποτέθηκε ότι ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo αναπαριστά ένα πολεμικό τρόπαιο που αποκτήθηκε από το βασίλειο των Mittani Αν δεχθούμε αυτή την άποψη τότε το λάφυρο μάλλον είχε γίνει αντικείμενο λατρείας από τους Χετταίους Όμως ήδη στους Χετταίους έχουμε θεούς που λατρεύονται κάτω από τη μορφή ενός όπλου Μάλλον εδώ εικονίζεται ο θεός του πολέμου Sarruma που ήδη παρουσιάζεται στο χώρο Α να συνοδεύει την Hepat (Vieyra 1955 64-65) (εικ75 79)

- Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV Το σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό του το Sarruma να τον αγκαλιάζει και να τον προστατεύει είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης του Νέου Βασιλείου (εικ76 79) Ο Θεός εικονίζεται με την ίδια ενδυμασία όπως και στο χώρο Α έχοντας το χαρακτηριστικό εγχειρίδιο Ο βασιλιάς έχει ιερατική στάση Ανάλογες σκηνές είναι γνωστές από την Εγγύς Ανατολή όπως το ανάγλυφο του βασιλιά Senusret I που προστατεύεται από το θεό Ptah στην αρχή της ΧΙΙ δυναστείας Ακόμη και σε παραστάσεις σφραγίδων έχουμε παρόμοιες σκηνές Χαρακτηριστική είναι η παράσταση σε σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει και πάλι ο θεός Sarruma (εικ77) όπως και η παράσταση της σφραγίδας που εικονίζει το βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από παλαιότερους Θεούς της Καταιγίδας ίσως τον Teshub (εικ78)

18

- Υπόλοιπες μορφές Η είσοδος στο μικρό χώρο θεωρείται ότι φρουρείται από δύο μειξογενείς μορφές θεοτήτων με τα χέρια τους υψωμένα που έχουν σώμα ανθρώπου φτερά και κεφάλι λιονταριού και οι οποίες αντλούν την προέλευσή τους σε Χουριτικά συμβολιστικά πρότυπα (εικ80) Στα δεξιά της εισόδου στο μεγάλο χώρο της λατρείας υπάρχει ένα ανάγλυφο με ένα θεό και μια θεά να κάθονται αντικριστά θυμίζοντας αγορά θεών (εικ81) Το σύνολο της γλυπτικής διακόσμησης του ιερού συμπληρώνεται από ένα πέτρινο κομμάτι που έχει επάνω μόνη μια γυναικεία μορφή Το κομμάτι αυτό ένα από δύο που φτιάχτηκαν αρχικά θα πρέπει να συμπλήρωνε το κενό στο δεξιό τοίχο το χώρου Α (εικ82)

(Alexander 1986 99-102)

- Θρησκευτικός και πολιτικός ρόλος του ιερού Το μνημείο της Yazilikaya εξυπηρετεί ένα διττό ρόλο Γίνεται από τη μια πλευρά ο ιερός θρησκευτικός χώρος με το συνεχή λατρευτικό χαρακτήρα ήδη από προηγούμενους αιώνες Στο μνημείο τονίζεται η γονιμότητα της γης και η ευδαιμονία της κοινωνίας μέσα από την ασφάλεια που θα εγγυηθούν οι θεοί Παράλληλα προβάλλεται ο laquoΙερός Γάμοςraquo και τα laquoΘεϊκά Ζεύγηraquo Από την άλλη μέσα από την πλούσια γλυπτική διακόσμηση μετατρέπεται σε μέσο προβολής των βασιλικών οικογενειών Η αφηρωισμένη παράσταση του Μεγάλου Βασιλιά η έμφαση στις θεϊκές πομπές με τους θεούς να συνοδεύονται από τα σύμβολά τους και η προβολή του θεού της Καταιγίδας υπογραμμίζουν τη συνέχεια της παράδοσης και το κύρος της βασιλικής οικογένειας ανάμεσα στο σύνολο των βασιλικών οίκων της Ανατολής Ίσως η Αίγυπτος να αποτέλεσε το πρότυπο για τη χρήση της μεγάλης γλυπτικής ως όργανο προβολής των βασιλέων αφού είναι αρκετά τα μοτίβα στο μνημείο που αντλούν τα πρότυπά τους από την Αίγυπτο

22 Γλυπτική από το ιερό 4 στο Fraktin Στο Fraktin κοντά στο Kayseri έχουμε ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεγάλης γλυπτικής που προηγούνται χρονολογικά από το ιερό στη Yazilikaya Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου πΧ αι Σε αυτό το ανάγλυφο έχουμε την αναπαράσταση του βασιλιά Hattusili III και της βασίλισσας Puduhepa που προσφέρουν σπονδή στους θεούς Teshub και Hepat Ο βασιλιάς στέκεται απέναντι από το θεό κάνοντας σπονδή έχοντας ανάμεσά τους ένα βωμό ενώ παρόμοια είναι και η σκηνή με τη βασίλισσα και τη θεά με τη διαφορά ότι η θεά είναι καθιστή Η στάση τα ρούχα και τα διακριτικά των θεών και του βασιλικού ζεύγους είναι παρόμοια με εκείνα στη Yazilikaya (Bittel 1976 173-176) (εικ83)

23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi Στο Gacircvurkalesi στο 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ένα βράχο το ανάγλυφο με δύο θεούς από δεξιά να έρχονται μπροστά σε μια καθιστή θεά στα αριστερά Οι θεοί και εδώ μοιάζουν αρκετά με τις παραστάσεις στη Yazilikaya Φέρουν τον κωνικό πίλο με τα κέρατα και έχουν το χέρι τους το ένα προτεταμένο και το άλλο στο στήθος Φέρουν επίσης και κοντούς χιτώνες (Bittel 1976 179) (εικ84-85)

24 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci Στο Tasci το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ανάγλυφο βράχου τρεις θεούς να βαδίζουν προς τα δεξιά Φέρουν μακρείς χιτώνες και έχουν τα τυπικά και εδώ χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Η παράσταση φέρει επιγραφές ιερογλυφικών (Bittel 1976 185) (εικ86)

4 Ας σημειωθεί ότι τα ιερά που θα αναφερθούν είναι υπαίθρια ιερά και οι ανάγλυφες μορφές θεών δημιουργούνται απευθείας επάνω στο φυσικό

19

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

κεραμική υποδηλώνοντας ίσως ότι ο θαλάσσιος δρόμος προς τους Χετταίους περνούσε από την Κύπρο (Treuil 1996 465) (εικ11-12) Από την άλλη πλευρά θα πρέπει να σημειωθεί ότι στον ελληνικό χώρο (ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα) εμφανίζονται χεττιτικά αντικείμενα όπως σφραγίδες μεταλλικά αγγεία και ειδώλια (τα οποία δεν ταυτίζονται απόλυτα ως χεττιτικά αλλά πιθανολογείται ότι μπορεί να είναι χεττιτικές δημιουργίες) που χρονολογούνται από τη ΜΜΙ-ΙΙ έως και την ΥΕΙΙΙΓ περίοδο Τα Χεττιτικά αντικείμενα που εμφανίζονται στον Ελλαδικό χώρο υπολογίζονται μέχρι σήμερα μόνο στο 1 του συνόλου των Ανατολίτικων αντικειμένων που εισήχθηκαν στην Ελλάδα κατά την εποχή του Χαλκού Αντίστοιχα περιορισμένα είναι και τα Ελληνικά (Μινωικά ή Μυκηναϊκά) αντικείμενα που ανακαλύφθηκαν στο Χεττιτικό βασίλειο Η εμφανής αυτή έλλειψη ερμηνεύθηκε με πολλές υποθέσεις Ίσως πρόκειται για μια έλλειψη ανάγκης αμοιβαίου εμπορίου Ίσως το εμπόριο μεταξύ των δύο λαών περιορίστηκε σε ευτελή και φθαρτά αντικείμενα Ίσως και σε ένα οικονομικό εμπάργκο ή ακόμη και σε συνδυασμό των παραπάνω υποθέσεων Ακριβής λύση στον παραπάνω προβληματισμό δεν έχει διακριβωθεί ακόμη Πρέπει να εξετασθούν βαθύτερα οι οικονομικοί κοινωνικοί και πολιτικοί παράγοντες που οδήγησαν σε αυτό το αποτέλεσμα (Cline 1991 133-144)

III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

1 ΟΙ ΘΕΟΙ Το βασίλειο των Χετταίων χαρακτηρίζεται ως η laquoΧώρα των Χιλίων Θεώνraquo αφού οι θεότητες που λατρεύονταν από τους Χετταίους ήταν υπερβολικά πολυάριθμες Υπολογίζεται ότι ο αριθμός των θεών που αναφέρονται στις χεττιτικές πηγές ξεπερνά τους 800 Ας εξετάσουμε ενδεικτικά μόνο μερικούς από τους πιο σημαντικούς θεούς ώστε να σχηματίσουμε μια εικόνα για τη μυθολογία των Χετταίων (παράρτημα 2)

Anu (Ακκαδικής προέλευσης) Όταν ο Alalus ήταν ο βασιλιάς στον ουρανό ο Anus ήταν πιο ισχυρός Ο Anus υπηρέτησε ως οινοχόος του Alalus για 9 χρόνια πριν τον κατατροπώσει και τον στείλει πίσω στη γη Πήρε τη θέση του στο θρόνο και είχε για οινοχόο του τον Kumarbis Κατά τον ίδιο τρόπο ο Kumarbis επαναστάτησε και κυνήγησε τον Anus που πετούσε στον ουρανό σαν πουλί Τελικά με τα δόντια του έκοψε και κατάπιε το φαλλό του Anus ο οποίος έτσι ως εκδίκηση τον κατέστησε έγκυο και ο Kumarbis (laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους Χουρίτες) γέννησε το Θεό της Καταιγίδας τον ποταμό Aranzahus (Τίγρης) και τον Tasmisus Στη συνέχεια ο Anus κρύφθηκε στον ουρανό Όμως συμβούλεψε το θεό της Καταιγίδας για τα μέρη που μπορεί να κρύβεται ο Kumarbis Έπειτα ο Anus σχεδίασε με τα άλλα του παιδιά να καταστρέψουν τον Kumarbis και τελικά τα κατάφεραν O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣ Ο Θεός της Καταιγίδας (ο Teshub των Χουρίτων ο Taru και Λουβιτικά ο Tarhun laquoο Κατακτητήςraquo) laquoΟ Βασιλιάς της Kummiyaraquo laquoΟ Βασιλιάς του Ουρανούraquo laquoΟ κύριος της γης των Hattiraquo Είναι ο ανώτερος από τους θεούς και το σύμβολό του είναι ο ταύρος Ως Teshub έχει απεικονιστεί ως γενειοφόρος άντρας επάνω σε δύο βουνά και κρατώντας ένα σπαθί Είναι ο θεός της μάχης και της νίκης ειδικά όταν η μάχη γίνεται με ξένη δύναμη Ως Taru είναι ο σύζυγος της Wurusemu Ήταν το παιδί του Anus και Kumarbis όταν ο Kumarbis κατάπιε το φαλλό του Anus Θεωρείται ο γιος του Ea στο μύθο του Ullikummis Πολέμησε και κατανίκησε το γίγαντα Ullikummis Πολέμησε με το Δράκο Illuyankas στο Kiskilussa και ηττήθηκε Ζήτησε τη βοήθεια των θεών παρακαλώντας την Inaras να οργανώσει μια γιορτή Αυτή έκανε τη γιορτή και όταν ο Δράκος ήρθε με την οικογένειά του στη γιορτή ο θνητός Hupasiyas τον δένει με ένα σκοινί Στη συνέχεια ο Θεός της Καταιγίδας συνοδευόμενος από τους θεούς επιτίθενται και τους σκοτώνουν

7

Σε άλλη παραλλαγή του μύθου ο Θεός της Καταιγίδας χάνει τα μάτια του και την καρδιά του από τον Illuyankas στην πρώτη μάχη Στη συνέχεια παντρεύεται μια φτωχή γυναίκα και παντρεύει το παιδί τους με την κόρη του Illuyankas Έβαλε το γιο του να ζητήσει πίσω τα μάτια και την καρδιά και με την επιστροφή ο Θεός της Καταιγίδας επιτέθηκε στο Δράκοντα αλλά ο γιος του παίρνει το μέρος του Illuyankas με αποτέλεσμα ο Θεός της Καταιγίδας να τους σκοτώσει και τους δύο Όταν ο γιος του Telepinus χάνεται ο Θεός της Καταιγίδας πέφτει σε απελπισία και παραπονείται στο Θεό το Ήλιου και μετά στη Hannahannas η οποία του λέει να τον αναζητήσει Αφού ψάχνει στην πόλη του Telepinus εγκαταλείπει την προσπάθεια Σε άλλη παραλλαγή αυτού του μύθου είναι ο ίδιος ο Θεός της Καταιγίδας που χάνεται έχοντας την ίδια συνέχεια με παραπάνω Ενώ σε άλλη εκδοχή ταξιδεύει στη Μαύρη Γη στο θυμό του και επιστρέφει με τη βοήθεια της μητέρας του η οποία εδώ είναι η WuruntemuEreshkigalη θεότητα του Arinna Στέλνει τον Telepinus να επαναφέρει το Θεό του Ήλιου που έχει απαχθεί από το Θεό της Θάλασσας Ο Θεός της Θάλασσας είναι τόσο τρομοκρατημένος ώστε δίνει την κόρη του στον Telepinus να την παντρευτεί ζητώντας όμως γαμήλιο δώρο από το Θεό της Καταιγίδας Αφού συμβουλεύτηκε τη Hannahanna δίνει δώρο χίλια αρνιά και χίλιες κατσίκες Όμως παρατηρεί ότι η κόρη Inara έχει χαθεί και στέλνει μια μέλισσα στη Hannahanna να της ζητήσει να ψάξει για την κόρη του

Upelluri (Ubelluris) Παρόμοιος με τον Άτλαντα Είναι ένας γίγαντας που κουβαλά στις πλάτες του τον κόσμο Χωρίς ο ίδιος να το αντιληφθεί οι παλιοί θεοί έχτισαν επάνω του τον ουρανό και τη γη που χωρίστηκαν με ένα χάλκινο μαχαίρι Ύστερα από οδηγίες του Imbaluris οι θεοί της Issira τοποθέτησαν τον Ullikummis στο δεξί του ώμο για να μεγαλώσει το παιδί Ο Ea μιλά μαζί του ψάχνοντας τον Ullikummis και ο Upelluri παραδέχεται ένα μικρό πόνο στον ώμο του αλλά δε μπορεί να εντοπίσει ποιος θεός τον προκαλεί Ο Θεός του Ήλιου Πιθανώς πρόκειται για μια Ακκαδική εισαγωγή Είναι θεός της Δικαιοσύνης και μερικές φορές ο βασιλιάς των θεών Εντόπισε τον Ullikummis στη θάλασσα και επισκέφθηκε το Θεό της Καταιγίδας αρνούμενος να φάει πριν αναφέρει τα νέα Έπειτα ο Θεός της Καταιγίδας διαβεβαιώνει ότι το φαγητό θα είναι υπέροχο ώστε ο Θεός του Ήλιου ευχαριστιέται το φαγητό και παίρνει το δρόμο για τον ουρανό Όταν ο Telepinus εξαφανίστηκε φέρνοντας πείνα ο ίδιος οργανώνει ένα γεύμα χωρίς όμως να καταφέρει να κατευνάσει την πείνα Ο Θεός της Καταιγίδας παραπονείται και έτσι ο Θεός του Ήλιου στέλνει έναν αετό χωρίς όμως να καταφέρει να τον βρει Μετά την ανεύρεση του Telepinus από τη μέλισσα ο Θεός του Ήλιου βάζει ανθρώπους να πραγματοποιήσουν τελετή Σε άλλη παραλλαγή του μύθου της εξαφάνισης θεού γίνεται ο ίδιος ο αγνοούμενος Φαίνεται ότι διατηρεί κοπάδια με πρόβατα Στο τέλος της ημέρας ταξιδεύει στον Κάτω Κόσμο Απάχθηκε από το Θεό της Θάλασσας αλλά απελευθερώθηκε όταν τον αναζήτησε ο Telepinus Σε άλλη εκδοχή του μύθου ο Θεός της Θάλασσας τον συνέλαβε σε δίχτυ Κατά τη διάρκεια της απουσίας του εγκαταστάθηκε ο Hahhimas δηλαδή ο Παγετός Ο Θεός του Φεγγαριού ( Χουριτικός Kashku) Έπεσε από τον ουρανό επάνω στην laquoKillamarraquo που θεωρείται το σύνολο των πυλών και εξαφανίστηκε Ο Θεός της ΚαταιγίδαςTaru έριξε αστραπές και βροχή εναντίον του για να τον φοβίσει Ο Hapantali στράφηκε εναντίον του με ένα ύμνο Ενώ μπορεί να εξαποστείλει κακούς οιωνούς μπορεί να κατευναστεί με τη θυσία ενός αρνιού

Ο Θεός της Θάλασσας Φιλονίκησε και απήγαγε το Θεό του Ήλιου από τον ουρανό αλλά τον απελευθέρωσε όταν τον αναζήτησε ο Telepinus Σε άλλη εκδοχή του μύθου ο Θεός της Θάλασσας τον συνέλαβε σε δίχτυ Ο Θεός της Θάλασσας είναι τόσο τρομοκρατημένος ώστε δίνει την κόρη του στον

8

Telepinus να την παντρευτεί ζητώντας όμως γαμήλιο δώρο από το Θεό της Καταιγίδας ο οποίος του δίνει δώρο χίλια αρνιά και χίλιες κατσίκες

Hebat ( Χουριτικό όνομα ) (Hepit Hepatu) Είναι η κύρια σύζυγος του Θεού της Καταιγίδας Μερικές φορές παρουσιάζεται να στέκεται επάνω στη ιερό της ζώο το λιοντάρι Όταν ο Θεός της Καταιγίδας και ο Astabis απέτυχαν στην επίθεση στον Ullikummis ο γίγαντας την έδιωξε από το ναό της προκαλώντας της αδυναμία να επικοινωνήσει με τους θεούς Φοβούμενη ότι ο άντρας της θα ηττηθεί από τον Ullikummis αναφέρει την ανησυχία της στον υπηρέτη της τον Takitis που τον διατάζει να πάει στη συνέλευση των θεών και να της μεταφέρει απόφαση για τον άντρα της Είναι η μητέρα του Sharruma

Wurusemu (Wuruntemu) laquoΘεά του Ήλιου στην Arrinaraquo laquoΚυρία στη Χώρα των Hattiraquo laquoη Βασίλισσα του Ουρανού και της Γηςraquo laquoΚυρία των βασιλέων και των βασιλισσών του Hatti που διευθύνει την κυβέρνηση των βασιλέων και των βασιλισσών του Hattiraquo Αργότερα αυτή η θεά αφομοιώθηκε με την Hebat Αυτή δημιούργησε τη χώρα των Κέδρων Είναι η κύρια γυναικεία θεότητα στην Arrina με τον Taru ως συνεργάτη της Είναι η θεά της μάχης και συνδέθηκε με τις στρατιωτικές νίκες των Χετταίων Είναι η μητέρα του Θεού της Καταιγίδας στο Nerik και εκεί συνδέθηκε με τον Ereshkigal βοηθώντας τον να γυρίσει από τον Κάτω Κόσμο

Shaushka (Χουριτ ι κ ά η Ishtar) Παίρνει τη μορφή της φτερωτής θεότητας που στέκεται επάνω σε ένα λιοντάρι Κατασκοπεύει τα αδέλφια της το Θεό της Καταιγίδας και τον Tasmisus καθώς φεύγουν από την kuntarra περιμένοντας τον Ullikummis Τους οδηγεί από το χέρι επάνω στο βουνό Hazzi από όπου παρακολουθούν τον Ullikummis Μαλώνει το Θεό της Καταιγίδας όταν φοβάται στη θέα του Ullikummis Αγαπήθηκε από το φίδι Hedammu Η Ninatta και η Kulitta είναι ακόλουθοί της ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ Οι παλιοί θεοί έχτισαν τον Ουρανό και τη Γη επάνω στον Upelluri Διαχώρισαν τη Γη από τον Ουρανό με ένα χάλκινο μαχαίρι το οποίο το αποθήκευσαν σε αρχαίες αποθήκες της οποίες σφράγισαν Το σπίτι των θεών στον ουρανό βρίσκεται στην Kuntarra Η Μαύρη Γη είναι ο Κάτω Κόσμος Έχει είσοδο με πύλες και χάλκινα ή σιδερένια αγγεία με ανοιχτά στόμια Όποιος περάσει τις πύλες χάνεται και δεν ξαναγυρίζει πίσω Ο θυμός του Telipinu και της Hannahanna εξορίζεται εκεί(Haas 1994)

Ο υπερβολικά μεγάλος αριθμός των θεών οφείλεται σύμφωνα με τον Akurgal στην ομοσπονδιακή μορφή της πολιτειακής οργάνωσης των Χετταίων με αποτέλεσμα οι Χετταίοι να μην καταφέρουν να έχουν μια κοινή αντίληψη για τους θεούς Η φύση της θρησκευτικής αντίληψης των Χετταίων είναι ένα μοναδικό φαινόμενο Η ανεκτικότητα στα θρησκευτικά θέματα και ο εμφανής ρεαλισμός των Χετταίων είναι χαρακτηριστικό της θρησκευτικής πίστης στο βασίλειο των Χετταίων Ο Moortgat έχει δώσει τον προσδιορισμό laquoέλλειψη συνένωσης λατρειών και ιερών μύθων αλλά πνευματική ενότηταraquo Αν και ο αριθμός των θεών είναι υπερβολικός ουσιαστικά δεν πρόκειται για διαφορετικούς θεούς αλλά για τοπικές εκδοχές λίγων θεοτήτων Έτσι ουσιαστικά έχουμε μια κυρίαρχη ανδρική θεότητα laquoΤο Θεό της Καταιγίδαςraquo και μια κυρίαρχη γυναικεία θεότητα laquoΤη Μεγάλη Θεάraquo (Akurgal 1962 75-80) Μερικές φορές οι βασιλείς των Χετταίων αποκτούσαν και ιερατικά χαρακτηριστικά Έτσι παρατηρούμε ότι ο Hattusili III ήταν ο ιερέας της Ishtar και η γυναίκα του Puduhepa που το όνομά της σημαίνει ότι ήταν αφιερωμένη στην Hepat ήταν κόρη ιερέα από τη Lawazantiya

9

στη περιοχή των χουριτών Kizzuwatna Αυτή διέταξε κάποιες πήλινες πινακίδες από την Kizzuwatna να αντιγραφούν για την τελετή Hisuwa

Ας εξετάσουμε τις δύο κεντρικές θεότητες

Η ανδρική θεότητα ο Θεός της Καταιγίδας είναι η κυρίαρχη θρησκευτική μορφή του Χεττιτικού βασιλείου Είναι ο κοινός θεός του γηγενούς πληθυσμού και των επήλιδων ινδοευρωπαίων Στις γραφές παρουσιάζεται με το ιδεόγραμμα του μεσοποταμιακού θεού Adad Ταυτίζεται με τον ελληνικό Δία Είναι ο Teshub των Χουρίτων ο Taru και Λουβιτικά ο Tarhun Στα χεττιτικά κείμενα αναφέρεται ως o Θεός της Καταιγίδας των Hatti o κύριος της γης των Hatti o Βασιλιάς του Ουρανού Στις διάφορες παραλλαγές τον παρατηρούμε ως ο Θεός της Καταιγίδας της Hattusa ο Θεός της Καταιγίδας του Παλατιού ο Θεός της Καταιγίδας του Στρατού ο Θεός της Καταιγίδας της Βροχής Πέρα από το ιδεόγραμμα στις απεικονίσεις του συνοδεύεται από τον κεραυνό ενώ όταν έχει και κάποιο άλλο ειδικότερο όνομα συμπληρώνεται και ένα τρίτο ιδεόγραμμα Παρουσιάζεται συχνά να στέκεται στην κορυφή ενός βουνού Άλλωστε τα βουνά ήταν αντικείμενα λατρείας για τους Χετταίους Το ιερό του ζώο είναι ο ταύρος Η γυναικεία θεότητα θα πρέπει να εκληφθεί ως έκφραση του μητριαρχικού συστήματος στην Ανατολία Η λατρεία αυτής της θεότητας εντοπίζεται ήδη από τη Νεολιθική εποχή Οι νεότερες εκφράσεις αυτής της νεολιθικής θεότητας θα πρέπει να ανιχνευθούν στη Θεά του Ήλιου των Hatti που εμφανίζεται ήδη από την 3η πΧ Χιλιετία και στη Χουριτική Hepat Θα πρέπει η θεά Kupaba της Υστεροχεττιτικής περιόδου και η Cybele της Ελληνορωμαϊκής εποχής στη Μικρά Ασία να είναι μεταγενέστερες μορφές αυτής της θεότητας Φαίνεται ότι η Hepat και η Θεά του Ήλιου της Arrina θεωρούνται κοινές θεότητες ενώ ο Θεός της Καταιγίδας φαίνεται να είναι σύζυγος της Θεάς του Ήλιου της Arrina και της Hepat αν και ο Teshub γίνεται επίσης σύζυγος της Hepat δημιουργώντας έτσι οι δύο βασικές θεότητες θεϊκά ζεύγη

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ Σ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στη μυθολογία παρατηρούμε ότι οι μύθοι των Χετταίων έχουν προέλευση τόσο από τους Hatti όσο και από τους Χουρίτες Υπάρχουν χεττιτικά επικά τραγούδια που εξιστορούν τους χετικούς μύθους με χουριτική προέλευση όπως laquoΤο Βασίλειο των Θεώνraquo και laquoΤο Τραγούδι του Ulikummiraquo Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ομοιότητες που μπορούν να παρατηρηθούν στους χεττιτικούς μύθους με την ελληνική μυθολογία

Η διαδοχή AlalusrarrAnusrarrKumarbisrarrTeshub στο θρόνο του ουρανού θυμίζει καταπληκτικά τη διαδοχή ΟυρανόςrarrΚρόνοςrarrΔίας στον ελληνικό μύθο Και στις δύο μυθολογίες ο γιος εκθρονίζει τον ίδιο του τον πατέρα και εκθρονίζεται έπειτα από τον ίδιο του το γιο Και στις λεπτομέρειες οι ομοιότητες είναι μεγάλες Ο Anus έχει πάρει το όνομα του από το σουμερικό ουσιαστικό Αn που σημαίνει ουρανός ώστε να ταυτίζεται με τον Ουρανό των Ελλήνων Ανάλογα ταυτίζεται o Teshub (Θεός της Καταιγίδας) με τον Δία γιατί και οι δύο είναι θεοί των καιρικών μεταβολών και κυβερνούν τον κεραυνό Ο ευνουχισμός του Anus θυμίζει τον ευνουχισμό του Ουρανού από τον Κρόνο (Ησίοδος Θεογονία 154 κε) και όπως τα γεννητικά μόρια του Anus πέφτοντας στη γη γεννούν τρεις νέους θεούς το ίδιο και του ακρωτηριασμένου Ουρανού το αίμα σταλάζοντας πάνω στη γη γεννά τις Ερινύες τους Γίγαντες και τις Μέλιες Νύμφες ενώ η αποκομμένη σάρκα πεταμένη από τον Κρόνο στη θάλασσα γεννά την Αφροδίτη (Ησίοδος Θεογονία 183 κε) Ο Ουρανός ακρωτηριάζεται από τον Κρόνο την ώρα που ενώνεται ερωτικά με τη Γη και από την ώρα αυτή ο ουρανός και η γη χωρίζονται για πάντα Ως όπλο χρησιμοποιεί ο Κρόνος ένα οδοντωτό δρέπανο την άρπη (Ησίοδος Θεογονία 162 κε) Οι χεττιτικές πινακίδες μαρτυρούν πως και αυτός ο μύθος είναι ασιατικός και εκεί ο διαχωρισμός της γης από τον ουρανό γίνεται με τον ίδιο τρόπο Η άρπη άλλωστε είναι όπλο χαρακτηριστικά μικρασιατικό Έχουμε ενδείξεις ότι και η ιστορία του Κρόνου που τρώει τα παιδιά του γιατί φοβάται πως θα τον εκθρονίσουν αλλά στο τέλος ξεγελιέται από τη Ρέα που του δίνει να καταπιεί μία

10

πέτρα αντί για τον Δία που μόλις είχε γεννηθεί (Ηοίοδος Θεογονία 485 κε) είχε το πρότυπο της στο χεττιτικό μύθο Τέλος ο Ulikummi το τέρας που χρησιμοποιεί ο Kumarbis για να εκδικηθεί τον Teshub θυμίζει τον Τυφωέα της ελληνικής μυθολογίας που δοκιμάζει και αυτός μάταια να κατανικήσει τον Δία (Ησίοδος Θεογονία 820 κε) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι γεωγραφικοί όροι που εμφανίζονται σε αυτό το μύθο στην εκδοχή του όπως εμφανίζεται στη Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου Το όρος Κάσιο εντοπίζεται στη Συρία και το Κορύκιο Άνδρο που αναφέρεται ως καταφύγιο του Τυφωέα εντοπίζεται στην ακτή της Κιλικίας όπως άλλωστε στην Κιλικία τοποθετούν το μύθο ο Αισχύλος και ο Πίνδαρος Ίσως ο μύθος αυτός στον Απολλόδωρο να έχει ανατολίτικη επίδραση

Γενικότερα βέβαια η είσοδος των χεττιτικών μύθων στην ελληνική μυθολογία δεν είναι απόλυτα διασαφηνισμένη Όταν ο Ησίοδος στις αρχές του 7ου αιώνα ιστορούσε τη διαδοχή των βασιλέων του ελληνικού ουρανού δεν είχε βέβαια μπροστά του τα κείμενα της Hattusa από τον 14ο13ο αιώνα Η εξάρτηση πρέπει να είναι έμμεση για την ώρα όμως είναι άγνωστο πώς ο χεττιτικός μύθος έφτασε στην Ελλάδα

Πιο πιθανή φαίνεται η γνώμη ότι οι Φοίνικες έπαιξαν το ρόλο του μεσολαβητή Και από τη Φοινίκη άλλωστε μαρτυρείται μια σχεδόν όμοια διαδοχή θεών όπως αποκάλυψε ένα χουρριτικό κείμενο της Ras Shamra Όμως δεν αποκλείεται ορισμένα από αυτά τα κοινά στοιχεία να τα κληρονόμησαν οι Έλληνες από τους Πελασγούς ώστε η πελασγική μυθολογία να είναι εκείνη που είχε δεχτεί την επίδραση της μικρασιατικής (Κακριδής 1986 73-76)

Πέρα όμως από τους μύθους έχει υποστηριχθεί ότι και οι θεοί των Ελλήνων αντλούν στοιχεία στην προέλευσή τους εκτός των άλλων και από τους Χετταίους Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Δία και των ιδιοτήτων του όπως τις παρατηρούμε στην Ιλιάδα

Οι ιδιότητες του Δία σε σχέση με τη φύση συνδέονται με το χεττιτικό θεό Siu(s)Siuna-Tiu(s) δηλαδή το θεό του Ήλιου και του Ουρανού Στην ύστερη χεττιτική γλώσσα το όνομα αυτό σημαίνει laquoθεόςraquo γενικά Υποστηρίχθηκε ότι η ιωνική μορφή του ονόματος του Δία Ζήν προέρχεται από το όνομα του παραπάνω χεττιτικού θεού

Βέβαια θα πρέπει να αναφερθεί ότι έχει επιχειρηθεί μια ευρύτερη σύνδεση του Δία με το χεττιτικό θεό Siuna ώστε οι περαιτέρω ιδιότητες του χεττιτικού θεού ως αρχηγός των θεών και θεός της δικαιοσύνης που του αποδίδονται μερικές φορές να γίνονται ένα από τα πρότυπα από τα οποία ο Δίας αντλεί τις ιδιότητες ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών και ως κριτής του πεπρωμένου3 (Ζολοτνίκοβα 2003 1-50)

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στην πλευρά των τελετουργιών παρατηρούμε και στους Χετταίους

παρόμοιες τελετές με τις αρχαίες ελληνικές Έτσι διαπιστώνουμε και εδώ τελετές που έχουν σχέση με την αναγέννηση της φύσης διαβατήριες τελετές τελετές καθοσίωσης όπως τελετές εγκαινίων και τελετές αποδιοπομπαίου τράγου αλλά και τελετές καθαρμού (Masson 1989)

Ακόμη και στην διαδικασία της τελετής έχει ανιχνευθεί κάποια κοινή πρακτική Υποστηρίχθηκε ότι ο ὀλολυγμός (ρημὀλολύζω) δηλαδή η κραυγή και το κλάμα που συνόδευε τη θυσία στους αρχαίους Έλληνες θα πρέπει να συνδεθεί με τη χεττιτική ρίζα PALWAI- που στα χεττιτικά κείμενα περιγράφει μια ανάλογη χεττιτική συνήθεια laquoθριαμβικούraquo κλάματος την ώρα της θυσίας ώστε το κλάμα αυτό και στους δύο λαούς να μην εξηγείται ως κλάμα θρήνου αλλά ως κλάμα θριάμβου προς τιμή του θεού και πράξη προσέλκυσης της προσοχής του θεού (Coluumlns 1995 319-325)

Οι ομοιότητες γενικότερα στην πρακτική της λατρείας ανάμεσα στους δύο λαούς ίσως υποδηλώνουν μια κοινή ινδοευρωπαϊκή ρίζα στη θρησκευτική τελετουργία που αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε

Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι κατά την αρχαϊκή εποχή στην Ιωνία διαπιστώνονται εκπληκτικές ομοιότητες στη θρησκευτική αντίληψη την τελετουργία και τη λατρεία με την

3 Σύμφωνα με τη Ζολοτνίκοβα η κορυφαία χεττιτική θεότητα είναι ο Θεός του Ήλιου πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ερευνητές οι οποίοι αναγνωρίζουν ως κορυφαίο θεό των Χετταίων το Θεό της Καταιγίδας τον οποίο και προσπαθούν να παραληρήσουν με το Δία

11

κεντρική Ελλάδα όπως κοινοί θεοί και κοινές τελετές κατά την ίδια χρονική περίοδο κάθε έτους Αυτές οι ομοιότητες κίνησαν το ενδιαφέρον των ερευνητών που προσπάθησαν να απαντήσουν στον προβληματισμό αν τη θρησκευτική αντίληψη και λατρεία την έφεραν στην Ιωνία οι πρώτοι Έλληνες άποικοι με τον πρώτο ελληνικό αποικισμό ή η θρησκευτική συνείδηση αυτή είναι γηγενής ανατολίτικη παρουσία Οι περισσότεροι ερευνητές στοιχίζονται με την άποψη ότι οι Έλληνες άποικοι μετέφεραν εκεί και τη θρησκευτική τους πρακτική Όμως ο Parke διατύπωσε τη γνώμη ότι ο Απόλλωνας και η λατρεία του έχουν έρθει από την Ασία στην Ελλάδα μέσα από τη Δήλο (Parke 1977 148) Ενώ η Simon διατύπωσε την άποψη ότι πρέπει να υπάρχει κάποιο προϊστορικό ανατολίτικο υπόβαθρο (που ανάγεται και στους Χετταίους) σε όλες τις αντιλήψεις για τους θεούς και τις τελετές που επιβίωσε και εξελίχθηκε στα μετέπειτα χρόνια (Simon 1983 75)

IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

Η μικροτεχνία και η ειδωλοπλαστική τέχνη είναι οι πλαστικές τέχνες που έχουν τη μεγαλύτερη διάδοση στη διάρκεια της βασιλείας των Χετταίων Παρόλα αυτά και η μεγάλη πλαστική κάνει την εμφάνισή της στους Χετταίους αν και σε μικρότερο βαθμό από τις άλλες τέχνες Στη μεγάλη πλαστική τα περισσότερα δείγματα είναι παραστάσεις ανάγλυφων και μάλιστα επάνω σε βράχους Η μεγάλη γλυπτική των Χετταίων αναπτύχθηκε και έφτασε τη μεγαλύτερη ακμή της στη διάρκεια της Αυτοκρατορίας Μάλλον η ταυτόχρονη εκείνη την εποχή οικοδομική δραστηριότητα μεγάλων ναών και παλατιών θα οδήγησε και στη δημιουργία ανάλογου μεγέθους γλυπτικής Ωστόσο δείγματα της μεγάλης πλαστικής θα υπήρχαν και νωρίτερα στο Παλαιό Βασίλειο όπως μπορούμε να συμπεράνουμε ήδη από την εποχή του βασιλιά Annita τον 18ο πΧ αι Φαίνεται ότι ο Hattusili I μετέφερε αρκετά αγάλματα θεών από τη χώρα των Hatti στη Hattusa Κεντρικό μνημείο αναφοράς στη γλυπτική των Χετταίων είναι το ιερό στη Yazilikaya όπου τα στοιχεία της γλυπτικής των Χετταίων παρουσιάζονται και αναπτύσσονται σε μεγάλο βαθμό ώστε αυτό το μνημείο να γίνεται ένα μνημείο πυξίδα της γλυπτικής των Χετταίων και μάλιστα των παραστάσεων των θεών που θα μας απασχολήσουν στην παρούσα εργασία

1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ Ας εξετάσουμε πρώτα όμως τα γενικά χαρακτηριστικά των ανθρώπινων και θεϊκών μορφών στη γλυπτική των Χετταίων Οι ανδρικές μορφές παρουσιάζονται να έχουν το ένα τους χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο χέρι σε έκταση ανεξάρτητα από το αν κρατούν κάτι η όχι Οι παλάμες τους είναι σφιγμένες Οι άνδρες φορούν ένα ενώτιο και μερικές φορές φέρουν πώγωνα αλλά όχι μύστακα Τα μαλλιά τους είναι άλλοτε κοντά και άλλοτε μακριά Στα ρούχα τους προτιμάται ο κοντός χιτώνας χωρίς όμως να λείπει και ο μακρύς (εικ13) Στις γυναικείες μορφές παρατηρούμε την ίδια στάση των χεριών με τους άνδρες με τη διαφορά ότι το λυγισμένο χέρι δημιουργεί σε αρκετές περιπτώσεις ορθή γωνία ενώ η μια τους παλάμη είναι ανοιχτή δίνοντας την εντύπωση ότι σχηματίζει μια αρπαγή Τα ρούχα τους είναι οι μακρείς χιτώνες με κάθετες πτυχώσεις Τόσο οι ανδρικές όσο και οι γυναικείες μορφές φέρουν υψηλές μπότες οι οποίες ήταν χαρακτηριστικές την εποχή εκείνη στους Χετταίους για να τους προστατεύουν από το βραχώδες έδαφος των βουνών Σε αρκετές περιπτώσεις τα υποδήματα έχουν μπροστά κλίση προς τα επάνω δημιουργώντας το γυριστό προφίλ που είναι χαρακτηριστικό στην ανατολή Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι τα θέματα της γλυπτικής των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας που αφορούν τους θεούς παρουσιάζουν ένα ενιαίο σύνολο Κυριαρχούν οι λατρευτικές τελετές οι σπονδές και οι παραστάσεις προσευχών

12

Για τις μορφές των θεοτήτων στη γλυπτική των Χετταίων θα μπορούσαμε να κάνουμε τις παρακάτω παρατηρήσεις Στη γλυπτική οι θεοί αν και έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των ανδρικών μορφών επιπλέον διαθέτουν και ιδιαίτερα γνωρίσματα Χαρακτηρίζονται κυρίως από τους πίλους με τα κέρατα Κατά τη διάρκεια της εποχής της Αυτοκρατορίας είναι χαρακτηριστικός για τους θεούς ο ψηλός πίλος που έχει άλλοτε οξεία κωνική και άλλοτε κυρτή απόληξη στην κορυφή Οι θεοί των Βουνών εμφανίζονται με πίλους που έχουν κυρτή απόληξη μπροστά και ομοιάζουν με εκείνους της Ras Shamra Τα κέρατα στους πίλους των θεών γίνονται ένα είδος ένδειξης βαθμού και ιεραρχίας των θεών ανάμεσα στο πάνθεον Έτσι ο Θεός της Καταιγίδας φέρει πίλο με έξι κέρατα μπροστά και πίσω ενώ έχουμε δύο περιπτώσεις (στη Yazilikaya) που ο θεός Sarruma φέρει έξι υπερυψωμένα κέρατα Άλλοτε ο ανώτερος θεός φέρει τρία κέρατα μπροστά ενώ οι υπόλοιποι τρία μόνο σε μια πλευρά Το φαινόμενο αυτό της διάκρισης των θεών με βάση τον αριθμό των κεράτων είναι αρκετά εμφανές στο ιερό στη Yazilikaya όπου έχουμε θεούς με έξι κέρατα και άλλους μόνο με ένα Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα κέρατα εμφανίζονται επίσης στο κεφάλι μυθικών ζώων και υβριδικών μορφών (εικ14) Οι πίλοι των θεών με τα κέρατα θα πρέπει να έχουν την προέλευσή τους στη Μεσοποταμία αλλά υπογραμμίζεται ότι στην περίοδο της Αυτοκρατορίας οι πίλοι είναι χεττιτικές δημιουργίες Στο θεό του πολέμου το κέρατο τοποθετείται στην άκρη του κράνους Ένα άλλο στοιχείο ένδειξης της ιεραρχίας των θεών είναι οι συνεχείς ελλείψεις που διαγράφονται επάνω στον πίλο των πιο σημαντικών θεοτήτων Τοποθετούνται συμμετρικά στην κάθετη γραμμή που χωρίζει τον πίλο των θεών Αυτό το σχέδιο είναι σε ένα βαθμό το ιδεόγραμμα του θεού Χαρακτηριστικό είναι ότι στη Yazilikaya στη σκηνή των πομπών μόνο ο Θεός της Καταιγίδας έχει αυτές τις ελλείψεις στον πόλο του ενώ ο Sarruma δεν τις φέρει στη σκηνή των πομπών αλλά στη σκηνή που προστατεύει το βασιλιά Tudhaliya IV Έξω από τη Yazilikaya το σημάδι των ελλείψεων εμφανίζεται στη Malatya Η συνηθισμένη ενδυμασία των θεών είναι ο κοντός χιτώνας που φτάνει πάνω από το γόνατο σε ευθεία ή ελαφρά κυρτή γραμμή Μερικές φορές οι θεοί φορούν μανδύα πάνω από το χιτώνα Φέρουν συνήθως ένα ξίφος που έχει σεληνοειδή λαβή και καμπύλη στο τέλος της λεπίδας (εικ14) Ο θεοί του βουνού εικονίζονται με ένα χαρακτηριστικό ένδυμα που φέρει εξογκώματα θυμίζοντας το βραχώδες έδαφος των βουνών Η ενδυμασία αυτή προέκυψε από τη σταδιακή μετασχημάτιση ενός βουνού σε ανθρώπινη μορφή Το κάτω μέρος του σώματος της ανθρώπινης μορφής αντικαθίσταται με ένα βουνό το οποίο τελικά μετατρέπεται σε ένδυμα με εξογκώματα ώστε η ενδυμασία να γίνει η ανάμνηση του βουνού (εικ15) Ο θεός του Ήλιου εικονίζεται φέροντας το Kalmush που είναι ουσιαστικά η ράβδος εξουσίας η οποία παίρνει κυρτό σχήμα στην ανατολή και πάνω από το κεφάλι του τον Ήλιο με τα φτερά Και τα δύο αυτά σύμβολα είναι σύμβολα εξουσίας που περνούν και στην εικονογραφία των βασιλέων Ο Θεός του Ήλιου όμως αποδίδεται με αυτά τα σύμβολα για να καταδειχθεί η μυθολογική βασιλική και εξουσιαστική του ιδιότητα ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών (εικ16) Οι δώδεκα θεοί στη Yazilikaya φέρουν ένα δρεπάνι (εικ17) Τα υπόλοιπα όπλα που φέρουν οι θεοί όπως δόρατα τόξα τσεκούρια και ρόπαλα θα πρέπει να θεωρηθούν ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των διαφόρων θεών Άλλωστε φροντίζεται σε αρκετές περιπτώσεις οι θεοί να εικονίζονται φέροντας κάποιο σύμβολο που συνδέεται με τη μυθολογία τους όπως το στάχυ που φέρει ο θεός της γεωργίας ή την ημισέληνο ο θεός του φεγγαριού (εικ18) Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην εικονογραφία τους οι βασιλείς φέρουν ενδυμασία παρόμοια με εκείνη των θεών Τα χεττιτικά κείμενα αναφέρουν ότι οι βασιλείς μπορούν να απεικονίζονται έχοντας πίλους με κέρατα μετά το θάνατό τους αφού θεοποιηθούν Όμως πρέπει οι βασιλείς να λατρεύονταν ως θεοί και στη διάρκεια της βασιλείας τους Ο Hattsili III απεικονίζεται φέροντας πίλο με κέρατα Ο Muwatalli και ο Tudhaliya IV απεικονίζονται να φέρουν μανδύα όπως οι θεοί Οι θεές φέρουν συνήθως πόλο ή πλατύ κωνικό πίλο Οι πόλοι άλλοτε είναι ψηλοί και άλλοτε χαμηλοί Στη Yazilikaya οι πόλοι έχουν τη μορφή τειχόμορφου στέμματος Έχουν μακριά μαλλιά Φέρουν μακρείς χιτώνες με πλατείς πτυχώσεις που δένονται με ζώνη στη μέση Οι χιτώνες σχηματίζουν απαλά τσακίσματα Οι πτυχωτοί μανδύες είναι

13

χαρακτηριστικό των γυναικείων μορφών στη χεττιτική τέχνη Η Shaushga στην πομπή στη Yazilikaya φέρει πίλο με κέρατα όπως οι θεοί Μερικές γυναικείες μορφές φέρουν παχείς μανδύες που πέφτουν πάνω από το κεφάλι αφήνοντας ακάλυπτο το πρόσωπο σκεπάζουν μερικά το κορμί φτάνουν έως τα πόδια (εικ19-20) Θα πρέπει να αναφερθεί ότι σε αρκετές αναπαραστάσεις οι θεοί και οι θεές εμφανίζονται να πατούν επάνω σε ζώα ή και να συνοδεύονται από αυτά τα οποία είναι τα ιερά ζώα κάθε θεού Οι θεοί των βουνών φαίνεται να πατούν επάνω σε βουνά Τα βουνά άλλωστε είναι ιεροί χώροι λατρείας για τους Χετταίους Μέχρι σήμερα όμως δεν έχει δοθεί απάντηση στο γιατί οι θεότητες πατούν επάνω στα ζώα και δε συνοδεύονται μόνο από αυτά όπως παρουσιάζονται οι θεοί στην ελληνική τέχνη Ίσως η στάση αυτή να θέλει να δείξει την κυριαρχία των θεών επάνω στα σύμβολά τους Στην ελληνική παρατηρούμε ανάλογη στάση στις κόρες των περιρραντηρίων που θεωρείται επίδραση από την ανατολή Εξετάζοντας το σχήμα του προσώπου στη γλυπτική είχε υποστηριχθεί ότι το τετράγωνο πρόσωπο με τα προεξέχοντα μάτια τη γαμψή μύτη και το υψηλό σαγόνι που παρατηρούμε στο Θεό του Πολέμου στη βασιλική είσοδο στους δώδεκα θεούς στη Yazilikaya όπως και σε μερικά χάλκινα και χρυσά ειδώλια θα πρέπει να αντιπροσωπεύει τα αληθινά χαρακτηριστικά του προσώπου του λαού των Χετταίων Βέβαια δε λείπουν και οι περιπτώσεις όπου οι μορφές έχουν καλλίγραμμες μύτες και εξιδανικευμένα χαρακτηριστικά Θεωρήθηκε επίσης ότι τα Αιγυπτιακά ανάγλυφα με διάφορες χεττιτικές μορφές και κυρίως του χεττιτικού ιππικού θα πρέπει να ερμηνευτούν ως αναπαραστάσεις με τα χαρακτηριστικά του προσώπου των Hatti (Akurgal 1962 86-90)

Ας εξετάσουμε τώρα τα διάφορα μνημεία της μεγάλης πλαστικής με αφετηρία και πυξίδα το ιερό στη Yazilikaya Άλλωστε οι μορφές των θεών στη Yazilikaya αποτέλεσαν πρότυπο για τους υπόλοιπους καλλιτέχνες ώστε μερικές μορφές θεών σε αγάλματα ή ειδώλια να μοιάζουν με αντίγραφα των θεών στη Yazilikaya

2 ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

21 Το Ιερό στη Yazilikaya - Ιστορία και Τοπογραφία Το ιερό στη Yazilikaya είναι το μεγαλύτερο ιερό των Χετταίων Το ενδιαφέρον γιrsquo αυτό το ιερό εντοπίζεται όχι μόνο στις θρησκευτικές τελετουργίες που τελούνταν εκεί αλλά και στο εντυπωσιακό εικονογραφικό του πρόγραμμα με την πλούσια γλυπτική του διακόσμηση Η Yazilikaya βρίσκεται έξω από την πρωτεύουσα των Χετταίων Hattusa κοντά στη σημερινή πόλη της Τουρκίας Boğazkale στη βόρεια και κεντρική Ανατολία Το ιερό δημιουργήθηκε σε έναν χώρο που πλαισιώνεται από τεράστιους βράχους Οι ιεροί χώροι του ιερού ήταν χωρίς στέγη στον ελεύθερο ουρανό περιστοιχισμένοι από τους βράχους και από ένα σύνολο τοίχων και δωματίων Ο χώρος είχε πηγή νερού και ήταν κέντρο λατρείας για πολλούς αιώνες πριν από την είσοδο των Χετταίων Το πρώτο στάδιο στη διαμόρφωση του χώρου εντοπίζεται γύρω στο 1500 πΧ όπου έχουμε τη δημιουργία ενός τοίχου που απέκοψε τον κεντρικό χώρο από την υπόλοιπη περιοχή Όμως στα χρόνια του Hattusili III ο τοίχος αντικαταστάθηκε από ένα σύνολο κτηρίων που έμοιαζε αρκετά με τα υπόλοιπα ιερά των Χετταίων Δημιουργήθηκε ένα κτήριο με είσοδο που περιείχε βαθμίδα και οδηγούσε σε μια άλλη είσοδο μέσα σε μια τετράγωνη αυλή που περιείχε ένα ιερό και προσκτίσματα Στα αριστερά μια είσοδος με παραστάδες οδηγούσε στο χώρο λατρείας Α Μια δεύτερη είσοδος πίσω από την αυλή και τα προσκτίσματα οδηγούσε αρχικά στο μικρότερο χώρο λατρείας Β αλλά ύστερα από μια φωτιά κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Tudhaliya IV τα κτήρια στο πίσω μέρος της αυλή ξαναχτίστηκαν έχοντας όμως μια καινούργια είσοδο που οδηγούσε από το μεγάλο χώρο στο μικρό χώρο λατρείας Τότε όλο το οικοδομικό σύνολο απέκτησε μια ενότητα (Gurney 1960 129-132) (εικ21-24)

14

- Γλυπτική διακόσμηση Οι δύο χώροι λατρείας Α και Β διακοσμήθηκαν με πλούσια γλυπτική διακόσμηση Επάνω στο φυσικό βράχο που πλαισίωνε τους χώρους παρατηρούμε σύνολα γλυπτών από ρηχό ανάγλυφο Άλλωστε αυτά έδωσαν και το όνομα στην περιοχή που σημαίνει laquoΣκαλισμένος Βράχοςraquo (εικ25-27) Στους χώρους διατηρούνται περίπου 90 μορφές και ζώα που αποτελούν σχεδόν τη μισή γνωστή γλυπτική των Χετταίων (εικ28-38) Οι μορφές κυμαίνονται σε μέγεθος από το μισό ως και το κανονικό ανθρώπινο Φαίνεται ότι δύο ήταν οι κύριοι καλλιτέχνες οι οποίοι είχαν δύο βασικούς βοηθούς (παράρτημα 3) Το σύνολο χρονολογείται από τη διάρκεια της βασιλείας του Hattusili III (1275-1250 πΧ) και του γιου του Tudhaliya IV (1250-1220 π Χ) οι οποίοι θεωρούνται και οι πάτρωνες του γλυπτικού προγράμματος Σε αυτό συνηγορούν τόσο η μορφή του Tudhaliya IV όσο και ένα σύνολο από κείμενα του Hattusili III που αναφέρονται σε ένα γλυπτικό πρόγραμμα Επιπλέον η αναγνώριση θεϊκών ζευγών και κυρίως της Shaushga που βρίσκεται κοντά στην κορυφή της πομπής των ανδρικών θεοτήτων και του Sarruma που συνοδεύει τη μητέρα του Hepat στο κέντρο της σύνδεσης ενισχύουν τη σύνδεση του γλυπτικού προγράμματος με τους παραπάνω βασιλείς αφού εκείνοι ευνόησαν και ισχυροποίησαν τη λατρεία των παραπάνω θεοτήτων

ΧΩΡΟΣ Α

- Οι πομπές των θεών Στο χώρο Α παρατηρούμε δυο πομπές Η μια από ανδρικές μορφές θεών στα ανατολικά και άλλη από γυναικείες θεότητες στα δυτικά (εικ39-40) Η διάκριση όμως αυτή δεν είναι απόλυτη αφού στην πομπή των θεών εμφανίζονται τρεις θεές ενώ ένας θεός εμφανίζεται ανάμεσα στις θεές Οι μορφές στις πομπές αποδίδονται παρατακτικά και σε τομή Οι πρώτες δώδεκα μορφές φαίνεται να τοποθετούνται πολύ κοντά η μία στην άλλη θυμίζοντας τους δώδεκα θεούς που απεικονίζονται στο χώρο Β Οι υπόλοιπες μορφές παρατακτικά τοποθετημένες επίσης έχουν κάποιο κενό μεταξύ τους Η παρατακτική αυτή διάταξη είναι χαρακτηριστικό εικονολογικό στοιχείο της ανατολής Οι δύο πομπές κορυφώνονται στο κέντρο όπου ο Θεός της Καταιγίδας και η Hepat συναντώνται Οι σκηνές των πομπών ερμηνεύονται ως laquoΗ Σύνοδος των Θεώνraquo στο σπίτι του Θεού της Καταιγίδας στην αρχή της νέας χρονιάς με σκοπό να εγγυηθούν τη γονιμότητα της γης (Alexander 1986 1-14) Οι ερευνητές έχουν αριθμήσει τις μορφές και έχουν προσπαθήσει να τις ταυτίσουν Ας εξετάσουμε τις δύο πομπές

Οι θεοί που απεικονίζονται στο χώρο Α

Η πομπή με τους θεούς αφορά τις μορφές 1-42 και η πομπή με τις θεές τις μορφές 43-63 (εικ41-67)

Ας ταυτίσουμε τις μορφές με θεούς ακολουθώντας τον Alexander

Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών42 Teshub 43 Hepat42a Sarruma 44 Sarruma

15

45 Alanzu 46 Εγγονή του Teshub 46a Darru και Dakitu ακόλουθοι της Hepat 47ndash48 Hutena και Hutellura θεότητες της γραφής και του πεπρωμένου 49 Allatu41 Tashmisus () 51 Naparbi40 Kumarbi 52 Shalus-Bitinhi39 Ea 53 Tapkina38 Shaushga 37-36 Ninatta και Kulitta35 Kushuh 54 Nikkal34 Shimegi 55 Aya ()33 Astabi 55a Άγνωστος 32 Karzi () 55b Shaushga31 Pirinkir ()30 Hesui29-28 Sherri και Hurri27 Nergal26 Pishaishaphi

Oι μορφές 42 και 43 41 και 51 40 και 52 39 και 53 35 και 54 όπως επίσης 34 και 55 θεωρήθηκε ότι συγκροτούν θεϊκά ζεύγη

Πρέπει να αναφέρουμε ότι στην πομπή δεν εμφανίζονται μορφές θνητών παρά μόνο θεοί Οι θεοί παρουσιάζονται με διαφορετικά ρούχα άλλοι πιο φροντισμένοι από κάποιους άλλους για να καταδειχθεί ότι μερικοί ήταν σπουδαιότεροι από τους υπόλοιπους Οι θεοί κρατούν τα χαρακτηριστικά τους σύμβολα όπως όπλα ένα στάχυ ή το Kalmush ώστε να συμφωνούν τα σύμβολα με τη μυθολογία τους Μερικές μορφές φέρουν και τα ιερογλυφικά τους σημάδια για να ταυτιστούν Οι μορφές είναι σε διασκελισμό γα να δηλωθεί η κίνηση και έχουν τοποθετημένα τα χέρια τους με τη χαρακτηριστική στάση της χεττιτικής γλυπτικής δηλαδή το ένα χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο σε έκταση Οι θεές διαμορφώνονται με όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που έχουν προαναφερθεί στα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής έχουν μακρείς χιτώνες και πόλους Είναι και αυτές σε διασκελισμό για να καταδειχθεί η κίνηση

Στο κέντρο έχουμε τη συνάντηση των κορυφαίων θεών (εικ68-69) Εδώ παρατηρούμε ότι η ανδρική μορφή που είναι αντιμέτωπη με τη θεά είναι ο θεός Teshub Είναι ο τυπικός Θεός της Καταιγίδας Φαίνεται να πατά επάνω σε δύο θεούς των βουνών Ανάλογη παράσταση με το θεό να πατά επάνω σε άλλους δύο θεούς του βουνού έχει σωθεί και σε σφραγίδα (εικ70) Μπροστά του στέκεται αντικριστά η θεά Hepat που πατά επάνω σε ένα λιοντάρι Η Hepat ακολουθείται από το γιο της Sarruma το θεό του πολέμου που φέρει τσεκούρι και ακόντιο πατώντας και ο ίδιος επάνω σε λιοντάρι Οι τρεις αυτοί θεοί διαμορφώνουν μια θεϊκή τριάδα ένα θεϊκό ζεύγος με το παιδί τους Τέτοιες τριάδες είναι γνωστές από τα ειδώλια της πρώιμης χεττιτικής περιόδου Ο Teshub και η Hepat συνοδεύονται από ταύρους που φέρουν τους θεϊκούς κωνικούς πίλους (τιάρα όπως έχει χαρακτηριστεί ο θεϊκός κωνικός πίλος) Θεωρήθηκε ότι ο ταύρος που συνοδεύει τον Teshub έχοντας το θεϊκό σύμβολο (κωνικός πίλος) αλλά και τα πόδια του μπροστά πρέπει να αντλεί το πρότυπό του από την Αίγυπτο Ανάλογο παράδειγμα δεν έχει εντοπιστεί στην Εγγύς Ανατολή νωρίτερα από το μνημείο της Yazilikaya Προτάθηκε ως πηγή προέλευσης η Αίγυπτος όπου το μοτίβο αυτό είναι μια δημιουργία κατά την αρχή της 19ης δυναστείας Η πρώτη του παρουσία αναγνωρίστηκε στο ναό του Sethy I στην Άβυδο στην αρχή του 13ου πΧ αι Τα κέρατα του ζώου υψώνονται κατακόρυφα και όχι σε συστροφή όπως είναι το πρότυπο στην Εγγύς Ανατολή Στο Αιγυπτιακό παράδειγμα ο Φαραώ υπερκαλύπτει το ζώο όπως και στη Yazilikaya (εικ71)

16

Στη Yazilikaya η μορφή του ζώου θα εξηγηθεί ως η απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Το μικρό μέγεθος του ζώου στο αιγυπτιακό παράδειγμα θα διευκόλυνε τη χρήση στη Yazilikaya το ζώου για την απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η χρονική περίοδος της κατασκευής του μνημείου της Yazilikaya συμπίπτει με την περίοδο που οι Χετταίοι και οι Αιγύπτιοι είχαν συνάψει συνθήκη ειρήνης και τα δύο βασίλεια έχουν έντονη επικοινωνία όπως μαρτυρείται από τις γραπτές πινακίδες Άλλωστε και ο μεγάλος βασιλιάς των Χετταίων είχε δώσει την κόρη του στο Ραμσή ΙΙ για σύζυγό του Πίσω από τον Teshub έχουμε την παρουσία ενός τυπικού θεού των βουνών που πατάει επάνω σε δύο στρογγυλές άκρες βουνών μάλλον ο Tashmisus που ήταν και ακόλουθος του Teshub Πίσω από την Hepat και το Sarruma έχουμε δύο θεότητες που πατούν επάνω σε ένα δικέφαλο αετό μάλλον οι Darru και Dakitu που ήταν ακόλουθοι της Hepat Ο συμβολισμός του δικέφαλου αετού δεν έχει διευκρινιστεί Μήπως η μορφή του δικέφαλου αετού προέκυψε από τη σύγχυση της προοπτικής δύο αετών ώστε ο δικέφαλος αετός να πρωτοεμφανίστηκε στη σφραγιδογλυφία όπου η σύγχυση της προοπτικής είναι πολύ εύκολο να προκύψει και στη συνέχεια πέρασε ως ξεχωριστό μοτίβο και στη γλυπτική αφού ως μειξογενής μορφή ταίριαζε με το καλλιτεχνικό πνεύμα της εποχής () Άλλωστε ο βυζαντινός δικέφαλος προέκυψε από τη σύμπτωση της προοπτικής δύο αετών που κατασκευάζονται ο ένας δίπλα στον άλλο (Σβορώνος 1902 50) Πρέπει να αναφερθεί ότι το μοντέλο το θεού να βρίσκεται επάνω σε βουνό και να πατάει επάνω σε ζώο είναι μια παλιά ανατολίτικη εικονογραφική παράδοση που εμφανίζεται σε ασσυριακές σφραγίδες Ο σταδιακός μετασχηματισμός των παραστάσεων ιερών βουνών σε μορφές θεών των βουνών εντοπίζεται στη Μεσοποταμία από την 3η πΧ Χιλιετία (Alexander 1993 1-13) Αν στραφούμε τώρα στο υπόλοιπο μέρος της πομπής θα παρατηρήσουμε ότι στην πομπή εμφανίζονται και μερικά ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία Έτσι παρατηρούμε ότι εμφανίζονται αντωπές ταυρόμορφες μειξογενείς μορφές που πατούν επάνω στο ιερογλυφικό σημάδι της γης και κουβαλούν την ημισέληνο που συμβολίζει τον ουρανό με αρ 28-29 (εικ47) Στην κορυφή της πομπής στο δυτικό τοίχο διακρίνουμε τη θεά του πολέμου Shaushga που συνοδεύεται από τη Ninatta και τη Kulitta με αρ 36-38 (εικ55) Ακολουθούνται από το θεό του φεγγαριού που φέρει φτερά και έχει στον κωνικό του πίλο μια ημισέληνο με αρ 35 (εικ53) Πίσω του διακρίνουμε το Θεό του Ήλιου που εικονίζεται ως θεϊκός βασιλιάς φέροντας το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας και τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι του όπως και το ένα πίλο χωρίς γείσο με αρ 34 (εικ54) Στο βόρειο τοίχο και στην άκρη αριστερά έχουμε ένα θεό που πατά επάνω σε δύο βουνά και φέρει στο αριστερό του χέρι στάχυ Αυτός θα πρέπει να είναι ένας θεός της βλάστησης με αρ 40 (εικ58) Ενώ οι μορφές με αρ 13-15 είναι και αυτές μορφές θεών των βουνών που απεικονίζονται με το χαρακτηριστικό ένδυμα με τα εξογκώματα που θυμίζει βουνό Οι μορφές στη γυναικεία πομπή εικονίζονται με μακρείς χιτώνες και πόλους χωρίς να έχουν μεγάλες διαφορές η μία από την άλλη έχοντας ακόμη και τη στάση των χεριών τους παρόμοια με τα χέρια να είναι προτεταμένα και ελαφρά λυγισμένα μπροστά

- Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV Στα δεξιά της είσοδο στο χώρο Α υπάρχει ένα μεγάλο πορτραίτο (μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος) του Βασιλιά Tudhaliya IV ως συνοδού των θεών απέναντι από την κεντρική σκηνή Ο βασιλιάς στέκεται επάνω σε δύο βουνά φοράει μακρύ χιτώνα όπως και θεοί και έχει έντονα αφηρωισμένα χαρακτηριστικά δημιουργώντας την εντύπωση ότι στο πορτραίτο απεικονίζεται ο θεός της καταιγίδας Ο βασιλιάς μετά το θάνατό του έχει αφηρωιστεί και έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι έχει γίνει θεός Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η στάση των χεριών του που είναι παρόμοια με εκείνη των θεών στις πομπές Φέρει επίσης το Kalmush ως σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας Μπροστά του υπάρχει το ιερογλυφικό που εικονίζει ένα θεό του βουνού και τον ήλιο με τα φτερά Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το μοτίβο του ήλιου με τα φτερά είναι ένα παλιό θέμα της ανατολής που εμφανίζεται από παλιά στη Μεσοποταμία και τη Συρία έχοντας όμως ένα

17

πεσσό ή ένα δέντρο ή τη μειξογενή μορφή ανθρώπου-ταύρου που στηρίζει τον ήλιο με φτερά Σταδιακά όμως έχει εξελιχθεί το μοτίβο ώστε να αντικαθίστανται τα διάφορα υποστηρίγματα του ήλιου με την ανθρώπινη μορφή που αναγνωρίζεται ως θεός Η μορφές των θεών που έχουν τον ήλιο με φτερά επάνω στο κεφάλι τους παρατηρούνται τόσο στην πομπή των θεών που έχουμε σε ανάλογη παράσταση τη μορφή του θεού Ήλιου αλλά και στα ιερογλυφικά σύμβολα που εμφανίζονται στο τόσο στο πορτραίτο του Tudhaliya IV στο χώρο Α όσο και στο πορτραίτο στο χώρο Β που αυτός ο βασιλιάς βρίσκεται στην προστασία του θεού Sarruma (Alexander 1986 98) (εικ66-67)

ΧΩΡΟΣ Β Ο χώρος Β είναι πολύ μικρότερος και αφιερώθηκε στη λατρεία των νεκρών βασιλέων Παρατηρούνται 3 κόγχες σε βράχους που περιείχαν τις στάχτες των νεκρών βασιλέων Η γλυπτική σε αυτό το χώρο συνδέθηκε με τη λατρεία του Κάτω Κόσμου (εικ72) Σε μια πλευρά παρατηρούμε 12 θεούς που τρέχουν και το laquoΘεό των Ξιφώνraquo απέναντί τους Ένα σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό το Sarruma να τον αγκαλιάζει που βρίσκεται εκεί θα πρέπει να τοποθετήθηκε όταν ανέλαβε τη βασιλεία - Οι δώδεκα θεοί Το σύνολο των 12 θεών που τρέχουν σύμφωνα με τον Akurgal είναι μια εξαίσια προσπάθεια των καλλιτεχνών να εικονιστεί μια σειρά ανθρώπινων μορφών με αλληλοκαλυπτώμενα τα μέλη τους που προελαύνουν σε σειρά Οι θεοί φέρουν δρεπάνι στο αριστερό τους χέρι Είναι το καλύτερα διατηρημένο ανάγλυφο στο χώρο Β Αυτοί οι θεοί συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο (εικ73-74) - Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo είναι ένα αρκετά ιδιόμορφο ανάγλυφο Εικονίζεται ένα τεράστιο ξίφος γυρισμένο προς τα κάτω Έχει λαβή που πλαισιώνεται από τα κεφάλια δύο λιονταριών σε αντίθετη κατεύθυνση ενώ ολόκληρες οι μορφές δύο λιονταριών ξαπλωμένων με κατεύθυνση προς τα κάτω αναπτύσσονται επάνω στη λάμα του ξίφους Επάνω η λαβή φέρει το κεφάλι ενός θεού παρόμοιο με εκείνα των θεών στην ανδρική πομπή στο χώρο Α Έχει ψηλό κωνικό πίλο με ένα κέρατο και ελλείψεις στη μέση του πίλου Ο θεός φέρει και ενώτιο Το ανάγλυφο είναι πρωτότυπο Υποτέθηκε ότι ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo αναπαριστά ένα πολεμικό τρόπαιο που αποκτήθηκε από το βασίλειο των Mittani Αν δεχθούμε αυτή την άποψη τότε το λάφυρο μάλλον είχε γίνει αντικείμενο λατρείας από τους Χετταίους Όμως ήδη στους Χετταίους έχουμε θεούς που λατρεύονται κάτω από τη μορφή ενός όπλου Μάλλον εδώ εικονίζεται ο θεός του πολέμου Sarruma που ήδη παρουσιάζεται στο χώρο Α να συνοδεύει την Hepat (Vieyra 1955 64-65) (εικ75 79)

- Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV Το σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό του το Sarruma να τον αγκαλιάζει και να τον προστατεύει είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης του Νέου Βασιλείου (εικ76 79) Ο Θεός εικονίζεται με την ίδια ενδυμασία όπως και στο χώρο Α έχοντας το χαρακτηριστικό εγχειρίδιο Ο βασιλιάς έχει ιερατική στάση Ανάλογες σκηνές είναι γνωστές από την Εγγύς Ανατολή όπως το ανάγλυφο του βασιλιά Senusret I που προστατεύεται από το θεό Ptah στην αρχή της ΧΙΙ δυναστείας Ακόμη και σε παραστάσεις σφραγίδων έχουμε παρόμοιες σκηνές Χαρακτηριστική είναι η παράσταση σε σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει και πάλι ο θεός Sarruma (εικ77) όπως και η παράσταση της σφραγίδας που εικονίζει το βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από παλαιότερους Θεούς της Καταιγίδας ίσως τον Teshub (εικ78)

18

- Υπόλοιπες μορφές Η είσοδος στο μικρό χώρο θεωρείται ότι φρουρείται από δύο μειξογενείς μορφές θεοτήτων με τα χέρια τους υψωμένα που έχουν σώμα ανθρώπου φτερά και κεφάλι λιονταριού και οι οποίες αντλούν την προέλευσή τους σε Χουριτικά συμβολιστικά πρότυπα (εικ80) Στα δεξιά της εισόδου στο μεγάλο χώρο της λατρείας υπάρχει ένα ανάγλυφο με ένα θεό και μια θεά να κάθονται αντικριστά θυμίζοντας αγορά θεών (εικ81) Το σύνολο της γλυπτικής διακόσμησης του ιερού συμπληρώνεται από ένα πέτρινο κομμάτι που έχει επάνω μόνη μια γυναικεία μορφή Το κομμάτι αυτό ένα από δύο που φτιάχτηκαν αρχικά θα πρέπει να συμπλήρωνε το κενό στο δεξιό τοίχο το χώρου Α (εικ82)

(Alexander 1986 99-102)

- Θρησκευτικός και πολιτικός ρόλος του ιερού Το μνημείο της Yazilikaya εξυπηρετεί ένα διττό ρόλο Γίνεται από τη μια πλευρά ο ιερός θρησκευτικός χώρος με το συνεχή λατρευτικό χαρακτήρα ήδη από προηγούμενους αιώνες Στο μνημείο τονίζεται η γονιμότητα της γης και η ευδαιμονία της κοινωνίας μέσα από την ασφάλεια που θα εγγυηθούν οι θεοί Παράλληλα προβάλλεται ο laquoΙερός Γάμοςraquo και τα laquoΘεϊκά Ζεύγηraquo Από την άλλη μέσα από την πλούσια γλυπτική διακόσμηση μετατρέπεται σε μέσο προβολής των βασιλικών οικογενειών Η αφηρωισμένη παράσταση του Μεγάλου Βασιλιά η έμφαση στις θεϊκές πομπές με τους θεούς να συνοδεύονται από τα σύμβολά τους και η προβολή του θεού της Καταιγίδας υπογραμμίζουν τη συνέχεια της παράδοσης και το κύρος της βασιλικής οικογένειας ανάμεσα στο σύνολο των βασιλικών οίκων της Ανατολής Ίσως η Αίγυπτος να αποτέλεσε το πρότυπο για τη χρήση της μεγάλης γλυπτικής ως όργανο προβολής των βασιλέων αφού είναι αρκετά τα μοτίβα στο μνημείο που αντλούν τα πρότυπά τους από την Αίγυπτο

22 Γλυπτική από το ιερό 4 στο Fraktin Στο Fraktin κοντά στο Kayseri έχουμε ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεγάλης γλυπτικής που προηγούνται χρονολογικά από το ιερό στη Yazilikaya Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου πΧ αι Σε αυτό το ανάγλυφο έχουμε την αναπαράσταση του βασιλιά Hattusili III και της βασίλισσας Puduhepa που προσφέρουν σπονδή στους θεούς Teshub και Hepat Ο βασιλιάς στέκεται απέναντι από το θεό κάνοντας σπονδή έχοντας ανάμεσά τους ένα βωμό ενώ παρόμοια είναι και η σκηνή με τη βασίλισσα και τη θεά με τη διαφορά ότι η θεά είναι καθιστή Η στάση τα ρούχα και τα διακριτικά των θεών και του βασιλικού ζεύγους είναι παρόμοια με εκείνα στη Yazilikaya (Bittel 1976 173-176) (εικ83)

23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi Στο Gacircvurkalesi στο 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ένα βράχο το ανάγλυφο με δύο θεούς από δεξιά να έρχονται μπροστά σε μια καθιστή θεά στα αριστερά Οι θεοί και εδώ μοιάζουν αρκετά με τις παραστάσεις στη Yazilikaya Φέρουν τον κωνικό πίλο με τα κέρατα και έχουν το χέρι τους το ένα προτεταμένο και το άλλο στο στήθος Φέρουν επίσης και κοντούς χιτώνες (Bittel 1976 179) (εικ84-85)

24 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci Στο Tasci το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ανάγλυφο βράχου τρεις θεούς να βαδίζουν προς τα δεξιά Φέρουν μακρείς χιτώνες και έχουν τα τυπικά και εδώ χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Η παράσταση φέρει επιγραφές ιερογλυφικών (Bittel 1976 185) (εικ86)

4 Ας σημειωθεί ότι τα ιερά που θα αναφερθούν είναι υπαίθρια ιερά και οι ανάγλυφες μορφές θεών δημιουργούνται απευθείας επάνω στο φυσικό

19

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Σε άλλη παραλλαγή του μύθου ο Θεός της Καταιγίδας χάνει τα μάτια του και την καρδιά του από τον Illuyankas στην πρώτη μάχη Στη συνέχεια παντρεύεται μια φτωχή γυναίκα και παντρεύει το παιδί τους με την κόρη του Illuyankas Έβαλε το γιο του να ζητήσει πίσω τα μάτια και την καρδιά και με την επιστροφή ο Θεός της Καταιγίδας επιτέθηκε στο Δράκοντα αλλά ο γιος του παίρνει το μέρος του Illuyankas με αποτέλεσμα ο Θεός της Καταιγίδας να τους σκοτώσει και τους δύο Όταν ο γιος του Telepinus χάνεται ο Θεός της Καταιγίδας πέφτει σε απελπισία και παραπονείται στο Θεό το Ήλιου και μετά στη Hannahannas η οποία του λέει να τον αναζητήσει Αφού ψάχνει στην πόλη του Telepinus εγκαταλείπει την προσπάθεια Σε άλλη παραλλαγή αυτού του μύθου είναι ο ίδιος ο Θεός της Καταιγίδας που χάνεται έχοντας την ίδια συνέχεια με παραπάνω Ενώ σε άλλη εκδοχή ταξιδεύει στη Μαύρη Γη στο θυμό του και επιστρέφει με τη βοήθεια της μητέρας του η οποία εδώ είναι η WuruntemuEreshkigalη θεότητα του Arinna Στέλνει τον Telepinus να επαναφέρει το Θεό του Ήλιου που έχει απαχθεί από το Θεό της Θάλασσας Ο Θεός της Θάλασσας είναι τόσο τρομοκρατημένος ώστε δίνει την κόρη του στον Telepinus να την παντρευτεί ζητώντας όμως γαμήλιο δώρο από το Θεό της Καταιγίδας Αφού συμβουλεύτηκε τη Hannahanna δίνει δώρο χίλια αρνιά και χίλιες κατσίκες Όμως παρατηρεί ότι η κόρη Inara έχει χαθεί και στέλνει μια μέλισσα στη Hannahanna να της ζητήσει να ψάξει για την κόρη του

Upelluri (Ubelluris) Παρόμοιος με τον Άτλαντα Είναι ένας γίγαντας που κουβαλά στις πλάτες του τον κόσμο Χωρίς ο ίδιος να το αντιληφθεί οι παλιοί θεοί έχτισαν επάνω του τον ουρανό και τη γη που χωρίστηκαν με ένα χάλκινο μαχαίρι Ύστερα από οδηγίες του Imbaluris οι θεοί της Issira τοποθέτησαν τον Ullikummis στο δεξί του ώμο για να μεγαλώσει το παιδί Ο Ea μιλά μαζί του ψάχνοντας τον Ullikummis και ο Upelluri παραδέχεται ένα μικρό πόνο στον ώμο του αλλά δε μπορεί να εντοπίσει ποιος θεός τον προκαλεί Ο Θεός του Ήλιου Πιθανώς πρόκειται για μια Ακκαδική εισαγωγή Είναι θεός της Δικαιοσύνης και μερικές φορές ο βασιλιάς των θεών Εντόπισε τον Ullikummis στη θάλασσα και επισκέφθηκε το Θεό της Καταιγίδας αρνούμενος να φάει πριν αναφέρει τα νέα Έπειτα ο Θεός της Καταιγίδας διαβεβαιώνει ότι το φαγητό θα είναι υπέροχο ώστε ο Θεός του Ήλιου ευχαριστιέται το φαγητό και παίρνει το δρόμο για τον ουρανό Όταν ο Telepinus εξαφανίστηκε φέρνοντας πείνα ο ίδιος οργανώνει ένα γεύμα χωρίς όμως να καταφέρει να κατευνάσει την πείνα Ο Θεός της Καταιγίδας παραπονείται και έτσι ο Θεός του Ήλιου στέλνει έναν αετό χωρίς όμως να καταφέρει να τον βρει Μετά την ανεύρεση του Telepinus από τη μέλισσα ο Θεός του Ήλιου βάζει ανθρώπους να πραγματοποιήσουν τελετή Σε άλλη παραλλαγή του μύθου της εξαφάνισης θεού γίνεται ο ίδιος ο αγνοούμενος Φαίνεται ότι διατηρεί κοπάδια με πρόβατα Στο τέλος της ημέρας ταξιδεύει στον Κάτω Κόσμο Απάχθηκε από το Θεό της Θάλασσας αλλά απελευθερώθηκε όταν τον αναζήτησε ο Telepinus Σε άλλη εκδοχή του μύθου ο Θεός της Θάλασσας τον συνέλαβε σε δίχτυ Κατά τη διάρκεια της απουσίας του εγκαταστάθηκε ο Hahhimas δηλαδή ο Παγετός Ο Θεός του Φεγγαριού ( Χουριτικός Kashku) Έπεσε από τον ουρανό επάνω στην laquoKillamarraquo που θεωρείται το σύνολο των πυλών και εξαφανίστηκε Ο Θεός της ΚαταιγίδαςTaru έριξε αστραπές και βροχή εναντίον του για να τον φοβίσει Ο Hapantali στράφηκε εναντίον του με ένα ύμνο Ενώ μπορεί να εξαποστείλει κακούς οιωνούς μπορεί να κατευναστεί με τη θυσία ενός αρνιού

Ο Θεός της Θάλασσας Φιλονίκησε και απήγαγε το Θεό του Ήλιου από τον ουρανό αλλά τον απελευθέρωσε όταν τον αναζήτησε ο Telepinus Σε άλλη εκδοχή του μύθου ο Θεός της Θάλασσας τον συνέλαβε σε δίχτυ Ο Θεός της Θάλασσας είναι τόσο τρομοκρατημένος ώστε δίνει την κόρη του στον

8

Telepinus να την παντρευτεί ζητώντας όμως γαμήλιο δώρο από το Θεό της Καταιγίδας ο οποίος του δίνει δώρο χίλια αρνιά και χίλιες κατσίκες

Hebat ( Χουριτικό όνομα ) (Hepit Hepatu) Είναι η κύρια σύζυγος του Θεού της Καταιγίδας Μερικές φορές παρουσιάζεται να στέκεται επάνω στη ιερό της ζώο το λιοντάρι Όταν ο Θεός της Καταιγίδας και ο Astabis απέτυχαν στην επίθεση στον Ullikummis ο γίγαντας την έδιωξε από το ναό της προκαλώντας της αδυναμία να επικοινωνήσει με τους θεούς Φοβούμενη ότι ο άντρας της θα ηττηθεί από τον Ullikummis αναφέρει την ανησυχία της στον υπηρέτη της τον Takitis που τον διατάζει να πάει στη συνέλευση των θεών και να της μεταφέρει απόφαση για τον άντρα της Είναι η μητέρα του Sharruma

Wurusemu (Wuruntemu) laquoΘεά του Ήλιου στην Arrinaraquo laquoΚυρία στη Χώρα των Hattiraquo laquoη Βασίλισσα του Ουρανού και της Γηςraquo laquoΚυρία των βασιλέων και των βασιλισσών του Hatti που διευθύνει την κυβέρνηση των βασιλέων και των βασιλισσών του Hattiraquo Αργότερα αυτή η θεά αφομοιώθηκε με την Hebat Αυτή δημιούργησε τη χώρα των Κέδρων Είναι η κύρια γυναικεία θεότητα στην Arrina με τον Taru ως συνεργάτη της Είναι η θεά της μάχης και συνδέθηκε με τις στρατιωτικές νίκες των Χετταίων Είναι η μητέρα του Θεού της Καταιγίδας στο Nerik και εκεί συνδέθηκε με τον Ereshkigal βοηθώντας τον να γυρίσει από τον Κάτω Κόσμο

Shaushka (Χουριτ ι κ ά η Ishtar) Παίρνει τη μορφή της φτερωτής θεότητας που στέκεται επάνω σε ένα λιοντάρι Κατασκοπεύει τα αδέλφια της το Θεό της Καταιγίδας και τον Tasmisus καθώς φεύγουν από την kuntarra περιμένοντας τον Ullikummis Τους οδηγεί από το χέρι επάνω στο βουνό Hazzi από όπου παρακολουθούν τον Ullikummis Μαλώνει το Θεό της Καταιγίδας όταν φοβάται στη θέα του Ullikummis Αγαπήθηκε από το φίδι Hedammu Η Ninatta και η Kulitta είναι ακόλουθοί της ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ Οι παλιοί θεοί έχτισαν τον Ουρανό και τη Γη επάνω στον Upelluri Διαχώρισαν τη Γη από τον Ουρανό με ένα χάλκινο μαχαίρι το οποίο το αποθήκευσαν σε αρχαίες αποθήκες της οποίες σφράγισαν Το σπίτι των θεών στον ουρανό βρίσκεται στην Kuntarra Η Μαύρη Γη είναι ο Κάτω Κόσμος Έχει είσοδο με πύλες και χάλκινα ή σιδερένια αγγεία με ανοιχτά στόμια Όποιος περάσει τις πύλες χάνεται και δεν ξαναγυρίζει πίσω Ο θυμός του Telipinu και της Hannahanna εξορίζεται εκεί(Haas 1994)

Ο υπερβολικά μεγάλος αριθμός των θεών οφείλεται σύμφωνα με τον Akurgal στην ομοσπονδιακή μορφή της πολιτειακής οργάνωσης των Χετταίων με αποτέλεσμα οι Χετταίοι να μην καταφέρουν να έχουν μια κοινή αντίληψη για τους θεούς Η φύση της θρησκευτικής αντίληψης των Χετταίων είναι ένα μοναδικό φαινόμενο Η ανεκτικότητα στα θρησκευτικά θέματα και ο εμφανής ρεαλισμός των Χετταίων είναι χαρακτηριστικό της θρησκευτικής πίστης στο βασίλειο των Χετταίων Ο Moortgat έχει δώσει τον προσδιορισμό laquoέλλειψη συνένωσης λατρειών και ιερών μύθων αλλά πνευματική ενότηταraquo Αν και ο αριθμός των θεών είναι υπερβολικός ουσιαστικά δεν πρόκειται για διαφορετικούς θεούς αλλά για τοπικές εκδοχές λίγων θεοτήτων Έτσι ουσιαστικά έχουμε μια κυρίαρχη ανδρική θεότητα laquoΤο Θεό της Καταιγίδαςraquo και μια κυρίαρχη γυναικεία θεότητα laquoΤη Μεγάλη Θεάraquo (Akurgal 1962 75-80) Μερικές φορές οι βασιλείς των Χετταίων αποκτούσαν και ιερατικά χαρακτηριστικά Έτσι παρατηρούμε ότι ο Hattusili III ήταν ο ιερέας της Ishtar και η γυναίκα του Puduhepa που το όνομά της σημαίνει ότι ήταν αφιερωμένη στην Hepat ήταν κόρη ιερέα από τη Lawazantiya

9

στη περιοχή των χουριτών Kizzuwatna Αυτή διέταξε κάποιες πήλινες πινακίδες από την Kizzuwatna να αντιγραφούν για την τελετή Hisuwa

Ας εξετάσουμε τις δύο κεντρικές θεότητες

Η ανδρική θεότητα ο Θεός της Καταιγίδας είναι η κυρίαρχη θρησκευτική μορφή του Χεττιτικού βασιλείου Είναι ο κοινός θεός του γηγενούς πληθυσμού και των επήλιδων ινδοευρωπαίων Στις γραφές παρουσιάζεται με το ιδεόγραμμα του μεσοποταμιακού θεού Adad Ταυτίζεται με τον ελληνικό Δία Είναι ο Teshub των Χουρίτων ο Taru και Λουβιτικά ο Tarhun Στα χεττιτικά κείμενα αναφέρεται ως o Θεός της Καταιγίδας των Hatti o κύριος της γης των Hatti o Βασιλιάς του Ουρανού Στις διάφορες παραλλαγές τον παρατηρούμε ως ο Θεός της Καταιγίδας της Hattusa ο Θεός της Καταιγίδας του Παλατιού ο Θεός της Καταιγίδας του Στρατού ο Θεός της Καταιγίδας της Βροχής Πέρα από το ιδεόγραμμα στις απεικονίσεις του συνοδεύεται από τον κεραυνό ενώ όταν έχει και κάποιο άλλο ειδικότερο όνομα συμπληρώνεται και ένα τρίτο ιδεόγραμμα Παρουσιάζεται συχνά να στέκεται στην κορυφή ενός βουνού Άλλωστε τα βουνά ήταν αντικείμενα λατρείας για τους Χετταίους Το ιερό του ζώο είναι ο ταύρος Η γυναικεία θεότητα θα πρέπει να εκληφθεί ως έκφραση του μητριαρχικού συστήματος στην Ανατολία Η λατρεία αυτής της θεότητας εντοπίζεται ήδη από τη Νεολιθική εποχή Οι νεότερες εκφράσεις αυτής της νεολιθικής θεότητας θα πρέπει να ανιχνευθούν στη Θεά του Ήλιου των Hatti που εμφανίζεται ήδη από την 3η πΧ Χιλιετία και στη Χουριτική Hepat Θα πρέπει η θεά Kupaba της Υστεροχεττιτικής περιόδου και η Cybele της Ελληνορωμαϊκής εποχής στη Μικρά Ασία να είναι μεταγενέστερες μορφές αυτής της θεότητας Φαίνεται ότι η Hepat και η Θεά του Ήλιου της Arrina θεωρούνται κοινές θεότητες ενώ ο Θεός της Καταιγίδας φαίνεται να είναι σύζυγος της Θεάς του Ήλιου της Arrina και της Hepat αν και ο Teshub γίνεται επίσης σύζυγος της Hepat δημιουργώντας έτσι οι δύο βασικές θεότητες θεϊκά ζεύγη

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ Σ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στη μυθολογία παρατηρούμε ότι οι μύθοι των Χετταίων έχουν προέλευση τόσο από τους Hatti όσο και από τους Χουρίτες Υπάρχουν χεττιτικά επικά τραγούδια που εξιστορούν τους χετικούς μύθους με χουριτική προέλευση όπως laquoΤο Βασίλειο των Θεώνraquo και laquoΤο Τραγούδι του Ulikummiraquo Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ομοιότητες που μπορούν να παρατηρηθούν στους χεττιτικούς μύθους με την ελληνική μυθολογία

Η διαδοχή AlalusrarrAnusrarrKumarbisrarrTeshub στο θρόνο του ουρανού θυμίζει καταπληκτικά τη διαδοχή ΟυρανόςrarrΚρόνοςrarrΔίας στον ελληνικό μύθο Και στις δύο μυθολογίες ο γιος εκθρονίζει τον ίδιο του τον πατέρα και εκθρονίζεται έπειτα από τον ίδιο του το γιο Και στις λεπτομέρειες οι ομοιότητες είναι μεγάλες Ο Anus έχει πάρει το όνομα του από το σουμερικό ουσιαστικό Αn που σημαίνει ουρανός ώστε να ταυτίζεται με τον Ουρανό των Ελλήνων Ανάλογα ταυτίζεται o Teshub (Θεός της Καταιγίδας) με τον Δία γιατί και οι δύο είναι θεοί των καιρικών μεταβολών και κυβερνούν τον κεραυνό Ο ευνουχισμός του Anus θυμίζει τον ευνουχισμό του Ουρανού από τον Κρόνο (Ησίοδος Θεογονία 154 κε) και όπως τα γεννητικά μόρια του Anus πέφτοντας στη γη γεννούν τρεις νέους θεούς το ίδιο και του ακρωτηριασμένου Ουρανού το αίμα σταλάζοντας πάνω στη γη γεννά τις Ερινύες τους Γίγαντες και τις Μέλιες Νύμφες ενώ η αποκομμένη σάρκα πεταμένη από τον Κρόνο στη θάλασσα γεννά την Αφροδίτη (Ησίοδος Θεογονία 183 κε) Ο Ουρανός ακρωτηριάζεται από τον Κρόνο την ώρα που ενώνεται ερωτικά με τη Γη και από την ώρα αυτή ο ουρανός και η γη χωρίζονται για πάντα Ως όπλο χρησιμοποιεί ο Κρόνος ένα οδοντωτό δρέπανο την άρπη (Ησίοδος Θεογονία 162 κε) Οι χεττιτικές πινακίδες μαρτυρούν πως και αυτός ο μύθος είναι ασιατικός και εκεί ο διαχωρισμός της γης από τον ουρανό γίνεται με τον ίδιο τρόπο Η άρπη άλλωστε είναι όπλο χαρακτηριστικά μικρασιατικό Έχουμε ενδείξεις ότι και η ιστορία του Κρόνου που τρώει τα παιδιά του γιατί φοβάται πως θα τον εκθρονίσουν αλλά στο τέλος ξεγελιέται από τη Ρέα που του δίνει να καταπιεί μία

10

πέτρα αντί για τον Δία που μόλις είχε γεννηθεί (Ηοίοδος Θεογονία 485 κε) είχε το πρότυπο της στο χεττιτικό μύθο Τέλος ο Ulikummi το τέρας που χρησιμοποιεί ο Kumarbis για να εκδικηθεί τον Teshub θυμίζει τον Τυφωέα της ελληνικής μυθολογίας που δοκιμάζει και αυτός μάταια να κατανικήσει τον Δία (Ησίοδος Θεογονία 820 κε) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι γεωγραφικοί όροι που εμφανίζονται σε αυτό το μύθο στην εκδοχή του όπως εμφανίζεται στη Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου Το όρος Κάσιο εντοπίζεται στη Συρία και το Κορύκιο Άνδρο που αναφέρεται ως καταφύγιο του Τυφωέα εντοπίζεται στην ακτή της Κιλικίας όπως άλλωστε στην Κιλικία τοποθετούν το μύθο ο Αισχύλος και ο Πίνδαρος Ίσως ο μύθος αυτός στον Απολλόδωρο να έχει ανατολίτικη επίδραση

Γενικότερα βέβαια η είσοδος των χεττιτικών μύθων στην ελληνική μυθολογία δεν είναι απόλυτα διασαφηνισμένη Όταν ο Ησίοδος στις αρχές του 7ου αιώνα ιστορούσε τη διαδοχή των βασιλέων του ελληνικού ουρανού δεν είχε βέβαια μπροστά του τα κείμενα της Hattusa από τον 14ο13ο αιώνα Η εξάρτηση πρέπει να είναι έμμεση για την ώρα όμως είναι άγνωστο πώς ο χεττιτικός μύθος έφτασε στην Ελλάδα

Πιο πιθανή φαίνεται η γνώμη ότι οι Φοίνικες έπαιξαν το ρόλο του μεσολαβητή Και από τη Φοινίκη άλλωστε μαρτυρείται μια σχεδόν όμοια διαδοχή θεών όπως αποκάλυψε ένα χουρριτικό κείμενο της Ras Shamra Όμως δεν αποκλείεται ορισμένα από αυτά τα κοινά στοιχεία να τα κληρονόμησαν οι Έλληνες από τους Πελασγούς ώστε η πελασγική μυθολογία να είναι εκείνη που είχε δεχτεί την επίδραση της μικρασιατικής (Κακριδής 1986 73-76)

Πέρα όμως από τους μύθους έχει υποστηριχθεί ότι και οι θεοί των Ελλήνων αντλούν στοιχεία στην προέλευσή τους εκτός των άλλων και από τους Χετταίους Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Δία και των ιδιοτήτων του όπως τις παρατηρούμε στην Ιλιάδα

Οι ιδιότητες του Δία σε σχέση με τη φύση συνδέονται με το χεττιτικό θεό Siu(s)Siuna-Tiu(s) δηλαδή το θεό του Ήλιου και του Ουρανού Στην ύστερη χεττιτική γλώσσα το όνομα αυτό σημαίνει laquoθεόςraquo γενικά Υποστηρίχθηκε ότι η ιωνική μορφή του ονόματος του Δία Ζήν προέρχεται από το όνομα του παραπάνω χεττιτικού θεού

Βέβαια θα πρέπει να αναφερθεί ότι έχει επιχειρηθεί μια ευρύτερη σύνδεση του Δία με το χεττιτικό θεό Siuna ώστε οι περαιτέρω ιδιότητες του χεττιτικού θεού ως αρχηγός των θεών και θεός της δικαιοσύνης που του αποδίδονται μερικές φορές να γίνονται ένα από τα πρότυπα από τα οποία ο Δίας αντλεί τις ιδιότητες ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών και ως κριτής του πεπρωμένου3 (Ζολοτνίκοβα 2003 1-50)

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στην πλευρά των τελετουργιών παρατηρούμε και στους Χετταίους

παρόμοιες τελετές με τις αρχαίες ελληνικές Έτσι διαπιστώνουμε και εδώ τελετές που έχουν σχέση με την αναγέννηση της φύσης διαβατήριες τελετές τελετές καθοσίωσης όπως τελετές εγκαινίων και τελετές αποδιοπομπαίου τράγου αλλά και τελετές καθαρμού (Masson 1989)

Ακόμη και στην διαδικασία της τελετής έχει ανιχνευθεί κάποια κοινή πρακτική Υποστηρίχθηκε ότι ο ὀλολυγμός (ρημὀλολύζω) δηλαδή η κραυγή και το κλάμα που συνόδευε τη θυσία στους αρχαίους Έλληνες θα πρέπει να συνδεθεί με τη χεττιτική ρίζα PALWAI- που στα χεττιτικά κείμενα περιγράφει μια ανάλογη χεττιτική συνήθεια laquoθριαμβικούraquo κλάματος την ώρα της θυσίας ώστε το κλάμα αυτό και στους δύο λαούς να μην εξηγείται ως κλάμα θρήνου αλλά ως κλάμα θριάμβου προς τιμή του θεού και πράξη προσέλκυσης της προσοχής του θεού (Coluumlns 1995 319-325)

Οι ομοιότητες γενικότερα στην πρακτική της λατρείας ανάμεσα στους δύο λαούς ίσως υποδηλώνουν μια κοινή ινδοευρωπαϊκή ρίζα στη θρησκευτική τελετουργία που αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε

Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι κατά την αρχαϊκή εποχή στην Ιωνία διαπιστώνονται εκπληκτικές ομοιότητες στη θρησκευτική αντίληψη την τελετουργία και τη λατρεία με την

3 Σύμφωνα με τη Ζολοτνίκοβα η κορυφαία χεττιτική θεότητα είναι ο Θεός του Ήλιου πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ερευνητές οι οποίοι αναγνωρίζουν ως κορυφαίο θεό των Χετταίων το Θεό της Καταιγίδας τον οποίο και προσπαθούν να παραληρήσουν με το Δία

11

κεντρική Ελλάδα όπως κοινοί θεοί και κοινές τελετές κατά την ίδια χρονική περίοδο κάθε έτους Αυτές οι ομοιότητες κίνησαν το ενδιαφέρον των ερευνητών που προσπάθησαν να απαντήσουν στον προβληματισμό αν τη θρησκευτική αντίληψη και λατρεία την έφεραν στην Ιωνία οι πρώτοι Έλληνες άποικοι με τον πρώτο ελληνικό αποικισμό ή η θρησκευτική συνείδηση αυτή είναι γηγενής ανατολίτικη παρουσία Οι περισσότεροι ερευνητές στοιχίζονται με την άποψη ότι οι Έλληνες άποικοι μετέφεραν εκεί και τη θρησκευτική τους πρακτική Όμως ο Parke διατύπωσε τη γνώμη ότι ο Απόλλωνας και η λατρεία του έχουν έρθει από την Ασία στην Ελλάδα μέσα από τη Δήλο (Parke 1977 148) Ενώ η Simon διατύπωσε την άποψη ότι πρέπει να υπάρχει κάποιο προϊστορικό ανατολίτικο υπόβαθρο (που ανάγεται και στους Χετταίους) σε όλες τις αντιλήψεις για τους θεούς και τις τελετές που επιβίωσε και εξελίχθηκε στα μετέπειτα χρόνια (Simon 1983 75)

IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

Η μικροτεχνία και η ειδωλοπλαστική τέχνη είναι οι πλαστικές τέχνες που έχουν τη μεγαλύτερη διάδοση στη διάρκεια της βασιλείας των Χετταίων Παρόλα αυτά και η μεγάλη πλαστική κάνει την εμφάνισή της στους Χετταίους αν και σε μικρότερο βαθμό από τις άλλες τέχνες Στη μεγάλη πλαστική τα περισσότερα δείγματα είναι παραστάσεις ανάγλυφων και μάλιστα επάνω σε βράχους Η μεγάλη γλυπτική των Χετταίων αναπτύχθηκε και έφτασε τη μεγαλύτερη ακμή της στη διάρκεια της Αυτοκρατορίας Μάλλον η ταυτόχρονη εκείνη την εποχή οικοδομική δραστηριότητα μεγάλων ναών και παλατιών θα οδήγησε και στη δημιουργία ανάλογου μεγέθους γλυπτικής Ωστόσο δείγματα της μεγάλης πλαστικής θα υπήρχαν και νωρίτερα στο Παλαιό Βασίλειο όπως μπορούμε να συμπεράνουμε ήδη από την εποχή του βασιλιά Annita τον 18ο πΧ αι Φαίνεται ότι ο Hattusili I μετέφερε αρκετά αγάλματα θεών από τη χώρα των Hatti στη Hattusa Κεντρικό μνημείο αναφοράς στη γλυπτική των Χετταίων είναι το ιερό στη Yazilikaya όπου τα στοιχεία της γλυπτικής των Χετταίων παρουσιάζονται και αναπτύσσονται σε μεγάλο βαθμό ώστε αυτό το μνημείο να γίνεται ένα μνημείο πυξίδα της γλυπτικής των Χετταίων και μάλιστα των παραστάσεων των θεών που θα μας απασχολήσουν στην παρούσα εργασία

1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ Ας εξετάσουμε πρώτα όμως τα γενικά χαρακτηριστικά των ανθρώπινων και θεϊκών μορφών στη γλυπτική των Χετταίων Οι ανδρικές μορφές παρουσιάζονται να έχουν το ένα τους χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο χέρι σε έκταση ανεξάρτητα από το αν κρατούν κάτι η όχι Οι παλάμες τους είναι σφιγμένες Οι άνδρες φορούν ένα ενώτιο και μερικές φορές φέρουν πώγωνα αλλά όχι μύστακα Τα μαλλιά τους είναι άλλοτε κοντά και άλλοτε μακριά Στα ρούχα τους προτιμάται ο κοντός χιτώνας χωρίς όμως να λείπει και ο μακρύς (εικ13) Στις γυναικείες μορφές παρατηρούμε την ίδια στάση των χεριών με τους άνδρες με τη διαφορά ότι το λυγισμένο χέρι δημιουργεί σε αρκετές περιπτώσεις ορθή γωνία ενώ η μια τους παλάμη είναι ανοιχτή δίνοντας την εντύπωση ότι σχηματίζει μια αρπαγή Τα ρούχα τους είναι οι μακρείς χιτώνες με κάθετες πτυχώσεις Τόσο οι ανδρικές όσο και οι γυναικείες μορφές φέρουν υψηλές μπότες οι οποίες ήταν χαρακτηριστικές την εποχή εκείνη στους Χετταίους για να τους προστατεύουν από το βραχώδες έδαφος των βουνών Σε αρκετές περιπτώσεις τα υποδήματα έχουν μπροστά κλίση προς τα επάνω δημιουργώντας το γυριστό προφίλ που είναι χαρακτηριστικό στην ανατολή Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι τα θέματα της γλυπτικής των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας που αφορούν τους θεούς παρουσιάζουν ένα ενιαίο σύνολο Κυριαρχούν οι λατρευτικές τελετές οι σπονδές και οι παραστάσεις προσευχών

12

Για τις μορφές των θεοτήτων στη γλυπτική των Χετταίων θα μπορούσαμε να κάνουμε τις παρακάτω παρατηρήσεις Στη γλυπτική οι θεοί αν και έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των ανδρικών μορφών επιπλέον διαθέτουν και ιδιαίτερα γνωρίσματα Χαρακτηρίζονται κυρίως από τους πίλους με τα κέρατα Κατά τη διάρκεια της εποχής της Αυτοκρατορίας είναι χαρακτηριστικός για τους θεούς ο ψηλός πίλος που έχει άλλοτε οξεία κωνική και άλλοτε κυρτή απόληξη στην κορυφή Οι θεοί των Βουνών εμφανίζονται με πίλους που έχουν κυρτή απόληξη μπροστά και ομοιάζουν με εκείνους της Ras Shamra Τα κέρατα στους πίλους των θεών γίνονται ένα είδος ένδειξης βαθμού και ιεραρχίας των θεών ανάμεσα στο πάνθεον Έτσι ο Θεός της Καταιγίδας φέρει πίλο με έξι κέρατα μπροστά και πίσω ενώ έχουμε δύο περιπτώσεις (στη Yazilikaya) που ο θεός Sarruma φέρει έξι υπερυψωμένα κέρατα Άλλοτε ο ανώτερος θεός φέρει τρία κέρατα μπροστά ενώ οι υπόλοιποι τρία μόνο σε μια πλευρά Το φαινόμενο αυτό της διάκρισης των θεών με βάση τον αριθμό των κεράτων είναι αρκετά εμφανές στο ιερό στη Yazilikaya όπου έχουμε θεούς με έξι κέρατα και άλλους μόνο με ένα Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα κέρατα εμφανίζονται επίσης στο κεφάλι μυθικών ζώων και υβριδικών μορφών (εικ14) Οι πίλοι των θεών με τα κέρατα θα πρέπει να έχουν την προέλευσή τους στη Μεσοποταμία αλλά υπογραμμίζεται ότι στην περίοδο της Αυτοκρατορίας οι πίλοι είναι χεττιτικές δημιουργίες Στο θεό του πολέμου το κέρατο τοποθετείται στην άκρη του κράνους Ένα άλλο στοιχείο ένδειξης της ιεραρχίας των θεών είναι οι συνεχείς ελλείψεις που διαγράφονται επάνω στον πίλο των πιο σημαντικών θεοτήτων Τοποθετούνται συμμετρικά στην κάθετη γραμμή που χωρίζει τον πίλο των θεών Αυτό το σχέδιο είναι σε ένα βαθμό το ιδεόγραμμα του θεού Χαρακτηριστικό είναι ότι στη Yazilikaya στη σκηνή των πομπών μόνο ο Θεός της Καταιγίδας έχει αυτές τις ελλείψεις στον πόλο του ενώ ο Sarruma δεν τις φέρει στη σκηνή των πομπών αλλά στη σκηνή που προστατεύει το βασιλιά Tudhaliya IV Έξω από τη Yazilikaya το σημάδι των ελλείψεων εμφανίζεται στη Malatya Η συνηθισμένη ενδυμασία των θεών είναι ο κοντός χιτώνας που φτάνει πάνω από το γόνατο σε ευθεία ή ελαφρά κυρτή γραμμή Μερικές φορές οι θεοί φορούν μανδύα πάνω από το χιτώνα Φέρουν συνήθως ένα ξίφος που έχει σεληνοειδή λαβή και καμπύλη στο τέλος της λεπίδας (εικ14) Ο θεοί του βουνού εικονίζονται με ένα χαρακτηριστικό ένδυμα που φέρει εξογκώματα θυμίζοντας το βραχώδες έδαφος των βουνών Η ενδυμασία αυτή προέκυψε από τη σταδιακή μετασχημάτιση ενός βουνού σε ανθρώπινη μορφή Το κάτω μέρος του σώματος της ανθρώπινης μορφής αντικαθίσταται με ένα βουνό το οποίο τελικά μετατρέπεται σε ένδυμα με εξογκώματα ώστε η ενδυμασία να γίνει η ανάμνηση του βουνού (εικ15) Ο θεός του Ήλιου εικονίζεται φέροντας το Kalmush που είναι ουσιαστικά η ράβδος εξουσίας η οποία παίρνει κυρτό σχήμα στην ανατολή και πάνω από το κεφάλι του τον Ήλιο με τα φτερά Και τα δύο αυτά σύμβολα είναι σύμβολα εξουσίας που περνούν και στην εικονογραφία των βασιλέων Ο Θεός του Ήλιου όμως αποδίδεται με αυτά τα σύμβολα για να καταδειχθεί η μυθολογική βασιλική και εξουσιαστική του ιδιότητα ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών (εικ16) Οι δώδεκα θεοί στη Yazilikaya φέρουν ένα δρεπάνι (εικ17) Τα υπόλοιπα όπλα που φέρουν οι θεοί όπως δόρατα τόξα τσεκούρια και ρόπαλα θα πρέπει να θεωρηθούν ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των διαφόρων θεών Άλλωστε φροντίζεται σε αρκετές περιπτώσεις οι θεοί να εικονίζονται φέροντας κάποιο σύμβολο που συνδέεται με τη μυθολογία τους όπως το στάχυ που φέρει ο θεός της γεωργίας ή την ημισέληνο ο θεός του φεγγαριού (εικ18) Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην εικονογραφία τους οι βασιλείς φέρουν ενδυμασία παρόμοια με εκείνη των θεών Τα χεττιτικά κείμενα αναφέρουν ότι οι βασιλείς μπορούν να απεικονίζονται έχοντας πίλους με κέρατα μετά το θάνατό τους αφού θεοποιηθούν Όμως πρέπει οι βασιλείς να λατρεύονταν ως θεοί και στη διάρκεια της βασιλείας τους Ο Hattsili III απεικονίζεται φέροντας πίλο με κέρατα Ο Muwatalli και ο Tudhaliya IV απεικονίζονται να φέρουν μανδύα όπως οι θεοί Οι θεές φέρουν συνήθως πόλο ή πλατύ κωνικό πίλο Οι πόλοι άλλοτε είναι ψηλοί και άλλοτε χαμηλοί Στη Yazilikaya οι πόλοι έχουν τη μορφή τειχόμορφου στέμματος Έχουν μακριά μαλλιά Φέρουν μακρείς χιτώνες με πλατείς πτυχώσεις που δένονται με ζώνη στη μέση Οι χιτώνες σχηματίζουν απαλά τσακίσματα Οι πτυχωτοί μανδύες είναι

13

χαρακτηριστικό των γυναικείων μορφών στη χεττιτική τέχνη Η Shaushga στην πομπή στη Yazilikaya φέρει πίλο με κέρατα όπως οι θεοί Μερικές γυναικείες μορφές φέρουν παχείς μανδύες που πέφτουν πάνω από το κεφάλι αφήνοντας ακάλυπτο το πρόσωπο σκεπάζουν μερικά το κορμί φτάνουν έως τα πόδια (εικ19-20) Θα πρέπει να αναφερθεί ότι σε αρκετές αναπαραστάσεις οι θεοί και οι θεές εμφανίζονται να πατούν επάνω σε ζώα ή και να συνοδεύονται από αυτά τα οποία είναι τα ιερά ζώα κάθε θεού Οι θεοί των βουνών φαίνεται να πατούν επάνω σε βουνά Τα βουνά άλλωστε είναι ιεροί χώροι λατρείας για τους Χετταίους Μέχρι σήμερα όμως δεν έχει δοθεί απάντηση στο γιατί οι θεότητες πατούν επάνω στα ζώα και δε συνοδεύονται μόνο από αυτά όπως παρουσιάζονται οι θεοί στην ελληνική τέχνη Ίσως η στάση αυτή να θέλει να δείξει την κυριαρχία των θεών επάνω στα σύμβολά τους Στην ελληνική παρατηρούμε ανάλογη στάση στις κόρες των περιρραντηρίων που θεωρείται επίδραση από την ανατολή Εξετάζοντας το σχήμα του προσώπου στη γλυπτική είχε υποστηριχθεί ότι το τετράγωνο πρόσωπο με τα προεξέχοντα μάτια τη γαμψή μύτη και το υψηλό σαγόνι που παρατηρούμε στο Θεό του Πολέμου στη βασιλική είσοδο στους δώδεκα θεούς στη Yazilikaya όπως και σε μερικά χάλκινα και χρυσά ειδώλια θα πρέπει να αντιπροσωπεύει τα αληθινά χαρακτηριστικά του προσώπου του λαού των Χετταίων Βέβαια δε λείπουν και οι περιπτώσεις όπου οι μορφές έχουν καλλίγραμμες μύτες και εξιδανικευμένα χαρακτηριστικά Θεωρήθηκε επίσης ότι τα Αιγυπτιακά ανάγλυφα με διάφορες χεττιτικές μορφές και κυρίως του χεττιτικού ιππικού θα πρέπει να ερμηνευτούν ως αναπαραστάσεις με τα χαρακτηριστικά του προσώπου των Hatti (Akurgal 1962 86-90)

Ας εξετάσουμε τώρα τα διάφορα μνημεία της μεγάλης πλαστικής με αφετηρία και πυξίδα το ιερό στη Yazilikaya Άλλωστε οι μορφές των θεών στη Yazilikaya αποτέλεσαν πρότυπο για τους υπόλοιπους καλλιτέχνες ώστε μερικές μορφές θεών σε αγάλματα ή ειδώλια να μοιάζουν με αντίγραφα των θεών στη Yazilikaya

2 ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

21 Το Ιερό στη Yazilikaya - Ιστορία και Τοπογραφία Το ιερό στη Yazilikaya είναι το μεγαλύτερο ιερό των Χετταίων Το ενδιαφέρον γιrsquo αυτό το ιερό εντοπίζεται όχι μόνο στις θρησκευτικές τελετουργίες που τελούνταν εκεί αλλά και στο εντυπωσιακό εικονογραφικό του πρόγραμμα με την πλούσια γλυπτική του διακόσμηση Η Yazilikaya βρίσκεται έξω από την πρωτεύουσα των Χετταίων Hattusa κοντά στη σημερινή πόλη της Τουρκίας Boğazkale στη βόρεια και κεντρική Ανατολία Το ιερό δημιουργήθηκε σε έναν χώρο που πλαισιώνεται από τεράστιους βράχους Οι ιεροί χώροι του ιερού ήταν χωρίς στέγη στον ελεύθερο ουρανό περιστοιχισμένοι από τους βράχους και από ένα σύνολο τοίχων και δωματίων Ο χώρος είχε πηγή νερού και ήταν κέντρο λατρείας για πολλούς αιώνες πριν από την είσοδο των Χετταίων Το πρώτο στάδιο στη διαμόρφωση του χώρου εντοπίζεται γύρω στο 1500 πΧ όπου έχουμε τη δημιουργία ενός τοίχου που απέκοψε τον κεντρικό χώρο από την υπόλοιπη περιοχή Όμως στα χρόνια του Hattusili III ο τοίχος αντικαταστάθηκε από ένα σύνολο κτηρίων που έμοιαζε αρκετά με τα υπόλοιπα ιερά των Χετταίων Δημιουργήθηκε ένα κτήριο με είσοδο που περιείχε βαθμίδα και οδηγούσε σε μια άλλη είσοδο μέσα σε μια τετράγωνη αυλή που περιείχε ένα ιερό και προσκτίσματα Στα αριστερά μια είσοδος με παραστάδες οδηγούσε στο χώρο λατρείας Α Μια δεύτερη είσοδος πίσω από την αυλή και τα προσκτίσματα οδηγούσε αρχικά στο μικρότερο χώρο λατρείας Β αλλά ύστερα από μια φωτιά κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Tudhaliya IV τα κτήρια στο πίσω μέρος της αυλή ξαναχτίστηκαν έχοντας όμως μια καινούργια είσοδο που οδηγούσε από το μεγάλο χώρο στο μικρό χώρο λατρείας Τότε όλο το οικοδομικό σύνολο απέκτησε μια ενότητα (Gurney 1960 129-132) (εικ21-24)

14

- Γλυπτική διακόσμηση Οι δύο χώροι λατρείας Α και Β διακοσμήθηκαν με πλούσια γλυπτική διακόσμηση Επάνω στο φυσικό βράχο που πλαισίωνε τους χώρους παρατηρούμε σύνολα γλυπτών από ρηχό ανάγλυφο Άλλωστε αυτά έδωσαν και το όνομα στην περιοχή που σημαίνει laquoΣκαλισμένος Βράχοςraquo (εικ25-27) Στους χώρους διατηρούνται περίπου 90 μορφές και ζώα που αποτελούν σχεδόν τη μισή γνωστή γλυπτική των Χετταίων (εικ28-38) Οι μορφές κυμαίνονται σε μέγεθος από το μισό ως και το κανονικό ανθρώπινο Φαίνεται ότι δύο ήταν οι κύριοι καλλιτέχνες οι οποίοι είχαν δύο βασικούς βοηθούς (παράρτημα 3) Το σύνολο χρονολογείται από τη διάρκεια της βασιλείας του Hattusili III (1275-1250 πΧ) και του γιου του Tudhaliya IV (1250-1220 π Χ) οι οποίοι θεωρούνται και οι πάτρωνες του γλυπτικού προγράμματος Σε αυτό συνηγορούν τόσο η μορφή του Tudhaliya IV όσο και ένα σύνολο από κείμενα του Hattusili III που αναφέρονται σε ένα γλυπτικό πρόγραμμα Επιπλέον η αναγνώριση θεϊκών ζευγών και κυρίως της Shaushga που βρίσκεται κοντά στην κορυφή της πομπής των ανδρικών θεοτήτων και του Sarruma που συνοδεύει τη μητέρα του Hepat στο κέντρο της σύνδεσης ενισχύουν τη σύνδεση του γλυπτικού προγράμματος με τους παραπάνω βασιλείς αφού εκείνοι ευνόησαν και ισχυροποίησαν τη λατρεία των παραπάνω θεοτήτων

ΧΩΡΟΣ Α

- Οι πομπές των θεών Στο χώρο Α παρατηρούμε δυο πομπές Η μια από ανδρικές μορφές θεών στα ανατολικά και άλλη από γυναικείες θεότητες στα δυτικά (εικ39-40) Η διάκριση όμως αυτή δεν είναι απόλυτη αφού στην πομπή των θεών εμφανίζονται τρεις θεές ενώ ένας θεός εμφανίζεται ανάμεσα στις θεές Οι μορφές στις πομπές αποδίδονται παρατακτικά και σε τομή Οι πρώτες δώδεκα μορφές φαίνεται να τοποθετούνται πολύ κοντά η μία στην άλλη θυμίζοντας τους δώδεκα θεούς που απεικονίζονται στο χώρο Β Οι υπόλοιπες μορφές παρατακτικά τοποθετημένες επίσης έχουν κάποιο κενό μεταξύ τους Η παρατακτική αυτή διάταξη είναι χαρακτηριστικό εικονολογικό στοιχείο της ανατολής Οι δύο πομπές κορυφώνονται στο κέντρο όπου ο Θεός της Καταιγίδας και η Hepat συναντώνται Οι σκηνές των πομπών ερμηνεύονται ως laquoΗ Σύνοδος των Θεώνraquo στο σπίτι του Θεού της Καταιγίδας στην αρχή της νέας χρονιάς με σκοπό να εγγυηθούν τη γονιμότητα της γης (Alexander 1986 1-14) Οι ερευνητές έχουν αριθμήσει τις μορφές και έχουν προσπαθήσει να τις ταυτίσουν Ας εξετάσουμε τις δύο πομπές

Οι θεοί που απεικονίζονται στο χώρο Α

Η πομπή με τους θεούς αφορά τις μορφές 1-42 και η πομπή με τις θεές τις μορφές 43-63 (εικ41-67)

Ας ταυτίσουμε τις μορφές με θεούς ακολουθώντας τον Alexander

Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών42 Teshub 43 Hepat42a Sarruma 44 Sarruma

15

45 Alanzu 46 Εγγονή του Teshub 46a Darru και Dakitu ακόλουθοι της Hepat 47ndash48 Hutena και Hutellura θεότητες της γραφής και του πεπρωμένου 49 Allatu41 Tashmisus () 51 Naparbi40 Kumarbi 52 Shalus-Bitinhi39 Ea 53 Tapkina38 Shaushga 37-36 Ninatta και Kulitta35 Kushuh 54 Nikkal34 Shimegi 55 Aya ()33 Astabi 55a Άγνωστος 32 Karzi () 55b Shaushga31 Pirinkir ()30 Hesui29-28 Sherri και Hurri27 Nergal26 Pishaishaphi

Oι μορφές 42 και 43 41 και 51 40 και 52 39 και 53 35 και 54 όπως επίσης 34 και 55 θεωρήθηκε ότι συγκροτούν θεϊκά ζεύγη

Πρέπει να αναφέρουμε ότι στην πομπή δεν εμφανίζονται μορφές θνητών παρά μόνο θεοί Οι θεοί παρουσιάζονται με διαφορετικά ρούχα άλλοι πιο φροντισμένοι από κάποιους άλλους για να καταδειχθεί ότι μερικοί ήταν σπουδαιότεροι από τους υπόλοιπους Οι θεοί κρατούν τα χαρακτηριστικά τους σύμβολα όπως όπλα ένα στάχυ ή το Kalmush ώστε να συμφωνούν τα σύμβολα με τη μυθολογία τους Μερικές μορφές φέρουν και τα ιερογλυφικά τους σημάδια για να ταυτιστούν Οι μορφές είναι σε διασκελισμό γα να δηλωθεί η κίνηση και έχουν τοποθετημένα τα χέρια τους με τη χαρακτηριστική στάση της χεττιτικής γλυπτικής δηλαδή το ένα χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο σε έκταση Οι θεές διαμορφώνονται με όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που έχουν προαναφερθεί στα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής έχουν μακρείς χιτώνες και πόλους Είναι και αυτές σε διασκελισμό για να καταδειχθεί η κίνηση

Στο κέντρο έχουμε τη συνάντηση των κορυφαίων θεών (εικ68-69) Εδώ παρατηρούμε ότι η ανδρική μορφή που είναι αντιμέτωπη με τη θεά είναι ο θεός Teshub Είναι ο τυπικός Θεός της Καταιγίδας Φαίνεται να πατά επάνω σε δύο θεούς των βουνών Ανάλογη παράσταση με το θεό να πατά επάνω σε άλλους δύο θεούς του βουνού έχει σωθεί και σε σφραγίδα (εικ70) Μπροστά του στέκεται αντικριστά η θεά Hepat που πατά επάνω σε ένα λιοντάρι Η Hepat ακολουθείται από το γιο της Sarruma το θεό του πολέμου που φέρει τσεκούρι και ακόντιο πατώντας και ο ίδιος επάνω σε λιοντάρι Οι τρεις αυτοί θεοί διαμορφώνουν μια θεϊκή τριάδα ένα θεϊκό ζεύγος με το παιδί τους Τέτοιες τριάδες είναι γνωστές από τα ειδώλια της πρώιμης χεττιτικής περιόδου Ο Teshub και η Hepat συνοδεύονται από ταύρους που φέρουν τους θεϊκούς κωνικούς πίλους (τιάρα όπως έχει χαρακτηριστεί ο θεϊκός κωνικός πίλος) Θεωρήθηκε ότι ο ταύρος που συνοδεύει τον Teshub έχοντας το θεϊκό σύμβολο (κωνικός πίλος) αλλά και τα πόδια του μπροστά πρέπει να αντλεί το πρότυπό του από την Αίγυπτο Ανάλογο παράδειγμα δεν έχει εντοπιστεί στην Εγγύς Ανατολή νωρίτερα από το μνημείο της Yazilikaya Προτάθηκε ως πηγή προέλευσης η Αίγυπτος όπου το μοτίβο αυτό είναι μια δημιουργία κατά την αρχή της 19ης δυναστείας Η πρώτη του παρουσία αναγνωρίστηκε στο ναό του Sethy I στην Άβυδο στην αρχή του 13ου πΧ αι Τα κέρατα του ζώου υψώνονται κατακόρυφα και όχι σε συστροφή όπως είναι το πρότυπο στην Εγγύς Ανατολή Στο Αιγυπτιακό παράδειγμα ο Φαραώ υπερκαλύπτει το ζώο όπως και στη Yazilikaya (εικ71)

16

Στη Yazilikaya η μορφή του ζώου θα εξηγηθεί ως η απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Το μικρό μέγεθος του ζώου στο αιγυπτιακό παράδειγμα θα διευκόλυνε τη χρήση στη Yazilikaya το ζώου για την απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η χρονική περίοδος της κατασκευής του μνημείου της Yazilikaya συμπίπτει με την περίοδο που οι Χετταίοι και οι Αιγύπτιοι είχαν συνάψει συνθήκη ειρήνης και τα δύο βασίλεια έχουν έντονη επικοινωνία όπως μαρτυρείται από τις γραπτές πινακίδες Άλλωστε και ο μεγάλος βασιλιάς των Χετταίων είχε δώσει την κόρη του στο Ραμσή ΙΙ για σύζυγό του Πίσω από τον Teshub έχουμε την παρουσία ενός τυπικού θεού των βουνών που πατάει επάνω σε δύο στρογγυλές άκρες βουνών μάλλον ο Tashmisus που ήταν και ακόλουθος του Teshub Πίσω από την Hepat και το Sarruma έχουμε δύο θεότητες που πατούν επάνω σε ένα δικέφαλο αετό μάλλον οι Darru και Dakitu που ήταν ακόλουθοι της Hepat Ο συμβολισμός του δικέφαλου αετού δεν έχει διευκρινιστεί Μήπως η μορφή του δικέφαλου αετού προέκυψε από τη σύγχυση της προοπτικής δύο αετών ώστε ο δικέφαλος αετός να πρωτοεμφανίστηκε στη σφραγιδογλυφία όπου η σύγχυση της προοπτικής είναι πολύ εύκολο να προκύψει και στη συνέχεια πέρασε ως ξεχωριστό μοτίβο και στη γλυπτική αφού ως μειξογενής μορφή ταίριαζε με το καλλιτεχνικό πνεύμα της εποχής () Άλλωστε ο βυζαντινός δικέφαλος προέκυψε από τη σύμπτωση της προοπτικής δύο αετών που κατασκευάζονται ο ένας δίπλα στον άλλο (Σβορώνος 1902 50) Πρέπει να αναφερθεί ότι το μοντέλο το θεού να βρίσκεται επάνω σε βουνό και να πατάει επάνω σε ζώο είναι μια παλιά ανατολίτικη εικονογραφική παράδοση που εμφανίζεται σε ασσυριακές σφραγίδες Ο σταδιακός μετασχηματισμός των παραστάσεων ιερών βουνών σε μορφές θεών των βουνών εντοπίζεται στη Μεσοποταμία από την 3η πΧ Χιλιετία (Alexander 1993 1-13) Αν στραφούμε τώρα στο υπόλοιπο μέρος της πομπής θα παρατηρήσουμε ότι στην πομπή εμφανίζονται και μερικά ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία Έτσι παρατηρούμε ότι εμφανίζονται αντωπές ταυρόμορφες μειξογενείς μορφές που πατούν επάνω στο ιερογλυφικό σημάδι της γης και κουβαλούν την ημισέληνο που συμβολίζει τον ουρανό με αρ 28-29 (εικ47) Στην κορυφή της πομπής στο δυτικό τοίχο διακρίνουμε τη θεά του πολέμου Shaushga που συνοδεύεται από τη Ninatta και τη Kulitta με αρ 36-38 (εικ55) Ακολουθούνται από το θεό του φεγγαριού που φέρει φτερά και έχει στον κωνικό του πίλο μια ημισέληνο με αρ 35 (εικ53) Πίσω του διακρίνουμε το Θεό του Ήλιου που εικονίζεται ως θεϊκός βασιλιάς φέροντας το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας και τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι του όπως και το ένα πίλο χωρίς γείσο με αρ 34 (εικ54) Στο βόρειο τοίχο και στην άκρη αριστερά έχουμε ένα θεό που πατά επάνω σε δύο βουνά και φέρει στο αριστερό του χέρι στάχυ Αυτός θα πρέπει να είναι ένας θεός της βλάστησης με αρ 40 (εικ58) Ενώ οι μορφές με αρ 13-15 είναι και αυτές μορφές θεών των βουνών που απεικονίζονται με το χαρακτηριστικό ένδυμα με τα εξογκώματα που θυμίζει βουνό Οι μορφές στη γυναικεία πομπή εικονίζονται με μακρείς χιτώνες και πόλους χωρίς να έχουν μεγάλες διαφορές η μία από την άλλη έχοντας ακόμη και τη στάση των χεριών τους παρόμοια με τα χέρια να είναι προτεταμένα και ελαφρά λυγισμένα μπροστά

- Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV Στα δεξιά της είσοδο στο χώρο Α υπάρχει ένα μεγάλο πορτραίτο (μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος) του Βασιλιά Tudhaliya IV ως συνοδού των θεών απέναντι από την κεντρική σκηνή Ο βασιλιάς στέκεται επάνω σε δύο βουνά φοράει μακρύ χιτώνα όπως και θεοί και έχει έντονα αφηρωισμένα χαρακτηριστικά δημιουργώντας την εντύπωση ότι στο πορτραίτο απεικονίζεται ο θεός της καταιγίδας Ο βασιλιάς μετά το θάνατό του έχει αφηρωιστεί και έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι έχει γίνει θεός Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η στάση των χεριών του που είναι παρόμοια με εκείνη των θεών στις πομπές Φέρει επίσης το Kalmush ως σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας Μπροστά του υπάρχει το ιερογλυφικό που εικονίζει ένα θεό του βουνού και τον ήλιο με τα φτερά Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το μοτίβο του ήλιου με τα φτερά είναι ένα παλιό θέμα της ανατολής που εμφανίζεται από παλιά στη Μεσοποταμία και τη Συρία έχοντας όμως ένα

17

πεσσό ή ένα δέντρο ή τη μειξογενή μορφή ανθρώπου-ταύρου που στηρίζει τον ήλιο με φτερά Σταδιακά όμως έχει εξελιχθεί το μοτίβο ώστε να αντικαθίστανται τα διάφορα υποστηρίγματα του ήλιου με την ανθρώπινη μορφή που αναγνωρίζεται ως θεός Η μορφές των θεών που έχουν τον ήλιο με φτερά επάνω στο κεφάλι τους παρατηρούνται τόσο στην πομπή των θεών που έχουμε σε ανάλογη παράσταση τη μορφή του θεού Ήλιου αλλά και στα ιερογλυφικά σύμβολα που εμφανίζονται στο τόσο στο πορτραίτο του Tudhaliya IV στο χώρο Α όσο και στο πορτραίτο στο χώρο Β που αυτός ο βασιλιάς βρίσκεται στην προστασία του θεού Sarruma (Alexander 1986 98) (εικ66-67)

ΧΩΡΟΣ Β Ο χώρος Β είναι πολύ μικρότερος και αφιερώθηκε στη λατρεία των νεκρών βασιλέων Παρατηρούνται 3 κόγχες σε βράχους που περιείχαν τις στάχτες των νεκρών βασιλέων Η γλυπτική σε αυτό το χώρο συνδέθηκε με τη λατρεία του Κάτω Κόσμου (εικ72) Σε μια πλευρά παρατηρούμε 12 θεούς που τρέχουν και το laquoΘεό των Ξιφώνraquo απέναντί τους Ένα σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό το Sarruma να τον αγκαλιάζει που βρίσκεται εκεί θα πρέπει να τοποθετήθηκε όταν ανέλαβε τη βασιλεία - Οι δώδεκα θεοί Το σύνολο των 12 θεών που τρέχουν σύμφωνα με τον Akurgal είναι μια εξαίσια προσπάθεια των καλλιτεχνών να εικονιστεί μια σειρά ανθρώπινων μορφών με αλληλοκαλυπτώμενα τα μέλη τους που προελαύνουν σε σειρά Οι θεοί φέρουν δρεπάνι στο αριστερό τους χέρι Είναι το καλύτερα διατηρημένο ανάγλυφο στο χώρο Β Αυτοί οι θεοί συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο (εικ73-74) - Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo είναι ένα αρκετά ιδιόμορφο ανάγλυφο Εικονίζεται ένα τεράστιο ξίφος γυρισμένο προς τα κάτω Έχει λαβή που πλαισιώνεται από τα κεφάλια δύο λιονταριών σε αντίθετη κατεύθυνση ενώ ολόκληρες οι μορφές δύο λιονταριών ξαπλωμένων με κατεύθυνση προς τα κάτω αναπτύσσονται επάνω στη λάμα του ξίφους Επάνω η λαβή φέρει το κεφάλι ενός θεού παρόμοιο με εκείνα των θεών στην ανδρική πομπή στο χώρο Α Έχει ψηλό κωνικό πίλο με ένα κέρατο και ελλείψεις στη μέση του πίλου Ο θεός φέρει και ενώτιο Το ανάγλυφο είναι πρωτότυπο Υποτέθηκε ότι ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo αναπαριστά ένα πολεμικό τρόπαιο που αποκτήθηκε από το βασίλειο των Mittani Αν δεχθούμε αυτή την άποψη τότε το λάφυρο μάλλον είχε γίνει αντικείμενο λατρείας από τους Χετταίους Όμως ήδη στους Χετταίους έχουμε θεούς που λατρεύονται κάτω από τη μορφή ενός όπλου Μάλλον εδώ εικονίζεται ο θεός του πολέμου Sarruma που ήδη παρουσιάζεται στο χώρο Α να συνοδεύει την Hepat (Vieyra 1955 64-65) (εικ75 79)

- Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV Το σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό του το Sarruma να τον αγκαλιάζει και να τον προστατεύει είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης του Νέου Βασιλείου (εικ76 79) Ο Θεός εικονίζεται με την ίδια ενδυμασία όπως και στο χώρο Α έχοντας το χαρακτηριστικό εγχειρίδιο Ο βασιλιάς έχει ιερατική στάση Ανάλογες σκηνές είναι γνωστές από την Εγγύς Ανατολή όπως το ανάγλυφο του βασιλιά Senusret I που προστατεύεται από το θεό Ptah στην αρχή της ΧΙΙ δυναστείας Ακόμη και σε παραστάσεις σφραγίδων έχουμε παρόμοιες σκηνές Χαρακτηριστική είναι η παράσταση σε σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει και πάλι ο θεός Sarruma (εικ77) όπως και η παράσταση της σφραγίδας που εικονίζει το βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από παλαιότερους Θεούς της Καταιγίδας ίσως τον Teshub (εικ78)

18

- Υπόλοιπες μορφές Η είσοδος στο μικρό χώρο θεωρείται ότι φρουρείται από δύο μειξογενείς μορφές θεοτήτων με τα χέρια τους υψωμένα που έχουν σώμα ανθρώπου φτερά και κεφάλι λιονταριού και οι οποίες αντλούν την προέλευσή τους σε Χουριτικά συμβολιστικά πρότυπα (εικ80) Στα δεξιά της εισόδου στο μεγάλο χώρο της λατρείας υπάρχει ένα ανάγλυφο με ένα θεό και μια θεά να κάθονται αντικριστά θυμίζοντας αγορά θεών (εικ81) Το σύνολο της γλυπτικής διακόσμησης του ιερού συμπληρώνεται από ένα πέτρινο κομμάτι που έχει επάνω μόνη μια γυναικεία μορφή Το κομμάτι αυτό ένα από δύο που φτιάχτηκαν αρχικά θα πρέπει να συμπλήρωνε το κενό στο δεξιό τοίχο το χώρου Α (εικ82)

(Alexander 1986 99-102)

- Θρησκευτικός και πολιτικός ρόλος του ιερού Το μνημείο της Yazilikaya εξυπηρετεί ένα διττό ρόλο Γίνεται από τη μια πλευρά ο ιερός θρησκευτικός χώρος με το συνεχή λατρευτικό χαρακτήρα ήδη από προηγούμενους αιώνες Στο μνημείο τονίζεται η γονιμότητα της γης και η ευδαιμονία της κοινωνίας μέσα από την ασφάλεια που θα εγγυηθούν οι θεοί Παράλληλα προβάλλεται ο laquoΙερός Γάμοςraquo και τα laquoΘεϊκά Ζεύγηraquo Από την άλλη μέσα από την πλούσια γλυπτική διακόσμηση μετατρέπεται σε μέσο προβολής των βασιλικών οικογενειών Η αφηρωισμένη παράσταση του Μεγάλου Βασιλιά η έμφαση στις θεϊκές πομπές με τους θεούς να συνοδεύονται από τα σύμβολά τους και η προβολή του θεού της Καταιγίδας υπογραμμίζουν τη συνέχεια της παράδοσης και το κύρος της βασιλικής οικογένειας ανάμεσα στο σύνολο των βασιλικών οίκων της Ανατολής Ίσως η Αίγυπτος να αποτέλεσε το πρότυπο για τη χρήση της μεγάλης γλυπτικής ως όργανο προβολής των βασιλέων αφού είναι αρκετά τα μοτίβα στο μνημείο που αντλούν τα πρότυπά τους από την Αίγυπτο

22 Γλυπτική από το ιερό 4 στο Fraktin Στο Fraktin κοντά στο Kayseri έχουμε ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεγάλης γλυπτικής που προηγούνται χρονολογικά από το ιερό στη Yazilikaya Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου πΧ αι Σε αυτό το ανάγλυφο έχουμε την αναπαράσταση του βασιλιά Hattusili III και της βασίλισσας Puduhepa που προσφέρουν σπονδή στους θεούς Teshub και Hepat Ο βασιλιάς στέκεται απέναντι από το θεό κάνοντας σπονδή έχοντας ανάμεσά τους ένα βωμό ενώ παρόμοια είναι και η σκηνή με τη βασίλισσα και τη θεά με τη διαφορά ότι η θεά είναι καθιστή Η στάση τα ρούχα και τα διακριτικά των θεών και του βασιλικού ζεύγους είναι παρόμοια με εκείνα στη Yazilikaya (Bittel 1976 173-176) (εικ83)

23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi Στο Gacircvurkalesi στο 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ένα βράχο το ανάγλυφο με δύο θεούς από δεξιά να έρχονται μπροστά σε μια καθιστή θεά στα αριστερά Οι θεοί και εδώ μοιάζουν αρκετά με τις παραστάσεις στη Yazilikaya Φέρουν τον κωνικό πίλο με τα κέρατα και έχουν το χέρι τους το ένα προτεταμένο και το άλλο στο στήθος Φέρουν επίσης και κοντούς χιτώνες (Bittel 1976 179) (εικ84-85)

24 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci Στο Tasci το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ανάγλυφο βράχου τρεις θεούς να βαδίζουν προς τα δεξιά Φέρουν μακρείς χιτώνες και έχουν τα τυπικά και εδώ χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Η παράσταση φέρει επιγραφές ιερογλυφικών (Bittel 1976 185) (εικ86)

4 Ας σημειωθεί ότι τα ιερά που θα αναφερθούν είναι υπαίθρια ιερά και οι ανάγλυφες μορφές θεών δημιουργούνται απευθείας επάνω στο φυσικό

19

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Telepinus να την παντρευτεί ζητώντας όμως γαμήλιο δώρο από το Θεό της Καταιγίδας ο οποίος του δίνει δώρο χίλια αρνιά και χίλιες κατσίκες

Hebat ( Χουριτικό όνομα ) (Hepit Hepatu) Είναι η κύρια σύζυγος του Θεού της Καταιγίδας Μερικές φορές παρουσιάζεται να στέκεται επάνω στη ιερό της ζώο το λιοντάρι Όταν ο Θεός της Καταιγίδας και ο Astabis απέτυχαν στην επίθεση στον Ullikummis ο γίγαντας την έδιωξε από το ναό της προκαλώντας της αδυναμία να επικοινωνήσει με τους θεούς Φοβούμενη ότι ο άντρας της θα ηττηθεί από τον Ullikummis αναφέρει την ανησυχία της στον υπηρέτη της τον Takitis που τον διατάζει να πάει στη συνέλευση των θεών και να της μεταφέρει απόφαση για τον άντρα της Είναι η μητέρα του Sharruma

Wurusemu (Wuruntemu) laquoΘεά του Ήλιου στην Arrinaraquo laquoΚυρία στη Χώρα των Hattiraquo laquoη Βασίλισσα του Ουρανού και της Γηςraquo laquoΚυρία των βασιλέων και των βασιλισσών του Hatti που διευθύνει την κυβέρνηση των βασιλέων και των βασιλισσών του Hattiraquo Αργότερα αυτή η θεά αφομοιώθηκε με την Hebat Αυτή δημιούργησε τη χώρα των Κέδρων Είναι η κύρια γυναικεία θεότητα στην Arrina με τον Taru ως συνεργάτη της Είναι η θεά της μάχης και συνδέθηκε με τις στρατιωτικές νίκες των Χετταίων Είναι η μητέρα του Θεού της Καταιγίδας στο Nerik και εκεί συνδέθηκε με τον Ereshkigal βοηθώντας τον να γυρίσει από τον Κάτω Κόσμο

Shaushka (Χουριτ ι κ ά η Ishtar) Παίρνει τη μορφή της φτερωτής θεότητας που στέκεται επάνω σε ένα λιοντάρι Κατασκοπεύει τα αδέλφια της το Θεό της Καταιγίδας και τον Tasmisus καθώς φεύγουν από την kuntarra περιμένοντας τον Ullikummis Τους οδηγεί από το χέρι επάνω στο βουνό Hazzi από όπου παρακολουθούν τον Ullikummis Μαλώνει το Θεό της Καταιγίδας όταν φοβάται στη θέα του Ullikummis Αγαπήθηκε από το φίδι Hedammu Η Ninatta και η Kulitta είναι ακόλουθοί της ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ Οι παλιοί θεοί έχτισαν τον Ουρανό και τη Γη επάνω στον Upelluri Διαχώρισαν τη Γη από τον Ουρανό με ένα χάλκινο μαχαίρι το οποίο το αποθήκευσαν σε αρχαίες αποθήκες της οποίες σφράγισαν Το σπίτι των θεών στον ουρανό βρίσκεται στην Kuntarra Η Μαύρη Γη είναι ο Κάτω Κόσμος Έχει είσοδο με πύλες και χάλκινα ή σιδερένια αγγεία με ανοιχτά στόμια Όποιος περάσει τις πύλες χάνεται και δεν ξαναγυρίζει πίσω Ο θυμός του Telipinu και της Hannahanna εξορίζεται εκεί(Haas 1994)

Ο υπερβολικά μεγάλος αριθμός των θεών οφείλεται σύμφωνα με τον Akurgal στην ομοσπονδιακή μορφή της πολιτειακής οργάνωσης των Χετταίων με αποτέλεσμα οι Χετταίοι να μην καταφέρουν να έχουν μια κοινή αντίληψη για τους θεούς Η φύση της θρησκευτικής αντίληψης των Χετταίων είναι ένα μοναδικό φαινόμενο Η ανεκτικότητα στα θρησκευτικά θέματα και ο εμφανής ρεαλισμός των Χετταίων είναι χαρακτηριστικό της θρησκευτικής πίστης στο βασίλειο των Χετταίων Ο Moortgat έχει δώσει τον προσδιορισμό laquoέλλειψη συνένωσης λατρειών και ιερών μύθων αλλά πνευματική ενότηταraquo Αν και ο αριθμός των θεών είναι υπερβολικός ουσιαστικά δεν πρόκειται για διαφορετικούς θεούς αλλά για τοπικές εκδοχές λίγων θεοτήτων Έτσι ουσιαστικά έχουμε μια κυρίαρχη ανδρική θεότητα laquoΤο Θεό της Καταιγίδαςraquo και μια κυρίαρχη γυναικεία θεότητα laquoΤη Μεγάλη Θεάraquo (Akurgal 1962 75-80) Μερικές φορές οι βασιλείς των Χετταίων αποκτούσαν και ιερατικά χαρακτηριστικά Έτσι παρατηρούμε ότι ο Hattusili III ήταν ο ιερέας της Ishtar και η γυναίκα του Puduhepa που το όνομά της σημαίνει ότι ήταν αφιερωμένη στην Hepat ήταν κόρη ιερέα από τη Lawazantiya

9

στη περιοχή των χουριτών Kizzuwatna Αυτή διέταξε κάποιες πήλινες πινακίδες από την Kizzuwatna να αντιγραφούν για την τελετή Hisuwa

Ας εξετάσουμε τις δύο κεντρικές θεότητες

Η ανδρική θεότητα ο Θεός της Καταιγίδας είναι η κυρίαρχη θρησκευτική μορφή του Χεττιτικού βασιλείου Είναι ο κοινός θεός του γηγενούς πληθυσμού και των επήλιδων ινδοευρωπαίων Στις γραφές παρουσιάζεται με το ιδεόγραμμα του μεσοποταμιακού θεού Adad Ταυτίζεται με τον ελληνικό Δία Είναι ο Teshub των Χουρίτων ο Taru και Λουβιτικά ο Tarhun Στα χεττιτικά κείμενα αναφέρεται ως o Θεός της Καταιγίδας των Hatti o κύριος της γης των Hatti o Βασιλιάς του Ουρανού Στις διάφορες παραλλαγές τον παρατηρούμε ως ο Θεός της Καταιγίδας της Hattusa ο Θεός της Καταιγίδας του Παλατιού ο Θεός της Καταιγίδας του Στρατού ο Θεός της Καταιγίδας της Βροχής Πέρα από το ιδεόγραμμα στις απεικονίσεις του συνοδεύεται από τον κεραυνό ενώ όταν έχει και κάποιο άλλο ειδικότερο όνομα συμπληρώνεται και ένα τρίτο ιδεόγραμμα Παρουσιάζεται συχνά να στέκεται στην κορυφή ενός βουνού Άλλωστε τα βουνά ήταν αντικείμενα λατρείας για τους Χετταίους Το ιερό του ζώο είναι ο ταύρος Η γυναικεία θεότητα θα πρέπει να εκληφθεί ως έκφραση του μητριαρχικού συστήματος στην Ανατολία Η λατρεία αυτής της θεότητας εντοπίζεται ήδη από τη Νεολιθική εποχή Οι νεότερες εκφράσεις αυτής της νεολιθικής θεότητας θα πρέπει να ανιχνευθούν στη Θεά του Ήλιου των Hatti που εμφανίζεται ήδη από την 3η πΧ Χιλιετία και στη Χουριτική Hepat Θα πρέπει η θεά Kupaba της Υστεροχεττιτικής περιόδου και η Cybele της Ελληνορωμαϊκής εποχής στη Μικρά Ασία να είναι μεταγενέστερες μορφές αυτής της θεότητας Φαίνεται ότι η Hepat και η Θεά του Ήλιου της Arrina θεωρούνται κοινές θεότητες ενώ ο Θεός της Καταιγίδας φαίνεται να είναι σύζυγος της Θεάς του Ήλιου της Arrina και της Hepat αν και ο Teshub γίνεται επίσης σύζυγος της Hepat δημιουργώντας έτσι οι δύο βασικές θεότητες θεϊκά ζεύγη

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ Σ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στη μυθολογία παρατηρούμε ότι οι μύθοι των Χετταίων έχουν προέλευση τόσο από τους Hatti όσο και από τους Χουρίτες Υπάρχουν χεττιτικά επικά τραγούδια που εξιστορούν τους χετικούς μύθους με χουριτική προέλευση όπως laquoΤο Βασίλειο των Θεώνraquo και laquoΤο Τραγούδι του Ulikummiraquo Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ομοιότητες που μπορούν να παρατηρηθούν στους χεττιτικούς μύθους με την ελληνική μυθολογία

Η διαδοχή AlalusrarrAnusrarrKumarbisrarrTeshub στο θρόνο του ουρανού θυμίζει καταπληκτικά τη διαδοχή ΟυρανόςrarrΚρόνοςrarrΔίας στον ελληνικό μύθο Και στις δύο μυθολογίες ο γιος εκθρονίζει τον ίδιο του τον πατέρα και εκθρονίζεται έπειτα από τον ίδιο του το γιο Και στις λεπτομέρειες οι ομοιότητες είναι μεγάλες Ο Anus έχει πάρει το όνομα του από το σουμερικό ουσιαστικό Αn που σημαίνει ουρανός ώστε να ταυτίζεται με τον Ουρανό των Ελλήνων Ανάλογα ταυτίζεται o Teshub (Θεός της Καταιγίδας) με τον Δία γιατί και οι δύο είναι θεοί των καιρικών μεταβολών και κυβερνούν τον κεραυνό Ο ευνουχισμός του Anus θυμίζει τον ευνουχισμό του Ουρανού από τον Κρόνο (Ησίοδος Θεογονία 154 κε) και όπως τα γεννητικά μόρια του Anus πέφτοντας στη γη γεννούν τρεις νέους θεούς το ίδιο και του ακρωτηριασμένου Ουρανού το αίμα σταλάζοντας πάνω στη γη γεννά τις Ερινύες τους Γίγαντες και τις Μέλιες Νύμφες ενώ η αποκομμένη σάρκα πεταμένη από τον Κρόνο στη θάλασσα γεννά την Αφροδίτη (Ησίοδος Θεογονία 183 κε) Ο Ουρανός ακρωτηριάζεται από τον Κρόνο την ώρα που ενώνεται ερωτικά με τη Γη και από την ώρα αυτή ο ουρανός και η γη χωρίζονται για πάντα Ως όπλο χρησιμοποιεί ο Κρόνος ένα οδοντωτό δρέπανο την άρπη (Ησίοδος Θεογονία 162 κε) Οι χεττιτικές πινακίδες μαρτυρούν πως και αυτός ο μύθος είναι ασιατικός και εκεί ο διαχωρισμός της γης από τον ουρανό γίνεται με τον ίδιο τρόπο Η άρπη άλλωστε είναι όπλο χαρακτηριστικά μικρασιατικό Έχουμε ενδείξεις ότι και η ιστορία του Κρόνου που τρώει τα παιδιά του γιατί φοβάται πως θα τον εκθρονίσουν αλλά στο τέλος ξεγελιέται από τη Ρέα που του δίνει να καταπιεί μία

10

πέτρα αντί για τον Δία που μόλις είχε γεννηθεί (Ηοίοδος Θεογονία 485 κε) είχε το πρότυπο της στο χεττιτικό μύθο Τέλος ο Ulikummi το τέρας που χρησιμοποιεί ο Kumarbis για να εκδικηθεί τον Teshub θυμίζει τον Τυφωέα της ελληνικής μυθολογίας που δοκιμάζει και αυτός μάταια να κατανικήσει τον Δία (Ησίοδος Θεογονία 820 κε) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι γεωγραφικοί όροι που εμφανίζονται σε αυτό το μύθο στην εκδοχή του όπως εμφανίζεται στη Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου Το όρος Κάσιο εντοπίζεται στη Συρία και το Κορύκιο Άνδρο που αναφέρεται ως καταφύγιο του Τυφωέα εντοπίζεται στην ακτή της Κιλικίας όπως άλλωστε στην Κιλικία τοποθετούν το μύθο ο Αισχύλος και ο Πίνδαρος Ίσως ο μύθος αυτός στον Απολλόδωρο να έχει ανατολίτικη επίδραση

Γενικότερα βέβαια η είσοδος των χεττιτικών μύθων στην ελληνική μυθολογία δεν είναι απόλυτα διασαφηνισμένη Όταν ο Ησίοδος στις αρχές του 7ου αιώνα ιστορούσε τη διαδοχή των βασιλέων του ελληνικού ουρανού δεν είχε βέβαια μπροστά του τα κείμενα της Hattusa από τον 14ο13ο αιώνα Η εξάρτηση πρέπει να είναι έμμεση για την ώρα όμως είναι άγνωστο πώς ο χεττιτικός μύθος έφτασε στην Ελλάδα

Πιο πιθανή φαίνεται η γνώμη ότι οι Φοίνικες έπαιξαν το ρόλο του μεσολαβητή Και από τη Φοινίκη άλλωστε μαρτυρείται μια σχεδόν όμοια διαδοχή θεών όπως αποκάλυψε ένα χουρριτικό κείμενο της Ras Shamra Όμως δεν αποκλείεται ορισμένα από αυτά τα κοινά στοιχεία να τα κληρονόμησαν οι Έλληνες από τους Πελασγούς ώστε η πελασγική μυθολογία να είναι εκείνη που είχε δεχτεί την επίδραση της μικρασιατικής (Κακριδής 1986 73-76)

Πέρα όμως από τους μύθους έχει υποστηριχθεί ότι και οι θεοί των Ελλήνων αντλούν στοιχεία στην προέλευσή τους εκτός των άλλων και από τους Χετταίους Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Δία και των ιδιοτήτων του όπως τις παρατηρούμε στην Ιλιάδα

Οι ιδιότητες του Δία σε σχέση με τη φύση συνδέονται με το χεττιτικό θεό Siu(s)Siuna-Tiu(s) δηλαδή το θεό του Ήλιου και του Ουρανού Στην ύστερη χεττιτική γλώσσα το όνομα αυτό σημαίνει laquoθεόςraquo γενικά Υποστηρίχθηκε ότι η ιωνική μορφή του ονόματος του Δία Ζήν προέρχεται από το όνομα του παραπάνω χεττιτικού θεού

Βέβαια θα πρέπει να αναφερθεί ότι έχει επιχειρηθεί μια ευρύτερη σύνδεση του Δία με το χεττιτικό θεό Siuna ώστε οι περαιτέρω ιδιότητες του χεττιτικού θεού ως αρχηγός των θεών και θεός της δικαιοσύνης που του αποδίδονται μερικές φορές να γίνονται ένα από τα πρότυπα από τα οποία ο Δίας αντλεί τις ιδιότητες ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών και ως κριτής του πεπρωμένου3 (Ζολοτνίκοβα 2003 1-50)

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στην πλευρά των τελετουργιών παρατηρούμε και στους Χετταίους

παρόμοιες τελετές με τις αρχαίες ελληνικές Έτσι διαπιστώνουμε και εδώ τελετές που έχουν σχέση με την αναγέννηση της φύσης διαβατήριες τελετές τελετές καθοσίωσης όπως τελετές εγκαινίων και τελετές αποδιοπομπαίου τράγου αλλά και τελετές καθαρμού (Masson 1989)

Ακόμη και στην διαδικασία της τελετής έχει ανιχνευθεί κάποια κοινή πρακτική Υποστηρίχθηκε ότι ο ὀλολυγμός (ρημὀλολύζω) δηλαδή η κραυγή και το κλάμα που συνόδευε τη θυσία στους αρχαίους Έλληνες θα πρέπει να συνδεθεί με τη χεττιτική ρίζα PALWAI- που στα χεττιτικά κείμενα περιγράφει μια ανάλογη χεττιτική συνήθεια laquoθριαμβικούraquo κλάματος την ώρα της θυσίας ώστε το κλάμα αυτό και στους δύο λαούς να μην εξηγείται ως κλάμα θρήνου αλλά ως κλάμα θριάμβου προς τιμή του θεού και πράξη προσέλκυσης της προσοχής του θεού (Coluumlns 1995 319-325)

Οι ομοιότητες γενικότερα στην πρακτική της λατρείας ανάμεσα στους δύο λαούς ίσως υποδηλώνουν μια κοινή ινδοευρωπαϊκή ρίζα στη θρησκευτική τελετουργία που αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε

Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι κατά την αρχαϊκή εποχή στην Ιωνία διαπιστώνονται εκπληκτικές ομοιότητες στη θρησκευτική αντίληψη την τελετουργία και τη λατρεία με την

3 Σύμφωνα με τη Ζολοτνίκοβα η κορυφαία χεττιτική θεότητα είναι ο Θεός του Ήλιου πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ερευνητές οι οποίοι αναγνωρίζουν ως κορυφαίο θεό των Χετταίων το Θεό της Καταιγίδας τον οποίο και προσπαθούν να παραληρήσουν με το Δία

11

κεντρική Ελλάδα όπως κοινοί θεοί και κοινές τελετές κατά την ίδια χρονική περίοδο κάθε έτους Αυτές οι ομοιότητες κίνησαν το ενδιαφέρον των ερευνητών που προσπάθησαν να απαντήσουν στον προβληματισμό αν τη θρησκευτική αντίληψη και λατρεία την έφεραν στην Ιωνία οι πρώτοι Έλληνες άποικοι με τον πρώτο ελληνικό αποικισμό ή η θρησκευτική συνείδηση αυτή είναι γηγενής ανατολίτικη παρουσία Οι περισσότεροι ερευνητές στοιχίζονται με την άποψη ότι οι Έλληνες άποικοι μετέφεραν εκεί και τη θρησκευτική τους πρακτική Όμως ο Parke διατύπωσε τη γνώμη ότι ο Απόλλωνας και η λατρεία του έχουν έρθει από την Ασία στην Ελλάδα μέσα από τη Δήλο (Parke 1977 148) Ενώ η Simon διατύπωσε την άποψη ότι πρέπει να υπάρχει κάποιο προϊστορικό ανατολίτικο υπόβαθρο (που ανάγεται και στους Χετταίους) σε όλες τις αντιλήψεις για τους θεούς και τις τελετές που επιβίωσε και εξελίχθηκε στα μετέπειτα χρόνια (Simon 1983 75)

IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

Η μικροτεχνία και η ειδωλοπλαστική τέχνη είναι οι πλαστικές τέχνες που έχουν τη μεγαλύτερη διάδοση στη διάρκεια της βασιλείας των Χετταίων Παρόλα αυτά και η μεγάλη πλαστική κάνει την εμφάνισή της στους Χετταίους αν και σε μικρότερο βαθμό από τις άλλες τέχνες Στη μεγάλη πλαστική τα περισσότερα δείγματα είναι παραστάσεις ανάγλυφων και μάλιστα επάνω σε βράχους Η μεγάλη γλυπτική των Χετταίων αναπτύχθηκε και έφτασε τη μεγαλύτερη ακμή της στη διάρκεια της Αυτοκρατορίας Μάλλον η ταυτόχρονη εκείνη την εποχή οικοδομική δραστηριότητα μεγάλων ναών και παλατιών θα οδήγησε και στη δημιουργία ανάλογου μεγέθους γλυπτικής Ωστόσο δείγματα της μεγάλης πλαστικής θα υπήρχαν και νωρίτερα στο Παλαιό Βασίλειο όπως μπορούμε να συμπεράνουμε ήδη από την εποχή του βασιλιά Annita τον 18ο πΧ αι Φαίνεται ότι ο Hattusili I μετέφερε αρκετά αγάλματα θεών από τη χώρα των Hatti στη Hattusa Κεντρικό μνημείο αναφοράς στη γλυπτική των Χετταίων είναι το ιερό στη Yazilikaya όπου τα στοιχεία της γλυπτικής των Χετταίων παρουσιάζονται και αναπτύσσονται σε μεγάλο βαθμό ώστε αυτό το μνημείο να γίνεται ένα μνημείο πυξίδα της γλυπτικής των Χετταίων και μάλιστα των παραστάσεων των θεών που θα μας απασχολήσουν στην παρούσα εργασία

1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ Ας εξετάσουμε πρώτα όμως τα γενικά χαρακτηριστικά των ανθρώπινων και θεϊκών μορφών στη γλυπτική των Χετταίων Οι ανδρικές μορφές παρουσιάζονται να έχουν το ένα τους χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο χέρι σε έκταση ανεξάρτητα από το αν κρατούν κάτι η όχι Οι παλάμες τους είναι σφιγμένες Οι άνδρες φορούν ένα ενώτιο και μερικές φορές φέρουν πώγωνα αλλά όχι μύστακα Τα μαλλιά τους είναι άλλοτε κοντά και άλλοτε μακριά Στα ρούχα τους προτιμάται ο κοντός χιτώνας χωρίς όμως να λείπει και ο μακρύς (εικ13) Στις γυναικείες μορφές παρατηρούμε την ίδια στάση των χεριών με τους άνδρες με τη διαφορά ότι το λυγισμένο χέρι δημιουργεί σε αρκετές περιπτώσεις ορθή γωνία ενώ η μια τους παλάμη είναι ανοιχτή δίνοντας την εντύπωση ότι σχηματίζει μια αρπαγή Τα ρούχα τους είναι οι μακρείς χιτώνες με κάθετες πτυχώσεις Τόσο οι ανδρικές όσο και οι γυναικείες μορφές φέρουν υψηλές μπότες οι οποίες ήταν χαρακτηριστικές την εποχή εκείνη στους Χετταίους για να τους προστατεύουν από το βραχώδες έδαφος των βουνών Σε αρκετές περιπτώσεις τα υποδήματα έχουν μπροστά κλίση προς τα επάνω δημιουργώντας το γυριστό προφίλ που είναι χαρακτηριστικό στην ανατολή Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι τα θέματα της γλυπτικής των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας που αφορούν τους θεούς παρουσιάζουν ένα ενιαίο σύνολο Κυριαρχούν οι λατρευτικές τελετές οι σπονδές και οι παραστάσεις προσευχών

12

Για τις μορφές των θεοτήτων στη γλυπτική των Χετταίων θα μπορούσαμε να κάνουμε τις παρακάτω παρατηρήσεις Στη γλυπτική οι θεοί αν και έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των ανδρικών μορφών επιπλέον διαθέτουν και ιδιαίτερα γνωρίσματα Χαρακτηρίζονται κυρίως από τους πίλους με τα κέρατα Κατά τη διάρκεια της εποχής της Αυτοκρατορίας είναι χαρακτηριστικός για τους θεούς ο ψηλός πίλος που έχει άλλοτε οξεία κωνική και άλλοτε κυρτή απόληξη στην κορυφή Οι θεοί των Βουνών εμφανίζονται με πίλους που έχουν κυρτή απόληξη μπροστά και ομοιάζουν με εκείνους της Ras Shamra Τα κέρατα στους πίλους των θεών γίνονται ένα είδος ένδειξης βαθμού και ιεραρχίας των θεών ανάμεσα στο πάνθεον Έτσι ο Θεός της Καταιγίδας φέρει πίλο με έξι κέρατα μπροστά και πίσω ενώ έχουμε δύο περιπτώσεις (στη Yazilikaya) που ο θεός Sarruma φέρει έξι υπερυψωμένα κέρατα Άλλοτε ο ανώτερος θεός φέρει τρία κέρατα μπροστά ενώ οι υπόλοιποι τρία μόνο σε μια πλευρά Το φαινόμενο αυτό της διάκρισης των θεών με βάση τον αριθμό των κεράτων είναι αρκετά εμφανές στο ιερό στη Yazilikaya όπου έχουμε θεούς με έξι κέρατα και άλλους μόνο με ένα Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα κέρατα εμφανίζονται επίσης στο κεφάλι μυθικών ζώων και υβριδικών μορφών (εικ14) Οι πίλοι των θεών με τα κέρατα θα πρέπει να έχουν την προέλευσή τους στη Μεσοποταμία αλλά υπογραμμίζεται ότι στην περίοδο της Αυτοκρατορίας οι πίλοι είναι χεττιτικές δημιουργίες Στο θεό του πολέμου το κέρατο τοποθετείται στην άκρη του κράνους Ένα άλλο στοιχείο ένδειξης της ιεραρχίας των θεών είναι οι συνεχείς ελλείψεις που διαγράφονται επάνω στον πίλο των πιο σημαντικών θεοτήτων Τοποθετούνται συμμετρικά στην κάθετη γραμμή που χωρίζει τον πίλο των θεών Αυτό το σχέδιο είναι σε ένα βαθμό το ιδεόγραμμα του θεού Χαρακτηριστικό είναι ότι στη Yazilikaya στη σκηνή των πομπών μόνο ο Θεός της Καταιγίδας έχει αυτές τις ελλείψεις στον πόλο του ενώ ο Sarruma δεν τις φέρει στη σκηνή των πομπών αλλά στη σκηνή που προστατεύει το βασιλιά Tudhaliya IV Έξω από τη Yazilikaya το σημάδι των ελλείψεων εμφανίζεται στη Malatya Η συνηθισμένη ενδυμασία των θεών είναι ο κοντός χιτώνας που φτάνει πάνω από το γόνατο σε ευθεία ή ελαφρά κυρτή γραμμή Μερικές φορές οι θεοί φορούν μανδύα πάνω από το χιτώνα Φέρουν συνήθως ένα ξίφος που έχει σεληνοειδή λαβή και καμπύλη στο τέλος της λεπίδας (εικ14) Ο θεοί του βουνού εικονίζονται με ένα χαρακτηριστικό ένδυμα που φέρει εξογκώματα θυμίζοντας το βραχώδες έδαφος των βουνών Η ενδυμασία αυτή προέκυψε από τη σταδιακή μετασχημάτιση ενός βουνού σε ανθρώπινη μορφή Το κάτω μέρος του σώματος της ανθρώπινης μορφής αντικαθίσταται με ένα βουνό το οποίο τελικά μετατρέπεται σε ένδυμα με εξογκώματα ώστε η ενδυμασία να γίνει η ανάμνηση του βουνού (εικ15) Ο θεός του Ήλιου εικονίζεται φέροντας το Kalmush που είναι ουσιαστικά η ράβδος εξουσίας η οποία παίρνει κυρτό σχήμα στην ανατολή και πάνω από το κεφάλι του τον Ήλιο με τα φτερά Και τα δύο αυτά σύμβολα είναι σύμβολα εξουσίας που περνούν και στην εικονογραφία των βασιλέων Ο Θεός του Ήλιου όμως αποδίδεται με αυτά τα σύμβολα για να καταδειχθεί η μυθολογική βασιλική και εξουσιαστική του ιδιότητα ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών (εικ16) Οι δώδεκα θεοί στη Yazilikaya φέρουν ένα δρεπάνι (εικ17) Τα υπόλοιπα όπλα που φέρουν οι θεοί όπως δόρατα τόξα τσεκούρια και ρόπαλα θα πρέπει να θεωρηθούν ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των διαφόρων θεών Άλλωστε φροντίζεται σε αρκετές περιπτώσεις οι θεοί να εικονίζονται φέροντας κάποιο σύμβολο που συνδέεται με τη μυθολογία τους όπως το στάχυ που φέρει ο θεός της γεωργίας ή την ημισέληνο ο θεός του φεγγαριού (εικ18) Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην εικονογραφία τους οι βασιλείς φέρουν ενδυμασία παρόμοια με εκείνη των θεών Τα χεττιτικά κείμενα αναφέρουν ότι οι βασιλείς μπορούν να απεικονίζονται έχοντας πίλους με κέρατα μετά το θάνατό τους αφού θεοποιηθούν Όμως πρέπει οι βασιλείς να λατρεύονταν ως θεοί και στη διάρκεια της βασιλείας τους Ο Hattsili III απεικονίζεται φέροντας πίλο με κέρατα Ο Muwatalli και ο Tudhaliya IV απεικονίζονται να φέρουν μανδύα όπως οι θεοί Οι θεές φέρουν συνήθως πόλο ή πλατύ κωνικό πίλο Οι πόλοι άλλοτε είναι ψηλοί και άλλοτε χαμηλοί Στη Yazilikaya οι πόλοι έχουν τη μορφή τειχόμορφου στέμματος Έχουν μακριά μαλλιά Φέρουν μακρείς χιτώνες με πλατείς πτυχώσεις που δένονται με ζώνη στη μέση Οι χιτώνες σχηματίζουν απαλά τσακίσματα Οι πτυχωτοί μανδύες είναι

13

χαρακτηριστικό των γυναικείων μορφών στη χεττιτική τέχνη Η Shaushga στην πομπή στη Yazilikaya φέρει πίλο με κέρατα όπως οι θεοί Μερικές γυναικείες μορφές φέρουν παχείς μανδύες που πέφτουν πάνω από το κεφάλι αφήνοντας ακάλυπτο το πρόσωπο σκεπάζουν μερικά το κορμί φτάνουν έως τα πόδια (εικ19-20) Θα πρέπει να αναφερθεί ότι σε αρκετές αναπαραστάσεις οι θεοί και οι θεές εμφανίζονται να πατούν επάνω σε ζώα ή και να συνοδεύονται από αυτά τα οποία είναι τα ιερά ζώα κάθε θεού Οι θεοί των βουνών φαίνεται να πατούν επάνω σε βουνά Τα βουνά άλλωστε είναι ιεροί χώροι λατρείας για τους Χετταίους Μέχρι σήμερα όμως δεν έχει δοθεί απάντηση στο γιατί οι θεότητες πατούν επάνω στα ζώα και δε συνοδεύονται μόνο από αυτά όπως παρουσιάζονται οι θεοί στην ελληνική τέχνη Ίσως η στάση αυτή να θέλει να δείξει την κυριαρχία των θεών επάνω στα σύμβολά τους Στην ελληνική παρατηρούμε ανάλογη στάση στις κόρες των περιρραντηρίων που θεωρείται επίδραση από την ανατολή Εξετάζοντας το σχήμα του προσώπου στη γλυπτική είχε υποστηριχθεί ότι το τετράγωνο πρόσωπο με τα προεξέχοντα μάτια τη γαμψή μύτη και το υψηλό σαγόνι που παρατηρούμε στο Θεό του Πολέμου στη βασιλική είσοδο στους δώδεκα θεούς στη Yazilikaya όπως και σε μερικά χάλκινα και χρυσά ειδώλια θα πρέπει να αντιπροσωπεύει τα αληθινά χαρακτηριστικά του προσώπου του λαού των Χετταίων Βέβαια δε λείπουν και οι περιπτώσεις όπου οι μορφές έχουν καλλίγραμμες μύτες και εξιδανικευμένα χαρακτηριστικά Θεωρήθηκε επίσης ότι τα Αιγυπτιακά ανάγλυφα με διάφορες χεττιτικές μορφές και κυρίως του χεττιτικού ιππικού θα πρέπει να ερμηνευτούν ως αναπαραστάσεις με τα χαρακτηριστικά του προσώπου των Hatti (Akurgal 1962 86-90)

Ας εξετάσουμε τώρα τα διάφορα μνημεία της μεγάλης πλαστικής με αφετηρία και πυξίδα το ιερό στη Yazilikaya Άλλωστε οι μορφές των θεών στη Yazilikaya αποτέλεσαν πρότυπο για τους υπόλοιπους καλλιτέχνες ώστε μερικές μορφές θεών σε αγάλματα ή ειδώλια να μοιάζουν με αντίγραφα των θεών στη Yazilikaya

2 ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

21 Το Ιερό στη Yazilikaya - Ιστορία και Τοπογραφία Το ιερό στη Yazilikaya είναι το μεγαλύτερο ιερό των Χετταίων Το ενδιαφέρον γιrsquo αυτό το ιερό εντοπίζεται όχι μόνο στις θρησκευτικές τελετουργίες που τελούνταν εκεί αλλά και στο εντυπωσιακό εικονογραφικό του πρόγραμμα με την πλούσια γλυπτική του διακόσμηση Η Yazilikaya βρίσκεται έξω από την πρωτεύουσα των Χετταίων Hattusa κοντά στη σημερινή πόλη της Τουρκίας Boğazkale στη βόρεια και κεντρική Ανατολία Το ιερό δημιουργήθηκε σε έναν χώρο που πλαισιώνεται από τεράστιους βράχους Οι ιεροί χώροι του ιερού ήταν χωρίς στέγη στον ελεύθερο ουρανό περιστοιχισμένοι από τους βράχους και από ένα σύνολο τοίχων και δωματίων Ο χώρος είχε πηγή νερού και ήταν κέντρο λατρείας για πολλούς αιώνες πριν από την είσοδο των Χετταίων Το πρώτο στάδιο στη διαμόρφωση του χώρου εντοπίζεται γύρω στο 1500 πΧ όπου έχουμε τη δημιουργία ενός τοίχου που απέκοψε τον κεντρικό χώρο από την υπόλοιπη περιοχή Όμως στα χρόνια του Hattusili III ο τοίχος αντικαταστάθηκε από ένα σύνολο κτηρίων που έμοιαζε αρκετά με τα υπόλοιπα ιερά των Χετταίων Δημιουργήθηκε ένα κτήριο με είσοδο που περιείχε βαθμίδα και οδηγούσε σε μια άλλη είσοδο μέσα σε μια τετράγωνη αυλή που περιείχε ένα ιερό και προσκτίσματα Στα αριστερά μια είσοδος με παραστάδες οδηγούσε στο χώρο λατρείας Α Μια δεύτερη είσοδος πίσω από την αυλή και τα προσκτίσματα οδηγούσε αρχικά στο μικρότερο χώρο λατρείας Β αλλά ύστερα από μια φωτιά κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Tudhaliya IV τα κτήρια στο πίσω μέρος της αυλή ξαναχτίστηκαν έχοντας όμως μια καινούργια είσοδο που οδηγούσε από το μεγάλο χώρο στο μικρό χώρο λατρείας Τότε όλο το οικοδομικό σύνολο απέκτησε μια ενότητα (Gurney 1960 129-132) (εικ21-24)

14

- Γλυπτική διακόσμηση Οι δύο χώροι λατρείας Α και Β διακοσμήθηκαν με πλούσια γλυπτική διακόσμηση Επάνω στο φυσικό βράχο που πλαισίωνε τους χώρους παρατηρούμε σύνολα γλυπτών από ρηχό ανάγλυφο Άλλωστε αυτά έδωσαν και το όνομα στην περιοχή που σημαίνει laquoΣκαλισμένος Βράχοςraquo (εικ25-27) Στους χώρους διατηρούνται περίπου 90 μορφές και ζώα που αποτελούν σχεδόν τη μισή γνωστή γλυπτική των Χετταίων (εικ28-38) Οι μορφές κυμαίνονται σε μέγεθος από το μισό ως και το κανονικό ανθρώπινο Φαίνεται ότι δύο ήταν οι κύριοι καλλιτέχνες οι οποίοι είχαν δύο βασικούς βοηθούς (παράρτημα 3) Το σύνολο χρονολογείται από τη διάρκεια της βασιλείας του Hattusili III (1275-1250 πΧ) και του γιου του Tudhaliya IV (1250-1220 π Χ) οι οποίοι θεωρούνται και οι πάτρωνες του γλυπτικού προγράμματος Σε αυτό συνηγορούν τόσο η μορφή του Tudhaliya IV όσο και ένα σύνολο από κείμενα του Hattusili III που αναφέρονται σε ένα γλυπτικό πρόγραμμα Επιπλέον η αναγνώριση θεϊκών ζευγών και κυρίως της Shaushga που βρίσκεται κοντά στην κορυφή της πομπής των ανδρικών θεοτήτων και του Sarruma που συνοδεύει τη μητέρα του Hepat στο κέντρο της σύνδεσης ενισχύουν τη σύνδεση του γλυπτικού προγράμματος με τους παραπάνω βασιλείς αφού εκείνοι ευνόησαν και ισχυροποίησαν τη λατρεία των παραπάνω θεοτήτων

ΧΩΡΟΣ Α

- Οι πομπές των θεών Στο χώρο Α παρατηρούμε δυο πομπές Η μια από ανδρικές μορφές θεών στα ανατολικά και άλλη από γυναικείες θεότητες στα δυτικά (εικ39-40) Η διάκριση όμως αυτή δεν είναι απόλυτη αφού στην πομπή των θεών εμφανίζονται τρεις θεές ενώ ένας θεός εμφανίζεται ανάμεσα στις θεές Οι μορφές στις πομπές αποδίδονται παρατακτικά και σε τομή Οι πρώτες δώδεκα μορφές φαίνεται να τοποθετούνται πολύ κοντά η μία στην άλλη θυμίζοντας τους δώδεκα θεούς που απεικονίζονται στο χώρο Β Οι υπόλοιπες μορφές παρατακτικά τοποθετημένες επίσης έχουν κάποιο κενό μεταξύ τους Η παρατακτική αυτή διάταξη είναι χαρακτηριστικό εικονολογικό στοιχείο της ανατολής Οι δύο πομπές κορυφώνονται στο κέντρο όπου ο Θεός της Καταιγίδας και η Hepat συναντώνται Οι σκηνές των πομπών ερμηνεύονται ως laquoΗ Σύνοδος των Θεώνraquo στο σπίτι του Θεού της Καταιγίδας στην αρχή της νέας χρονιάς με σκοπό να εγγυηθούν τη γονιμότητα της γης (Alexander 1986 1-14) Οι ερευνητές έχουν αριθμήσει τις μορφές και έχουν προσπαθήσει να τις ταυτίσουν Ας εξετάσουμε τις δύο πομπές

Οι θεοί που απεικονίζονται στο χώρο Α

Η πομπή με τους θεούς αφορά τις μορφές 1-42 και η πομπή με τις θεές τις μορφές 43-63 (εικ41-67)

Ας ταυτίσουμε τις μορφές με θεούς ακολουθώντας τον Alexander

Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών42 Teshub 43 Hepat42a Sarruma 44 Sarruma

15

45 Alanzu 46 Εγγονή του Teshub 46a Darru και Dakitu ακόλουθοι της Hepat 47ndash48 Hutena και Hutellura θεότητες της γραφής και του πεπρωμένου 49 Allatu41 Tashmisus () 51 Naparbi40 Kumarbi 52 Shalus-Bitinhi39 Ea 53 Tapkina38 Shaushga 37-36 Ninatta και Kulitta35 Kushuh 54 Nikkal34 Shimegi 55 Aya ()33 Astabi 55a Άγνωστος 32 Karzi () 55b Shaushga31 Pirinkir ()30 Hesui29-28 Sherri και Hurri27 Nergal26 Pishaishaphi

Oι μορφές 42 και 43 41 και 51 40 και 52 39 και 53 35 και 54 όπως επίσης 34 και 55 θεωρήθηκε ότι συγκροτούν θεϊκά ζεύγη

Πρέπει να αναφέρουμε ότι στην πομπή δεν εμφανίζονται μορφές θνητών παρά μόνο θεοί Οι θεοί παρουσιάζονται με διαφορετικά ρούχα άλλοι πιο φροντισμένοι από κάποιους άλλους για να καταδειχθεί ότι μερικοί ήταν σπουδαιότεροι από τους υπόλοιπους Οι θεοί κρατούν τα χαρακτηριστικά τους σύμβολα όπως όπλα ένα στάχυ ή το Kalmush ώστε να συμφωνούν τα σύμβολα με τη μυθολογία τους Μερικές μορφές φέρουν και τα ιερογλυφικά τους σημάδια για να ταυτιστούν Οι μορφές είναι σε διασκελισμό γα να δηλωθεί η κίνηση και έχουν τοποθετημένα τα χέρια τους με τη χαρακτηριστική στάση της χεττιτικής γλυπτικής δηλαδή το ένα χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο σε έκταση Οι θεές διαμορφώνονται με όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που έχουν προαναφερθεί στα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής έχουν μακρείς χιτώνες και πόλους Είναι και αυτές σε διασκελισμό για να καταδειχθεί η κίνηση

Στο κέντρο έχουμε τη συνάντηση των κορυφαίων θεών (εικ68-69) Εδώ παρατηρούμε ότι η ανδρική μορφή που είναι αντιμέτωπη με τη θεά είναι ο θεός Teshub Είναι ο τυπικός Θεός της Καταιγίδας Φαίνεται να πατά επάνω σε δύο θεούς των βουνών Ανάλογη παράσταση με το θεό να πατά επάνω σε άλλους δύο θεούς του βουνού έχει σωθεί και σε σφραγίδα (εικ70) Μπροστά του στέκεται αντικριστά η θεά Hepat που πατά επάνω σε ένα λιοντάρι Η Hepat ακολουθείται από το γιο της Sarruma το θεό του πολέμου που φέρει τσεκούρι και ακόντιο πατώντας και ο ίδιος επάνω σε λιοντάρι Οι τρεις αυτοί θεοί διαμορφώνουν μια θεϊκή τριάδα ένα θεϊκό ζεύγος με το παιδί τους Τέτοιες τριάδες είναι γνωστές από τα ειδώλια της πρώιμης χεττιτικής περιόδου Ο Teshub και η Hepat συνοδεύονται από ταύρους που φέρουν τους θεϊκούς κωνικούς πίλους (τιάρα όπως έχει χαρακτηριστεί ο θεϊκός κωνικός πίλος) Θεωρήθηκε ότι ο ταύρος που συνοδεύει τον Teshub έχοντας το θεϊκό σύμβολο (κωνικός πίλος) αλλά και τα πόδια του μπροστά πρέπει να αντλεί το πρότυπό του από την Αίγυπτο Ανάλογο παράδειγμα δεν έχει εντοπιστεί στην Εγγύς Ανατολή νωρίτερα από το μνημείο της Yazilikaya Προτάθηκε ως πηγή προέλευσης η Αίγυπτος όπου το μοτίβο αυτό είναι μια δημιουργία κατά την αρχή της 19ης δυναστείας Η πρώτη του παρουσία αναγνωρίστηκε στο ναό του Sethy I στην Άβυδο στην αρχή του 13ου πΧ αι Τα κέρατα του ζώου υψώνονται κατακόρυφα και όχι σε συστροφή όπως είναι το πρότυπο στην Εγγύς Ανατολή Στο Αιγυπτιακό παράδειγμα ο Φαραώ υπερκαλύπτει το ζώο όπως και στη Yazilikaya (εικ71)

16

Στη Yazilikaya η μορφή του ζώου θα εξηγηθεί ως η απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Το μικρό μέγεθος του ζώου στο αιγυπτιακό παράδειγμα θα διευκόλυνε τη χρήση στη Yazilikaya το ζώου για την απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η χρονική περίοδος της κατασκευής του μνημείου της Yazilikaya συμπίπτει με την περίοδο που οι Χετταίοι και οι Αιγύπτιοι είχαν συνάψει συνθήκη ειρήνης και τα δύο βασίλεια έχουν έντονη επικοινωνία όπως μαρτυρείται από τις γραπτές πινακίδες Άλλωστε και ο μεγάλος βασιλιάς των Χετταίων είχε δώσει την κόρη του στο Ραμσή ΙΙ για σύζυγό του Πίσω από τον Teshub έχουμε την παρουσία ενός τυπικού θεού των βουνών που πατάει επάνω σε δύο στρογγυλές άκρες βουνών μάλλον ο Tashmisus που ήταν και ακόλουθος του Teshub Πίσω από την Hepat και το Sarruma έχουμε δύο θεότητες που πατούν επάνω σε ένα δικέφαλο αετό μάλλον οι Darru και Dakitu που ήταν ακόλουθοι της Hepat Ο συμβολισμός του δικέφαλου αετού δεν έχει διευκρινιστεί Μήπως η μορφή του δικέφαλου αετού προέκυψε από τη σύγχυση της προοπτικής δύο αετών ώστε ο δικέφαλος αετός να πρωτοεμφανίστηκε στη σφραγιδογλυφία όπου η σύγχυση της προοπτικής είναι πολύ εύκολο να προκύψει και στη συνέχεια πέρασε ως ξεχωριστό μοτίβο και στη γλυπτική αφού ως μειξογενής μορφή ταίριαζε με το καλλιτεχνικό πνεύμα της εποχής () Άλλωστε ο βυζαντινός δικέφαλος προέκυψε από τη σύμπτωση της προοπτικής δύο αετών που κατασκευάζονται ο ένας δίπλα στον άλλο (Σβορώνος 1902 50) Πρέπει να αναφερθεί ότι το μοντέλο το θεού να βρίσκεται επάνω σε βουνό και να πατάει επάνω σε ζώο είναι μια παλιά ανατολίτικη εικονογραφική παράδοση που εμφανίζεται σε ασσυριακές σφραγίδες Ο σταδιακός μετασχηματισμός των παραστάσεων ιερών βουνών σε μορφές θεών των βουνών εντοπίζεται στη Μεσοποταμία από την 3η πΧ Χιλιετία (Alexander 1993 1-13) Αν στραφούμε τώρα στο υπόλοιπο μέρος της πομπής θα παρατηρήσουμε ότι στην πομπή εμφανίζονται και μερικά ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία Έτσι παρατηρούμε ότι εμφανίζονται αντωπές ταυρόμορφες μειξογενείς μορφές που πατούν επάνω στο ιερογλυφικό σημάδι της γης και κουβαλούν την ημισέληνο που συμβολίζει τον ουρανό με αρ 28-29 (εικ47) Στην κορυφή της πομπής στο δυτικό τοίχο διακρίνουμε τη θεά του πολέμου Shaushga που συνοδεύεται από τη Ninatta και τη Kulitta με αρ 36-38 (εικ55) Ακολουθούνται από το θεό του φεγγαριού που φέρει φτερά και έχει στον κωνικό του πίλο μια ημισέληνο με αρ 35 (εικ53) Πίσω του διακρίνουμε το Θεό του Ήλιου που εικονίζεται ως θεϊκός βασιλιάς φέροντας το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας και τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι του όπως και το ένα πίλο χωρίς γείσο με αρ 34 (εικ54) Στο βόρειο τοίχο και στην άκρη αριστερά έχουμε ένα θεό που πατά επάνω σε δύο βουνά και φέρει στο αριστερό του χέρι στάχυ Αυτός θα πρέπει να είναι ένας θεός της βλάστησης με αρ 40 (εικ58) Ενώ οι μορφές με αρ 13-15 είναι και αυτές μορφές θεών των βουνών που απεικονίζονται με το χαρακτηριστικό ένδυμα με τα εξογκώματα που θυμίζει βουνό Οι μορφές στη γυναικεία πομπή εικονίζονται με μακρείς χιτώνες και πόλους χωρίς να έχουν μεγάλες διαφορές η μία από την άλλη έχοντας ακόμη και τη στάση των χεριών τους παρόμοια με τα χέρια να είναι προτεταμένα και ελαφρά λυγισμένα μπροστά

- Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV Στα δεξιά της είσοδο στο χώρο Α υπάρχει ένα μεγάλο πορτραίτο (μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος) του Βασιλιά Tudhaliya IV ως συνοδού των θεών απέναντι από την κεντρική σκηνή Ο βασιλιάς στέκεται επάνω σε δύο βουνά φοράει μακρύ χιτώνα όπως και θεοί και έχει έντονα αφηρωισμένα χαρακτηριστικά δημιουργώντας την εντύπωση ότι στο πορτραίτο απεικονίζεται ο θεός της καταιγίδας Ο βασιλιάς μετά το θάνατό του έχει αφηρωιστεί και έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι έχει γίνει θεός Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η στάση των χεριών του που είναι παρόμοια με εκείνη των θεών στις πομπές Φέρει επίσης το Kalmush ως σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας Μπροστά του υπάρχει το ιερογλυφικό που εικονίζει ένα θεό του βουνού και τον ήλιο με τα φτερά Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το μοτίβο του ήλιου με τα φτερά είναι ένα παλιό θέμα της ανατολής που εμφανίζεται από παλιά στη Μεσοποταμία και τη Συρία έχοντας όμως ένα

17

πεσσό ή ένα δέντρο ή τη μειξογενή μορφή ανθρώπου-ταύρου που στηρίζει τον ήλιο με φτερά Σταδιακά όμως έχει εξελιχθεί το μοτίβο ώστε να αντικαθίστανται τα διάφορα υποστηρίγματα του ήλιου με την ανθρώπινη μορφή που αναγνωρίζεται ως θεός Η μορφές των θεών που έχουν τον ήλιο με φτερά επάνω στο κεφάλι τους παρατηρούνται τόσο στην πομπή των θεών που έχουμε σε ανάλογη παράσταση τη μορφή του θεού Ήλιου αλλά και στα ιερογλυφικά σύμβολα που εμφανίζονται στο τόσο στο πορτραίτο του Tudhaliya IV στο χώρο Α όσο και στο πορτραίτο στο χώρο Β που αυτός ο βασιλιάς βρίσκεται στην προστασία του θεού Sarruma (Alexander 1986 98) (εικ66-67)

ΧΩΡΟΣ Β Ο χώρος Β είναι πολύ μικρότερος και αφιερώθηκε στη λατρεία των νεκρών βασιλέων Παρατηρούνται 3 κόγχες σε βράχους που περιείχαν τις στάχτες των νεκρών βασιλέων Η γλυπτική σε αυτό το χώρο συνδέθηκε με τη λατρεία του Κάτω Κόσμου (εικ72) Σε μια πλευρά παρατηρούμε 12 θεούς που τρέχουν και το laquoΘεό των Ξιφώνraquo απέναντί τους Ένα σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό το Sarruma να τον αγκαλιάζει που βρίσκεται εκεί θα πρέπει να τοποθετήθηκε όταν ανέλαβε τη βασιλεία - Οι δώδεκα θεοί Το σύνολο των 12 θεών που τρέχουν σύμφωνα με τον Akurgal είναι μια εξαίσια προσπάθεια των καλλιτεχνών να εικονιστεί μια σειρά ανθρώπινων μορφών με αλληλοκαλυπτώμενα τα μέλη τους που προελαύνουν σε σειρά Οι θεοί φέρουν δρεπάνι στο αριστερό τους χέρι Είναι το καλύτερα διατηρημένο ανάγλυφο στο χώρο Β Αυτοί οι θεοί συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο (εικ73-74) - Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo είναι ένα αρκετά ιδιόμορφο ανάγλυφο Εικονίζεται ένα τεράστιο ξίφος γυρισμένο προς τα κάτω Έχει λαβή που πλαισιώνεται από τα κεφάλια δύο λιονταριών σε αντίθετη κατεύθυνση ενώ ολόκληρες οι μορφές δύο λιονταριών ξαπλωμένων με κατεύθυνση προς τα κάτω αναπτύσσονται επάνω στη λάμα του ξίφους Επάνω η λαβή φέρει το κεφάλι ενός θεού παρόμοιο με εκείνα των θεών στην ανδρική πομπή στο χώρο Α Έχει ψηλό κωνικό πίλο με ένα κέρατο και ελλείψεις στη μέση του πίλου Ο θεός φέρει και ενώτιο Το ανάγλυφο είναι πρωτότυπο Υποτέθηκε ότι ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo αναπαριστά ένα πολεμικό τρόπαιο που αποκτήθηκε από το βασίλειο των Mittani Αν δεχθούμε αυτή την άποψη τότε το λάφυρο μάλλον είχε γίνει αντικείμενο λατρείας από τους Χετταίους Όμως ήδη στους Χετταίους έχουμε θεούς που λατρεύονται κάτω από τη μορφή ενός όπλου Μάλλον εδώ εικονίζεται ο θεός του πολέμου Sarruma που ήδη παρουσιάζεται στο χώρο Α να συνοδεύει την Hepat (Vieyra 1955 64-65) (εικ75 79)

- Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV Το σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό του το Sarruma να τον αγκαλιάζει και να τον προστατεύει είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης του Νέου Βασιλείου (εικ76 79) Ο Θεός εικονίζεται με την ίδια ενδυμασία όπως και στο χώρο Α έχοντας το χαρακτηριστικό εγχειρίδιο Ο βασιλιάς έχει ιερατική στάση Ανάλογες σκηνές είναι γνωστές από την Εγγύς Ανατολή όπως το ανάγλυφο του βασιλιά Senusret I που προστατεύεται από το θεό Ptah στην αρχή της ΧΙΙ δυναστείας Ακόμη και σε παραστάσεις σφραγίδων έχουμε παρόμοιες σκηνές Χαρακτηριστική είναι η παράσταση σε σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει και πάλι ο θεός Sarruma (εικ77) όπως και η παράσταση της σφραγίδας που εικονίζει το βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από παλαιότερους Θεούς της Καταιγίδας ίσως τον Teshub (εικ78)

18

- Υπόλοιπες μορφές Η είσοδος στο μικρό χώρο θεωρείται ότι φρουρείται από δύο μειξογενείς μορφές θεοτήτων με τα χέρια τους υψωμένα που έχουν σώμα ανθρώπου φτερά και κεφάλι λιονταριού και οι οποίες αντλούν την προέλευσή τους σε Χουριτικά συμβολιστικά πρότυπα (εικ80) Στα δεξιά της εισόδου στο μεγάλο χώρο της λατρείας υπάρχει ένα ανάγλυφο με ένα θεό και μια θεά να κάθονται αντικριστά θυμίζοντας αγορά θεών (εικ81) Το σύνολο της γλυπτικής διακόσμησης του ιερού συμπληρώνεται από ένα πέτρινο κομμάτι που έχει επάνω μόνη μια γυναικεία μορφή Το κομμάτι αυτό ένα από δύο που φτιάχτηκαν αρχικά θα πρέπει να συμπλήρωνε το κενό στο δεξιό τοίχο το χώρου Α (εικ82)

(Alexander 1986 99-102)

- Θρησκευτικός και πολιτικός ρόλος του ιερού Το μνημείο της Yazilikaya εξυπηρετεί ένα διττό ρόλο Γίνεται από τη μια πλευρά ο ιερός θρησκευτικός χώρος με το συνεχή λατρευτικό χαρακτήρα ήδη από προηγούμενους αιώνες Στο μνημείο τονίζεται η γονιμότητα της γης και η ευδαιμονία της κοινωνίας μέσα από την ασφάλεια που θα εγγυηθούν οι θεοί Παράλληλα προβάλλεται ο laquoΙερός Γάμοςraquo και τα laquoΘεϊκά Ζεύγηraquo Από την άλλη μέσα από την πλούσια γλυπτική διακόσμηση μετατρέπεται σε μέσο προβολής των βασιλικών οικογενειών Η αφηρωισμένη παράσταση του Μεγάλου Βασιλιά η έμφαση στις θεϊκές πομπές με τους θεούς να συνοδεύονται από τα σύμβολά τους και η προβολή του θεού της Καταιγίδας υπογραμμίζουν τη συνέχεια της παράδοσης και το κύρος της βασιλικής οικογένειας ανάμεσα στο σύνολο των βασιλικών οίκων της Ανατολής Ίσως η Αίγυπτος να αποτέλεσε το πρότυπο για τη χρήση της μεγάλης γλυπτικής ως όργανο προβολής των βασιλέων αφού είναι αρκετά τα μοτίβα στο μνημείο που αντλούν τα πρότυπά τους από την Αίγυπτο

22 Γλυπτική από το ιερό 4 στο Fraktin Στο Fraktin κοντά στο Kayseri έχουμε ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεγάλης γλυπτικής που προηγούνται χρονολογικά από το ιερό στη Yazilikaya Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου πΧ αι Σε αυτό το ανάγλυφο έχουμε την αναπαράσταση του βασιλιά Hattusili III και της βασίλισσας Puduhepa που προσφέρουν σπονδή στους θεούς Teshub και Hepat Ο βασιλιάς στέκεται απέναντι από το θεό κάνοντας σπονδή έχοντας ανάμεσά τους ένα βωμό ενώ παρόμοια είναι και η σκηνή με τη βασίλισσα και τη θεά με τη διαφορά ότι η θεά είναι καθιστή Η στάση τα ρούχα και τα διακριτικά των θεών και του βασιλικού ζεύγους είναι παρόμοια με εκείνα στη Yazilikaya (Bittel 1976 173-176) (εικ83)

23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi Στο Gacircvurkalesi στο 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ένα βράχο το ανάγλυφο με δύο θεούς από δεξιά να έρχονται μπροστά σε μια καθιστή θεά στα αριστερά Οι θεοί και εδώ μοιάζουν αρκετά με τις παραστάσεις στη Yazilikaya Φέρουν τον κωνικό πίλο με τα κέρατα και έχουν το χέρι τους το ένα προτεταμένο και το άλλο στο στήθος Φέρουν επίσης και κοντούς χιτώνες (Bittel 1976 179) (εικ84-85)

24 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci Στο Tasci το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ανάγλυφο βράχου τρεις θεούς να βαδίζουν προς τα δεξιά Φέρουν μακρείς χιτώνες και έχουν τα τυπικά και εδώ χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Η παράσταση φέρει επιγραφές ιερογλυφικών (Bittel 1976 185) (εικ86)

4 Ας σημειωθεί ότι τα ιερά που θα αναφερθούν είναι υπαίθρια ιερά και οι ανάγλυφες μορφές θεών δημιουργούνται απευθείας επάνω στο φυσικό

19

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

στη περιοχή των χουριτών Kizzuwatna Αυτή διέταξε κάποιες πήλινες πινακίδες από την Kizzuwatna να αντιγραφούν για την τελετή Hisuwa

Ας εξετάσουμε τις δύο κεντρικές θεότητες

Η ανδρική θεότητα ο Θεός της Καταιγίδας είναι η κυρίαρχη θρησκευτική μορφή του Χεττιτικού βασιλείου Είναι ο κοινός θεός του γηγενούς πληθυσμού και των επήλιδων ινδοευρωπαίων Στις γραφές παρουσιάζεται με το ιδεόγραμμα του μεσοποταμιακού θεού Adad Ταυτίζεται με τον ελληνικό Δία Είναι ο Teshub των Χουρίτων ο Taru και Λουβιτικά ο Tarhun Στα χεττιτικά κείμενα αναφέρεται ως o Θεός της Καταιγίδας των Hatti o κύριος της γης των Hatti o Βασιλιάς του Ουρανού Στις διάφορες παραλλαγές τον παρατηρούμε ως ο Θεός της Καταιγίδας της Hattusa ο Θεός της Καταιγίδας του Παλατιού ο Θεός της Καταιγίδας του Στρατού ο Θεός της Καταιγίδας της Βροχής Πέρα από το ιδεόγραμμα στις απεικονίσεις του συνοδεύεται από τον κεραυνό ενώ όταν έχει και κάποιο άλλο ειδικότερο όνομα συμπληρώνεται και ένα τρίτο ιδεόγραμμα Παρουσιάζεται συχνά να στέκεται στην κορυφή ενός βουνού Άλλωστε τα βουνά ήταν αντικείμενα λατρείας για τους Χετταίους Το ιερό του ζώο είναι ο ταύρος Η γυναικεία θεότητα θα πρέπει να εκληφθεί ως έκφραση του μητριαρχικού συστήματος στην Ανατολία Η λατρεία αυτής της θεότητας εντοπίζεται ήδη από τη Νεολιθική εποχή Οι νεότερες εκφράσεις αυτής της νεολιθικής θεότητας θα πρέπει να ανιχνευθούν στη Θεά του Ήλιου των Hatti που εμφανίζεται ήδη από την 3η πΧ Χιλιετία και στη Χουριτική Hepat Θα πρέπει η θεά Kupaba της Υστεροχεττιτικής περιόδου και η Cybele της Ελληνορωμαϊκής εποχής στη Μικρά Ασία να είναι μεταγενέστερες μορφές αυτής της θεότητας Φαίνεται ότι η Hepat και η Θεά του Ήλιου της Arrina θεωρούνται κοινές θεότητες ενώ ο Θεός της Καταιγίδας φαίνεται να είναι σύζυγος της Θεάς του Ήλιου της Arrina και της Hepat αν και ο Teshub γίνεται επίσης σύζυγος της Hepat δημιουργώντας έτσι οι δύο βασικές θεότητες θεϊκά ζεύγη

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ Σ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στη μυθολογία παρατηρούμε ότι οι μύθοι των Χετταίων έχουν προέλευση τόσο από τους Hatti όσο και από τους Χουρίτες Υπάρχουν χεττιτικά επικά τραγούδια που εξιστορούν τους χετικούς μύθους με χουριτική προέλευση όπως laquoΤο Βασίλειο των Θεώνraquo και laquoΤο Τραγούδι του Ulikummiraquo Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ομοιότητες που μπορούν να παρατηρηθούν στους χεττιτικούς μύθους με την ελληνική μυθολογία

Η διαδοχή AlalusrarrAnusrarrKumarbisrarrTeshub στο θρόνο του ουρανού θυμίζει καταπληκτικά τη διαδοχή ΟυρανόςrarrΚρόνοςrarrΔίας στον ελληνικό μύθο Και στις δύο μυθολογίες ο γιος εκθρονίζει τον ίδιο του τον πατέρα και εκθρονίζεται έπειτα από τον ίδιο του το γιο Και στις λεπτομέρειες οι ομοιότητες είναι μεγάλες Ο Anus έχει πάρει το όνομα του από το σουμερικό ουσιαστικό Αn που σημαίνει ουρανός ώστε να ταυτίζεται με τον Ουρανό των Ελλήνων Ανάλογα ταυτίζεται o Teshub (Θεός της Καταιγίδας) με τον Δία γιατί και οι δύο είναι θεοί των καιρικών μεταβολών και κυβερνούν τον κεραυνό Ο ευνουχισμός του Anus θυμίζει τον ευνουχισμό του Ουρανού από τον Κρόνο (Ησίοδος Θεογονία 154 κε) και όπως τα γεννητικά μόρια του Anus πέφτοντας στη γη γεννούν τρεις νέους θεούς το ίδιο και του ακρωτηριασμένου Ουρανού το αίμα σταλάζοντας πάνω στη γη γεννά τις Ερινύες τους Γίγαντες και τις Μέλιες Νύμφες ενώ η αποκομμένη σάρκα πεταμένη από τον Κρόνο στη θάλασσα γεννά την Αφροδίτη (Ησίοδος Θεογονία 183 κε) Ο Ουρανός ακρωτηριάζεται από τον Κρόνο την ώρα που ενώνεται ερωτικά με τη Γη και από την ώρα αυτή ο ουρανός και η γη χωρίζονται για πάντα Ως όπλο χρησιμοποιεί ο Κρόνος ένα οδοντωτό δρέπανο την άρπη (Ησίοδος Θεογονία 162 κε) Οι χεττιτικές πινακίδες μαρτυρούν πως και αυτός ο μύθος είναι ασιατικός και εκεί ο διαχωρισμός της γης από τον ουρανό γίνεται με τον ίδιο τρόπο Η άρπη άλλωστε είναι όπλο χαρακτηριστικά μικρασιατικό Έχουμε ενδείξεις ότι και η ιστορία του Κρόνου που τρώει τα παιδιά του γιατί φοβάται πως θα τον εκθρονίσουν αλλά στο τέλος ξεγελιέται από τη Ρέα που του δίνει να καταπιεί μία

10

πέτρα αντί για τον Δία που μόλις είχε γεννηθεί (Ηοίοδος Θεογονία 485 κε) είχε το πρότυπο της στο χεττιτικό μύθο Τέλος ο Ulikummi το τέρας που χρησιμοποιεί ο Kumarbis για να εκδικηθεί τον Teshub θυμίζει τον Τυφωέα της ελληνικής μυθολογίας που δοκιμάζει και αυτός μάταια να κατανικήσει τον Δία (Ησίοδος Θεογονία 820 κε) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι γεωγραφικοί όροι που εμφανίζονται σε αυτό το μύθο στην εκδοχή του όπως εμφανίζεται στη Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου Το όρος Κάσιο εντοπίζεται στη Συρία και το Κορύκιο Άνδρο που αναφέρεται ως καταφύγιο του Τυφωέα εντοπίζεται στην ακτή της Κιλικίας όπως άλλωστε στην Κιλικία τοποθετούν το μύθο ο Αισχύλος και ο Πίνδαρος Ίσως ο μύθος αυτός στον Απολλόδωρο να έχει ανατολίτικη επίδραση

Γενικότερα βέβαια η είσοδος των χεττιτικών μύθων στην ελληνική μυθολογία δεν είναι απόλυτα διασαφηνισμένη Όταν ο Ησίοδος στις αρχές του 7ου αιώνα ιστορούσε τη διαδοχή των βασιλέων του ελληνικού ουρανού δεν είχε βέβαια μπροστά του τα κείμενα της Hattusa από τον 14ο13ο αιώνα Η εξάρτηση πρέπει να είναι έμμεση για την ώρα όμως είναι άγνωστο πώς ο χεττιτικός μύθος έφτασε στην Ελλάδα

Πιο πιθανή φαίνεται η γνώμη ότι οι Φοίνικες έπαιξαν το ρόλο του μεσολαβητή Και από τη Φοινίκη άλλωστε μαρτυρείται μια σχεδόν όμοια διαδοχή θεών όπως αποκάλυψε ένα χουρριτικό κείμενο της Ras Shamra Όμως δεν αποκλείεται ορισμένα από αυτά τα κοινά στοιχεία να τα κληρονόμησαν οι Έλληνες από τους Πελασγούς ώστε η πελασγική μυθολογία να είναι εκείνη που είχε δεχτεί την επίδραση της μικρασιατικής (Κακριδής 1986 73-76)

Πέρα όμως από τους μύθους έχει υποστηριχθεί ότι και οι θεοί των Ελλήνων αντλούν στοιχεία στην προέλευσή τους εκτός των άλλων και από τους Χετταίους Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Δία και των ιδιοτήτων του όπως τις παρατηρούμε στην Ιλιάδα

Οι ιδιότητες του Δία σε σχέση με τη φύση συνδέονται με το χεττιτικό θεό Siu(s)Siuna-Tiu(s) δηλαδή το θεό του Ήλιου και του Ουρανού Στην ύστερη χεττιτική γλώσσα το όνομα αυτό σημαίνει laquoθεόςraquo γενικά Υποστηρίχθηκε ότι η ιωνική μορφή του ονόματος του Δία Ζήν προέρχεται από το όνομα του παραπάνω χεττιτικού θεού

Βέβαια θα πρέπει να αναφερθεί ότι έχει επιχειρηθεί μια ευρύτερη σύνδεση του Δία με το χεττιτικό θεό Siuna ώστε οι περαιτέρω ιδιότητες του χεττιτικού θεού ως αρχηγός των θεών και θεός της δικαιοσύνης που του αποδίδονται μερικές φορές να γίνονται ένα από τα πρότυπα από τα οποία ο Δίας αντλεί τις ιδιότητες ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών και ως κριτής του πεπρωμένου3 (Ζολοτνίκοβα 2003 1-50)

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στην πλευρά των τελετουργιών παρατηρούμε και στους Χετταίους

παρόμοιες τελετές με τις αρχαίες ελληνικές Έτσι διαπιστώνουμε και εδώ τελετές που έχουν σχέση με την αναγέννηση της φύσης διαβατήριες τελετές τελετές καθοσίωσης όπως τελετές εγκαινίων και τελετές αποδιοπομπαίου τράγου αλλά και τελετές καθαρμού (Masson 1989)

Ακόμη και στην διαδικασία της τελετής έχει ανιχνευθεί κάποια κοινή πρακτική Υποστηρίχθηκε ότι ο ὀλολυγμός (ρημὀλολύζω) δηλαδή η κραυγή και το κλάμα που συνόδευε τη θυσία στους αρχαίους Έλληνες θα πρέπει να συνδεθεί με τη χεττιτική ρίζα PALWAI- που στα χεττιτικά κείμενα περιγράφει μια ανάλογη χεττιτική συνήθεια laquoθριαμβικούraquo κλάματος την ώρα της θυσίας ώστε το κλάμα αυτό και στους δύο λαούς να μην εξηγείται ως κλάμα θρήνου αλλά ως κλάμα θριάμβου προς τιμή του θεού και πράξη προσέλκυσης της προσοχής του θεού (Coluumlns 1995 319-325)

Οι ομοιότητες γενικότερα στην πρακτική της λατρείας ανάμεσα στους δύο λαούς ίσως υποδηλώνουν μια κοινή ινδοευρωπαϊκή ρίζα στη θρησκευτική τελετουργία που αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε

Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι κατά την αρχαϊκή εποχή στην Ιωνία διαπιστώνονται εκπληκτικές ομοιότητες στη θρησκευτική αντίληψη την τελετουργία και τη λατρεία με την

3 Σύμφωνα με τη Ζολοτνίκοβα η κορυφαία χεττιτική θεότητα είναι ο Θεός του Ήλιου πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ερευνητές οι οποίοι αναγνωρίζουν ως κορυφαίο θεό των Χετταίων το Θεό της Καταιγίδας τον οποίο και προσπαθούν να παραληρήσουν με το Δία

11

κεντρική Ελλάδα όπως κοινοί θεοί και κοινές τελετές κατά την ίδια χρονική περίοδο κάθε έτους Αυτές οι ομοιότητες κίνησαν το ενδιαφέρον των ερευνητών που προσπάθησαν να απαντήσουν στον προβληματισμό αν τη θρησκευτική αντίληψη και λατρεία την έφεραν στην Ιωνία οι πρώτοι Έλληνες άποικοι με τον πρώτο ελληνικό αποικισμό ή η θρησκευτική συνείδηση αυτή είναι γηγενής ανατολίτικη παρουσία Οι περισσότεροι ερευνητές στοιχίζονται με την άποψη ότι οι Έλληνες άποικοι μετέφεραν εκεί και τη θρησκευτική τους πρακτική Όμως ο Parke διατύπωσε τη γνώμη ότι ο Απόλλωνας και η λατρεία του έχουν έρθει από την Ασία στην Ελλάδα μέσα από τη Δήλο (Parke 1977 148) Ενώ η Simon διατύπωσε την άποψη ότι πρέπει να υπάρχει κάποιο προϊστορικό ανατολίτικο υπόβαθρο (που ανάγεται και στους Χετταίους) σε όλες τις αντιλήψεις για τους θεούς και τις τελετές που επιβίωσε και εξελίχθηκε στα μετέπειτα χρόνια (Simon 1983 75)

IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

Η μικροτεχνία και η ειδωλοπλαστική τέχνη είναι οι πλαστικές τέχνες που έχουν τη μεγαλύτερη διάδοση στη διάρκεια της βασιλείας των Χετταίων Παρόλα αυτά και η μεγάλη πλαστική κάνει την εμφάνισή της στους Χετταίους αν και σε μικρότερο βαθμό από τις άλλες τέχνες Στη μεγάλη πλαστική τα περισσότερα δείγματα είναι παραστάσεις ανάγλυφων και μάλιστα επάνω σε βράχους Η μεγάλη γλυπτική των Χετταίων αναπτύχθηκε και έφτασε τη μεγαλύτερη ακμή της στη διάρκεια της Αυτοκρατορίας Μάλλον η ταυτόχρονη εκείνη την εποχή οικοδομική δραστηριότητα μεγάλων ναών και παλατιών θα οδήγησε και στη δημιουργία ανάλογου μεγέθους γλυπτικής Ωστόσο δείγματα της μεγάλης πλαστικής θα υπήρχαν και νωρίτερα στο Παλαιό Βασίλειο όπως μπορούμε να συμπεράνουμε ήδη από την εποχή του βασιλιά Annita τον 18ο πΧ αι Φαίνεται ότι ο Hattusili I μετέφερε αρκετά αγάλματα θεών από τη χώρα των Hatti στη Hattusa Κεντρικό μνημείο αναφοράς στη γλυπτική των Χετταίων είναι το ιερό στη Yazilikaya όπου τα στοιχεία της γλυπτικής των Χετταίων παρουσιάζονται και αναπτύσσονται σε μεγάλο βαθμό ώστε αυτό το μνημείο να γίνεται ένα μνημείο πυξίδα της γλυπτικής των Χετταίων και μάλιστα των παραστάσεων των θεών που θα μας απασχολήσουν στην παρούσα εργασία

1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ Ας εξετάσουμε πρώτα όμως τα γενικά χαρακτηριστικά των ανθρώπινων και θεϊκών μορφών στη γλυπτική των Χετταίων Οι ανδρικές μορφές παρουσιάζονται να έχουν το ένα τους χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο χέρι σε έκταση ανεξάρτητα από το αν κρατούν κάτι η όχι Οι παλάμες τους είναι σφιγμένες Οι άνδρες φορούν ένα ενώτιο και μερικές φορές φέρουν πώγωνα αλλά όχι μύστακα Τα μαλλιά τους είναι άλλοτε κοντά και άλλοτε μακριά Στα ρούχα τους προτιμάται ο κοντός χιτώνας χωρίς όμως να λείπει και ο μακρύς (εικ13) Στις γυναικείες μορφές παρατηρούμε την ίδια στάση των χεριών με τους άνδρες με τη διαφορά ότι το λυγισμένο χέρι δημιουργεί σε αρκετές περιπτώσεις ορθή γωνία ενώ η μια τους παλάμη είναι ανοιχτή δίνοντας την εντύπωση ότι σχηματίζει μια αρπαγή Τα ρούχα τους είναι οι μακρείς χιτώνες με κάθετες πτυχώσεις Τόσο οι ανδρικές όσο και οι γυναικείες μορφές φέρουν υψηλές μπότες οι οποίες ήταν χαρακτηριστικές την εποχή εκείνη στους Χετταίους για να τους προστατεύουν από το βραχώδες έδαφος των βουνών Σε αρκετές περιπτώσεις τα υποδήματα έχουν μπροστά κλίση προς τα επάνω δημιουργώντας το γυριστό προφίλ που είναι χαρακτηριστικό στην ανατολή Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι τα θέματα της γλυπτικής των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας που αφορούν τους θεούς παρουσιάζουν ένα ενιαίο σύνολο Κυριαρχούν οι λατρευτικές τελετές οι σπονδές και οι παραστάσεις προσευχών

12

Για τις μορφές των θεοτήτων στη γλυπτική των Χετταίων θα μπορούσαμε να κάνουμε τις παρακάτω παρατηρήσεις Στη γλυπτική οι θεοί αν και έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των ανδρικών μορφών επιπλέον διαθέτουν και ιδιαίτερα γνωρίσματα Χαρακτηρίζονται κυρίως από τους πίλους με τα κέρατα Κατά τη διάρκεια της εποχής της Αυτοκρατορίας είναι χαρακτηριστικός για τους θεούς ο ψηλός πίλος που έχει άλλοτε οξεία κωνική και άλλοτε κυρτή απόληξη στην κορυφή Οι θεοί των Βουνών εμφανίζονται με πίλους που έχουν κυρτή απόληξη μπροστά και ομοιάζουν με εκείνους της Ras Shamra Τα κέρατα στους πίλους των θεών γίνονται ένα είδος ένδειξης βαθμού και ιεραρχίας των θεών ανάμεσα στο πάνθεον Έτσι ο Θεός της Καταιγίδας φέρει πίλο με έξι κέρατα μπροστά και πίσω ενώ έχουμε δύο περιπτώσεις (στη Yazilikaya) που ο θεός Sarruma φέρει έξι υπερυψωμένα κέρατα Άλλοτε ο ανώτερος θεός φέρει τρία κέρατα μπροστά ενώ οι υπόλοιποι τρία μόνο σε μια πλευρά Το φαινόμενο αυτό της διάκρισης των θεών με βάση τον αριθμό των κεράτων είναι αρκετά εμφανές στο ιερό στη Yazilikaya όπου έχουμε θεούς με έξι κέρατα και άλλους μόνο με ένα Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα κέρατα εμφανίζονται επίσης στο κεφάλι μυθικών ζώων και υβριδικών μορφών (εικ14) Οι πίλοι των θεών με τα κέρατα θα πρέπει να έχουν την προέλευσή τους στη Μεσοποταμία αλλά υπογραμμίζεται ότι στην περίοδο της Αυτοκρατορίας οι πίλοι είναι χεττιτικές δημιουργίες Στο θεό του πολέμου το κέρατο τοποθετείται στην άκρη του κράνους Ένα άλλο στοιχείο ένδειξης της ιεραρχίας των θεών είναι οι συνεχείς ελλείψεις που διαγράφονται επάνω στον πίλο των πιο σημαντικών θεοτήτων Τοποθετούνται συμμετρικά στην κάθετη γραμμή που χωρίζει τον πίλο των θεών Αυτό το σχέδιο είναι σε ένα βαθμό το ιδεόγραμμα του θεού Χαρακτηριστικό είναι ότι στη Yazilikaya στη σκηνή των πομπών μόνο ο Θεός της Καταιγίδας έχει αυτές τις ελλείψεις στον πόλο του ενώ ο Sarruma δεν τις φέρει στη σκηνή των πομπών αλλά στη σκηνή που προστατεύει το βασιλιά Tudhaliya IV Έξω από τη Yazilikaya το σημάδι των ελλείψεων εμφανίζεται στη Malatya Η συνηθισμένη ενδυμασία των θεών είναι ο κοντός χιτώνας που φτάνει πάνω από το γόνατο σε ευθεία ή ελαφρά κυρτή γραμμή Μερικές φορές οι θεοί φορούν μανδύα πάνω από το χιτώνα Φέρουν συνήθως ένα ξίφος που έχει σεληνοειδή λαβή και καμπύλη στο τέλος της λεπίδας (εικ14) Ο θεοί του βουνού εικονίζονται με ένα χαρακτηριστικό ένδυμα που φέρει εξογκώματα θυμίζοντας το βραχώδες έδαφος των βουνών Η ενδυμασία αυτή προέκυψε από τη σταδιακή μετασχημάτιση ενός βουνού σε ανθρώπινη μορφή Το κάτω μέρος του σώματος της ανθρώπινης μορφής αντικαθίσταται με ένα βουνό το οποίο τελικά μετατρέπεται σε ένδυμα με εξογκώματα ώστε η ενδυμασία να γίνει η ανάμνηση του βουνού (εικ15) Ο θεός του Ήλιου εικονίζεται φέροντας το Kalmush που είναι ουσιαστικά η ράβδος εξουσίας η οποία παίρνει κυρτό σχήμα στην ανατολή και πάνω από το κεφάλι του τον Ήλιο με τα φτερά Και τα δύο αυτά σύμβολα είναι σύμβολα εξουσίας που περνούν και στην εικονογραφία των βασιλέων Ο Θεός του Ήλιου όμως αποδίδεται με αυτά τα σύμβολα για να καταδειχθεί η μυθολογική βασιλική και εξουσιαστική του ιδιότητα ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών (εικ16) Οι δώδεκα θεοί στη Yazilikaya φέρουν ένα δρεπάνι (εικ17) Τα υπόλοιπα όπλα που φέρουν οι θεοί όπως δόρατα τόξα τσεκούρια και ρόπαλα θα πρέπει να θεωρηθούν ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των διαφόρων θεών Άλλωστε φροντίζεται σε αρκετές περιπτώσεις οι θεοί να εικονίζονται φέροντας κάποιο σύμβολο που συνδέεται με τη μυθολογία τους όπως το στάχυ που φέρει ο θεός της γεωργίας ή την ημισέληνο ο θεός του φεγγαριού (εικ18) Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην εικονογραφία τους οι βασιλείς φέρουν ενδυμασία παρόμοια με εκείνη των θεών Τα χεττιτικά κείμενα αναφέρουν ότι οι βασιλείς μπορούν να απεικονίζονται έχοντας πίλους με κέρατα μετά το θάνατό τους αφού θεοποιηθούν Όμως πρέπει οι βασιλείς να λατρεύονταν ως θεοί και στη διάρκεια της βασιλείας τους Ο Hattsili III απεικονίζεται φέροντας πίλο με κέρατα Ο Muwatalli και ο Tudhaliya IV απεικονίζονται να φέρουν μανδύα όπως οι θεοί Οι θεές φέρουν συνήθως πόλο ή πλατύ κωνικό πίλο Οι πόλοι άλλοτε είναι ψηλοί και άλλοτε χαμηλοί Στη Yazilikaya οι πόλοι έχουν τη μορφή τειχόμορφου στέμματος Έχουν μακριά μαλλιά Φέρουν μακρείς χιτώνες με πλατείς πτυχώσεις που δένονται με ζώνη στη μέση Οι χιτώνες σχηματίζουν απαλά τσακίσματα Οι πτυχωτοί μανδύες είναι

13

χαρακτηριστικό των γυναικείων μορφών στη χεττιτική τέχνη Η Shaushga στην πομπή στη Yazilikaya φέρει πίλο με κέρατα όπως οι θεοί Μερικές γυναικείες μορφές φέρουν παχείς μανδύες που πέφτουν πάνω από το κεφάλι αφήνοντας ακάλυπτο το πρόσωπο σκεπάζουν μερικά το κορμί φτάνουν έως τα πόδια (εικ19-20) Θα πρέπει να αναφερθεί ότι σε αρκετές αναπαραστάσεις οι θεοί και οι θεές εμφανίζονται να πατούν επάνω σε ζώα ή και να συνοδεύονται από αυτά τα οποία είναι τα ιερά ζώα κάθε θεού Οι θεοί των βουνών φαίνεται να πατούν επάνω σε βουνά Τα βουνά άλλωστε είναι ιεροί χώροι λατρείας για τους Χετταίους Μέχρι σήμερα όμως δεν έχει δοθεί απάντηση στο γιατί οι θεότητες πατούν επάνω στα ζώα και δε συνοδεύονται μόνο από αυτά όπως παρουσιάζονται οι θεοί στην ελληνική τέχνη Ίσως η στάση αυτή να θέλει να δείξει την κυριαρχία των θεών επάνω στα σύμβολά τους Στην ελληνική παρατηρούμε ανάλογη στάση στις κόρες των περιρραντηρίων που θεωρείται επίδραση από την ανατολή Εξετάζοντας το σχήμα του προσώπου στη γλυπτική είχε υποστηριχθεί ότι το τετράγωνο πρόσωπο με τα προεξέχοντα μάτια τη γαμψή μύτη και το υψηλό σαγόνι που παρατηρούμε στο Θεό του Πολέμου στη βασιλική είσοδο στους δώδεκα θεούς στη Yazilikaya όπως και σε μερικά χάλκινα και χρυσά ειδώλια θα πρέπει να αντιπροσωπεύει τα αληθινά χαρακτηριστικά του προσώπου του λαού των Χετταίων Βέβαια δε λείπουν και οι περιπτώσεις όπου οι μορφές έχουν καλλίγραμμες μύτες και εξιδανικευμένα χαρακτηριστικά Θεωρήθηκε επίσης ότι τα Αιγυπτιακά ανάγλυφα με διάφορες χεττιτικές μορφές και κυρίως του χεττιτικού ιππικού θα πρέπει να ερμηνευτούν ως αναπαραστάσεις με τα χαρακτηριστικά του προσώπου των Hatti (Akurgal 1962 86-90)

Ας εξετάσουμε τώρα τα διάφορα μνημεία της μεγάλης πλαστικής με αφετηρία και πυξίδα το ιερό στη Yazilikaya Άλλωστε οι μορφές των θεών στη Yazilikaya αποτέλεσαν πρότυπο για τους υπόλοιπους καλλιτέχνες ώστε μερικές μορφές θεών σε αγάλματα ή ειδώλια να μοιάζουν με αντίγραφα των θεών στη Yazilikaya

2 ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

21 Το Ιερό στη Yazilikaya - Ιστορία και Τοπογραφία Το ιερό στη Yazilikaya είναι το μεγαλύτερο ιερό των Χετταίων Το ενδιαφέρον γιrsquo αυτό το ιερό εντοπίζεται όχι μόνο στις θρησκευτικές τελετουργίες που τελούνταν εκεί αλλά και στο εντυπωσιακό εικονογραφικό του πρόγραμμα με την πλούσια γλυπτική του διακόσμηση Η Yazilikaya βρίσκεται έξω από την πρωτεύουσα των Χετταίων Hattusa κοντά στη σημερινή πόλη της Τουρκίας Boğazkale στη βόρεια και κεντρική Ανατολία Το ιερό δημιουργήθηκε σε έναν χώρο που πλαισιώνεται από τεράστιους βράχους Οι ιεροί χώροι του ιερού ήταν χωρίς στέγη στον ελεύθερο ουρανό περιστοιχισμένοι από τους βράχους και από ένα σύνολο τοίχων και δωματίων Ο χώρος είχε πηγή νερού και ήταν κέντρο λατρείας για πολλούς αιώνες πριν από την είσοδο των Χετταίων Το πρώτο στάδιο στη διαμόρφωση του χώρου εντοπίζεται γύρω στο 1500 πΧ όπου έχουμε τη δημιουργία ενός τοίχου που απέκοψε τον κεντρικό χώρο από την υπόλοιπη περιοχή Όμως στα χρόνια του Hattusili III ο τοίχος αντικαταστάθηκε από ένα σύνολο κτηρίων που έμοιαζε αρκετά με τα υπόλοιπα ιερά των Χετταίων Δημιουργήθηκε ένα κτήριο με είσοδο που περιείχε βαθμίδα και οδηγούσε σε μια άλλη είσοδο μέσα σε μια τετράγωνη αυλή που περιείχε ένα ιερό και προσκτίσματα Στα αριστερά μια είσοδος με παραστάδες οδηγούσε στο χώρο λατρείας Α Μια δεύτερη είσοδος πίσω από την αυλή και τα προσκτίσματα οδηγούσε αρχικά στο μικρότερο χώρο λατρείας Β αλλά ύστερα από μια φωτιά κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Tudhaliya IV τα κτήρια στο πίσω μέρος της αυλή ξαναχτίστηκαν έχοντας όμως μια καινούργια είσοδο που οδηγούσε από το μεγάλο χώρο στο μικρό χώρο λατρείας Τότε όλο το οικοδομικό σύνολο απέκτησε μια ενότητα (Gurney 1960 129-132) (εικ21-24)

14

- Γλυπτική διακόσμηση Οι δύο χώροι λατρείας Α και Β διακοσμήθηκαν με πλούσια γλυπτική διακόσμηση Επάνω στο φυσικό βράχο που πλαισίωνε τους χώρους παρατηρούμε σύνολα γλυπτών από ρηχό ανάγλυφο Άλλωστε αυτά έδωσαν και το όνομα στην περιοχή που σημαίνει laquoΣκαλισμένος Βράχοςraquo (εικ25-27) Στους χώρους διατηρούνται περίπου 90 μορφές και ζώα που αποτελούν σχεδόν τη μισή γνωστή γλυπτική των Χετταίων (εικ28-38) Οι μορφές κυμαίνονται σε μέγεθος από το μισό ως και το κανονικό ανθρώπινο Φαίνεται ότι δύο ήταν οι κύριοι καλλιτέχνες οι οποίοι είχαν δύο βασικούς βοηθούς (παράρτημα 3) Το σύνολο χρονολογείται από τη διάρκεια της βασιλείας του Hattusili III (1275-1250 πΧ) και του γιου του Tudhaliya IV (1250-1220 π Χ) οι οποίοι θεωρούνται και οι πάτρωνες του γλυπτικού προγράμματος Σε αυτό συνηγορούν τόσο η μορφή του Tudhaliya IV όσο και ένα σύνολο από κείμενα του Hattusili III που αναφέρονται σε ένα γλυπτικό πρόγραμμα Επιπλέον η αναγνώριση θεϊκών ζευγών και κυρίως της Shaushga που βρίσκεται κοντά στην κορυφή της πομπής των ανδρικών θεοτήτων και του Sarruma που συνοδεύει τη μητέρα του Hepat στο κέντρο της σύνδεσης ενισχύουν τη σύνδεση του γλυπτικού προγράμματος με τους παραπάνω βασιλείς αφού εκείνοι ευνόησαν και ισχυροποίησαν τη λατρεία των παραπάνω θεοτήτων

ΧΩΡΟΣ Α

- Οι πομπές των θεών Στο χώρο Α παρατηρούμε δυο πομπές Η μια από ανδρικές μορφές θεών στα ανατολικά και άλλη από γυναικείες θεότητες στα δυτικά (εικ39-40) Η διάκριση όμως αυτή δεν είναι απόλυτη αφού στην πομπή των θεών εμφανίζονται τρεις θεές ενώ ένας θεός εμφανίζεται ανάμεσα στις θεές Οι μορφές στις πομπές αποδίδονται παρατακτικά και σε τομή Οι πρώτες δώδεκα μορφές φαίνεται να τοποθετούνται πολύ κοντά η μία στην άλλη θυμίζοντας τους δώδεκα θεούς που απεικονίζονται στο χώρο Β Οι υπόλοιπες μορφές παρατακτικά τοποθετημένες επίσης έχουν κάποιο κενό μεταξύ τους Η παρατακτική αυτή διάταξη είναι χαρακτηριστικό εικονολογικό στοιχείο της ανατολής Οι δύο πομπές κορυφώνονται στο κέντρο όπου ο Θεός της Καταιγίδας και η Hepat συναντώνται Οι σκηνές των πομπών ερμηνεύονται ως laquoΗ Σύνοδος των Θεώνraquo στο σπίτι του Θεού της Καταιγίδας στην αρχή της νέας χρονιάς με σκοπό να εγγυηθούν τη γονιμότητα της γης (Alexander 1986 1-14) Οι ερευνητές έχουν αριθμήσει τις μορφές και έχουν προσπαθήσει να τις ταυτίσουν Ας εξετάσουμε τις δύο πομπές

Οι θεοί που απεικονίζονται στο χώρο Α

Η πομπή με τους θεούς αφορά τις μορφές 1-42 και η πομπή με τις θεές τις μορφές 43-63 (εικ41-67)

Ας ταυτίσουμε τις μορφές με θεούς ακολουθώντας τον Alexander

Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών42 Teshub 43 Hepat42a Sarruma 44 Sarruma

15

45 Alanzu 46 Εγγονή του Teshub 46a Darru και Dakitu ακόλουθοι της Hepat 47ndash48 Hutena και Hutellura θεότητες της γραφής και του πεπρωμένου 49 Allatu41 Tashmisus () 51 Naparbi40 Kumarbi 52 Shalus-Bitinhi39 Ea 53 Tapkina38 Shaushga 37-36 Ninatta και Kulitta35 Kushuh 54 Nikkal34 Shimegi 55 Aya ()33 Astabi 55a Άγνωστος 32 Karzi () 55b Shaushga31 Pirinkir ()30 Hesui29-28 Sherri και Hurri27 Nergal26 Pishaishaphi

Oι μορφές 42 και 43 41 και 51 40 και 52 39 και 53 35 και 54 όπως επίσης 34 και 55 θεωρήθηκε ότι συγκροτούν θεϊκά ζεύγη

Πρέπει να αναφέρουμε ότι στην πομπή δεν εμφανίζονται μορφές θνητών παρά μόνο θεοί Οι θεοί παρουσιάζονται με διαφορετικά ρούχα άλλοι πιο φροντισμένοι από κάποιους άλλους για να καταδειχθεί ότι μερικοί ήταν σπουδαιότεροι από τους υπόλοιπους Οι θεοί κρατούν τα χαρακτηριστικά τους σύμβολα όπως όπλα ένα στάχυ ή το Kalmush ώστε να συμφωνούν τα σύμβολα με τη μυθολογία τους Μερικές μορφές φέρουν και τα ιερογλυφικά τους σημάδια για να ταυτιστούν Οι μορφές είναι σε διασκελισμό γα να δηλωθεί η κίνηση και έχουν τοποθετημένα τα χέρια τους με τη χαρακτηριστική στάση της χεττιτικής γλυπτικής δηλαδή το ένα χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο σε έκταση Οι θεές διαμορφώνονται με όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που έχουν προαναφερθεί στα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής έχουν μακρείς χιτώνες και πόλους Είναι και αυτές σε διασκελισμό για να καταδειχθεί η κίνηση

Στο κέντρο έχουμε τη συνάντηση των κορυφαίων θεών (εικ68-69) Εδώ παρατηρούμε ότι η ανδρική μορφή που είναι αντιμέτωπη με τη θεά είναι ο θεός Teshub Είναι ο τυπικός Θεός της Καταιγίδας Φαίνεται να πατά επάνω σε δύο θεούς των βουνών Ανάλογη παράσταση με το θεό να πατά επάνω σε άλλους δύο θεούς του βουνού έχει σωθεί και σε σφραγίδα (εικ70) Μπροστά του στέκεται αντικριστά η θεά Hepat που πατά επάνω σε ένα λιοντάρι Η Hepat ακολουθείται από το γιο της Sarruma το θεό του πολέμου που φέρει τσεκούρι και ακόντιο πατώντας και ο ίδιος επάνω σε λιοντάρι Οι τρεις αυτοί θεοί διαμορφώνουν μια θεϊκή τριάδα ένα θεϊκό ζεύγος με το παιδί τους Τέτοιες τριάδες είναι γνωστές από τα ειδώλια της πρώιμης χεττιτικής περιόδου Ο Teshub και η Hepat συνοδεύονται από ταύρους που φέρουν τους θεϊκούς κωνικούς πίλους (τιάρα όπως έχει χαρακτηριστεί ο θεϊκός κωνικός πίλος) Θεωρήθηκε ότι ο ταύρος που συνοδεύει τον Teshub έχοντας το θεϊκό σύμβολο (κωνικός πίλος) αλλά και τα πόδια του μπροστά πρέπει να αντλεί το πρότυπό του από την Αίγυπτο Ανάλογο παράδειγμα δεν έχει εντοπιστεί στην Εγγύς Ανατολή νωρίτερα από το μνημείο της Yazilikaya Προτάθηκε ως πηγή προέλευσης η Αίγυπτος όπου το μοτίβο αυτό είναι μια δημιουργία κατά την αρχή της 19ης δυναστείας Η πρώτη του παρουσία αναγνωρίστηκε στο ναό του Sethy I στην Άβυδο στην αρχή του 13ου πΧ αι Τα κέρατα του ζώου υψώνονται κατακόρυφα και όχι σε συστροφή όπως είναι το πρότυπο στην Εγγύς Ανατολή Στο Αιγυπτιακό παράδειγμα ο Φαραώ υπερκαλύπτει το ζώο όπως και στη Yazilikaya (εικ71)

16

Στη Yazilikaya η μορφή του ζώου θα εξηγηθεί ως η απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Το μικρό μέγεθος του ζώου στο αιγυπτιακό παράδειγμα θα διευκόλυνε τη χρήση στη Yazilikaya το ζώου για την απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η χρονική περίοδος της κατασκευής του μνημείου της Yazilikaya συμπίπτει με την περίοδο που οι Χετταίοι και οι Αιγύπτιοι είχαν συνάψει συνθήκη ειρήνης και τα δύο βασίλεια έχουν έντονη επικοινωνία όπως μαρτυρείται από τις γραπτές πινακίδες Άλλωστε και ο μεγάλος βασιλιάς των Χετταίων είχε δώσει την κόρη του στο Ραμσή ΙΙ για σύζυγό του Πίσω από τον Teshub έχουμε την παρουσία ενός τυπικού θεού των βουνών που πατάει επάνω σε δύο στρογγυλές άκρες βουνών μάλλον ο Tashmisus που ήταν και ακόλουθος του Teshub Πίσω από την Hepat και το Sarruma έχουμε δύο θεότητες που πατούν επάνω σε ένα δικέφαλο αετό μάλλον οι Darru και Dakitu που ήταν ακόλουθοι της Hepat Ο συμβολισμός του δικέφαλου αετού δεν έχει διευκρινιστεί Μήπως η μορφή του δικέφαλου αετού προέκυψε από τη σύγχυση της προοπτικής δύο αετών ώστε ο δικέφαλος αετός να πρωτοεμφανίστηκε στη σφραγιδογλυφία όπου η σύγχυση της προοπτικής είναι πολύ εύκολο να προκύψει και στη συνέχεια πέρασε ως ξεχωριστό μοτίβο και στη γλυπτική αφού ως μειξογενής μορφή ταίριαζε με το καλλιτεχνικό πνεύμα της εποχής () Άλλωστε ο βυζαντινός δικέφαλος προέκυψε από τη σύμπτωση της προοπτικής δύο αετών που κατασκευάζονται ο ένας δίπλα στον άλλο (Σβορώνος 1902 50) Πρέπει να αναφερθεί ότι το μοντέλο το θεού να βρίσκεται επάνω σε βουνό και να πατάει επάνω σε ζώο είναι μια παλιά ανατολίτικη εικονογραφική παράδοση που εμφανίζεται σε ασσυριακές σφραγίδες Ο σταδιακός μετασχηματισμός των παραστάσεων ιερών βουνών σε μορφές θεών των βουνών εντοπίζεται στη Μεσοποταμία από την 3η πΧ Χιλιετία (Alexander 1993 1-13) Αν στραφούμε τώρα στο υπόλοιπο μέρος της πομπής θα παρατηρήσουμε ότι στην πομπή εμφανίζονται και μερικά ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία Έτσι παρατηρούμε ότι εμφανίζονται αντωπές ταυρόμορφες μειξογενείς μορφές που πατούν επάνω στο ιερογλυφικό σημάδι της γης και κουβαλούν την ημισέληνο που συμβολίζει τον ουρανό με αρ 28-29 (εικ47) Στην κορυφή της πομπής στο δυτικό τοίχο διακρίνουμε τη θεά του πολέμου Shaushga που συνοδεύεται από τη Ninatta και τη Kulitta με αρ 36-38 (εικ55) Ακολουθούνται από το θεό του φεγγαριού που φέρει φτερά και έχει στον κωνικό του πίλο μια ημισέληνο με αρ 35 (εικ53) Πίσω του διακρίνουμε το Θεό του Ήλιου που εικονίζεται ως θεϊκός βασιλιάς φέροντας το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας και τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι του όπως και το ένα πίλο χωρίς γείσο με αρ 34 (εικ54) Στο βόρειο τοίχο και στην άκρη αριστερά έχουμε ένα θεό που πατά επάνω σε δύο βουνά και φέρει στο αριστερό του χέρι στάχυ Αυτός θα πρέπει να είναι ένας θεός της βλάστησης με αρ 40 (εικ58) Ενώ οι μορφές με αρ 13-15 είναι και αυτές μορφές θεών των βουνών που απεικονίζονται με το χαρακτηριστικό ένδυμα με τα εξογκώματα που θυμίζει βουνό Οι μορφές στη γυναικεία πομπή εικονίζονται με μακρείς χιτώνες και πόλους χωρίς να έχουν μεγάλες διαφορές η μία από την άλλη έχοντας ακόμη και τη στάση των χεριών τους παρόμοια με τα χέρια να είναι προτεταμένα και ελαφρά λυγισμένα μπροστά

- Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV Στα δεξιά της είσοδο στο χώρο Α υπάρχει ένα μεγάλο πορτραίτο (μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος) του Βασιλιά Tudhaliya IV ως συνοδού των θεών απέναντι από την κεντρική σκηνή Ο βασιλιάς στέκεται επάνω σε δύο βουνά φοράει μακρύ χιτώνα όπως και θεοί και έχει έντονα αφηρωισμένα χαρακτηριστικά δημιουργώντας την εντύπωση ότι στο πορτραίτο απεικονίζεται ο θεός της καταιγίδας Ο βασιλιάς μετά το θάνατό του έχει αφηρωιστεί και έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι έχει γίνει θεός Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η στάση των χεριών του που είναι παρόμοια με εκείνη των θεών στις πομπές Φέρει επίσης το Kalmush ως σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας Μπροστά του υπάρχει το ιερογλυφικό που εικονίζει ένα θεό του βουνού και τον ήλιο με τα φτερά Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το μοτίβο του ήλιου με τα φτερά είναι ένα παλιό θέμα της ανατολής που εμφανίζεται από παλιά στη Μεσοποταμία και τη Συρία έχοντας όμως ένα

17

πεσσό ή ένα δέντρο ή τη μειξογενή μορφή ανθρώπου-ταύρου που στηρίζει τον ήλιο με φτερά Σταδιακά όμως έχει εξελιχθεί το μοτίβο ώστε να αντικαθίστανται τα διάφορα υποστηρίγματα του ήλιου με την ανθρώπινη μορφή που αναγνωρίζεται ως θεός Η μορφές των θεών που έχουν τον ήλιο με φτερά επάνω στο κεφάλι τους παρατηρούνται τόσο στην πομπή των θεών που έχουμε σε ανάλογη παράσταση τη μορφή του θεού Ήλιου αλλά και στα ιερογλυφικά σύμβολα που εμφανίζονται στο τόσο στο πορτραίτο του Tudhaliya IV στο χώρο Α όσο και στο πορτραίτο στο χώρο Β που αυτός ο βασιλιάς βρίσκεται στην προστασία του θεού Sarruma (Alexander 1986 98) (εικ66-67)

ΧΩΡΟΣ Β Ο χώρος Β είναι πολύ μικρότερος και αφιερώθηκε στη λατρεία των νεκρών βασιλέων Παρατηρούνται 3 κόγχες σε βράχους που περιείχαν τις στάχτες των νεκρών βασιλέων Η γλυπτική σε αυτό το χώρο συνδέθηκε με τη λατρεία του Κάτω Κόσμου (εικ72) Σε μια πλευρά παρατηρούμε 12 θεούς που τρέχουν και το laquoΘεό των Ξιφώνraquo απέναντί τους Ένα σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό το Sarruma να τον αγκαλιάζει που βρίσκεται εκεί θα πρέπει να τοποθετήθηκε όταν ανέλαβε τη βασιλεία - Οι δώδεκα θεοί Το σύνολο των 12 θεών που τρέχουν σύμφωνα με τον Akurgal είναι μια εξαίσια προσπάθεια των καλλιτεχνών να εικονιστεί μια σειρά ανθρώπινων μορφών με αλληλοκαλυπτώμενα τα μέλη τους που προελαύνουν σε σειρά Οι θεοί φέρουν δρεπάνι στο αριστερό τους χέρι Είναι το καλύτερα διατηρημένο ανάγλυφο στο χώρο Β Αυτοί οι θεοί συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο (εικ73-74) - Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo είναι ένα αρκετά ιδιόμορφο ανάγλυφο Εικονίζεται ένα τεράστιο ξίφος γυρισμένο προς τα κάτω Έχει λαβή που πλαισιώνεται από τα κεφάλια δύο λιονταριών σε αντίθετη κατεύθυνση ενώ ολόκληρες οι μορφές δύο λιονταριών ξαπλωμένων με κατεύθυνση προς τα κάτω αναπτύσσονται επάνω στη λάμα του ξίφους Επάνω η λαβή φέρει το κεφάλι ενός θεού παρόμοιο με εκείνα των θεών στην ανδρική πομπή στο χώρο Α Έχει ψηλό κωνικό πίλο με ένα κέρατο και ελλείψεις στη μέση του πίλου Ο θεός φέρει και ενώτιο Το ανάγλυφο είναι πρωτότυπο Υποτέθηκε ότι ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo αναπαριστά ένα πολεμικό τρόπαιο που αποκτήθηκε από το βασίλειο των Mittani Αν δεχθούμε αυτή την άποψη τότε το λάφυρο μάλλον είχε γίνει αντικείμενο λατρείας από τους Χετταίους Όμως ήδη στους Χετταίους έχουμε θεούς που λατρεύονται κάτω από τη μορφή ενός όπλου Μάλλον εδώ εικονίζεται ο θεός του πολέμου Sarruma που ήδη παρουσιάζεται στο χώρο Α να συνοδεύει την Hepat (Vieyra 1955 64-65) (εικ75 79)

- Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV Το σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό του το Sarruma να τον αγκαλιάζει και να τον προστατεύει είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης του Νέου Βασιλείου (εικ76 79) Ο Θεός εικονίζεται με την ίδια ενδυμασία όπως και στο χώρο Α έχοντας το χαρακτηριστικό εγχειρίδιο Ο βασιλιάς έχει ιερατική στάση Ανάλογες σκηνές είναι γνωστές από την Εγγύς Ανατολή όπως το ανάγλυφο του βασιλιά Senusret I που προστατεύεται από το θεό Ptah στην αρχή της ΧΙΙ δυναστείας Ακόμη και σε παραστάσεις σφραγίδων έχουμε παρόμοιες σκηνές Χαρακτηριστική είναι η παράσταση σε σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει και πάλι ο θεός Sarruma (εικ77) όπως και η παράσταση της σφραγίδας που εικονίζει το βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από παλαιότερους Θεούς της Καταιγίδας ίσως τον Teshub (εικ78)

18

- Υπόλοιπες μορφές Η είσοδος στο μικρό χώρο θεωρείται ότι φρουρείται από δύο μειξογενείς μορφές θεοτήτων με τα χέρια τους υψωμένα που έχουν σώμα ανθρώπου φτερά και κεφάλι λιονταριού και οι οποίες αντλούν την προέλευσή τους σε Χουριτικά συμβολιστικά πρότυπα (εικ80) Στα δεξιά της εισόδου στο μεγάλο χώρο της λατρείας υπάρχει ένα ανάγλυφο με ένα θεό και μια θεά να κάθονται αντικριστά θυμίζοντας αγορά θεών (εικ81) Το σύνολο της γλυπτικής διακόσμησης του ιερού συμπληρώνεται από ένα πέτρινο κομμάτι που έχει επάνω μόνη μια γυναικεία μορφή Το κομμάτι αυτό ένα από δύο που φτιάχτηκαν αρχικά θα πρέπει να συμπλήρωνε το κενό στο δεξιό τοίχο το χώρου Α (εικ82)

(Alexander 1986 99-102)

- Θρησκευτικός και πολιτικός ρόλος του ιερού Το μνημείο της Yazilikaya εξυπηρετεί ένα διττό ρόλο Γίνεται από τη μια πλευρά ο ιερός θρησκευτικός χώρος με το συνεχή λατρευτικό χαρακτήρα ήδη από προηγούμενους αιώνες Στο μνημείο τονίζεται η γονιμότητα της γης και η ευδαιμονία της κοινωνίας μέσα από την ασφάλεια που θα εγγυηθούν οι θεοί Παράλληλα προβάλλεται ο laquoΙερός Γάμοςraquo και τα laquoΘεϊκά Ζεύγηraquo Από την άλλη μέσα από την πλούσια γλυπτική διακόσμηση μετατρέπεται σε μέσο προβολής των βασιλικών οικογενειών Η αφηρωισμένη παράσταση του Μεγάλου Βασιλιά η έμφαση στις θεϊκές πομπές με τους θεούς να συνοδεύονται από τα σύμβολά τους και η προβολή του θεού της Καταιγίδας υπογραμμίζουν τη συνέχεια της παράδοσης και το κύρος της βασιλικής οικογένειας ανάμεσα στο σύνολο των βασιλικών οίκων της Ανατολής Ίσως η Αίγυπτος να αποτέλεσε το πρότυπο για τη χρήση της μεγάλης γλυπτικής ως όργανο προβολής των βασιλέων αφού είναι αρκετά τα μοτίβα στο μνημείο που αντλούν τα πρότυπά τους από την Αίγυπτο

22 Γλυπτική από το ιερό 4 στο Fraktin Στο Fraktin κοντά στο Kayseri έχουμε ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεγάλης γλυπτικής που προηγούνται χρονολογικά από το ιερό στη Yazilikaya Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου πΧ αι Σε αυτό το ανάγλυφο έχουμε την αναπαράσταση του βασιλιά Hattusili III και της βασίλισσας Puduhepa που προσφέρουν σπονδή στους θεούς Teshub και Hepat Ο βασιλιάς στέκεται απέναντι από το θεό κάνοντας σπονδή έχοντας ανάμεσά τους ένα βωμό ενώ παρόμοια είναι και η σκηνή με τη βασίλισσα και τη θεά με τη διαφορά ότι η θεά είναι καθιστή Η στάση τα ρούχα και τα διακριτικά των θεών και του βασιλικού ζεύγους είναι παρόμοια με εκείνα στη Yazilikaya (Bittel 1976 173-176) (εικ83)

23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi Στο Gacircvurkalesi στο 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ένα βράχο το ανάγλυφο με δύο θεούς από δεξιά να έρχονται μπροστά σε μια καθιστή θεά στα αριστερά Οι θεοί και εδώ μοιάζουν αρκετά με τις παραστάσεις στη Yazilikaya Φέρουν τον κωνικό πίλο με τα κέρατα και έχουν το χέρι τους το ένα προτεταμένο και το άλλο στο στήθος Φέρουν επίσης και κοντούς χιτώνες (Bittel 1976 179) (εικ84-85)

24 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci Στο Tasci το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ανάγλυφο βράχου τρεις θεούς να βαδίζουν προς τα δεξιά Φέρουν μακρείς χιτώνες και έχουν τα τυπικά και εδώ χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Η παράσταση φέρει επιγραφές ιερογλυφικών (Bittel 1976 185) (εικ86)

4 Ας σημειωθεί ότι τα ιερά που θα αναφερθούν είναι υπαίθρια ιερά και οι ανάγλυφες μορφές θεών δημιουργούνται απευθείας επάνω στο φυσικό

19

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

πέτρα αντί για τον Δία που μόλις είχε γεννηθεί (Ηοίοδος Θεογονία 485 κε) είχε το πρότυπο της στο χεττιτικό μύθο Τέλος ο Ulikummi το τέρας που χρησιμοποιεί ο Kumarbis για να εκδικηθεί τον Teshub θυμίζει τον Τυφωέα της ελληνικής μυθολογίας που δοκιμάζει και αυτός μάταια να κατανικήσει τον Δία (Ησίοδος Θεογονία 820 κε) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι γεωγραφικοί όροι που εμφανίζονται σε αυτό το μύθο στην εκδοχή του όπως εμφανίζεται στη Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου Το όρος Κάσιο εντοπίζεται στη Συρία και το Κορύκιο Άνδρο που αναφέρεται ως καταφύγιο του Τυφωέα εντοπίζεται στην ακτή της Κιλικίας όπως άλλωστε στην Κιλικία τοποθετούν το μύθο ο Αισχύλος και ο Πίνδαρος Ίσως ο μύθος αυτός στον Απολλόδωρο να έχει ανατολίτικη επίδραση

Γενικότερα βέβαια η είσοδος των χεττιτικών μύθων στην ελληνική μυθολογία δεν είναι απόλυτα διασαφηνισμένη Όταν ο Ησίοδος στις αρχές του 7ου αιώνα ιστορούσε τη διαδοχή των βασιλέων του ελληνικού ουρανού δεν είχε βέβαια μπροστά του τα κείμενα της Hattusa από τον 14ο13ο αιώνα Η εξάρτηση πρέπει να είναι έμμεση για την ώρα όμως είναι άγνωστο πώς ο χεττιτικός μύθος έφτασε στην Ελλάδα

Πιο πιθανή φαίνεται η γνώμη ότι οι Φοίνικες έπαιξαν το ρόλο του μεσολαβητή Και από τη Φοινίκη άλλωστε μαρτυρείται μια σχεδόν όμοια διαδοχή θεών όπως αποκάλυψε ένα χουρριτικό κείμενο της Ras Shamra Όμως δεν αποκλείεται ορισμένα από αυτά τα κοινά στοιχεία να τα κληρονόμησαν οι Έλληνες από τους Πελασγούς ώστε η πελασγική μυθολογία να είναι εκείνη που είχε δεχτεί την επίδραση της μικρασιατικής (Κακριδής 1986 73-76)

Πέρα όμως από τους μύθους έχει υποστηριχθεί ότι και οι θεοί των Ελλήνων αντλούν στοιχεία στην προέλευσή τους εκτός των άλλων και από τους Χετταίους Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Δία και των ιδιοτήτων του όπως τις παρατηρούμε στην Ιλιάδα

Οι ιδιότητες του Δία σε σχέση με τη φύση συνδέονται με το χεττιτικό θεό Siu(s)Siuna-Tiu(s) δηλαδή το θεό του Ήλιου και του Ουρανού Στην ύστερη χεττιτική γλώσσα το όνομα αυτό σημαίνει laquoθεόςraquo γενικά Υποστηρίχθηκε ότι η ιωνική μορφή του ονόματος του Δία Ζήν προέρχεται από το όνομα του παραπάνω χεττιτικού θεού

Βέβαια θα πρέπει να αναφερθεί ότι έχει επιχειρηθεί μια ευρύτερη σύνδεση του Δία με το χεττιτικό θεό Siuna ώστε οι περαιτέρω ιδιότητες του χεττιτικού θεού ως αρχηγός των θεών και θεός της δικαιοσύνης που του αποδίδονται μερικές φορές να γίνονται ένα από τα πρότυπα από τα οποία ο Δίας αντλεί τις ιδιότητες ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών και ως κριτής του πεπρωμένου3 (Ζολοτνίκοβα 2003 1-50)

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΩΝ Στρεφόμενοι τώρα στην πλευρά των τελετουργιών παρατηρούμε και στους Χετταίους

παρόμοιες τελετές με τις αρχαίες ελληνικές Έτσι διαπιστώνουμε και εδώ τελετές που έχουν σχέση με την αναγέννηση της φύσης διαβατήριες τελετές τελετές καθοσίωσης όπως τελετές εγκαινίων και τελετές αποδιοπομπαίου τράγου αλλά και τελετές καθαρμού (Masson 1989)

Ακόμη και στην διαδικασία της τελετής έχει ανιχνευθεί κάποια κοινή πρακτική Υποστηρίχθηκε ότι ο ὀλολυγμός (ρημὀλολύζω) δηλαδή η κραυγή και το κλάμα που συνόδευε τη θυσία στους αρχαίους Έλληνες θα πρέπει να συνδεθεί με τη χεττιτική ρίζα PALWAI- που στα χεττιτικά κείμενα περιγράφει μια ανάλογη χεττιτική συνήθεια laquoθριαμβικούraquo κλάματος την ώρα της θυσίας ώστε το κλάμα αυτό και στους δύο λαούς να μην εξηγείται ως κλάμα θρήνου αλλά ως κλάμα θριάμβου προς τιμή του θεού και πράξη προσέλκυσης της προσοχής του θεού (Coluumlns 1995 319-325)

Οι ομοιότητες γενικότερα στην πρακτική της λατρείας ανάμεσα στους δύο λαούς ίσως υποδηλώνουν μια κοινή ινδοευρωπαϊκή ρίζα στη θρησκευτική τελετουργία που αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε

Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι κατά την αρχαϊκή εποχή στην Ιωνία διαπιστώνονται εκπληκτικές ομοιότητες στη θρησκευτική αντίληψη την τελετουργία και τη λατρεία με την

3 Σύμφωνα με τη Ζολοτνίκοβα η κορυφαία χεττιτική θεότητα είναι ο Θεός του Ήλιου πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ερευνητές οι οποίοι αναγνωρίζουν ως κορυφαίο θεό των Χετταίων το Θεό της Καταιγίδας τον οποίο και προσπαθούν να παραληρήσουν με το Δία

11

κεντρική Ελλάδα όπως κοινοί θεοί και κοινές τελετές κατά την ίδια χρονική περίοδο κάθε έτους Αυτές οι ομοιότητες κίνησαν το ενδιαφέρον των ερευνητών που προσπάθησαν να απαντήσουν στον προβληματισμό αν τη θρησκευτική αντίληψη και λατρεία την έφεραν στην Ιωνία οι πρώτοι Έλληνες άποικοι με τον πρώτο ελληνικό αποικισμό ή η θρησκευτική συνείδηση αυτή είναι γηγενής ανατολίτικη παρουσία Οι περισσότεροι ερευνητές στοιχίζονται με την άποψη ότι οι Έλληνες άποικοι μετέφεραν εκεί και τη θρησκευτική τους πρακτική Όμως ο Parke διατύπωσε τη γνώμη ότι ο Απόλλωνας και η λατρεία του έχουν έρθει από την Ασία στην Ελλάδα μέσα από τη Δήλο (Parke 1977 148) Ενώ η Simon διατύπωσε την άποψη ότι πρέπει να υπάρχει κάποιο προϊστορικό ανατολίτικο υπόβαθρο (που ανάγεται και στους Χετταίους) σε όλες τις αντιλήψεις για τους θεούς και τις τελετές που επιβίωσε και εξελίχθηκε στα μετέπειτα χρόνια (Simon 1983 75)

IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

Η μικροτεχνία και η ειδωλοπλαστική τέχνη είναι οι πλαστικές τέχνες που έχουν τη μεγαλύτερη διάδοση στη διάρκεια της βασιλείας των Χετταίων Παρόλα αυτά και η μεγάλη πλαστική κάνει την εμφάνισή της στους Χετταίους αν και σε μικρότερο βαθμό από τις άλλες τέχνες Στη μεγάλη πλαστική τα περισσότερα δείγματα είναι παραστάσεις ανάγλυφων και μάλιστα επάνω σε βράχους Η μεγάλη γλυπτική των Χετταίων αναπτύχθηκε και έφτασε τη μεγαλύτερη ακμή της στη διάρκεια της Αυτοκρατορίας Μάλλον η ταυτόχρονη εκείνη την εποχή οικοδομική δραστηριότητα μεγάλων ναών και παλατιών θα οδήγησε και στη δημιουργία ανάλογου μεγέθους γλυπτικής Ωστόσο δείγματα της μεγάλης πλαστικής θα υπήρχαν και νωρίτερα στο Παλαιό Βασίλειο όπως μπορούμε να συμπεράνουμε ήδη από την εποχή του βασιλιά Annita τον 18ο πΧ αι Φαίνεται ότι ο Hattusili I μετέφερε αρκετά αγάλματα θεών από τη χώρα των Hatti στη Hattusa Κεντρικό μνημείο αναφοράς στη γλυπτική των Χετταίων είναι το ιερό στη Yazilikaya όπου τα στοιχεία της γλυπτικής των Χετταίων παρουσιάζονται και αναπτύσσονται σε μεγάλο βαθμό ώστε αυτό το μνημείο να γίνεται ένα μνημείο πυξίδα της γλυπτικής των Χετταίων και μάλιστα των παραστάσεων των θεών που θα μας απασχολήσουν στην παρούσα εργασία

1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ Ας εξετάσουμε πρώτα όμως τα γενικά χαρακτηριστικά των ανθρώπινων και θεϊκών μορφών στη γλυπτική των Χετταίων Οι ανδρικές μορφές παρουσιάζονται να έχουν το ένα τους χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο χέρι σε έκταση ανεξάρτητα από το αν κρατούν κάτι η όχι Οι παλάμες τους είναι σφιγμένες Οι άνδρες φορούν ένα ενώτιο και μερικές φορές φέρουν πώγωνα αλλά όχι μύστακα Τα μαλλιά τους είναι άλλοτε κοντά και άλλοτε μακριά Στα ρούχα τους προτιμάται ο κοντός χιτώνας χωρίς όμως να λείπει και ο μακρύς (εικ13) Στις γυναικείες μορφές παρατηρούμε την ίδια στάση των χεριών με τους άνδρες με τη διαφορά ότι το λυγισμένο χέρι δημιουργεί σε αρκετές περιπτώσεις ορθή γωνία ενώ η μια τους παλάμη είναι ανοιχτή δίνοντας την εντύπωση ότι σχηματίζει μια αρπαγή Τα ρούχα τους είναι οι μακρείς χιτώνες με κάθετες πτυχώσεις Τόσο οι ανδρικές όσο και οι γυναικείες μορφές φέρουν υψηλές μπότες οι οποίες ήταν χαρακτηριστικές την εποχή εκείνη στους Χετταίους για να τους προστατεύουν από το βραχώδες έδαφος των βουνών Σε αρκετές περιπτώσεις τα υποδήματα έχουν μπροστά κλίση προς τα επάνω δημιουργώντας το γυριστό προφίλ που είναι χαρακτηριστικό στην ανατολή Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι τα θέματα της γλυπτικής των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας που αφορούν τους θεούς παρουσιάζουν ένα ενιαίο σύνολο Κυριαρχούν οι λατρευτικές τελετές οι σπονδές και οι παραστάσεις προσευχών

12

Για τις μορφές των θεοτήτων στη γλυπτική των Χετταίων θα μπορούσαμε να κάνουμε τις παρακάτω παρατηρήσεις Στη γλυπτική οι θεοί αν και έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των ανδρικών μορφών επιπλέον διαθέτουν και ιδιαίτερα γνωρίσματα Χαρακτηρίζονται κυρίως από τους πίλους με τα κέρατα Κατά τη διάρκεια της εποχής της Αυτοκρατορίας είναι χαρακτηριστικός για τους θεούς ο ψηλός πίλος που έχει άλλοτε οξεία κωνική και άλλοτε κυρτή απόληξη στην κορυφή Οι θεοί των Βουνών εμφανίζονται με πίλους που έχουν κυρτή απόληξη μπροστά και ομοιάζουν με εκείνους της Ras Shamra Τα κέρατα στους πίλους των θεών γίνονται ένα είδος ένδειξης βαθμού και ιεραρχίας των θεών ανάμεσα στο πάνθεον Έτσι ο Θεός της Καταιγίδας φέρει πίλο με έξι κέρατα μπροστά και πίσω ενώ έχουμε δύο περιπτώσεις (στη Yazilikaya) που ο θεός Sarruma φέρει έξι υπερυψωμένα κέρατα Άλλοτε ο ανώτερος θεός φέρει τρία κέρατα μπροστά ενώ οι υπόλοιποι τρία μόνο σε μια πλευρά Το φαινόμενο αυτό της διάκρισης των θεών με βάση τον αριθμό των κεράτων είναι αρκετά εμφανές στο ιερό στη Yazilikaya όπου έχουμε θεούς με έξι κέρατα και άλλους μόνο με ένα Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα κέρατα εμφανίζονται επίσης στο κεφάλι μυθικών ζώων και υβριδικών μορφών (εικ14) Οι πίλοι των θεών με τα κέρατα θα πρέπει να έχουν την προέλευσή τους στη Μεσοποταμία αλλά υπογραμμίζεται ότι στην περίοδο της Αυτοκρατορίας οι πίλοι είναι χεττιτικές δημιουργίες Στο θεό του πολέμου το κέρατο τοποθετείται στην άκρη του κράνους Ένα άλλο στοιχείο ένδειξης της ιεραρχίας των θεών είναι οι συνεχείς ελλείψεις που διαγράφονται επάνω στον πίλο των πιο σημαντικών θεοτήτων Τοποθετούνται συμμετρικά στην κάθετη γραμμή που χωρίζει τον πίλο των θεών Αυτό το σχέδιο είναι σε ένα βαθμό το ιδεόγραμμα του θεού Χαρακτηριστικό είναι ότι στη Yazilikaya στη σκηνή των πομπών μόνο ο Θεός της Καταιγίδας έχει αυτές τις ελλείψεις στον πόλο του ενώ ο Sarruma δεν τις φέρει στη σκηνή των πομπών αλλά στη σκηνή που προστατεύει το βασιλιά Tudhaliya IV Έξω από τη Yazilikaya το σημάδι των ελλείψεων εμφανίζεται στη Malatya Η συνηθισμένη ενδυμασία των θεών είναι ο κοντός χιτώνας που φτάνει πάνω από το γόνατο σε ευθεία ή ελαφρά κυρτή γραμμή Μερικές φορές οι θεοί φορούν μανδύα πάνω από το χιτώνα Φέρουν συνήθως ένα ξίφος που έχει σεληνοειδή λαβή και καμπύλη στο τέλος της λεπίδας (εικ14) Ο θεοί του βουνού εικονίζονται με ένα χαρακτηριστικό ένδυμα που φέρει εξογκώματα θυμίζοντας το βραχώδες έδαφος των βουνών Η ενδυμασία αυτή προέκυψε από τη σταδιακή μετασχημάτιση ενός βουνού σε ανθρώπινη μορφή Το κάτω μέρος του σώματος της ανθρώπινης μορφής αντικαθίσταται με ένα βουνό το οποίο τελικά μετατρέπεται σε ένδυμα με εξογκώματα ώστε η ενδυμασία να γίνει η ανάμνηση του βουνού (εικ15) Ο θεός του Ήλιου εικονίζεται φέροντας το Kalmush που είναι ουσιαστικά η ράβδος εξουσίας η οποία παίρνει κυρτό σχήμα στην ανατολή και πάνω από το κεφάλι του τον Ήλιο με τα φτερά Και τα δύο αυτά σύμβολα είναι σύμβολα εξουσίας που περνούν και στην εικονογραφία των βασιλέων Ο Θεός του Ήλιου όμως αποδίδεται με αυτά τα σύμβολα για να καταδειχθεί η μυθολογική βασιλική και εξουσιαστική του ιδιότητα ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών (εικ16) Οι δώδεκα θεοί στη Yazilikaya φέρουν ένα δρεπάνι (εικ17) Τα υπόλοιπα όπλα που φέρουν οι θεοί όπως δόρατα τόξα τσεκούρια και ρόπαλα θα πρέπει να θεωρηθούν ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των διαφόρων θεών Άλλωστε φροντίζεται σε αρκετές περιπτώσεις οι θεοί να εικονίζονται φέροντας κάποιο σύμβολο που συνδέεται με τη μυθολογία τους όπως το στάχυ που φέρει ο θεός της γεωργίας ή την ημισέληνο ο θεός του φεγγαριού (εικ18) Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην εικονογραφία τους οι βασιλείς φέρουν ενδυμασία παρόμοια με εκείνη των θεών Τα χεττιτικά κείμενα αναφέρουν ότι οι βασιλείς μπορούν να απεικονίζονται έχοντας πίλους με κέρατα μετά το θάνατό τους αφού θεοποιηθούν Όμως πρέπει οι βασιλείς να λατρεύονταν ως θεοί και στη διάρκεια της βασιλείας τους Ο Hattsili III απεικονίζεται φέροντας πίλο με κέρατα Ο Muwatalli και ο Tudhaliya IV απεικονίζονται να φέρουν μανδύα όπως οι θεοί Οι θεές φέρουν συνήθως πόλο ή πλατύ κωνικό πίλο Οι πόλοι άλλοτε είναι ψηλοί και άλλοτε χαμηλοί Στη Yazilikaya οι πόλοι έχουν τη μορφή τειχόμορφου στέμματος Έχουν μακριά μαλλιά Φέρουν μακρείς χιτώνες με πλατείς πτυχώσεις που δένονται με ζώνη στη μέση Οι χιτώνες σχηματίζουν απαλά τσακίσματα Οι πτυχωτοί μανδύες είναι

13

χαρακτηριστικό των γυναικείων μορφών στη χεττιτική τέχνη Η Shaushga στην πομπή στη Yazilikaya φέρει πίλο με κέρατα όπως οι θεοί Μερικές γυναικείες μορφές φέρουν παχείς μανδύες που πέφτουν πάνω από το κεφάλι αφήνοντας ακάλυπτο το πρόσωπο σκεπάζουν μερικά το κορμί φτάνουν έως τα πόδια (εικ19-20) Θα πρέπει να αναφερθεί ότι σε αρκετές αναπαραστάσεις οι θεοί και οι θεές εμφανίζονται να πατούν επάνω σε ζώα ή και να συνοδεύονται από αυτά τα οποία είναι τα ιερά ζώα κάθε θεού Οι θεοί των βουνών φαίνεται να πατούν επάνω σε βουνά Τα βουνά άλλωστε είναι ιεροί χώροι λατρείας για τους Χετταίους Μέχρι σήμερα όμως δεν έχει δοθεί απάντηση στο γιατί οι θεότητες πατούν επάνω στα ζώα και δε συνοδεύονται μόνο από αυτά όπως παρουσιάζονται οι θεοί στην ελληνική τέχνη Ίσως η στάση αυτή να θέλει να δείξει την κυριαρχία των θεών επάνω στα σύμβολά τους Στην ελληνική παρατηρούμε ανάλογη στάση στις κόρες των περιρραντηρίων που θεωρείται επίδραση από την ανατολή Εξετάζοντας το σχήμα του προσώπου στη γλυπτική είχε υποστηριχθεί ότι το τετράγωνο πρόσωπο με τα προεξέχοντα μάτια τη γαμψή μύτη και το υψηλό σαγόνι που παρατηρούμε στο Θεό του Πολέμου στη βασιλική είσοδο στους δώδεκα θεούς στη Yazilikaya όπως και σε μερικά χάλκινα και χρυσά ειδώλια θα πρέπει να αντιπροσωπεύει τα αληθινά χαρακτηριστικά του προσώπου του λαού των Χετταίων Βέβαια δε λείπουν και οι περιπτώσεις όπου οι μορφές έχουν καλλίγραμμες μύτες και εξιδανικευμένα χαρακτηριστικά Θεωρήθηκε επίσης ότι τα Αιγυπτιακά ανάγλυφα με διάφορες χεττιτικές μορφές και κυρίως του χεττιτικού ιππικού θα πρέπει να ερμηνευτούν ως αναπαραστάσεις με τα χαρακτηριστικά του προσώπου των Hatti (Akurgal 1962 86-90)

Ας εξετάσουμε τώρα τα διάφορα μνημεία της μεγάλης πλαστικής με αφετηρία και πυξίδα το ιερό στη Yazilikaya Άλλωστε οι μορφές των θεών στη Yazilikaya αποτέλεσαν πρότυπο για τους υπόλοιπους καλλιτέχνες ώστε μερικές μορφές θεών σε αγάλματα ή ειδώλια να μοιάζουν με αντίγραφα των θεών στη Yazilikaya

2 ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

21 Το Ιερό στη Yazilikaya - Ιστορία και Τοπογραφία Το ιερό στη Yazilikaya είναι το μεγαλύτερο ιερό των Χετταίων Το ενδιαφέρον γιrsquo αυτό το ιερό εντοπίζεται όχι μόνο στις θρησκευτικές τελετουργίες που τελούνταν εκεί αλλά και στο εντυπωσιακό εικονογραφικό του πρόγραμμα με την πλούσια γλυπτική του διακόσμηση Η Yazilikaya βρίσκεται έξω από την πρωτεύουσα των Χετταίων Hattusa κοντά στη σημερινή πόλη της Τουρκίας Boğazkale στη βόρεια και κεντρική Ανατολία Το ιερό δημιουργήθηκε σε έναν χώρο που πλαισιώνεται από τεράστιους βράχους Οι ιεροί χώροι του ιερού ήταν χωρίς στέγη στον ελεύθερο ουρανό περιστοιχισμένοι από τους βράχους και από ένα σύνολο τοίχων και δωματίων Ο χώρος είχε πηγή νερού και ήταν κέντρο λατρείας για πολλούς αιώνες πριν από την είσοδο των Χετταίων Το πρώτο στάδιο στη διαμόρφωση του χώρου εντοπίζεται γύρω στο 1500 πΧ όπου έχουμε τη δημιουργία ενός τοίχου που απέκοψε τον κεντρικό χώρο από την υπόλοιπη περιοχή Όμως στα χρόνια του Hattusili III ο τοίχος αντικαταστάθηκε από ένα σύνολο κτηρίων που έμοιαζε αρκετά με τα υπόλοιπα ιερά των Χετταίων Δημιουργήθηκε ένα κτήριο με είσοδο που περιείχε βαθμίδα και οδηγούσε σε μια άλλη είσοδο μέσα σε μια τετράγωνη αυλή που περιείχε ένα ιερό και προσκτίσματα Στα αριστερά μια είσοδος με παραστάδες οδηγούσε στο χώρο λατρείας Α Μια δεύτερη είσοδος πίσω από την αυλή και τα προσκτίσματα οδηγούσε αρχικά στο μικρότερο χώρο λατρείας Β αλλά ύστερα από μια φωτιά κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Tudhaliya IV τα κτήρια στο πίσω μέρος της αυλή ξαναχτίστηκαν έχοντας όμως μια καινούργια είσοδο που οδηγούσε από το μεγάλο χώρο στο μικρό χώρο λατρείας Τότε όλο το οικοδομικό σύνολο απέκτησε μια ενότητα (Gurney 1960 129-132) (εικ21-24)

14

- Γλυπτική διακόσμηση Οι δύο χώροι λατρείας Α και Β διακοσμήθηκαν με πλούσια γλυπτική διακόσμηση Επάνω στο φυσικό βράχο που πλαισίωνε τους χώρους παρατηρούμε σύνολα γλυπτών από ρηχό ανάγλυφο Άλλωστε αυτά έδωσαν και το όνομα στην περιοχή που σημαίνει laquoΣκαλισμένος Βράχοςraquo (εικ25-27) Στους χώρους διατηρούνται περίπου 90 μορφές και ζώα που αποτελούν σχεδόν τη μισή γνωστή γλυπτική των Χετταίων (εικ28-38) Οι μορφές κυμαίνονται σε μέγεθος από το μισό ως και το κανονικό ανθρώπινο Φαίνεται ότι δύο ήταν οι κύριοι καλλιτέχνες οι οποίοι είχαν δύο βασικούς βοηθούς (παράρτημα 3) Το σύνολο χρονολογείται από τη διάρκεια της βασιλείας του Hattusili III (1275-1250 πΧ) και του γιου του Tudhaliya IV (1250-1220 π Χ) οι οποίοι θεωρούνται και οι πάτρωνες του γλυπτικού προγράμματος Σε αυτό συνηγορούν τόσο η μορφή του Tudhaliya IV όσο και ένα σύνολο από κείμενα του Hattusili III που αναφέρονται σε ένα γλυπτικό πρόγραμμα Επιπλέον η αναγνώριση θεϊκών ζευγών και κυρίως της Shaushga που βρίσκεται κοντά στην κορυφή της πομπής των ανδρικών θεοτήτων και του Sarruma που συνοδεύει τη μητέρα του Hepat στο κέντρο της σύνδεσης ενισχύουν τη σύνδεση του γλυπτικού προγράμματος με τους παραπάνω βασιλείς αφού εκείνοι ευνόησαν και ισχυροποίησαν τη λατρεία των παραπάνω θεοτήτων

ΧΩΡΟΣ Α

- Οι πομπές των θεών Στο χώρο Α παρατηρούμε δυο πομπές Η μια από ανδρικές μορφές θεών στα ανατολικά και άλλη από γυναικείες θεότητες στα δυτικά (εικ39-40) Η διάκριση όμως αυτή δεν είναι απόλυτη αφού στην πομπή των θεών εμφανίζονται τρεις θεές ενώ ένας θεός εμφανίζεται ανάμεσα στις θεές Οι μορφές στις πομπές αποδίδονται παρατακτικά και σε τομή Οι πρώτες δώδεκα μορφές φαίνεται να τοποθετούνται πολύ κοντά η μία στην άλλη θυμίζοντας τους δώδεκα θεούς που απεικονίζονται στο χώρο Β Οι υπόλοιπες μορφές παρατακτικά τοποθετημένες επίσης έχουν κάποιο κενό μεταξύ τους Η παρατακτική αυτή διάταξη είναι χαρακτηριστικό εικονολογικό στοιχείο της ανατολής Οι δύο πομπές κορυφώνονται στο κέντρο όπου ο Θεός της Καταιγίδας και η Hepat συναντώνται Οι σκηνές των πομπών ερμηνεύονται ως laquoΗ Σύνοδος των Θεώνraquo στο σπίτι του Θεού της Καταιγίδας στην αρχή της νέας χρονιάς με σκοπό να εγγυηθούν τη γονιμότητα της γης (Alexander 1986 1-14) Οι ερευνητές έχουν αριθμήσει τις μορφές και έχουν προσπαθήσει να τις ταυτίσουν Ας εξετάσουμε τις δύο πομπές

Οι θεοί που απεικονίζονται στο χώρο Α

Η πομπή με τους θεούς αφορά τις μορφές 1-42 και η πομπή με τις θεές τις μορφές 43-63 (εικ41-67)

Ας ταυτίσουμε τις μορφές με θεούς ακολουθώντας τον Alexander

Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών42 Teshub 43 Hepat42a Sarruma 44 Sarruma

15

45 Alanzu 46 Εγγονή του Teshub 46a Darru και Dakitu ακόλουθοι της Hepat 47ndash48 Hutena και Hutellura θεότητες της γραφής και του πεπρωμένου 49 Allatu41 Tashmisus () 51 Naparbi40 Kumarbi 52 Shalus-Bitinhi39 Ea 53 Tapkina38 Shaushga 37-36 Ninatta και Kulitta35 Kushuh 54 Nikkal34 Shimegi 55 Aya ()33 Astabi 55a Άγνωστος 32 Karzi () 55b Shaushga31 Pirinkir ()30 Hesui29-28 Sherri και Hurri27 Nergal26 Pishaishaphi

Oι μορφές 42 και 43 41 και 51 40 και 52 39 και 53 35 και 54 όπως επίσης 34 και 55 θεωρήθηκε ότι συγκροτούν θεϊκά ζεύγη

Πρέπει να αναφέρουμε ότι στην πομπή δεν εμφανίζονται μορφές θνητών παρά μόνο θεοί Οι θεοί παρουσιάζονται με διαφορετικά ρούχα άλλοι πιο φροντισμένοι από κάποιους άλλους για να καταδειχθεί ότι μερικοί ήταν σπουδαιότεροι από τους υπόλοιπους Οι θεοί κρατούν τα χαρακτηριστικά τους σύμβολα όπως όπλα ένα στάχυ ή το Kalmush ώστε να συμφωνούν τα σύμβολα με τη μυθολογία τους Μερικές μορφές φέρουν και τα ιερογλυφικά τους σημάδια για να ταυτιστούν Οι μορφές είναι σε διασκελισμό γα να δηλωθεί η κίνηση και έχουν τοποθετημένα τα χέρια τους με τη χαρακτηριστική στάση της χεττιτικής γλυπτικής δηλαδή το ένα χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο σε έκταση Οι θεές διαμορφώνονται με όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που έχουν προαναφερθεί στα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής έχουν μακρείς χιτώνες και πόλους Είναι και αυτές σε διασκελισμό για να καταδειχθεί η κίνηση

Στο κέντρο έχουμε τη συνάντηση των κορυφαίων θεών (εικ68-69) Εδώ παρατηρούμε ότι η ανδρική μορφή που είναι αντιμέτωπη με τη θεά είναι ο θεός Teshub Είναι ο τυπικός Θεός της Καταιγίδας Φαίνεται να πατά επάνω σε δύο θεούς των βουνών Ανάλογη παράσταση με το θεό να πατά επάνω σε άλλους δύο θεούς του βουνού έχει σωθεί και σε σφραγίδα (εικ70) Μπροστά του στέκεται αντικριστά η θεά Hepat που πατά επάνω σε ένα λιοντάρι Η Hepat ακολουθείται από το γιο της Sarruma το θεό του πολέμου που φέρει τσεκούρι και ακόντιο πατώντας και ο ίδιος επάνω σε λιοντάρι Οι τρεις αυτοί θεοί διαμορφώνουν μια θεϊκή τριάδα ένα θεϊκό ζεύγος με το παιδί τους Τέτοιες τριάδες είναι γνωστές από τα ειδώλια της πρώιμης χεττιτικής περιόδου Ο Teshub και η Hepat συνοδεύονται από ταύρους που φέρουν τους θεϊκούς κωνικούς πίλους (τιάρα όπως έχει χαρακτηριστεί ο θεϊκός κωνικός πίλος) Θεωρήθηκε ότι ο ταύρος που συνοδεύει τον Teshub έχοντας το θεϊκό σύμβολο (κωνικός πίλος) αλλά και τα πόδια του μπροστά πρέπει να αντλεί το πρότυπό του από την Αίγυπτο Ανάλογο παράδειγμα δεν έχει εντοπιστεί στην Εγγύς Ανατολή νωρίτερα από το μνημείο της Yazilikaya Προτάθηκε ως πηγή προέλευσης η Αίγυπτος όπου το μοτίβο αυτό είναι μια δημιουργία κατά την αρχή της 19ης δυναστείας Η πρώτη του παρουσία αναγνωρίστηκε στο ναό του Sethy I στην Άβυδο στην αρχή του 13ου πΧ αι Τα κέρατα του ζώου υψώνονται κατακόρυφα και όχι σε συστροφή όπως είναι το πρότυπο στην Εγγύς Ανατολή Στο Αιγυπτιακό παράδειγμα ο Φαραώ υπερκαλύπτει το ζώο όπως και στη Yazilikaya (εικ71)

16

Στη Yazilikaya η μορφή του ζώου θα εξηγηθεί ως η απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Το μικρό μέγεθος του ζώου στο αιγυπτιακό παράδειγμα θα διευκόλυνε τη χρήση στη Yazilikaya το ζώου για την απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η χρονική περίοδος της κατασκευής του μνημείου της Yazilikaya συμπίπτει με την περίοδο που οι Χετταίοι και οι Αιγύπτιοι είχαν συνάψει συνθήκη ειρήνης και τα δύο βασίλεια έχουν έντονη επικοινωνία όπως μαρτυρείται από τις γραπτές πινακίδες Άλλωστε και ο μεγάλος βασιλιάς των Χετταίων είχε δώσει την κόρη του στο Ραμσή ΙΙ για σύζυγό του Πίσω από τον Teshub έχουμε την παρουσία ενός τυπικού θεού των βουνών που πατάει επάνω σε δύο στρογγυλές άκρες βουνών μάλλον ο Tashmisus που ήταν και ακόλουθος του Teshub Πίσω από την Hepat και το Sarruma έχουμε δύο θεότητες που πατούν επάνω σε ένα δικέφαλο αετό μάλλον οι Darru και Dakitu που ήταν ακόλουθοι της Hepat Ο συμβολισμός του δικέφαλου αετού δεν έχει διευκρινιστεί Μήπως η μορφή του δικέφαλου αετού προέκυψε από τη σύγχυση της προοπτικής δύο αετών ώστε ο δικέφαλος αετός να πρωτοεμφανίστηκε στη σφραγιδογλυφία όπου η σύγχυση της προοπτικής είναι πολύ εύκολο να προκύψει και στη συνέχεια πέρασε ως ξεχωριστό μοτίβο και στη γλυπτική αφού ως μειξογενής μορφή ταίριαζε με το καλλιτεχνικό πνεύμα της εποχής () Άλλωστε ο βυζαντινός δικέφαλος προέκυψε από τη σύμπτωση της προοπτικής δύο αετών που κατασκευάζονται ο ένας δίπλα στον άλλο (Σβορώνος 1902 50) Πρέπει να αναφερθεί ότι το μοντέλο το θεού να βρίσκεται επάνω σε βουνό και να πατάει επάνω σε ζώο είναι μια παλιά ανατολίτικη εικονογραφική παράδοση που εμφανίζεται σε ασσυριακές σφραγίδες Ο σταδιακός μετασχηματισμός των παραστάσεων ιερών βουνών σε μορφές θεών των βουνών εντοπίζεται στη Μεσοποταμία από την 3η πΧ Χιλιετία (Alexander 1993 1-13) Αν στραφούμε τώρα στο υπόλοιπο μέρος της πομπής θα παρατηρήσουμε ότι στην πομπή εμφανίζονται και μερικά ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία Έτσι παρατηρούμε ότι εμφανίζονται αντωπές ταυρόμορφες μειξογενείς μορφές που πατούν επάνω στο ιερογλυφικό σημάδι της γης και κουβαλούν την ημισέληνο που συμβολίζει τον ουρανό με αρ 28-29 (εικ47) Στην κορυφή της πομπής στο δυτικό τοίχο διακρίνουμε τη θεά του πολέμου Shaushga που συνοδεύεται από τη Ninatta και τη Kulitta με αρ 36-38 (εικ55) Ακολουθούνται από το θεό του φεγγαριού που φέρει φτερά και έχει στον κωνικό του πίλο μια ημισέληνο με αρ 35 (εικ53) Πίσω του διακρίνουμε το Θεό του Ήλιου που εικονίζεται ως θεϊκός βασιλιάς φέροντας το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας και τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι του όπως και το ένα πίλο χωρίς γείσο με αρ 34 (εικ54) Στο βόρειο τοίχο και στην άκρη αριστερά έχουμε ένα θεό που πατά επάνω σε δύο βουνά και φέρει στο αριστερό του χέρι στάχυ Αυτός θα πρέπει να είναι ένας θεός της βλάστησης με αρ 40 (εικ58) Ενώ οι μορφές με αρ 13-15 είναι και αυτές μορφές θεών των βουνών που απεικονίζονται με το χαρακτηριστικό ένδυμα με τα εξογκώματα που θυμίζει βουνό Οι μορφές στη γυναικεία πομπή εικονίζονται με μακρείς χιτώνες και πόλους χωρίς να έχουν μεγάλες διαφορές η μία από την άλλη έχοντας ακόμη και τη στάση των χεριών τους παρόμοια με τα χέρια να είναι προτεταμένα και ελαφρά λυγισμένα μπροστά

- Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV Στα δεξιά της είσοδο στο χώρο Α υπάρχει ένα μεγάλο πορτραίτο (μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος) του Βασιλιά Tudhaliya IV ως συνοδού των θεών απέναντι από την κεντρική σκηνή Ο βασιλιάς στέκεται επάνω σε δύο βουνά φοράει μακρύ χιτώνα όπως και θεοί και έχει έντονα αφηρωισμένα χαρακτηριστικά δημιουργώντας την εντύπωση ότι στο πορτραίτο απεικονίζεται ο θεός της καταιγίδας Ο βασιλιάς μετά το θάνατό του έχει αφηρωιστεί και έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι έχει γίνει θεός Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η στάση των χεριών του που είναι παρόμοια με εκείνη των θεών στις πομπές Φέρει επίσης το Kalmush ως σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας Μπροστά του υπάρχει το ιερογλυφικό που εικονίζει ένα θεό του βουνού και τον ήλιο με τα φτερά Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το μοτίβο του ήλιου με τα φτερά είναι ένα παλιό θέμα της ανατολής που εμφανίζεται από παλιά στη Μεσοποταμία και τη Συρία έχοντας όμως ένα

17

πεσσό ή ένα δέντρο ή τη μειξογενή μορφή ανθρώπου-ταύρου που στηρίζει τον ήλιο με φτερά Σταδιακά όμως έχει εξελιχθεί το μοτίβο ώστε να αντικαθίστανται τα διάφορα υποστηρίγματα του ήλιου με την ανθρώπινη μορφή που αναγνωρίζεται ως θεός Η μορφές των θεών που έχουν τον ήλιο με φτερά επάνω στο κεφάλι τους παρατηρούνται τόσο στην πομπή των θεών που έχουμε σε ανάλογη παράσταση τη μορφή του θεού Ήλιου αλλά και στα ιερογλυφικά σύμβολα που εμφανίζονται στο τόσο στο πορτραίτο του Tudhaliya IV στο χώρο Α όσο και στο πορτραίτο στο χώρο Β που αυτός ο βασιλιάς βρίσκεται στην προστασία του θεού Sarruma (Alexander 1986 98) (εικ66-67)

ΧΩΡΟΣ Β Ο χώρος Β είναι πολύ μικρότερος και αφιερώθηκε στη λατρεία των νεκρών βασιλέων Παρατηρούνται 3 κόγχες σε βράχους που περιείχαν τις στάχτες των νεκρών βασιλέων Η γλυπτική σε αυτό το χώρο συνδέθηκε με τη λατρεία του Κάτω Κόσμου (εικ72) Σε μια πλευρά παρατηρούμε 12 θεούς που τρέχουν και το laquoΘεό των Ξιφώνraquo απέναντί τους Ένα σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό το Sarruma να τον αγκαλιάζει που βρίσκεται εκεί θα πρέπει να τοποθετήθηκε όταν ανέλαβε τη βασιλεία - Οι δώδεκα θεοί Το σύνολο των 12 θεών που τρέχουν σύμφωνα με τον Akurgal είναι μια εξαίσια προσπάθεια των καλλιτεχνών να εικονιστεί μια σειρά ανθρώπινων μορφών με αλληλοκαλυπτώμενα τα μέλη τους που προελαύνουν σε σειρά Οι θεοί φέρουν δρεπάνι στο αριστερό τους χέρι Είναι το καλύτερα διατηρημένο ανάγλυφο στο χώρο Β Αυτοί οι θεοί συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο (εικ73-74) - Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo είναι ένα αρκετά ιδιόμορφο ανάγλυφο Εικονίζεται ένα τεράστιο ξίφος γυρισμένο προς τα κάτω Έχει λαβή που πλαισιώνεται από τα κεφάλια δύο λιονταριών σε αντίθετη κατεύθυνση ενώ ολόκληρες οι μορφές δύο λιονταριών ξαπλωμένων με κατεύθυνση προς τα κάτω αναπτύσσονται επάνω στη λάμα του ξίφους Επάνω η λαβή φέρει το κεφάλι ενός θεού παρόμοιο με εκείνα των θεών στην ανδρική πομπή στο χώρο Α Έχει ψηλό κωνικό πίλο με ένα κέρατο και ελλείψεις στη μέση του πίλου Ο θεός φέρει και ενώτιο Το ανάγλυφο είναι πρωτότυπο Υποτέθηκε ότι ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo αναπαριστά ένα πολεμικό τρόπαιο που αποκτήθηκε από το βασίλειο των Mittani Αν δεχθούμε αυτή την άποψη τότε το λάφυρο μάλλον είχε γίνει αντικείμενο λατρείας από τους Χετταίους Όμως ήδη στους Χετταίους έχουμε θεούς που λατρεύονται κάτω από τη μορφή ενός όπλου Μάλλον εδώ εικονίζεται ο θεός του πολέμου Sarruma που ήδη παρουσιάζεται στο χώρο Α να συνοδεύει την Hepat (Vieyra 1955 64-65) (εικ75 79)

- Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV Το σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό του το Sarruma να τον αγκαλιάζει και να τον προστατεύει είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης του Νέου Βασιλείου (εικ76 79) Ο Θεός εικονίζεται με την ίδια ενδυμασία όπως και στο χώρο Α έχοντας το χαρακτηριστικό εγχειρίδιο Ο βασιλιάς έχει ιερατική στάση Ανάλογες σκηνές είναι γνωστές από την Εγγύς Ανατολή όπως το ανάγλυφο του βασιλιά Senusret I που προστατεύεται από το θεό Ptah στην αρχή της ΧΙΙ δυναστείας Ακόμη και σε παραστάσεις σφραγίδων έχουμε παρόμοιες σκηνές Χαρακτηριστική είναι η παράσταση σε σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει και πάλι ο θεός Sarruma (εικ77) όπως και η παράσταση της σφραγίδας που εικονίζει το βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από παλαιότερους Θεούς της Καταιγίδας ίσως τον Teshub (εικ78)

18

- Υπόλοιπες μορφές Η είσοδος στο μικρό χώρο θεωρείται ότι φρουρείται από δύο μειξογενείς μορφές θεοτήτων με τα χέρια τους υψωμένα που έχουν σώμα ανθρώπου φτερά και κεφάλι λιονταριού και οι οποίες αντλούν την προέλευσή τους σε Χουριτικά συμβολιστικά πρότυπα (εικ80) Στα δεξιά της εισόδου στο μεγάλο χώρο της λατρείας υπάρχει ένα ανάγλυφο με ένα θεό και μια θεά να κάθονται αντικριστά θυμίζοντας αγορά θεών (εικ81) Το σύνολο της γλυπτικής διακόσμησης του ιερού συμπληρώνεται από ένα πέτρινο κομμάτι που έχει επάνω μόνη μια γυναικεία μορφή Το κομμάτι αυτό ένα από δύο που φτιάχτηκαν αρχικά θα πρέπει να συμπλήρωνε το κενό στο δεξιό τοίχο το χώρου Α (εικ82)

(Alexander 1986 99-102)

- Θρησκευτικός και πολιτικός ρόλος του ιερού Το μνημείο της Yazilikaya εξυπηρετεί ένα διττό ρόλο Γίνεται από τη μια πλευρά ο ιερός θρησκευτικός χώρος με το συνεχή λατρευτικό χαρακτήρα ήδη από προηγούμενους αιώνες Στο μνημείο τονίζεται η γονιμότητα της γης και η ευδαιμονία της κοινωνίας μέσα από την ασφάλεια που θα εγγυηθούν οι θεοί Παράλληλα προβάλλεται ο laquoΙερός Γάμοςraquo και τα laquoΘεϊκά Ζεύγηraquo Από την άλλη μέσα από την πλούσια γλυπτική διακόσμηση μετατρέπεται σε μέσο προβολής των βασιλικών οικογενειών Η αφηρωισμένη παράσταση του Μεγάλου Βασιλιά η έμφαση στις θεϊκές πομπές με τους θεούς να συνοδεύονται από τα σύμβολά τους και η προβολή του θεού της Καταιγίδας υπογραμμίζουν τη συνέχεια της παράδοσης και το κύρος της βασιλικής οικογένειας ανάμεσα στο σύνολο των βασιλικών οίκων της Ανατολής Ίσως η Αίγυπτος να αποτέλεσε το πρότυπο για τη χρήση της μεγάλης γλυπτικής ως όργανο προβολής των βασιλέων αφού είναι αρκετά τα μοτίβα στο μνημείο που αντλούν τα πρότυπά τους από την Αίγυπτο

22 Γλυπτική από το ιερό 4 στο Fraktin Στο Fraktin κοντά στο Kayseri έχουμε ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεγάλης γλυπτικής που προηγούνται χρονολογικά από το ιερό στη Yazilikaya Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου πΧ αι Σε αυτό το ανάγλυφο έχουμε την αναπαράσταση του βασιλιά Hattusili III και της βασίλισσας Puduhepa που προσφέρουν σπονδή στους θεούς Teshub και Hepat Ο βασιλιάς στέκεται απέναντι από το θεό κάνοντας σπονδή έχοντας ανάμεσά τους ένα βωμό ενώ παρόμοια είναι και η σκηνή με τη βασίλισσα και τη θεά με τη διαφορά ότι η θεά είναι καθιστή Η στάση τα ρούχα και τα διακριτικά των θεών και του βασιλικού ζεύγους είναι παρόμοια με εκείνα στη Yazilikaya (Bittel 1976 173-176) (εικ83)

23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi Στο Gacircvurkalesi στο 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ένα βράχο το ανάγλυφο με δύο θεούς από δεξιά να έρχονται μπροστά σε μια καθιστή θεά στα αριστερά Οι θεοί και εδώ μοιάζουν αρκετά με τις παραστάσεις στη Yazilikaya Φέρουν τον κωνικό πίλο με τα κέρατα και έχουν το χέρι τους το ένα προτεταμένο και το άλλο στο στήθος Φέρουν επίσης και κοντούς χιτώνες (Bittel 1976 179) (εικ84-85)

24 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci Στο Tasci το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ανάγλυφο βράχου τρεις θεούς να βαδίζουν προς τα δεξιά Φέρουν μακρείς χιτώνες και έχουν τα τυπικά και εδώ χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Η παράσταση φέρει επιγραφές ιερογλυφικών (Bittel 1976 185) (εικ86)

4 Ας σημειωθεί ότι τα ιερά που θα αναφερθούν είναι υπαίθρια ιερά και οι ανάγλυφες μορφές θεών δημιουργούνται απευθείας επάνω στο φυσικό

19

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

κεντρική Ελλάδα όπως κοινοί θεοί και κοινές τελετές κατά την ίδια χρονική περίοδο κάθε έτους Αυτές οι ομοιότητες κίνησαν το ενδιαφέρον των ερευνητών που προσπάθησαν να απαντήσουν στον προβληματισμό αν τη θρησκευτική αντίληψη και λατρεία την έφεραν στην Ιωνία οι πρώτοι Έλληνες άποικοι με τον πρώτο ελληνικό αποικισμό ή η θρησκευτική συνείδηση αυτή είναι γηγενής ανατολίτικη παρουσία Οι περισσότεροι ερευνητές στοιχίζονται με την άποψη ότι οι Έλληνες άποικοι μετέφεραν εκεί και τη θρησκευτική τους πρακτική Όμως ο Parke διατύπωσε τη γνώμη ότι ο Απόλλωνας και η λατρεία του έχουν έρθει από την Ασία στην Ελλάδα μέσα από τη Δήλο (Parke 1977 148) Ενώ η Simon διατύπωσε την άποψη ότι πρέπει να υπάρχει κάποιο προϊστορικό ανατολίτικο υπόβαθρο (που ανάγεται και στους Χετταίους) σε όλες τις αντιλήψεις για τους θεούς και τις τελετές που επιβίωσε και εξελίχθηκε στα μετέπειτα χρόνια (Simon 1983 75)

IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ

Η μικροτεχνία και η ειδωλοπλαστική τέχνη είναι οι πλαστικές τέχνες που έχουν τη μεγαλύτερη διάδοση στη διάρκεια της βασιλείας των Χετταίων Παρόλα αυτά και η μεγάλη πλαστική κάνει την εμφάνισή της στους Χετταίους αν και σε μικρότερο βαθμό από τις άλλες τέχνες Στη μεγάλη πλαστική τα περισσότερα δείγματα είναι παραστάσεις ανάγλυφων και μάλιστα επάνω σε βράχους Η μεγάλη γλυπτική των Χετταίων αναπτύχθηκε και έφτασε τη μεγαλύτερη ακμή της στη διάρκεια της Αυτοκρατορίας Μάλλον η ταυτόχρονη εκείνη την εποχή οικοδομική δραστηριότητα μεγάλων ναών και παλατιών θα οδήγησε και στη δημιουργία ανάλογου μεγέθους γλυπτικής Ωστόσο δείγματα της μεγάλης πλαστικής θα υπήρχαν και νωρίτερα στο Παλαιό Βασίλειο όπως μπορούμε να συμπεράνουμε ήδη από την εποχή του βασιλιά Annita τον 18ο πΧ αι Φαίνεται ότι ο Hattusili I μετέφερε αρκετά αγάλματα θεών από τη χώρα των Hatti στη Hattusa Κεντρικό μνημείο αναφοράς στη γλυπτική των Χετταίων είναι το ιερό στη Yazilikaya όπου τα στοιχεία της γλυπτικής των Χετταίων παρουσιάζονται και αναπτύσσονται σε μεγάλο βαθμό ώστε αυτό το μνημείο να γίνεται ένα μνημείο πυξίδα της γλυπτικής των Χετταίων και μάλιστα των παραστάσεων των θεών που θα μας απασχολήσουν στην παρούσα εργασία

1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ Ας εξετάσουμε πρώτα όμως τα γενικά χαρακτηριστικά των ανθρώπινων και θεϊκών μορφών στη γλυπτική των Χετταίων Οι ανδρικές μορφές παρουσιάζονται να έχουν το ένα τους χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο χέρι σε έκταση ανεξάρτητα από το αν κρατούν κάτι η όχι Οι παλάμες τους είναι σφιγμένες Οι άνδρες φορούν ένα ενώτιο και μερικές φορές φέρουν πώγωνα αλλά όχι μύστακα Τα μαλλιά τους είναι άλλοτε κοντά και άλλοτε μακριά Στα ρούχα τους προτιμάται ο κοντός χιτώνας χωρίς όμως να λείπει και ο μακρύς (εικ13) Στις γυναικείες μορφές παρατηρούμε την ίδια στάση των χεριών με τους άνδρες με τη διαφορά ότι το λυγισμένο χέρι δημιουργεί σε αρκετές περιπτώσεις ορθή γωνία ενώ η μια τους παλάμη είναι ανοιχτή δίνοντας την εντύπωση ότι σχηματίζει μια αρπαγή Τα ρούχα τους είναι οι μακρείς χιτώνες με κάθετες πτυχώσεις Τόσο οι ανδρικές όσο και οι γυναικείες μορφές φέρουν υψηλές μπότες οι οποίες ήταν χαρακτηριστικές την εποχή εκείνη στους Χετταίους για να τους προστατεύουν από το βραχώδες έδαφος των βουνών Σε αρκετές περιπτώσεις τα υποδήματα έχουν μπροστά κλίση προς τα επάνω δημιουργώντας το γυριστό προφίλ που είναι χαρακτηριστικό στην ανατολή Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι τα θέματα της γλυπτικής των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας που αφορούν τους θεούς παρουσιάζουν ένα ενιαίο σύνολο Κυριαρχούν οι λατρευτικές τελετές οι σπονδές και οι παραστάσεις προσευχών

12

Για τις μορφές των θεοτήτων στη γλυπτική των Χετταίων θα μπορούσαμε να κάνουμε τις παρακάτω παρατηρήσεις Στη γλυπτική οι θεοί αν και έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των ανδρικών μορφών επιπλέον διαθέτουν και ιδιαίτερα γνωρίσματα Χαρακτηρίζονται κυρίως από τους πίλους με τα κέρατα Κατά τη διάρκεια της εποχής της Αυτοκρατορίας είναι χαρακτηριστικός για τους θεούς ο ψηλός πίλος που έχει άλλοτε οξεία κωνική και άλλοτε κυρτή απόληξη στην κορυφή Οι θεοί των Βουνών εμφανίζονται με πίλους που έχουν κυρτή απόληξη μπροστά και ομοιάζουν με εκείνους της Ras Shamra Τα κέρατα στους πίλους των θεών γίνονται ένα είδος ένδειξης βαθμού και ιεραρχίας των θεών ανάμεσα στο πάνθεον Έτσι ο Θεός της Καταιγίδας φέρει πίλο με έξι κέρατα μπροστά και πίσω ενώ έχουμε δύο περιπτώσεις (στη Yazilikaya) που ο θεός Sarruma φέρει έξι υπερυψωμένα κέρατα Άλλοτε ο ανώτερος θεός φέρει τρία κέρατα μπροστά ενώ οι υπόλοιποι τρία μόνο σε μια πλευρά Το φαινόμενο αυτό της διάκρισης των θεών με βάση τον αριθμό των κεράτων είναι αρκετά εμφανές στο ιερό στη Yazilikaya όπου έχουμε θεούς με έξι κέρατα και άλλους μόνο με ένα Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα κέρατα εμφανίζονται επίσης στο κεφάλι μυθικών ζώων και υβριδικών μορφών (εικ14) Οι πίλοι των θεών με τα κέρατα θα πρέπει να έχουν την προέλευσή τους στη Μεσοποταμία αλλά υπογραμμίζεται ότι στην περίοδο της Αυτοκρατορίας οι πίλοι είναι χεττιτικές δημιουργίες Στο θεό του πολέμου το κέρατο τοποθετείται στην άκρη του κράνους Ένα άλλο στοιχείο ένδειξης της ιεραρχίας των θεών είναι οι συνεχείς ελλείψεις που διαγράφονται επάνω στον πίλο των πιο σημαντικών θεοτήτων Τοποθετούνται συμμετρικά στην κάθετη γραμμή που χωρίζει τον πίλο των θεών Αυτό το σχέδιο είναι σε ένα βαθμό το ιδεόγραμμα του θεού Χαρακτηριστικό είναι ότι στη Yazilikaya στη σκηνή των πομπών μόνο ο Θεός της Καταιγίδας έχει αυτές τις ελλείψεις στον πόλο του ενώ ο Sarruma δεν τις φέρει στη σκηνή των πομπών αλλά στη σκηνή που προστατεύει το βασιλιά Tudhaliya IV Έξω από τη Yazilikaya το σημάδι των ελλείψεων εμφανίζεται στη Malatya Η συνηθισμένη ενδυμασία των θεών είναι ο κοντός χιτώνας που φτάνει πάνω από το γόνατο σε ευθεία ή ελαφρά κυρτή γραμμή Μερικές φορές οι θεοί φορούν μανδύα πάνω από το χιτώνα Φέρουν συνήθως ένα ξίφος που έχει σεληνοειδή λαβή και καμπύλη στο τέλος της λεπίδας (εικ14) Ο θεοί του βουνού εικονίζονται με ένα χαρακτηριστικό ένδυμα που φέρει εξογκώματα θυμίζοντας το βραχώδες έδαφος των βουνών Η ενδυμασία αυτή προέκυψε από τη σταδιακή μετασχημάτιση ενός βουνού σε ανθρώπινη μορφή Το κάτω μέρος του σώματος της ανθρώπινης μορφής αντικαθίσταται με ένα βουνό το οποίο τελικά μετατρέπεται σε ένδυμα με εξογκώματα ώστε η ενδυμασία να γίνει η ανάμνηση του βουνού (εικ15) Ο θεός του Ήλιου εικονίζεται φέροντας το Kalmush που είναι ουσιαστικά η ράβδος εξουσίας η οποία παίρνει κυρτό σχήμα στην ανατολή και πάνω από το κεφάλι του τον Ήλιο με τα φτερά Και τα δύο αυτά σύμβολα είναι σύμβολα εξουσίας που περνούν και στην εικονογραφία των βασιλέων Ο Θεός του Ήλιου όμως αποδίδεται με αυτά τα σύμβολα για να καταδειχθεί η μυθολογική βασιλική και εξουσιαστική του ιδιότητα ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών (εικ16) Οι δώδεκα θεοί στη Yazilikaya φέρουν ένα δρεπάνι (εικ17) Τα υπόλοιπα όπλα που φέρουν οι θεοί όπως δόρατα τόξα τσεκούρια και ρόπαλα θα πρέπει να θεωρηθούν ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των διαφόρων θεών Άλλωστε φροντίζεται σε αρκετές περιπτώσεις οι θεοί να εικονίζονται φέροντας κάποιο σύμβολο που συνδέεται με τη μυθολογία τους όπως το στάχυ που φέρει ο θεός της γεωργίας ή την ημισέληνο ο θεός του φεγγαριού (εικ18) Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην εικονογραφία τους οι βασιλείς φέρουν ενδυμασία παρόμοια με εκείνη των θεών Τα χεττιτικά κείμενα αναφέρουν ότι οι βασιλείς μπορούν να απεικονίζονται έχοντας πίλους με κέρατα μετά το θάνατό τους αφού θεοποιηθούν Όμως πρέπει οι βασιλείς να λατρεύονταν ως θεοί και στη διάρκεια της βασιλείας τους Ο Hattsili III απεικονίζεται φέροντας πίλο με κέρατα Ο Muwatalli και ο Tudhaliya IV απεικονίζονται να φέρουν μανδύα όπως οι θεοί Οι θεές φέρουν συνήθως πόλο ή πλατύ κωνικό πίλο Οι πόλοι άλλοτε είναι ψηλοί και άλλοτε χαμηλοί Στη Yazilikaya οι πόλοι έχουν τη μορφή τειχόμορφου στέμματος Έχουν μακριά μαλλιά Φέρουν μακρείς χιτώνες με πλατείς πτυχώσεις που δένονται με ζώνη στη μέση Οι χιτώνες σχηματίζουν απαλά τσακίσματα Οι πτυχωτοί μανδύες είναι

13

χαρακτηριστικό των γυναικείων μορφών στη χεττιτική τέχνη Η Shaushga στην πομπή στη Yazilikaya φέρει πίλο με κέρατα όπως οι θεοί Μερικές γυναικείες μορφές φέρουν παχείς μανδύες που πέφτουν πάνω από το κεφάλι αφήνοντας ακάλυπτο το πρόσωπο σκεπάζουν μερικά το κορμί φτάνουν έως τα πόδια (εικ19-20) Θα πρέπει να αναφερθεί ότι σε αρκετές αναπαραστάσεις οι θεοί και οι θεές εμφανίζονται να πατούν επάνω σε ζώα ή και να συνοδεύονται από αυτά τα οποία είναι τα ιερά ζώα κάθε θεού Οι θεοί των βουνών φαίνεται να πατούν επάνω σε βουνά Τα βουνά άλλωστε είναι ιεροί χώροι λατρείας για τους Χετταίους Μέχρι σήμερα όμως δεν έχει δοθεί απάντηση στο γιατί οι θεότητες πατούν επάνω στα ζώα και δε συνοδεύονται μόνο από αυτά όπως παρουσιάζονται οι θεοί στην ελληνική τέχνη Ίσως η στάση αυτή να θέλει να δείξει την κυριαρχία των θεών επάνω στα σύμβολά τους Στην ελληνική παρατηρούμε ανάλογη στάση στις κόρες των περιρραντηρίων που θεωρείται επίδραση από την ανατολή Εξετάζοντας το σχήμα του προσώπου στη γλυπτική είχε υποστηριχθεί ότι το τετράγωνο πρόσωπο με τα προεξέχοντα μάτια τη γαμψή μύτη και το υψηλό σαγόνι που παρατηρούμε στο Θεό του Πολέμου στη βασιλική είσοδο στους δώδεκα θεούς στη Yazilikaya όπως και σε μερικά χάλκινα και χρυσά ειδώλια θα πρέπει να αντιπροσωπεύει τα αληθινά χαρακτηριστικά του προσώπου του λαού των Χετταίων Βέβαια δε λείπουν και οι περιπτώσεις όπου οι μορφές έχουν καλλίγραμμες μύτες και εξιδανικευμένα χαρακτηριστικά Θεωρήθηκε επίσης ότι τα Αιγυπτιακά ανάγλυφα με διάφορες χεττιτικές μορφές και κυρίως του χεττιτικού ιππικού θα πρέπει να ερμηνευτούν ως αναπαραστάσεις με τα χαρακτηριστικά του προσώπου των Hatti (Akurgal 1962 86-90)

Ας εξετάσουμε τώρα τα διάφορα μνημεία της μεγάλης πλαστικής με αφετηρία και πυξίδα το ιερό στη Yazilikaya Άλλωστε οι μορφές των θεών στη Yazilikaya αποτέλεσαν πρότυπο για τους υπόλοιπους καλλιτέχνες ώστε μερικές μορφές θεών σε αγάλματα ή ειδώλια να μοιάζουν με αντίγραφα των θεών στη Yazilikaya

2 ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

21 Το Ιερό στη Yazilikaya - Ιστορία και Τοπογραφία Το ιερό στη Yazilikaya είναι το μεγαλύτερο ιερό των Χετταίων Το ενδιαφέρον γιrsquo αυτό το ιερό εντοπίζεται όχι μόνο στις θρησκευτικές τελετουργίες που τελούνταν εκεί αλλά και στο εντυπωσιακό εικονογραφικό του πρόγραμμα με την πλούσια γλυπτική του διακόσμηση Η Yazilikaya βρίσκεται έξω από την πρωτεύουσα των Χετταίων Hattusa κοντά στη σημερινή πόλη της Τουρκίας Boğazkale στη βόρεια και κεντρική Ανατολία Το ιερό δημιουργήθηκε σε έναν χώρο που πλαισιώνεται από τεράστιους βράχους Οι ιεροί χώροι του ιερού ήταν χωρίς στέγη στον ελεύθερο ουρανό περιστοιχισμένοι από τους βράχους και από ένα σύνολο τοίχων και δωματίων Ο χώρος είχε πηγή νερού και ήταν κέντρο λατρείας για πολλούς αιώνες πριν από την είσοδο των Χετταίων Το πρώτο στάδιο στη διαμόρφωση του χώρου εντοπίζεται γύρω στο 1500 πΧ όπου έχουμε τη δημιουργία ενός τοίχου που απέκοψε τον κεντρικό χώρο από την υπόλοιπη περιοχή Όμως στα χρόνια του Hattusili III ο τοίχος αντικαταστάθηκε από ένα σύνολο κτηρίων που έμοιαζε αρκετά με τα υπόλοιπα ιερά των Χετταίων Δημιουργήθηκε ένα κτήριο με είσοδο που περιείχε βαθμίδα και οδηγούσε σε μια άλλη είσοδο μέσα σε μια τετράγωνη αυλή που περιείχε ένα ιερό και προσκτίσματα Στα αριστερά μια είσοδος με παραστάδες οδηγούσε στο χώρο λατρείας Α Μια δεύτερη είσοδος πίσω από την αυλή και τα προσκτίσματα οδηγούσε αρχικά στο μικρότερο χώρο λατρείας Β αλλά ύστερα από μια φωτιά κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Tudhaliya IV τα κτήρια στο πίσω μέρος της αυλή ξαναχτίστηκαν έχοντας όμως μια καινούργια είσοδο που οδηγούσε από το μεγάλο χώρο στο μικρό χώρο λατρείας Τότε όλο το οικοδομικό σύνολο απέκτησε μια ενότητα (Gurney 1960 129-132) (εικ21-24)

14

- Γλυπτική διακόσμηση Οι δύο χώροι λατρείας Α και Β διακοσμήθηκαν με πλούσια γλυπτική διακόσμηση Επάνω στο φυσικό βράχο που πλαισίωνε τους χώρους παρατηρούμε σύνολα γλυπτών από ρηχό ανάγλυφο Άλλωστε αυτά έδωσαν και το όνομα στην περιοχή που σημαίνει laquoΣκαλισμένος Βράχοςraquo (εικ25-27) Στους χώρους διατηρούνται περίπου 90 μορφές και ζώα που αποτελούν σχεδόν τη μισή γνωστή γλυπτική των Χετταίων (εικ28-38) Οι μορφές κυμαίνονται σε μέγεθος από το μισό ως και το κανονικό ανθρώπινο Φαίνεται ότι δύο ήταν οι κύριοι καλλιτέχνες οι οποίοι είχαν δύο βασικούς βοηθούς (παράρτημα 3) Το σύνολο χρονολογείται από τη διάρκεια της βασιλείας του Hattusili III (1275-1250 πΧ) και του γιου του Tudhaliya IV (1250-1220 π Χ) οι οποίοι θεωρούνται και οι πάτρωνες του γλυπτικού προγράμματος Σε αυτό συνηγορούν τόσο η μορφή του Tudhaliya IV όσο και ένα σύνολο από κείμενα του Hattusili III που αναφέρονται σε ένα γλυπτικό πρόγραμμα Επιπλέον η αναγνώριση θεϊκών ζευγών και κυρίως της Shaushga που βρίσκεται κοντά στην κορυφή της πομπής των ανδρικών θεοτήτων και του Sarruma που συνοδεύει τη μητέρα του Hepat στο κέντρο της σύνδεσης ενισχύουν τη σύνδεση του γλυπτικού προγράμματος με τους παραπάνω βασιλείς αφού εκείνοι ευνόησαν και ισχυροποίησαν τη λατρεία των παραπάνω θεοτήτων

ΧΩΡΟΣ Α

- Οι πομπές των θεών Στο χώρο Α παρατηρούμε δυο πομπές Η μια από ανδρικές μορφές θεών στα ανατολικά και άλλη από γυναικείες θεότητες στα δυτικά (εικ39-40) Η διάκριση όμως αυτή δεν είναι απόλυτη αφού στην πομπή των θεών εμφανίζονται τρεις θεές ενώ ένας θεός εμφανίζεται ανάμεσα στις θεές Οι μορφές στις πομπές αποδίδονται παρατακτικά και σε τομή Οι πρώτες δώδεκα μορφές φαίνεται να τοποθετούνται πολύ κοντά η μία στην άλλη θυμίζοντας τους δώδεκα θεούς που απεικονίζονται στο χώρο Β Οι υπόλοιπες μορφές παρατακτικά τοποθετημένες επίσης έχουν κάποιο κενό μεταξύ τους Η παρατακτική αυτή διάταξη είναι χαρακτηριστικό εικονολογικό στοιχείο της ανατολής Οι δύο πομπές κορυφώνονται στο κέντρο όπου ο Θεός της Καταιγίδας και η Hepat συναντώνται Οι σκηνές των πομπών ερμηνεύονται ως laquoΗ Σύνοδος των Θεώνraquo στο σπίτι του Θεού της Καταιγίδας στην αρχή της νέας χρονιάς με σκοπό να εγγυηθούν τη γονιμότητα της γης (Alexander 1986 1-14) Οι ερευνητές έχουν αριθμήσει τις μορφές και έχουν προσπαθήσει να τις ταυτίσουν Ας εξετάσουμε τις δύο πομπές

Οι θεοί που απεικονίζονται στο χώρο Α

Η πομπή με τους θεούς αφορά τις μορφές 1-42 και η πομπή με τις θεές τις μορφές 43-63 (εικ41-67)

Ας ταυτίσουμε τις μορφές με θεούς ακολουθώντας τον Alexander

Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών42 Teshub 43 Hepat42a Sarruma 44 Sarruma

15

45 Alanzu 46 Εγγονή του Teshub 46a Darru και Dakitu ακόλουθοι της Hepat 47ndash48 Hutena και Hutellura θεότητες της γραφής και του πεπρωμένου 49 Allatu41 Tashmisus () 51 Naparbi40 Kumarbi 52 Shalus-Bitinhi39 Ea 53 Tapkina38 Shaushga 37-36 Ninatta και Kulitta35 Kushuh 54 Nikkal34 Shimegi 55 Aya ()33 Astabi 55a Άγνωστος 32 Karzi () 55b Shaushga31 Pirinkir ()30 Hesui29-28 Sherri και Hurri27 Nergal26 Pishaishaphi

Oι μορφές 42 και 43 41 και 51 40 και 52 39 και 53 35 και 54 όπως επίσης 34 και 55 θεωρήθηκε ότι συγκροτούν θεϊκά ζεύγη

Πρέπει να αναφέρουμε ότι στην πομπή δεν εμφανίζονται μορφές θνητών παρά μόνο θεοί Οι θεοί παρουσιάζονται με διαφορετικά ρούχα άλλοι πιο φροντισμένοι από κάποιους άλλους για να καταδειχθεί ότι μερικοί ήταν σπουδαιότεροι από τους υπόλοιπους Οι θεοί κρατούν τα χαρακτηριστικά τους σύμβολα όπως όπλα ένα στάχυ ή το Kalmush ώστε να συμφωνούν τα σύμβολα με τη μυθολογία τους Μερικές μορφές φέρουν και τα ιερογλυφικά τους σημάδια για να ταυτιστούν Οι μορφές είναι σε διασκελισμό γα να δηλωθεί η κίνηση και έχουν τοποθετημένα τα χέρια τους με τη χαρακτηριστική στάση της χεττιτικής γλυπτικής δηλαδή το ένα χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο σε έκταση Οι θεές διαμορφώνονται με όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που έχουν προαναφερθεί στα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής έχουν μακρείς χιτώνες και πόλους Είναι και αυτές σε διασκελισμό για να καταδειχθεί η κίνηση

Στο κέντρο έχουμε τη συνάντηση των κορυφαίων θεών (εικ68-69) Εδώ παρατηρούμε ότι η ανδρική μορφή που είναι αντιμέτωπη με τη θεά είναι ο θεός Teshub Είναι ο τυπικός Θεός της Καταιγίδας Φαίνεται να πατά επάνω σε δύο θεούς των βουνών Ανάλογη παράσταση με το θεό να πατά επάνω σε άλλους δύο θεούς του βουνού έχει σωθεί και σε σφραγίδα (εικ70) Μπροστά του στέκεται αντικριστά η θεά Hepat που πατά επάνω σε ένα λιοντάρι Η Hepat ακολουθείται από το γιο της Sarruma το θεό του πολέμου που φέρει τσεκούρι και ακόντιο πατώντας και ο ίδιος επάνω σε λιοντάρι Οι τρεις αυτοί θεοί διαμορφώνουν μια θεϊκή τριάδα ένα θεϊκό ζεύγος με το παιδί τους Τέτοιες τριάδες είναι γνωστές από τα ειδώλια της πρώιμης χεττιτικής περιόδου Ο Teshub και η Hepat συνοδεύονται από ταύρους που φέρουν τους θεϊκούς κωνικούς πίλους (τιάρα όπως έχει χαρακτηριστεί ο θεϊκός κωνικός πίλος) Θεωρήθηκε ότι ο ταύρος που συνοδεύει τον Teshub έχοντας το θεϊκό σύμβολο (κωνικός πίλος) αλλά και τα πόδια του μπροστά πρέπει να αντλεί το πρότυπό του από την Αίγυπτο Ανάλογο παράδειγμα δεν έχει εντοπιστεί στην Εγγύς Ανατολή νωρίτερα από το μνημείο της Yazilikaya Προτάθηκε ως πηγή προέλευσης η Αίγυπτος όπου το μοτίβο αυτό είναι μια δημιουργία κατά την αρχή της 19ης δυναστείας Η πρώτη του παρουσία αναγνωρίστηκε στο ναό του Sethy I στην Άβυδο στην αρχή του 13ου πΧ αι Τα κέρατα του ζώου υψώνονται κατακόρυφα και όχι σε συστροφή όπως είναι το πρότυπο στην Εγγύς Ανατολή Στο Αιγυπτιακό παράδειγμα ο Φαραώ υπερκαλύπτει το ζώο όπως και στη Yazilikaya (εικ71)

16

Στη Yazilikaya η μορφή του ζώου θα εξηγηθεί ως η απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Το μικρό μέγεθος του ζώου στο αιγυπτιακό παράδειγμα θα διευκόλυνε τη χρήση στη Yazilikaya το ζώου για την απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η χρονική περίοδος της κατασκευής του μνημείου της Yazilikaya συμπίπτει με την περίοδο που οι Χετταίοι και οι Αιγύπτιοι είχαν συνάψει συνθήκη ειρήνης και τα δύο βασίλεια έχουν έντονη επικοινωνία όπως μαρτυρείται από τις γραπτές πινακίδες Άλλωστε και ο μεγάλος βασιλιάς των Χετταίων είχε δώσει την κόρη του στο Ραμσή ΙΙ για σύζυγό του Πίσω από τον Teshub έχουμε την παρουσία ενός τυπικού θεού των βουνών που πατάει επάνω σε δύο στρογγυλές άκρες βουνών μάλλον ο Tashmisus που ήταν και ακόλουθος του Teshub Πίσω από την Hepat και το Sarruma έχουμε δύο θεότητες που πατούν επάνω σε ένα δικέφαλο αετό μάλλον οι Darru και Dakitu που ήταν ακόλουθοι της Hepat Ο συμβολισμός του δικέφαλου αετού δεν έχει διευκρινιστεί Μήπως η μορφή του δικέφαλου αετού προέκυψε από τη σύγχυση της προοπτικής δύο αετών ώστε ο δικέφαλος αετός να πρωτοεμφανίστηκε στη σφραγιδογλυφία όπου η σύγχυση της προοπτικής είναι πολύ εύκολο να προκύψει και στη συνέχεια πέρασε ως ξεχωριστό μοτίβο και στη γλυπτική αφού ως μειξογενής μορφή ταίριαζε με το καλλιτεχνικό πνεύμα της εποχής () Άλλωστε ο βυζαντινός δικέφαλος προέκυψε από τη σύμπτωση της προοπτικής δύο αετών που κατασκευάζονται ο ένας δίπλα στον άλλο (Σβορώνος 1902 50) Πρέπει να αναφερθεί ότι το μοντέλο το θεού να βρίσκεται επάνω σε βουνό και να πατάει επάνω σε ζώο είναι μια παλιά ανατολίτικη εικονογραφική παράδοση που εμφανίζεται σε ασσυριακές σφραγίδες Ο σταδιακός μετασχηματισμός των παραστάσεων ιερών βουνών σε μορφές θεών των βουνών εντοπίζεται στη Μεσοποταμία από την 3η πΧ Χιλιετία (Alexander 1993 1-13) Αν στραφούμε τώρα στο υπόλοιπο μέρος της πομπής θα παρατηρήσουμε ότι στην πομπή εμφανίζονται και μερικά ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία Έτσι παρατηρούμε ότι εμφανίζονται αντωπές ταυρόμορφες μειξογενείς μορφές που πατούν επάνω στο ιερογλυφικό σημάδι της γης και κουβαλούν την ημισέληνο που συμβολίζει τον ουρανό με αρ 28-29 (εικ47) Στην κορυφή της πομπής στο δυτικό τοίχο διακρίνουμε τη θεά του πολέμου Shaushga που συνοδεύεται από τη Ninatta και τη Kulitta με αρ 36-38 (εικ55) Ακολουθούνται από το θεό του φεγγαριού που φέρει φτερά και έχει στον κωνικό του πίλο μια ημισέληνο με αρ 35 (εικ53) Πίσω του διακρίνουμε το Θεό του Ήλιου που εικονίζεται ως θεϊκός βασιλιάς φέροντας το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας και τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι του όπως και το ένα πίλο χωρίς γείσο με αρ 34 (εικ54) Στο βόρειο τοίχο και στην άκρη αριστερά έχουμε ένα θεό που πατά επάνω σε δύο βουνά και φέρει στο αριστερό του χέρι στάχυ Αυτός θα πρέπει να είναι ένας θεός της βλάστησης με αρ 40 (εικ58) Ενώ οι μορφές με αρ 13-15 είναι και αυτές μορφές θεών των βουνών που απεικονίζονται με το χαρακτηριστικό ένδυμα με τα εξογκώματα που θυμίζει βουνό Οι μορφές στη γυναικεία πομπή εικονίζονται με μακρείς χιτώνες και πόλους χωρίς να έχουν μεγάλες διαφορές η μία από την άλλη έχοντας ακόμη και τη στάση των χεριών τους παρόμοια με τα χέρια να είναι προτεταμένα και ελαφρά λυγισμένα μπροστά

- Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV Στα δεξιά της είσοδο στο χώρο Α υπάρχει ένα μεγάλο πορτραίτο (μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος) του Βασιλιά Tudhaliya IV ως συνοδού των θεών απέναντι από την κεντρική σκηνή Ο βασιλιάς στέκεται επάνω σε δύο βουνά φοράει μακρύ χιτώνα όπως και θεοί και έχει έντονα αφηρωισμένα χαρακτηριστικά δημιουργώντας την εντύπωση ότι στο πορτραίτο απεικονίζεται ο θεός της καταιγίδας Ο βασιλιάς μετά το θάνατό του έχει αφηρωιστεί και έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι έχει γίνει θεός Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η στάση των χεριών του που είναι παρόμοια με εκείνη των θεών στις πομπές Φέρει επίσης το Kalmush ως σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας Μπροστά του υπάρχει το ιερογλυφικό που εικονίζει ένα θεό του βουνού και τον ήλιο με τα φτερά Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το μοτίβο του ήλιου με τα φτερά είναι ένα παλιό θέμα της ανατολής που εμφανίζεται από παλιά στη Μεσοποταμία και τη Συρία έχοντας όμως ένα

17

πεσσό ή ένα δέντρο ή τη μειξογενή μορφή ανθρώπου-ταύρου που στηρίζει τον ήλιο με φτερά Σταδιακά όμως έχει εξελιχθεί το μοτίβο ώστε να αντικαθίστανται τα διάφορα υποστηρίγματα του ήλιου με την ανθρώπινη μορφή που αναγνωρίζεται ως θεός Η μορφές των θεών που έχουν τον ήλιο με φτερά επάνω στο κεφάλι τους παρατηρούνται τόσο στην πομπή των θεών που έχουμε σε ανάλογη παράσταση τη μορφή του θεού Ήλιου αλλά και στα ιερογλυφικά σύμβολα που εμφανίζονται στο τόσο στο πορτραίτο του Tudhaliya IV στο χώρο Α όσο και στο πορτραίτο στο χώρο Β που αυτός ο βασιλιάς βρίσκεται στην προστασία του θεού Sarruma (Alexander 1986 98) (εικ66-67)

ΧΩΡΟΣ Β Ο χώρος Β είναι πολύ μικρότερος και αφιερώθηκε στη λατρεία των νεκρών βασιλέων Παρατηρούνται 3 κόγχες σε βράχους που περιείχαν τις στάχτες των νεκρών βασιλέων Η γλυπτική σε αυτό το χώρο συνδέθηκε με τη λατρεία του Κάτω Κόσμου (εικ72) Σε μια πλευρά παρατηρούμε 12 θεούς που τρέχουν και το laquoΘεό των Ξιφώνraquo απέναντί τους Ένα σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό το Sarruma να τον αγκαλιάζει που βρίσκεται εκεί θα πρέπει να τοποθετήθηκε όταν ανέλαβε τη βασιλεία - Οι δώδεκα θεοί Το σύνολο των 12 θεών που τρέχουν σύμφωνα με τον Akurgal είναι μια εξαίσια προσπάθεια των καλλιτεχνών να εικονιστεί μια σειρά ανθρώπινων μορφών με αλληλοκαλυπτώμενα τα μέλη τους που προελαύνουν σε σειρά Οι θεοί φέρουν δρεπάνι στο αριστερό τους χέρι Είναι το καλύτερα διατηρημένο ανάγλυφο στο χώρο Β Αυτοί οι θεοί συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο (εικ73-74) - Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo είναι ένα αρκετά ιδιόμορφο ανάγλυφο Εικονίζεται ένα τεράστιο ξίφος γυρισμένο προς τα κάτω Έχει λαβή που πλαισιώνεται από τα κεφάλια δύο λιονταριών σε αντίθετη κατεύθυνση ενώ ολόκληρες οι μορφές δύο λιονταριών ξαπλωμένων με κατεύθυνση προς τα κάτω αναπτύσσονται επάνω στη λάμα του ξίφους Επάνω η λαβή φέρει το κεφάλι ενός θεού παρόμοιο με εκείνα των θεών στην ανδρική πομπή στο χώρο Α Έχει ψηλό κωνικό πίλο με ένα κέρατο και ελλείψεις στη μέση του πίλου Ο θεός φέρει και ενώτιο Το ανάγλυφο είναι πρωτότυπο Υποτέθηκε ότι ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo αναπαριστά ένα πολεμικό τρόπαιο που αποκτήθηκε από το βασίλειο των Mittani Αν δεχθούμε αυτή την άποψη τότε το λάφυρο μάλλον είχε γίνει αντικείμενο λατρείας από τους Χετταίους Όμως ήδη στους Χετταίους έχουμε θεούς που λατρεύονται κάτω από τη μορφή ενός όπλου Μάλλον εδώ εικονίζεται ο θεός του πολέμου Sarruma που ήδη παρουσιάζεται στο χώρο Α να συνοδεύει την Hepat (Vieyra 1955 64-65) (εικ75 79)

- Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV Το σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό του το Sarruma να τον αγκαλιάζει και να τον προστατεύει είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης του Νέου Βασιλείου (εικ76 79) Ο Θεός εικονίζεται με την ίδια ενδυμασία όπως και στο χώρο Α έχοντας το χαρακτηριστικό εγχειρίδιο Ο βασιλιάς έχει ιερατική στάση Ανάλογες σκηνές είναι γνωστές από την Εγγύς Ανατολή όπως το ανάγλυφο του βασιλιά Senusret I που προστατεύεται από το θεό Ptah στην αρχή της ΧΙΙ δυναστείας Ακόμη και σε παραστάσεις σφραγίδων έχουμε παρόμοιες σκηνές Χαρακτηριστική είναι η παράσταση σε σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει και πάλι ο θεός Sarruma (εικ77) όπως και η παράσταση της σφραγίδας που εικονίζει το βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από παλαιότερους Θεούς της Καταιγίδας ίσως τον Teshub (εικ78)

18

- Υπόλοιπες μορφές Η είσοδος στο μικρό χώρο θεωρείται ότι φρουρείται από δύο μειξογενείς μορφές θεοτήτων με τα χέρια τους υψωμένα που έχουν σώμα ανθρώπου φτερά και κεφάλι λιονταριού και οι οποίες αντλούν την προέλευσή τους σε Χουριτικά συμβολιστικά πρότυπα (εικ80) Στα δεξιά της εισόδου στο μεγάλο χώρο της λατρείας υπάρχει ένα ανάγλυφο με ένα θεό και μια θεά να κάθονται αντικριστά θυμίζοντας αγορά θεών (εικ81) Το σύνολο της γλυπτικής διακόσμησης του ιερού συμπληρώνεται από ένα πέτρινο κομμάτι που έχει επάνω μόνη μια γυναικεία μορφή Το κομμάτι αυτό ένα από δύο που φτιάχτηκαν αρχικά θα πρέπει να συμπλήρωνε το κενό στο δεξιό τοίχο το χώρου Α (εικ82)

(Alexander 1986 99-102)

- Θρησκευτικός και πολιτικός ρόλος του ιερού Το μνημείο της Yazilikaya εξυπηρετεί ένα διττό ρόλο Γίνεται από τη μια πλευρά ο ιερός θρησκευτικός χώρος με το συνεχή λατρευτικό χαρακτήρα ήδη από προηγούμενους αιώνες Στο μνημείο τονίζεται η γονιμότητα της γης και η ευδαιμονία της κοινωνίας μέσα από την ασφάλεια που θα εγγυηθούν οι θεοί Παράλληλα προβάλλεται ο laquoΙερός Γάμοςraquo και τα laquoΘεϊκά Ζεύγηraquo Από την άλλη μέσα από την πλούσια γλυπτική διακόσμηση μετατρέπεται σε μέσο προβολής των βασιλικών οικογενειών Η αφηρωισμένη παράσταση του Μεγάλου Βασιλιά η έμφαση στις θεϊκές πομπές με τους θεούς να συνοδεύονται από τα σύμβολά τους και η προβολή του θεού της Καταιγίδας υπογραμμίζουν τη συνέχεια της παράδοσης και το κύρος της βασιλικής οικογένειας ανάμεσα στο σύνολο των βασιλικών οίκων της Ανατολής Ίσως η Αίγυπτος να αποτέλεσε το πρότυπο για τη χρήση της μεγάλης γλυπτικής ως όργανο προβολής των βασιλέων αφού είναι αρκετά τα μοτίβα στο μνημείο που αντλούν τα πρότυπά τους από την Αίγυπτο

22 Γλυπτική από το ιερό 4 στο Fraktin Στο Fraktin κοντά στο Kayseri έχουμε ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεγάλης γλυπτικής που προηγούνται χρονολογικά από το ιερό στη Yazilikaya Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου πΧ αι Σε αυτό το ανάγλυφο έχουμε την αναπαράσταση του βασιλιά Hattusili III και της βασίλισσας Puduhepa που προσφέρουν σπονδή στους θεούς Teshub και Hepat Ο βασιλιάς στέκεται απέναντι από το θεό κάνοντας σπονδή έχοντας ανάμεσά τους ένα βωμό ενώ παρόμοια είναι και η σκηνή με τη βασίλισσα και τη θεά με τη διαφορά ότι η θεά είναι καθιστή Η στάση τα ρούχα και τα διακριτικά των θεών και του βασιλικού ζεύγους είναι παρόμοια με εκείνα στη Yazilikaya (Bittel 1976 173-176) (εικ83)

23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi Στο Gacircvurkalesi στο 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ένα βράχο το ανάγλυφο με δύο θεούς από δεξιά να έρχονται μπροστά σε μια καθιστή θεά στα αριστερά Οι θεοί και εδώ μοιάζουν αρκετά με τις παραστάσεις στη Yazilikaya Φέρουν τον κωνικό πίλο με τα κέρατα και έχουν το χέρι τους το ένα προτεταμένο και το άλλο στο στήθος Φέρουν επίσης και κοντούς χιτώνες (Bittel 1976 179) (εικ84-85)

24 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci Στο Tasci το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ανάγλυφο βράχου τρεις θεούς να βαδίζουν προς τα δεξιά Φέρουν μακρείς χιτώνες και έχουν τα τυπικά και εδώ χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Η παράσταση φέρει επιγραφές ιερογλυφικών (Bittel 1976 185) (εικ86)

4 Ας σημειωθεί ότι τα ιερά που θα αναφερθούν είναι υπαίθρια ιερά και οι ανάγλυφες μορφές θεών δημιουργούνται απευθείας επάνω στο φυσικό

19

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Για τις μορφές των θεοτήτων στη γλυπτική των Χετταίων θα μπορούσαμε να κάνουμε τις παρακάτω παρατηρήσεις Στη γλυπτική οι θεοί αν και έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των ανδρικών μορφών επιπλέον διαθέτουν και ιδιαίτερα γνωρίσματα Χαρακτηρίζονται κυρίως από τους πίλους με τα κέρατα Κατά τη διάρκεια της εποχής της Αυτοκρατορίας είναι χαρακτηριστικός για τους θεούς ο ψηλός πίλος που έχει άλλοτε οξεία κωνική και άλλοτε κυρτή απόληξη στην κορυφή Οι θεοί των Βουνών εμφανίζονται με πίλους που έχουν κυρτή απόληξη μπροστά και ομοιάζουν με εκείνους της Ras Shamra Τα κέρατα στους πίλους των θεών γίνονται ένα είδος ένδειξης βαθμού και ιεραρχίας των θεών ανάμεσα στο πάνθεον Έτσι ο Θεός της Καταιγίδας φέρει πίλο με έξι κέρατα μπροστά και πίσω ενώ έχουμε δύο περιπτώσεις (στη Yazilikaya) που ο θεός Sarruma φέρει έξι υπερυψωμένα κέρατα Άλλοτε ο ανώτερος θεός φέρει τρία κέρατα μπροστά ενώ οι υπόλοιποι τρία μόνο σε μια πλευρά Το φαινόμενο αυτό της διάκρισης των θεών με βάση τον αριθμό των κεράτων είναι αρκετά εμφανές στο ιερό στη Yazilikaya όπου έχουμε θεούς με έξι κέρατα και άλλους μόνο με ένα Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα κέρατα εμφανίζονται επίσης στο κεφάλι μυθικών ζώων και υβριδικών μορφών (εικ14) Οι πίλοι των θεών με τα κέρατα θα πρέπει να έχουν την προέλευσή τους στη Μεσοποταμία αλλά υπογραμμίζεται ότι στην περίοδο της Αυτοκρατορίας οι πίλοι είναι χεττιτικές δημιουργίες Στο θεό του πολέμου το κέρατο τοποθετείται στην άκρη του κράνους Ένα άλλο στοιχείο ένδειξης της ιεραρχίας των θεών είναι οι συνεχείς ελλείψεις που διαγράφονται επάνω στον πίλο των πιο σημαντικών θεοτήτων Τοποθετούνται συμμετρικά στην κάθετη γραμμή που χωρίζει τον πίλο των θεών Αυτό το σχέδιο είναι σε ένα βαθμό το ιδεόγραμμα του θεού Χαρακτηριστικό είναι ότι στη Yazilikaya στη σκηνή των πομπών μόνο ο Θεός της Καταιγίδας έχει αυτές τις ελλείψεις στον πόλο του ενώ ο Sarruma δεν τις φέρει στη σκηνή των πομπών αλλά στη σκηνή που προστατεύει το βασιλιά Tudhaliya IV Έξω από τη Yazilikaya το σημάδι των ελλείψεων εμφανίζεται στη Malatya Η συνηθισμένη ενδυμασία των θεών είναι ο κοντός χιτώνας που φτάνει πάνω από το γόνατο σε ευθεία ή ελαφρά κυρτή γραμμή Μερικές φορές οι θεοί φορούν μανδύα πάνω από το χιτώνα Φέρουν συνήθως ένα ξίφος που έχει σεληνοειδή λαβή και καμπύλη στο τέλος της λεπίδας (εικ14) Ο θεοί του βουνού εικονίζονται με ένα χαρακτηριστικό ένδυμα που φέρει εξογκώματα θυμίζοντας το βραχώδες έδαφος των βουνών Η ενδυμασία αυτή προέκυψε από τη σταδιακή μετασχημάτιση ενός βουνού σε ανθρώπινη μορφή Το κάτω μέρος του σώματος της ανθρώπινης μορφής αντικαθίσταται με ένα βουνό το οποίο τελικά μετατρέπεται σε ένδυμα με εξογκώματα ώστε η ενδυμασία να γίνει η ανάμνηση του βουνού (εικ15) Ο θεός του Ήλιου εικονίζεται φέροντας το Kalmush που είναι ουσιαστικά η ράβδος εξουσίας η οποία παίρνει κυρτό σχήμα στην ανατολή και πάνω από το κεφάλι του τον Ήλιο με τα φτερά Και τα δύο αυτά σύμβολα είναι σύμβολα εξουσίας που περνούν και στην εικονογραφία των βασιλέων Ο Θεός του Ήλιου όμως αποδίδεται με αυτά τα σύμβολα για να καταδειχθεί η μυθολογική βασιλική και εξουσιαστική του ιδιότητα ως αρχηγός του συμβουλίου των θεών (εικ16) Οι δώδεκα θεοί στη Yazilikaya φέρουν ένα δρεπάνι (εικ17) Τα υπόλοιπα όπλα που φέρουν οι θεοί όπως δόρατα τόξα τσεκούρια και ρόπαλα θα πρέπει να θεωρηθούν ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των διαφόρων θεών Άλλωστε φροντίζεται σε αρκετές περιπτώσεις οι θεοί να εικονίζονται φέροντας κάποιο σύμβολο που συνδέεται με τη μυθολογία τους όπως το στάχυ που φέρει ο θεός της γεωργίας ή την ημισέληνο ο θεός του φεγγαριού (εικ18) Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην εικονογραφία τους οι βασιλείς φέρουν ενδυμασία παρόμοια με εκείνη των θεών Τα χεττιτικά κείμενα αναφέρουν ότι οι βασιλείς μπορούν να απεικονίζονται έχοντας πίλους με κέρατα μετά το θάνατό τους αφού θεοποιηθούν Όμως πρέπει οι βασιλείς να λατρεύονταν ως θεοί και στη διάρκεια της βασιλείας τους Ο Hattsili III απεικονίζεται φέροντας πίλο με κέρατα Ο Muwatalli και ο Tudhaliya IV απεικονίζονται να φέρουν μανδύα όπως οι θεοί Οι θεές φέρουν συνήθως πόλο ή πλατύ κωνικό πίλο Οι πόλοι άλλοτε είναι ψηλοί και άλλοτε χαμηλοί Στη Yazilikaya οι πόλοι έχουν τη μορφή τειχόμορφου στέμματος Έχουν μακριά μαλλιά Φέρουν μακρείς χιτώνες με πλατείς πτυχώσεις που δένονται με ζώνη στη μέση Οι χιτώνες σχηματίζουν απαλά τσακίσματα Οι πτυχωτοί μανδύες είναι

13

χαρακτηριστικό των γυναικείων μορφών στη χεττιτική τέχνη Η Shaushga στην πομπή στη Yazilikaya φέρει πίλο με κέρατα όπως οι θεοί Μερικές γυναικείες μορφές φέρουν παχείς μανδύες που πέφτουν πάνω από το κεφάλι αφήνοντας ακάλυπτο το πρόσωπο σκεπάζουν μερικά το κορμί φτάνουν έως τα πόδια (εικ19-20) Θα πρέπει να αναφερθεί ότι σε αρκετές αναπαραστάσεις οι θεοί και οι θεές εμφανίζονται να πατούν επάνω σε ζώα ή και να συνοδεύονται από αυτά τα οποία είναι τα ιερά ζώα κάθε θεού Οι θεοί των βουνών φαίνεται να πατούν επάνω σε βουνά Τα βουνά άλλωστε είναι ιεροί χώροι λατρείας για τους Χετταίους Μέχρι σήμερα όμως δεν έχει δοθεί απάντηση στο γιατί οι θεότητες πατούν επάνω στα ζώα και δε συνοδεύονται μόνο από αυτά όπως παρουσιάζονται οι θεοί στην ελληνική τέχνη Ίσως η στάση αυτή να θέλει να δείξει την κυριαρχία των θεών επάνω στα σύμβολά τους Στην ελληνική παρατηρούμε ανάλογη στάση στις κόρες των περιρραντηρίων που θεωρείται επίδραση από την ανατολή Εξετάζοντας το σχήμα του προσώπου στη γλυπτική είχε υποστηριχθεί ότι το τετράγωνο πρόσωπο με τα προεξέχοντα μάτια τη γαμψή μύτη και το υψηλό σαγόνι που παρατηρούμε στο Θεό του Πολέμου στη βασιλική είσοδο στους δώδεκα θεούς στη Yazilikaya όπως και σε μερικά χάλκινα και χρυσά ειδώλια θα πρέπει να αντιπροσωπεύει τα αληθινά χαρακτηριστικά του προσώπου του λαού των Χετταίων Βέβαια δε λείπουν και οι περιπτώσεις όπου οι μορφές έχουν καλλίγραμμες μύτες και εξιδανικευμένα χαρακτηριστικά Θεωρήθηκε επίσης ότι τα Αιγυπτιακά ανάγλυφα με διάφορες χεττιτικές μορφές και κυρίως του χεττιτικού ιππικού θα πρέπει να ερμηνευτούν ως αναπαραστάσεις με τα χαρακτηριστικά του προσώπου των Hatti (Akurgal 1962 86-90)

Ας εξετάσουμε τώρα τα διάφορα μνημεία της μεγάλης πλαστικής με αφετηρία και πυξίδα το ιερό στη Yazilikaya Άλλωστε οι μορφές των θεών στη Yazilikaya αποτέλεσαν πρότυπο για τους υπόλοιπους καλλιτέχνες ώστε μερικές μορφές θεών σε αγάλματα ή ειδώλια να μοιάζουν με αντίγραφα των θεών στη Yazilikaya

2 ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

21 Το Ιερό στη Yazilikaya - Ιστορία και Τοπογραφία Το ιερό στη Yazilikaya είναι το μεγαλύτερο ιερό των Χετταίων Το ενδιαφέρον γιrsquo αυτό το ιερό εντοπίζεται όχι μόνο στις θρησκευτικές τελετουργίες που τελούνταν εκεί αλλά και στο εντυπωσιακό εικονογραφικό του πρόγραμμα με την πλούσια γλυπτική του διακόσμηση Η Yazilikaya βρίσκεται έξω από την πρωτεύουσα των Χετταίων Hattusa κοντά στη σημερινή πόλη της Τουρκίας Boğazkale στη βόρεια και κεντρική Ανατολία Το ιερό δημιουργήθηκε σε έναν χώρο που πλαισιώνεται από τεράστιους βράχους Οι ιεροί χώροι του ιερού ήταν χωρίς στέγη στον ελεύθερο ουρανό περιστοιχισμένοι από τους βράχους και από ένα σύνολο τοίχων και δωματίων Ο χώρος είχε πηγή νερού και ήταν κέντρο λατρείας για πολλούς αιώνες πριν από την είσοδο των Χετταίων Το πρώτο στάδιο στη διαμόρφωση του χώρου εντοπίζεται γύρω στο 1500 πΧ όπου έχουμε τη δημιουργία ενός τοίχου που απέκοψε τον κεντρικό χώρο από την υπόλοιπη περιοχή Όμως στα χρόνια του Hattusili III ο τοίχος αντικαταστάθηκε από ένα σύνολο κτηρίων που έμοιαζε αρκετά με τα υπόλοιπα ιερά των Χετταίων Δημιουργήθηκε ένα κτήριο με είσοδο που περιείχε βαθμίδα και οδηγούσε σε μια άλλη είσοδο μέσα σε μια τετράγωνη αυλή που περιείχε ένα ιερό και προσκτίσματα Στα αριστερά μια είσοδος με παραστάδες οδηγούσε στο χώρο λατρείας Α Μια δεύτερη είσοδος πίσω από την αυλή και τα προσκτίσματα οδηγούσε αρχικά στο μικρότερο χώρο λατρείας Β αλλά ύστερα από μια φωτιά κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Tudhaliya IV τα κτήρια στο πίσω μέρος της αυλή ξαναχτίστηκαν έχοντας όμως μια καινούργια είσοδο που οδηγούσε από το μεγάλο χώρο στο μικρό χώρο λατρείας Τότε όλο το οικοδομικό σύνολο απέκτησε μια ενότητα (Gurney 1960 129-132) (εικ21-24)

14

- Γλυπτική διακόσμηση Οι δύο χώροι λατρείας Α και Β διακοσμήθηκαν με πλούσια γλυπτική διακόσμηση Επάνω στο φυσικό βράχο που πλαισίωνε τους χώρους παρατηρούμε σύνολα γλυπτών από ρηχό ανάγλυφο Άλλωστε αυτά έδωσαν και το όνομα στην περιοχή που σημαίνει laquoΣκαλισμένος Βράχοςraquo (εικ25-27) Στους χώρους διατηρούνται περίπου 90 μορφές και ζώα που αποτελούν σχεδόν τη μισή γνωστή γλυπτική των Χετταίων (εικ28-38) Οι μορφές κυμαίνονται σε μέγεθος από το μισό ως και το κανονικό ανθρώπινο Φαίνεται ότι δύο ήταν οι κύριοι καλλιτέχνες οι οποίοι είχαν δύο βασικούς βοηθούς (παράρτημα 3) Το σύνολο χρονολογείται από τη διάρκεια της βασιλείας του Hattusili III (1275-1250 πΧ) και του γιου του Tudhaliya IV (1250-1220 π Χ) οι οποίοι θεωρούνται και οι πάτρωνες του γλυπτικού προγράμματος Σε αυτό συνηγορούν τόσο η μορφή του Tudhaliya IV όσο και ένα σύνολο από κείμενα του Hattusili III που αναφέρονται σε ένα γλυπτικό πρόγραμμα Επιπλέον η αναγνώριση θεϊκών ζευγών και κυρίως της Shaushga που βρίσκεται κοντά στην κορυφή της πομπής των ανδρικών θεοτήτων και του Sarruma που συνοδεύει τη μητέρα του Hepat στο κέντρο της σύνδεσης ενισχύουν τη σύνδεση του γλυπτικού προγράμματος με τους παραπάνω βασιλείς αφού εκείνοι ευνόησαν και ισχυροποίησαν τη λατρεία των παραπάνω θεοτήτων

ΧΩΡΟΣ Α

- Οι πομπές των θεών Στο χώρο Α παρατηρούμε δυο πομπές Η μια από ανδρικές μορφές θεών στα ανατολικά και άλλη από γυναικείες θεότητες στα δυτικά (εικ39-40) Η διάκριση όμως αυτή δεν είναι απόλυτη αφού στην πομπή των θεών εμφανίζονται τρεις θεές ενώ ένας θεός εμφανίζεται ανάμεσα στις θεές Οι μορφές στις πομπές αποδίδονται παρατακτικά και σε τομή Οι πρώτες δώδεκα μορφές φαίνεται να τοποθετούνται πολύ κοντά η μία στην άλλη θυμίζοντας τους δώδεκα θεούς που απεικονίζονται στο χώρο Β Οι υπόλοιπες μορφές παρατακτικά τοποθετημένες επίσης έχουν κάποιο κενό μεταξύ τους Η παρατακτική αυτή διάταξη είναι χαρακτηριστικό εικονολογικό στοιχείο της ανατολής Οι δύο πομπές κορυφώνονται στο κέντρο όπου ο Θεός της Καταιγίδας και η Hepat συναντώνται Οι σκηνές των πομπών ερμηνεύονται ως laquoΗ Σύνοδος των Θεώνraquo στο σπίτι του Θεού της Καταιγίδας στην αρχή της νέας χρονιάς με σκοπό να εγγυηθούν τη γονιμότητα της γης (Alexander 1986 1-14) Οι ερευνητές έχουν αριθμήσει τις μορφές και έχουν προσπαθήσει να τις ταυτίσουν Ας εξετάσουμε τις δύο πομπές

Οι θεοί που απεικονίζονται στο χώρο Α

Η πομπή με τους θεούς αφορά τις μορφές 1-42 και η πομπή με τις θεές τις μορφές 43-63 (εικ41-67)

Ας ταυτίσουμε τις μορφές με θεούς ακολουθώντας τον Alexander

Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών42 Teshub 43 Hepat42a Sarruma 44 Sarruma

15

45 Alanzu 46 Εγγονή του Teshub 46a Darru και Dakitu ακόλουθοι της Hepat 47ndash48 Hutena και Hutellura θεότητες της γραφής και του πεπρωμένου 49 Allatu41 Tashmisus () 51 Naparbi40 Kumarbi 52 Shalus-Bitinhi39 Ea 53 Tapkina38 Shaushga 37-36 Ninatta και Kulitta35 Kushuh 54 Nikkal34 Shimegi 55 Aya ()33 Astabi 55a Άγνωστος 32 Karzi () 55b Shaushga31 Pirinkir ()30 Hesui29-28 Sherri και Hurri27 Nergal26 Pishaishaphi

Oι μορφές 42 και 43 41 και 51 40 και 52 39 και 53 35 και 54 όπως επίσης 34 και 55 θεωρήθηκε ότι συγκροτούν θεϊκά ζεύγη

Πρέπει να αναφέρουμε ότι στην πομπή δεν εμφανίζονται μορφές θνητών παρά μόνο θεοί Οι θεοί παρουσιάζονται με διαφορετικά ρούχα άλλοι πιο φροντισμένοι από κάποιους άλλους για να καταδειχθεί ότι μερικοί ήταν σπουδαιότεροι από τους υπόλοιπους Οι θεοί κρατούν τα χαρακτηριστικά τους σύμβολα όπως όπλα ένα στάχυ ή το Kalmush ώστε να συμφωνούν τα σύμβολα με τη μυθολογία τους Μερικές μορφές φέρουν και τα ιερογλυφικά τους σημάδια για να ταυτιστούν Οι μορφές είναι σε διασκελισμό γα να δηλωθεί η κίνηση και έχουν τοποθετημένα τα χέρια τους με τη χαρακτηριστική στάση της χεττιτικής γλυπτικής δηλαδή το ένα χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο σε έκταση Οι θεές διαμορφώνονται με όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που έχουν προαναφερθεί στα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής έχουν μακρείς χιτώνες και πόλους Είναι και αυτές σε διασκελισμό για να καταδειχθεί η κίνηση

Στο κέντρο έχουμε τη συνάντηση των κορυφαίων θεών (εικ68-69) Εδώ παρατηρούμε ότι η ανδρική μορφή που είναι αντιμέτωπη με τη θεά είναι ο θεός Teshub Είναι ο τυπικός Θεός της Καταιγίδας Φαίνεται να πατά επάνω σε δύο θεούς των βουνών Ανάλογη παράσταση με το θεό να πατά επάνω σε άλλους δύο θεούς του βουνού έχει σωθεί και σε σφραγίδα (εικ70) Μπροστά του στέκεται αντικριστά η θεά Hepat που πατά επάνω σε ένα λιοντάρι Η Hepat ακολουθείται από το γιο της Sarruma το θεό του πολέμου που φέρει τσεκούρι και ακόντιο πατώντας και ο ίδιος επάνω σε λιοντάρι Οι τρεις αυτοί θεοί διαμορφώνουν μια θεϊκή τριάδα ένα θεϊκό ζεύγος με το παιδί τους Τέτοιες τριάδες είναι γνωστές από τα ειδώλια της πρώιμης χεττιτικής περιόδου Ο Teshub και η Hepat συνοδεύονται από ταύρους που φέρουν τους θεϊκούς κωνικούς πίλους (τιάρα όπως έχει χαρακτηριστεί ο θεϊκός κωνικός πίλος) Θεωρήθηκε ότι ο ταύρος που συνοδεύει τον Teshub έχοντας το θεϊκό σύμβολο (κωνικός πίλος) αλλά και τα πόδια του μπροστά πρέπει να αντλεί το πρότυπό του από την Αίγυπτο Ανάλογο παράδειγμα δεν έχει εντοπιστεί στην Εγγύς Ανατολή νωρίτερα από το μνημείο της Yazilikaya Προτάθηκε ως πηγή προέλευσης η Αίγυπτος όπου το μοτίβο αυτό είναι μια δημιουργία κατά την αρχή της 19ης δυναστείας Η πρώτη του παρουσία αναγνωρίστηκε στο ναό του Sethy I στην Άβυδο στην αρχή του 13ου πΧ αι Τα κέρατα του ζώου υψώνονται κατακόρυφα και όχι σε συστροφή όπως είναι το πρότυπο στην Εγγύς Ανατολή Στο Αιγυπτιακό παράδειγμα ο Φαραώ υπερκαλύπτει το ζώο όπως και στη Yazilikaya (εικ71)

16

Στη Yazilikaya η μορφή του ζώου θα εξηγηθεί ως η απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Το μικρό μέγεθος του ζώου στο αιγυπτιακό παράδειγμα θα διευκόλυνε τη χρήση στη Yazilikaya το ζώου για την απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η χρονική περίοδος της κατασκευής του μνημείου της Yazilikaya συμπίπτει με την περίοδο που οι Χετταίοι και οι Αιγύπτιοι είχαν συνάψει συνθήκη ειρήνης και τα δύο βασίλεια έχουν έντονη επικοινωνία όπως μαρτυρείται από τις γραπτές πινακίδες Άλλωστε και ο μεγάλος βασιλιάς των Χετταίων είχε δώσει την κόρη του στο Ραμσή ΙΙ για σύζυγό του Πίσω από τον Teshub έχουμε την παρουσία ενός τυπικού θεού των βουνών που πατάει επάνω σε δύο στρογγυλές άκρες βουνών μάλλον ο Tashmisus που ήταν και ακόλουθος του Teshub Πίσω από την Hepat και το Sarruma έχουμε δύο θεότητες που πατούν επάνω σε ένα δικέφαλο αετό μάλλον οι Darru και Dakitu που ήταν ακόλουθοι της Hepat Ο συμβολισμός του δικέφαλου αετού δεν έχει διευκρινιστεί Μήπως η μορφή του δικέφαλου αετού προέκυψε από τη σύγχυση της προοπτικής δύο αετών ώστε ο δικέφαλος αετός να πρωτοεμφανίστηκε στη σφραγιδογλυφία όπου η σύγχυση της προοπτικής είναι πολύ εύκολο να προκύψει και στη συνέχεια πέρασε ως ξεχωριστό μοτίβο και στη γλυπτική αφού ως μειξογενής μορφή ταίριαζε με το καλλιτεχνικό πνεύμα της εποχής () Άλλωστε ο βυζαντινός δικέφαλος προέκυψε από τη σύμπτωση της προοπτικής δύο αετών που κατασκευάζονται ο ένας δίπλα στον άλλο (Σβορώνος 1902 50) Πρέπει να αναφερθεί ότι το μοντέλο το θεού να βρίσκεται επάνω σε βουνό και να πατάει επάνω σε ζώο είναι μια παλιά ανατολίτικη εικονογραφική παράδοση που εμφανίζεται σε ασσυριακές σφραγίδες Ο σταδιακός μετασχηματισμός των παραστάσεων ιερών βουνών σε μορφές θεών των βουνών εντοπίζεται στη Μεσοποταμία από την 3η πΧ Χιλιετία (Alexander 1993 1-13) Αν στραφούμε τώρα στο υπόλοιπο μέρος της πομπής θα παρατηρήσουμε ότι στην πομπή εμφανίζονται και μερικά ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία Έτσι παρατηρούμε ότι εμφανίζονται αντωπές ταυρόμορφες μειξογενείς μορφές που πατούν επάνω στο ιερογλυφικό σημάδι της γης και κουβαλούν την ημισέληνο που συμβολίζει τον ουρανό με αρ 28-29 (εικ47) Στην κορυφή της πομπής στο δυτικό τοίχο διακρίνουμε τη θεά του πολέμου Shaushga που συνοδεύεται από τη Ninatta και τη Kulitta με αρ 36-38 (εικ55) Ακολουθούνται από το θεό του φεγγαριού που φέρει φτερά και έχει στον κωνικό του πίλο μια ημισέληνο με αρ 35 (εικ53) Πίσω του διακρίνουμε το Θεό του Ήλιου που εικονίζεται ως θεϊκός βασιλιάς φέροντας το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας και τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι του όπως και το ένα πίλο χωρίς γείσο με αρ 34 (εικ54) Στο βόρειο τοίχο και στην άκρη αριστερά έχουμε ένα θεό που πατά επάνω σε δύο βουνά και φέρει στο αριστερό του χέρι στάχυ Αυτός θα πρέπει να είναι ένας θεός της βλάστησης με αρ 40 (εικ58) Ενώ οι μορφές με αρ 13-15 είναι και αυτές μορφές θεών των βουνών που απεικονίζονται με το χαρακτηριστικό ένδυμα με τα εξογκώματα που θυμίζει βουνό Οι μορφές στη γυναικεία πομπή εικονίζονται με μακρείς χιτώνες και πόλους χωρίς να έχουν μεγάλες διαφορές η μία από την άλλη έχοντας ακόμη και τη στάση των χεριών τους παρόμοια με τα χέρια να είναι προτεταμένα και ελαφρά λυγισμένα μπροστά

- Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV Στα δεξιά της είσοδο στο χώρο Α υπάρχει ένα μεγάλο πορτραίτο (μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος) του Βασιλιά Tudhaliya IV ως συνοδού των θεών απέναντι από την κεντρική σκηνή Ο βασιλιάς στέκεται επάνω σε δύο βουνά φοράει μακρύ χιτώνα όπως και θεοί και έχει έντονα αφηρωισμένα χαρακτηριστικά δημιουργώντας την εντύπωση ότι στο πορτραίτο απεικονίζεται ο θεός της καταιγίδας Ο βασιλιάς μετά το θάνατό του έχει αφηρωιστεί και έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι έχει γίνει θεός Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η στάση των χεριών του που είναι παρόμοια με εκείνη των θεών στις πομπές Φέρει επίσης το Kalmush ως σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας Μπροστά του υπάρχει το ιερογλυφικό που εικονίζει ένα θεό του βουνού και τον ήλιο με τα φτερά Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το μοτίβο του ήλιου με τα φτερά είναι ένα παλιό θέμα της ανατολής που εμφανίζεται από παλιά στη Μεσοποταμία και τη Συρία έχοντας όμως ένα

17

πεσσό ή ένα δέντρο ή τη μειξογενή μορφή ανθρώπου-ταύρου που στηρίζει τον ήλιο με φτερά Σταδιακά όμως έχει εξελιχθεί το μοτίβο ώστε να αντικαθίστανται τα διάφορα υποστηρίγματα του ήλιου με την ανθρώπινη μορφή που αναγνωρίζεται ως θεός Η μορφές των θεών που έχουν τον ήλιο με φτερά επάνω στο κεφάλι τους παρατηρούνται τόσο στην πομπή των θεών που έχουμε σε ανάλογη παράσταση τη μορφή του θεού Ήλιου αλλά και στα ιερογλυφικά σύμβολα που εμφανίζονται στο τόσο στο πορτραίτο του Tudhaliya IV στο χώρο Α όσο και στο πορτραίτο στο χώρο Β που αυτός ο βασιλιάς βρίσκεται στην προστασία του θεού Sarruma (Alexander 1986 98) (εικ66-67)

ΧΩΡΟΣ Β Ο χώρος Β είναι πολύ μικρότερος και αφιερώθηκε στη λατρεία των νεκρών βασιλέων Παρατηρούνται 3 κόγχες σε βράχους που περιείχαν τις στάχτες των νεκρών βασιλέων Η γλυπτική σε αυτό το χώρο συνδέθηκε με τη λατρεία του Κάτω Κόσμου (εικ72) Σε μια πλευρά παρατηρούμε 12 θεούς που τρέχουν και το laquoΘεό των Ξιφώνraquo απέναντί τους Ένα σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό το Sarruma να τον αγκαλιάζει που βρίσκεται εκεί θα πρέπει να τοποθετήθηκε όταν ανέλαβε τη βασιλεία - Οι δώδεκα θεοί Το σύνολο των 12 θεών που τρέχουν σύμφωνα με τον Akurgal είναι μια εξαίσια προσπάθεια των καλλιτεχνών να εικονιστεί μια σειρά ανθρώπινων μορφών με αλληλοκαλυπτώμενα τα μέλη τους που προελαύνουν σε σειρά Οι θεοί φέρουν δρεπάνι στο αριστερό τους χέρι Είναι το καλύτερα διατηρημένο ανάγλυφο στο χώρο Β Αυτοί οι θεοί συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο (εικ73-74) - Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo είναι ένα αρκετά ιδιόμορφο ανάγλυφο Εικονίζεται ένα τεράστιο ξίφος γυρισμένο προς τα κάτω Έχει λαβή που πλαισιώνεται από τα κεφάλια δύο λιονταριών σε αντίθετη κατεύθυνση ενώ ολόκληρες οι μορφές δύο λιονταριών ξαπλωμένων με κατεύθυνση προς τα κάτω αναπτύσσονται επάνω στη λάμα του ξίφους Επάνω η λαβή φέρει το κεφάλι ενός θεού παρόμοιο με εκείνα των θεών στην ανδρική πομπή στο χώρο Α Έχει ψηλό κωνικό πίλο με ένα κέρατο και ελλείψεις στη μέση του πίλου Ο θεός φέρει και ενώτιο Το ανάγλυφο είναι πρωτότυπο Υποτέθηκε ότι ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo αναπαριστά ένα πολεμικό τρόπαιο που αποκτήθηκε από το βασίλειο των Mittani Αν δεχθούμε αυτή την άποψη τότε το λάφυρο μάλλον είχε γίνει αντικείμενο λατρείας από τους Χετταίους Όμως ήδη στους Χετταίους έχουμε θεούς που λατρεύονται κάτω από τη μορφή ενός όπλου Μάλλον εδώ εικονίζεται ο θεός του πολέμου Sarruma που ήδη παρουσιάζεται στο χώρο Α να συνοδεύει την Hepat (Vieyra 1955 64-65) (εικ75 79)

- Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV Το σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό του το Sarruma να τον αγκαλιάζει και να τον προστατεύει είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης του Νέου Βασιλείου (εικ76 79) Ο Θεός εικονίζεται με την ίδια ενδυμασία όπως και στο χώρο Α έχοντας το χαρακτηριστικό εγχειρίδιο Ο βασιλιάς έχει ιερατική στάση Ανάλογες σκηνές είναι γνωστές από την Εγγύς Ανατολή όπως το ανάγλυφο του βασιλιά Senusret I που προστατεύεται από το θεό Ptah στην αρχή της ΧΙΙ δυναστείας Ακόμη και σε παραστάσεις σφραγίδων έχουμε παρόμοιες σκηνές Χαρακτηριστική είναι η παράσταση σε σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει και πάλι ο θεός Sarruma (εικ77) όπως και η παράσταση της σφραγίδας που εικονίζει το βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από παλαιότερους Θεούς της Καταιγίδας ίσως τον Teshub (εικ78)

18

- Υπόλοιπες μορφές Η είσοδος στο μικρό χώρο θεωρείται ότι φρουρείται από δύο μειξογενείς μορφές θεοτήτων με τα χέρια τους υψωμένα που έχουν σώμα ανθρώπου φτερά και κεφάλι λιονταριού και οι οποίες αντλούν την προέλευσή τους σε Χουριτικά συμβολιστικά πρότυπα (εικ80) Στα δεξιά της εισόδου στο μεγάλο χώρο της λατρείας υπάρχει ένα ανάγλυφο με ένα θεό και μια θεά να κάθονται αντικριστά θυμίζοντας αγορά θεών (εικ81) Το σύνολο της γλυπτικής διακόσμησης του ιερού συμπληρώνεται από ένα πέτρινο κομμάτι που έχει επάνω μόνη μια γυναικεία μορφή Το κομμάτι αυτό ένα από δύο που φτιάχτηκαν αρχικά θα πρέπει να συμπλήρωνε το κενό στο δεξιό τοίχο το χώρου Α (εικ82)

(Alexander 1986 99-102)

- Θρησκευτικός και πολιτικός ρόλος του ιερού Το μνημείο της Yazilikaya εξυπηρετεί ένα διττό ρόλο Γίνεται από τη μια πλευρά ο ιερός θρησκευτικός χώρος με το συνεχή λατρευτικό χαρακτήρα ήδη από προηγούμενους αιώνες Στο μνημείο τονίζεται η γονιμότητα της γης και η ευδαιμονία της κοινωνίας μέσα από την ασφάλεια που θα εγγυηθούν οι θεοί Παράλληλα προβάλλεται ο laquoΙερός Γάμοςraquo και τα laquoΘεϊκά Ζεύγηraquo Από την άλλη μέσα από την πλούσια γλυπτική διακόσμηση μετατρέπεται σε μέσο προβολής των βασιλικών οικογενειών Η αφηρωισμένη παράσταση του Μεγάλου Βασιλιά η έμφαση στις θεϊκές πομπές με τους θεούς να συνοδεύονται από τα σύμβολά τους και η προβολή του θεού της Καταιγίδας υπογραμμίζουν τη συνέχεια της παράδοσης και το κύρος της βασιλικής οικογένειας ανάμεσα στο σύνολο των βασιλικών οίκων της Ανατολής Ίσως η Αίγυπτος να αποτέλεσε το πρότυπο για τη χρήση της μεγάλης γλυπτικής ως όργανο προβολής των βασιλέων αφού είναι αρκετά τα μοτίβα στο μνημείο που αντλούν τα πρότυπά τους από την Αίγυπτο

22 Γλυπτική από το ιερό 4 στο Fraktin Στο Fraktin κοντά στο Kayseri έχουμε ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεγάλης γλυπτικής που προηγούνται χρονολογικά από το ιερό στη Yazilikaya Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου πΧ αι Σε αυτό το ανάγλυφο έχουμε την αναπαράσταση του βασιλιά Hattusili III και της βασίλισσας Puduhepa που προσφέρουν σπονδή στους θεούς Teshub και Hepat Ο βασιλιάς στέκεται απέναντι από το θεό κάνοντας σπονδή έχοντας ανάμεσά τους ένα βωμό ενώ παρόμοια είναι και η σκηνή με τη βασίλισσα και τη θεά με τη διαφορά ότι η θεά είναι καθιστή Η στάση τα ρούχα και τα διακριτικά των θεών και του βασιλικού ζεύγους είναι παρόμοια με εκείνα στη Yazilikaya (Bittel 1976 173-176) (εικ83)

23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi Στο Gacircvurkalesi στο 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ένα βράχο το ανάγλυφο με δύο θεούς από δεξιά να έρχονται μπροστά σε μια καθιστή θεά στα αριστερά Οι θεοί και εδώ μοιάζουν αρκετά με τις παραστάσεις στη Yazilikaya Φέρουν τον κωνικό πίλο με τα κέρατα και έχουν το χέρι τους το ένα προτεταμένο και το άλλο στο στήθος Φέρουν επίσης και κοντούς χιτώνες (Bittel 1976 179) (εικ84-85)

24 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci Στο Tasci το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ανάγλυφο βράχου τρεις θεούς να βαδίζουν προς τα δεξιά Φέρουν μακρείς χιτώνες και έχουν τα τυπικά και εδώ χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Η παράσταση φέρει επιγραφές ιερογλυφικών (Bittel 1976 185) (εικ86)

4 Ας σημειωθεί ότι τα ιερά που θα αναφερθούν είναι υπαίθρια ιερά και οι ανάγλυφες μορφές θεών δημιουργούνται απευθείας επάνω στο φυσικό

19

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

χαρακτηριστικό των γυναικείων μορφών στη χεττιτική τέχνη Η Shaushga στην πομπή στη Yazilikaya φέρει πίλο με κέρατα όπως οι θεοί Μερικές γυναικείες μορφές φέρουν παχείς μανδύες που πέφτουν πάνω από το κεφάλι αφήνοντας ακάλυπτο το πρόσωπο σκεπάζουν μερικά το κορμί φτάνουν έως τα πόδια (εικ19-20) Θα πρέπει να αναφερθεί ότι σε αρκετές αναπαραστάσεις οι θεοί και οι θεές εμφανίζονται να πατούν επάνω σε ζώα ή και να συνοδεύονται από αυτά τα οποία είναι τα ιερά ζώα κάθε θεού Οι θεοί των βουνών φαίνεται να πατούν επάνω σε βουνά Τα βουνά άλλωστε είναι ιεροί χώροι λατρείας για τους Χετταίους Μέχρι σήμερα όμως δεν έχει δοθεί απάντηση στο γιατί οι θεότητες πατούν επάνω στα ζώα και δε συνοδεύονται μόνο από αυτά όπως παρουσιάζονται οι θεοί στην ελληνική τέχνη Ίσως η στάση αυτή να θέλει να δείξει την κυριαρχία των θεών επάνω στα σύμβολά τους Στην ελληνική παρατηρούμε ανάλογη στάση στις κόρες των περιρραντηρίων που θεωρείται επίδραση από την ανατολή Εξετάζοντας το σχήμα του προσώπου στη γλυπτική είχε υποστηριχθεί ότι το τετράγωνο πρόσωπο με τα προεξέχοντα μάτια τη γαμψή μύτη και το υψηλό σαγόνι που παρατηρούμε στο Θεό του Πολέμου στη βασιλική είσοδο στους δώδεκα θεούς στη Yazilikaya όπως και σε μερικά χάλκινα και χρυσά ειδώλια θα πρέπει να αντιπροσωπεύει τα αληθινά χαρακτηριστικά του προσώπου του λαού των Χετταίων Βέβαια δε λείπουν και οι περιπτώσεις όπου οι μορφές έχουν καλλίγραμμες μύτες και εξιδανικευμένα χαρακτηριστικά Θεωρήθηκε επίσης ότι τα Αιγυπτιακά ανάγλυφα με διάφορες χεττιτικές μορφές και κυρίως του χεττιτικού ιππικού θα πρέπει να ερμηνευτούν ως αναπαραστάσεις με τα χαρακτηριστικά του προσώπου των Hatti (Akurgal 1962 86-90)

Ας εξετάσουμε τώρα τα διάφορα μνημεία της μεγάλης πλαστικής με αφετηρία και πυξίδα το ιερό στη Yazilikaya Άλλωστε οι μορφές των θεών στη Yazilikaya αποτέλεσαν πρότυπο για τους υπόλοιπους καλλιτέχνες ώστε μερικές μορφές θεών σε αγάλματα ή ειδώλια να μοιάζουν με αντίγραφα των θεών στη Yazilikaya

2 ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

21 Το Ιερό στη Yazilikaya - Ιστορία και Τοπογραφία Το ιερό στη Yazilikaya είναι το μεγαλύτερο ιερό των Χετταίων Το ενδιαφέρον γιrsquo αυτό το ιερό εντοπίζεται όχι μόνο στις θρησκευτικές τελετουργίες που τελούνταν εκεί αλλά και στο εντυπωσιακό εικονογραφικό του πρόγραμμα με την πλούσια γλυπτική του διακόσμηση Η Yazilikaya βρίσκεται έξω από την πρωτεύουσα των Χετταίων Hattusa κοντά στη σημερινή πόλη της Τουρκίας Boğazkale στη βόρεια και κεντρική Ανατολία Το ιερό δημιουργήθηκε σε έναν χώρο που πλαισιώνεται από τεράστιους βράχους Οι ιεροί χώροι του ιερού ήταν χωρίς στέγη στον ελεύθερο ουρανό περιστοιχισμένοι από τους βράχους και από ένα σύνολο τοίχων και δωματίων Ο χώρος είχε πηγή νερού και ήταν κέντρο λατρείας για πολλούς αιώνες πριν από την είσοδο των Χετταίων Το πρώτο στάδιο στη διαμόρφωση του χώρου εντοπίζεται γύρω στο 1500 πΧ όπου έχουμε τη δημιουργία ενός τοίχου που απέκοψε τον κεντρικό χώρο από την υπόλοιπη περιοχή Όμως στα χρόνια του Hattusili III ο τοίχος αντικαταστάθηκε από ένα σύνολο κτηρίων που έμοιαζε αρκετά με τα υπόλοιπα ιερά των Χετταίων Δημιουργήθηκε ένα κτήριο με είσοδο που περιείχε βαθμίδα και οδηγούσε σε μια άλλη είσοδο μέσα σε μια τετράγωνη αυλή που περιείχε ένα ιερό και προσκτίσματα Στα αριστερά μια είσοδος με παραστάδες οδηγούσε στο χώρο λατρείας Α Μια δεύτερη είσοδος πίσω από την αυλή και τα προσκτίσματα οδηγούσε αρχικά στο μικρότερο χώρο λατρείας Β αλλά ύστερα από μια φωτιά κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Tudhaliya IV τα κτήρια στο πίσω μέρος της αυλή ξαναχτίστηκαν έχοντας όμως μια καινούργια είσοδο που οδηγούσε από το μεγάλο χώρο στο μικρό χώρο λατρείας Τότε όλο το οικοδομικό σύνολο απέκτησε μια ενότητα (Gurney 1960 129-132) (εικ21-24)

14

- Γλυπτική διακόσμηση Οι δύο χώροι λατρείας Α και Β διακοσμήθηκαν με πλούσια γλυπτική διακόσμηση Επάνω στο φυσικό βράχο που πλαισίωνε τους χώρους παρατηρούμε σύνολα γλυπτών από ρηχό ανάγλυφο Άλλωστε αυτά έδωσαν και το όνομα στην περιοχή που σημαίνει laquoΣκαλισμένος Βράχοςraquo (εικ25-27) Στους χώρους διατηρούνται περίπου 90 μορφές και ζώα που αποτελούν σχεδόν τη μισή γνωστή γλυπτική των Χετταίων (εικ28-38) Οι μορφές κυμαίνονται σε μέγεθος από το μισό ως και το κανονικό ανθρώπινο Φαίνεται ότι δύο ήταν οι κύριοι καλλιτέχνες οι οποίοι είχαν δύο βασικούς βοηθούς (παράρτημα 3) Το σύνολο χρονολογείται από τη διάρκεια της βασιλείας του Hattusili III (1275-1250 πΧ) και του γιου του Tudhaliya IV (1250-1220 π Χ) οι οποίοι θεωρούνται και οι πάτρωνες του γλυπτικού προγράμματος Σε αυτό συνηγορούν τόσο η μορφή του Tudhaliya IV όσο και ένα σύνολο από κείμενα του Hattusili III που αναφέρονται σε ένα γλυπτικό πρόγραμμα Επιπλέον η αναγνώριση θεϊκών ζευγών και κυρίως της Shaushga που βρίσκεται κοντά στην κορυφή της πομπής των ανδρικών θεοτήτων και του Sarruma που συνοδεύει τη μητέρα του Hepat στο κέντρο της σύνδεσης ενισχύουν τη σύνδεση του γλυπτικού προγράμματος με τους παραπάνω βασιλείς αφού εκείνοι ευνόησαν και ισχυροποίησαν τη λατρεία των παραπάνω θεοτήτων

ΧΩΡΟΣ Α

- Οι πομπές των θεών Στο χώρο Α παρατηρούμε δυο πομπές Η μια από ανδρικές μορφές θεών στα ανατολικά και άλλη από γυναικείες θεότητες στα δυτικά (εικ39-40) Η διάκριση όμως αυτή δεν είναι απόλυτη αφού στην πομπή των θεών εμφανίζονται τρεις θεές ενώ ένας θεός εμφανίζεται ανάμεσα στις θεές Οι μορφές στις πομπές αποδίδονται παρατακτικά και σε τομή Οι πρώτες δώδεκα μορφές φαίνεται να τοποθετούνται πολύ κοντά η μία στην άλλη θυμίζοντας τους δώδεκα θεούς που απεικονίζονται στο χώρο Β Οι υπόλοιπες μορφές παρατακτικά τοποθετημένες επίσης έχουν κάποιο κενό μεταξύ τους Η παρατακτική αυτή διάταξη είναι χαρακτηριστικό εικονολογικό στοιχείο της ανατολής Οι δύο πομπές κορυφώνονται στο κέντρο όπου ο Θεός της Καταιγίδας και η Hepat συναντώνται Οι σκηνές των πομπών ερμηνεύονται ως laquoΗ Σύνοδος των Θεώνraquo στο σπίτι του Θεού της Καταιγίδας στην αρχή της νέας χρονιάς με σκοπό να εγγυηθούν τη γονιμότητα της γης (Alexander 1986 1-14) Οι ερευνητές έχουν αριθμήσει τις μορφές και έχουν προσπαθήσει να τις ταυτίσουν Ας εξετάσουμε τις δύο πομπές

Οι θεοί που απεικονίζονται στο χώρο Α

Η πομπή με τους θεούς αφορά τις μορφές 1-42 και η πομπή με τις θεές τις μορφές 43-63 (εικ41-67)

Ας ταυτίσουμε τις μορφές με θεούς ακολουθώντας τον Alexander

Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών42 Teshub 43 Hepat42a Sarruma 44 Sarruma

15

45 Alanzu 46 Εγγονή του Teshub 46a Darru και Dakitu ακόλουθοι της Hepat 47ndash48 Hutena και Hutellura θεότητες της γραφής και του πεπρωμένου 49 Allatu41 Tashmisus () 51 Naparbi40 Kumarbi 52 Shalus-Bitinhi39 Ea 53 Tapkina38 Shaushga 37-36 Ninatta και Kulitta35 Kushuh 54 Nikkal34 Shimegi 55 Aya ()33 Astabi 55a Άγνωστος 32 Karzi () 55b Shaushga31 Pirinkir ()30 Hesui29-28 Sherri και Hurri27 Nergal26 Pishaishaphi

Oι μορφές 42 και 43 41 και 51 40 και 52 39 και 53 35 και 54 όπως επίσης 34 και 55 θεωρήθηκε ότι συγκροτούν θεϊκά ζεύγη

Πρέπει να αναφέρουμε ότι στην πομπή δεν εμφανίζονται μορφές θνητών παρά μόνο θεοί Οι θεοί παρουσιάζονται με διαφορετικά ρούχα άλλοι πιο φροντισμένοι από κάποιους άλλους για να καταδειχθεί ότι μερικοί ήταν σπουδαιότεροι από τους υπόλοιπους Οι θεοί κρατούν τα χαρακτηριστικά τους σύμβολα όπως όπλα ένα στάχυ ή το Kalmush ώστε να συμφωνούν τα σύμβολα με τη μυθολογία τους Μερικές μορφές φέρουν και τα ιερογλυφικά τους σημάδια για να ταυτιστούν Οι μορφές είναι σε διασκελισμό γα να δηλωθεί η κίνηση και έχουν τοποθετημένα τα χέρια τους με τη χαρακτηριστική στάση της χεττιτικής γλυπτικής δηλαδή το ένα χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο σε έκταση Οι θεές διαμορφώνονται με όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που έχουν προαναφερθεί στα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής έχουν μακρείς χιτώνες και πόλους Είναι και αυτές σε διασκελισμό για να καταδειχθεί η κίνηση

Στο κέντρο έχουμε τη συνάντηση των κορυφαίων θεών (εικ68-69) Εδώ παρατηρούμε ότι η ανδρική μορφή που είναι αντιμέτωπη με τη θεά είναι ο θεός Teshub Είναι ο τυπικός Θεός της Καταιγίδας Φαίνεται να πατά επάνω σε δύο θεούς των βουνών Ανάλογη παράσταση με το θεό να πατά επάνω σε άλλους δύο θεούς του βουνού έχει σωθεί και σε σφραγίδα (εικ70) Μπροστά του στέκεται αντικριστά η θεά Hepat που πατά επάνω σε ένα λιοντάρι Η Hepat ακολουθείται από το γιο της Sarruma το θεό του πολέμου που φέρει τσεκούρι και ακόντιο πατώντας και ο ίδιος επάνω σε λιοντάρι Οι τρεις αυτοί θεοί διαμορφώνουν μια θεϊκή τριάδα ένα θεϊκό ζεύγος με το παιδί τους Τέτοιες τριάδες είναι γνωστές από τα ειδώλια της πρώιμης χεττιτικής περιόδου Ο Teshub και η Hepat συνοδεύονται από ταύρους που φέρουν τους θεϊκούς κωνικούς πίλους (τιάρα όπως έχει χαρακτηριστεί ο θεϊκός κωνικός πίλος) Θεωρήθηκε ότι ο ταύρος που συνοδεύει τον Teshub έχοντας το θεϊκό σύμβολο (κωνικός πίλος) αλλά και τα πόδια του μπροστά πρέπει να αντλεί το πρότυπό του από την Αίγυπτο Ανάλογο παράδειγμα δεν έχει εντοπιστεί στην Εγγύς Ανατολή νωρίτερα από το μνημείο της Yazilikaya Προτάθηκε ως πηγή προέλευσης η Αίγυπτος όπου το μοτίβο αυτό είναι μια δημιουργία κατά την αρχή της 19ης δυναστείας Η πρώτη του παρουσία αναγνωρίστηκε στο ναό του Sethy I στην Άβυδο στην αρχή του 13ου πΧ αι Τα κέρατα του ζώου υψώνονται κατακόρυφα και όχι σε συστροφή όπως είναι το πρότυπο στην Εγγύς Ανατολή Στο Αιγυπτιακό παράδειγμα ο Φαραώ υπερκαλύπτει το ζώο όπως και στη Yazilikaya (εικ71)

16

Στη Yazilikaya η μορφή του ζώου θα εξηγηθεί ως η απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Το μικρό μέγεθος του ζώου στο αιγυπτιακό παράδειγμα θα διευκόλυνε τη χρήση στη Yazilikaya το ζώου για την απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η χρονική περίοδος της κατασκευής του μνημείου της Yazilikaya συμπίπτει με την περίοδο που οι Χετταίοι και οι Αιγύπτιοι είχαν συνάψει συνθήκη ειρήνης και τα δύο βασίλεια έχουν έντονη επικοινωνία όπως μαρτυρείται από τις γραπτές πινακίδες Άλλωστε και ο μεγάλος βασιλιάς των Χετταίων είχε δώσει την κόρη του στο Ραμσή ΙΙ για σύζυγό του Πίσω από τον Teshub έχουμε την παρουσία ενός τυπικού θεού των βουνών που πατάει επάνω σε δύο στρογγυλές άκρες βουνών μάλλον ο Tashmisus που ήταν και ακόλουθος του Teshub Πίσω από την Hepat και το Sarruma έχουμε δύο θεότητες που πατούν επάνω σε ένα δικέφαλο αετό μάλλον οι Darru και Dakitu που ήταν ακόλουθοι της Hepat Ο συμβολισμός του δικέφαλου αετού δεν έχει διευκρινιστεί Μήπως η μορφή του δικέφαλου αετού προέκυψε από τη σύγχυση της προοπτικής δύο αετών ώστε ο δικέφαλος αετός να πρωτοεμφανίστηκε στη σφραγιδογλυφία όπου η σύγχυση της προοπτικής είναι πολύ εύκολο να προκύψει και στη συνέχεια πέρασε ως ξεχωριστό μοτίβο και στη γλυπτική αφού ως μειξογενής μορφή ταίριαζε με το καλλιτεχνικό πνεύμα της εποχής () Άλλωστε ο βυζαντινός δικέφαλος προέκυψε από τη σύμπτωση της προοπτικής δύο αετών που κατασκευάζονται ο ένας δίπλα στον άλλο (Σβορώνος 1902 50) Πρέπει να αναφερθεί ότι το μοντέλο το θεού να βρίσκεται επάνω σε βουνό και να πατάει επάνω σε ζώο είναι μια παλιά ανατολίτικη εικονογραφική παράδοση που εμφανίζεται σε ασσυριακές σφραγίδες Ο σταδιακός μετασχηματισμός των παραστάσεων ιερών βουνών σε μορφές θεών των βουνών εντοπίζεται στη Μεσοποταμία από την 3η πΧ Χιλιετία (Alexander 1993 1-13) Αν στραφούμε τώρα στο υπόλοιπο μέρος της πομπής θα παρατηρήσουμε ότι στην πομπή εμφανίζονται και μερικά ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία Έτσι παρατηρούμε ότι εμφανίζονται αντωπές ταυρόμορφες μειξογενείς μορφές που πατούν επάνω στο ιερογλυφικό σημάδι της γης και κουβαλούν την ημισέληνο που συμβολίζει τον ουρανό με αρ 28-29 (εικ47) Στην κορυφή της πομπής στο δυτικό τοίχο διακρίνουμε τη θεά του πολέμου Shaushga που συνοδεύεται από τη Ninatta και τη Kulitta με αρ 36-38 (εικ55) Ακολουθούνται από το θεό του φεγγαριού που φέρει φτερά και έχει στον κωνικό του πίλο μια ημισέληνο με αρ 35 (εικ53) Πίσω του διακρίνουμε το Θεό του Ήλιου που εικονίζεται ως θεϊκός βασιλιάς φέροντας το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας και τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι του όπως και το ένα πίλο χωρίς γείσο με αρ 34 (εικ54) Στο βόρειο τοίχο και στην άκρη αριστερά έχουμε ένα θεό που πατά επάνω σε δύο βουνά και φέρει στο αριστερό του χέρι στάχυ Αυτός θα πρέπει να είναι ένας θεός της βλάστησης με αρ 40 (εικ58) Ενώ οι μορφές με αρ 13-15 είναι και αυτές μορφές θεών των βουνών που απεικονίζονται με το χαρακτηριστικό ένδυμα με τα εξογκώματα που θυμίζει βουνό Οι μορφές στη γυναικεία πομπή εικονίζονται με μακρείς χιτώνες και πόλους χωρίς να έχουν μεγάλες διαφορές η μία από την άλλη έχοντας ακόμη και τη στάση των χεριών τους παρόμοια με τα χέρια να είναι προτεταμένα και ελαφρά λυγισμένα μπροστά

- Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV Στα δεξιά της είσοδο στο χώρο Α υπάρχει ένα μεγάλο πορτραίτο (μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος) του Βασιλιά Tudhaliya IV ως συνοδού των θεών απέναντι από την κεντρική σκηνή Ο βασιλιάς στέκεται επάνω σε δύο βουνά φοράει μακρύ χιτώνα όπως και θεοί και έχει έντονα αφηρωισμένα χαρακτηριστικά δημιουργώντας την εντύπωση ότι στο πορτραίτο απεικονίζεται ο θεός της καταιγίδας Ο βασιλιάς μετά το θάνατό του έχει αφηρωιστεί και έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι έχει γίνει θεός Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η στάση των χεριών του που είναι παρόμοια με εκείνη των θεών στις πομπές Φέρει επίσης το Kalmush ως σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας Μπροστά του υπάρχει το ιερογλυφικό που εικονίζει ένα θεό του βουνού και τον ήλιο με τα φτερά Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το μοτίβο του ήλιου με τα φτερά είναι ένα παλιό θέμα της ανατολής που εμφανίζεται από παλιά στη Μεσοποταμία και τη Συρία έχοντας όμως ένα

17

πεσσό ή ένα δέντρο ή τη μειξογενή μορφή ανθρώπου-ταύρου που στηρίζει τον ήλιο με φτερά Σταδιακά όμως έχει εξελιχθεί το μοτίβο ώστε να αντικαθίστανται τα διάφορα υποστηρίγματα του ήλιου με την ανθρώπινη μορφή που αναγνωρίζεται ως θεός Η μορφές των θεών που έχουν τον ήλιο με φτερά επάνω στο κεφάλι τους παρατηρούνται τόσο στην πομπή των θεών που έχουμε σε ανάλογη παράσταση τη μορφή του θεού Ήλιου αλλά και στα ιερογλυφικά σύμβολα που εμφανίζονται στο τόσο στο πορτραίτο του Tudhaliya IV στο χώρο Α όσο και στο πορτραίτο στο χώρο Β που αυτός ο βασιλιάς βρίσκεται στην προστασία του θεού Sarruma (Alexander 1986 98) (εικ66-67)

ΧΩΡΟΣ Β Ο χώρος Β είναι πολύ μικρότερος και αφιερώθηκε στη λατρεία των νεκρών βασιλέων Παρατηρούνται 3 κόγχες σε βράχους που περιείχαν τις στάχτες των νεκρών βασιλέων Η γλυπτική σε αυτό το χώρο συνδέθηκε με τη λατρεία του Κάτω Κόσμου (εικ72) Σε μια πλευρά παρατηρούμε 12 θεούς που τρέχουν και το laquoΘεό των Ξιφώνraquo απέναντί τους Ένα σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό το Sarruma να τον αγκαλιάζει που βρίσκεται εκεί θα πρέπει να τοποθετήθηκε όταν ανέλαβε τη βασιλεία - Οι δώδεκα θεοί Το σύνολο των 12 θεών που τρέχουν σύμφωνα με τον Akurgal είναι μια εξαίσια προσπάθεια των καλλιτεχνών να εικονιστεί μια σειρά ανθρώπινων μορφών με αλληλοκαλυπτώμενα τα μέλη τους που προελαύνουν σε σειρά Οι θεοί φέρουν δρεπάνι στο αριστερό τους χέρι Είναι το καλύτερα διατηρημένο ανάγλυφο στο χώρο Β Αυτοί οι θεοί συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο (εικ73-74) - Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo είναι ένα αρκετά ιδιόμορφο ανάγλυφο Εικονίζεται ένα τεράστιο ξίφος γυρισμένο προς τα κάτω Έχει λαβή που πλαισιώνεται από τα κεφάλια δύο λιονταριών σε αντίθετη κατεύθυνση ενώ ολόκληρες οι μορφές δύο λιονταριών ξαπλωμένων με κατεύθυνση προς τα κάτω αναπτύσσονται επάνω στη λάμα του ξίφους Επάνω η λαβή φέρει το κεφάλι ενός θεού παρόμοιο με εκείνα των θεών στην ανδρική πομπή στο χώρο Α Έχει ψηλό κωνικό πίλο με ένα κέρατο και ελλείψεις στη μέση του πίλου Ο θεός φέρει και ενώτιο Το ανάγλυφο είναι πρωτότυπο Υποτέθηκε ότι ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo αναπαριστά ένα πολεμικό τρόπαιο που αποκτήθηκε από το βασίλειο των Mittani Αν δεχθούμε αυτή την άποψη τότε το λάφυρο μάλλον είχε γίνει αντικείμενο λατρείας από τους Χετταίους Όμως ήδη στους Χετταίους έχουμε θεούς που λατρεύονται κάτω από τη μορφή ενός όπλου Μάλλον εδώ εικονίζεται ο θεός του πολέμου Sarruma που ήδη παρουσιάζεται στο χώρο Α να συνοδεύει την Hepat (Vieyra 1955 64-65) (εικ75 79)

- Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV Το σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό του το Sarruma να τον αγκαλιάζει και να τον προστατεύει είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης του Νέου Βασιλείου (εικ76 79) Ο Θεός εικονίζεται με την ίδια ενδυμασία όπως και στο χώρο Α έχοντας το χαρακτηριστικό εγχειρίδιο Ο βασιλιάς έχει ιερατική στάση Ανάλογες σκηνές είναι γνωστές από την Εγγύς Ανατολή όπως το ανάγλυφο του βασιλιά Senusret I που προστατεύεται από το θεό Ptah στην αρχή της ΧΙΙ δυναστείας Ακόμη και σε παραστάσεις σφραγίδων έχουμε παρόμοιες σκηνές Χαρακτηριστική είναι η παράσταση σε σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει και πάλι ο θεός Sarruma (εικ77) όπως και η παράσταση της σφραγίδας που εικονίζει το βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από παλαιότερους Θεούς της Καταιγίδας ίσως τον Teshub (εικ78)

18

- Υπόλοιπες μορφές Η είσοδος στο μικρό χώρο θεωρείται ότι φρουρείται από δύο μειξογενείς μορφές θεοτήτων με τα χέρια τους υψωμένα που έχουν σώμα ανθρώπου φτερά και κεφάλι λιονταριού και οι οποίες αντλούν την προέλευσή τους σε Χουριτικά συμβολιστικά πρότυπα (εικ80) Στα δεξιά της εισόδου στο μεγάλο χώρο της λατρείας υπάρχει ένα ανάγλυφο με ένα θεό και μια θεά να κάθονται αντικριστά θυμίζοντας αγορά θεών (εικ81) Το σύνολο της γλυπτικής διακόσμησης του ιερού συμπληρώνεται από ένα πέτρινο κομμάτι που έχει επάνω μόνη μια γυναικεία μορφή Το κομμάτι αυτό ένα από δύο που φτιάχτηκαν αρχικά θα πρέπει να συμπλήρωνε το κενό στο δεξιό τοίχο το χώρου Α (εικ82)

(Alexander 1986 99-102)

- Θρησκευτικός και πολιτικός ρόλος του ιερού Το μνημείο της Yazilikaya εξυπηρετεί ένα διττό ρόλο Γίνεται από τη μια πλευρά ο ιερός θρησκευτικός χώρος με το συνεχή λατρευτικό χαρακτήρα ήδη από προηγούμενους αιώνες Στο μνημείο τονίζεται η γονιμότητα της γης και η ευδαιμονία της κοινωνίας μέσα από την ασφάλεια που θα εγγυηθούν οι θεοί Παράλληλα προβάλλεται ο laquoΙερός Γάμοςraquo και τα laquoΘεϊκά Ζεύγηraquo Από την άλλη μέσα από την πλούσια γλυπτική διακόσμηση μετατρέπεται σε μέσο προβολής των βασιλικών οικογενειών Η αφηρωισμένη παράσταση του Μεγάλου Βασιλιά η έμφαση στις θεϊκές πομπές με τους θεούς να συνοδεύονται από τα σύμβολά τους και η προβολή του θεού της Καταιγίδας υπογραμμίζουν τη συνέχεια της παράδοσης και το κύρος της βασιλικής οικογένειας ανάμεσα στο σύνολο των βασιλικών οίκων της Ανατολής Ίσως η Αίγυπτος να αποτέλεσε το πρότυπο για τη χρήση της μεγάλης γλυπτικής ως όργανο προβολής των βασιλέων αφού είναι αρκετά τα μοτίβα στο μνημείο που αντλούν τα πρότυπά τους από την Αίγυπτο

22 Γλυπτική από το ιερό 4 στο Fraktin Στο Fraktin κοντά στο Kayseri έχουμε ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεγάλης γλυπτικής που προηγούνται χρονολογικά από το ιερό στη Yazilikaya Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου πΧ αι Σε αυτό το ανάγλυφο έχουμε την αναπαράσταση του βασιλιά Hattusili III και της βασίλισσας Puduhepa που προσφέρουν σπονδή στους θεούς Teshub και Hepat Ο βασιλιάς στέκεται απέναντι από το θεό κάνοντας σπονδή έχοντας ανάμεσά τους ένα βωμό ενώ παρόμοια είναι και η σκηνή με τη βασίλισσα και τη θεά με τη διαφορά ότι η θεά είναι καθιστή Η στάση τα ρούχα και τα διακριτικά των θεών και του βασιλικού ζεύγους είναι παρόμοια με εκείνα στη Yazilikaya (Bittel 1976 173-176) (εικ83)

23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi Στο Gacircvurkalesi στο 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ένα βράχο το ανάγλυφο με δύο θεούς από δεξιά να έρχονται μπροστά σε μια καθιστή θεά στα αριστερά Οι θεοί και εδώ μοιάζουν αρκετά με τις παραστάσεις στη Yazilikaya Φέρουν τον κωνικό πίλο με τα κέρατα και έχουν το χέρι τους το ένα προτεταμένο και το άλλο στο στήθος Φέρουν επίσης και κοντούς χιτώνες (Bittel 1976 179) (εικ84-85)

24 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci Στο Tasci το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ανάγλυφο βράχου τρεις θεούς να βαδίζουν προς τα δεξιά Φέρουν μακρείς χιτώνες και έχουν τα τυπικά και εδώ χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Η παράσταση φέρει επιγραφές ιερογλυφικών (Bittel 1976 185) (εικ86)

4 Ας σημειωθεί ότι τα ιερά που θα αναφερθούν είναι υπαίθρια ιερά και οι ανάγλυφες μορφές θεών δημιουργούνται απευθείας επάνω στο φυσικό

19

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

- Γλυπτική διακόσμηση Οι δύο χώροι λατρείας Α και Β διακοσμήθηκαν με πλούσια γλυπτική διακόσμηση Επάνω στο φυσικό βράχο που πλαισίωνε τους χώρους παρατηρούμε σύνολα γλυπτών από ρηχό ανάγλυφο Άλλωστε αυτά έδωσαν και το όνομα στην περιοχή που σημαίνει laquoΣκαλισμένος Βράχοςraquo (εικ25-27) Στους χώρους διατηρούνται περίπου 90 μορφές και ζώα που αποτελούν σχεδόν τη μισή γνωστή γλυπτική των Χετταίων (εικ28-38) Οι μορφές κυμαίνονται σε μέγεθος από το μισό ως και το κανονικό ανθρώπινο Φαίνεται ότι δύο ήταν οι κύριοι καλλιτέχνες οι οποίοι είχαν δύο βασικούς βοηθούς (παράρτημα 3) Το σύνολο χρονολογείται από τη διάρκεια της βασιλείας του Hattusili III (1275-1250 πΧ) και του γιου του Tudhaliya IV (1250-1220 π Χ) οι οποίοι θεωρούνται και οι πάτρωνες του γλυπτικού προγράμματος Σε αυτό συνηγορούν τόσο η μορφή του Tudhaliya IV όσο και ένα σύνολο από κείμενα του Hattusili III που αναφέρονται σε ένα γλυπτικό πρόγραμμα Επιπλέον η αναγνώριση θεϊκών ζευγών και κυρίως της Shaushga που βρίσκεται κοντά στην κορυφή της πομπής των ανδρικών θεοτήτων και του Sarruma που συνοδεύει τη μητέρα του Hepat στο κέντρο της σύνδεσης ενισχύουν τη σύνδεση του γλυπτικού προγράμματος με τους παραπάνω βασιλείς αφού εκείνοι ευνόησαν και ισχυροποίησαν τη λατρεία των παραπάνω θεοτήτων

ΧΩΡΟΣ Α

- Οι πομπές των θεών Στο χώρο Α παρατηρούμε δυο πομπές Η μια από ανδρικές μορφές θεών στα ανατολικά και άλλη από γυναικείες θεότητες στα δυτικά (εικ39-40) Η διάκριση όμως αυτή δεν είναι απόλυτη αφού στην πομπή των θεών εμφανίζονται τρεις θεές ενώ ένας θεός εμφανίζεται ανάμεσα στις θεές Οι μορφές στις πομπές αποδίδονται παρατακτικά και σε τομή Οι πρώτες δώδεκα μορφές φαίνεται να τοποθετούνται πολύ κοντά η μία στην άλλη θυμίζοντας τους δώδεκα θεούς που απεικονίζονται στο χώρο Β Οι υπόλοιπες μορφές παρατακτικά τοποθετημένες επίσης έχουν κάποιο κενό μεταξύ τους Η παρατακτική αυτή διάταξη είναι χαρακτηριστικό εικονολογικό στοιχείο της ανατολής Οι δύο πομπές κορυφώνονται στο κέντρο όπου ο Θεός της Καταιγίδας και η Hepat συναντώνται Οι σκηνές των πομπών ερμηνεύονται ως laquoΗ Σύνοδος των Θεώνraquo στο σπίτι του Θεού της Καταιγίδας στην αρχή της νέας χρονιάς με σκοπό να εγγυηθούν τη γονιμότητα της γης (Alexander 1986 1-14) Οι ερευνητές έχουν αριθμήσει τις μορφές και έχουν προσπαθήσει να τις ταυτίσουν Ας εξετάσουμε τις δύο πομπές

Οι θεοί που απεικονίζονται στο χώρο Α

Η πομπή με τους θεούς αφορά τις μορφές 1-42 και η πομπή με τις θεές τις μορφές 43-63 (εικ41-67)

Ας ταυτίσουμε τις μορφές με θεούς ακολουθώντας τον Alexander

Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών42 Teshub 43 Hepat42a Sarruma 44 Sarruma

15

45 Alanzu 46 Εγγονή του Teshub 46a Darru και Dakitu ακόλουθοι της Hepat 47ndash48 Hutena και Hutellura θεότητες της γραφής και του πεπρωμένου 49 Allatu41 Tashmisus () 51 Naparbi40 Kumarbi 52 Shalus-Bitinhi39 Ea 53 Tapkina38 Shaushga 37-36 Ninatta και Kulitta35 Kushuh 54 Nikkal34 Shimegi 55 Aya ()33 Astabi 55a Άγνωστος 32 Karzi () 55b Shaushga31 Pirinkir ()30 Hesui29-28 Sherri και Hurri27 Nergal26 Pishaishaphi

Oι μορφές 42 και 43 41 και 51 40 και 52 39 και 53 35 και 54 όπως επίσης 34 και 55 θεωρήθηκε ότι συγκροτούν θεϊκά ζεύγη

Πρέπει να αναφέρουμε ότι στην πομπή δεν εμφανίζονται μορφές θνητών παρά μόνο θεοί Οι θεοί παρουσιάζονται με διαφορετικά ρούχα άλλοι πιο φροντισμένοι από κάποιους άλλους για να καταδειχθεί ότι μερικοί ήταν σπουδαιότεροι από τους υπόλοιπους Οι θεοί κρατούν τα χαρακτηριστικά τους σύμβολα όπως όπλα ένα στάχυ ή το Kalmush ώστε να συμφωνούν τα σύμβολα με τη μυθολογία τους Μερικές μορφές φέρουν και τα ιερογλυφικά τους σημάδια για να ταυτιστούν Οι μορφές είναι σε διασκελισμό γα να δηλωθεί η κίνηση και έχουν τοποθετημένα τα χέρια τους με τη χαρακτηριστική στάση της χεττιτικής γλυπτικής δηλαδή το ένα χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο σε έκταση Οι θεές διαμορφώνονται με όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που έχουν προαναφερθεί στα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής έχουν μακρείς χιτώνες και πόλους Είναι και αυτές σε διασκελισμό για να καταδειχθεί η κίνηση

Στο κέντρο έχουμε τη συνάντηση των κορυφαίων θεών (εικ68-69) Εδώ παρατηρούμε ότι η ανδρική μορφή που είναι αντιμέτωπη με τη θεά είναι ο θεός Teshub Είναι ο τυπικός Θεός της Καταιγίδας Φαίνεται να πατά επάνω σε δύο θεούς των βουνών Ανάλογη παράσταση με το θεό να πατά επάνω σε άλλους δύο θεούς του βουνού έχει σωθεί και σε σφραγίδα (εικ70) Μπροστά του στέκεται αντικριστά η θεά Hepat που πατά επάνω σε ένα λιοντάρι Η Hepat ακολουθείται από το γιο της Sarruma το θεό του πολέμου που φέρει τσεκούρι και ακόντιο πατώντας και ο ίδιος επάνω σε λιοντάρι Οι τρεις αυτοί θεοί διαμορφώνουν μια θεϊκή τριάδα ένα θεϊκό ζεύγος με το παιδί τους Τέτοιες τριάδες είναι γνωστές από τα ειδώλια της πρώιμης χεττιτικής περιόδου Ο Teshub και η Hepat συνοδεύονται από ταύρους που φέρουν τους θεϊκούς κωνικούς πίλους (τιάρα όπως έχει χαρακτηριστεί ο θεϊκός κωνικός πίλος) Θεωρήθηκε ότι ο ταύρος που συνοδεύει τον Teshub έχοντας το θεϊκό σύμβολο (κωνικός πίλος) αλλά και τα πόδια του μπροστά πρέπει να αντλεί το πρότυπό του από την Αίγυπτο Ανάλογο παράδειγμα δεν έχει εντοπιστεί στην Εγγύς Ανατολή νωρίτερα από το μνημείο της Yazilikaya Προτάθηκε ως πηγή προέλευσης η Αίγυπτος όπου το μοτίβο αυτό είναι μια δημιουργία κατά την αρχή της 19ης δυναστείας Η πρώτη του παρουσία αναγνωρίστηκε στο ναό του Sethy I στην Άβυδο στην αρχή του 13ου πΧ αι Τα κέρατα του ζώου υψώνονται κατακόρυφα και όχι σε συστροφή όπως είναι το πρότυπο στην Εγγύς Ανατολή Στο Αιγυπτιακό παράδειγμα ο Φαραώ υπερκαλύπτει το ζώο όπως και στη Yazilikaya (εικ71)

16

Στη Yazilikaya η μορφή του ζώου θα εξηγηθεί ως η απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Το μικρό μέγεθος του ζώου στο αιγυπτιακό παράδειγμα θα διευκόλυνε τη χρήση στη Yazilikaya το ζώου για την απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η χρονική περίοδος της κατασκευής του μνημείου της Yazilikaya συμπίπτει με την περίοδο που οι Χετταίοι και οι Αιγύπτιοι είχαν συνάψει συνθήκη ειρήνης και τα δύο βασίλεια έχουν έντονη επικοινωνία όπως μαρτυρείται από τις γραπτές πινακίδες Άλλωστε και ο μεγάλος βασιλιάς των Χετταίων είχε δώσει την κόρη του στο Ραμσή ΙΙ για σύζυγό του Πίσω από τον Teshub έχουμε την παρουσία ενός τυπικού θεού των βουνών που πατάει επάνω σε δύο στρογγυλές άκρες βουνών μάλλον ο Tashmisus που ήταν και ακόλουθος του Teshub Πίσω από την Hepat και το Sarruma έχουμε δύο θεότητες που πατούν επάνω σε ένα δικέφαλο αετό μάλλον οι Darru και Dakitu που ήταν ακόλουθοι της Hepat Ο συμβολισμός του δικέφαλου αετού δεν έχει διευκρινιστεί Μήπως η μορφή του δικέφαλου αετού προέκυψε από τη σύγχυση της προοπτικής δύο αετών ώστε ο δικέφαλος αετός να πρωτοεμφανίστηκε στη σφραγιδογλυφία όπου η σύγχυση της προοπτικής είναι πολύ εύκολο να προκύψει και στη συνέχεια πέρασε ως ξεχωριστό μοτίβο και στη γλυπτική αφού ως μειξογενής μορφή ταίριαζε με το καλλιτεχνικό πνεύμα της εποχής () Άλλωστε ο βυζαντινός δικέφαλος προέκυψε από τη σύμπτωση της προοπτικής δύο αετών που κατασκευάζονται ο ένας δίπλα στον άλλο (Σβορώνος 1902 50) Πρέπει να αναφερθεί ότι το μοντέλο το θεού να βρίσκεται επάνω σε βουνό και να πατάει επάνω σε ζώο είναι μια παλιά ανατολίτικη εικονογραφική παράδοση που εμφανίζεται σε ασσυριακές σφραγίδες Ο σταδιακός μετασχηματισμός των παραστάσεων ιερών βουνών σε μορφές θεών των βουνών εντοπίζεται στη Μεσοποταμία από την 3η πΧ Χιλιετία (Alexander 1993 1-13) Αν στραφούμε τώρα στο υπόλοιπο μέρος της πομπής θα παρατηρήσουμε ότι στην πομπή εμφανίζονται και μερικά ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία Έτσι παρατηρούμε ότι εμφανίζονται αντωπές ταυρόμορφες μειξογενείς μορφές που πατούν επάνω στο ιερογλυφικό σημάδι της γης και κουβαλούν την ημισέληνο που συμβολίζει τον ουρανό με αρ 28-29 (εικ47) Στην κορυφή της πομπής στο δυτικό τοίχο διακρίνουμε τη θεά του πολέμου Shaushga που συνοδεύεται από τη Ninatta και τη Kulitta με αρ 36-38 (εικ55) Ακολουθούνται από το θεό του φεγγαριού που φέρει φτερά και έχει στον κωνικό του πίλο μια ημισέληνο με αρ 35 (εικ53) Πίσω του διακρίνουμε το Θεό του Ήλιου που εικονίζεται ως θεϊκός βασιλιάς φέροντας το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας και τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι του όπως και το ένα πίλο χωρίς γείσο με αρ 34 (εικ54) Στο βόρειο τοίχο και στην άκρη αριστερά έχουμε ένα θεό που πατά επάνω σε δύο βουνά και φέρει στο αριστερό του χέρι στάχυ Αυτός θα πρέπει να είναι ένας θεός της βλάστησης με αρ 40 (εικ58) Ενώ οι μορφές με αρ 13-15 είναι και αυτές μορφές θεών των βουνών που απεικονίζονται με το χαρακτηριστικό ένδυμα με τα εξογκώματα που θυμίζει βουνό Οι μορφές στη γυναικεία πομπή εικονίζονται με μακρείς χιτώνες και πόλους χωρίς να έχουν μεγάλες διαφορές η μία από την άλλη έχοντας ακόμη και τη στάση των χεριών τους παρόμοια με τα χέρια να είναι προτεταμένα και ελαφρά λυγισμένα μπροστά

- Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV Στα δεξιά της είσοδο στο χώρο Α υπάρχει ένα μεγάλο πορτραίτο (μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος) του Βασιλιά Tudhaliya IV ως συνοδού των θεών απέναντι από την κεντρική σκηνή Ο βασιλιάς στέκεται επάνω σε δύο βουνά φοράει μακρύ χιτώνα όπως και θεοί και έχει έντονα αφηρωισμένα χαρακτηριστικά δημιουργώντας την εντύπωση ότι στο πορτραίτο απεικονίζεται ο θεός της καταιγίδας Ο βασιλιάς μετά το θάνατό του έχει αφηρωιστεί και έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι έχει γίνει θεός Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η στάση των χεριών του που είναι παρόμοια με εκείνη των θεών στις πομπές Φέρει επίσης το Kalmush ως σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας Μπροστά του υπάρχει το ιερογλυφικό που εικονίζει ένα θεό του βουνού και τον ήλιο με τα φτερά Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το μοτίβο του ήλιου με τα φτερά είναι ένα παλιό θέμα της ανατολής που εμφανίζεται από παλιά στη Μεσοποταμία και τη Συρία έχοντας όμως ένα

17

πεσσό ή ένα δέντρο ή τη μειξογενή μορφή ανθρώπου-ταύρου που στηρίζει τον ήλιο με φτερά Σταδιακά όμως έχει εξελιχθεί το μοτίβο ώστε να αντικαθίστανται τα διάφορα υποστηρίγματα του ήλιου με την ανθρώπινη μορφή που αναγνωρίζεται ως θεός Η μορφές των θεών που έχουν τον ήλιο με φτερά επάνω στο κεφάλι τους παρατηρούνται τόσο στην πομπή των θεών που έχουμε σε ανάλογη παράσταση τη μορφή του θεού Ήλιου αλλά και στα ιερογλυφικά σύμβολα που εμφανίζονται στο τόσο στο πορτραίτο του Tudhaliya IV στο χώρο Α όσο και στο πορτραίτο στο χώρο Β που αυτός ο βασιλιάς βρίσκεται στην προστασία του θεού Sarruma (Alexander 1986 98) (εικ66-67)

ΧΩΡΟΣ Β Ο χώρος Β είναι πολύ μικρότερος και αφιερώθηκε στη λατρεία των νεκρών βασιλέων Παρατηρούνται 3 κόγχες σε βράχους που περιείχαν τις στάχτες των νεκρών βασιλέων Η γλυπτική σε αυτό το χώρο συνδέθηκε με τη λατρεία του Κάτω Κόσμου (εικ72) Σε μια πλευρά παρατηρούμε 12 θεούς που τρέχουν και το laquoΘεό των Ξιφώνraquo απέναντί τους Ένα σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό το Sarruma να τον αγκαλιάζει που βρίσκεται εκεί θα πρέπει να τοποθετήθηκε όταν ανέλαβε τη βασιλεία - Οι δώδεκα θεοί Το σύνολο των 12 θεών που τρέχουν σύμφωνα με τον Akurgal είναι μια εξαίσια προσπάθεια των καλλιτεχνών να εικονιστεί μια σειρά ανθρώπινων μορφών με αλληλοκαλυπτώμενα τα μέλη τους που προελαύνουν σε σειρά Οι θεοί φέρουν δρεπάνι στο αριστερό τους χέρι Είναι το καλύτερα διατηρημένο ανάγλυφο στο χώρο Β Αυτοί οι θεοί συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο (εικ73-74) - Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo είναι ένα αρκετά ιδιόμορφο ανάγλυφο Εικονίζεται ένα τεράστιο ξίφος γυρισμένο προς τα κάτω Έχει λαβή που πλαισιώνεται από τα κεφάλια δύο λιονταριών σε αντίθετη κατεύθυνση ενώ ολόκληρες οι μορφές δύο λιονταριών ξαπλωμένων με κατεύθυνση προς τα κάτω αναπτύσσονται επάνω στη λάμα του ξίφους Επάνω η λαβή φέρει το κεφάλι ενός θεού παρόμοιο με εκείνα των θεών στην ανδρική πομπή στο χώρο Α Έχει ψηλό κωνικό πίλο με ένα κέρατο και ελλείψεις στη μέση του πίλου Ο θεός φέρει και ενώτιο Το ανάγλυφο είναι πρωτότυπο Υποτέθηκε ότι ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo αναπαριστά ένα πολεμικό τρόπαιο που αποκτήθηκε από το βασίλειο των Mittani Αν δεχθούμε αυτή την άποψη τότε το λάφυρο μάλλον είχε γίνει αντικείμενο λατρείας από τους Χετταίους Όμως ήδη στους Χετταίους έχουμε θεούς που λατρεύονται κάτω από τη μορφή ενός όπλου Μάλλον εδώ εικονίζεται ο θεός του πολέμου Sarruma που ήδη παρουσιάζεται στο χώρο Α να συνοδεύει την Hepat (Vieyra 1955 64-65) (εικ75 79)

- Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV Το σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό του το Sarruma να τον αγκαλιάζει και να τον προστατεύει είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης του Νέου Βασιλείου (εικ76 79) Ο Θεός εικονίζεται με την ίδια ενδυμασία όπως και στο χώρο Α έχοντας το χαρακτηριστικό εγχειρίδιο Ο βασιλιάς έχει ιερατική στάση Ανάλογες σκηνές είναι γνωστές από την Εγγύς Ανατολή όπως το ανάγλυφο του βασιλιά Senusret I που προστατεύεται από το θεό Ptah στην αρχή της ΧΙΙ δυναστείας Ακόμη και σε παραστάσεις σφραγίδων έχουμε παρόμοιες σκηνές Χαρακτηριστική είναι η παράσταση σε σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει και πάλι ο θεός Sarruma (εικ77) όπως και η παράσταση της σφραγίδας που εικονίζει το βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από παλαιότερους Θεούς της Καταιγίδας ίσως τον Teshub (εικ78)

18

- Υπόλοιπες μορφές Η είσοδος στο μικρό χώρο θεωρείται ότι φρουρείται από δύο μειξογενείς μορφές θεοτήτων με τα χέρια τους υψωμένα που έχουν σώμα ανθρώπου φτερά και κεφάλι λιονταριού και οι οποίες αντλούν την προέλευσή τους σε Χουριτικά συμβολιστικά πρότυπα (εικ80) Στα δεξιά της εισόδου στο μεγάλο χώρο της λατρείας υπάρχει ένα ανάγλυφο με ένα θεό και μια θεά να κάθονται αντικριστά θυμίζοντας αγορά θεών (εικ81) Το σύνολο της γλυπτικής διακόσμησης του ιερού συμπληρώνεται από ένα πέτρινο κομμάτι που έχει επάνω μόνη μια γυναικεία μορφή Το κομμάτι αυτό ένα από δύο που φτιάχτηκαν αρχικά θα πρέπει να συμπλήρωνε το κενό στο δεξιό τοίχο το χώρου Α (εικ82)

(Alexander 1986 99-102)

- Θρησκευτικός και πολιτικός ρόλος του ιερού Το μνημείο της Yazilikaya εξυπηρετεί ένα διττό ρόλο Γίνεται από τη μια πλευρά ο ιερός θρησκευτικός χώρος με το συνεχή λατρευτικό χαρακτήρα ήδη από προηγούμενους αιώνες Στο μνημείο τονίζεται η γονιμότητα της γης και η ευδαιμονία της κοινωνίας μέσα από την ασφάλεια που θα εγγυηθούν οι θεοί Παράλληλα προβάλλεται ο laquoΙερός Γάμοςraquo και τα laquoΘεϊκά Ζεύγηraquo Από την άλλη μέσα από την πλούσια γλυπτική διακόσμηση μετατρέπεται σε μέσο προβολής των βασιλικών οικογενειών Η αφηρωισμένη παράσταση του Μεγάλου Βασιλιά η έμφαση στις θεϊκές πομπές με τους θεούς να συνοδεύονται από τα σύμβολά τους και η προβολή του θεού της Καταιγίδας υπογραμμίζουν τη συνέχεια της παράδοσης και το κύρος της βασιλικής οικογένειας ανάμεσα στο σύνολο των βασιλικών οίκων της Ανατολής Ίσως η Αίγυπτος να αποτέλεσε το πρότυπο για τη χρήση της μεγάλης γλυπτικής ως όργανο προβολής των βασιλέων αφού είναι αρκετά τα μοτίβα στο μνημείο που αντλούν τα πρότυπά τους από την Αίγυπτο

22 Γλυπτική από το ιερό 4 στο Fraktin Στο Fraktin κοντά στο Kayseri έχουμε ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεγάλης γλυπτικής που προηγούνται χρονολογικά από το ιερό στη Yazilikaya Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου πΧ αι Σε αυτό το ανάγλυφο έχουμε την αναπαράσταση του βασιλιά Hattusili III και της βασίλισσας Puduhepa που προσφέρουν σπονδή στους θεούς Teshub και Hepat Ο βασιλιάς στέκεται απέναντι από το θεό κάνοντας σπονδή έχοντας ανάμεσά τους ένα βωμό ενώ παρόμοια είναι και η σκηνή με τη βασίλισσα και τη θεά με τη διαφορά ότι η θεά είναι καθιστή Η στάση τα ρούχα και τα διακριτικά των θεών και του βασιλικού ζεύγους είναι παρόμοια με εκείνα στη Yazilikaya (Bittel 1976 173-176) (εικ83)

23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi Στο Gacircvurkalesi στο 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ένα βράχο το ανάγλυφο με δύο θεούς από δεξιά να έρχονται μπροστά σε μια καθιστή θεά στα αριστερά Οι θεοί και εδώ μοιάζουν αρκετά με τις παραστάσεις στη Yazilikaya Φέρουν τον κωνικό πίλο με τα κέρατα και έχουν το χέρι τους το ένα προτεταμένο και το άλλο στο στήθος Φέρουν επίσης και κοντούς χιτώνες (Bittel 1976 179) (εικ84-85)

24 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci Στο Tasci το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ανάγλυφο βράχου τρεις θεούς να βαδίζουν προς τα δεξιά Φέρουν μακρείς χιτώνες και έχουν τα τυπικά και εδώ χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Η παράσταση φέρει επιγραφές ιερογλυφικών (Bittel 1976 185) (εικ86)

4 Ας σημειωθεί ότι τα ιερά που θα αναφερθούν είναι υπαίθρια ιερά και οι ανάγλυφες μορφές θεών δημιουργούνται απευθείας επάνω στο φυσικό

19

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

45 Alanzu 46 Εγγονή του Teshub 46a Darru και Dakitu ακόλουθοι της Hepat 47ndash48 Hutena και Hutellura θεότητες της γραφής και του πεπρωμένου 49 Allatu41 Tashmisus () 51 Naparbi40 Kumarbi 52 Shalus-Bitinhi39 Ea 53 Tapkina38 Shaushga 37-36 Ninatta και Kulitta35 Kushuh 54 Nikkal34 Shimegi 55 Aya ()33 Astabi 55a Άγνωστος 32 Karzi () 55b Shaushga31 Pirinkir ()30 Hesui29-28 Sherri και Hurri27 Nergal26 Pishaishaphi

Oι μορφές 42 και 43 41 και 51 40 και 52 39 και 53 35 και 54 όπως επίσης 34 και 55 θεωρήθηκε ότι συγκροτούν θεϊκά ζεύγη

Πρέπει να αναφέρουμε ότι στην πομπή δεν εμφανίζονται μορφές θνητών παρά μόνο θεοί Οι θεοί παρουσιάζονται με διαφορετικά ρούχα άλλοι πιο φροντισμένοι από κάποιους άλλους για να καταδειχθεί ότι μερικοί ήταν σπουδαιότεροι από τους υπόλοιπους Οι θεοί κρατούν τα χαρακτηριστικά τους σύμβολα όπως όπλα ένα στάχυ ή το Kalmush ώστε να συμφωνούν τα σύμβολα με τη μυθολογία τους Μερικές μορφές φέρουν και τα ιερογλυφικά τους σημάδια για να ταυτιστούν Οι μορφές είναι σε διασκελισμό γα να δηλωθεί η κίνηση και έχουν τοποθετημένα τα χέρια τους με τη χαρακτηριστική στάση της χεττιτικής γλυπτικής δηλαδή το ένα χέρι λυγισμένο σε ορθή γωνία και κολλημένο στο σώμα τους και το άλλο σε έκταση Οι θεές διαμορφώνονται με όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που έχουν προαναφερθεί στα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής έχουν μακρείς χιτώνες και πόλους Είναι και αυτές σε διασκελισμό για να καταδειχθεί η κίνηση

Στο κέντρο έχουμε τη συνάντηση των κορυφαίων θεών (εικ68-69) Εδώ παρατηρούμε ότι η ανδρική μορφή που είναι αντιμέτωπη με τη θεά είναι ο θεός Teshub Είναι ο τυπικός Θεός της Καταιγίδας Φαίνεται να πατά επάνω σε δύο θεούς των βουνών Ανάλογη παράσταση με το θεό να πατά επάνω σε άλλους δύο θεούς του βουνού έχει σωθεί και σε σφραγίδα (εικ70) Μπροστά του στέκεται αντικριστά η θεά Hepat που πατά επάνω σε ένα λιοντάρι Η Hepat ακολουθείται από το γιο της Sarruma το θεό του πολέμου που φέρει τσεκούρι και ακόντιο πατώντας και ο ίδιος επάνω σε λιοντάρι Οι τρεις αυτοί θεοί διαμορφώνουν μια θεϊκή τριάδα ένα θεϊκό ζεύγος με το παιδί τους Τέτοιες τριάδες είναι γνωστές από τα ειδώλια της πρώιμης χεττιτικής περιόδου Ο Teshub και η Hepat συνοδεύονται από ταύρους που φέρουν τους θεϊκούς κωνικούς πίλους (τιάρα όπως έχει χαρακτηριστεί ο θεϊκός κωνικός πίλος) Θεωρήθηκε ότι ο ταύρος που συνοδεύει τον Teshub έχοντας το θεϊκό σύμβολο (κωνικός πίλος) αλλά και τα πόδια του μπροστά πρέπει να αντλεί το πρότυπό του από την Αίγυπτο Ανάλογο παράδειγμα δεν έχει εντοπιστεί στην Εγγύς Ανατολή νωρίτερα από το μνημείο της Yazilikaya Προτάθηκε ως πηγή προέλευσης η Αίγυπτος όπου το μοτίβο αυτό είναι μια δημιουργία κατά την αρχή της 19ης δυναστείας Η πρώτη του παρουσία αναγνωρίστηκε στο ναό του Sethy I στην Άβυδο στην αρχή του 13ου πΧ αι Τα κέρατα του ζώου υψώνονται κατακόρυφα και όχι σε συστροφή όπως είναι το πρότυπο στην Εγγύς Ανατολή Στο Αιγυπτιακό παράδειγμα ο Φαραώ υπερκαλύπτει το ζώο όπως και στη Yazilikaya (εικ71)

16

Στη Yazilikaya η μορφή του ζώου θα εξηγηθεί ως η απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Το μικρό μέγεθος του ζώου στο αιγυπτιακό παράδειγμα θα διευκόλυνε τη χρήση στη Yazilikaya το ζώου για την απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η χρονική περίοδος της κατασκευής του μνημείου της Yazilikaya συμπίπτει με την περίοδο που οι Χετταίοι και οι Αιγύπτιοι είχαν συνάψει συνθήκη ειρήνης και τα δύο βασίλεια έχουν έντονη επικοινωνία όπως μαρτυρείται από τις γραπτές πινακίδες Άλλωστε και ο μεγάλος βασιλιάς των Χετταίων είχε δώσει την κόρη του στο Ραμσή ΙΙ για σύζυγό του Πίσω από τον Teshub έχουμε την παρουσία ενός τυπικού θεού των βουνών που πατάει επάνω σε δύο στρογγυλές άκρες βουνών μάλλον ο Tashmisus που ήταν και ακόλουθος του Teshub Πίσω από την Hepat και το Sarruma έχουμε δύο θεότητες που πατούν επάνω σε ένα δικέφαλο αετό μάλλον οι Darru και Dakitu που ήταν ακόλουθοι της Hepat Ο συμβολισμός του δικέφαλου αετού δεν έχει διευκρινιστεί Μήπως η μορφή του δικέφαλου αετού προέκυψε από τη σύγχυση της προοπτικής δύο αετών ώστε ο δικέφαλος αετός να πρωτοεμφανίστηκε στη σφραγιδογλυφία όπου η σύγχυση της προοπτικής είναι πολύ εύκολο να προκύψει και στη συνέχεια πέρασε ως ξεχωριστό μοτίβο και στη γλυπτική αφού ως μειξογενής μορφή ταίριαζε με το καλλιτεχνικό πνεύμα της εποχής () Άλλωστε ο βυζαντινός δικέφαλος προέκυψε από τη σύμπτωση της προοπτικής δύο αετών που κατασκευάζονται ο ένας δίπλα στον άλλο (Σβορώνος 1902 50) Πρέπει να αναφερθεί ότι το μοντέλο το θεού να βρίσκεται επάνω σε βουνό και να πατάει επάνω σε ζώο είναι μια παλιά ανατολίτικη εικονογραφική παράδοση που εμφανίζεται σε ασσυριακές σφραγίδες Ο σταδιακός μετασχηματισμός των παραστάσεων ιερών βουνών σε μορφές θεών των βουνών εντοπίζεται στη Μεσοποταμία από την 3η πΧ Χιλιετία (Alexander 1993 1-13) Αν στραφούμε τώρα στο υπόλοιπο μέρος της πομπής θα παρατηρήσουμε ότι στην πομπή εμφανίζονται και μερικά ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία Έτσι παρατηρούμε ότι εμφανίζονται αντωπές ταυρόμορφες μειξογενείς μορφές που πατούν επάνω στο ιερογλυφικό σημάδι της γης και κουβαλούν την ημισέληνο που συμβολίζει τον ουρανό με αρ 28-29 (εικ47) Στην κορυφή της πομπής στο δυτικό τοίχο διακρίνουμε τη θεά του πολέμου Shaushga που συνοδεύεται από τη Ninatta και τη Kulitta με αρ 36-38 (εικ55) Ακολουθούνται από το θεό του φεγγαριού που φέρει φτερά και έχει στον κωνικό του πίλο μια ημισέληνο με αρ 35 (εικ53) Πίσω του διακρίνουμε το Θεό του Ήλιου που εικονίζεται ως θεϊκός βασιλιάς φέροντας το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας και τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι του όπως και το ένα πίλο χωρίς γείσο με αρ 34 (εικ54) Στο βόρειο τοίχο και στην άκρη αριστερά έχουμε ένα θεό που πατά επάνω σε δύο βουνά και φέρει στο αριστερό του χέρι στάχυ Αυτός θα πρέπει να είναι ένας θεός της βλάστησης με αρ 40 (εικ58) Ενώ οι μορφές με αρ 13-15 είναι και αυτές μορφές θεών των βουνών που απεικονίζονται με το χαρακτηριστικό ένδυμα με τα εξογκώματα που θυμίζει βουνό Οι μορφές στη γυναικεία πομπή εικονίζονται με μακρείς χιτώνες και πόλους χωρίς να έχουν μεγάλες διαφορές η μία από την άλλη έχοντας ακόμη και τη στάση των χεριών τους παρόμοια με τα χέρια να είναι προτεταμένα και ελαφρά λυγισμένα μπροστά

- Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV Στα δεξιά της είσοδο στο χώρο Α υπάρχει ένα μεγάλο πορτραίτο (μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος) του Βασιλιά Tudhaliya IV ως συνοδού των θεών απέναντι από την κεντρική σκηνή Ο βασιλιάς στέκεται επάνω σε δύο βουνά φοράει μακρύ χιτώνα όπως και θεοί και έχει έντονα αφηρωισμένα χαρακτηριστικά δημιουργώντας την εντύπωση ότι στο πορτραίτο απεικονίζεται ο θεός της καταιγίδας Ο βασιλιάς μετά το θάνατό του έχει αφηρωιστεί και έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι έχει γίνει θεός Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η στάση των χεριών του που είναι παρόμοια με εκείνη των θεών στις πομπές Φέρει επίσης το Kalmush ως σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας Μπροστά του υπάρχει το ιερογλυφικό που εικονίζει ένα θεό του βουνού και τον ήλιο με τα φτερά Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το μοτίβο του ήλιου με τα φτερά είναι ένα παλιό θέμα της ανατολής που εμφανίζεται από παλιά στη Μεσοποταμία και τη Συρία έχοντας όμως ένα

17

πεσσό ή ένα δέντρο ή τη μειξογενή μορφή ανθρώπου-ταύρου που στηρίζει τον ήλιο με φτερά Σταδιακά όμως έχει εξελιχθεί το μοτίβο ώστε να αντικαθίστανται τα διάφορα υποστηρίγματα του ήλιου με την ανθρώπινη μορφή που αναγνωρίζεται ως θεός Η μορφές των θεών που έχουν τον ήλιο με φτερά επάνω στο κεφάλι τους παρατηρούνται τόσο στην πομπή των θεών που έχουμε σε ανάλογη παράσταση τη μορφή του θεού Ήλιου αλλά και στα ιερογλυφικά σύμβολα που εμφανίζονται στο τόσο στο πορτραίτο του Tudhaliya IV στο χώρο Α όσο και στο πορτραίτο στο χώρο Β που αυτός ο βασιλιάς βρίσκεται στην προστασία του θεού Sarruma (Alexander 1986 98) (εικ66-67)

ΧΩΡΟΣ Β Ο χώρος Β είναι πολύ μικρότερος και αφιερώθηκε στη λατρεία των νεκρών βασιλέων Παρατηρούνται 3 κόγχες σε βράχους που περιείχαν τις στάχτες των νεκρών βασιλέων Η γλυπτική σε αυτό το χώρο συνδέθηκε με τη λατρεία του Κάτω Κόσμου (εικ72) Σε μια πλευρά παρατηρούμε 12 θεούς που τρέχουν και το laquoΘεό των Ξιφώνraquo απέναντί τους Ένα σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό το Sarruma να τον αγκαλιάζει που βρίσκεται εκεί θα πρέπει να τοποθετήθηκε όταν ανέλαβε τη βασιλεία - Οι δώδεκα θεοί Το σύνολο των 12 θεών που τρέχουν σύμφωνα με τον Akurgal είναι μια εξαίσια προσπάθεια των καλλιτεχνών να εικονιστεί μια σειρά ανθρώπινων μορφών με αλληλοκαλυπτώμενα τα μέλη τους που προελαύνουν σε σειρά Οι θεοί φέρουν δρεπάνι στο αριστερό τους χέρι Είναι το καλύτερα διατηρημένο ανάγλυφο στο χώρο Β Αυτοί οι θεοί συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο (εικ73-74) - Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo είναι ένα αρκετά ιδιόμορφο ανάγλυφο Εικονίζεται ένα τεράστιο ξίφος γυρισμένο προς τα κάτω Έχει λαβή που πλαισιώνεται από τα κεφάλια δύο λιονταριών σε αντίθετη κατεύθυνση ενώ ολόκληρες οι μορφές δύο λιονταριών ξαπλωμένων με κατεύθυνση προς τα κάτω αναπτύσσονται επάνω στη λάμα του ξίφους Επάνω η λαβή φέρει το κεφάλι ενός θεού παρόμοιο με εκείνα των θεών στην ανδρική πομπή στο χώρο Α Έχει ψηλό κωνικό πίλο με ένα κέρατο και ελλείψεις στη μέση του πίλου Ο θεός φέρει και ενώτιο Το ανάγλυφο είναι πρωτότυπο Υποτέθηκε ότι ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo αναπαριστά ένα πολεμικό τρόπαιο που αποκτήθηκε από το βασίλειο των Mittani Αν δεχθούμε αυτή την άποψη τότε το λάφυρο μάλλον είχε γίνει αντικείμενο λατρείας από τους Χετταίους Όμως ήδη στους Χετταίους έχουμε θεούς που λατρεύονται κάτω από τη μορφή ενός όπλου Μάλλον εδώ εικονίζεται ο θεός του πολέμου Sarruma που ήδη παρουσιάζεται στο χώρο Α να συνοδεύει την Hepat (Vieyra 1955 64-65) (εικ75 79)

- Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV Το σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό του το Sarruma να τον αγκαλιάζει και να τον προστατεύει είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης του Νέου Βασιλείου (εικ76 79) Ο Θεός εικονίζεται με την ίδια ενδυμασία όπως και στο χώρο Α έχοντας το χαρακτηριστικό εγχειρίδιο Ο βασιλιάς έχει ιερατική στάση Ανάλογες σκηνές είναι γνωστές από την Εγγύς Ανατολή όπως το ανάγλυφο του βασιλιά Senusret I που προστατεύεται από το θεό Ptah στην αρχή της ΧΙΙ δυναστείας Ακόμη και σε παραστάσεις σφραγίδων έχουμε παρόμοιες σκηνές Χαρακτηριστική είναι η παράσταση σε σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει και πάλι ο θεός Sarruma (εικ77) όπως και η παράσταση της σφραγίδας που εικονίζει το βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από παλαιότερους Θεούς της Καταιγίδας ίσως τον Teshub (εικ78)

18

- Υπόλοιπες μορφές Η είσοδος στο μικρό χώρο θεωρείται ότι φρουρείται από δύο μειξογενείς μορφές θεοτήτων με τα χέρια τους υψωμένα που έχουν σώμα ανθρώπου φτερά και κεφάλι λιονταριού και οι οποίες αντλούν την προέλευσή τους σε Χουριτικά συμβολιστικά πρότυπα (εικ80) Στα δεξιά της εισόδου στο μεγάλο χώρο της λατρείας υπάρχει ένα ανάγλυφο με ένα θεό και μια θεά να κάθονται αντικριστά θυμίζοντας αγορά θεών (εικ81) Το σύνολο της γλυπτικής διακόσμησης του ιερού συμπληρώνεται από ένα πέτρινο κομμάτι που έχει επάνω μόνη μια γυναικεία μορφή Το κομμάτι αυτό ένα από δύο που φτιάχτηκαν αρχικά θα πρέπει να συμπλήρωνε το κενό στο δεξιό τοίχο το χώρου Α (εικ82)

(Alexander 1986 99-102)

- Θρησκευτικός και πολιτικός ρόλος του ιερού Το μνημείο της Yazilikaya εξυπηρετεί ένα διττό ρόλο Γίνεται από τη μια πλευρά ο ιερός θρησκευτικός χώρος με το συνεχή λατρευτικό χαρακτήρα ήδη από προηγούμενους αιώνες Στο μνημείο τονίζεται η γονιμότητα της γης και η ευδαιμονία της κοινωνίας μέσα από την ασφάλεια που θα εγγυηθούν οι θεοί Παράλληλα προβάλλεται ο laquoΙερός Γάμοςraquo και τα laquoΘεϊκά Ζεύγηraquo Από την άλλη μέσα από την πλούσια γλυπτική διακόσμηση μετατρέπεται σε μέσο προβολής των βασιλικών οικογενειών Η αφηρωισμένη παράσταση του Μεγάλου Βασιλιά η έμφαση στις θεϊκές πομπές με τους θεούς να συνοδεύονται από τα σύμβολά τους και η προβολή του θεού της Καταιγίδας υπογραμμίζουν τη συνέχεια της παράδοσης και το κύρος της βασιλικής οικογένειας ανάμεσα στο σύνολο των βασιλικών οίκων της Ανατολής Ίσως η Αίγυπτος να αποτέλεσε το πρότυπο για τη χρήση της μεγάλης γλυπτικής ως όργανο προβολής των βασιλέων αφού είναι αρκετά τα μοτίβα στο μνημείο που αντλούν τα πρότυπά τους από την Αίγυπτο

22 Γλυπτική από το ιερό 4 στο Fraktin Στο Fraktin κοντά στο Kayseri έχουμε ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεγάλης γλυπτικής που προηγούνται χρονολογικά από το ιερό στη Yazilikaya Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου πΧ αι Σε αυτό το ανάγλυφο έχουμε την αναπαράσταση του βασιλιά Hattusili III και της βασίλισσας Puduhepa που προσφέρουν σπονδή στους θεούς Teshub και Hepat Ο βασιλιάς στέκεται απέναντι από το θεό κάνοντας σπονδή έχοντας ανάμεσά τους ένα βωμό ενώ παρόμοια είναι και η σκηνή με τη βασίλισσα και τη θεά με τη διαφορά ότι η θεά είναι καθιστή Η στάση τα ρούχα και τα διακριτικά των θεών και του βασιλικού ζεύγους είναι παρόμοια με εκείνα στη Yazilikaya (Bittel 1976 173-176) (εικ83)

23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi Στο Gacircvurkalesi στο 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ένα βράχο το ανάγλυφο με δύο θεούς από δεξιά να έρχονται μπροστά σε μια καθιστή θεά στα αριστερά Οι θεοί και εδώ μοιάζουν αρκετά με τις παραστάσεις στη Yazilikaya Φέρουν τον κωνικό πίλο με τα κέρατα και έχουν το χέρι τους το ένα προτεταμένο και το άλλο στο στήθος Φέρουν επίσης και κοντούς χιτώνες (Bittel 1976 179) (εικ84-85)

24 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci Στο Tasci το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ανάγλυφο βράχου τρεις θεούς να βαδίζουν προς τα δεξιά Φέρουν μακρείς χιτώνες και έχουν τα τυπικά και εδώ χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Η παράσταση φέρει επιγραφές ιερογλυφικών (Bittel 1976 185) (εικ86)

4 Ας σημειωθεί ότι τα ιερά που θα αναφερθούν είναι υπαίθρια ιερά και οι ανάγλυφες μορφές θεών δημιουργούνται απευθείας επάνω στο φυσικό

19

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Στη Yazilikaya η μορφή του ζώου θα εξηγηθεί ως η απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Το μικρό μέγεθος του ζώου στο αιγυπτιακό παράδειγμα θα διευκόλυνε τη χρήση στη Yazilikaya το ζώου για την απεικόνιση του Sarruma ως laquoΤο Δέρμα του Teshubraquo Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η χρονική περίοδος της κατασκευής του μνημείου της Yazilikaya συμπίπτει με την περίοδο που οι Χετταίοι και οι Αιγύπτιοι είχαν συνάψει συνθήκη ειρήνης και τα δύο βασίλεια έχουν έντονη επικοινωνία όπως μαρτυρείται από τις γραπτές πινακίδες Άλλωστε και ο μεγάλος βασιλιάς των Χετταίων είχε δώσει την κόρη του στο Ραμσή ΙΙ για σύζυγό του Πίσω από τον Teshub έχουμε την παρουσία ενός τυπικού θεού των βουνών που πατάει επάνω σε δύο στρογγυλές άκρες βουνών μάλλον ο Tashmisus που ήταν και ακόλουθος του Teshub Πίσω από την Hepat και το Sarruma έχουμε δύο θεότητες που πατούν επάνω σε ένα δικέφαλο αετό μάλλον οι Darru και Dakitu που ήταν ακόλουθοι της Hepat Ο συμβολισμός του δικέφαλου αετού δεν έχει διευκρινιστεί Μήπως η μορφή του δικέφαλου αετού προέκυψε από τη σύγχυση της προοπτικής δύο αετών ώστε ο δικέφαλος αετός να πρωτοεμφανίστηκε στη σφραγιδογλυφία όπου η σύγχυση της προοπτικής είναι πολύ εύκολο να προκύψει και στη συνέχεια πέρασε ως ξεχωριστό μοτίβο και στη γλυπτική αφού ως μειξογενής μορφή ταίριαζε με το καλλιτεχνικό πνεύμα της εποχής () Άλλωστε ο βυζαντινός δικέφαλος προέκυψε από τη σύμπτωση της προοπτικής δύο αετών που κατασκευάζονται ο ένας δίπλα στον άλλο (Σβορώνος 1902 50) Πρέπει να αναφερθεί ότι το μοντέλο το θεού να βρίσκεται επάνω σε βουνό και να πατάει επάνω σε ζώο είναι μια παλιά ανατολίτικη εικονογραφική παράδοση που εμφανίζεται σε ασσυριακές σφραγίδες Ο σταδιακός μετασχηματισμός των παραστάσεων ιερών βουνών σε μορφές θεών των βουνών εντοπίζεται στη Μεσοποταμία από την 3η πΧ Χιλιετία (Alexander 1993 1-13) Αν στραφούμε τώρα στο υπόλοιπο μέρος της πομπής θα παρατηρήσουμε ότι στην πομπή εμφανίζονται και μερικά ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία Έτσι παρατηρούμε ότι εμφανίζονται αντωπές ταυρόμορφες μειξογενείς μορφές που πατούν επάνω στο ιερογλυφικό σημάδι της γης και κουβαλούν την ημισέληνο που συμβολίζει τον ουρανό με αρ 28-29 (εικ47) Στην κορυφή της πομπής στο δυτικό τοίχο διακρίνουμε τη θεά του πολέμου Shaushga που συνοδεύεται από τη Ninatta και τη Kulitta με αρ 36-38 (εικ55) Ακολουθούνται από το θεό του φεγγαριού που φέρει φτερά και έχει στον κωνικό του πίλο μια ημισέληνο με αρ 35 (εικ53) Πίσω του διακρίνουμε το Θεό του Ήλιου που εικονίζεται ως θεϊκός βασιλιάς φέροντας το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας και τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι του όπως και το ένα πίλο χωρίς γείσο με αρ 34 (εικ54) Στο βόρειο τοίχο και στην άκρη αριστερά έχουμε ένα θεό που πατά επάνω σε δύο βουνά και φέρει στο αριστερό του χέρι στάχυ Αυτός θα πρέπει να είναι ένας θεός της βλάστησης με αρ 40 (εικ58) Ενώ οι μορφές με αρ 13-15 είναι και αυτές μορφές θεών των βουνών που απεικονίζονται με το χαρακτηριστικό ένδυμα με τα εξογκώματα που θυμίζει βουνό Οι μορφές στη γυναικεία πομπή εικονίζονται με μακρείς χιτώνες και πόλους χωρίς να έχουν μεγάλες διαφορές η μία από την άλλη έχοντας ακόμη και τη στάση των χεριών τους παρόμοια με τα χέρια να είναι προτεταμένα και ελαφρά λυγισμένα μπροστά

- Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV Στα δεξιά της είσοδο στο χώρο Α υπάρχει ένα μεγάλο πορτραίτο (μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος) του Βασιλιά Tudhaliya IV ως συνοδού των θεών απέναντι από την κεντρική σκηνή Ο βασιλιάς στέκεται επάνω σε δύο βουνά φοράει μακρύ χιτώνα όπως και θεοί και έχει έντονα αφηρωισμένα χαρακτηριστικά δημιουργώντας την εντύπωση ότι στο πορτραίτο απεικονίζεται ο θεός της καταιγίδας Ο βασιλιάς μετά το θάνατό του έχει αφηρωιστεί και έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι έχει γίνει θεός Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η στάση των χεριών του που είναι παρόμοια με εκείνη των θεών στις πομπές Φέρει επίσης το Kalmush ως σύμβολο της βασιλικής του εξουσίας Μπροστά του υπάρχει το ιερογλυφικό που εικονίζει ένα θεό του βουνού και τον ήλιο με τα φτερά Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το μοτίβο του ήλιου με τα φτερά είναι ένα παλιό θέμα της ανατολής που εμφανίζεται από παλιά στη Μεσοποταμία και τη Συρία έχοντας όμως ένα

17

πεσσό ή ένα δέντρο ή τη μειξογενή μορφή ανθρώπου-ταύρου που στηρίζει τον ήλιο με φτερά Σταδιακά όμως έχει εξελιχθεί το μοτίβο ώστε να αντικαθίστανται τα διάφορα υποστηρίγματα του ήλιου με την ανθρώπινη μορφή που αναγνωρίζεται ως θεός Η μορφές των θεών που έχουν τον ήλιο με φτερά επάνω στο κεφάλι τους παρατηρούνται τόσο στην πομπή των θεών που έχουμε σε ανάλογη παράσταση τη μορφή του θεού Ήλιου αλλά και στα ιερογλυφικά σύμβολα που εμφανίζονται στο τόσο στο πορτραίτο του Tudhaliya IV στο χώρο Α όσο και στο πορτραίτο στο χώρο Β που αυτός ο βασιλιάς βρίσκεται στην προστασία του θεού Sarruma (Alexander 1986 98) (εικ66-67)

ΧΩΡΟΣ Β Ο χώρος Β είναι πολύ μικρότερος και αφιερώθηκε στη λατρεία των νεκρών βασιλέων Παρατηρούνται 3 κόγχες σε βράχους που περιείχαν τις στάχτες των νεκρών βασιλέων Η γλυπτική σε αυτό το χώρο συνδέθηκε με τη λατρεία του Κάτω Κόσμου (εικ72) Σε μια πλευρά παρατηρούμε 12 θεούς που τρέχουν και το laquoΘεό των Ξιφώνraquo απέναντί τους Ένα σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό το Sarruma να τον αγκαλιάζει που βρίσκεται εκεί θα πρέπει να τοποθετήθηκε όταν ανέλαβε τη βασιλεία - Οι δώδεκα θεοί Το σύνολο των 12 θεών που τρέχουν σύμφωνα με τον Akurgal είναι μια εξαίσια προσπάθεια των καλλιτεχνών να εικονιστεί μια σειρά ανθρώπινων μορφών με αλληλοκαλυπτώμενα τα μέλη τους που προελαύνουν σε σειρά Οι θεοί φέρουν δρεπάνι στο αριστερό τους χέρι Είναι το καλύτερα διατηρημένο ανάγλυφο στο χώρο Β Αυτοί οι θεοί συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο (εικ73-74) - Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo είναι ένα αρκετά ιδιόμορφο ανάγλυφο Εικονίζεται ένα τεράστιο ξίφος γυρισμένο προς τα κάτω Έχει λαβή που πλαισιώνεται από τα κεφάλια δύο λιονταριών σε αντίθετη κατεύθυνση ενώ ολόκληρες οι μορφές δύο λιονταριών ξαπλωμένων με κατεύθυνση προς τα κάτω αναπτύσσονται επάνω στη λάμα του ξίφους Επάνω η λαβή φέρει το κεφάλι ενός θεού παρόμοιο με εκείνα των θεών στην ανδρική πομπή στο χώρο Α Έχει ψηλό κωνικό πίλο με ένα κέρατο και ελλείψεις στη μέση του πίλου Ο θεός φέρει και ενώτιο Το ανάγλυφο είναι πρωτότυπο Υποτέθηκε ότι ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo αναπαριστά ένα πολεμικό τρόπαιο που αποκτήθηκε από το βασίλειο των Mittani Αν δεχθούμε αυτή την άποψη τότε το λάφυρο μάλλον είχε γίνει αντικείμενο λατρείας από τους Χετταίους Όμως ήδη στους Χετταίους έχουμε θεούς που λατρεύονται κάτω από τη μορφή ενός όπλου Μάλλον εδώ εικονίζεται ο θεός του πολέμου Sarruma που ήδη παρουσιάζεται στο χώρο Α να συνοδεύει την Hepat (Vieyra 1955 64-65) (εικ75 79)

- Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV Το σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό του το Sarruma να τον αγκαλιάζει και να τον προστατεύει είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης του Νέου Βασιλείου (εικ76 79) Ο Θεός εικονίζεται με την ίδια ενδυμασία όπως και στο χώρο Α έχοντας το χαρακτηριστικό εγχειρίδιο Ο βασιλιάς έχει ιερατική στάση Ανάλογες σκηνές είναι γνωστές από την Εγγύς Ανατολή όπως το ανάγλυφο του βασιλιά Senusret I που προστατεύεται από το θεό Ptah στην αρχή της ΧΙΙ δυναστείας Ακόμη και σε παραστάσεις σφραγίδων έχουμε παρόμοιες σκηνές Χαρακτηριστική είναι η παράσταση σε σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει και πάλι ο θεός Sarruma (εικ77) όπως και η παράσταση της σφραγίδας που εικονίζει το βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από παλαιότερους Θεούς της Καταιγίδας ίσως τον Teshub (εικ78)

18

- Υπόλοιπες μορφές Η είσοδος στο μικρό χώρο θεωρείται ότι φρουρείται από δύο μειξογενείς μορφές θεοτήτων με τα χέρια τους υψωμένα που έχουν σώμα ανθρώπου φτερά και κεφάλι λιονταριού και οι οποίες αντλούν την προέλευσή τους σε Χουριτικά συμβολιστικά πρότυπα (εικ80) Στα δεξιά της εισόδου στο μεγάλο χώρο της λατρείας υπάρχει ένα ανάγλυφο με ένα θεό και μια θεά να κάθονται αντικριστά θυμίζοντας αγορά θεών (εικ81) Το σύνολο της γλυπτικής διακόσμησης του ιερού συμπληρώνεται από ένα πέτρινο κομμάτι που έχει επάνω μόνη μια γυναικεία μορφή Το κομμάτι αυτό ένα από δύο που φτιάχτηκαν αρχικά θα πρέπει να συμπλήρωνε το κενό στο δεξιό τοίχο το χώρου Α (εικ82)

(Alexander 1986 99-102)

- Θρησκευτικός και πολιτικός ρόλος του ιερού Το μνημείο της Yazilikaya εξυπηρετεί ένα διττό ρόλο Γίνεται από τη μια πλευρά ο ιερός θρησκευτικός χώρος με το συνεχή λατρευτικό χαρακτήρα ήδη από προηγούμενους αιώνες Στο μνημείο τονίζεται η γονιμότητα της γης και η ευδαιμονία της κοινωνίας μέσα από την ασφάλεια που θα εγγυηθούν οι θεοί Παράλληλα προβάλλεται ο laquoΙερός Γάμοςraquo και τα laquoΘεϊκά Ζεύγηraquo Από την άλλη μέσα από την πλούσια γλυπτική διακόσμηση μετατρέπεται σε μέσο προβολής των βασιλικών οικογενειών Η αφηρωισμένη παράσταση του Μεγάλου Βασιλιά η έμφαση στις θεϊκές πομπές με τους θεούς να συνοδεύονται από τα σύμβολά τους και η προβολή του θεού της Καταιγίδας υπογραμμίζουν τη συνέχεια της παράδοσης και το κύρος της βασιλικής οικογένειας ανάμεσα στο σύνολο των βασιλικών οίκων της Ανατολής Ίσως η Αίγυπτος να αποτέλεσε το πρότυπο για τη χρήση της μεγάλης γλυπτικής ως όργανο προβολής των βασιλέων αφού είναι αρκετά τα μοτίβα στο μνημείο που αντλούν τα πρότυπά τους από την Αίγυπτο

22 Γλυπτική από το ιερό 4 στο Fraktin Στο Fraktin κοντά στο Kayseri έχουμε ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεγάλης γλυπτικής που προηγούνται χρονολογικά από το ιερό στη Yazilikaya Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου πΧ αι Σε αυτό το ανάγλυφο έχουμε την αναπαράσταση του βασιλιά Hattusili III και της βασίλισσας Puduhepa που προσφέρουν σπονδή στους θεούς Teshub και Hepat Ο βασιλιάς στέκεται απέναντι από το θεό κάνοντας σπονδή έχοντας ανάμεσά τους ένα βωμό ενώ παρόμοια είναι και η σκηνή με τη βασίλισσα και τη θεά με τη διαφορά ότι η θεά είναι καθιστή Η στάση τα ρούχα και τα διακριτικά των θεών και του βασιλικού ζεύγους είναι παρόμοια με εκείνα στη Yazilikaya (Bittel 1976 173-176) (εικ83)

23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi Στο Gacircvurkalesi στο 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ένα βράχο το ανάγλυφο με δύο θεούς από δεξιά να έρχονται μπροστά σε μια καθιστή θεά στα αριστερά Οι θεοί και εδώ μοιάζουν αρκετά με τις παραστάσεις στη Yazilikaya Φέρουν τον κωνικό πίλο με τα κέρατα και έχουν το χέρι τους το ένα προτεταμένο και το άλλο στο στήθος Φέρουν επίσης και κοντούς χιτώνες (Bittel 1976 179) (εικ84-85)

24 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci Στο Tasci το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ανάγλυφο βράχου τρεις θεούς να βαδίζουν προς τα δεξιά Φέρουν μακρείς χιτώνες και έχουν τα τυπικά και εδώ χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Η παράσταση φέρει επιγραφές ιερογλυφικών (Bittel 1976 185) (εικ86)

4 Ας σημειωθεί ότι τα ιερά που θα αναφερθούν είναι υπαίθρια ιερά και οι ανάγλυφες μορφές θεών δημιουργούνται απευθείας επάνω στο φυσικό

19

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

πεσσό ή ένα δέντρο ή τη μειξογενή μορφή ανθρώπου-ταύρου που στηρίζει τον ήλιο με φτερά Σταδιακά όμως έχει εξελιχθεί το μοτίβο ώστε να αντικαθίστανται τα διάφορα υποστηρίγματα του ήλιου με την ανθρώπινη μορφή που αναγνωρίζεται ως θεός Η μορφές των θεών που έχουν τον ήλιο με φτερά επάνω στο κεφάλι τους παρατηρούνται τόσο στην πομπή των θεών που έχουμε σε ανάλογη παράσταση τη μορφή του θεού Ήλιου αλλά και στα ιερογλυφικά σύμβολα που εμφανίζονται στο τόσο στο πορτραίτο του Tudhaliya IV στο χώρο Α όσο και στο πορτραίτο στο χώρο Β που αυτός ο βασιλιάς βρίσκεται στην προστασία του θεού Sarruma (Alexander 1986 98) (εικ66-67)

ΧΩΡΟΣ Β Ο χώρος Β είναι πολύ μικρότερος και αφιερώθηκε στη λατρεία των νεκρών βασιλέων Παρατηρούνται 3 κόγχες σε βράχους που περιείχαν τις στάχτες των νεκρών βασιλέων Η γλυπτική σε αυτό το χώρο συνδέθηκε με τη λατρεία του Κάτω Κόσμου (εικ72) Σε μια πλευρά παρατηρούμε 12 θεούς που τρέχουν και το laquoΘεό των Ξιφώνraquo απέναντί τους Ένα σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό το Sarruma να τον αγκαλιάζει που βρίσκεται εκεί θα πρέπει να τοποθετήθηκε όταν ανέλαβε τη βασιλεία - Οι δώδεκα θεοί Το σύνολο των 12 θεών που τρέχουν σύμφωνα με τον Akurgal είναι μια εξαίσια προσπάθεια των καλλιτεχνών να εικονιστεί μια σειρά ανθρώπινων μορφών με αλληλοκαλυπτώμενα τα μέλη τους που προελαύνουν σε σειρά Οι θεοί φέρουν δρεπάνι στο αριστερό τους χέρι Είναι το καλύτερα διατηρημένο ανάγλυφο στο χώρο Β Αυτοί οι θεοί συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο (εικ73-74) - Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo είναι ένα αρκετά ιδιόμορφο ανάγλυφο Εικονίζεται ένα τεράστιο ξίφος γυρισμένο προς τα κάτω Έχει λαβή που πλαισιώνεται από τα κεφάλια δύο λιονταριών σε αντίθετη κατεύθυνση ενώ ολόκληρες οι μορφές δύο λιονταριών ξαπλωμένων με κατεύθυνση προς τα κάτω αναπτύσσονται επάνω στη λάμα του ξίφους Επάνω η λαβή φέρει το κεφάλι ενός θεού παρόμοιο με εκείνα των θεών στην ανδρική πομπή στο χώρο Α Έχει ψηλό κωνικό πίλο με ένα κέρατο και ελλείψεις στη μέση του πίλου Ο θεός φέρει και ενώτιο Το ανάγλυφο είναι πρωτότυπο Υποτέθηκε ότι ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo αναπαριστά ένα πολεμικό τρόπαιο που αποκτήθηκε από το βασίλειο των Mittani Αν δεχθούμε αυτή την άποψη τότε το λάφυρο μάλλον είχε γίνει αντικείμενο λατρείας από τους Χετταίους Όμως ήδη στους Χετταίους έχουμε θεούς που λατρεύονται κάτω από τη μορφή ενός όπλου Μάλλον εδώ εικονίζεται ο θεός του πολέμου Sarruma που ήδη παρουσιάζεται στο χώρο Α να συνοδεύει την Hepat (Vieyra 1955 64-65) (εικ75 79)

- Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV Το σύνολο με τον Tudhaliya IV και τον προστάτη θεό του το Sarruma να τον αγκαλιάζει και να τον προστατεύει είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης του Νέου Βασιλείου (εικ76 79) Ο Θεός εικονίζεται με την ίδια ενδυμασία όπως και στο χώρο Α έχοντας το χαρακτηριστικό εγχειρίδιο Ο βασιλιάς έχει ιερατική στάση Ανάλογες σκηνές είναι γνωστές από την Εγγύς Ανατολή όπως το ανάγλυφο του βασιλιά Senusret I που προστατεύεται από το θεό Ptah στην αρχή της ΧΙΙ δυναστείας Ακόμη και σε παραστάσεις σφραγίδων έχουμε παρόμοιες σκηνές Χαρακτηριστική είναι η παράσταση σε σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει και πάλι ο θεός Sarruma (εικ77) όπως και η παράσταση της σφραγίδας που εικονίζει το βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από παλαιότερους Θεούς της Καταιγίδας ίσως τον Teshub (εικ78)

18

- Υπόλοιπες μορφές Η είσοδος στο μικρό χώρο θεωρείται ότι φρουρείται από δύο μειξογενείς μορφές θεοτήτων με τα χέρια τους υψωμένα που έχουν σώμα ανθρώπου φτερά και κεφάλι λιονταριού και οι οποίες αντλούν την προέλευσή τους σε Χουριτικά συμβολιστικά πρότυπα (εικ80) Στα δεξιά της εισόδου στο μεγάλο χώρο της λατρείας υπάρχει ένα ανάγλυφο με ένα θεό και μια θεά να κάθονται αντικριστά θυμίζοντας αγορά θεών (εικ81) Το σύνολο της γλυπτικής διακόσμησης του ιερού συμπληρώνεται από ένα πέτρινο κομμάτι που έχει επάνω μόνη μια γυναικεία μορφή Το κομμάτι αυτό ένα από δύο που φτιάχτηκαν αρχικά θα πρέπει να συμπλήρωνε το κενό στο δεξιό τοίχο το χώρου Α (εικ82)

(Alexander 1986 99-102)

- Θρησκευτικός και πολιτικός ρόλος του ιερού Το μνημείο της Yazilikaya εξυπηρετεί ένα διττό ρόλο Γίνεται από τη μια πλευρά ο ιερός θρησκευτικός χώρος με το συνεχή λατρευτικό χαρακτήρα ήδη από προηγούμενους αιώνες Στο μνημείο τονίζεται η γονιμότητα της γης και η ευδαιμονία της κοινωνίας μέσα από την ασφάλεια που θα εγγυηθούν οι θεοί Παράλληλα προβάλλεται ο laquoΙερός Γάμοςraquo και τα laquoΘεϊκά Ζεύγηraquo Από την άλλη μέσα από την πλούσια γλυπτική διακόσμηση μετατρέπεται σε μέσο προβολής των βασιλικών οικογενειών Η αφηρωισμένη παράσταση του Μεγάλου Βασιλιά η έμφαση στις θεϊκές πομπές με τους θεούς να συνοδεύονται από τα σύμβολά τους και η προβολή του θεού της Καταιγίδας υπογραμμίζουν τη συνέχεια της παράδοσης και το κύρος της βασιλικής οικογένειας ανάμεσα στο σύνολο των βασιλικών οίκων της Ανατολής Ίσως η Αίγυπτος να αποτέλεσε το πρότυπο για τη χρήση της μεγάλης γλυπτικής ως όργανο προβολής των βασιλέων αφού είναι αρκετά τα μοτίβα στο μνημείο που αντλούν τα πρότυπά τους από την Αίγυπτο

22 Γλυπτική από το ιερό 4 στο Fraktin Στο Fraktin κοντά στο Kayseri έχουμε ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεγάλης γλυπτικής που προηγούνται χρονολογικά από το ιερό στη Yazilikaya Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου πΧ αι Σε αυτό το ανάγλυφο έχουμε την αναπαράσταση του βασιλιά Hattusili III και της βασίλισσας Puduhepa που προσφέρουν σπονδή στους θεούς Teshub και Hepat Ο βασιλιάς στέκεται απέναντι από το θεό κάνοντας σπονδή έχοντας ανάμεσά τους ένα βωμό ενώ παρόμοια είναι και η σκηνή με τη βασίλισσα και τη θεά με τη διαφορά ότι η θεά είναι καθιστή Η στάση τα ρούχα και τα διακριτικά των θεών και του βασιλικού ζεύγους είναι παρόμοια με εκείνα στη Yazilikaya (Bittel 1976 173-176) (εικ83)

23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi Στο Gacircvurkalesi στο 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ένα βράχο το ανάγλυφο με δύο θεούς από δεξιά να έρχονται μπροστά σε μια καθιστή θεά στα αριστερά Οι θεοί και εδώ μοιάζουν αρκετά με τις παραστάσεις στη Yazilikaya Φέρουν τον κωνικό πίλο με τα κέρατα και έχουν το χέρι τους το ένα προτεταμένο και το άλλο στο στήθος Φέρουν επίσης και κοντούς χιτώνες (Bittel 1976 179) (εικ84-85)

24 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci Στο Tasci το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ανάγλυφο βράχου τρεις θεούς να βαδίζουν προς τα δεξιά Φέρουν μακρείς χιτώνες και έχουν τα τυπικά και εδώ χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Η παράσταση φέρει επιγραφές ιερογλυφικών (Bittel 1976 185) (εικ86)

4 Ας σημειωθεί ότι τα ιερά που θα αναφερθούν είναι υπαίθρια ιερά και οι ανάγλυφες μορφές θεών δημιουργούνται απευθείας επάνω στο φυσικό

19

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

- Υπόλοιπες μορφές Η είσοδος στο μικρό χώρο θεωρείται ότι φρουρείται από δύο μειξογενείς μορφές θεοτήτων με τα χέρια τους υψωμένα που έχουν σώμα ανθρώπου φτερά και κεφάλι λιονταριού και οι οποίες αντλούν την προέλευσή τους σε Χουριτικά συμβολιστικά πρότυπα (εικ80) Στα δεξιά της εισόδου στο μεγάλο χώρο της λατρείας υπάρχει ένα ανάγλυφο με ένα θεό και μια θεά να κάθονται αντικριστά θυμίζοντας αγορά θεών (εικ81) Το σύνολο της γλυπτικής διακόσμησης του ιερού συμπληρώνεται από ένα πέτρινο κομμάτι που έχει επάνω μόνη μια γυναικεία μορφή Το κομμάτι αυτό ένα από δύο που φτιάχτηκαν αρχικά θα πρέπει να συμπλήρωνε το κενό στο δεξιό τοίχο το χώρου Α (εικ82)

(Alexander 1986 99-102)

- Θρησκευτικός και πολιτικός ρόλος του ιερού Το μνημείο της Yazilikaya εξυπηρετεί ένα διττό ρόλο Γίνεται από τη μια πλευρά ο ιερός θρησκευτικός χώρος με το συνεχή λατρευτικό χαρακτήρα ήδη από προηγούμενους αιώνες Στο μνημείο τονίζεται η γονιμότητα της γης και η ευδαιμονία της κοινωνίας μέσα από την ασφάλεια που θα εγγυηθούν οι θεοί Παράλληλα προβάλλεται ο laquoΙερός Γάμοςraquo και τα laquoΘεϊκά Ζεύγηraquo Από την άλλη μέσα από την πλούσια γλυπτική διακόσμηση μετατρέπεται σε μέσο προβολής των βασιλικών οικογενειών Η αφηρωισμένη παράσταση του Μεγάλου Βασιλιά η έμφαση στις θεϊκές πομπές με τους θεούς να συνοδεύονται από τα σύμβολά τους και η προβολή του θεού της Καταιγίδας υπογραμμίζουν τη συνέχεια της παράδοσης και το κύρος της βασιλικής οικογένειας ανάμεσα στο σύνολο των βασιλικών οίκων της Ανατολής Ίσως η Αίγυπτος να αποτέλεσε το πρότυπο για τη χρήση της μεγάλης γλυπτικής ως όργανο προβολής των βασιλέων αφού είναι αρκετά τα μοτίβα στο μνημείο που αντλούν τα πρότυπά τους από την Αίγυπτο

22 Γλυπτική από το ιερό 4 στο Fraktin Στο Fraktin κοντά στο Kayseri έχουμε ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα μεγάλης γλυπτικής που προηγούνται χρονολογικά από το ιερό στη Yazilikaya Χρονολογείται στο β΄ τέταρτο του 13ου πΧ αι Σε αυτό το ανάγλυφο έχουμε την αναπαράσταση του βασιλιά Hattusili III και της βασίλισσας Puduhepa που προσφέρουν σπονδή στους θεούς Teshub και Hepat Ο βασιλιάς στέκεται απέναντι από το θεό κάνοντας σπονδή έχοντας ανάμεσά τους ένα βωμό ενώ παρόμοια είναι και η σκηνή με τη βασίλισσα και τη θεά με τη διαφορά ότι η θεά είναι καθιστή Η στάση τα ρούχα και τα διακριτικά των θεών και του βασιλικού ζεύγους είναι παρόμοια με εκείνα στη Yazilikaya (Bittel 1976 173-176) (εικ83)

23 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi Στο Gacircvurkalesi στο 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ένα βράχο το ανάγλυφο με δύο θεούς από δεξιά να έρχονται μπροστά σε μια καθιστή θεά στα αριστερά Οι θεοί και εδώ μοιάζουν αρκετά με τις παραστάσεις στη Yazilikaya Φέρουν τον κωνικό πίλο με τα κέρατα και έχουν το χέρι τους το ένα προτεταμένο και το άλλο στο στήθος Φέρουν επίσης και κοντούς χιτώνες (Bittel 1976 179) (εικ84-85)

24 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci Στο Tasci το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε ανάγλυφο βράχου τρεις θεούς να βαδίζουν προς τα δεξιά Φέρουν μακρείς χιτώνες και έχουν τα τυπικά και εδώ χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Η παράσταση φέρει επιγραφές ιερογλυφικών (Bittel 1976 185) (εικ86)

4 Ας σημειωθεί ότι τα ιερά που θα αναφερθούν είναι υπαίθρια ιερά και οι ανάγλυφες μορφές θεών δημιουργούνται απευθείας επάνω στο φυσικό

19

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

25 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri Στο Hanyeri το 13ο πΧ αι παρατηρούμε τη μορφή ενός πρίγκιπα στα δεξιά που φέρει ακόντιο και τόξο να στέκεται απέναντι από δύο θεούς των βουνών που πατούν επάνω σε ταύρους (Bittel 1976 180) (εικ87)

26 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu Στο Imamkulu το 13ο πΧ αι παρατηρούμε σε βράχο και εδώ τη μορφή ενός πρίγκιπα στα αριστερά που φέρει ράβδο και τόξο Μπροστά του εικονίζεται ο Θεός της Καταιγίδας στο άρμα του που το σέρνουν ταύροι Από κάτω του βρίσκονται τρεις θεοί των βουνών οι οποίοι σηκώνονται στα χέρι από τρεις μειξογενείς μορφές που έχουν σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου Όλη η παράσταση έχει φορά προς τα δεξιά Όλες οι μορφές παρουσιάζουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής γλυπτικής της Αυτοκρατορίας Το χαμηλό ανάγλυφο στο βράχο και η βαθμιδωτή διάταξη των μορφών θυμίζει έντονα παραστάσεις από σφραγίδες Ίσως το πρότυπο αυτής της παράστασης να αντλήθηκε από τη σφραγιδογλυφία (Bittel 1976 182) (εικ88-89)

27 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk Στο Alaca Huumlyuumlk έχουμε από την περίοδο της Αυτοκρατορίας στο 13ο πΧ αι διαπιστώνονται μερικά παραδείγματα ανάγλυφων από την Πύλη της Σφίγγας σε ορθοστάτες που τοποθετήθηκαν σε σειρά στο τείχος της πόλης και έφεραν ανάγλυφη γλυπτική διακόσμηση (εικ90-93) Οι ορθοστάτες αυτοί εικονίζουν πομπή θυσίας του βασιλικού ζεύγους που συνοδεύονται από ακόλουθους Ας εξετάσουμε μερικούς που εικονίζουν θεούς

- Ένας ορθοστάτης αναπαριστά σε ανάγλυφο αριστερά έναν καθιστό θεό που φέρει ενώτιο και φοράει τον κωνικό πίλο με τα κέρατα που έχουμε ήδη δει έχοντας μπροστά του μια γυναίκα σε στάση λατρείας (εικ90)

- Άλλος ορθοστάτης εικονίζει στα αριστερά μια θεά καθήμενη σε θρόνο να κρατάει μια κύλικα Μπροστά σε αυτή έρχονται τρεις άνδρες από τα δεξιά Οι άνδρες φορούν κοντούς χιτώνες και κρατούν ένα ακόντιο Η θεά φέρει μακρύ χιτώνα Όλες οι μορφές διαμορφώνονται με τα τυπικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής της περιόδου της Αυτοκρατορίας (εικ91)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τρίτος ορθοστάτης Σε αυτόν εικονίζεται ο βασιλιάς να ακολουθείται από τη βασίλισσα στα αριστερά μπροστά σε ένα βωμό έτοιμος να τελέσει θυσία προς τιμή μάλλον του Θεού της Καταιγίδας ο οποίος παρουσιάζεται εδώ με τη μορφή ταύρου Ο βασιλιάς και η βασίλισσα φορούν μακρείς χιτώνες και θυμίζουν έντονα τις παραστάσεις από τη Yazilikaya (Bittel 1976 186-197) (εικ92)

28 Γλυπτική από το Akpinar Στο Akpinar παρατηρούμε σε κόγχη βράχου τη μορφή μιας καθήμενης θεάς σε πολύ βαθύ ανάγλυφο που θυμίζει σχεδόν ολόγλυφη μορφή Χρονολογείται στην περίοδο της Αυτοκρατορίας (Bittel 1976 183) (εικ94)

29 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly ( Hattusa ) Η ανάγλυφη ανδρική μορφή έχει τη χαρακτηριστική στάση των θεών που ήδη έχει παρατηρηθεί Τα πόδια είναι σε διάσταση Το αριστερό χέρι είναι προτεταμένο αλλά σε θέση ορθής γωνίας και το άλλο κολλημένο στον κορμό πάλι σε ορθή γωνία φέροντας ένα τσεκούρι ενώ έχει περασμένο στη ζώνη ένα ξίφος με ημισελινοειδή λαβή και στον ώμο πίσω του ένα τόξο Φοράει κοντό χιτώνα και έχει κράνος με φτερά Η μορφή βρίσκεται σε έξεργο ανάγλυφο frac34 δίνοντας την εντύπωση μιας ολόγλυφης μορφής Οι λεπτομέρειες στη διαμόρφωση όλων των χαρακτηριστικών της μορφής και γενικότερα η πολύ φροντισμένη διαμόρφωση του ανάγλυφου υποδηλώνουν ότι ο καλλιτέχνης ήταν ένας άριστος τεχνίτης Παλαιότερα είχε υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για μια μορφή αμαζόνας αλλά η μορφή είναι ανδρική και εικονίζει μάλλον το Θεό του Πολέμου Sharruma που προστατεύει την πύλη Χρονολογείται το 14ο πΧ αι

20

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Το τσεκούρι του θεού είναι παρόμοιο με χάλκινα τσεκούρια που βρέθηκαν στη νότια Συρία που χρονολογούνται στην περίοδο Amarna και χρονολογούνται στην περίοδο του βασιλιά Suppiluliuma I Ανάλογο τσεκούρι έχει βρεθεί στη Ras Shamra από το 14ο πΧ αι Το τσεκούρι είναι παρόμοιο με εκείνο που κρατάει ο θεός Sharruma στο σφραγιδοκύλινδρο του βασιλιά Ini-Teshup από το Carshemish Ο θεός Sharruma σε αυτό το ανάγλυφο φέρει παρόμοιο ξίφος με την παράσταση του θεού στη Yazilikaya (αρ 44) (Vieyra 1955 61) (εικ95)

210 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly Ένα θραύσμα μιας στήλης από το Akccedilakoumly του 14ου ή 13ου πΧ αι εικονίζει το Θεό της Καταιγίδας Η μορφή παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις μορφές του θεού αυτού στη Yazilikaya Η στήλη είναι σε ρηχό ανάγλυφο Ο θεός φέρει κοντό χιτώνα και ακόντιο έχοντας ζωσμένο στη μέση του ξίφος με ημισεληνοειδή λαβή Τα χέρια του έχουν τη χαρακτηριστική στάση της εποχής δηλαδή το ένα προτεταμένο και το άλλο κολλημένο σε ορθή γωνία στο κορμί Χαρακτηριστικός είναι ο κωνικός πίλος που έχει επάνω του διακόσμηση από κέρατα για να καταδειχθεί το κύρος του θεού Επειδή εδώ εικονίζεται ένας πολύ σημαντικός θεός έχουμε τα κέρατα να είναι αρκετά σε αριθμό (τέσσερα) και επιπλέον να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του πίλου Αυτό το χαρακτηριστικό των κεράτων και στις δύο πλευρές του πίλου εμφανίστηκε στις παραστάσεις αυτού του θεού στη Yazilikaya (Guumlrsel 1964 αρ 194) (εικ96)

211 Ατελής στήλη από το Fasillar Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ατελής στήλη από το Fasillar από το 13ο πΧ αι Η στήλη εικονίζει σε ατελή μορφή το Θεό της Καταιγίδας σε ανάλογη παράσταση που ήδη έχουμε συναντήσει στη Yazilikaya να πατάει επάνω σε ένα θεό του βουνού Ο Θεός της Καταιγίδας διαμορφώνεται με το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με πολλά κέρατα που καταδεικνύουν το κύρος του ανάμεσα στο πάνθεον των χεττιτικών θεοτήτων έχοντας αυτή τη φορά τη στάση επίθεσης ώστε να εκτοξεύσει με το δεξί του χέρι ένα ακόντιο Ο θεός του βουνού που επάνω του πατάει ο Θεός της Καταιγίδας βρίσκεται σε στάση με τα χέρια πιασμένα μπροστά Εκατέρωθεν του θεού του βουνού διαμορφώνονται δύο λιοντάρια ως φρουροί Η τελική ολοκλήρωση του έργου αυτού θα μας πρόσφερε περισσότερες πληροφορίες για την εικονογραφική αντίληψη των καλλιτεχνών Όμως η σύνθεση ανταποκρίνεται στα βασικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 100) (εικ97)

3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ

Η ειδωλοπλαστική τέχνη των Χετταίων παρουσιάζει αυξημένη παραγωγή σε σχέση με τη μεγάλη πλαστική αφού είναι πιο οικονομική και μπορεί να είναι προσιτή σε μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων Στα θέματα της ειδωλοπλαστικής παρατηρούμε απλές μορφές ανδρικών και γυναικείων θεών ή και συνταγματικά σύνολα Ας εξετάσουμε μερικά δείγματα από την ειδωλοπλαστική παραγωγή

31 Ειδώλια ανδρικών θεοτήτων

Ειδώλια θεών σε στάση

- Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa) Ένα χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly χρονολογείται γύρω στο 2000 πΧ Το ειδώλιο παρουσιάζει ομοιότητες με ειδώλια από τη βόρεια Συρία όπου ένας μεγάλος αριθμός

21

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

από ανάλογα ειδώλια έχουν εντοπιστεί Μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί εισαγωγή από τη βόρεια Συρία Η μορφή φέρει γένι και μακρύ χιτώνα Έχει τα πόδια σε διάσταση και τα χέρια ανοικτά μπροστά σε ορθή γωνία Τα μάτια είναι έντονα και ορθάνοικτα Η τεχνική του θυμίζει το στυλ του Tell-Halaf Δεν έχει διευκρινιστεί απόλυτα αν είναι γηγενής χεττιτική δημιουργία ή εισηγμένο ειδώλιο από τη Συρία (Vieyra 1955 αρ 9) (εικ98)

-Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα Ιδιαίτερο είναι ένα ειδώλιο από κρυσταλλική πέτρα από τα Άδανα που χρονολογείται από το 15ο με 13ο πΧ αι Ο τύπος αυτός του ειδωλίου διαφέρει από τα γενικά χαρακτηριστικά της χεττιτικής τέχνης Ιδιαίτερη είναι η στάση των χρειών του θεών που εικονίζονται να πιάνονται μπροστά και να σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να είναι τεντωμένα Ανάλογη στάση χεριών έχει εντοπιστεί σε αγάλματα θεών από το Yesemek Το τριγωνικό σχήμα των ματιών θεωρείται ότι έχει ανάλογα στη χεττιτική γλυπτική Πιθανότατα το ειδώλιο πρόκειται για μια τοπική παραλλαγή που έχει και χεττιτικά χαρακτηριστικά (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ99)

- Ειδώλιο θεού του βουνού Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα χρυσό ειδώλιο από το Boghaz-Koumly το 15ο με 13ο πΧ αι Το ειδώλιο εικονίζει μια θεότητα του βουνού γιrsquo αυτό και η μορφή φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα των θεών των βουνών που έχουμε συναντήσει και στη Yazilikaya Τα χέρια του θεού βρίσκονται μπροστά πιασμένα χιαστί Χαρακτηριστικός είναι και ο ψηλός κωνικός πίλος με τα κέρατα Ο μεγάλος τους αριθμός καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θεού που εικονίζεται Η μορφή είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Akurgal 1962 αρ 53) (εικ100) - Ειδώλιο θεού από το Nuzi Ένα ελεφάντινο ειδώλιο θεού από το Nuzi το 13ο με 14ο πΧ αι εικονίζει ένα θεό σε στάση προσοχής με τα χέρια μπροστά όχι τεντωμένα φορώντας το χαρακτηριστικό κωνικό πίλο με κέρατα και έχοντας τη χαρακτηριστική ζώνη που εμφανίζεται σε αρκετές παραστάσεις θεών στη μέση Η μορφή και εδώ είναι χαρακτηριστική της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 174) (εικ101)

Ειδώλια θεών σε κίνηση

- Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης Το χάλκινο ειδώλιο από το Tokat εικονίζει θεό σε στάση επίθεσης με τα πόδια ανοιχτά και με το αριστερό χέρι σηκωμένο για να εκτοξεύσει ένα όπλο ή κεραυνό Η μορφή φέρει κοντό χιτώνα και το γνωστό ψηλό κωνικό πίλο Επάνω στο κεφάλι και όχι στον πίλο φέρει και δύο κέρατα που είναι δηλωτικά του θεϊκού χαρακτήρα της μορφής Το ειδώλιο χρονολογείται το 16ο πΧ αι στην περίοδο του Παλαιού βασιλείου Η μορφή θυμίζει την εικονογραφία των θεών που είναι γνωστή από την περίοδο της Αυτοκρατορίας ώστε είναι δυνατό να διαπιστώσουμε ότι ήδη από το Παλαιό βασίλειο είναι γνωστή αυτή η εικονογραφική μορφή Το ειδώλιο έχει συριακή επίδραση Η στάση του υψωμένου χεριού είναι γνωστή από τη σφραγιδογλυφία των Mittani και της Συρίας Η στάση του υψωμένου χεριού σε ανάλογα παραδείγματα υποδηλώνει ότι οι θεοί έχουν το χέρι τους σηκωμένο είτε για να κρατούν τα όπλα τους είτε για να κρατούν τα σύμβολα τους Ο κωνικός πίλος αν και είναι γνωστός από τη Hattusa εντοπίζεται επίσης σε συριακά παράλληλα (Bittel 1976 148) (εικ102)

- Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) Δύο χάλκινα ειδώλια θεών το ένα από τη Latakia στη Συρία (αριστερά) και το άλλο από το Boghaz-Koumly (Hattusa) (δεξιά) που είναι σχεδόν πανομοιότυπα είναι χεττιτικές δημιουργίες Χρονολογούνται το 15ο έως 13ο πΧ αι Και τα δύο αγάλματα φέρουν χιτωνίσκο ζώνη και υποδήματα Έχουν το αριστερό τους πόδι προτεταμένο και το χέρι που έχει διατηρηθεί στο ένα άγαλμα είναι προτεταμένο σε ορθή γωνία Τα τετραγωνισμένα χαρακτηριστικά στο

22

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

πρόσωπο τα μεγάλα ενώτια ο χιτωνίσκος και η διαγράμμιση της μυολογίας θυμίζουν το παράδειγμα του θεού από τη βασιλική πύλη (Akurgal 1962 αρ 50-51) (εικ103)

- Ειδώλιο θεού που βαδίζει Ένα χρυσό ειδώλιο από το Yozgat που χρονολογείται το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια ανδρική θεότητα να βαδίζει Τα χέρια του θεού είναι σε μπροστά και τονίζουν την κίνηση της μορφής Χαρακτηριστικός και εδώ είναι ο ψηλός κωνικός πίλος Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της μορφής είναι τα τυπικά της χεττιτικής τέχνης (Bittel 1976 159) (εικ104)

- Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish Μια σειρά από χρυσά ειδώλια ενός τάφου στο Carschemish το 13ο πΧ αι εικονίζουν θεούς που βαδίζουν Οι θεοί εικονίζονται σε τομή θυμίζοντας ανάγλυφες μορφές Τα χαρακτηριστικά των μορφών είναι τα τυπικά της χεττιτικής γλυπτικής και θυμίζουν εκπληκτικά τις ανάγλυφες μορφές από τη Yazilikaya Δύο μορφές φέρουν το Kalmush που είναι το σύμβολο της βασιλικής τους εξουσίας και έχουν τον ήλιο με τα φτερά πάνω από το κεφάλι τους Μάλλον θα πρέπει να εικονίζουν το θεό του Ήλιου που είναι ο βασιλιάς του συμβουλίου των θεών Οι άλλες μορφές φέρουν κοντό χιτώνια (μόνο μια φέρει επιπλέον και ιμάτιο) ενώ δύο φέρουν οπλισμό Όλες οι μορφές έχουν στάση κίνησης και τοποθετημένα τα χέρια τους όπως τα έχουμε ήδη παρατηρήσει στη Yazilikaya (Vieyra 1955 αρ 119) (εικ105-106)

32 Ειδώλια γυναικείων θεοτήτων

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την AnkaraΈνα εδώλιο από την Ankara που χρονολογείται από τον 18ο πΧ αι εικονίζει μια γυμνή θεότητα που κρατά με τα δύο της χέρια τα δύο στήθη της Έχει έντονα δηλωμένη την ηβική περιοχή και έχει τα πόδια της κλειστά Η θεότητα αναγνωρίζεται ως η Μεγάλη Θεά Η δήλωση της ηβικής χώρας και η αφή του στήθους είναι στοιχεία γονιμότητας (Akurgal 1962 αρ 35) (εικ107)

- Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής Ένα χάλκινο ειδώλιο που χρονολογείται στο 16ο πΧ αι από την Άγκυρα εικονίζει μια γυμνή γυναικεία θεότητα που φέρει μόνο μια ζώνη στη μέση και ενώτια Με το δεξί της χέρι πιάνει τον αριστερό μαστό της ενώ με το αριστερό της πιάνει την κοιλιά της διαγώνια Τα πόδια της είναι κλειστά Η θεά είναι σε στάση προσευχής Οι έντονα δηλωμένοι γλουτοί και το ανοιχτά έντονα οφρυϊκά τόξα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της χεττιτικής τέχνης Τα τοξόμορφα ενώτιά της δεν είναι ανατολίτικης προέλευσης Φαίνεται μάλλον ότι το ειδώλιο έχει βορειοσυριακές και μεσοποταμιακές επιδράσεις (Akurgal 1962 αρ 45) (εικ108) - Ειδώλια καθιστής θεάς Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα ειδώλια που εικονίζουν καθιστή μια γυναικεία θεότητα Ένα χάλκινο ειδώλιο από το Alaca Huumlyuumlk το 15ο με 13ο πΧ αι εικονίζει μια καθιστή γυναικεία θεότητα που φέρει ενώτια και έχει τα χέρια της μπροστά της Χαρακτηριστικός είναι ο πλατύγυρος πίλος που διαγράφει τεράστιο κύκλο γύρω από το κεφάλι και την πλάτη της θεάς Ένα άλλο ανάλογο ειδώλιο είναι ένα χρυσό ειδώλιο από το 14ο με 13ο πΧ αι που στην περίπτωση αυτή η θεά έχει μπροστά της ένα μικρό παιδί Η θεά που εικονίζεται καθιστή πρέπει να είναι η Μεγάλη Θεά έχει χθόνιο χαρακτήρα και εγγυάται τη γονιμότητα (Bittel 1976 160-161) (εικ109-110)

23

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

- Ειδώλιο Κουροτρόφου Ένα ειδώλιο από το Horztepe το 18ο πΧ αι εικονίζει μια μητέρα όρθια να θηλάζει το παιδί της Αν και δεν αναγνωρίζεται στη γυναικεία μορφή θεϊκή υπόσταση ωστόσο είναι πιθανό η παράσταση αυτή να έχει ένα ως επιπλέον σκοπό πέρα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση του θηλασμού και την επίκληση του θείου ώστε να υπάρξει ασφάλεια και ευτυχία για τη μητέρα και το παιδί Παράλληλα είναι δυνατό να έχουμε μια πιο εκτενή εικόνα για την χεττιτική ειδωλοπλαστική (Akurgal 1962 αρ 12) (εικ111)

33 Συνταγματικά σύνολα Μερικές φορές οι καλλιτέχνες φροντίζουν να αποδώσουν τα θεϊκά ζεύγη σε συνταγματικές παραστάσεις Έτσι λοιπόν παρατηρούμε

- Συντάγματα από το Alishar Από το Alishar διακρίνουμε δύο συνταγματικά σύνολα που χρονολογούνται το 18ο πΧ αι Οι μορφές και στα δύο σύνολα αναγνωρίζονται ως συντάγματα θεών ζευγών με την ανδρική μορφή να ταυτίζεται με θεό και τη γυναικεία με θεά Χαρακτηριστικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις οι γυναικείες μορφές κρατούν τα στήθη τους μάλλον σε ένδειξη γονιμότητας (εικ112) Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι από την Ankara σε παραστάσεις από στεατίτη το 18ο πΧ αι εικονίζονται πάλι θεϊκά ζεύγη που συμπληρώνονται όμως από την παρουσία ενός ή δύο παιδιών (Akurgal 1962 αρ 35 (εικ113)

- Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Μια ειδική κατηγορία συνταγματικών παραστάσεων αποτελούν τα ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe Χρονολογούνται στην αρχή της 2ης Χιλιετίας πΧ Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό σε αυτά τα ειδώλια είναι ότι εικονίζονται οι δύο μορφές ενωμένες σε ένα κοινό σώμα έχοντας όμως ξεχωριστά κεφάλια Το σώμα των ειδωλίων αυτών διακρίνεται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό σχήμα του (εικ114) Τα ειδώλια αυτά εμφανίζονται άλλοτε να είναι μόνο δύο ενωμένες μορφές (εικ114 αριστερά) άλλοτε δίπλα στις δύο προσκολλείται και μια τρίτη (εικ114 δεξιά) οπότε έχουμε μια τριάδα ή πίσω από τις δύο μορφές κατασκευάζεται μια μεγαλύτερη τρίτη που έχει μπροστά της κολλημένες τις άλλες δύο μορφές που είναι πολύ μικρότερες σε μέγεθος Μερικά από αυτά τα σύνολα είναι αρκετά μικρά και έχουν χρησιμοποιηθεί ως ενώτια Θεωρούνται ως θεότητες που έχουν κάποια κοινή σχέση η οποία δηλώνεται με τη συμφυή μορφή των ειδωλίων (Contenau 1927 194) (εικ115)

4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με την πτώση του χεττιτικού βασιλείου και την καταστροφή του από τους laquoΛαούς της Θάλασσαςraquo διαπιστώνεται και το τέλος της χεττιτικής τέχνης Η επόμενη φάση που διαδέχεται τη χεττιτική τέχνη αποκαλείται Υστεροχεττιτική ή Νεοχεττιτική τέχνη με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Παρόλα αυτά δε διαπιστώνεται μια απότομη διακοπή της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης αλλά αρκετά στοιχεία της επιβιώνουν και στην υστεροχεττιτική τέχνη μέσα από το Παραδοσιακό στυλ που χρονολογείται από το 1050-850 πΧΣύμφωνα με τον Akurgal η υστεροχεττιτκή περίοδος της τέχνης που εντοπίζεται χρονικά από το 1200-700 πΧ διακρίνεται στις παρακάτω περιόδους και τεχνοτροπίες

- Παραδοσιακό στυλ 1200-850 πΧ- Ασσυριακό στυλ - Πρώτη φάση 850-745 πΧ

- Δεύτερη φάση 745-700 πΧ

24

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Στο Παραδοσιακό στυλ διακρίνουμε πρότυπα και στοιχεία στη γλυπτική από την περίοδο της ακμής της χεττιτικής τέχνης Παρατηρούμε λοιπόν ανδρικές μορφές να έχουν το μακρύ γένι που συναντήσαμε στην τέχνη των Χετταίων τους θεούς να φορούν τους ψηλούς κωνικούς πίλους να εμφανίζονται τα βασιλικά σύμβολα όπως το Kalmush και ο ήλιος με τα φτερά τα όπλα των θεών να είναι παρόμοια με εκείνα της χεττιτικής τέχνης οι θεοί να πατούν επάνω σε ζώα ενώ οι γυναικείες θεότητες παρουσιάζονται με ανάλογες ενδυμασίες όπως και στη χεττιτική γλυπτικά Όμως σταδιακά παρατηρούμε ένα σύνολο από λεπτομέρειες που είναι έξω από τη χεττιτική τέχνη όπως ο θύσανος επάνω στον πίλο των θεών διαφορετική στάση στα χέρια και στο κράτημα των αντικειμένων και λιγότερα κέρατα στους πίλους που όλες μαζί υποδεικνύουν το συγκερασμό των διαφορετικών τάσεων που εμφανίζονται στην τέχνη αυτής της περιόδου

Ας εξετάσουμε ενδεικτικά και μόνο μερικά δείγματα από το Παραδοσιακό στυλ

41 Ανάγλυφα από τη Malatya Μια σειρά από ορθοστάτες με ανάγλυφες παραστάσεις στην πύλη στη Malatya γίνονται τα χαρακτηριστικά δείγματα της υστεροχεττιτικής τέχνης Δεν υπάρχει μια ακριβής χρονολόγηση γιrsquo αυτά τα ανάγλυφα αλλά έχουν προταθεί διάφορες από 1000 πΧ το 1050-900 πΧ το 875 πΧ και το 810 πΧ Σε έναν ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε θεό και η μια γυναικεία μορφή μάλλον η βασίλισσα προσφέρει με τη σειρά της σπονδή σε έναν άλλον θεό το θεό του Ήλιου αφού φέρει το Kalmush και τον ήλιο με τα φτερά που είναι τα χαρακτηριστικά του σύμβολα και είναι δείγματα της βασιλικής του εξουσίας Η παράσταση θυμίζει έντονα χεττιτικά πρότυπα έχοντας όμως δείγματα διαφοροποίησης από τη χεττιτική τέχνη όπως το μακρύ ένδυμα των μορφών και τα αντικείμενα που κρατούν (εικ116) Σε άλλον ορθοστάτη ο βασιλιάς Shulumeli προσφέρει σπονδή σε τέσσερις θεούς οι οποίοι έχουν τα κέρατα στους κωνικούς τους ψηλούς πίλους θυμίζοντας αρκετά τα χεττιτικά παραδείγματα (εικ117 επάνω) ενώ σε άλλον ορθοστάτη ο ίδιος βασιλιάς προσφέρει σπονδή σε θεό που βρίσκεται επάνω σε ταύρο όπως έχουμε συναντήσει το μοτίβο αυτό (θεό επάνω σε ζώο) ήδη στην χεττιτική τέχνη (Vieyra 1955 αρ 60-64) (εικ117 κάτω)

42 Ανάγλυφα από το Carchemish Στο Carchemish εντοπίζουμε μια μακριά σειρά από ανάγλυφες παραστάσεις Ας παρατηρήσουμε μόνο δύο ανάγλυφες μορφές Μια γυμνή θεά που στέκεται όρθια μετωπικά κρατάει με τα δύο της χέρια τα στήθος της έχοντας έντονα δηλωμένη την ηβική χώρα όπως έχουμε παρατηρήσει ήδη σε μορφές από τη χεττιτική ειδωλοπλαστική και έχει φτερά Στον πίλο της υπάρχουν κέρατα Δίπλα στα αριστερά της υπάρχει μια καθιστή σε τομή γυναικεία μορφή που θυμίζει ανάλογα χεττιτικά παραδείγματα Η καθιστή μορφή ταυτίζεται με κάποιο μέλος της δυναστείας του Luhas Χρονολογείται η παράσταση το 920 πΧ (Vieyra 1955 αρ 47) (εικ118)

V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Κρίσιμο είναι το ερώτημα κατά πόσο η χεττιτική τέχνη έχει επηρεάσει την ελληνική αν θα θέλαμε να συγκρίνουμε την τέχνη των δύο πολιτισμών Ο πολιτισμός των Χετταίων

25

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

εκτείνεται χρονικά στο διάστημα της 2ης πΧ Χιλιετίας και η ακμή του συμπίπτει με την ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού Η Ν Βασιλικού συγκρίνοντας γενικότερα το Χεττιτικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό διατυπώνει την άποψη ότι ο πολιτισμός των Χετταίων είναι εκείνος ο πολιτισμός που έχει επηρεάσει το λιγότερο τον Ελληνικό πολιτισμό (Βασιλικού 1995 392) Διαπιστώνοντας όμως τις φανερές ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των Μυκηναϊκών και των Χεττιτικών ανακτόρων τονίζει ότι το θέμα ευρύτερα της επίδρασης της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική πρέπει να εξεταστεί περισσότερο Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για την σύγκριση και αλληλοεπίδραση των δύο πολιτισμών είναι ο αριθμός των χεττιτικών ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί στον ελληνικό χώρο Τα χεττιτικά ευρήματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με τις πολυάριθμες αναφορές στους Ahhiyawa (Αχαιούς) που διαπιστώνονται στα χεττιτικά κείμενα Μια προσπάθεια για να εξηγηθεί το φαινόμενο αυτό εντοπίζει την αιτία της πενιχρής παρουσίας των χεττιτικών ευρημάτων στον ελληνικό χώρο σε ιστορικά και πολιτικά δεδομένα Οι Ahhiyawa έχοντας στην κατοχή τους περιοχές που ήταν στα σύνορα του χεττιτικού βασιλείου βρίσκονταν με τους Χετταίους σε διαμάχη για την περιοχή της Millawanda (Μιλήτου) η οποία ήταν για τους Ahhiyawa η πρόσβαση για την περιοχή της Μικράς Ασίας Φαίνεται ότι οι Ahhiyawa ενίσχυαν τους διάφορες τοπικούς άρχοντες που προκαλούσαν τοπικές εξεγέρσεις στο βασίλειο των Χετταίων και υποδαύλιζαν τις έριδες αυτές οι οποίες προκαλούσαν αρκετά προβλήματα στους Χετταίους Αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν η απόφαση των Χετταίων να δώσουν μια οριστική λύση σε αυτά τα προβλήματα ώστε το 14 ο

πΧ αι απομάκρυναν τους Ahhiyawa από τις περιοχές των συνόρων τους για να μην έχουν ενοχλήσεις στην ευαίσθητη περιοχή των συνόρων τους Αυτή όμως η διάρρηξη των σχέσεων των δύο λαών και η ελαχιστοποίηση της επικοινωνίας τους θα πρέπει να οδήγησε σε μια γενικότερη αποστασιοποίηση των δύο λαών και έλλειψη αλληλεπιδράσεων με αποτέλεσμα τόσο να μη διακινούνται αρκετά καλλιτεχνικά έργα όσο και να υπάρχει αντίκτυπος στην τέχνη των δύο πολιτισμών ώστε να μην καταγράφονται αρκετές επιδράσεις και εισδοχή καλλιτεχνικών στοιχείων από τον Χεττιτικό πολιτισμό στον Ελληνικό Η γειτνίαση των δύο λαών αναπόφευκτα αποτέλεσε αφετηρία για την αλληλεπίδραση σε διάφορες μορφές τέχνης Εκτός από τους Μυκηναίους και οι Μινωίτες έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην περιοχή των Χετταίων όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη Μινωική κεραμική που έχει εντοπιστεί Οι ανταλλαγές ανάμεσα στους δύο λαούς δεν πρέπει να περιορίστηκαν μόνο σε έργα τέχνης αλλά και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και σε διατροφικό εμπόριο Όμως η αλληλεπίδραση στην τέχνη δε διαπιστώνεται μέχρι σήμερα σε έντονο βαθμό

2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ Αν επικεντρωθούμε στη σύγκριση της πλαστικής τέχνης και ιδιαίτερα στις παραστάσεις των θεών του Χεττιτικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη και ουσιαστική διαφορά Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ΔΕΝ παρουσιάζει έργα μεγάλης πλαστικής σε αντίθεση με το πολιτισμό των Χετταίων που έχει χρησιμοποιήσει σε έκταση τη μεγάλη πλαστική Φαίνεται ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός δε χρησιμοποίησε τη μεγάλη πλαστική ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αντίθετα με τους Χετταίους που παρουσίασαν αρκετά τέτοια έργα Ίσως ο Μυκηναϊκός κόσμος να μπορούσε να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες μέσα από διαφορετικές μορφές τέχνης όπως η μεγάλη ζωγραφική και η ειδωλοπλαστική οι οποίες όμως μορφές δεν ήταν αρκετές όπως φαίνεται για τους Χετταίους ώστε εκείνοι να παρουσιάσουν έργα μεγάλης γλυπτικής Επομένως λοιπόν η μεγάλη πλαστική δε μπορεί να γίνει μέτρο σύγκρισης και επίδρασης του Χεττιτικού πολιτισμού επάνω στο Μυκηναϊκό πολιτισμό

26

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Με το πέρασμα όμως στην Υστεροχεττιτική τέχνη οπότε στον Ελληνικό κόσμο έχουμε την περίοδο της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής τέχνης και τη γέννηση και ανάπτυξη της μεγάλης πλαστικής διαπιστώνουμε την επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική μεγάλη πλαστική μέσα από τα χεττιτικά στοιχεία που επιβιώνουν στο Παραδοσιακό στυλ της Υστεροχεττιτικής τέχνης Σύμφωνα με τον Akurgal λιοντάρια5 γρύπες και σφίγγες εμφανίζονται στην ελληνική πλαστική της αρχαϊκής περιόδου με πρότυπα από την Ανατολή και τη Συρία Επιπλέον ανατολίτικα στιλιστικά στοιχεία όπως κομμώσεις ενδυμασίες και διακοσμητικά σχέδια θεωρείται ότι αντλούν το πρότυπο από χεττιτικά ανάλογα του 8ου και 7ου πΧ αι Πιθανολογείται ότι η επανασύνδεση με την ανατολή και η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ Ελλήνων και ανατολικών πολιτισμών ευνόησε την καλλιτεχνική επίδραση επάνω στην ελληνική πλαστική (εικ119)

Αν θα θέλαμε όμως να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις συγκρίνοντας την κύρια χεττιτική γλυπτική που αναπτύχθηκε τη 2η πΧ Χιλιετία με την ελληνική γλυπτική της αρχαϊκής εποχής θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα παρακάτω

- Η χεττιτική γλυπτική εμφανίζεται αρκετά σε ανάγλυφα επάνω στο φυσικό βράχο και άμεσα στο φυσικό περιβάλλον στοιχείο που δεν παρουσιάζεται στην ελληνική γλυπτική Οι έλληνες καλλιτέχνες δεν παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους επάνω σε βράχους σε μεγάλο μέγεθος και απευθείας στο φυσικό χώρο αλλά φροντίζουν οι δημιουργίες τους και ιδιαίτερα οι παραστάσεις των θεών να διακοσμούν ναούς ή να γίνονται έργα ελεύθερης πλαστικής

- Το πρότυπο της χεττιτικής γλυπτικής φαίνεται ότι γίνονται αρκετά συχνά οι παραστάσεις από τη σφραγιδογλυφία Μερικές μάλιστα φορές το χαμηλό ανάγλυφο και ολόκληρη η σύνθεση θυμίζει το αποτύπωμα σφραγίδας δίνοντας την εντύπωση ότι μια τεράστια σφραγίδα άφησε το αποτύπωμά της επάνω στο φυσικό βράχο Η ελληνική γλυπτική χρησιμοποίησε σε αρκετές περιπτώσεις το πρότυπο και το σχέδιο για τη δημιουργία μορφών και παραστάσεων από την κεραμική Βέβαια η ελληνική γλυπτική στην αρχαϊκή περίοδο άντλησε πρότυπα για το σχέδιο από τη μεταλλοτεχνία Είναι δυνατό λοιπόν να ειπωθεί ότι η μικροτεχνία αποτέλεσε λιγότερο πρότυπο για την ελληνική γλυπτική από όσο για τη χεττιτική γλυπτική

- Οι μορφές των θεών με τα κέρατα τον ήλιο με τα φτερά το Kalmush και η στάση των χεριών των θεών είναι στοιχεία που δε συναντώνται στην ελληνική μεγάλη γλυπτική Ωστόσο οι μακριές ζωφόροι με τις παρατακτικά τοποθετημένες μορφές είναι στοιχείο γνωστό και κοινό στην ελληνική αρχαϊκή μεγάλη γλυπτική και ιδιαίτερα στη ναϊκή γλυπτική θυμίζοντας τις μεγάλες παρατακτικές πομπές που είναι στοιχείο της ανατολίτικης τέχνης και όχι μόνο μια χεττιτική επίδραση στην ελληνική γλυπτική Βέβαια οι συνθέσεις με τις παραστάσεις λατρείας της χεττιτικής γλυπτικής έχουν αντίστοιχα παραδείγματα στην αρχαϊκή γλυπτική

- Χεττιτική γλυπτική φαίνεται ότι περιορίστηκε κυρίως σε ανάγλυφα έργα ενώ εμφάνισε σε περιορισμένο αριθμό έργα ελεύθερης πλαστικής γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πλαστική που παρουσίασε από την γέννηση της μνημειώδους πλαστικής αρκετά ελεύθερα αγάλματα

Βέβαια πρέπει να αναφερθεί ότι η χεττιτική γλυπτική δεν έπαιξε ρόλο στη γέννηση της ελληνικής μεγάλης πλαστικής αφού έχει παραγωγή κυρίως σε ανάγλυφα μνημεία και τα ειδικά χαρακτηριστικά της αντιγράφηκαν ούτε και αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες (Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 31) 5 Ο χεττιτικό τύπος του λιονταριού αρχικά είχε χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο από τους Έλληνες γλύπτες έπειτα όμως εγκαταλείφθηκε αφού προτιμήθηκε ο ασσυριακός τύπος επειδή ο χεττιτικός δεν είχε φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά (είχε μη ρεαλιστικό τετραγωνισμένο πρόσωπο) τα οποία φαίνεται ότι επιθυμούσαν περισσότερο οι Έλληνες δημιουργοί (Λαμπρινουδάκη 1985 74)

27

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

3 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ

Μερικά θέματα της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων εμφανίζονται και σε ελληνικά ειδώλια χωρίς όμως πάντοτε να πρόκειται για επίδραση της χεττιτικής τέχνης επάνω στην ελληνική αφού αρκετοί τύποι των θεμάτων προϋπάρχουν και εξελίσσονται στην ελληνική τέχνη Βέβαια υπάρχουν κάποια θέματα ειδωλίων που σαφέστατα έχουν χεττιτική και ανατολίτικη επίδραση αλλά είναι εξαιρετικά περιορισμένα

Ας εξετάσουμε μερικά τέτοια θέματα

- Η Γυναικεία μορφή με τα χέρια να κρατούν το στήθος Η μορφή της γυναίκας που κρατάει το στήθος της είναι ένα θέμα που εμφανίζεται στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ120 επάνω) αλλά και στη χεττιτική μεγάλη πλαστική που ταυτίζεται με θεότητα Ανάλογα παραδείγματα διαπιστώνουμε και στην ελληνική τέχνη ήδη από την Νεολιθική εποχή όπου έχουμε αρκετά τέτοια ειδώλια (εικ120 κάτω αριστερά) Ανάλογα διαπιστώνουμε και στη Μινωικό πολιτισμό (εικ120 κάτω κέντρο) όπως και στο Μυκηναϊκό (εικ120 κάτω δεξιά) (ΙΕΕ 321) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανάλογα ειδώλια από τη Γεωμετρική εποχή στην Κρήτη (Coldstream 1977 281) που καταδεικνύει ότι το θέμα έχει εμφανιστεί διαχρονικά στον ελληνικό πολιτισμό και δεν πρέπει να αναζητήσουμε επίδραση από άλλους πολιτισμούς όπως το Χεττιτικό

- Η Γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής Η γυναικεία μορφή με το ένα χέρι στην κοιλιά και τα άλλο σε διαγώνια στον κορμό να κρατάει ψηλά το στήθος ώστε η στάση αυτή να θεωρείται στάση προσευχής είναι γνωστή στη χεττιτική τέχνη (εικ121 αριστερά) όχι μόνο σε γυναικείες αλλά και σε ανδρικές μορφές Ανάλογα παραδείγματα συναντούμε και στον ελληνικό χώρο όπως στο παράδειγμα από τη Μινωική Κρήτη (εικ121 δεξιά) Βέβαια δεν είναι δυνατό να διατυπώσουμε την επίδραση της χεττιτική τέχνης επάνω στην ελληνική Το Ελληνικό παράδειγμα είναι ένα τυπικό δείγμα της ελληνικής τέχνης (ΙΕΕ 197)

- Τρίμορφα συμπλέγματα με την παρουσία παιδιού Συνταγματικές παραστάσεις με τους δύο γονείς και το παιδί που ερμηνεύονται ως θεϊκή οικογένεια είναι διαδεδομένες στη χεττιτική τέχνη (εικ122 επάνω) Άλλωστε το θέμα των θεϊκών τριάδων γενικότερα (τρεις θεοί με δεσμούς οικογένειας δηλαδή πατέρας μητέρα και παιδί) έχει εμφανιστεί και στη μεγάλη γλυπτική Στην Ελληνική τέχνη τρίμορφα συντάγματα είναι εξαιρετικά περιορισμένα και έχουν διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία Έχουν σωθεί τρία μόνο μυκηναϊκά παραδείγματα με δύο μορφές να κουβαλούν ένα παιδί ένα από τις Μυκήνες στο θαλαμοειδή τάφο 79 (εικ122 κάτω αριστερά) (Σακελλαρίου 1985 220 222) ένα από τα Μεσόγεια και ένα από την Αλυκή Βούλας σε παιδικό τάφο (εικ122 κάτω κέντρο) (Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 153-158) Θεωρούνται ότι είναι θεότητες που προστατεύουν το παιδί το οποίο σε μερικές περιπτώσεις έχει πεθάνει Ένα κυκλαδικό ανάλογο πέτρινο σύνταγμα με τρεις μορφές φαίνεται ότι έχει παρόμοια λειτουργία με τα μυκηναϊκά αλλά οι ενήλικες μορφές δεν μπορούν ταυτιστούν με ανδρική και γυναικεία μορφή (εικ122 κάτω δεξιά) (Gentz-Pretsiosi 1987 46-47) Φαίνεται επομένως ότι το θέμα αυτό που είναι δημοφιλές στους ανατολικούς πολιτισμούς δε μπόρεσε να εγκολπωθεί στην ελληνική τέχνη η οποία το παρουσίασε σποραδικά και με διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία

28

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

- Ενωμένα ειδώλια Η ιδιόμορφη σχηματοποίηση των ενωμένων ειδωλίων από το Kuumlltepe (εικ123 επάνω) εμφανίζεται νωρίτερα σε ειδώλια από την Λάπιθο της Κύπρου στο τέλος της 3ης πΧ Χιλιετίας (Morris 1985 144-145) Τα ειδώλια της Λαπίθου παρουσιάζουν και αυτά δύο μορφές ενωμένες (εικ123 κάτω) Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο να εμφανίζονται επίσης στην ίδια περιοχή με τις δύο ενωμένες μορφές ταυτόχρονα και ειδώλια με τρεις ενωμένες μορφές όπως παρατηρούμε και στο Kuumlltepe Όμως δε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι το θέμα των ενωμένων μορφών των ειδωλίων πέρασε από την Κύπρο στους Χετταίους Μια προσεκτικότερη παρατήρηση καταδεικνύει αρκετές διαφορές στο νοηματικό περιεχόμενο και λειτουργία αυτών των ειδωλίων Τα κυπριακά ειδώλια απομακρύνονται από θρησκευτικές ερμηνείες και ταυτίσεις με θεούς αφού δεν έχουν ανεβρεθεί σε ιερά σε αντίθεση με τα χεττιτικά παραδείγματα Επιπλέον ανάμεσα στα χεττιτικά ειδώλια διακρίνονται και ειδώλια που χρησιμοποιούνται ως ενώτια δείχνοντας τον εκφυλισμό του θέματος πράγμα που δε συμβαίνει στα κυπριακά ανάλογα Ακόμη αριθμός των χεττιτικών ειδωλίων είναι εξαιρετικά μεγάλος αντίθετα με τα κυπριακά που ο αριθμός τους είναι μικρός Επομένως διαπιστώνεται ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές δημιουργίες με διαφορετικές επιδιώξεις ως προς τη χρησιμότητα και τη λειτουργία τους που παρά την αρχική και φαινομενική τους ομοιότητα μέσα από την ενωμένη τους μορφή έχουν διαφορετική σημασία6

- Θεός σε στάση επίθεσης Ο θεός σε στάση επίθεσης που προσπαθεί να εκτοξεύσει ένα ακόντιο γεννήθηκε και διαδόθηκε από τη Μεσοποταμία στη ανατολή και έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο θέμα που ενυπάρχει και στη χεττιτική ειδωλοπλαστική (εικ124 αριστερά) Στη Μυκηναϊκή τέχνη δεν έχουμε ανάλογα παραδείγματα εκτός από δύο ανάλογα ειδώλια που έχουν εντοπιστεί στη Φυλακωπή των Μυκηναϊκών χρόνων (εικ124 κέντρο και δεξιά) Σύμφωνα με το Renfrew τα ειδώλια αυτά είναι έξω από τη μυκηναϊκή παράδοση και τη δημιουργία (Renfrew 1985 128) Στον ελληνικό χώρο συναντούμε δύο άλλα ανάλογα παραδείγματα Το ένα στο Νέζερο της Θεσσαλίας από ένα αχρονολόγητο στρώμα το οποίο όμως δε μπορεί να ταυτιστεί ως χεττιτική δημιουργία απόλυτα και η αναγνώρισή του ως χεττιτικό δημιούργημα είναι μόνο μια υπόθεση Το ίδιο πρόβλημα εντοπίζεται και στο δεύτερο παράδειγμα που έχει ανεβρεθεί σε ΥΕ ΙΙΙ χρονολογούμενο στρώμα από την Τίρυνθα Και εδώ δεν ταυτίζεται απόλυτα το χάλκινο ειδώλιο του θεού σε στάση επίθεσης με χεττιτική δημιουργία αλλά πιθανολογείται και η Συροπαλαιστινιακή προέλευση ως ενδεχόμενο Πρόκειται επομένως για ένα θέμα που πέρασε σε περιορισμένο βαθμό και σε μεμονωμένα παραδείγματα μέσα από την ανατολή και ίσως από τους Χετταίους στην ελληνική τέχνη κατά τους προϊστορικούς χρόνους ενώ έχει μια ευρύτερη διάδοση κατά την ιστορική περίοδο αφού ανάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε αυξημένο αριθμό από τη Γεωμετρική και Αρχαϊκή εποχή (εικ)

6 Πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα των ενωμένων μορφών ανθρώπων εμφανίζεται διαχρονικά ήδη από τη Νεολιθική εποχή σε αρκετές και διαφορετικές περιοχές και πολιτισμούς αποκτώντας ιδιαίτερη κάθε φορά σημασία ανάλογα με τον τόπο που βρέθηκε τη μορφολογική του απόδοση και το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ανήκει Κατά τη Νεολιθική εποχή στο Ccedilatal Huumlyuumlk εμφανίζεται ένα ειδώλιο που έχει δύο ανθρώπους ενωμένους όπως και βραχογραφίες με δύο γυναίκες ενωμένες στις οποίες μάλιστα μια γυναίκα εμφανίζεται να γεννά (Mellaart 1967 εικ70) Αυτές όμως οι παραστάσεις έχουν τελείως διαφορετικό ερμηνευτικό περιεχόμενο από τα χεττιτικά ειδώλια που εξετάστηκαν στο Kuumlltepe αφού απομακρύνονται από ταυτίσεις με θεϊκές μορφές και είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τα χεττιτικά ενωμένα ειδώλια ίσως να πρόκειται σε μερικές περιπτώσεις για απεικονίσεις σιαμαίων ανθρώπων Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ένα ειδώλιο από την εποχή του χαλκού χρονολογούμενο στο 3000 πΧ εμφανίζεται στην Ανατολία (Thimme 1976 αρ 552) Το ειδώλια αυτό είναι άγνωστης προέλευσης όμως η ερμηνευτική του απόδοση πλησιάζει εκείνη των νεολιθικών παραδειγμάτων από το Ccedilatal Huumlyuumlk

29

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

- Κερασφόρος Θεός Άμεση επίδραση της χεττιτικής επάνω στην ελληνική φαίνεται ότι έχουμε στο ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη από την προϊστορική Κύπρο που χρονολογείται στη Μυκηναϊκή περίοδο της Κύπρου (ΙΕΕ 348) Ο θεός αυτός πέρασε από την Ελλάδα στην Κύπρο και τα κέρατα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Φαίνεται όμως ότι η εικονογραφική του απόδοση επηρεάστηκε από τη Χεττιτική τέχνη (εικ125 κέντρο) Ο κωνικός πίλος τα κέρατα επάνω στον πίλο ο κοντός χιτωνίσκος αλλά ακόμη και η στάση των χεριών όπου το ένα είναι τεντωμένο σε ορθή γωνία και το άλλο λυγισμένο θυμίζουν αμέσως χεττιτικές μορφές θεών όπως από τη Yazilikaya (εικ125 δεξιά και αριστερά) και ανάλογα χεττιτικά ειδώλια Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η Κύπρος ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της ναυσιπλοΐας για την επικοινωνία των Μυκηναίων με τους Χετταίους γιrsquo αυτό και τις περισσότερες φορές η Μυκηναϊκή κεραμική συνοδεύεται από Κυπριακή όταν εντοπίζεται σε χεττιτικές θέσεις Αν παρατηρήσουμε εξάλλου το ειδώλιο αυτό διαπιστώνουμε ότι είναι έξω από το χαρακτήρα και το πνεύμα της Ελληνικής τέχνης αφού δεν υπάρχουν ανάλογα στοιχεία στις ελληνικές δημιουργίες Ίσως τα κέρατα της μορφής να έχουν περισσότερα ελληνική μορφή αλλά το πνεύμα η αντίληψη και η εικονογραφική απόδοση του ειδωλίου είναι αναμφισβήτητα χεττιτικά και γίνεται επομένως η πιο χαρακτηριστική και αδιάψευστη επίδραση της χεττιτικής τέχνης στην ελληνική

Μια ευρύτερη παρατήρηση που θα μπορούσε να διατυπωθεί σχετικά με την ειδωλοπλαστική παραγωγή των Χετταίων σε σχέση με τη Μυκηναϊκή παραγωγή είναι ότι οι τύποι των ειδωλίων των Μυκηναίων καλλιτεχνών (για παράδειγμα τύποι Φ και Ψ τα ειδώλια των παιδιών και των συμπλεγματικών συνθέσεων όπως ειδώλια αρμάτων με πολεμιστές) είναι τελείως διαφορετικοί από τους τύπους της ειδωλοπλαστικής των Χετταίων ώστε είναι αδύνατο να ανιχνεύσουμε επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής σχετικά με τους τύπους και την κατασκευή επάνω στη Μυκηναϊκή ειδωλοπλαστική τέχνη Όσον αφορά την ελληνική ειδωλοπλαστική παραγωγή από τη Γεωμετρική αλλά και την Αρχαϊκή περίοδο και σε αυτή τη σύγκριση δε διαπιστώνεται άμεση επίδραση της χεττιτικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική ειδωλοπλαστική αυτών των περιόδων αφού τα θέματα και οι μορφές της ελληνικής ειδωλοπλαστικής είναι διαφορετικά από εκείνα της χεττιτικής Βέβαια παρατηρώντας τα γεωμετρικά και αρχαϊκά ειδώλια διαπιστώνουμε κάποιες μορφολογικές ομοιότητες με τα χεττιτικά όπως τονισμένους γλουτούς ή έντονα οφρυϊκά τόξα αλλά δεν πρόκειται για επίδραση της χεττικής ειδωλοπλαστικής επάνω στην ελληνική

VI ΕΠΙΛΟΓΟΣ Πέρα από τις εμφανείς αναλογίες στη μυθολογία καις τις τελετουργίες στο Χεττιτικό και τον Ελληνικό πολιτισμό που πιθανότατα οφείλονται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή των δύο λαών οι εκδηλώσεις της πλαστικής τέχνης φαίνεται ότι παρουσίασαν διαφορετική και ιδιαίτερη εξέλιξη σε κάθε λαό με περιορισμένες επιδράσεις Ίσως οι πολεμικές διαμάχες οι συγκρουόμενες πολιτικές επιδιώξεις οι αντίθετοι πολιτικοί στόχοι και η διαφορετική πολιτική και κοινωνική οργάνωση των δύο λαών να λειτούργησαν ως τροχοπέδη στην εκτενή καλλιτεχνική αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών και να οδήγησαν σε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές εκφράσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

30

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 Akurgal 1962 E Akurgal The art of the Hittites 19622 Akurgal 1992 E Akurgal laquoZur Entstehumg der ostgriechischen Klein- und

Grossplastikraquo IstMitt 42 (1992) 68-813 Alexander 1986 R L Alexander The sculpture and sculptors of Yazılıkaya

19864 Alexander 1993 R L Alexander laquoThe storm-god at Yazilikaya Sources and

influencesraquo στο Aspects of art and iconography Anatolia and its neighbors Nirnet Oumlzguumlc (Ankara 1993) 1-13

5 Arik 1956 R O Arik Ankara - Konya Eskişehir - Yazılıkaya gezileri 19566 A Scala Schirmer 1969 W A Scala Schirmer laquoNeue Ausgrabungen im

hethitischen Felsheiligtum Yazilikayaraquo στο K Speyer (Hers) Bericht uumlber die 25 Tagung fuumlr Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung vom 13-1851969 4-12

7 Βασιλικού 1995 Ν Βασιλικού Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός 19958 Beran 1965 T Beran laquoZum Datum der Felsreliefs von Yazilikayaraquo ZA 57

(1965) 258-2739 Bittel 1975 K Bittel J Boessneck B Damm Das hethitische Felsheiligtum

Yazılıkaya 197510 Bittel 1976 K Bittel Les Hittites 197611 Bittel 1987 K Bittel laquoDer Schwertgott in Yazılıkayaraquo Anadolu 21 (1978-80)

1987 21-28 12 Bittel 1989 K Bittel laquoBemerkungen zum hethitischen Yazılıkayaraquo στο

Anatolia and the ancient Near East Studies in honour of Tahsin Oumlzguumlccedil 1989 33-38

13 Cline 1991 E H Cline laquoHittite objects in the bronze age Aegeanraquo AnatSt 41 (1991) 133-143

14 Coluumlns 1995 B J Coluumlns laquoGreek Ὀλολύζω and Hittite palwai Exultation in the ritual slaughter of animalsraquo GrRomByzSt 36 (1995) 319-325

15 Coldstream 1977 J N Coldstream Geometric Greece 197716 Contenau 1927 G Contenau laquoIdocircles en pierre provenant de lraquoAsie

Mineureraquo Syria VIII (1927) 193-20017 Dickinson 1977 O T P K Η Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού

(μτφ Α Παπαδόπουλος) 197718 Dickinson 1995 O T P K The Aegean Bronze Age 19952 19 Gates 1996 MH Gates laquoArchaeology in Turkeyraquo AJA 100 (1996) 277-

33520 Gentz-Pregiosi P Gentz-Pregiosi Sculptors of the Cyclads 198721 Gessel 1998 B H L Gessel Onomasticon of the Hittite Pantheon 199822 Gurney 1960 OR Gurney The Hittites 196023 Guumlrsel 1964 M C Guumlrsel Lrsquo Art au Pays des Hittites 196424 Guumlterbock 1975 H G Guumlterbock laquoYazilikaya Apropos a new

interpretationraquo JNES 34 (1975) 273-27725 Haas 1981 V Haas laquoLeopard und Biene im Kulte hethitischer Goumlttinnen

Betrachtungen zu Kontinuitaumlt und Verbreitung altkleinasiatischer und nordsyrischer religioumlser Vorstellungenraquo UgaritF 13 (1981) 101-116

26 Haas 1994 V Haas Handbuch der Orientalistik 1 Der Nahe und der Mittlere Osten 15 Geschichte der hethitischen Religion 1994

27 Hrouda 1989 B Hrouda laquoFremde Kuumlnstler bei den Hethiternraquo Anadolu 22 (1981-83) (1989) 39-45

31

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

28 Ιακωβίδης 1970 Σ Ιακωβίδης laquoΟι Αιώνες της Αχαϊκής Κυριαρχίαςraquo στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Προϊστορία και Πρωτοϊστορία τόμος 1 1970

29 Κακριδής 1986 Ι Κακριδής laquoΕισαγωγή στο Μύθοraquo στο Ι Κακριδής (επιμ) Ελληνική Μυθολογία τόμος 1 1986

30 Λαμπρινουδάκη 1985 Β Λαμπρινουδάκη Ελληνική Πλαστική του 7ου πΧ αι 1985

31 Laroche 1969 E Laroche laquoLes dieux de Yazilikayaraquo RHA 27 (1969) 61-109

32 MacQueen 1986 J G MacQueen The Hittites and their contemporaries in Asia Minor 1986

33 Mag 1983 M Mag (ed) The Anatolian civilisations 1 Prehistoric Hittite early iron age 2 Greek Roman Byzantine Istanbul May 22 - October 30 1983 (Istanbul 1983)

34 Mag ndash Popko 1988 M Mag ndash Popko laquoHetyci i Ahhijawa Stan badańraquo [Hethiter und Ahhijawa Forschungsstand] - Meander 43 (1988) 221-228

35 Masson 1981 Ε Masson Le pantheacuteon de Yazılıkaya Nouvelles lectures 1981

36 Masson 1989 Ε Masson Les douze dieux de lrsquo immortaliteacute Croyances indo-europeacuteennes agrave Yazılıkaya 1989

37 Masson 1994 Ε Masson laquoLe relief 29-28 de Yazılıkaya Un motif cosmogoniqueraquo στο Hittite and other Anatolian and Near Eastern studies in honour of Sedat Alpraquoa Αrmağan 1992 379-384

38 Masson 1994 Ε Masson laquoYazılıkaya Un Monument Insolite Aux Multiples Facettesraquo DossAParis 193 (1994) 68-79

39 Mellaart 1967 J Mellaart Ccedilatal Huumlyuumlk a Neolithic Town in Anatolia 196740 Mellink 1989 M J Mellink laquoEast Greek or Hittiteraquo Anadolu 22 (1981-83)

(1989) 47-5541 Morris 1985 D Morris The Art of Ancient Cyprus 198542 Μπουρνιά ndash Σημαντώνη 1997 Ε Μπουρνιά ndash Σημαντώνη Αρχαιολογία των

πρώιμων ελληνικών χρόνων 199743 Neu 1990 E Neu laquoDer alte Orient Mythen der Hethiterraquo στο Mythos

Erzahlende Weltdeutung im Spannungsfeld von Ritual Gesehiehte und Rationalitaumlt (Trier 1990) 90-117

44 Niemeier 1999 WD Niemeier laquoMycenaeans and Hittites in war in western Asia Minorraquo Aegaeum 19 (1999) 141-155

45 Otten 1956 H Otten laquoDas hethitische Felsheiligtum von Yazilikayaraquo Altertum 2 (1956) 141-150

46 Otten 1959 H Otten laquoDie Goumltter Nupatik Pirinkir Hešue und Hatni-Pišaišaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikayaraquo Anadolu 4 (1959) 27-37

47 Otten 1967 H Otten laquoZur Datierung und Bedeutung des Felsheiligtums von Yazilikaya Eine Entgegnungraquo ZA 58 (1967) 222-240

48 Parke 1977 H W Parke Festivals of the Athenians 197749 Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1986 Ν Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα laquoΤρίμορφα

Μυκηναϊκά Ειδώλιαraquo ΑΑΑ ΧΙΧ (1986) 153-15850 Renfrew 1985 C Renfrew The Archaeology of Cult The Sanctuary at

Phylacopi 198551 Robertson 1982 N Robertson laquoHittite Ritual at Sardisraquo ClAnt 1 (1982)

122-140

32

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

52 Σακελλαρίου 1985 Α Σακελλαρίου ndash Ξενάκη Οι Θολωτοί τάφοι των Μυκηνών 1985

53 Σβορώνος 1902 Κ Σβορώνος Ὁ Βυζαντινός Δικέφαλος Ἀετός Αθήνα 1902

54 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoDer kleinasiatische Kuumlstensaum zwischen Mykene und dem Hethiterreichraquo στο Φίλια έπη εις Γεώργιoν E Mυλωνάν διά τα 60 έτη τoυ ανασκαφικoύ τoυ έργoυ 1 (Aθήναι 1986) 99-107

55 Schachermeyr 1986 F Schachermeyr laquoMykene und das Hethiterreichraquo Wien 1986 (Oumlsterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte) 472

56 Simon 1983 E Simon Festivals of Attica 198357 Thimme 1976 J Thimme (ed) Kunst und Kultur der Kykladeninseln im3

Jahrtausend vChr Badisches Landesmuseum 197658 Treuil 1996 R Treuil ndash P Darque ndash J-Cl Poursat - G Touchais Οι

Πολιτισμοί του Αιγαίου μτφ A F Touchais 199659 Unger 1959 E Unger laquoDie Verherrlichung des Koumlnigs Tuthaliia IV von

Hatti im Felsheiligtum von Yazilikayaraquo TuumlrkAD 9 (1959) 9-1760 Van Loon 1991 MN Van Loon Iconography of religions Mesopotamia and

the Near East Anatolia in the earlier ftrst millennium BC 199161 Vieyra 1955 M Vieyra Hittite Art 195562 Waumlfler - Haas 1974 M Waumlfler - V Haas laquoYazilikaya und der Grosse

Tempelraquo OA 13 (1974) 211-22663 Watkins 1992 C Watkins laquoLe dragon hittite Illuyankas et le geacuteant grec

Typhocirceusraquo CRAI (1992) 319-33064 Yoshida 1996 D Yoshida Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den

Hethitern Schwurgoumltterliste helfende Gottheit Feste 199665 Ζολοτνίκοβα 2003 Ο Α Ζολοτνίκοβα Ο Δίας στην Ιλιάδα Προέλευση των

Ιδιοτήτων του και η Θεώρηση του Θεού κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους Διδ Διατριβή Παν Αθηνών 2003

33

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

34

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ

Pithana πρώιμος 18ος πΧ αιAnitta γιος του Pithana μέσος 18ος πΧ αιLabarna πρώτος γνωστός Χετταίος βασιλιάς 1680-1650Hattusili I ανηψιός υιοθετημένος γιος του Labarna 1650-1620Mursili I εγγονός υιοθετημένος γιος του Hattusili I 1620-1590Hantili δολοφόνος και γαμπρός του Mursili I 1590-1560Zidanta I γαμπρός του Hantili 1560-1550Ammuna γιος του Hantili 1550-1530Huzziya I γιος του Ammuna() 1530-1525Telipinu γιος του Zidanta I()γαμπρός του Ammuna 1525-1500Tahurwaili ()Alluwamna γαμπρός του Huzziya IHantili II γιος του Alluwamna 1500-1450Zidanta II ()Huzziya II ()Muwatalli I () Tudhaliya II γιος του Huzziya II() 1450-1420Arnuwanda I γαμπρός του Tudhaliya II 1420-1400Tudhaliya III γιος του Arnuwanda I 1400-1380Tudhaliya γιος του Tudhaliya III 1380()Hattusili II () ()Suppiluliuma I γιος του Tudhaliya III or Hattusili II 1380-1340Arnuwanda II γιος του Suppiluliuma I 1340-1339Mursili II γιος του Suppiluliuma I 1339-1306Muwatalli II γιος του Mursili II 1306-1282Mursili III γιος του Muwatalli II 1282-1275Hattusili III γιος του Mursili II 1275-1250Tudhaliya IV γιος του Hattusili III 1250-1220Karunta γιος του Muwatalliεξάδελφος του Tudhaliya IV ()Arnuwanda III γιος του Tudhaliya IV 1220-1215Suppiluliuma II γιος του Tudhaliya IV 1215-1200

35

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

2 ΟΙ ΘΕΟΙ AlalusAnu Kumarbi ndash laquoΟ Πατέρας όλων των Θεώνraquo σύμφωνα με τους ΧουρίτεςImbaluris Mukisanus Hannahanna (Nintu Mah) ndash laquoΗ μητέρα όλων των θεώνraquoUpelluri (Ubelluris) O ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑΣSeris (Serisu) Tella (Hurris) Aranzahas ndash Ο ποταμός Τίγρης Tasmisus Suwaliyattas Hebat (Χουριτικό όνομα) (Hepit Hepatu) Wurusemu (Wuruntemu)Sharruma (Χουριτικό όνομα) laquoΤο Δέρμα του TeshubraquoMezzullas Zintuhis Telepinu(s) laquoΟ Ευγενής ΘεόςraquoUllikummi(s) ο Άνθρωπος ΠέτραΟ Θεός του Ήλιου Ο Θεός του Φεγγαριού (Χουριτικός Kashku) Ο Θεός της Θάλασσας Inaras Illuyankas ndash Ο ΔράκοςHedammu Irsirra ΘεότητεςKamrusepa(s) (Katahziwuri) Astabis (Zamama Ακκαδικά Ninurta) Uliliyassis Kurunta Kubaba Yarris Hasamelis Zashapuna

ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣAnu Antu Ellil Lelwanis (Lilwani Ereshkigal μερικές φορές εξομοιώνεται με την Ishtar) laquoΉλιος της Γηςraquo Ereshkigal Ayas (Ea)

36

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Shaushka (Χουριτικά η Ishtar) (ενδεικτική μόνο αναφορά θεών από το χεττιτικό άνθεων)

3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

FRAKTIN

ΠΡΩΤΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ

YAZILIKAYA

ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΒΟΗΘΟΣ

ΑΛΛΟΣ

Hattusili III 55-55α 40

54 39-34 (40-34)

56-60 (54-60) 46α-47

49-53

48

Tudhaliya IV 81-82

67-68 (67-68)

33-25 (33-25)

45-46 41-46 (41-42)

43 (44)

24-1

61-63

36-37

82

65-66

69-80

Arnuwanda II 64

Suppiluliuma IΙ 83

() βοήθεια στον κύριο καλλιτέχνη

επανασχεδίαση (απόδοση σύμφωνα με Alexander)

37

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

ΕΙΚΟΝΕΣ

38

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ1 Γεωγραφικός χάρτης βασιλείου των Χετταίων2 Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας και Ανατολίας3 Δορυφορικός χάρτης κεντρικού βασιλείου των Χετταίων4 Χάρτης του βασιλείου των Χετταίων στην περίοδο της Αυτοκρατορίας 5 Συγχρονικό διάγραμμα 2ης πΧ Χιλιετίας 6 Συγχρονικό διάγραμμα 1ης πΧ Χιλιετίας7 Χάρτης Προϊστορικών και Χεττιτικών θέσεων στην Τουρκία8 Πιθανές θέσεις του βασιλείου των Ahhiyawa9 Χάρτης ανατολικής Μεσογείου Ανατολίας Μεσοποταμίας και Αιγύπτου στην

περίοδο της 2ης πΧ Χιλιετίας 10 Θραύσμα Χεττιτικού αγγείου με παράσταση πολεμιστή Μυκηναϊκή πανοπλία και

Μυκηναϊκά ξίφη Χεττιτικά ξίφη 11 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι κατά τη Μυκηναϊκή εποχή12 Επικοινωνίες και εμπορικοί δρόμοι των Μινωιτών 13 Μορφές θεών από τη Yazilikaya (σχέδιο)14 Θεϊκοί κωνικοί πίλοι και κοντοί χιτώνες από τη Yazilikaya (σχέδιο)15 Θεός του βουνού από τη Yazilikaya (σχέδιο)16 Θεός του Ήλιου από τη Yazilikaya (σχέδιο)17 Οι 12 θεοί από τη Yazilikaya (σχέδιο)18 Θεός της Γεωργίας και Θεός του Φεγγαριού από τη Yazilikaya (σχέδιο)19 Θέες από τη Yazilikaya (σχέδιο)20 Πόλοι μακρείς χιτώνες και υποδήματα θεοτήτων από τη Yazilikaya (σχέδιο)21 Όψη ιερού στη Yazilikaya (1)22 Όψη ιερού στη Yazilikaya (2)23 Όψη ιερού στη Yazilikaya (3)24 Όψη ιερού στη Yazilikaya (4)25 Κάτοψη ιερού στη Yazilikaya 26 Ψηφιακή αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya27 Σχεδιαστική αναπαράσταση ιερού στη Yazilikaya28 Σχεδιαστική αναπαράσταση Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya29 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (1)30 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (2)31 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (3)32 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (4)33 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (5)34 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (6)35 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (7)36 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (8)37 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (9)38 Έγχρωμη φωτογραφία Χώρου Α του ιερού στη Yazilikaya (10)39 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya (1)

39

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

40 Σχεδιαστική αναπαράσταση των πομπών των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (2) (ακριβής αρίθμηση μορφών)

41 Μορφές 1-12 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya42 Μορφές 9-13 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya43 Μορφές 14-16 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya44 Μορφές 16α-24 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya45 Μορφές 16α-17 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya46 Μορφές 25-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya47 Μορφές 28-29 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya48 Μορφές 30-31 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya49 Μορφές 32-33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya50 Μορφή 33 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya51 Μορφές 25-40 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya52 Μορφές 34-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya53 Μορφές 34-35 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya54 Μορφή 34 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya55 Μορφές 36-38 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya56 Μορφές 36-37 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya57 Μορφές 38-39 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya58 Μορφές 40-41 στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya59 Κεντρική σκηνή συνάντηση πομπών στην πομπή των θεών στο Χώρο Α του ιερού

στη Yazilikaya 60 Μορφές 47-49 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya61 Μορφές 49-55 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya62 Μορφές 56-57 και 59-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του

ιερού στη Yazilikaya63 Μορφή 58 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya64 Μορφές 61-62 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya65 Μορφές 59-64 στην πομπή των γυναικείων θεοτήτων στο Χώρο Α του ιερού στη

Yazilikaya66 Το πορτραίτο του Βασιλιά Tudhaliya IV στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya67 Λεπτομέρεια του πορτραίτου του Βασιλιά Tudhaliya IV68 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya69 Κεντρική σκηνή στο Χώρο Α του ιερού στη Yazilikaya (σχέδιο)70 Σφραγίδα με το Θεό της Καταιγίδας να πατάει σε δύο θεούς των βουνών71 Ανάγλυφο από το ναό του Sethy I 72 Η είσοδος στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya73 Ο βράχος του ανάγλυφου των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya74 Το ανάγλυφο των 12 θεών στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya 75 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya76 Ο Θεός Sarruma και ο Tudhaliya IV εικόνα και σχέδιο στο Χώρο Β του ιερού στη

Yazilikaya77 Σφραγίδα του Tudhaliya IV που τον προστατεύει ο θεός Sarruma εικόνα και σχέδιο78 Σφραγίδα του βασιλιά Muwatalli να προστατεύεται από Θεό της Καταιγίδας79 Ο laquoΘεός των Ξιφώνraquo και ο Θεός Sarruma με τον Tudhaliya IV στο Χώρο Β του

ιερού στη Yazilikaya80 Μορφές 67-68 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya81 Μορφές 65-66 στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya82 Μορφή 55α στο Χώρο Β του ιερού στη Yazilikaya83 Γλυπτική από το ιερό στο Fraktin84 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi

40

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

85 Γλυπτική από το ιερό στο Gacircvurkalesi (λεπτομέρεια)86 Γλυπτική από το ιερό στο Tasci87 Γλυπτική από το ιερό στο Hanyeri88 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu89 Γλυπτική από το ιερό στο Imamkulu (σχέδιο)90 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk91 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk92 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk93 Γλυπτική από το Alaca Huumlyuumlk (ορθοστάτες επάνω στο τείχος)94 Γλυπτική από το Akpinar95 Η ανάγλυφη μορφή του πολεμιστή στη βασιλική πύλη στο Boghaz-Koumly (Hattusa)96 Ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly97 Ατελής στήλη από το Fasillar98 Χάλκινο ειδώλιο θεού από το Boghaz-Koumly (Hattusa)99 Ειδώλιο από κρύσταλλο-πέτρα από τα Άδανα100 Ειδώλιο θεού του βουνού101 Ειδώλιο θεού από το Nuzi

102 Ειδώλιο θεού σε στάση επίθεσης 103 Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa) 104 Ειδώλιο θεού που βαδίζει 105 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (1) 106 Σειρά χρυσών ειδωλίων από το Carschemish (2) 107 Ειδώλιο γυμνής θεάς με τα δύο χέρια στο στήθος από την Ankara 108 Ειδώλιο γυμνής θεάς με το ένα χέρι στο στήθος σε στάση προσευχής 109 Ειδώλιο καθιστής θεάς (1) 110 Ειδώλιο καθιστής θεάς (2) 111 Ειδώλιο Κουροτρόφου 112 Συντάγματα από το Alishar 113 Παραστάσεις από στεατίτη στην Ankara 114 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (1) 115 Ενωμένα ειδώλια από το Kuumlltepe (2) 116 Ανάγλυφα από τη Malatya (1) 117 Ανάγλυφα από τη Malatya (2) 118 Ανάγλυφα από το Carchemish 119 Σύγκριση αγάλματος του Θεού της Καταιγίδας του 900 πΧ (επάνω) με τον Ιππέα Rampin (κάτω αριστερά) και τον Ξανθό Έφηβο (κάτω δεξιά) 120 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής με τα χέρια να κρατούν το στήθος Επάνω Χεττιτικό ειδώλιο κάτω από αριστερά ελληνικό Νεολιθικό ειδώλιο Μινωικό και Μυκηναϊκό 121 Σύγκριση ειδωλίων γυναικείας μορφής σε στάση προσευχής Αριστερά Χεττιτικό δεξιά Μινωικό 122 Σύγκριση τρίμορφων συμπλεγμάτων με την παρουσία παιδιού Επάνω Χεττιτικές παραστάσεις από στεατίτη κάτω από αριστερά Σύμπλεγμα από τις Μυκήνες σύμπλεγμα από την Αλυκή Βούλας Κυκλαδικό σύμπλεγμα 123 Σύγκριση ενωμένων ειδωλίων Επάνω Χεττιτκά ειδώλια κάτω Κυπριακά 124 Σύγκριση ειδωλίων Θεού σε στάση επίθεσης Από αριστερά Χεττιτικό ειδώλιο και

ειδώλια από τη Μυκηναϊκή φάση της Φυλακωπής 125 Ειδώλιο του αρκαδικού θεού Απόλλωνα Κεραιάτη στη μέση Σύγκριση με Χεττικές δημιουργίες Αριστερά ανάγλυφη στήλη από το Akccedilakoumly και δεξιά μορφή θεού από τη Yazilikaya

41

• ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
• • Ι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
  • ΙΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
  • • 1 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
    • • Οι Χετταίοι ένας λαός Ινδοευρωπαϊκής φυλής με άγνωστη προέλευση κατέλαβαν τη χώρα των Hatti και κατοίκησαν στη χώρα της κεντρικής Τουρκίας και σε μερικές περιοχές της βόρειας Συρίας ενσωματώνοντας τον προηγούμενο πληθυσμό (εικ1-3)
      • 2 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • III Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
      • 1 ΟΙ ΘΕΟΙ
      • • Ο Θεός του Ήλιου
        • ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
        • • IV Η ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
          • • 1 ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΕΤΤΑΙΩΝ
            • • - Ιστορία και Τοπογραφία
              • • ΧΩΡΟΣ Α
                • • Πομπή ανδρών Πομπή γυναικών
                  • • ΧΩΡΟΣ Β
                    • 3 ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
                    • • Ειδώλια θεών σε στάση
                      • • Ειδώλια θεών σε κίνηση
                        • - Ειδώλια θεών από τη Latakia και το Boghaz-Koumly (Hattusa)
                        • 4 ΥΣΤΕΡΟΧΕΤΤΙΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
                        • V ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ndash ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
                        • • 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΧΕΤΤΙΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
                          • 2 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΧΕΤΤΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ
                          • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                            • • 1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΕΤΤΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ
                              • • ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
                                • • Alalus
                                  • • Imbaluris
                                    • Mukisanus
                                    • Tasmisus
                                    • Suwaliyattas
                                    • Mezzullas
                                    • Zintuhis
                                    • Ο Θεός του Ήλιου
                                    • Inaras
                                    • Hedammu
                                    • Uliliyassis
                                    • Kurunta
                                    • Kubaba
                                    • Yarris
                                    • Hasamelis
                                    • Zashapuna
                                    • ΘΕΟΙ ΑΚΚΑΔΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
                                    • Anu
                                    • Antu
                                    • Ellil
                                    • Ereshkigal
                                    • 3 ΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ YAZILIKAYA
                                    • • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • ΠΡΩΤΟΣ
                                      • ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
                                      • • YAZILIKAYA
                                        • • ΔΕΥΤΕΡΟΣ
                                          • • Hattusili III
                                            • • Tudhaliya IV
                                              • • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ