4. Bask�

İsmail Hakan Akgün

Zafer ÇakmakBirol Bulut

:

Editörler: Prof. Dr. Refik TuranDoç. Dr. Kadir Ulusoy

SOSYAL BİLGİLERİN TEMELLERİ

ISBN 978-605-364-222-0

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2015, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

4. Baskı: Eylül 2015, Ankara

Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül EroğluDizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek

Kapak Tasarımı: Gürsel AvcıBaskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti

İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/AYenimahalle/ANKARA

(0312 394 55 90)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13987

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

E-ileti: pegem@pegem.net

ÖN SÖZBilgi, tarih boyunca önemli olmuştur. Özellikle 19. yüzyıldan sonra, bilginin kul-

lanılması, üretilmesi ve işlevselselliği daha da önem kazanmıştır. Sosyal bilgilerin de 19. yüzyıldan itibaren önemini arttırması, toplumsal olayların belirlenmesi ve çözüm-lenmesi sürecini hızlandırmıştır. Zamanla eğitim-öğretim kurumlarına giren sosyal bilgiler dersi bu süreçte önemli bir rol almıştır.

Sosyal bilgiler nedir? sorusu sorulduğunda ilk verilen cevaplar arasında; “tarih, coğrafya ve vatandaşlık bilgisi konularının birlikte anlatıldığı ders” tanımı görülmek-tedir. 2005 yılına kadar sosyal bilgiler derslerinde, bir ünite tarih, bir ünite coğrafya konularının işlendiği dikkatte alınırsa, bu tanımların söylenmesine çok şaşırmamak gerekir. Sosyal bilgilerin sadece tarih, coğrafya ve vatandaşlık konularından ibaret ol-madığının anlatılabilmesi için sosyal bilgilerin temellerini ve sosyal bilgileri oluşturan disiplinleri tanımak önem kazanmaktadır.

Sosyal bilgilerin birçok amacı vardır. Bu amaca ulaşabilmek için birçok disip-linden de yararlanılmaktadır. Bu süreç disiplinler arası işbirliği ve disiplinler arası yaklaşımı da gerekli kılmaktadır. Çünkü toplumsal olaylar birçok disiplini ilgilendi-rebilmektedir. Bir olaya, tarihçi kendi açısından, felsefeci kendi açısından, din bilim-cisi kendi açısından, psikolog kendi açısından bakarsa sağlıklı bir analiz ve tespitte bulunulmuş olamaz. Bu nedenle sosyal bilgilerin temellerini oluşturan disiplinlerin bilinmesi ve bu disiplinlerin sosyal bilimler içindeki yerinin kavranması faydalı ola-caktır. Ülkemizde 2003 Kasım’ında hazırlıkları başlayan ve 2005 yılında uygulanmaya başlanan sosyal bilgiler programında da disiplinler arası işbirliğinin önemli bir yer tuttuğu görülmektedir.

Bu kitabın hazırlanması aşamasında; sosyal bilgiler derslerini okutacak öğretmen adaylarının ve öğretmenlerin ihtiyaç duyabileceği bilgilere yer verilmeye çalışılmıştır.

Bu eserin ortaya çıkmasında ülkemizin çeşitli üniversitelerinde görev yapmakta olan birçok akademisyenin katkısı olmuştur. Emeği geçen herkese teşekkürü borç bi-liriz. Kitabın basım aşamasında emeği geçen Servet SARIKAYA’ya ve PEGEM Akade-mi çalışanlarına teşekkür ederiz.

Çalışmanın sosyal bilgiler öğretimi alanında emek veren tüm eğitimcilere faydalı olması dileğiyle…

Prof. Dr. Refik TURAN & Doç.Dr. Kadir ULUSOY

Eylül-2015

BÖLÜMLER VE YAZARLAR

BÖLÜM 1: SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİNİN DÜNÜ BUGÜNÜ VE YARINI

Doç. Dr. Bayram TAY Ahi Evran Üniversitesi

BÖLÜM 2: TÜRK EĞİTİM TARİHİNDE SOSYAL BİLGİLER

Doç. Dr. Handan DEVECİ Anadolu Üniversitesi

BÖLÜM 3: SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİNİN FELSEFİ TEMELLERİ

Yrd. Doç. Dr. İsmail Hakan AKGÜN Adıyaman Üniversitesi

BÖLÜM 4: TÜRKİYE’DEKİ SOSYAL BİLGİLER EĞİTİM LİTERATÜRÜ

Doç. Dr. Yılmaz GEÇİT Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi

BÖLÜM 5: SOSYAL BİLGİLERDE TARİHİN YERİ VE ÖNEMİ

Prof. Dr. Refik TURAN Gazi Üniversitesi Doç. Dr. Kadir ULUSOY Mersin Üniversitesi

BÖLÜM 6: SOSYAL BİLGİLERDE COĞRAFYANIN YERİ VE ÖNEMİ

Doç. Dr. Ali MEYDAN Nevşehir Üniversitesi

BÖLÜM 7: SOSYAL BİLGİLERDE SOSYOLOJİNİN YERİ VE ÖNEMİ

Prof. Dr. Hacı DURAN Adıyaman Üniversitesi

BÖLÜM 8: SOSYAL BİLGİLERDE PSİKOLOJİNİN YERİ VE ÖNEMİ

Yrd. Doç. Dr. Barış KAYA Bülent Ecevit Üniversitesi

BÖLÜM 9: SOSYAL BİLGİLERDE ULUSLARARASI İLİSKİLERİN YERİ VE ÖNEMİ

Yrd. Doç. Dr. Gülmisâl EMİROĞLU Necmettin Erbakan Üniversitesi

BÖLÜM 10: SOSYAL BİLGİLERDE İLETİSİMİN YERİ VE ÖNEMİ

Doç. Dr. Tuba ÇENGELCİ Anadolu Üniversitesi

BÖLÜM 11: SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİNDE HUKUK

Doç. Dr. Kubilay YAZICI Yük. Lis. Öğrn. Sule Erdilmen Niğde Üniversitesi

BÖLÜM 12: VATANDASLIK VE İNSAN HAKLARI EĞİTİMİNİN SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİNDEKİ YERİ

Doç. Dr. Hakan AKDAĞ Gaziantep Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Serdarhan Musa TAŞKAYA Mersin Üniversitesi

BÖLÜM 13: SOSYAL BİLGİLER VE YEREL TOPLUM ÇALISMALARI

Yrd. Doç. Dr. Tuğba Selanik AY Afyon Kocatepe Üniversitesi

BÖLÜM 14: SOSYAL BİLGİLER EĞİTİMİNDE MÜZELERİN ÖNEMİ

Doç. Dr. Bahri ATA Gazi Üniversitesi

BÖLÜM 15: SOSYAL BİLGİLERDE EĞİTİMİN YERİ VE ÖNEMİ

Prof. Dr. Tuğba Yanpar YELKEN Mersin Üniversitesi

BÖLÜM 16: SOSYAL BİLGİLERDE SANATIN YERİ VE ÖNEMİ

Yrd. Doç. Dr. Besime Arzu Güngör AKINCI Bülent Ecevit Üniversitesi

BÖLÜM 17: SOSYAL BİLGİLERDE EKONOMİNİN YERİ VE ÖNEMİ

Yrd. Doç. Dr. Nadire Emel Akhan Akdeniz Üniversitesi

BÖLÜM 18: SOSYAL BİLGİLERDE ARKEOLOJİ İLE ANTROPOLOJİNİN YERİ VE ÖNEMİ

Doç. Dr. Hakan Akdağ Gaziantep Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. İbrahim Sarı Dumlupınar Üniversitesi

BÖLÜM 19: DÜNYADA SOSYAL BİLGİLER EĞİTİMİ (ABD, Almanya, Kanada, Japonya, Mısır, Ürdün Örneği)

Doç. Dr. Zafer ÇAKMAK Arş. Gör. Birol BULUT Fırat Üniversitesi

İ Ç İ N D E K İ L E R

1. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİNİN DÜNÜ BUGÜNÜ VE YARINIGiriş .............................................................................................................................................................. 2

Sosyal Bilgiler Öğretiminde Temel İlkeler ...................................................................................... 7

Etkili Vatandaşlık ........................................................................................................................... 7

Kültürleme ....................................................................................................................................... 8

Çocuğa Görelik .............................................................................................................................. 9

Bilgi Temeli ...................................................................................................................................... 9

Yöntem ...........................................................................................................................................10

Zaman (Geçmiş-Bugün-Gelecek) ..........................................................................................10

Alan ve Ders ..................................................................................................................................11

Sosyal Bilgiler Öğretiminde Yaklaşımlar .......................................................................................11

Vatandaşlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgiler Öğretimi ..........................................................11

Sosyal Bilim Olarak Sosyal Bilgiler Öğretimi ...........................................................................12

Yansıtıcı İnceleme Olarak Sosyal Bilgiler Öğretimi ...............................................................12

Dünyada Sosyal Bilgiler Öğretimi Geleneği ................................................................................13

Türkiye’de Sosyal Bilgiler Öğretimi Geleneği ..............................................................................14

Sonuç ........................................................................................................................................................16

Kaynakça..................................................................................................................................................16

2. BÖLÜM

TÜRK EĞİTİM TARİHİNDE SOSYAL BİLGİLERTanzimat Öncesi Dönemde Sosyal Bilgiler Eğitimi ..................................................................20

Tanzimat Döneminde Sosyal Bilgiler Eğitimi .............................................................................23

II. Meşrutiyet Döneminde Sosyal Bilgiler Eğitimi ......................................................................26

Cumhuriyet Döneminde Sosyal Bilgiler Eğitimi ........................................................................28

Ders Örneği.............................................................................................................................................30

Sonuç ........................................................................................................................................................34

Kaynakça..................................................................................................................................................35

Sosyal Bilgilerin Temelleriviii

3. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİNİN FELSEFİ TEMELLERİGiriş ............................................................................................................................................................39

Felsefe Nedir ...........................................................................................................................................39

Felsefenin Temel İnceleme Alanları................................................................................................40

Temel Felsefi Akımlar ..........................................................................................................................42

Eğitim Felsefesi ......................................................................................................................................45

Temel Eğitim Felsefeleri .....................................................................................................................45

Felsefe - Eğitim İlişkisi .........................................................................................................................49

Felsefenin Eğitime Katkıları ve Eğitim Felsefesinin İşlevleri ..................................................50

Sosyal Bilgiler Öğretimi ve Felsefe .................................................................................................53

Sonuç ........................................................................................................................................................55

Kaynakça..................................................................................................................................................56

4. BÖLÜM

TÜRKİYE’DEKİ SOSYAL BİLGİLER EĞİTİM LİTERATÜRÜGiriş ............................................................................................................................................................58

Tez Çalışmaları .......................................................................................................................................60

Makale Çalışmaları ...............................................................................................................................96

Bildiri Çalışmaları ............................................................................................................................... 107

Sonuç ..................................................................................................................................................... 119

Kaynakça............................................................................................................................................... 119

5. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE TARİHİN YERİ VE ÖNEMİGiriş ......................................................................................................................................................... 122

Sosyal Bilgiler ve Alt Disiplinleri .................................................................................................. 122

Tarih Nedir? ......................................................................................................................................... 124

Tarih Dersinin Genel Amaçlarına Bakıldığında .............................................................. 130

Sosyal Bilgiler İçinde Tarih ............................................................................................................ 132

Tarihe Yardımcı Olan Bilimler ........................................................................................................ 133

Tarihin Sosyal Bilimler Disiplinleri İle İlişkisi ............................................................................ 135

Sonuç ..................................................................................................................................................... 136

Kaynakça............................................................................................................................................... 137

Sosyal Bilgilerin Temelleri İçindekiler ix

6. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE COĞRAFYANIN YERİ VE ÖNEMİGiriş ......................................................................................................................................................... 142

Sosyal Bilgiler Programı ................................................................................................................... 142

İlköğretimde Sosyal Bilgiler Dersinin Önemi ........................................................................... 144

Sosyal Bilgilere Olan İhtiyaç ........................................................................................................... 145

Coğrafya Eğitiminin Önemi ........................................................................................................... 146

İlköğretimde Coğrafya Öğretiminin Önemi ............................................................................ 149

Kaynakça............................................................................................................................................... 154

7. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE SOSYOLOJİNİN YERİ VE ÖNEMİGiriş ......................................................................................................................................................... 158

Sosyolojinin Tanımı ve Konusu ..................................................................................................... 159

Sosyal Bilgilerin Tanımı ve Konusu .............................................................................................. 163

Sosyal Bilimler, Sosyoloji ve Sosyal Bilgiler ............................................................................... 164

Sosyal Bilgiler Dersinin Konuları ve Sosyoloji .......................................................................... 167

Birey ve Toplum .............................................................................................................................. 168

Gruplar, Kurumlar ve Sosyal Örgütler .................................................................................... 170

Güç, Yönetim ve Toplum, İnsanlar ve Yönetimler ............................................................... 173

Sonuç ..................................................................................................................................................... 174

Kaynakça............................................................................................................................................... 175

8. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE PSİKOLOJİNİN YERİ VE ÖNEMİGiriş ......................................................................................................................................................... 178

Sosyal Bilgiler Programında (2005) Psikolojinin Kullanım Alanları veSosyal Bilgiler-Psikoloji İlişkisi ....................................................................................................... 178

Sosyal Bilgiler-Psikoloji İlişkisi ....................................................................................................... 182

Sonuç ..................................................................................................................................................... 186

Kaynakça............................................................................................................................................... 187

Sosyal Bilgilerin Temellerix

9. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE ULUSLARARASI İLİŞKİLERİN YERİ VE ÖNEMİGiriş ......................................................................................................................................................... 190

Uluslararası İlişkilerin Temel Özellikleri ..................................................................................... 191

Uluslararası İlişkilerin Mahiyeti ve Kapsamı ......................................................................... 191

Uluslararası İlişkilerin Tarihçesi ................................................................................................. 193

Uluslararası İlişkilerde Temel Yaklaşımlar .............................................................................. 194

Uluslararası İlişkilerde Aktörler ve Aktörlerin İlişki Türleri ................................................... 198

Uluslararası İlişkilerin Aktörleri ................................................................................................. 198

Devlet ................................................................................................................................................ 198

Devlet Dışı Örgütler ...................................................................................................................... 200

Hükûmetler Arası Uluslararası Örgütler ........................................................................... 200

Hükûmet Dışı Uluslararası Örgütler .................................................................................. 201

Aktörlerin İlişki Türleri .................................................................................................................. 202

Uluslararası İlişkilerin Amaç ve Araçları ..................................................................................... 204

Dış Politikada Amaç ..................................................................................................................... 204

Dış Politikanın Araçları ................................................................................................................. 205

Dış Politikayı Belirleyen Faktörler ............................................................................................ 208

Uluslararası Sorunlar ........................................................................................................................ 211

Uluslararası İlişkiler ve Eğitim ...................................................................................................... 214

Uluslararası İlişkiler, Vatandaşlık Eğitimi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi İlişkisi ........... 214

ABD, İngiltere, Almanya ve Fransa’da Uluslararası İlişkilerin Öğretimi ...................... 218

Türkiye’de Sosyal Bilgiler (4. ve 5. Sınıf ) Programı ve Uluslararası İlişkiler ................ 224

Sonuç ..................................................................................................................................................... 227

Kaynakça............................................................................................................................................... 230

Sosyal Bilgilerin Temelleri İçindekiler xi

10. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE İLETİŞİMİN YERİ VE ÖNEMİGiriş ......................................................................................................................................................... 234

İletişimin Tanımı, Öğeleri ve İletişim Türleri ............................................................................. 234

Sosyal Bilgiler Dersinde İletişim Becerilerinin Kullanılması ve Geliştirilmesi ............... 236

Sosyal Bilgiler Öğretim Programında İletişim Becerilerinin Yeri ....................................... 237

Sosyal Bilgiler Dersinde Dinleme Becerilerinin Geliştirilmesi ............................................ 241

Örnek Etkinlik ............................................................................................................................ 242

Sosyal Bilgiler Dersinde Yazma Becerilerinin Geliştirilmesi ................................................ 244

Örnek Etkinlik ............................................................................................................................ 244

Sosyal Bilgiler Dersinde Konuşma Becerilerinin Geliştirilmesi .......................................... 245

Örnek Etkinlik ............................................................................................................................ 246

Sosyal Bilgiler Dersinde Okuma Becerilerinin Geliştirilmesi .............................................. 248

Sosyal Bilgiler Dersinde Empati Becerilerinin Geliştirilmesi ............................................... 249

Sosyal Bilgiler Dersinde Çatışma Çözme Becerilerinin Geliştirilmesi .............................. 250

Sonuç ..................................................................................................................................................... 252

Kaynakça............................................................................................................................................... 253

11. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİNDE HUKUKGiriş ......................................................................................................................................................... 257

Sosyal Bilgiler Öğretim Programı ile Hukuk Bilimi Arasındaki İlişki ................................ 257

Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Yer Alan Hukuk ile İlgiliKavramlarının Öğretimi .................................................................................................................. 265

Toplumsal Düzen Kuralları ............................................................................................................. 266

Hukuk Kavramı ................................................................................................................................... 266

Hukuk Kurallarının Temel Nitelikleri ve Çeşitleri .................................................................... 268

Hukukun Kaynakları ......................................................................................................................... 269

A- Asıl Kaynaklar: ........................................................................................................................... 270

Yazılı Kaynaklar: ....................................................................................................................... 270

Yazısız Kaynaklar: .................................................................................................................... 270

Sosyal Bilgilerin Temellerixii

B- Yardımcı Kaynaklar: ................................................................................................................. 271

Hukukun Dalları ................................................................................................................................. 271

Özel Hukuk ...................................................................................................................................... 271

Kamu Hukuku ................................................................................................................................. 272

Karma Nitelikli Hukuk Dalları .................................................................................................... 273

Sonuç ..................................................................................................................................................... 274

Kaynakça............................................................................................................................................... 275

12. BÖLÜM

VATANDAŞLIK VE İNSAN HAKLARI EĞİTİMİNİNSOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİNDEKİ YERİ

Giriş ......................................................................................................................................................... 279

Vatandaşlık Eğitimi............................................................................................................................ 281

Vatandaşlık (Yurttaşlık) ................................................................................................................... 282

Vatandaşlık Hakları............................................................................................................................ 283

Sosyal Bilgiler Öğretiminde Vatandaşlık Eğitimi .................................................................... 284

Vatandaşlık Eğitiminde Öğretmenlere Düşen Görevler ...................................................... 285

İnsan Hakları Eğitimi ......................................................................................................................... 286

İnsan Hakları ....................................................................................................................................... 287

Günümüze Kadar İnsan Haklarının Gelişmesine Katkı Sağlayan Gelişmeler ............... 288

Sosyal Bilgiler Öğretiminde İnsan Hakları Eğitimi ................................................................. 291

İnsan Hakları Eğitiminde Öğretmenlere Düşen Görevler ................................................... 292

Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimine Ait Kavramlar .......................................................... 294

Sonuç .................................................................................................................................................... 299

Kaynakça............................................................................................................................................... 300

Sosyal Bilgilerin Temelleri İçindekiler xiii

13. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLER VE YEREL TOPLUM ÇALIŞMALARI

Sosyal Bilgiler Öğretiminde Yerel Toplum Çalışmaları: Tanım, Kapsam ......................... 304

Sosyal Bilgiler Dersinde Yerel Toplum Çalışmalarından YararlanmayaYönelik Olarak Gerçekleştirilebilecek Etkinlikler .................................................................... 307

Yerel Toplumda Yer Alan Kurum ve Kuruluşlardan YararlanmaKapsamında Gerçekleştirilebilecek Etkinlikler ........................................................................ 310

Yerel Toplumda Yer Alan Kişilerden Yararlanma KapsamındaGerçekleştirilebilecek Etkinlikler .................................................................................................. 311

İnternet ve Kütüphane Kaynaklarından Yararlanma ............................................................. 314

Özel Günler ve Güncel Olaylardan Yararlanma ....................................................................... 315

Yerel Toplum Çalışmaları Bakımından Sosyal Bilgiler Programının İncelenmesi ........ 317

Sonuç ..................................................................................................................................................... 320

Kaynakça............................................................................................................................................... 323

Sosyal Bilgilerin Temellerixiv

14. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLER EĞİTİMİNDE MÜZELERİN ÖNEMİGiriş ........................................................................................................................................................ 326

Küreselleşme, Eğitimbilim ve Müzeler ....................................................................................... 327

2005 Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Müzelerle İlgiliDirektifler ve Etkinlikler ................................................................................................................... 328

Sosyal Bilgiler Öğretim Programıyla Bazı Müzelerin İlişkilendirilmesi............................ 329

2005 Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Müzeler ..................................................................... 332

Oluşturmacılık Yaklaşımı ve Müzelere Yansımaları ............................................................... 335

Sonuç ..................................................................................................................................................... 337

Kaynakça............................................................................................................................................... 338

15. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE EĞİTİMİN YERİ VE ÖNEMİGiriş ......................................................................................................................................................... 342

Eğitim ve Eğitim Bilimleri Kavramları ......................................................................................... 342

Eğitim Bilimleri Alanları ve Sosyal Bilgilerle İlişkileri ............................................................. 343

Eğitimin İşlevleri ................................................................................................................................. 347

Sosyal Bilgiler Eğitiminde Kullanılacak Temel Eğitim İlkeleri ............................................. 348

Eğitim Alanında Yapılan Yeniliklerden Bazıları ve Sosyal Bilgiler Eğitimi ....................... 349

Oluşturmacılık ve Sosyal Bilgiler Eğitimi .............................................................................. 349

İnovasyon ve Sosyal Bilgiler Eğitimi ...................................................................................... 350

Demokrasi, Eğitim ve Sosyal Bilgiler ...................................................................................... 351

Avrupa Birliği ve Sosyal Bilgiler Eğitimi .................................................................................... 351

Sonuç ..................................................................................................................................................... 352

Kaynakça............................................................................................................................................... 353

Sosyal Bilgilerin Temelleri İçindekiler xv

16. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE SANATIN YERİ VE ÖNEMİGiriş ......................................................................................................................................................... 356

Sanat ve Sanat Eğitimi ..................................................................................................................... 356

Sanat ............................................................................................................................................. 356

Sanat Eğitimi .............................................................................................................................. 358

Görsel Materyallerden Yararlanma .............................................................................................. 359

Stratejiler .......................................................................................................................................... 359

İnsanlar, Yer ve Zaman Stratejisi ......................................................................................... 359

Benzerlikler ve Farklılıklar Stratejisi ................................................................................... 360

Çeyrek ya da Yarım Dilimlerin Analizi .............................................................................. 360

Görselin Önemi .............................................................................................................................. 362

Sosyal Bilgiler Öğretimi ve Sanat ................................................................................................. 363

Resim ..................................................................................................................................................... 365

Minyatür ............................................................................................................................................... 366

Fotoğraf................................................................................................................................................. 368

Sonuç ..................................................................................................................................................... 369

Kaynakça............................................................................................................................................... 370

Ekler ........................................................................................................................................................ 371

17. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE EKONOMİNİN YERİ VE ÖNEMİGiriş ......................................................................................................................................................... 374

Ekonomi Disiplininin Tarihçesi ...................................................................................................... 374

Ekonominin Temel Kavramları ...................................................................................................... 376

Ekonominin İlgilendiği Temel Sorular ........................................................................................ 378

Ekonominin Dalları ........................................................................................................................... 378

Ekonomik Sistemler .......................................................................................................................... 378

Sosyal Bilimler İçerisinde Ekonomi Disiplininin Yeri .............................................................. 380

Üniversite Öncesinde Ekonomi Eğitiminin Önemi ................................................................ 382

Sosyal Bilgiler Dersinde Ekonomi Konularının Öğretilmesi ............................................... 385

Sonuç ..................................................................................................................................................... 388

Kaynakça............................................................................................................................................... 389

Sosyal Bilgilerin Temellerixvi

18. BÖLÜM

SOSYAL BİLGİLERDE ARKEOLOJİ İLE ANTROPOLOJİNİN YERİ VE ÖNEMİGiriş ......................................................................................................................................................... 394

Arkeoloji Nedir? .................................................................................................................................. 395

Bazı Arkeolojik Kavramlar ............................................................................................................... 396

Arkeolojinin Amacı ....................................................................................................................... 396

Arkeolojinin Gelişimi .................................................................................................................... 397

Türkiye’de Yapılan Bazı Arkeolojik Kazılar ............................................................................. 398

Sosyal Bilgiler Öğretimi Açısından Arkeoloji ....................................................................... 399

Antropoloji Nedir? ............................................................................................................................. 401

Antropolojinin Amacı .................................................................................................................. 402

Antropolojik Devirler .................................................................................................................. 403

Antropolojinin Tarihsel Gelişimi ............................................................................................... 403

Sosyal Bilgiler Öğretiminde Antropoloji ............................................................................... 404

Sonuç ..................................................................................................................................................... 404

Kaynakça............................................................................................................................................... 405

19. BÖLÜM

DÜNYADA SOSYAL BİLGİLER EĞİTİMİ (ABD, Almanya, Kanada, Japonya, Mısır, Ürdün Örneği)

Giriş ......................................................................................................................................................... 410

New Jersey Sosyal Bilgiler Öğretim Programı ......................................................................... 413

Okul Öncesinden 12. Sınıfa Kadar Sosyal Bilgiler Öğretimi ................................................ 414

Ontorio Sosyal Bilgiler Öğretim Programının Vizyon ve Hedefleri .................................. 415

Sonuç ..................................................................................................................................................... 428

Kaynakça............................................................................................................................................... 429

1. Bölüm

SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİNİNDÜNÜ BUGÜNÜ VE YARINI

Doç. Dr. Bayram TayAhi Evran Üniversitesi

Öğrenme Hedefleri

Bu bölüm sonunda aşağıdaki kazanımlara ulaşmanız beklenmektedir:

1. Sosyal bilgilerin tanımını yapabileceksiniz.

2. Sosyal bilgiler öğretiminin dayandığı temel ilkeleri fark edebileceksiniz.

3. Dünyada sosyal bilgiler öğretim geleneğinin gelişimini kavrayabileceksiniz.

4. Türkiye’de sosyal bilgiler öğretim geleneğinin gelişimini kavrayabileceksiniz.

İçindekiler

• Giriş

• SosyalBilgilerÖğretimindeTemelİlkeler

• SosyalBilgilerÖğretimindeYaklaşımlar

• DünyadaSosyalBilgilerÖğretimiGeleneği

• Türkiye’deSosyalBilgilerÖğretimiGeleneği

• Sonuç

• Kaynakça

Sosyal Bilgilerin Temelleri2

Giriş

İlk insandan günümüze kadar değişmeyen unsurlardan biri insanoğlunun yaşa-dığı dünyayı anlama ve anlamlandırma çabasıdır. Merak, hayret gibi duygular insan-ları araştırma yapmaya itmiş ve bu da önce felsefenin sonra da bilimin doğmasına ne-den olmuştur. “Bilim nedir?” sorusu geçmişten günümüze cevabı bulunmaya çalışılan soruların başında gelmektedir. Bilim şudur demek zor olduğundan, bazı tanımlara bakmak faydalı olabilecektir.

Sönmez (1998) bilimi, gerçeğin bir kısmı ile kanıtlamaya dayalı bağ kurma süreci ve bu süreç sonunda elde edilen dirik bilgiler olarak tanımlamaktadır. Tanıma göre bilim, gerçeğin hepsi ile ilgilenmez, onu parçalara ayırır ve bu parçalardan biri ile ilgilenir. Bu ilgi belli bir süreçte ve kanıtlamaya dayalı olarak gerçekleşir. Yani kanıt-lama olmadan bilim olamaz. Kanıtlama bilimsel yöntemin kullanılması ile mümkün olabilir. Geçmişten günümüze bilimsel yöntem, iki farklı bakış açısını yansıtacak şe-kilde ifade edilebilir. Bunlardan birincisi, bilimin gözlem ve deney boyutunu ön plana almakta; bilimsel yöntemi, olguları saptama, düzenleme ve öylece edinilen bilgileri genelleme olarak ifade etmektedir. İkincisi ise bilimin kuramsal boyutunu ön plana alan, bilimi bir açıklama, bir kavramsal problem çözme yöntemi olarak gören anlayış-tır (Yıldırım, 1998).

Einstein, bilimi, her türlü düzenden yoksun duyu verileri (algılar) ile mantık-sal olarak düzenli düşünme arasında uygunluk sağlama çabası olarak ifade ederken, Russell; gözlem ve gözleme dayalı uslama (akıl yürütme) yoluyla önce dünyaya ilişkin olguları, sonra bu olguları birbirine bağlayan yasaları bulma çabasını bilim olarak tanımlamaktadır. Her iki tanım incelendiğinde ortak noktanın akıl yürütme oldu-ğu görülmektedir. Farklar açısından bakıldığında Einstein’ın bilimi, düzensiz duyu verileri ile akıl yürütme arasındaki uyum sürecini kastettiği görülürken, Russell akıl yürütmenin, olgular arasındaki ilişkileri çözümlemede kullanıldığını ifade etmekte-dir. Bir başka ifade ile Russell’in bilim tanımı, olguların düzenlenmesi ile değil olgular arası ilişkileri belirleme ile ilgilidir (Yıldırım, 1998).

Yaşar (1998) geçerliği kanıtlanmış sistemli bilgiler bütünü olarak tanımladığı bilimin, günümüze kadar ortak bir tanımının yapılamadığını ifade eder ve bilimin tanımı için bilim adamlarının değişik tanımlarını verir. Bunlar;

1. “... nesnel sağlamlığı olan bilgiler bütünü”,

2. “neden-sonuç ilişkilerinin ifade edildiği sistematik bilgiler birikimi”,

3. “insanoğlunun biriktirdiği kaydedilmiş sistematik bilgi”,

4. “kanıtlanmış ve sistemli hale getirilmiş bilgiler ...” şeklindedir.

Sosyal Bilgilerin Temelleri Sosyal Bilgiler Öğretiminin Dünü Bugünü ve Yarını 3

Doç. Dr. Bayram Tay

Tanımların hemen hemen hepsinde, bilimin bilgiyi elde edişi ya da bilimin elde ettiği bilginin bir özelliği ifade edilmektedir. Bir yerde bilimsel bilginin özellikleri ifa-de ediliyor denilebilir. Bunlar; bilginin sağlam olması, neden-sonuç ilişkisini içerme-si, sistematik olması ve kanıtlanmış olmasıdır.

Bilim ile ilgili yapılan tanımları toplu bir bakış açısıyla değerlendirecek olursak bilim ve bilimsel etkinliğin daha çok doğa bilimleri ile özdeş olacak şekilde açıklan-dığı görülür. Bu durumun nedeni doğa bilimlerinin toplumsal (sosyal) bilimlerden önce doğmuş ya da yöntemlerinin daha önce belli çizgilere oturtulmuş olması olabilir (Günay, 2004). Toplumsal bilimler günümüze değin farklı isimlerle ifade edilmiştir. Bunlar sosyal bilimler, tarih-toplum bilimleri, kültür bilimleri, tin bilimleri, tarih bi-limleri, insan bilimleri olarak ifade edilebilir. Bu ifadelendirmeler farklı felsefi tavır ve bilimsel anlayışlardan kaynaklanmaktadır. Nitekim Pozitivist gelenekte sosyal bi-limler, Hermeneutik gelenekte tin bilimleri, Yeni Kantçı gelenekte kültür bilimleri, Marksist gelenekte tarih bilimleri adı kullanılmıştır. Tarih-toplum bilimleri adını ise Özlem (2003) yukarıdaki isimlerin hepsini kapsar ve hepsi karşısında da nötr kalaca-ğını düşünerek kullanmıştır (Özlem, 2003).

Sosyal bilimler ifadesi ondokuzuncu yüzyılda kullanılmaya başlanmıştır. Sosyal bilimler içindeki bölünmeler de ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında netleşme eği-limine girmiş ve 1850 ve 1945 yılları arasında ortaya çıkan bu bölünmelerle birlikte bu yeni alana sosyal bilimler adı verilmiştir (Gulbenkian Komisyonu, 2005). Sosyal bilimler dünyanın ve yaşamın insanî ve toplumsal yönlerini inceleyen bir akademik disiplinler grubuna verilen addır (http1). Bir başka ifade ile insan tarafından üretilen gerçekle kanıtlamaya dayalı bağ kurma süreci ve bu süreç sonunda elde edilen dirik bilgiler bütünü sosyal bilimlerdir (Sönmez, 2005). Tanımların insan ve onun etkileşi-mini, kanıtlama ve disiplinleri içerdiği görülür. Bu bağlamda sosyal bilimler, insanın insanla ve çevresiyle etkişiminden doğan bilgilerin insani ve toplumsal yönlerinin ka-nıtlama temel prensibi ile oluşturulan bilimler topluluğuna denilebilir.

Sosyal bilimlerin kapsamı içerisine giren disiplinler; antropoloji, iletişim bilim-leri, ekonomi, eğitim bilimleri, coğrafya, tarih, uluslararası ilişkiler, dil bilimi, siyaset bilimi, psikoloji, sosyoloji, müzikoloji, hukuk ve suç bilimidir. Bu disiplinlerin her biri insan olgusu üzerinde araştırmalar yapar. Birbirinden ayrıldıkları nokta insan olgusunda ele aldıkları boyuttur. Bu boyutlar şöyledir;

Sosyal Bilgilerin Temelleri4

SosyalBilimlerveİlgilendikleriBoyutlar

Antropoloji : İnsanın kültürü

İletişim Bilimleri : İnsanın iletişi

Ekonomi : İnsanın üretim, dağıtım, tüketim, ticaret, değişim ve bölüşümü

Eğitim Bilimleri : İnsanın eğitimi

Coğrafya : İnsanın yaşadığı doğal çevre

Tarih : İnsanın geçmişi

Uluslararası İlişkiler : İnsanın uluslararası ilişkileri

Dil Bilimi : İnsanın dili

Siyaset Bilimi : İnsanın yönetimi

Psikoloji : İnsanın davranışları

Sosyoloji : İnsanın toplumsal çevresi

Müzikoloji : İnsanın müziği

Hukuk : İnsanın hak, özgürlük ve bunlarla ilgili kuralları

Suç Bilim : İnsanın suç sayılan davranışları

Sosyal bilimlerin insan ile ilgili yukarıdaki ilgi boyutları düşünüldüğünde sosyal bilimlerin ürettiği bilgilerin geniş kapsamlı olduğu görülür. Bu bilgiler insan yararına hizmet etmesi amacıyla üretilmektedir. Dolayısıyla üretilen bu bilgilerin birçok yol-la insanlara ulaştırılması söz konusudur. Eğitim bu yollardan birini oluşturmaktadır. Eğitimle sosyal bilimlere ait bilgi, beceri, değer ve tutumların kazandırılması, sosyal bilimlerin tek tek disiplinler halinde okutulması ya da çok disiplinli ve disiplinlerarası yaklaşımlarla sosyal bilgiler dersi aracılığı ile yapılmaktadır.

Sosyal bilgiler ile ilgili tanımlardan en kapsamlısı 2005 yılında değiştirilen sosyal bilgiler programını hazırlayan komisyon tarafından yapılmıştır. Buna göre sosyal bil-giler; bireyin toplumsal var oluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı olması amacıyla; tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, felsefe, siyaset bilimi ve hu-kuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaşlık bilgisi konularını yansıtan; öğrenme alanları-nın bir ünite ya da tema altında birleştirilmesini içeren; insanın sosyal ve fizikî çev-resiyle etkileşiminin geçmiş, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği; toplu öğretim anlayışından hareketle oluşturulmuş bir ilköğretim dersidir (MEB 2005).

Sosyal Bilgilerin Temelleri Sosyal Bilgiler Öğretiminin Dünü Bugünü ve Yarını 5

Doç. Dr. Bayram Tay

Bu tanımda sosyal bilgiler ile ilgili dört boyut ortaya çıkmaktadır. Bunlardan ilki sosyal bilgilerin bireyin toplumsal var oluşunu gerçekleştirmek amacında olması, ikincisi sosyal bilgilerin sosyal bilimler ve vatandaşlık bilgisi konularını yansıtması, üçüncüsü sosyal bilgilerin insanın sosyal ve fizikî çevresiyle etkileşimini zaman bo-yunda ele aldığı ve dördüncüsü de sosyal bilgilerin toplu öğretim anlayışından hare-ketle oluşturulmuş bir ders olduğudur (Safran, 2008).

Doğanay (2005) ise sosyal bilgileri, sosyal ve insanla ilgili diğer bilimlerin içe-rik ve yöntemlerinden yararlanarak, insanın fiziksel ve sosyal çevresiyle etkileşimini zaman boyutu içerisinde disiplinler arası bir yaklaşımla ele alan ve küreselleşen bir dünyada yaşamla ilgili temel demokratik değerlerle donatılmış, düşünen ve becerili demokratik vatandaşlar yetiştirmeyi amaçlayan bir çalışma alanı olarak tanımlamak-tadır. Bu tanımda sosyal bilgilerin demokratik vatandaş yetiştirme boyutu ön plana çıkartıldığı görülür. Bununla birlikte sosyal bilgilerin sosyal ve insanla ilgili bilimlerin içerik ve yöntemlerinden yararlandığı, bunu yaparken de zaman boyutunun önemli olduğu bir çalışma alanı olarak ifadelendirilmiştir.

Sosyal bilgilerin etkili vatandaş yetiştirme amacına hizmet ettiği düşüncesine da-yanan bir diğer tanımda Erden (Tarihsiz) sosyal bilgileri; ilköğretim okullarında iyi ve sorumlu vatandaş yetiştirmek amacıyla, sosyal bilimler disiplinlerinden seçilmiş bilgilere dayalı olarak, öğrencilere toplumsal yaşamla ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin kazandırıldığı bir çalışma alanı olarak tanımlamaktadır.

Sönmez (2005) ise toplumsal gerçekle kanıtlamaya dayalı bağ kurma süreci ve bu süreç sonunda elde edilen dirik bilgiler olarak tanımladığı sosyal bilgilerin genel olarak toplum bilimlerinden oluştuğunu ve yeri geldiğinde edebiyat başta olmak üze-re matematik ve sanatla ilgili bilimlerin de bilgilerinden yararlanılması gerektiğini belirtmiştir.

Sosyal bilgilerin bilgiyi elde etme ve bunu çocuklara uygun hale getirme boyu-tunu ön plana çıkaran tanımında Sözer (1998) sosyal bilgileri “temel kültür öğelerini, birçok alandaki çalışmalardan sağlanan bulgulardan, disiplinler arası bir yaklaşımla seçilip yoğrularak oluşturulmuş bilgileri içinde bütünleştiren; ilköğretim düzeyine ve çocuğun küresel algılama özelliğine uygun duruma getirilmiş bir ders olarak tanım-lamıştır.

Öztürk (2006) ise sosyal bilgileri, hemen her bakımdan değişen ülke ve dünya koşullarında bilgiye dayalı karar alıp problem çözebilen etkin vatandaşlar yetiştirmek amacıyla sosyal ve beşeri bilimlerden aldığı bilgi ve yöntemleri kaynaştırarak kulla-nan bir öğretim programı olarak ifade eder. Tanımın sosyal bilgilerin etkili vatandaş yetiştirme boyutunu ön plana çıkardığı ve bunun sosyal ve beşeri bilimleri kullanarak bir öğretim programı çerçevesinde gerçekleştirildiği görülmektedir. Safran (2008), sosyal bilimler disiplinlerinden ilköğretim dönemi çocuklarının seviyesine uygun

Sosyal Bilgilerin Temelleri6

olarak seçilmiş bilgilerin, disiplinlerarası bir yaklaşımla verildiği bir müfredat prog-ramı olarak ifade ettiği tanımında sosyal bilgilerin, çocukların seviyesine uygun se-çilmiş sosyal bilim konularından oluştuğunu ve bunun bir müfredat programı olduğu vurgulanmaktadır.

Sosyal bilgilerin bizim literatürde yapılan tanımlarının yanında uluslararası lite-ratürde de bir çok tanımının yapıldığı görülür. Bu tanımlardan en kısa olanı Dewey’in “sosyal olan şeylerin çalışmasıdır” şeklindeki tanımıdır (Welton ve Mallan, 1999). Dewey bu tanımda sosyal bilgilerin sosyal olan her şeyi kapsadığını ifade etmiştir. Engle ve Ocha (1988) ise sosyal bilgileri, demokratik vatandaşlık için toplumsallaşma süreci olarak tanımlayarak sosyal bilgilerin demokratik vatandaş yetiştirme boyutuna değinmekte ve bunun toplumsallaşma ile mümkün olabileceğini ifade etmektedir.

Amerika’da Milli eğitim derneğinin orta dereceli okulları yeniden teşkilatlandır-ma komisyonu sosyal bilgiler komitesi sosyal bilgileri, ‘konusu doğrudan doğruya insan toplumunun teşkilatına ve gelişimine ve bu sosyal birliklerin bir öğesi olması dolayısıyla insana dair olan bilgiler’ şeklinde tanımlamıştır. Bu tanım sosyal bilgiler için yapılan ilk tanım olma özelliğindedir (Moffatt, 1957).

Barr, Barth ve Shermis (1978) sosyal bilgilerin vatandaşlık eğitimi amacıyla sosyal bilimler ve insan bilimlerinin bütünleştirilmesinden oluştuğunu ifade ederek sosyal bilgilerin vatandaşlık eğitimi amacında olduğunu ve bunu yaparken sosyal bilimler ile insan bilimlerinden yararlandığını belirtmiştir. Bu tanıma benzer bir tanım Savage ve Armstrond (1996) tarafından yapılmıştır. Onlara göre sosyal bilgiler, vatandaşlık be-cerilerini geliştirmek üzere insani ve sosyal bilimlerden oluşmuş bir çalışma alanıdır.

Sosyal bilgiler dersi ilk kez Amerika’da okutulmaya başlanmıştır ve sosyal bilgi-ler ile ilgili tüm gelişmeler Sosyal Bilimler Ulusal Konseyi [National Council of the Social Studies (NCSS)] tarafından yürütülmektedir. Sosyal Bilimler Ulusal Konseyi Amerika’da sosyal bilgiler programlarının da hazırlayıcısı konumundadır. Bu özelliği ile bu kurulun sosyal bilgiler tanımı önemli kabul edilmekte ve sosyal bilgiler ile ilgili çalışma yapanlar tarafından kullanılmaktadır. Bu tanım şöyledir:

‘Sosyal bilgiler, vatandaşlık yeterlilikleri kazandırmak için, sanat, edebiyat ve sosyal bilimlerin disiplinler arası bir yaklaşımla birleştirilmesinden oluşan çalışma alanıdır. Okul programı içinde sosyal bilgiler, antropoloji, arkeoloji, ekonomi, coğraf-ya, tarih, hukuk, felsefe, siyaset bilimleri, psikoloji, din, sosyoloji ve sanat, edebiyat, matematik ve doğa bilimlerinden uygun ve ilgili içeriklerinden alınan sistematik ve eşgüdümlü bir çalışma alanı sağlar. Sosyal bilgilerin öncelikli amacı, karşılıklı olarak birbirine bağımlı bir dünyada, kültürel farklılıkları olan demokratik bir toplumun va-tandaşları olarak kamu yararına bilgiye dayalı, mantıklı kararlar verebilme yeteneği geliştirmek için genç insanlara yardımcı olmaktır’ (NCSS, 1993).